'n Fontein voor ons deur

’N FONTEIN

VOOR ONS DEUR

Marita van der Vyver

Tafelberg

’n Boek is ’n boek is ’n boek?

Groot was my vreugde toe my uitgewer my die dag laat weet dat die voorloper van hierdie boek, Die hart van ons huis, tweede op die Suid-Afrikaanse topverkoperlys vir boeke in alle tale is. Net onder (heelwat onder, moet ek in alle beskeidenheid byvoeg) die internasionale treffer The Da Vinci Code. Maar terwyl ek nog wik en weeg of dit ’n geldige verskoning is om ’n bottel regte-egte Franse sjampanje oop te maak, sien ek dat dit die topverkoperlys vir fiksie is.

En Die hart van ons huis – soos ’n Fontein voor ons deur – is niefiksie. Of is dit?

Teen dié tyd begin ek self wonder.

My Hollandse vertaler het destyds vir my ’n lesersverslag gestuur waarin sy die boek ‘’n outobiografiese roman’ noem. Nee, skryf ek vir haar, dis nie ’n roman nie. Ja, skryf sy terug, maar dit lees soos ’n roman.

En voor in die oorspronklike Afrikaanse uitgawe staan gedruk: Ander romans deur Marita van der Vyver. Let wel, ander romans. En dan volg ’n lysie van my vorige volwasse romans – maar nie my jeugromans nie.

Vir die meeste lesers moet al hierdie letterkundige afkampings nogal verwarrend wees. Fiksie of niefiksie. Volwasse roman of jeugroman. Outobiografie of reisverhaal. Persoonlik het ek nog altyd gevoel dit maak nie saak in watter kampie enige van my boeke deur bemarkers of verkopers gedruk word nie. Wat saak maak, is dat die boek geléés word.

Maar vir die mense wat die lyste opstel, daardie lyste wat boeke volgens verkope nommer, is dit ’n saak van dodelike erns. As ’n niefiksieboek per abuis in die tweede plek op die fiksielys beland, dan steel daardie boek immers die plek van ’n ander boek wat eintlik tweede op die lys moes gepryk het. Dan word daardie skelm boek mos ’n bedrieër, ’n swendelaar, Hamlet se aanmatigende oom wat die troon steel!

Dis met sulke skuldige gedagtes in my agterkop dat ek toe nie die begeerlike bottel sjampanje oopmaak nie. Besluit ek moet eerder sorg dat die boek op die ‘regte’ lys beland. Fluister ’n paar woorde in ’n paar mense se ore – en siedaar, enkele dae later ontvang ek ’n e-pos van ’n vriendelike meneer wat hierdie lyste help opstel. Die Suid-Afrikaanse indeks van boekverkope, of so iets. Ene Anthony (as ek reg onthou) vra my in mooi duidelike leketaal of my boek gaan oor mense en plekke en dinge wat ek opgemaak het, of oor regte mense en regte plekke en dinge wat regtig gebeur het. En ek antwoord, net so mooi duidelik, dat dit gaan oor my en my gesin (wat regtig bestaan) se lewe op ’n Franse dorpie (wat regtig bestaan) en dat alles waaroor ek skryf, regtig met ons gebeur het. (Glo dit of nie.)

Wel, natuurlik het alles nie altyd presies gebeur soos ek dit beskryf nie. Enige skrywer weet tog ’n bietjie oordrywing kan ’n sappige storie net sappiger maak. (Selfs joernaliste weet dit.) Soms oordryf jy dus, soms laat jy feite weg om jou naastes se privaatheid te beskerm, soms verander jy die einde van ’n storie om dit meer humoristies of meer hartseer te maak.

Maar basies, skryf ek vir ene Anthony, is hierdie boek nie ’n ‘opgemaakte’ storie nie. Basies beskou ek dit as niefiksie.

Dog nou het ek alles mooi duidelik uitgespel.

Kry ek wraggies weer ’n e-pos van ene Anthony. Hy is die wetenskaplike soort, skryf hy, nie die letterkundige soort nie, dus wil hy net doodseker maak dat hy my reg verstaan. Bedoel ek dat al die karakters in my boek regte mense is? Ja, antwoord ek dadelik. Wel, nie almal nie. Maar amper almal . . .

En op hierdie punt begin ek toe self twyfel.

Oor die fyn lyn tussen fiksie en niefiksie. Daar was twee karakters in Die hart van ons huis – en minstens twee in ’n Fontein voor ons deur – wat ek moes ‘vermom’, ander name of adresse of ’n ander voorkoms moes gee, anders het ek dalk sonde met die bure opgetel. Op die ou end het ek hulle so deeglik vermom dat ek hulle eintlik in ander mense verander het. Met ander woorde ek het hulle ‘opgemaak’. Soos in fiksie.

En selfs die ‘regte’ mense waaroor ek skryf, die Amerikaanse buurman, die Marokkaanse Hakima, die burgemeester en sy sekretaresse en my kinders se onderwysers, bowenal my familie en my gesin, hulle het almal ook ‘karakters’ geword. Bloot omdat hulle tussen die blaaie van ’n boek beskryf word. Soos in fiksie.

Byvoorbeeld. My Franse man is nie ongewoond daaraan om sy naam in koerante of tydskrifte te sien nie. Ek praat maklik oor hom as ek onderhoude voer (wat die hart van vol is, ensovoorts), maar omdat hy steeds net ’n paar liefdeswoorde en ’n paar lelike woorde in Afrikaans ken, moes hy maar geduldig wag vir die Engelse vertaling van Die hart van ons huis voordat hy vir die eerste keer kon lees wat ek alles oor hom kwytraak. En toe merk hy so half ingedagte op: ‘Dis ’n vréémde ervaring om ’n karakter in ’n boek te word. Dis ek, maar dis ook nie ek nie. Ek lees oor myself asof ek oor iemand anders lees.’

Nogtans, skryf ek vir die wetenskaplike Anthony, beskou ek hierdie boek as niefiksie. Grotendeels. In hooftrekke.

Bra onwetenskaplik klink ek toe vir myself.

Maar kom ons aanvaar, argumentshalwe, dat die meeste lesers ’n Fontein voor ons deur, soos Die hart van ons huis, as niefiksie sal beskou. Dan is dit nog nie die einde van my vertwyfeling nie. Want nou wil die boekverkopers en die biblioteekmense weet watter soort niefiksie. Met ander woorde op watter rak moet die boek uitgestal word? Onder outobiografieë of onder reisverhale of onder humor?

Sê vir hulle onder rillers, stel Alain voor. Met al die rampe en ellendes wat ons gesin al getref het, klink ons soos iets wat Stephen King uitgedink het. Nee, eerder fantasie, meen my seun. ‘The Addams Family. Dis hoe Ma ons laat lyk.’

As ek heeltemal eerlik moet wees, weet ek self nie op watse rak ’n Fontein voor ons deur hoort nie. Nie Doen-Dit-Self nie, daarvan is ek seker, al herinner die titel dalk aan ’n huis-en-tuinboek.

Maar dis ook nie ’n outobiografie nie. Lesers wat op soek is na sensasionele geheime uit my donker verlede, sal diep teleurgesteld wees. Goeie outobiografiese geskrifte vereis absolute eerlikheid – en dis nou eenmaal makliker as die meeste van die mense oor wie jy skryf, reeds dood is. Anders gestel, ek is nog nie oud genoeg vir ’n eerlike outobiografie nie.

En dis ook nie ’n reisboek nie. Dit gaan weliswaar oor ’n streek wat vir die meeste Afrikaanse lesers eksoties ver en verleidelik klink, maar ek is nie ’n reisiger in hierdie streek nie. Ek woon al amper vyftien jaar in Provence, my dogter is hier gebore, my seun het sy hele skoolloopbaan hier geslyt.

’n Reisskrywer hoef nie verantwoording te doen aan die mense oor wie sy skryf nie. Teen die tyd dat die boek verskyn, is sy al weer op ’n ander plek, op ’n volgende reis. Terwyl ek bly woon tussen die mense oor wie ek skryf. Ek koop my daaglikse brood by hulle. My kinders kuier in hulle huise en hulle kinders kuier in myne. Dit maak ’n gróót verskil, glo my.

Selfs al lees die inwoners van my klein dorpie nie Afrikaans nie, meestal nie eens Engels nie (soms nie eens Frans nie), moet ek versigtig trap om nie op gevoelens te trap wanneer ek skryf nie. Ek mag met hulle spot, soos ek met myself spot, maar ek mag hulle nie onnodig kwets nie. Dit gaan vir my om iets so eenvoudig soos respek vir my naastes. En op so ’n plattelandse dorpie is almal jou naastes, die bakker, die bankier, die burgemeester. Ons roei almal in dieselfde bootjie.

Kan ons dit nie as ’n ‘humorboek’ bemark nie? wil iemand weet. Nou ja, as jy in die tweede helfte van jou lewe onverwags in ’n vreemde land moet aanpas, ’n vreemde taal en kultuur moet aanleer, vreemde gewoontes en tradisies moet aangryp, het jy waaragtig ’n sin vir humor nodig om te oorleef. Elke enkele dag. So, natuurlik is daar ’n goeie dosis humor in hierdie boek. Maar dit kan seker ook van al my vorige boeke gesê word. Griet skryf ’n sprokie was propvol gitswart humor – en tog is dit nie as ’n ‘humorboek’ bemark nie.

Nee, jammer, ek weet regtig nie op watse rak ’n Fontein voor ons deur hoort nie. As ek gedwing word om dit in een (erg onwetenskaplike) frase op te som, sal ek sê dis nog ’n lighartige relaas oor my onidilliese lewe in ’n idilliese landskap. Of ’n verdere poging om die Provensaalse legende van laventel en pastis te ondergrawe. Of ’n trekstorie met vele Franse kinkels, want in die begin van die boek woon ons in ’n ou kliphuis met blou hortjies en ’n plataanboom op die sypaadjie, en teen die einde woon ons in ’n ander ou huis met wit hortjies en ’n fontein voor die deur, en tussenin loop alles skeef wat moontlik kan skeefloop.

Anders gestel, liewe leser, Griet het lankal nie meer tyd om sprokies te skryf nie. Die ‘regte’ lewe het ’n veeleisende, uitputtende, immer verrassende, nimmer vervelige sage geword.

Besluit maar self op watter rak jy dáárvoor gaan soek!

Meneer A Vendre

Ná meer as ’n dekade in Frankryk het ek oplaas begin begryp hoe dinge hier werk. Klein dingetjies soos hoe om aan die regterkant van die pad te bestuur en groot dinge soos hoe om verskillende soorte kaas te eet. Maar net toe ek dog nou gaan niks in hierdie vreemde land my ooit weer laat uitmekaarval van moedeloosheid nie, toe besluit ons om ons huis te verkoop. En nou val ek van nuuts af uitmekaar. Aanmekaar.

Of in elk geval elke keer as ’n eiendomsagent of ’n potensiële koper bel om te vra of hulle gou kan kom inloer.

Want hier’s nie iets soos ’n ‘skouhuis’ nie, sien. G’n manier om alle moontlike kopers op één salige sonskyndag na ’n blinkskoon huis met vars blomme in die sitkamer en strelende musiek oor die luidsprekers te lok nie. In ’n skouhuis kan jy elke cliché in die boek misbruik om vreemdelinge voor die sjarme van jou huis te laat swig. En die beste van alles is jy hoef nie self dáár te wees nie. Jy hoef nie te kyk hoe kritiese wenkbroue opgetrek word oor die kleur van jou slaapkamermure of die teëls op jou kombuisvloer nie. Jy kan die dag gaan piekniek hou terwyl die eiendomsagent jou huis oppas.

Hier werk dit helaas nie so nie. Jy kan nie vlug elke keer as ’n potensiële koper wil kom kyk nie. Gewoonlik is jy in elk geval te moeg om te vlug, omdat jy eers die wanorde in jou huis moes regruk. Nee, nie regruk nie – daarvoor het jy etlike dae nodig – al wat jy so vinnig kan doen, is om die vuil klere op die vloer van die seuns se kamer in die naaste kas te prop, jou dogter se speelgoed met een swiep onder haar bed in te vee en die vuil skottelgoed in die kombuis in die oond weg te steek.

Want hier’s mos ook nie iets soos ’n ‘huishulp’ nie. Dit beteken jou huis is deurgaans meer deurmekaar as wat dit óóit in Suid-Afrika was. Behalwe as jy gaste uit Suid-Afrika verwag. Dan skrop jy drie dae lank om ’n illusie van orde te skep.

En terwyl jou huis te koop is, is dit soos om elke dag gaste uit Suid-Afrika te verwag.

Dis bitter swaar vir ’n lui huisvrou met ’n bedrywige program. Op hierdie oomblik is die volgende potensiële koper op pad, maar omdat ek soos altyd ’n dringende storie het wat teen ’n dreigende sperdatum geskryf moet word, het ek nie eens tyd om die skottelgoed soos gewoonlik in die oond weg te steek nie. Boonop reën dit, die sitkamer hang vol nat wasgoed, en nie ’n enkele bed in die huis is opgemaak nie.

Maar hulle sê mos huiskoop is nie ’n rasionele ding nie. Jou hart word gesteel deur ’n huis. En liefde is blind. So, wie weet, dalk is hierdie volgende besoeker blind genoeg om dadelik dolverlief te raak op my wanordelike woonplek? Só droom ek terwyl ek met ’n skoon gewete in ’n vuil huis sit en skryf . . .

Toe my ma die eerste keer op die Franse platteland kom kuier, merk sy ná ’n paar dae op dat hierdie meneer A Vendre darem ’n baie ryk man moet wees, want oral sien sy huise met sy naam op.

Ek moes dik van die lag verduidelik dat A Vendre nie ’n eiendomsmagnaat is nie, maar bloot die Franse frase vir ‘Te koop’. Jare lank het ek geamuseerd na my ma verlang elke keer as ek ’n bordjie metA Vendreteen ’n gebou sien. Nou hang daardie bordjie teen my eie tuinhek – en nou amuseer dit my glad nie meer nie.

My enigste oorblywende vonkie hoop, terwyl ek al hoe desperater wag op daardie blinde koper wat halsoorkop verlief gaan raak op my onvolmaakte ou huis, is dat hy nie Afrikaans kan lees nie. Want enigeen wat gelees het van die moleste wat ons al in hierdie huis belewe het en waaroor ek gereeld in Afrikaanse tydskrifte en koerante verslag lewer – sodat ek darem ’n paar mense kan laat beter voel omdat dit met hulle nog nie heeltemal so sleg gaan soos met ons nie – sal daardie tuinhek met dieA Vendre-bordjie blitsig agter hom toeklap en laat skarrel. Weg van hierdieHouse of Horrorswaar waterpype ontplof en krane afval en die verhittingstelsel die gees gee in die koudste winter wat selfs die oudste oom op die dorp kan onthou. Om maar net ’n paar van die ellendes te noem wat ons gesin al hier oorleef het.

Ek belowe ek suig nie sulke huishoudelike krisisse uit my duim net om my stories lekkerder te laat lees nie. Hoewel ek niemand sal kwalik neem wat soms so dink nie. Ek meen, partykeer dink selfs ék ons aanhoudende katastrofes klink darem rêrig ’n bietjie dik vir ’n daalder.

Soos die keer toe ons voordeur uitgeval het.

Néé, het ek vir myself gesê terwyl ek daar in ons voordeurlose huis staan, met die mistralwind wat teen 100 kilometer per uur deur die gang waai, niemand gaan my glo as ek dít moet skryf nie! Die volgende dag, toe ons tuiste darem al minder soos ’n windtonnel voel – maar meer soos ’n plakkershut omdat ons die ingang met swart vullissakke moes bedek – het ek besluit ek móét dit skryf. Al is dit dan net om te wys, weer eens, dat die waarheid vreemder kan wees as enigiets wat selfs ’n taamlik verbeeldingryke storieverteller soos ek kan uitdink.

Verstaan my mooi, ons voordeur is nie sommer ’n ou popspeeldeurtjie nie. Dis ’n gewigtige meneer van ’n deur, ’n stewige houtraam rondom gietystertralies, met agter die tralies ’n enorme plaat glas wat sweerlik dik genoeg vir ’n vliegtuigvenster sou wees. Maar ná dit laas jaar buitengewoon baie gereën het, het die hout so geswel dat ons al hoe meer gesukkel het om die deur toe te kry. En al vertel ek dikwels vir verbaasde Suid-Afrikaanse vriende dat ek nie snags my voordeur sluit nie, dat ek trouens nie aldag seker is waar om die sleutel te soek nie, wil ek dit darem nou ook nie wawyd oop laat gaap sodat al die rondloperkatte in die buurt ons Kosi-kat se kos kom steel nie.

Daarom het ons nou al ’n paar keer die sware deur van sy skarniere afgelig, steunend en kreunend soos gewigoptellers in ’n gimnasium, om die kante bietjie af te plat met ’n geleende skuurmasjientjie. Vergeefs, want ’n week of twee later is die deur maar weer so steeks dat jy hom met alle geweld moet klap om hom toe te kry. Natuurlik nie ’n probleem vir die tieners in die huis nie. (Vir ’n tiener is die klap van ’n deur mos net nog ’n vorm van kommunikasie, soos SMS-boodskappe of foto’s op Facebook.) Vir my en my man het dit nogal oefening gekos, maar ons het volhard tot ons nes ons hormoonbelaaide kinders die deur kon toesmyt.

Maar ’n deur wat so gedurig klap, laat dit klink of daar ’n bendeoorlog in jou sitkamer woed. Jy wil kort-kort platval om nie raak geskiet te word nie. G’n mens se senuwees kan dit hou nie. Ons het almal al ietwat uitgerafel begin voel toe die doodskoot een aand laat deur een van die tieners (wie anders?) toegedien is. Net daardie één klap te veel, toe val die deur met ’n bloedstollende slag uit sy kosyn en die gang lê besaai met lewensgevaarlike glasskerwe.

Ons het die skerwe opgevee en die deur weer min of meer reg in sy kosyn gehang, maar die wind het die hele nag lank soos ’n siek kind gekerm deur die groot gat waar die glas voorheen was. (Ja, selfs nadat ons dit met swart vullissakke probeer toestop het.) En die volgende oggend, met man en kinders lekker warm by werk en skool, sak die eerste sneeuvlokkies van die seisoen uit. Gewoonlik vir my ’n magiese oomblik, maar daar agter die swart vullissakke word dit toe bloot ’n bibberende oomblik.

Nou moes ek boonop ’n besneeude pad beproef om ’n nuwe deur te gaan koop. En omdat dit hier in die sogenaamde sonnige suide van Frankryk nooit soveel sneeu dat ons spesiale sneeubande vir ons voertuie het nie – en nooit genoeg sneeu dat die plaaslike bevolking kan leer om bedrewe in sneeu te bestuur nie – is enige sneeubui potensieel lewensgevaarlik wanneer jy dit op die pad moet waag. Amper so gevaarlik soos om selfs in mooiweer in Suid-Afrika te bestuur, so troos ek myself wanneer ek nie anders kan as om al swetsend en swetend in die sneeu te ry nie.

Maar terwyl ek daar op die drumpel van my nuttelose deur staan en wonder wat is verkieslik, om in jou kar in die sneeu vas te val of om in jou huis se gang toegesneeu te word, gewaar ek vir die eerste keer ’n piepklein skroefie wat dalk al dekades gelede in die kosyn agtergebly het. Die oomblik toe ek die skroefie verwyder, klik die deur sag en soet toe. Toe is dit sowaar nie meer nodig om die deur te vervang nie, net die glas.

Dit was waarskynlik die eerste keer dat ek wérklik daardie gesegde verstaan het oor die kleinste jakkalsies wat die grootste verwoesting saai. Ek het die skroefie gehou sodat ek die les kan onthou – en ja, seker ook as bewys indien enigiemand sou sukkel om hierdie onwaarskynlike storie te glo.

En dan was daar die keer toe ons uit onnoselheid amper die hele huis afgebrand het.

Of dalk was dit net doodgewone outydse suinigheid.

Hier in Europa is daar sowaar nog iets soos ’n skoorsteenveër. Nee, dis nie ’n voël met ’n swart kop soos in Suid-Afrika nie. En die skoorsteenveërs van vandag is ook nie ouens wat met ‘n roetbesmeerde gesig op dakke dans soos in die rolprent Mary Poppins nie. Dit bly egter ’n belangrike beroep.

In Frankryk moet jy jaarliks jou skoorsteen laat skoonmaak as jy jou kaggel wil gebruik. En moenie dink jy kan dit sommer self met ’n leer en ’n langsteelbesem probeer doen nie. Dit gaan oor papiere – soos omtrent alles in Frankryk. ’n Amptelike skoorsteenveër moet vir jou ’n amptelike sertifikaat gee, anders betaal die versekering nie indien jy die slagoffer van ’n brand sou wees nie.

Maar dit kos die prys van ’n plaas – soos omtrent alles in Frankryk – om jou skoorsteen amptelik te laat skoonmaak. Daarom het ons dit nie die afgelope winter gedoen nie. Wel, om eerlik te wees, ook nie die vorige jaar nie. (Om hééltemal eerlik te wees, ek kan nie onthou presies wanneer laas ons skoorsteen skoongemaak is nie.)

Hoe ook al, ons het die afgelope winter (of drie) sonder enige probleme ons kaggel benut. Tot een van die tienerseuns op ’n aand ’n stewige stoel stukkend gesit het. (Is dit te wyte aan ’n hormonale wanbalans? Of is dit net óns tienerseuns wat alle stoele so op die twee agterpote laat wieg?) Ek was lelik ontstig oor my verwoeste stoel, maar my pragmatiese man het sy skouers opgetrek en voorgestel dat ons dit as vuurmaakhout gebruik.

Ek wou nog kapsie maak dat ons darem nie só armlastig is dat ons ons eie meubels moet verbrand soos die omsingelde burgers van Stalingrad in die Tweede Wêreldoorlog nie, toe herinner my man my dat ek deesdae tog te graag preek oor die byderwetse nuwe sjiek van suinigheid. Oor hoeveel beter dit hier in Europa geword het om iets weer te gebruik eerder as om dit weg te gooi. So, waarom nie ’n stukkende stoel weer gebruik om warmte aan ’n koue huis te verskaf nie?

Wel, nóú weet ek waarom nie, maar kennis kom mos altyd te laat.

Die hout van die meubelstuk was vermoedelik behandel met ’n chemiese middel wat ons onskuldige kaggelvuurtjie oombliklik in ’n angswekkende hellevuur verander het. Die brullende vlamme is hoog in die skoorsteen opgesuig, en toe spat die vonke, letterlik en figuurlik, in alle rigtings. Binne sekondes was die hele sitkamer so vol rook dat ons hoesend en proesend die vertrek moes ontruim om die brandweer te bel. My heldhaftige man het die deur toegemaak om te keer dat die rook verder versprei en op sy eie die vlamme probeer blus.