Dziedzictwo religijne Islamu. Ideologiczny asumpt eskalacji konfliktu społeczno-politycznego na tle kulturowo-cywilizacyjnego pluralizmu

Religion of Islam has always been a misunderstood topic for the majority of the Western civilization societies. Nevertheless, since September the 11th the connotation of non-Muslims with Islam has changed totally. The purpose of this study is to clear up the common misunderstanding between the two cultures and to emphasize the significance of integration and balance between normative and cognitive thinking that in essence would satisfy both sides.

This paper will attempt to explain the negative effect of generalization and stereotypes which tend to make Islam responsible for destruction, terrorism and murder. The following statements still seem to pose the greatest danger of misinterpreting and misunderstanding this religion. It is absolutely necessary to evoke what Islam really is and how it is defined nowadays within the realm of multicultural communication that Muslims face today in the light of western influences, modernity, secularization and constantly transforming Islam.

Conclusions which have been drawn in this study above all present the need for common understanding of different cultures and religions. The divergent results and effects of globalization on the Arab world are analyzed through history and modern Islam using theoretical, historical, political, religious and social views which give insight into foreseeable solutions that in the future may successfully counter the negative repercussions of the possible clash of civilizations.

Consequently, the whole study presents possible means of resolving today’s problems which are primarily a result of the lack of respect and tolerance between Muslims and Western civilizations. In doing so, it will emphasize the concepts of pluralism and multiculturalism understanding of which would translate into better awareness of the intrinsic nature of Islam in every area of life.

WSTĘP

Liczne interakcje pomiędzy cywilizacją euroatlantycką i światem islamu niewątpliwie stanowią współcześnie asumpt ku głębszej dezintegracji międzykulturowej. Pomimo wielu zabiegów na rzecz załagodzenia sporu, kwestia unifikacji społeczno-politycznej obu cywilizacji nadal pozostaje poza zasięgiem realizacji ze względu na permanentne zachowania odbiegające od norm uzależnionych w relacjach stosunków międzynarodowych. Islamu nie należy rozpatrywać w aspekcie nadziei Zachodu bądź jego zagrożenia, ale jako równoprawny podmiot wszelkich układów na arenie politycznej świata wraz z pogodzeniem jego charakterystycznego podejścia w zakresie niekonwencjonalnych metod oddziaływania w sferze socjalnej i politycznej.

Współczesne zachwiania równowagi w kontaktach między obiema cywilizacjami stały się poważnym zagrożeniem dla funkcjonowania ładu na arenie międzynarodowej zarówno w stopniu mikro- jak i makrospołecznym, silnie korelując z możliwością oddziaływania na charakter i oblicze obecnych stosunków międzykulturowych. Nierealna jest kompletna weryfikacja oraz likwidacja zjawiska ponadnarodowego problemu religijnej dyskryminacji, której częściową minimalizację umożliwić może trwalsze zapewnienie kooperacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami religijnymi, a wewnątrzpaństwowymi uregulowaniami skłaniającymi się do bardziej przychylnego stanowiska względem obcych narodowości, zarówno pod względem kulturowym, jak i religijnym.

W pracy podjęto problem analizy wpływu parytetów religijnych islamu na rozwój konfliktów społeczno-politycznych w aspekcie pluralizmu kulturowo-cywilizacyjnego ze szczególnym uwzględnieniem zasad odbiegających od europejsko-amerykańskich standardów wytyczających stosunki międzyludzkie. W niniejszym studium scharakteryzowane zostało dziedzictwo kulturowe islamu, którego specyfika w zakresie pozornego uniwersalizmu oraz rygoryzm religijnej poprawności w znacznym stopniu odbijają się na współczesne relacje i postawę w kwestii umiędzynarodowienia kulturowo-cywilizacyjnej dychotomii, burząc harmonię relacji międzypaństwowych.

Występowanie charakterystycznego rozbicia, antagonizmów i pogłębiających anomalii w koniunkturze polityczno-gospodarczej często uwarunkowane jest poziomem rozwoju cywilizacyjno-technologicznego konkretnego z państw oraz wypracowanymi mechanizmami różnorodnych systemów politycznych, które nie zawsze wiążą się z gwarancją poszanowania praw jednostki, zwłaszcza przy jednoczesnej integracji prawa koranicznego z większością dziedzin życia społecznego muzułmanów, ograniczając ich uczestnictwo w wymiarze szeroko pojętych stosunków międzynarodowych.

Niezwykle istotne jest więc skonkretyzowanie poszczególnych zjawisk wpływających na pejoratywne nastawienie obu cywilizacji oraz umożliwienie, stopniowe zrozumienie i kontrolę wszelkich działań, wypracowując znacznie efektywniejszy system wspólnotowy dzielący kumulatywne wartości oraz alternatywne idee, których założony uniwersalizm przyczyniłby się do redukcji ksenofobii i kulturowo-religijnej dyskryminacji na arenie międzynarodowej.

Hipotezą pracy jest przypuszczenie, iż w aspekcie perspektywy rozwoju ewolucji pejoratywnego nastawienia względem holistycznego ujęcia monogeniczności podmiotów cywilizacji muzułmańskiej i rygoryzmu religijnej poprawności, w efekcie internacjonalizacji stosunków międzynarodowych na tle heterogenicznego środowiska kulturowo-cywilizacyjnej globalizacji daje asumpt ku dalszej destabilizacji religijnego pluralizmu jednocześnie wywierając wpływ na dynamizm współczesnej koncepcji rozwoju społeczno-politycznych relacji pomiędzy społeczeństwami państw muzułmańskich, a cywilizacją euroatlantycką.

W celu udowodnienia hipotezy sformułowano następujące pytania badawcze:

1. W czym przejawiło się gwałtowne odrodzenie ruchu odnowy islamu w XXI wieku i czy nadmierna chęć przywrócenia dawnej świetności dziedzictwa kulturowego muzułmanów w perspektywie uniwersalizmu jest integralną częścią współczesnej ideologii islamu jako religii, która usprawiedliwia postawę nietolerancji względem cywilizacji euroatlantyckiej, czy też elementem historycznym, który muzułmanie zachowali z czasów z przed epoki nowożytnej?

2. Gdzie należy doszukiwać się źródeł mających wpływ na paraliżujący demokratyczno-modernizacyjny paradygmat islamu i czy tendencyjne nastawienie względem nadmiernej tradycjonalizacji da się pogodzić z wizją współczesnych standardów wytyczających normy społeczno-polityczne kierujące koniunkturą relacji międzynarodowych na arenie geopolitycznej całego świata?

3. Czy rola jaką odgrywa czynnik religijny islamu w kulturze muzułmanów ma wpływ na stosunki międzykulturowe i czy strach przed utratą swej tożsamości niesie za sobą zbytnią alienację względem innych jednostek religijnych na rzecz zachowania bezwzględnej supremacji kulturowej w sytuacji powszechnej globalizacji ma szansę na pozytywne reperkusje w warunkach obcego etnicznie otoczenia?

4. Z jakimi utrudnieniami wiąże się utrzymanie uniwersalnej ideologii islamu w ramach unilateralnej dziedziny życia muzułmanów i czy zdewaluowanie homogenicznego charakteru religii Mahometa jest w stanie wynieść kwestię różnic dzielących poszczególne odłamy islamu na rzecz pośredniej unifikacji w wymiarze solidarności społeczno-politycznej dziedzictwa kulturowego muzułmanów w perspektywie zderzenia z cywilizacją euroatlantycką?

5. Jakie determinanty określają charakter ideologicznej walki o kształt współczesnej wizji islamu i czy zwolennicy modernizmu na tle zmieniającego się środowiska geopolitycznego i społecznego są w stanie pogodzić wielowiekowe tradycje, wartości i normy świata islamu z obecnymi standardami społeczno- i państwowotwórczymi?

6. W czym przejawia się powszechnie fundamentalizm islamski oraz jego specyficzny trend ku stałemu elementowi myśli przewodniej islamu wobec religijnej tradycjonalizacji w kontekście idealizacji przeszłości i jakie czynniki wpływają na rozwój skrajnych stronnictw islamskich w zakresie eskalacji politycznej formy ekspresji oraz źródeł zaplecza społecznej mobilizacji szerszych mas muzułmanów?

7. Z czym należy wiązać motywacje w intensyfikacji formowania się coraz większej rzeszy ugrupowań terrorystycznych w świecie islamu oraz czy globalny wymiar problematyki aktów terrorystycznych należy utożsamiać ze współczesnym ruchem odnowy islamu w aspekcie rywalizacji między modernizmem, a fundamentalizmem?

8. Czy w perspektywie długookresowej, cywilizacja muzułmanów ma szanse na szerszy udział w aspekcie rozwoju koniunktury procesu globalizacji oraz czy religia islamu stanowi współcześnie barierę w wymiarze rozwoju nauki, technologii, wolności bądź sytuacji społeczno-gospodarczej poszczególnych państw muzułmańskich?

9. Gdzie należy doszukiwać się źródeł zjawiska antyislamizmu na obszarze cywilizacji euroatlantyckiej oraz czy powszechne poczucie zagrożenia islamskim ekspansjonizmem kulturowo-religijnym stanowi główny asumpt ku pogłębianiu nietolerancji i cywilizacyjnej dyskryminacji?

10. Jaki stosunek do świata Zachodu reprezentuje mentalność zbiorowa społeczeństw państw muzułmańskich w warunkach globalnej dychotomii kulturowo-religijnego otoczenia oraz czy istnieje prawdopodobieństwo zniwelowania pejoratywnego odbioru cywilizacyjnej heterogeniczności na rzecz wprowadzenia idei multikulturalizmu?

11. Dlaczego konfliktogenna natura imperatywu religijnego musi wiązać się z brakiem dystansu wobec parytetu kulturowo-cywilizacyjnego pluralizmu i czy istnieje autentyczny fundament dialogu międzykulturowego, na którym należałoby oprzeć przyszłe próby integracji kulturowo-etnicznej, aby częściowo ograniczyć, bądź całkowicie zapobiec dynamice eskalacji wszelkich archetypów pomiędzy społeczeństwami świata islamu i Zachodu?

Wskazuje się, iż problematyka stosunków międzykulturowych między światem islamu, a cywilizacją Zachodu w literaturze przedmiotu była obiektem pogłębionych badań, ale poddawana została analizie zagadnień dotyczących wyłącznie wybranych sfer, tj. odrębności kulturowej bądź religijnej, pomijając aspekt stricte cywilizacyjny wiążącej się z nimi kwestii; stwarzając fragmentaryczny obraz współczesnych zagrożeń konfliktu zachodnio-islamskiego.

Najpełniejsze monografie traktujące o zjawisku i źródłach cywilizacyjno-religijnej dychotomii wśród wielu publikacji są dzieła Janusza Daneckiego, Podstawowe wiadomości o islamie I, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002 oraz Podstawowe wiadomości o islamie II, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002; Katarzyny Górak-Sosnowskiej, Świat arabski wobec globalizacji. Uwarunkowania gospodarcze, kulturowe i społeczne, Centrum Doradztwa i informacji Difin, Warszawa 2007; Bernarda Lewisa, What went wrong? Western impact and Middle Eastern Response, Oxford University Press, New York 2002. Na uwagę zasługują również monografie następujących autorów: Dominik Duda[1], Fred Halliday[2], Bernard Lewis[3], Katarzyna Górak-Sosnowska[4], Anna Mrozek-Dumanowska[5], Henryk Mynarek[6], Seyyed Hossein Nasr[7], Malise Ruthven[8], Leonida R. Sjukijajnen[9], Bassam Tibi[10].

Większość z publikacji zorientowanych jest na tendencyjny charakter rozwoju poszczególnych cywilizacji będących formą reprezentowania norm, zbiorowej mentalności oraz idei przewartościowujących ład kulturowy, którego braki w komunikacji międzyspołecznej stanowią asumpt ku głębszej alienacji podmiotów o innym wymiarze rozwoju cywilizacyjno-religijnego.

Celem prezentowanej pracy jest scharakteryzowanie źródeł wszelkich elementów wpływających na negatywne reperkusje w kwestii zawiązanego dialogu chrześcijańsko-islamskiego na tle zmieniającej się rzeczywistości i kierunku możliwych interpretacji prognostycznych dalszego rozwoju procesów odziaływających na dynamikę uniwersalistycznej wizji determinizmu religijno-kulturowego i warunków odpowiedzialnych za ich potencjalną uniformizację.

W celu zweryfikowania założonej hipotezy, pytań badawczych i efektywnego przedstawieniu problemu badawczego, w całej strukturze pracy przyjęto holizm metodologiczny ze szczególnym uwzględnieniem analizy obserwacyjnej i porównawczej. Metodą obserwacji, autor poddał dedukcji wszelkie fakty dotyczące rozwoju tendencyjnej stygmatyzacji odrębności kulturowo-religijnej cywilizacji islamu i Zachodu, której analiza poszczególnych źródeł pozwoliła na krytyczną ocenę ewentualnej wizji zminimalizowania rozwoju dyskryminacji we współczesnym świecie bipolarności religijnej chrześcijan i muzułmanów. Metoda porównawcza była podstawą głębszej analizy społeczno-politycznej obu cywilizacji ustalając kwestię oddziaływania koniunktury m.in. aparatów administracyjnych poszczególnych państw oraz ich wpływie na rozwój mentalności zbiorowej społeczeństw muzułmanów, Europejczyków etc., wskazując na brak homogenizacji kulturowo-etnicznej w sferze aktywizacji tolerancji międzykulturowej. Ponadto, przedstawiona została wizja całościowa w aspekcie ewentualnego systemu komplementarności międzycywilizacyjnej w wymiarze zarówno globalnym, jak i regionalnym, argumentując możliwość zawiązania trwałego dialogu kulturowo-religijnego. Szczególną rolę w kwestii metodologii podjętego problemu stanowią metody historyczne, intuicyjne oraz teoretyczne będące podstawą do sformułowania współczesnego rozumienia interpretacji problematyki teorii geopolitycznej politologa Samuela P. Huntingtona[11], tj. zderzenia cywilizacji w wymiarze społecznych zachowań nonkonformizmu i wszelkiego rodzaju dewiacji norm socjalnych.

Prezentowana praca składa się z trzech rozdziałów, w których przedstawione zostały kolejne etapy badań. Celem zapewnienia znacznie większej przejrzystości pracy i komfortu przyswajanej treści merytorycznej na koniec każdego rozdziału sformułowane zostały wnioski będące źródłem weryfikacji wcześniej założonych pytań badawczych.

W rozdziale pierwszym, stanowiącym wprowadzenie do podjętej przez autora problematyki, zaprezentowano pojęcie i zakres oddziaływania uniwersalistycznej wizji islamu wobec międzynarodowego pluralizmu religijnego w wymiarze historycznym i teoretycznym, którego zjawisko uwarunkowane jest specyfiką dziedzictwa cywilizacyjnego islamu. Rozdział, ze względu na dogłębną analizę poznawczą sfery sakralności prawa muzułmańskiego, pojęcia tożsamości kulturowej muzułmanów oraz zaakcentowania niejednorodności poszczególnych odłamów religii islamu stanowi niezbędne studium ku dalszej analizie i wyegzekwowaniu potencjalnych źródeł podjętego problemu względem przyjętych norm społeczno-prawnych na arenie międzynarodowej.

W rozdziale drugim podniesiona została kwestia wskazania determinantów, które konsekwentnie dają asumpt głębszej dezintegracji społeczno-politycznej państw muzułmańskich na tle ideologicznej walki o kształt transformacji ustrojowej współczesnej koniunktury administracyjno-socjalnej. Scharakteryzowane zostały źródła popularyzacji islamskiego fundamentalizmu oraz terroryzmu międzynarodowego będących najbardziej skrajnymi metodami egzemplifikującymi istotę rygoryzmu religijnej poprawności islamu; dysharmonizującymi ład międzynarodowy na tle obecnych zjawisk powszechnej sekularyzacji i modernizmu strukturalnego wyznaczającego zmienność norm i wartości na tle nadmiernej skłonności do kulturowej tradycjonalizacji i braku wykształcenia uniwersalnego mechanizmu redukującego zjawisko religijnej segregacji społecznej w heterogenicznych środowiskach innych cywilizacji.

W rozdziale trzecim scharakteryzowana została geopolityka w holistycznym ujęciu stosunków międzynarodowych między światem islamu, a Zachodem w charakterze próby wyszczególnienia odpowiednich czynników odpowiedzialnych za postępującą fragmentaryzację parytetów religijnych i kulturowych każdej z cywilizacji oraz podstawy relacji dezintegrujących stosunki międzynarodowe w perspektywie potencjalnych możliwości i środków zgodnie z zasadą powszechnej tolerancji i kulturowej komplementarności kumulatywnych dla obu dziedzictw cywilizacyjnych wartości przyczyniających się do rozwoju dialogu międzyreligijnego. Ponadto zwrócono uwagę na konieczność wypracowania skonkretyzowanych przyczyn cywilizacyjnego wyobcowania oraz zharmonizowanych działań zmierzających do zapewnienia redukcji niewyrozumiałości względem innych jednostek kulturowo-etnicznych na rzecz trwałej koegzystencji obcych sobie społeczności.

ROZDZIAŁ I

UNIWERSALIZM I SPECYFIKA ISLAMU WOBEC IDEI RELIGIJNEGO PLURALIZMU

DZIEDZICTWO CYWILIZACYJNE ISLAMU

Islam jest ostatnią religią uniwersalno-monoteistyczną powstałą w początkach VII wieku jako kontynuacja oraz rozwinięcie poprzednich monoteizmów – tradycji religii chrześcijaństwa i judaizmu[12]. Nowa epoka w historii ludów jaką zapoczątkował islam, została ogłoszona przez niepiśmiennego proroka[13] z rodu Haszymitów, z plemienia kurajszyckiego – Mahometa (właściwie Muhammad Ibn Abd Allah) w Mekce[14].

Objawienie Mahometa odnosi się do podstaw islamu, którego rola jako przewodnika dla ludzi prawdziwej wiary określona została w świętej księdze islamu – Koranie. Z perspektywy społecznej i politycznej, Mahomet stał się prorokiem, którego zadaniem była budowa nowego ładu społeczno-politycznego – kalifatu będącego odzwierciedleniem królestwa Bożego na ziemi. Ze względu na popularyzowany ówcześnie przez pogan politeizm, nauki Mahometa nie zostały odebrane przychylnie, stając się bezpośrednim asumptem do przemieszczenia i kontynuowania nauczania islamu w mieście Jasrib (współcześnie Medyna[15]).

Szeroki wydźwięk polityczny jaki miała działalność Mahometa skutecznie jednoczyła w imię nowej religii zróżnicowane organizacje rodowo-plemienne Arabów-Beduinów w jedną, podporządkowaną równym prawom społeczność – ummę[16].

Podstawą organizacji Arabów w okresie przedmuzułmańskim (al-dżahilijja) był ustrój rodowo-plemienny, a najsilniejszymi więzami społeczności Beduinów były więzy krwi. Religia islamu zapoczątkowała zmianę mentalności Arabów, gdzie wspólna wiara oraz autorytet człowieka, a nie związek krwi stał się spoiwem łączącym całe społeczeństwo[17].

Wymownym źródłem tolerancyjnego stosunku islamu wobec heterogeniczności społeczeństwa oraz innych religii stała się Konstytucja medyneńska[18], a następnie treści i zawarte w Koranie objawienie, stanowiące podstawę pod poszczególne elementy islamu. Fundamentalne dogmaty i zasady wiary muzułmańskiej do czasów współczesnych przenikają wszystkie dziedziny życia muzułmanów; poczynając od ustroju społecznego, politycznego i religijnego, kultury, sztuki i nauki, a kończąc na wysoce zaawansowanym prawie, którego uzupełnienie stanowi stworzony przez uczonych system muzułmańskiego szari’atu[19].

Wpływ islamu dotykającego każdego aspektu życia muzułmanów jest jedną z fundamentalnych różnic dzielących religię islamu od doktryn chrześcijańskich, na których płaszczyźnie wykształcił się rozdział spraw państwowych od typowego dla innych