Wolność człowieka w filozofii klasycznej

Wolność człowieka w filozofii klasycznej

Marta Smyk

Copyright Marta Smyk 2013

Smashwords Edition

Warsaw 2013

Spis treści

WSTĘP

ROZDZIAŁ I FAKT WOLNOŚCI I JEJ INTERPRETACJE

Przejawy wolności

Determinizm i indeterminizm jako skrajne pojmowanie wolności.

Autodeterminizm, klasyczna interpretacja wolności

ROZDZIAŁ II ONTYCZNE PODSTAWY WOLNOŚCI

Człowiek bytem osobowym

Analiza natury

Opis świadomości

Fakt pierwotny świadomościowego przeżycia człowieka

Teoria bytu osobowego

Podstawowe akty bytu osobowego

a) Poznanie

• pojęciowanie

• sądzenie

• rozumowanie

b) Miłość

ROZDZIAŁ III STAWANIE SIĘ WOLNOŚCI

Wolna wola źródłem aktów wyboru

Decyzja syntezą intelektu i woli.

Rola uczuć

Wolność zadaniem człowieka

ROZDZIAŁ IV KONTEKST REALIZOWANIA SIĘ WOLNOŚCI

Wolność a moralność

Wolność a religia

Wolność a polityka

Wolność a prawo

a) Fakt prawa – ius

b) Norma prawna – lex

Zakończenie

Bibliografia

Przypisy

Strona redakcyjna

WSTĘP

Fakt częstego posługiwania się słowem „wolność" używanym w różnych kontekstach, w różnym znaczeniu i dla różnych celów świadczy o wielkiej złożoności, bogactwie i aktualności zagadnienia, które to słowo określa. Rzeczywistość wolności człowieka na przestrzeni dziejów myśli ludzkiej znajdowała różnorakie interpretacje i opisy.

Czym jest owa wolność, której doświadczenie braku jest źródłem cierpienia? Czy wolność jest czymś danym, czy zadanym człowiekowi? A może jest to tylko stan naszej świadomości, lub złudzenie?. Ciągłe szukanie odpowiedzi na te pytania doprowadzą nas do pytania zasadniczego: czym jest wolność? Jaka jest jej natura?

Historia filozofii odnotowuje rozmaite próby konstrukcji teorii wolności oraz modyfikacje samego pojęcia wolności.¹ Chrześcijaństwo, które podkreślało godność osoby ludzkiej oraz jej odpowiedzialność za swoje czyny, wniosło przez to istotne novum w rozumieniu wolności.

Czasy nowożytne i współczesność również cechuje zainteresowanie tym zagadnieniem. Współczesne zainteresowanie na terenie filozofii problematyką wolności związane jest z charakterystycznym dla dzisiejszych myślicieli antropocentryzmem. Antropocentryzm ten podkreślając autonomię ludzkiego podmiotu, prowadzi jednak w niektórych kierunkach do absolutyzacji ludzkiej świadomości i wolności.

Innym czynnikiem wpływającym na wzrost zainteresowania wolnością były dwa totalitaryzmy: faszyzm i komunizm, które odbierając człowiekowi suwerenność, wywołały potrzebę zwiększonej refleksji nad tym, kim jest człowiek i jaka jest natura przysługującej mu wolności. Ilustruje to zjawisko chociażby klasyczne już dzieło Ericha Fromma Ucieczka od wolności, gdzie we wstępie autor przedstawia zadanie sobie postawione, jednocześnie ukazując na motywy: „Celem niniejszej książki jest przeanalizowanie tych dynamicznych czynników w strukturze współczesnego człowieka, które w krajach faszystowskich sprawiły, że sam wyrzekł się on wolności, a które i u nas tak powszechnie występują u milionów ludzi. (...) Czym jest wolność w doświadczeniu ludzkim? Czy pragnienie wolności jest czymś nieodłącznym od natury ludzkiej?"²

We współczesnej dyskusji filozoficznej nad zagadnieniem wolności, wyróżnia się trzy główne kierunki w wyjaśnianiu faktu wolności:

teorie deterministyczne

teorie indeterministyczne

teorie umiarkowane (umiarkowany indeterminizm)³.

W skład każdego z tych kierunków wchodzą koncepcje bliskie sobie ze względu na przyjmowanie lub odrzucanie poglądu o istnieniu czynników determinujących wolność człowieka.

Brak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wolność człowieka, stanowi kolejny czynnik wpływający na aktualność tej problematyki we współczesnych dociekaniach filozoficznych. Autorzy niejednokrotnie odwołują się do koncepcji znanych już z dziejów ludzkiej myśli, czy to rozwijając zawarte w nich intuicje, czy też reinterpretując w świetle nowych faktów i wzrostu samoświadomości wolności człowieka. Spośród wielu historycznie sformułowanych doktryn na temat wolności, jedną z najbardziej doniosłych przez dogłębność analizy, oraz oddziałania na kulturę europejską, jest koncepcja Tomasza z Akwinu.

Wśród polskich filozofów odwołujących się do dorobku Doktora Anielskiego niewątpliwie na pierwszym miejscu należy wymienić o. Alberta Krąpca. Trudno bowiem, byłoby wskazać innego współczesnego autora, który tak wszechstronnie i jednocześnie odkrywczo korzystał z myśli św. Tomasza, nie tyle rekonstruując jego poglądy, ile właśnie twórczo je rozwijając i kierując ku nowym wyzwaniom.

O. Krąpiec jest przedstawicielem jednego ze współczesnych kierunków neotomistycznych zwanym tomizmem egzystencjalnym. Problematykę wolności umieszcza w kontekście rozważań o człowieku. W ostatnim czasie, po okresie zainteresowań antropologicznych, których wynikiem jest dzieło Ja człowiek, swoje zainteresowania kieruje ku zagadnieniom związanym z działaniem ludzkim, działaniem moralnym oraz polityce. Wartość dorobku naukowego o. Krąpca wynika przede wszystkim z kontynuacji klasycznie rozumianej filozofii.

Zadaniem tej pracy jest próba znalezienia odpowiedzi na pytanie: czym jest wolność według o. Krąpca? Jak jego koncepcja, wyrastająca na gruncie filozofii tomistycznej, sytuuje się na mapie dzisiejszych sporów o naturę i rolę wolności? Co jest nowego w koncepcji o. Krąpca pozwalającego współczesnemu człowiekowi pełniej zrozumieć czym jest wolność i korzystać z tego, dla swego osobistego rozwoju?

Powyżej postawione pytania oraz zakorzenienie zagadnienia wolności w antropologii określają porządek pracy. Zgodnie z metodologią metafizyki uprawianej w ramach filozofii klasycznej najpierw przedstawiony zostaje opis faktu wolności, a następnie trzy główne trendy w wyjaśnianiu tegoż faktu. To stanowi problematykę rozdziału pierwszego zatytułowanego: Fakt wolności i jej interpretacje. Rozdział ten również ukazuje zasadniczą różnicę koncepcji autodeterministycznych na tle koncepcji deterministycznych i indeterministycznych.

Charakter ludzkiej wolności jest integralnie związany ze sposobem istnienia człowieka. Stąd rozdział drugi: Ontyczne podstawy wolności przedstawia strukturę bytową człowieka jako bytu osobowego, materialno-duchowego. Działającego przez władze intelektu i woli. Intelekt i wola wyłaniają z siebie akty poznania i miłości, które to akty leżą u podstaw wolnej decyzji człowieka.

Przejawiająca się w decyzji wolność człowieka posiada swój wewnętrzny porządek działania oraz związana jest ze sferą uczuciową i także podlega kształtowaniu. Tej tematyce poświęcony jest rozdział trzeci: Stawanie się wolności. Punktem wyjścia rozważań w tym rozdziale będzie wolna wola jako źródło wolności. Następnie zostanie ukazana decyzja, jako ten czyn ludzki, w którym przejawia się wolność. Dwa następne paragrafy ukazują rolę uczuć w podejmowaniu decyzji oraz sposób kształtowania przez osobę ludzką swojej wolności, która staje się niejako zadaniem człowieka.

Ostatni czwarty rozdział: Kontekst realizowania się wolności ukazuje miejsca, gdzie człowiek realizując swoją wolność kształtuje siebie oraz społeczeństwo, w którym żyje. Prawidłowo przeżywana i kształtowana wolność osobista staje się czynnikiem kulturotwórczym. Przedstawione zostaną poglądy o. Krąpca dotyczą one miejsc stycznych wolności z czterema podstawowymi dziedzinami naszego życia, jakimi są: moralność, religia, polityka i prawo. Dla potrzeb tej pracy wykorzystane zostały dwa główne dzieła o. Krąpca podejmujące problem wolności. Wprost mówiąca o tym zagadnieniu książka Ludzka wolność i jej granice oraz główne dzieło antropologiczne Ja człowiek. Zwłaszcza ta ostatnia praca, jako później powstała i będąca uwieńczeniem badań antropologicznych lubelskiego tomisty stanowi najcenniejsze źródło informacji o poglądach filozoficznych omawianego autora.

Ponadto wykorzystano inne główne dzieła o. Krąpca: Metafizykę, Psychologia racjonalna, oraz zbiór artykułów zebranych w tomie: Człowiek – kultura – uniwersytet. Przy omawianiu zagadnień szczegółowych korzystano z licznych artykułów ogłoszonych przez omawianego autora, głównie w Rocznikach filozoficznych.

O koncepcji wolności według ojca Krąpca pisało przede wszystkim dwóch autorów: ks. Eugeniusz Wawro w swojej pracy doktorskiej zatytułowanej: Wolność ludzka w interpretacji współczesnych tomistów polskich (1989) oraz ks. Prof. Ignacy Dec w dziele: Transcendencja człowieka w przyrodzie (1994). Ten ostatni poświęcił temu zagadnieniu rozdział Transcendencja w aktach wolnego wyboru. Obaj autorzy w swoich pracach zestawili i omawiali poglądy o. Krąpca