Philida: 'n Slaweroman

Philida word – vanselfsprekend en met liefde –

opgedra aan my vrou, Karina

ek is

die here hoor my

’n vry fokken vrou

– Antjie Krog

Deel I

Klagte

Hoofstuk I

Op Saterdag 17 November 1832 volg die jong slavin Philida die Olifantspad tussen die Franse Hoek, verby die plaas Zandvliet, na die dorpie Stellenbosch naby de Caab, waar sy by die Drostdy met sy hoë wit pilare aankom en na die kantoor van die Slawebeskermer, Mijnheer Lindenberg, verwys word om ’n klag te gaan indien teen haar baas Cornelis Brink en dié se seun Francois Gerhard Jacob Brink

Hier kom kak. Ek gee die plek net één kyk, toe weet ek dit. Maar ek het nou die hele pad tot hier geloop, en die Jirregot weet dit was erg genoeg gewees, en dit met die kind in die abbadoek op my rug, en nou is ek hier en omdraai is daar nie meer nie, dis net reguit aan al is dit tot in die hel. Dis met hierdie man wat ek moet praat as ek kwansuis wil klagte lê, dié Grootbaas wat so lank en maer en vol benerigheid is, met diep vore oor sy voorkop soos ’n koringland wat sleg geploeë is en met ’n neus soos ’n soetpatat wat by homself verbygegroei het.

’n Moerse lang storie praat hy. Eers wil hy alles van my weet wat geweet kan word en dis net vra-vra-vra, ’n omgeneukte spul wat nie ophou ken nie. Wie is ek? Waar kom ek vandaan? Hoe is die Baas se naam? Hoe is die plaas se naam? Hoe lank werk ek al daar? Het ek ’n pas gekry om hiernatoe te kom? Wanneer is ek daar weg en hoe lank het ek geloop? Waar het ek laasnag gelê? Wat dink ek gaan met my gebeur as ek terugkom op ons werf? En elke keer as ek iets sê, skryf die man dit eers met sy knobbelhande en sy lang wit vingers met die dik kneukels in sy groot boek neer. Die duusvolk is mos danig oor skryf. Kyk maar hoe lyk dit agter in die Bybel van Oubaas Corneels Brink, dis nou Francois Gerhard Jacob se pa. Die Frans wat myne was.

Solank die Grootbaas Lindenberg praat, kyk ek hom goed deur. Daar is ’n toiingrigheid aan hom, soos ’n stuk breiwerk wat verbrou is en halfpad uitgetrek en toe weer oorgebrei is, maar nie baie netjies nie. Ek kan dit sê, want ek ken van brei. Daar sit ’n dik bril soos ’n oopvlerk-vlermuis op sy benerige neus, maar hy kyk bo-oor die halfmaanglase, nie deur hulle nie. Sy lang hande bly heeltyd besig. Met skrywe, met die penpunt in die ink druk, met sandjies oor die papier strooi, met papiere rondskuiwe op die tafel wat eintlik vir hom te laag is oor hy so lank is. Hy sit, ek bly staan, dis soos dit hoort.

In die begin is ek skrikkerig, my keel voel toegetrek. Maar so van die tweede, derde vraag af begin ek voel dit gaan al makliker. Ek het mos geweet dit kom, dis wat Ouma Nella my gewaarsku het. Al wat ek so in die kyk na die man bly dink, is: As ék jou gebrei het, sal jy beter gelyk het, nou is jy nie goed afgeënd nie. Maar ek sê niks. Dis nou ek en hy. Ek moet hom alles vertel en ek gaan dit ook doen, vandag gaan ek niks truhou nie.

Hy vra: Wanneer het Francois Brink met jou begin – wanneer het julle twee die eerste keer – hoe het hy jou – hoe lank het dit aangehou – jy weet waarvan ek praat?

Ek sê: Agt jaar trug.

Hy vra: Is jy doodseker van wat jy sê?

Ek sê weer: Dit was agt jaar, ja. Dit was mos die wintermaand toe Oubaas Corneels ons amman op die wynwa ingevat het Caab toe om te gaan kyk hoe hulle die slaaf Abraham aan die galg by die Kasteel ophang. En dit was met die terugkom op die plaas, op Zandvliet, dat my storie met Frans begin het.

Hy vra: Vertel my hoe het dit begin? Hoe het dit gebeur?

Ek sê: Dit was vir my ’n sleg dag gewees, Grootbaas. Als wat daar in die Caab voor die Kasteel gebeur het. Toe’t hulle die man daar gehang het. Twee maal, oor die tou mos die eerste keer gebreek het. Ek onthou hoe hy die tweede keer aan sy nek aan die tou gedans het en hoe sy ding styfgespring het en begin spoeg het.

Hy vra: Van watse ding praat jy?

Ek sê: Sy manding, my Grootbaas, wat anners? Ek het gehoor die mense sê dit gebeur party slae as hulle ’n man hang, maar dis die eerste keer wat ek dit gesien het en ek wil dit nooit weer sien nie.

Hy vra vinnig: Nou goed, en toe julle terugkom op die werf?

Ek sê: Ja, dit was eers ’n dag of twee later, want dis ’n ver pad om te loop. Toe’t ons eerste by die groot ou varksog verbygekom, dis nou Hamboud. Die Oubaas wou haar al lankal slag oor sy so ’n nikswerd is, maar die Ounooi bly aanhou ons moet wag dat haar vetgathamboude nog groter word. En toe’t ons by die drie stalperde verbygekom, en net daarna die twee gevrekte donkies, en toe’t daai mal trassiehen aan die kekkel geraak, dis nou die ene wat Ounooi Janna die naam van Zelda gegee het, na ’n tante van haar wat glo nooit opgehou skinder het nie, ’n hen wat nooit ’n donnerse eier kan lê nie maar altyd kekkel soos ’n mal ding elke slag as ’n ander hen dit regkry, en toe in die laatmiddag, toe alles oor was en amman terug was waar hulle hoort, toe’t ek eers met my Ouma Nella in haar kamer voor in die langhuis gaan praat. Haar naam is Petronella, sê hulle, maar vir my is sy my Ouma Nella.

En wat toe? vra die man en hy begin skuurderig klink.

Ek vertel hom: Dit was nadat ek klaar met Ouma Nella gepraat het, toe’t Frans my met hom saamgevat, weg van die langhuis af, deur die jong hermetykwingerd waar die kerkhoffie lê, tot waar die bamboesbos sy diepdonker koelte maak by die buig van die riviertjie, dis nou die Dwarsrivier wat daar oor die plaas loop, en daar’t ek vir die eerste keer aan die huil geraak en dis waar Frans –

Die man por my: Jy meen nou Baas Frans?

Ja, dis waar Baas Frans my saamgevat het na die bamboesbos toe waar dit so toemaak rondom mens, en toe hy sien ek huil, toe raak hy so jags, toe spring sy ding ook op nes die dooi man s’n aan die galg, en dis toe dat hy my klim.

Die man se oë agter die stowwerige dik brilglase kyk of hulle heel in my wil inkyk: En wat doen hy toe?

Ek voel ek raak nou heel onderstebo oor al die vraery, maar ek byt vas en ek sê: Hy doen wat ’n man met ’n vrou doen.

En wat is dit?

Die Grootbaas sal tog seker weet.

Hy sê: Ek wil presies weet wat hy gedoen het.

Hy vat my.

Hoe vat hy jou? Ek moet weet. Die wet sê ek moet alles opskryf soos wat dit gebeur het. Sodat dit vir altyd in hierdie boek kan bly staan.

Ek sê kort en klaar vir die man: Toe naai hy my.

Die lang maer man met die kalerige kop kry ’n hoeserigheid in sy keel asof daar te veel spoeg in sy mond is. Na ’n rukkie vra hy: Het jy jou teëgesit?

Ek sê: My Grootbaas, ek het begin met teësit, maar dis toe dat hy begin mooipraat en vir my sê nee, ek moenie bang wees nie, hy wil my nie seermaak nie, hy wil my net bly maak. As ek hom in my laat instoot, seg hy, dan sal hy sorg dat ek my vryheid kry wanneer die tyd reg is. Dis wat hy my al baie ander kere ook gesê het, maar dié dag is dit toe die eerste keer dat dit nie by sê bly nie maar by die doen uitkom. Hy blo vir my voor die Jirregot van die Bybel, hy sal self vir my by die Landdrost en by die Gormint gaan vryheid koop. Ek onthou, al dié pratery het my nog laat wonder hoe ’n ding soos vryheid ’n mens dan so kan kwes, want dit was my eerste keer gewees en Frans het nie danig suutjies met my gewerk nie, daarvoor was hy te jonk en te jags, ek skat dit was sy eerste keer ook.

En wat het toe gebeur?

Toe hy klaarkom, toe staat hy weer op en hy maak sy broekriem vas.

Die man gee my gelukkig nie kans vir lank dink nie, want die vrae begin weer en hulle raak al ongesegliker.

Ek wil weet wat het láter gebeur? vra die man met die ploegland op sy voorkop. Het jy iets daarvan oorgehou? Van die gemeenskap wat julle in daardie bamboesbos gehad het.

Ek verstaan nie van gemeenskap nie, Grootbaas.

Hy word baie rooi in sy lang gesig. Dié ding wat hy en jy in daardie bamboesbos aangevang het – het daar iets daaruit gekom?

Ek kan nie sê nie, Grootbaas. Ek is vandag net hier oor wat hy met my gedoen het.

Ag liewe Here tog, sê hy en hy klink moedeloos. Ook nie net moedeloos nie, maar sommer obsternaat en kwaterig ook. Sy hele beengesig is aan die sweet. Hy probeer weer: Het daar iets met jou lyf gebeur ná hy by jou was?

Nie daadlik nie, Grootbaas. Eers nadat hy ’n paar kere by my ingekom het, het ek begin te swel.

Hoeveel kere?

Baie kere.

Soos twee keer? Drie keer? Tien keer? Hoeveel?

Ek vat my skouerknoppe in my twee hande vas. En ek sê weer: Baie kere, Grootbaas.

Skielik vra hy: Was hy die eerste man wat by jou was?

Ek skud net my kop, want dié vraag soek nie antwoord by my nie en ek het hom hoeka al gesê dit was my eerste keer gewees.

Hy vra sy vraag bietjie anders: Of het jy al baie manne gehad?

Dis net oor Baas Frans dat ek kom kla het.

Hy sê: Kyk, my meid, as jy wil kla, moet jy nóú praat. Anders mors jy ons tyd.

Ek sê weer: Ek is net hier om te kla oor Baas Frans.

Het hy jou seergemaak?

Nee, Grootbaas. Dit het bietjie gesukkel, maar ek sal nie kan sê dit was te seer gewees nie. Ek het al seerder gekry op my dag.

Nou vir wat kom kla jy dan?

Oor hy my gevat het en vir my dinge geblo het en nou gee hy pad van my af.

Hoe bedoel jy hy gee pad van jou af?

Ek het gehoor hulle sê hy moet met ’n duusvrou loop trou, een van sy eie soort, nie slaaf of Khoe of iets nie. Vir my wil hy glo in die binneland in loop verkoop.

Wie is dit wat so gesê het?

Ek het gehoor die Oubaas praat met die Ounooi daaroor. Hy wil my vandisie toe vat.

Hoekom sal hy dit wil doen?

Oor hy my kinders mos wil weg hê van die plaas af as die wit nooi kom.

Hy sê: Ek wil weet van jou kinders.

Ek sê vir hom: Dis mos hoekom ek hier is, Grootbaas.

Hoeveel kinders het jy?

Daar is nog twee oor, maar altesaam was hulle vier. Die eerste twee is af.

Ek dink by myself: Ja, hier kom dit nou, en dis kak. Maar ná ’n ruk toe sê ek net: Die begin-twee is al klein-klein af, Grootbaas. Die eerste enetjie het nog nie naam gehet nie en die tweede een was Mamie, maar sy was net drie maande, toe’s sy ook af.

Wie is hulle pa?

Ek en Frans het hulle gemaak.

Baas Frans.

Baas Frans.

Hy hou aan vra: Die twee kinders wat lewe, waar is hulle nou?

Een is op Zandvliet waar ons hulle gemaak het. Sy is Lena. My Ouma Nella pas haar op. Die laaste een is dié een.

En ek draai my lyf half om dat hy kan sien ek het ’n abbadoek agter op my rug.

Jy sê dis jou kind?

Ja, Grootbaas, hy’s my jongste. Hy’t nou anderdag eers aangekom, Oktobermaand. Sy naam is Willem. Ons sê vir hom Willempie.

En jy sê hy is jou Baas Frans se kind?

Dis wat ek sê, Grootbaas. En dis die Jirregot se waarheid.

Ek het bewyse nodig. Wat jy sê, bewys nog niks.

Grootbaas, om ’n ding sterk genoeg te weet, is tog klaar ’n bewys.

So gaan ons nêrens uitkom nie, sê hy vir my. Wat ek nie self kan sien nie, kan jy my nie maak glo nie.

Ek voel my asem begin nou swaarder stoot, maar ek probeer my inhou. Ek sê: Grootbaas, daar is tog dinge oor die Grootbaas wat ek nie kan sien of wys nie, maar ek weet van hulle en dit maak dat hulle waar is.

Soos wat? vra hy en hy lag, maar dit is nie ’n mooi soort lag nie.

Ek vra hom versigtig: Sal die Grootbaas my permissie gee om te sê wat ek wil sê?

Ek gee jou permissie, sê hy en hy kry weer sy sit oorkant my.

Dan sê ek nou hier vir die Grootbaas, met daardie permissie: ek wil praat van die ding waarop die Grootbaas sit.

Die stoel?

Nee, my Grootbaas, sê ek en ek weet nou moet ek maar deurdruk: Ek praat van wat die Grootbaas op sit, dis nou die Grootbaas se poephol.

Ek sien hoe hy eers rooi word en dan donkerpers, en sy asem begin stoot asof hy ’n moerse steilte uitgeklim het.

Meid! sê hy soos ’n hond wat blaf. Soek jy my nou?

Ek soek die Grootbaas nie en ek wil hom assegrootblief ook nie kry nie.

Nou sê dan in godsnaam wat jy bedoel en kry klaar.

Ek sê maar net, Grootbaas, en onthou ek sê dit met die Grootbaas se einste permissie.

En wat is dit verdomp?

Ek maak al my bietjie asem bymekaar en ek sê: Die ding waarop die Grootbaas daar sit, is ’n poephol. Ek het hom nog nooit gesien nie en as die Jirregot wil, dan sal ek ook nooit nie, en ek wil ook nie, maar ek glo dit is waarop die Grootbaas sit en dis wat dit waar maak. En dit is net so met die kinders wat Frans saam met my gemaak het. Jy kan nie sien hoe hulle gemaak is of wie hulle gemaak het nie, maar dit verander niks aan die saak nie, dit bly waar. Hulle is dáár en ek en Frans – Baas Frans – ons het hulle saam gemaak.

Hy vou hom stadig uit sy groot stoel uit op, ’n mooi stoel met ’n leuning wat mens kan sien met die hand gekerwe is. Nou bewe die man, sien ek, en dit moet van pure kwaad wees.

Hy sê vreeslik suutjies: Luister nou mooi, meid. Die verdomde vermetelheid wat jy daar wys, kan vir jou in nog meer moeilikheid laat beland as wat jy al ooit in jou dag des lewens gehad het. Hoor jy my?

Ek hou my nog altyd in en ek sê: Grootbaas, my Ouma Nella het my lankal gesê daar gaan nog kak van kom. Maar ek het dit net gesê oor die Grootbaas my aangehou vra het en vir my mos permissie gegee het om te antwoord.

Wat de hel verwag jy van my? vra hy en dit kom soos donderweer na my kant toe.

Ek sê nou, mooi op my plek: Al wat ek wil vra, my Grootbaas, is dat jy asseblief moet doen wat reg is. Soos wat Frans my geblo het.

Baas Frans, sê hy asof dit sommer vanself kom, nie oor hy dit eintlik wil sê nie.

Baas Frans.

So lank en so knopperig as wat hy is, buk hy vooroor en skuif al sy papiere opsy, en lê dan suutjies sy pen daar bo-op neer.

Willempie begin op my rug kerm en ek moet hom eers afhaal en hom smoor met die pram. Daarna sit ek hom terug en ek draai my weer trug na die Drostdy se Grootbaas toe.

Is dit nou klaar? vra ek.

Hoe sal dit nou klaar wees? vra Grootbaas Lindenberg en hy haal nog altyd swaar asem asof hy ’n te groot steilte uitgeklim het. Nou kyk hy my in die gesig en hy sê: Jy het nog net jou klag gelê, nou moet ons wag dat jou baas kan inkom hier na Stellenbosch toe om te antwoord.

Ek voel my bors benoud raak. Wat maak ek dan van nou af tot dan? vra ek hom.

Jy kan hier in ons Drostdy se tronk bly wag tot hy kom.

Ek skrik my kaduks, maar dit lyk my dis hoe dit nou verder gedoen moet word. Die maer man roep een van sy Kaffers, dis hoe hulle die mense noem wat hier by die Drostdy die vuilwerk doen.

Met dié is ek toe uit die kantoor uit weggeneem na ’n sel aan die Drostdy se agterkant en daar by vyf of ses ander vrouens in ’n klein maar hoë sel toegesluit waar ek dag en nag moes bly, goed twee weke lank. Die vrouens is nogal vriendelik en hulle maak vir my plek en gee vir my van hulle kos. Van toe af deel hulle gereeld met my die bietjie wat hulle het. Daar is droëvrugte en muf brood en partykeer ’n paar appelkose of vroeëperskes of so. In die begin was ek bang, want ek wis nie wat gaan nou van my en my kind word nie. Maar ek kom gou agter dat mens hier behoorlik opgepas word. Een maal op ’n dag kom daar iemand met kos, en iedere middag kom ’n Khoeman met ’n suurvytjiegesig wat saamgaan sodat ek ’n draai om die groot wit gebou kan loop om bene te rek.

Dis ’n lang wag en dit maak mens moeg, jy kry eintlik oors te veel tyd vir dink en so, maar dit gee jou kans om alles mooi in jou kop agtermekaar te sit wat jy wil sê as jou kans die dag kom.

Wat daar bowenal in my kop maal, is wat my tot hiertoe gebring het. Kan dit ooit regtig die moeite werd wees? Want dit was nie net die loop om hier te kom nie, en nie net die nie-weet en die bang-wees nie, en nie net al die gewonder oor wat nou nog kan gebeur nie. Dis die hierwees self. Dis die dink oor wat dit my alles gekos het. Want mens besluit nie net om te kom kla en dan kom jy en kry klaar en loop weer huis toe nie. Ek weet alte donners goed wat die prys van die ding is en dis duur verby. Alles wat nog ooit in my lewe gebeur het, hou ek hier in my twee hande, en vir al wat ek weet, is dit verniet. Dis nie veel van ’n lewe wat ek op Zandvliet het nie, met dag en nag werk en slae kry en altyd doen wat ander mense sê ek moet doen, en alles wat daarmee saamloop. Dis my hele lewe. Dis alles wat ek is en wat ek was en wat ek nog kon gewees het. Want ná hierdie loop na Stellembos toe, kan dit vir goed verby wees met my. Dalk is dit die laaste kans wat ek ooit sal hê. En as dit nie werk nie, is dit moer toe met my. Maar dis al wat ek kán doen. Daar is niks anders nie. Wat het ek op Zandvliet? Jy kan nie sê dis regtig ’n lewe nie. Dis nie soos dag of nag, soos son of maan nie, dis half tussenin. As ek vir seker kon weet van Frans, kon dit anders gewees het, maar dit is nie. Vir my is niks vandag seker nie. En dié effense kansie moet ek gebruik, anders is dit vir goed verby. Jy kan sê die wet gee my die reg om te loop kla, ja. Maar as jy my vra, dan is dit nie die wet wat in hierdie land die laaste woord het nie. Dis alles wat agter die wet om gebeur, of onder die wet se neus, wat tel vir die hoë here in die Caab. Ek het al by Ouma Nella gehoor van slawe wat met die wet in die hand loop kla het, en agterna, terug by hulle baasgoed, word hulle vrek geslaan of onderstebo opgehang of uitgehonger of gedit of gedat. En daar is nooit ’n haan wat kraai of ’n hond wat dit waag om te blaf nie. Daar is baie maniere om ’n haan of ’n hond dood te maak, en ’n slaaf nog meer. Tot Ouma Nella het probeer om my af te raai, maar vir dié één keer kon ek nie luister nie. Hier kan niemand my voorsê nie, nie eers sy nie. Dis nou hel toe of hemel toe met my. En vir die hemel wat ek op Zandvliet van weet, vir húlle soort hemel, sien ek jirreweet nie kans nie.

Hoofstuk II

Philida se gedagtes loop terug na die plaas waar alles vir haar begin het, en na die mense wat vantevore daar gewoon het

Dis op Zandvliet, sal ek kan sê, wat alles begin het. So ver as ek kan onthou, of amper, was die plaas nog altyd die begin en die end van alles. Van vóór dit onthou ek wel nog iets, toe ons amman nog in die Caab gewoon het, maar dis net ’n klein stukkie van my onthou. Daarvandaan is dit veral die plaas. Die plaas en al sy mense, sy voormense en námense, sy mense van lankal af en tot ver vorentoe, heelpad.

Ek onthou veral my ouma van altyd af. En amman wat lateraan bygekom het. Dit alles het Ouma Nella my oor die jare vertel. Sy het stories vir alles en baie van hulle kom van ver af. Want Ouma Nella hou haar ore oop vir al wat storie is. En sy praat ook met almal. Ek het al keer op keer gehoor as sy tot met die Jirregot praat. Ander mense, die Oubaas se mense en ander ook, loop staan op hulle knieë as hulle met hom praat. Maar Ouma Nella praat sommer padlangs en enige tyd. Sy praat met die Jirregot soos met ’n man wat sy goed ken en wat sy nie aldag vertrou nie, want sy sê op sy manier is hy ook maar ’n onbetroubare ou toiing, en hy sal lieg as dit hom pas.

My kop onthou, ja. Maar dit is eintlik my lyf wat onthou. Elke ding het sy merk op my gemaak, party merke wat jy sien, ander wat jy nie sien nie, maar hulle is amman daar. Skroeimerke, snymerke, slaanmerke, trapmerke en krapmerke, die skuurmerke op my knieë en my elmboë en my hakskene, alle soorte merke. Die slae, die kouwater in die koue môrens, my voete in modder, hoendermis of papvye tussen my tone. Ek onthou Frans se hande op my lyf, oor my skouers en oor my rug en my boude, my voete in sy hande, ek onthou hom styf tussen my bene, en ek hoor hom suutjies praat in my ore: Lê by my, Philida. Ek sal jou lyf bly maak met myne. Dit sal goed gaan met jou, jy sal sien. Ek sal jou vrykoop, ek sal Stellembos toe gaan en met die Landdrost praat, ek sal heelpad Caab toe gaan as dit moet, en betaal wat hulle vra, dat jy vry kan kom en gaan soos jy wil, dat jy kan loop waar jy wil. Met skoene aan jou voete.

Dié onthou ek goed. Van die skoene aan my voete. Wat hy my van die heel begin af geblo het. Want hy’t mos geweet, soos wat ék weet, soos wat die hele wêreld weet: die man of vrou met skoene aan die voete, dié is nie slaaf se kind nie, dié is ’n vrye mens. Dié is mens.

Ek onthou van loop, met my twee smalle voete, loop en loop en loop. Dis die ou Olifantspad wat van die voortyd af kom toe die troppe olifante glo jaar vir jaar hier verbygekom het, eers uit die binneland uit en oor die berge tot by waar die Franse Hoek nou lê en dan by Zandvliet verby tot by Stellembos en dan oor die Vlakte na die Caab se kant toe, al die jare van die voortyd af, sê die mense, die tyd toe hier nog nie mens was nie, ’n pad wat vanself onder my twee voete aanloop, verder as ver. Dis ’n pad wat van altyd af kom, en wat nie sommer end kry nie. Maar op ’n manier kan jy ook sê dis ’n pad wat net vanmôre vroegdag begin het vandat ek hom begin loop het, van Zandvliet se sand af in die vaal stof. Dit is nou die plaas, dis Zandvliet. Hiernatoe het hulle my saamgebring toe hulle van die Caab af weggetrek het, ek was toe nege, sê hulle my, en ek was die breimeidjie gewees, dun vingertjies soos stokkies, maar geleerd. En dit moes ook maar, want anders het Ounooi Janna my gatvelletjies afgetrek, Oubaas Corneels het haar goed geleer slat, met riem, met skoen, met lat of kierie. As jy nie vroe-vroe leer regtrap nie, bliksem hulle jou uit jou nerwe uit en Ounooi Janna het nimmernooit ’n sagte hand gehet nie. Nie in die Caab by Oubaas Corneels se wynwinkel nie, en ook nie latertyd hier tussen die berge by Zandvliet toe hulle hier kom woon het nie.

Zandvliet, onder die berge wat wegblou alkant toe – Groot Drakenstein se hoogtes en kranse en wolke eenkant, Simonsberg se steiltes en grotte anderkant. Alkante die berge, al wegter en wegter, blou en ligterblou en ligterderblou, soos seerplekke wat dowwer raak op jou lyf. Berge met skreeue en roepe, van die berghaan en die korhaan, die dun roepie van die lewerik soos ’n garedraadjie tussen die ander, ’n skaam rygstekie. Die raasbekskree van die hadida, soos deurmekaar rooi of pers of groen steke op ’n pasklaarlap, die kraaie wat donkerte bring in die son, swart wolle tussen die ligteres, of die pou wat skree soos ’n ding wat weet van dood maar met sulke mooi vere as daardie stert van hom oopswaai en dan styfspring soos ’n kalkoen se pronk of Frans se ding as die lus hom pak, almaar die voëls, en teen die aand die vlermuise, in die nag die uile wat jou derms uitryg met hoeee en hoe-hoeee en weer hoeee. Amman van hulle wat sê: Zandvliet, Zandvliet, in jou binnegoed in, dat jy gou leer agterkom waar jy hoort. Want die geluid trek rygsteke van dun garings deur jou kop en jou maag en onder jou ribbetjies deur om te sê: dis mos nou jou plek dié, dit wat hulle sê Zandvliet. Zandvliet is sand, Zandvliet is klip, Zandvliet is diep grond vol wit gras en groen gras en vaal gras en hartseer en kwaad wees en bly wees en koring en rog en hawer en onkruid en wingerd.

Zandvliet loop ver trug, en Ouma Nella vertel graag al die plaas se stories van die begin af, dae agtereen. En partykeer sommer nagte ook. Baie kere begin Ouma Nella se stories by die vrou met die naam van Fransina. Dit was nog voor Oubaas Corneels hierdie plaas gekoop het, die plaas Zandvliet, voordat ons die lang pad van die Caabse Vlek af gekom het, die duusmense op die waens, die pad oor Klapmuts, oor Simondium en Stellembos, en ons ander met die voet saam, ons wat slawe is, kaalvoet oor die Vlakte en met die vallei langes en oor die berg, al op die Olifantspad, drie dae se loop, vier dae, en ons kleintjies – onthou, ek was nege – aan die snotterhuil want jou voete bloei naand, en die Oubaas ken nie rus nie, hy is altyd by op die groot swart hings, met die perdepeits in sy hand om jou aan te ja as hy dink jy malinger, bloedstrepe oor jou rug en jou stowwerige boude en jou bene, nege jaar oud, en daar was destyds nog ’n paar kleiner kinders ook by, heelpad.

Nog vóór daardie tyd al, vertel die mense, het die slawevrou Fransina glo hier op die plaas gewerk, sy moet toe seker so oud gewees het soos ek nou, en toe loop sy weg, sy en die slaaf Klaas loop saam weg, die plaas se baas was toentertyd Izak Viljee, en hulle loop weg oor Fransina dit nie meer kon hou met die Ounooi saam nie, want dié slat haar elke dag. Met enigiets wat voorkom, riem of geknoopte entjies of kweperlat of sommer met ’n stuk plank met splinters of spykers as dit daarop aankom, elke liewe dag slat die vrou haar, elke dag. Dit alles verdra sy maar so, sy is mos slaaf, dit is wat haar toekom. Al wat sy oor omgee, is haar kinders, haar twee meisiekinders, Philippina en Emma, dis al wat sy het, dié twee. Dis twee kinders wat sy nog van haar vorige baas gehet het, altwee, van baas Doomnie Schutte. Hy’t haar gemaak lê en by haar ingebreek, en daar kom haar twee kinders toe vandaan, eers Philippina en later Emma, twee mooi meisiekinders. Wat haar gemaak lê het, was dat die Doomnie haar met sy groot wit hand op die Bybel geblo het, Fransina het dit goed gekyk, met dié hand op die Woord blo hy voor die Jirregot van Abraham, Isak en Jakob, hy sal die kinders vrymaak wat sy vir hom gee tussen haar bene uit, en dis dié wat Fransina maar gaan lê en sy maak saam met hom vir Philippina en Emma. Net soos wat Frans lateraan vir my ook blo hy sal ons vrymaak, vir my en ons kinders, voor die Jirre blo hy dit, al het hý dit nou nie met sy hand op die Boek gesê soos die Doomnie nie. Maar toe die tyd kom, toe weet Doomnie Schutte glo niks meer van die blo nie en hy verkoop vir Fransina met kinders en al aan Baas Izak Viljee. En na al die sukkel met haar Nooi en die slattery, is daar op ’n dag vandisie in Stellembos en die Nooi verkoop altwee die dogters aan ’n boer ver uit die binneland uit, moers ver, glo in die Sneeuberge, en niemand weet waar dié is nie. Fransina sal haar kinders nooit weer sien nie.

Dis dié dat sy toe wegloop saam met Klaas, nadat daar weer die môre ’n vreeslike slattery op die werf was, eers deur die Nooi en toe sommer deur Baas Izak ook met ’n stok en met ’n lat oor haar kop en nek en skouers,