Een glas dooswit

Een glas dooswit, asseblief?

Linette Retief

Human & Rousseau

Vir my liefste seuntjie, Nicholas

Voorwoord

‘Nothing in life is to be feared, it is only to be understood.’

Marie Curie

Een glas dooswit is ’n boek van kleiner en groter prentjies, van my persoonlike ervarings en hoe dit by die groter wêreldwye prentjie inpas. Dit is ’n poging om internasionale tendense te laat saamsmelt met persoonlike dilemmas om uiteindelik ’n allesomvattender beeld te vorm; amper soos daai invouprentjies wat ’n mens agter in die tydskrif Mad kry.

Want hoewel dit vir elkeen wat met skuld worstel, soos ’n diep persoonlike stryd voel om diep persoonlike redes, het ek gou besef ek is nie alleen nie – en die probleem is amper so oud soos die mens self.

Ek het opnuut ontdek daar is niks nuuts onder die son nie. Ekonome het selfs al in die 1950’s teen gevare en krisisse gewaarsku wat ons vandag ervaar. En die einste dilemmas het reeds in die tyd van die antieke Grieke en Romeine begin afloop.

Uiteindelik het ek geleer dat geld miskien of miskien nié die wortel van alle kwaad is nie; dat skuld en die onderliggende materialisme en daaropvolgende ontvlugting deur wanbesteding bloot die simptome is. Stadig maar seker het ek begin verstaan dat die werklike wortel van kwaad veel dieper lê en dat ’n mens dit daadwerklik dog met deernis vir die menslike toestand moet hanteer.

Les bes is Een glas dooswit ’n rooiligrelaas (cautionary tale), ’n persoonlike verhaal, ’n wêreldwye perspektief en ’n bondel wenke oor hoe om ’n skulddilemma te hanteer of, beter nog, te vermy.

Dit is nié ’n allesomvattende ekonomiese tesis of die antwoord op al jou vrae nie. Vir eersgenoemde, maak ’n draai by ’n universiteitsbiblioteek. Vir laasgenoemde, gesels met jou vriendelike finansiële adviseur.

Deel 1: My dilemma

1

Hoe het ek in die skuld beland?

‘When you open up a can of worms, the only way you get them back in again is by using a bigger can.’

Uit Never Play Leapfrog with a Unicorn: Bumper Stickers from the Information Highway, Arthur Goldstuck en William Ramwell

Êrens tussen die resessie en die sondeval moes ek die waarheid omtrent my eie finansiële toerekeningsvatbaarheid ontdek. Natuurlik was dit vertroostend om die wêreldwye resessie te blameer, of die stygende rentekoerse, die klimmende petrolprys of die katastrofiese kospryse.

Uiteraard het dit my laat beter voel om oor ’n glas wyn of drie te teem oor kliënte wat laat betaal. As ek regtig wou, kon ek dit seker tot by Eva en die appel terugvat. En dit sou alles waar en geldig wees.

Maar êrens in my was daar ’n stemmetjie wat nie wou stilbly nie … "En jy, wat het jy daarmee te doen gehad?" Was dit al die klere, die meubels, die Prada-boots en die vol Woolies-trollies wat my met ’n leë beursie uit die hart van Sandton City gekry het tot by die voordeur van Claudia Olivier, skuldberader extraordinaire?

Maar kom ons skuif effens terug na die begin. Skuldberading het die afgelope jaar vir my ’n reis op ’n klomp vlakke begin word. ’n Reis weg van die vergetelheid en gerief van kredietkaarte en oortrokke fasiliteite – na ’n enkele debietkaart gekoppel aan ’n spaarrekening … ’n Reis weg van geduldige plastiek na ’n hoop kontant wat vreesaanjaend vinnig ’n hopie kontant en uiteindelik ’n paar muntstukke word … ’n Reis weg van die cheap grace van retail therapy na die aangesig-tot-aangesig-kontak met my krisis.

En deur, en oor alles, ’n reis deur my kop en hart na my verlede om vas te stel presies hoe en waar alles begin het. Wat was die klein klippies wat ek as ’n klein verbruikersgrietjie in die woud laat lê het wat my kon weglei van al die gemmerbrood-malls en terug na ’n tyd van minder komplekse behoeftes en waarhede?

My kinderjare

My eerste bewuste herinnering aan geld is van my pa wat sy hand in sy broeksak steek om geld uit te haal as hy vir my en my twee sussies ’n pakkie tjips of lekkers koop. Ek het altyd so jammer vir hom gevoel, want dit het so moeilik, so pynlik gelyk. En as hy dan die pakkies tjips vir ons gekoop het, het hy hulle eers oopgemaak en homself gehelp aan ’n ruim hand vol, wat ek vermoed ook diep letsels gelaat het, maar dit is ’n ander storie.

My volgende herinnering was van ons weeklikse besoeke aan my ouma en oupa in die Strand, waar ons ons knuppeldik geëet het aan ouma Lenie se voorslagkook- en bakkuns, en dan daarvoor beloon is met 20 sent wat Ouma uit die fassinerende skemernewels van haar kas en kamer gaan haal het. En onthou, in daardie dae was 20 sent amper ’n klein fortuin; met 50 sent kon jy al begin speelgoed koop.

Maar sulke luukses was ons nie beskore nie. Elke Maandagoggend moes ons by die Laerskool Totius in Bellville inklok met ons 20 sente vir ons skoolspaarrekening, waarvoor jy nog ’n seël gekry het vir elke 2½ sent, en as jy R1 gespaar het, was jou kaartjie vol, al het jou beker nou nie heeltemal oorgeloop nie.

Agterna beskou, was, en is, die probleem die boodskap wat ek daardeur gekry het, naamlik dat spaar vervelig is. In die afwesigheid van ’n breër konteks was dit ’n bepaald on-lonende proposisie vir ’n laerskoolkind wat eintlik net wou sweets en speelgoed koop – en te jonk was om te verstaan van eendag-gaan-jy-vir-my-dankie-sê, uitgestelde bevrediging en ander karakterbouende begrippe.

En toe was daar die doemryke dag toe my ma my jou wrintie toegelaat het om R1 van ouma Lenie se R5-verjaardaggeld saam te vat Kaapstad toe op die Retiefs se maandelikse epiese uittog – net om my ter plaatse te dwing om by die Bybelgenootskap ’n Bybel daarmee te koop. Die Bybel het 75 sent gekos en ek het my bes probeer – en dit in beperkte mate reggekry – om myself te oortuig dat dit ’n wenplan was. Maar ek kon net nie die verloklike speelgoedafeling van Adderleystraat se OK Bazaars (ja, dit was die dae toe winkels nog beskrywings soos Bazaar(s) gehad het) uit my agterkoppie kry nie.

Moet my nie verkeerd verstaan nie; ons het nog nooit gebrek aan enigiets gely nie. Maar my pa was meestal die enigste broodwinner, en ’n versigtige een wat ons gereeld daaraan herinner het dat "alles uit dieselfde kitty kom".

Daarteenoor was daar gras wat vanuit my naïewe perspektief soveel groener aan die ander kant gelyk het; maatjies wat skynbaar soveel lekkers of klere kon kry as wat hulle wou hê, ’n tannie wie se ryk man elke jaar ’n splinternuwe Mercedes-Benz gekoop het – oënskynlike paradyse waarvoor, soos ek later eers sou vasstel, ander soorte pryse betaal is.

Intussen is ons drie orrelpypdogtertjies aangetrek met ’n kombinasie van hand-me-downs, die beste van Bellville se uitskotwinkel en duffel coats en denims van Bergers en Pep Stores in Durbanweg, Bellville. (My ma het die skynbaar onfeilbare vermoë gehad om vir ons bell bottoms te koop wanneer stovepipes in die mode was, en omgekeerd.) Elke dan en wan is ons egter bederf met ’n wenuitrusting, gewoonlik die soort wat van ’n kerkhoed vergesel is, en waarmee ons behoorlik gepronk het.

Tussendeur het ons geleer lees, geleer om veters vas te maak, geleer om op horlosies te kyk, geleer om nie lekkers by vreemde ooms te vat nie, selfs geleer om somme te maak, en dat dit nie regtig die ooievaar was wat ons gebring het nie. Maar nog nooit het ons geleer presies hoe om met geld te werk en/of wat die groter plan met spaargeld was nie.

As ek nou terugkyk, het ek seker dikwels soos die spreekwoordelike meisietjie met haar neusie teen die lekkergoedwinkel se venster gestaan en hoop en wens. Dit sou egter eers baie jare later wees dat die metaforiese lekkergoedwinkel in vele ander, minder metaforiese winkelvorms sou morf.

My tienerjare in Die Sop

Intussen het my tienerjare aangebreek, en meer as enige hormoonstorm is die era vir my gemerk – gebrandmerk! – deur my ouers se besluit om my en my oudste suster weens gebrekkige akademiese prestasie na die Hoërskool Jan van Riebeeck in Kaapstad te pos – sommer ook as koshuisgangers in die meisieskoshuis, Huis Jordaan, alias Die Sop.

Ons kon net twee keer per kwartaal huis toe gaan, al was die huis in daardie stadium net 20 km van die skool af. Ek was hartgebroke. En die enigste ding wat vir my naastenby so erg soos die koshuislewe was – en my tweeweeklikse rol toiletpapier wat keer op keer feitlik onmiddellik gesteel is – was my sakgeld, waarmee ek alles van fliekkaartjies tot toiletware moes koop (en dan is ons nog verbied om kopermuntstukke in die kerkbordjie te gooi). Daar was net nooit genoeg nie.

’n Beter, ondernemender mens sou waarskynlik vernuftige planne beraam het om meer geld te maak. Maar pleks daarvan het ek jammer vir myself gevoel en op ander gesponge.

Wat ek oorgehou het, is ’n bietjie van ’n leëkas-mentaliteit: Daar-is-nie-genoeg-nie, daar-gaan-nie-genoeg-wees-nie, en in die onwaarskynlike geval dat daar genoeg is, sal ek dit gou genoeg uitgee dat ek weer kan wees waar ek begin het, in die ongerieflike geriefsone van daar-is-nie-genoeg-nie.

Post-puberteit op die PUK

Ná drie en ’n half traanbedrupte jare in die skoolkoshuis en ’n A-gemiddelde in matriek, beland ek toe by die destydse PU vir CHO (deesdae die Noordwes-Universiteit). Die rede? My pa is in my matriekjaar Kimberley toe verplaas, en ek wou nie so ver van die huis af wees nie.

Die asemrowende oningeligtheid van my aanvanklike kursuskeuse – stads- en streekbeplanning – was plus-minus gelykstaande aan die rigtingloosheid van my latere finansiële bestuur. (Ek het gelukkig ’n maand later na kommunikasiekunde oorgeskakel.)

Terwyl my ma ’n laaste traantjie weggepink het, het my pa my R100 in die hand gestop met die woorde: Laat weet wanneer jy nog nodig het, of iets in dier voege. Wat ek toe gedoen het. Die probleem was, of ek een keer per maand of een keer elke ses maande gevra het, ek het elke keer soos die vark in die verhaal gevoel. Of liewer, die klein dogtertjie wat moes toekyk hoe haar pa diep en pynlik sy hand in sy broeksak steek.

Presies hoe ek finansieel deur die vier jaar gekom het, kan ek nie onthou nie. Ek vermoed ek onderdruk dit. Ek was weer eens in die koshuis, en ten minste was kos, kamer en – uiteindelik! – selfs toiletpapier nie ’n oorweging nie. Wat boeke betref, reken ek steeds daar was ’n sameswering wat bepaal dat dosente van studente verwag om ten duurste boeke aan te koop waarvan daar soms net ’n bladsy, paragraaf of sin behandel is.

Ek het dus maar weer gesmeek en geleen, darem nie gesteel nie, en nou en dan ’n wavrag vyfsentstukke aan die bib se fotostaatmasjien afgestaan. O, en immer die modelstudent, het ek elke jaar ’n merietebeurs van R300–R400 gekry omdat ek telkens met ’n onderskeiding deurgekom het – terwyl die manne met die majestueuse sportbeurse op hulle boude deurgeskuur het in kursusse soos Openbare Admin 101, maar dit is ’n ander storie.

Sentloos in Sandton City

‘I started off with nothing, I still have most of it left.’

Uit Never Play Leapfrog with a Unicorn: Bumper Stickers from the Information Highway, Arthur Goldstuck en William Ramwell

My lewe sou dalk anders gewees het as my eerste werk in Industria of Isando of Bellville-Suid was en ek elke oggend ’n grondboontjiebottertoebroodjie in ’n Tupperware-bakkie moes pak en dit wegslaan saam met een van die koppies halfkoue tee wat twee keer per dag met die trollie verbykom. Maar dit was my toe nie beskore nie. In plaas