Versamelde poësie

DJ Opperman

versamelde poësie

Tafelberg / Human & Rousseau

Die uitleg van gedigte in hierdie digitale uitgawe van Versamelde poësie mag verskil van dié van die gedrukte uitgawe, afhangende van die instellings op u leestoestel. Die uitleg vertoon optimaal indien die standaardinstelling op u leestoestel gebruik word. Lesers kan egter eksperimenteer met die instellings vir verskillende perspektiewe op die gedigte.

Verantwoording

Hierdie uitgawe van D.J. Opperman se Versamelde poësie bevat al die gedigte wat hy in sy nege afsonderlike digbundels gepubliseer het: Heilige beeste (1945), Negester oor Ninevé (1947), Joernaal van Jorik (1949), Engel uit die klip (1950), Blom en baaierd (1956), Dolosse (1963), Kuns-mis (1964), Edms. Bpk. (1970) en Komas uit ’n bamboesstok (1979). Werk wat by sy heengaan onafgerond was en vroeëre gedigte wat hy wel voltooi het maar nie vir publikasie vrygestel het nie, is nie vir hierdie bundel in aanmerking geneem nie.

Omdat Opperman by die herdruk van sy bundels soms geringe wysigings in sy werk aangebring het, is daar met die vasstelling van die teks vir die huidige uitgawe deurgaans gesteun op die laaste uitgawe van ’n betrokke bundel waaraan hy self ’n hand gelê het. Daarom is daar ook rekening gehou met Astrak (1960), die bloemlesing wat hy uit sy eie werk saamgestel het en self redaksioneel versorg het. In die geval van Joernaal van Jorik is gebruik gemaak van die teks wat in Die galeie van Jorik (1979) voorkom, ’n teks waaroor die digter self nog ’n oog laat gaan het.

Met hierdie poging om so naby as moontlik aan die finale wil van die digter te kom, was alle onsekerheid egter nie uit die weg geruim nie. Opperman het in sy vroeë poësie, veral in Heilige beeste, dikwels die verboë vorm van die adjektief gebruik, ook waar die taal dit nie gebied nie: skrale oes (Misoes), donkere gange (Môre-uur), vele liefdes (Bede), skone val (Hooft), skrale plaat stapelia (Phoenix), verre/biesies en skelle houe (Donker­lied) e.d.m. Hierdie vorme is in die tweede druk van Heilige beeste (1947) gehandhaaf en dergelike gevalle kom ook voor in Negester oor Ninevé, maar later het die digter heel bewus afskeid geneem van die swak uitgange wat hy as ’n dertiger-res in sy poësie beskou het. Dit is bv. duidelik te sien in van die gedigte uit die eerste twee bundels wat in Astrak opgeneem is. Nagbloei se ryke bron en kale skouer het in die bloemlesing ryk bron en kaal skouer geword, terwyl strakke/skoonheid en donkere gang uit Mijn herte met luste ghevaen strak/skoon­heid en donker gang geword het. In Nagedagtenis aan my vader is kleine wonder tot klein wonder gewysig, en in William Blake het late/nagte laat/nagte geword ten spyte van die feit dat die verandering die rym geaffekteer het. Om enkele voorbeelde uit Negester oor Ninevé te noem: In Nagwaak by die ou man is strenge blik tot streng blik gewysig, terwyl in Mont-aux-Sources geile slaap tot geil slaap verander is.

Die vraag is nou of dit nie as ’n vingerwysing behoort te dien nie. Bestaan daar nie genoeg rede om vroeë gedigte wat nie in Astrak opgeneem is, dienooreenkomstig te wysig nie? Na wik en weeg is besluit om Astrak-wysiginge te handhaaf in die gedigte wat in die bloemlesing staan, maar om die wysiginge nie redaksioneel oor te dra op verse wat nie in Astrak opgeneem is nie. Verskillende oorwegings het hier gegeld waarvan een die feit is dat daar in Astrak verboë vorme oorgebly het wat nie deur die digter weggewerk is nie. Dit is dus duidelik dat Opperman in dié verband nie bloot resepmatig opgetree het nie.

By die vasstelling van die teks moes ook aandag gegee word aan sekere afwykings van die aanvaarde skryfkonvensie wat meermale by Opperman voorkom. Eerstens is daar sy gebruik om die besitlike voornaamwoord, wanneer dit op God of Christus dui, dikwels met ’n hoofletter te skryf, terwyl dergelike voornaamwoorde gewoon­lik met ’n kleinletter geskryf word. So kry ons bv. U arbeiders (Kontrak), Christus en Sy sterwe (Rodar en Yrsa), U daggeel lig en U heelal (Na die myninstorting), Sy kruis (Dertiende dissipel), Sy kramptrekke (Vincent van Gogh) e.d.m. Die feit dat Opperman, in weerwil van die konvensie, tot in sy latere poësie dié praktyk volgehou het (vgl. bv. opofferinge van Sy werk in Nooi, na Sy bruid toe kom in Troumars en My gevange volk in Paddas), dui daarop dat hy goeie rede moet gehad het om die hoofletter te gebruik. Moontlik wou hy op dié manier die goddelikheid en die goddelike besit benadruk, en langs dié weg kan misverstande natuurlik ook uitgeskakel word. Opperman se skryfwyse in dié verband word dus gehandhaaf.

Nog ’n skryfafwyking is te sien in Opperman se gebruik van ’n koppelteken in gevalle waar die konvensionele skryftaal dit nie nodig ag nie. Baie voorbeelde hiervan kom veral in sy vroeër werk voor: half-oop rose (Bouquet) (in teenstelling bv. met halfoop oë in Blom van die baaierd), nuut-herrese en wind-bewoë in Hooft, visse blink-pens na die son in Wandeling, swart-bont bulle in Shaka, wolk-wit visioene in In die landskap, kors-droë klippe in Legende van die drenkelinge, vlamme-swaarde in Legende van die drie versoekinge, lampe-skyn in Debuut, sterre-boë in Walvis. Ook in Joernaal van Jorik: bamboes-eilande, sterre-stringe, bruin-groen.

Maar ook hier is daar, uitgaande van die standpunt dat die gebruik van koppeltekens aksentuering en moontlik selfs fyn betekenis­nuanses in die spel kan bring, nie in Opperman se gebruik ingegryp nie. Slegs in enkele gevalle waar dit bloot gaan om die spelling en dit geen artistieke implikasies kan hê nie, is die nodige wysiginge aangebring: saksofoon word saxofoon (Stadsnag), croton­blare word krotonblare (Drif), randjie word rantjie (Shaka), thalidomide word talidomide (Gedagtes by ’n sarko­faag), Coca Cola word Coca-Cola (Amerika in Europa).

Waar estetiese waardes moontlik in die spel kan kom, is die digter se afwykende spelling egter behou: weeldrig en poeltjie in Shaka, slymrig in Legende van die drenkelinge, salpetrig in Ou knol, verby gekom in My stokperdjie kry vlerke, mors dood in Seremonie van die naelstring en by geroep in Tot siens.

’n Rigtinggewende prinsipe was dus deurgaans die eerbiediging van die digter se wens (sover as wat dit vasstelbaar was), selfs in gevalle waar hy van die aanvaarde skryfkonvensie afgewyk het. Dit het meegebring dat slegs in enkele onvermydelike gevalle ’n redaksionele ingreep oorweeg is.

A P Grové (1987)

Heilige beeste

1945

Vir Marié

Heilige beeste

Dit is my laaste besit

wat ek bedags langs die Taka verdedig

en snags in die kraal tussen kiepersol en klip:

hulle wat wei

waar die hadida in die noorsboom wag

bo peule, miershoop en gras;

hulle wat afhanklik is

van die bul wat die sand krap

en die reuk van die koei nog vat;

hulle wat afstam

van kuddes deur dansende impi’s omring

in die koningskrale van Senzangakona en Dingaan;

hulle my drie drifte:

die aardse, die vrou en die Groot-Groot-Gees

oor die kraal tussen kiepersol en klip.

I

Kontrak

U het die wêreld oopgeskiet

tot grot en gramadoela;

toe die blaar en riet,

U arbeiders, gestuur; wortels

wat nederig werk, die mier

wat stokkies dra

en beitelpunt van die rivier.

U droom met dinamiet

en laat aan arbeiders

die besonderhede en verdriet.

Sarkofaag

Vas teen die stad rys bruingekerf

met ’n groen kuifie bo, die halwe berg

waar honderde bandiete

agter skoorstene van fabrieke

jare al met koekepan en pik

hul dieper ingrawe in skuinstes klip;

en om hul uit klein vensters van die stad

kyk klerke dag vir dag met huiwering na die gat.

Stadsnag

Op deuntjies van die saxofoon verdwyn

die siel se kommer, stryd en ongeloof,

en waar die stringe liggies troostend skyn,

bied ons ’n nagtelike vrees die hoof.

Saans in die stad as elke siel so pyn,

word dit aan Mefistofeles beloof

as hy ons net jong vrouens of ou wyn

wil gee om ons ’n rukkie te verdoof.

Maar tot die na-nag is ons dan verdoem

om tussen die geslote deur en muur

te lê, met alle stryd net uitgestel

tot nou, tot ’n erkenning, onverbloem,

tot hierdie wakkerlê om uur na uur

koorsig die klanke van ’n klok te tel.

Stad in die mis

Met gespanne spier

loop ek deur die mis

want om my sluip ’n dier

onder wit duisternis;

ek hoor hom knor en in oop mote

waggel sy pilare-pote

en sy kantelende rug metaal;

op hoeke van die strate blink

sy oë bloedbelope,

en met sy hap sluit staal op staal.

Vyfuur

Teen vensters gryp geel strooi van reën,

die dakke kwyn tot malvas lig,

en met die skemer oor die strate

skuif die moeë duisendpoot terug,

wentel en wentel die wêreld uit

deur verdiepings, die eerste, die tweede . . .

tot hy homself in eie duister sluit.

Vakansiebrief

Voor my in ’n mispel kras

drie kraaie; my dae verdwyn

in stiltes soos kwartels in lang gras.

Vanoggend toe ek erdwurms soek,

raak ek oor ’n fossiel verstrooid

soos oor ’n bladsy uit ’n muf dagboek.

’n Ou meid lê langs haar skerm, die wange

weggesak, haar oë reën en sand

in holtes van ’n maalklip opgevang.

Die berg se donker lies, vars spore

van die likkewaan en kuttels van ’n bok

roer iets in my van lank tevore;

maar die tarentaal sit stom

op haar nes vol eiers – my hart broei

oor die stad: glas, sink, beton.

Reën in die Bosveld

Lang maande lê die reënboog

in ’n miershoopgat gekrul,

blink en nat soos ’n voël se oog.

En winternagte as die steenuil fluit,

blaas ’n wit os op die rivier

dik mis teen riete en die walle uit . . .

Maar een middag bulk hy in die poort, swaai boos

sy horings oor die klowe,

en uit ’n miershoop vlieg die voël omhoog.

Stelsel

KLEINBOER

Vroeg Saterdag as die koekoekhaan kraai,

sing ek bo-op my karretjie gelaai

met wortels en koolkoppe; maar swyg

met bitter haat as ek saans huis toe draai.

MISOES

As ek die skrale oes van uitgedorste

goue dae sien, treur ek oor vermorste

krag en tyd, en soek vergeefs vergoeding

teen jou diepbewoë borste.

NAGGELUID

Deur my gebed, diep uit die nag se nok

hoor ek die hart van die heelal: ’n klok

wat tik en tik, afsydig tik,

en my gebed verbitter tot ’n wrok.

HAEL

Wat baat gebede, arbeid en gesaai

waar groter stelsels oor die enkeling draai?

My goedversorgde koringland word deur

die wit koeëls van ’n hemel afgemaai.

GROOT GETY

Dit is die bitterheid as my gevoel

geminag word: die groot gety wat spoel,

en haat en liefde uitklots, het behalwe

eb en vloed miskien geen ander doel.

Boer

Hy stap van soggens vroeg

agter vier osse

en die ploeg,

om aarde, son en wind

en reën in mielies

te verbind;

in ryke saad waaruit

fabriek en stad en

nasie spruit.

Kronieke

WITVLAG

Hul het die hand, die vredeshand gevra

en wapens neergelê, soveel verdra,

want elkeen dog dat hy en hy alleen

onder sy hemp ’n koue slagmes dra.

KINDERS VAN VYANDE

Waar ons tesaam die ewighede raak

kom daardie hinderende sterfbedspraak

van vadere: "My seun, ek sien in jou

manwording nader my misgunde wraak."

BROEI

Hul het met lis my plaas van my gevat,

my adel weggeneem en in die stad

stink krotte en vuil werk aan my gegee:

fabrieke, klerewas en hardepad.

ROOIDAG

Nou is ek nog verkoper van koerante

maar eendag sal ek een woord skree na alle kante

om my ontnome erfenis te kry –

veel meer as goud en diamante.

MASSA

As enkelinge toon ons groot genade

aan die vyand, maar as massa op parade

stoot ongekende magte ons tesaam

tot wraak en gruweldade.

GEBED

Wat kan ons anders doen, o God,

want in ons is daar ook ’n stuwing tot

vrywees en ’n eergevoel? Wat anders

na die vernedering en spot?

Bloedrivier, 1938

Bo kleur en tyd

vlam hierdie môre

oop in ewigheid.

En teen ’n rooie daeraad

sing wit-gerokte kore

oor ’n volk

nou in herdenkingsdaad

opnuut gebore.

En eenkant teen ’n helling peins

’n Zoeloe

oor ’n ryk reeds lank verlore.

II

Môre-uur

Uit watter duisternis het ek ontwaak

nou dat die lig

my oë seermaak

en die eerste kier soos ’n late vuurvlieg

tussen verwarde brame loswieg?

nou dat die drome in my

sku teruggly

soos slange,

terug na die oop monde

van donkere gange?

Bede

My hart deur vele liefdes reeds verwarm

kom nou na jou so uiters arm

aan geloof, maar met die klein gebed

dat jy my van ’n voorgevoelde ondergang sal red,

dat jy na al die droom-vervreemde en verbroude,

aan my ’n skoner drif sal gee; en met die bloue

weerlig van jou liefde en jou toorn keer

my na die stilte van gedagte weer.

Naaldekoker

Ek is die grys skrik

wat soek tussen biesie en klip

na water, soek na my beeld in jou

met die trillende spel tussen vlug

en skielike self-aanskou.

Bouquet

Ek stuur aan jou

’n ruiker rose

in fyn papier gevou;

dit gee aan my ’n eindelose

kalm gevoel;

want na gisteraand voel ek miskien

sal jy my nie vandag wil sien.

Ek stuur aan jou

die vlekkelose

half-oop rose.

Rodar en Yrsa

Rodar, die trotse, het met elke lied,

of diertjie wat hy vang langs bos of bult,

Yrsa sy heidenhart ru aangebied

sonder ’n mededinger ooit te duld.

Maar tog het hierdie liefde haar gekwel . . .

tot sy een aand toe Thor deur takke ruis,

as ’n bekeerde skugter hom vertel

van Christus en Sy sterwe aan ’n kruis.

Vol agterdog het hy wild opgespring:

Ek deel my liefde nie, en met die spies

onmagtig teen dié vyand haar gedwing

om hom óf die Gekruisigde te kies.

Toe gaan hy eensaam weer sy eie gang

en snikkend het sy snags na hom verlang.

Voorwinter

Ek mis jou losgestorte hare teen

my hals in hierdie kwynende seisoen;

ek weet vereensaam in die nag alleen

hoeveel ek nog vertrouelik wou doen.

As strakgespanne palmvingers tril

en bome nie meer blad of bloeisel dra,

maar alles kaal word en die nagte kil

dan brand in my die rooi poinsettia.

Hooft

Sy verse het met swier en groot getal

maar ook kunsmatig soos ’n parkfontein

se waters oopgeruis tot skone val

van ewewig en klank en kleur en lyn.

Die druppels het geblink soos blou kristal

waarin die lig van Griek en die Romein

se nuut-herrese son uit verre dal

’n rooi deur die versproeide woorde skyn.

Veel woorde het hy so gestort – al was

dit soms met waan, weet ek dit moes gebeur

omdat my denke ook verskole hou

onder die vorm, deursigtig soms soos glas,

onder die wind-bewoë waters deur

altyd die sku gestalte van ’n vrou.

Verlange

Hoe langsaam is die aande sonder jou

as alles in die stiltes doelloos lyk

en ek uiteindelik ’n boek oopvou

maar ure na dieselfde woorde kyk,

totdat ek weet wanneer ek so alleen

verskeie beelde uit myself opwek,

voer siel en siel bo alle skeiding heen

tog soms ’n woordelose tweegesprek.

Van al my vriende in die stad verskuil

en hulle samekomste luid en leeg,

word ek ’n eensaam afgeslote kuil

wat net in dieptes van myself beweeg,

want jou afwesigheid is meer vir my

as al die vreugdes