Людзі на балоце

Іван Мележ

ЛЮДЗІ НА БАЛОЦЕ

Раман з «Палескай хронікі»

Усе правы абаронены. Ніякая частка гэтага выдання не падлягае адлюстраванню, капіяванню, захаванню ў базах дадзеных альбо пошукавых сістэмах, распаўсюджванню любымі магчымымі сродкамі і спосабамі без папярэдняга пісьмовага дазволу выдавецтва.

Электронная кніга падрыхтавана па выданні:

Мележ Іван

Людзі на балоце. Раман з «Палескай хронікі» / Іван Мележ. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1995. — 400 с.

ISBN 985-02-0188-6

Раман Людзі на балоце Івана Мележа – першая частка Палескай хронікі – адна з вяршынь беларускай літаратуры. Пра «Палескую хроніку» I. Мележа, пра не толькі ягоную, але i ўсёй нашае прозы Галоўную кнігу, пра гэты «найвышэйшы ўзор усей беларускай пасляваеннай прозы» (Б. Макмілін), пра гэтую адну з самых «высокіх i сонечных вяршынь беларускай савецкай літаратуры» (П. Панчанка) ужо напісана, бадай, як ні пра які іншы наш раман. Людзі, чуйныя да Праўды i Прыгажосці, яшчэ ў рукапice любаваліся, «як хораша i ўдумна ўсё зроблена, як тонка, дасціпна i глыбока. I як праўдзіва i адчувальна...» (Ян Скрыган).

 © Васільева Л.І., 2016

 © ТАА Электронная кнігарня, 2015

САПРАЎДНАЕ — ЗАСТАНЕЦЦА

«Ёсць толькі адзіны эксперт, які валодае кваліфікацыяй, дастатковай, каб зразумець душу i жыццё народа i адэкватна ix перадаць,— нацыянальны раманіст. Такіх экспертаў гэтак мала, што нават самая шматлюдная краіна не мае ў кожны пэўны момант больш пятнаццаці значных i ўсімі прызнаных кампетэнтных спецыялістаў».

Словы гэтыя сказаны ў 1885 годзе адным з самых слынных майстроў тагачаснай, адносна маладой яшчэ амерыканскай прозы Маркам Твэнам.

А яшчэ аж праз дваццаць гадоў, у 1914 годзе, адзін з самых геніяльных сыноў нашага народа, адзін з тых, хто несумненна — калі 6 лес нашае літаратуры быў шчаслівейшы — мог бы стаяць у першай кагорце такіх «нацыянальных экспертаў», Максім Гарэцкі толькі марыў пра той час, калі « на стале ў нас каля тоўстай кніжкі вершаў «Шляхам жыцця» (трэці зборнік Янкі Купалы, які выйшаў у свет у 1913 годзе.— Г. Ш.) ляжала б не цянейшая кніга прыгожай прозы».

Праўда, гады са тры да гэтага ў шматпакутнай i адначасна нейкай непаўторна-велічнай гісторыі нашае літаратуры ўжо адбывалася падзея агульначалавечага маштабу — адзін з самых глыбокіх i высока, шматгранна адораных «экспертаў» Якуб Колас пачаў пісаць сваю «Новую зямлю», тую нашу Народную кнігу, якую мы з годнасцю, без аніякіх агаворак, можам ставіць упоравень з найвялікшымі творамі сусветнай літаратуры XX стагоддзя.

«Новая зямля» — трэба, пара ўжо нам услед за Алесем Адамовічам прызнаць гэта! — не паэма, а вершаваны раман.

I не таму толькі, што «гэтай паэме ўласціва шырыня ахопу сацыяльна грамадскага жыцця», як даволі слушна пішуць нашы вучоныя людзі. I не таму, што толькі у рамане, маўляў, можна дасягнуць найбольшай мастацкай праўды а вяршыня «прыгожай прозы» — раман-эпапея. Іншае aпaвяданне скажа цэламу свету куды больш праўды пра свой народ, чым многія нашы «безразмерныя» творы з пагрозлівым папярэджаннем у канцы: «Працяг будзе»,

І ўсё ж хіба гэта не цуд, што ў «Новай зямлі», творы, народжаным на самай зары нашай літаратуры, «універсальна цэласная карціна свету», жыццё цэлага народа паўстае перад намі ў выніку менавіта раманнага мастацка-філасофскага сінтэзу.

Тут не месца доўга тлумачыць, што гэта, зрэшты, такое. Асноўнае ў творах такога маштабу тое, што яны, кажучы словамі Гогаля, даюць «карціну нацыянальнага духу ў маральных асновах сямейнага жыцця, у грамадскіх у мовах стану вайны i міру», i ўвогуле з ix паўстае «вобраз усяго ўзроўню i стану свядомасці» цэлага народа.

Гэта зусім не азначае, што аўтар нават сапраўднага буйнога рамана абавязкова больш значны мастак, чым, скажам, навеліст. Але як бы адвольна мы нi трактавалі раман, гэта ўсё-такі жанр, а не этыкетка да вялікага пaмерам твора. Даючы глыбокі псіхалагічны аналіз «вялікасці душы» (К. Чорны) чалавека, такія творы агульначалавечага маштабу даюць найперш сацыяльна-гістарычны партрэт свайго народа, а не «адлюстроўваюць» нейкі канкрэтны гістарычны стан, тым больш не ілюструюць «мастацкiмi сродкамi» нейкую чарговую афіцыйную дактрыну...

Што ж да ладнай кнігі прыгожае прозы, пра якую марыў Максім Гарэцкі, то зусім неўзабаве ствараюцца i часткова публікуюцца i нашы першыя раманы «Бацькава воля» Цішкі Гартнага, першая частка ягоных «Сокаў цаліны» (1916), «Золата» Ядвігіна Ш. (1920) i «У палескай глушы», першая частка трылогіі Якуба Коласа «На ростанях» (1923).

З той пары за больш чым семдзесят гадоў усяго крыху больш за семдзесят беларускіх аўтараў асмеліліся азначыць свае творы магічна-страшнаватым словам «раман».

Калі нават палічыць усе гэтыя творы за раманы, дык i то выйшла ix у свет менш за дзве сотні, а сярод ix не менш чвэрці напісана па руску. A некалі ж адзін толькі пісьменнік Юааф Крашэўскі (1812-1887) напісаў каля 500 раманаў, сярод якіх адзін толькі цыкл раманаў з гісторыі Польшчы склаў 29 раманаў у 77 тамах, a ў наш час японец Дзіро Акагава ўжо ў 36 гадоў меў 99 дэтэктыўных раманаў.

«Ну i што з таго?..» — спытаюцца ў мяне.

Што ж, сапраўды, у іншым добрым апавяданні куды больш адкрыццяў у асэнсаванні жыцця чалавечага, чым у некаторых нашых шматтомных раманах, i на шалях Мастацтва ці пераважаць гэтыя бясконцыя эпапеі першыя сціплыя кніжачкі апавяданняў ix аўтараў, некаторыя з якіх так хораша ўваходзілі ў нашу літаратуру ў гады яе «рэнесансу» 50-60-х гадоў. Было б проста смешна даказваць, што магістральны шлях кожнага празаіка — ад апавядання праз аповесць да рамана-эпапеі...

I тым не менш нездарма мы не раз пачуем: «Раман — гэта народ». З прызнання народнага жыцця ва ўсіх яго супярэчнасцях i ўсёй яго прывабнасці як найвышэйшага крытэрыю ў гісторыка-філасофскай канцэпцыі раманіста i прыхавана квінтэсенцыя рамана як найбольш «прэстыжнага» жанру. Раман, урэшце,— філасофія нацыянальнага жыцця. Але філасофія мастацкая.

I толькі той твор, які ўвойдзе ў свядомасць некалькіх пакаленняў чытачоў, можна назваць народным.

Больш таго, «народ — кажучы словамі С. Залыгіна — жыве i дзейнічае як народ да таго часу, пакуль у яго ёсць уяўленне пра самога сябе не толькі рэальнае i крытычнае, але i ўзвышана-маральнае». I ўвогуле «народ без асэнсавання самога сябе як нейкай станоўчай велічыні — ужо велічыня адмоўная i ў адносінах да самога сябе, i ў адносінах да ўсяго чалавецтва».

Словы гэтыя, горкія i балючыя, але адначасна мудрыя i гаючыя, сказаны С. Залыгіным у яго гаворцы пра В. Распуціна, аднаго з самых глыбокіх сучасных рускіх «нацыянальных экспертаў».

Тым больш яны актуальныя нам, беларусам.

Каб гэтага найстрашнейшага не здарылася, каб народ наш канчаткова не страціў уяўлення пра сябе як пра велічыню станоўчую ў чалавецтве, нам неабходныя такія вялікія нацыянальныя эксперты — каб у сваёй вялікай літаратуры ён пачуў невыносны боль за яго лес i адначасную вялікую да яго любоў i гордасць, каб гэты боль i гэтая гордасць сталі ягонымі болем i гордасцю.

Народ, у якога былi Скарына i Купала, у духоўным набытку якога ёсць «Песня пра зубра» i «Новая зямля», «Яна i я» i «Хамуціус»... «Раманс» («Зорка Венгра...» і «Люблю» («Люблю наш край...»), «Сінія касачы» i «Ave Maria»... «Паўлінка» i «Тутэйшыя»... «Вераснёвыя ночы» i «Андрэй Лятун», «Месячная ноч» i «Кароль Нябожа», «Антон Сцяпанавіч Вапшчэткі» i «Львы»... «На імперыялістычнай вайне» i «Запіскі Самсона Самасуя», «Мёртвым не баліць» i «Ніжнія Байдуны», «Каласы пад сярпом тваім» i «Палеская хроніка»... такі народ мае ўсе правы лічыць сябе станоўчай велічынёй у гісторыі агульначалавечай культуры.

I якая ж, аднак, адказная роля выпала менавіта сучаснай нашай літаратуры, каб народ наш беларускі i надалей з годнасцю займаў свой пачэсны пасад між народамі.

Не ведаю, якая яшчэ літаратура свету змагла б перажыць, вытрываць апакаліпсіс 30-х гадоў. А страшэнныя для нашага духоўнага жыцця страты нашых нешчаслівых, балючых 70-х гадоў, калі ад нас так рана адышлі Куляшоў, Караткевіч, Мележ...

Ёсць i цяпер у нас — пра што ж тут спрачацца? — сапраўдныя кнігі. Ёсць i «кампетэнтныя спецыялісты», ёсць славутыя, слаўныя iмёны i ў прозе нашай — Брыль, Быкаў, Адамчык, Кудравец, Пташнікаў...

Але чаму не нарадзіліся ў нас новыя «Людзі на балоце»? Чаму толькі аднатомная «Алімпіяда» сярод нашых шматтомных «панарамных» раманаў загаварыла сапраўдным, непадробна жывым голасам свайго народа, які, аднак, многія з нас i слухаць не хочуць?..

Не, не гэтыя творы сталi, як ні горка, «аргументамі на карысць будучыні» ў немалой часткі нашай творчай моладзі, якая марыць выпеставаць «сваіх Іанескаў i Бекетаў», што, маўляў, прыйдуць на змену «нашай па-сялянску канфармісцкай літаратуры».

Ну што ж! Дапусцім, што ўзровень нацыянальнай культуры залежыць не ад колькасці «нацыянальных экспертаў» такога маштабу, як Іван Мележ, а «літаратурны працэс вымяраецца не эпапеямі i народнымі тыпамі». Не супраць мы прачытаць i свае дамарошчаныя копіі з амерыканскага рамана «пяшчотнага рэалізму» i нават раманы «школы гарачай крыві» i «скрушлівай фантазіі».

Дай Бог пачутае ўбачыць... Пакуль жа, не збаюся гэта паўтараць, па нашых літаратурных абсягах крочаць у пераважнай большасці ўсё тая ж добрасумленная павярхоўнасць i сапраўды трагічнае ў нашай сучаснай моўнай, культурнай, духоўнай сітуацыі элементарнае няўмельства.

Нічога ў нас не выйдзе, не ўратуе нас ніякая «скрушлівая фантазія» i дазволеная ў наш час «планетарная» смеласць без гэтых вось «народных тыпаў».

I адзін з самых пераканаўчых, самых неаспрэчных доказаў таму — «Палеская хроніка» Івана Мележа.

Так ужо атрымалася, што выдавецтва «Мастацкая літаратура» адкрывае сваю новую, вельмі адказную i адначасна ганаровую серыю «Бібліятэка беларускай класікі» напярэдадні 70-годдзя з дня нараджэння Івана Мележа, але ёсць у тым, што пачынаецца гэтая серыя «Людзьмі на балоце», i свая справядлівасць, заканамернасць. Не ўпэўнены, што мы на ўсю гісторыю беларускага рамана маем ажно пятнаццаць агульнапрызнаных нацыянальных «экспертаў». Але тое, што сярод ix а дно з першых месцаў займае аўтар сапраўды класічных раманаў «З палескай хронікі», лаўрэат Ленінскай прэміі Іван Мележ — аспрэчыць проста немажліва.

Думаю, што не аднаго мяне, калі я пасля доўгіх блуканняў па пакутах чытаў на беразе сваёй чароўнай Нарачы гэтую прыгожую i мудрую палескую сагу, яна ашаламіла, усхвалявала, узрадавала, ашчаслівіла, намнога ўзмацніла пачуццё гордасці за нашу літаратуру, за свой народ.

Пра «Палескую хроніку» I. Мележа, пра не толькі ягоную, але i ўсёй нашае прозы Галоўную кнігу, пра гэты «найвышэйшы ўзор усей беларускай пасляваеннай прозы» (Б. Макмілін), пра гэтую адну з самых «высокіх i сонечных вяршынь беларускай савецкай літаратуры» (П. Панчанка) ужо напісана, бадай, як ні пра які іншы наш раман.

Людзі, чуйныя да Праўды i Прыгажосці, яшчэ ў рукапice любаваліся, «як хораша i ўдумна ўсё зроблена, як тонка, дасціпна i глыбока. I як праўдзіва i адчувальна...» (Ян Скрыган).

Можна было б падобнае цытаваць i цытаваць. Але ж як шмат было, мякка кажучы, правінцыйнага недамыслення.

Адны хоць i не адмаўлялі ні высокага псіхалагізму, ні стылёвай вытанчанасці, але папракалі аўтара, што той засланіўся «Людзьмі на балоце» ад складаных праблем сучаснага яму жыцця, другія ж, наадварот, абвяшчалі, што гэта «вельмі традыцыйны па стылі раман, у якім не надта адчувальныя наватарскія пошукі», трэція зводзілі гэтую сапраўды народную эпапею да «ідэі зямлі» (намечана, маўляў, «ідэя калектыўнай працы на ёй»), a «лінію кахання Васіля i Ганны» трактавалі як «удала дапасаваную да той асноўнай лініі», чацвёртыя вельмі шчыра шкадавалі, што «няма шырокіх сацыяльна грамадскіх карцін», пятыя ўпэўнена пераконвалі, што гэта «ўвогуле яшчэ не раман», бо «тут яшчэ не здарылася таго сацыяльна значнага, вялікага, што адпавядае раману»...

Што ўжо гаварыць, калi нават цяпер адзін з нашых лепшых даследчыкаў творчасці I. Мележа, які так шмат зрабіў дзеля адэкватнага прачытання «Палескай хронікі», які аналізам даказаў, што мележаўская «глыбіня ў разуменні народнага характару», у яго «спасціжэнні», «ягоная дасканаласць у выяўленні душэўных багаццяў» чалавека — «гэта такія заваёвы, якія ўздымаюць нашу літаратуру на новую вышыню i могуць быць павучальнымі для пісьменнікаў самай рознай творчай манеры i стылёвай арыентацыі» (Д. Бугаёў), нават ён публічна апраўдваўся, што, маўляў, цяпер, калі яму адкрылася так многа новай страшнай праўды пра той час, ён бы па-іншаму прачытаў асобныя старонкі раманаў...

«Усю праўду» пра народ не можа сказаць ніводны самы геніяльны твор. I, здаецца, куды больш справядлівасці ў сцверджанні Т. Грамадчанкі, якой думаецца, што, калі б «Палеская хроніка» выйшла i цяпер, у нашы дні, яна б «не запазнілася».

Сапраўды, калi глядзець на выдатны мастацкі твор не як на ілюстрацыю чарговых дактрын i дазволеных праўд, а як на тую ж гегелеўскую «карціну нацыянальнага духу» на пэўным гістарычным адрэзку жыцця народа, з якой паўстае яго непаўторны партрэт сярод іншых народаў свету, то калi б такі твор ні з'явіўся — гэта радасць адкрыцця чытачом, цэлым народам самога сябе як усе той жа станоўчай велічыні ў чалавечай гісторыі.

Але ж «Палеская хроніка» не менш, чым аповесці В. Быкава (як блізкія I. Мележу сваім светаўспрыманнем i светаразуменнем аповесці С. Залыгіна, В. Бялова, В. Распуціна, В. Астаф'ева, раманы Ф. Абрамава i г. д.), рыхтавала нашу перабудову.

А як жа шмат можа ўзяць наша проза ад «Палескай хронікі» нават з элементарнай «тэхналогіі» рамана, з таго першаснага ў занядбанай многімі форме, без якой немажлівы сапраўдны змест. Як бы дапамагла яна пазбавіцца нашай бягучай прозе таннага, вельмі ж аднастайнага «меладызму», бясконцага апісальніцтва, рыторыкі, «наменклатурнага» стылю. Ужо шмат i сказана, але, думаю, яшчэ будуць пісацца манаграфіі пра тую вялікую колькасць «пунктаў судакранання» з чытачом на любой плошчы Meлежавага тэксту — ад фразы, абзаца i да раздзела, пра тонкія суадносіны голасу аўтара з галасамі яго герояў, пра майстэрства няўласна-простай мовы...

У сваіх пошуках праўды, ісціны мы не павінны забывацца аб праўдзе мастацкай. Самыя шчырыя i праўдзівыя намаганні можна загубіць на ўзроўні... граматыкі i сінтаксісу, не кажучы ўжо пра такія «дробязі», як інтанацыйная суладнасць таму, пра што расказваем, i тым больш пра нейкія сінтагмы i коланы...

Пісьменніку проста жыццёва неабходныя шырокія духоўныя далягляды i высокая эстэтычная культура, прафесійнае майстэрства. Але не менш яму патрэбныя i смеласць, i мужнасць, i воля.

I ў гэтым сэнсе яшчэ больш уражлівы i павучальны сам жыццёвы, грамадзянскі i мастакоўскі подзвіг Івана Мележа.

Зайздрошчу тым, хто ўжо ў самых першых ягоных сціплых апавяданнях бачыць «экспазіцыя», «правобраз» грандыёзнай «Палескай хронікі». Не магу зразумець, як тых, хто ўжо ў наш час звязвае «вялікі поспех беларускага пасляваеннага рамана» i з «Мінскім напрамкам» (упоравень з «Глыбокай плынню» i «Даллю палявой»), так i тых, хто i цяпер літаральна «падцягвае» «Людзей на балоце» да «Трэцяга пакалення».

Усе сваё творчае жыццё I. Мележ пераадольваў самога сябе i каноны тагачаснай крытыкі, пакуль дайшоў да свайго унікальнага — не будзем баяцца такіх слоў — рамана «Людзі на балоце».

Па сваёй празмернай сціпласці мы гаворым пераважна пра ўплыў на нашу літаратуру іншых літаратур. Вялікая літаратура сапраўды нараджаецца не толькі з любові да свайго народа: калі пісьменнік не любіць свой народ, цураецца бацькаўшчыны, маці-радзімы, ён проста — па-за культурай i мараллю. Такая літаратура нараджаецца са зліцця глыбока народнага погляду на свет з сусветнай культурай. I таму такія творы, як «Новая зямля» i «Палеская хроніка» з ix мастацка-філасофскім асэнсаваннем, спасціжэннем непаўторнага духоўнага вопыту свайго народа ў наш час, час вялікіх нацыянальных зрухаў, думаецца, яшчэ мацней загучаць не толькі ва ўсесаюзным, але i ў сусветным кантэксце.

Што найперш менавіта гэтыя творы ставіць бясспрэчна ў ранг твораў класічных? Ды тое, пра што толькі на першы погляд парадаксальна гаварыў адзін з найвыдатнейшых пісьменнікаў XX стагоддзя Андрэй Платонаў: «Пісаць трэба не талентам, а чалавечнасцю — простым пачуццём жыцця».

I якое ж, аказваецца, сугучнае гэтым мудрым словам мастакоўскае крэда нашага такога, здавалася б, далёкага ад А. Платонава I. Мележа: «Потым прыйшло жаданне напісаць... кнігу, героем якой быў бы народ, людзі, якіх чамусьці называюць простымі. Кнігу, у якой бы цудоўнае жыло ў звычайным, трагізм — у звычайным, вялікае — у звычайным... Мне прыходзілася занава пераасэнсоўваць матэрыял, знаёмы для літаратуры, падаваць як высокую паэзію з'явы, якія мы прывыклі лічыць амаль нявартымі паэзіі».

Гэтае вось «вялікае — у звычайным», а не актуальнасць тых ці іншых ідэй («ідэя барацьбы за роўнае для ўсіх, хто працуе, права на зямлю» i да т. п.) i пакіне «Палескую хроніку» ў духоўным набытку нашага народа, у сусветнай літаратуры.

Можна скапіраваць вонкавае аблічча свайго народа, з'імітаваць яго мову, яго «жарцікі». Але куды важней спасцігнуць яго «ўнутраны змест»— яго душу, яго мову, яго патаемныя думы i няўлоўныя пачуцці. Пазнаць людзей не сузіраннем, не розумам, а сэрцам. Той заслугоўвае звання народнага пісьменніка, хто «ці па асабліваму дару прыроды, ці ў выніку шматтрывожнага... жыцця... прасякнуўся ўвесь сутнасцю свайго народа» (I. Тургенеў).

Вялікая, напружаная, штодзённая на працягу многіх гадоў духоўная праца прывяла I. Мележа да ўсведамлення, што не вонкава аблітаратуранае, а выпакутаванае слова дойдзе да сэрца чалавечага.

Ён не паспеў сказаць усяго таго, што хацеў, як той сейбіт «упаў сярод поля з поўнай жменяю зярнят, з поўнаю душою нявыгаваранага, нявыказанага» (В. Палтаран). Задачу ставіў грандыёзную — «праз асабістае пазнаць страсць эпохі... ». Менавіта такую «мэту на ўсё жыццё» ставіў сабе некалі i сам Л. Талстой.

Не меншай, чым страсць спасціжэння жыцця, была i Прага чалавечага паразумення. I гэта была не слабасць, не «дзіцячая крыўдлівасць» — ягоная Прага справядлівай ацэнкі створанага ім пры жыцці.

Яно было — усенароднае прызнанне i яго таленту, i яго працы ў гонар свайго народа, а не толькі званні i ўзнагароды.

У зеніце сваёй славы, паддаўшыся напору нарматыўнай крытыкі, ён пачаў сям там пісаць не «розумам сэрца», а з галавы. I раман «Подых навальніцы» стаў рабіцца больш «самавітым», але страчваў месцамі самае галоўнае — мастацкую праўду. З усёй праўдай гаварыць з народам ужо было немажліва, a толькі дазволенай праўдай не мог задаволіцца. Але ж як цяжка «не толькі не лгаць адкрыта, але i замоўчваючы» (Л, Талстой). I таму апошнія сілы траціў на «даводку» «Мінскага напрамку».

Але, на шчасце, магутны інстынкт мастака вяртаў да запаветнага — да Ганны, да Васіля i іншых куранёўцаў. Менавіта праз ix i выказаў сваю святую веру ў народ, паказаў свету наш нацыянальны характар — яго працавітасць i трывушчасць, яго душэўную шырыню, асноўнае ў якой — дабрыня, яго мудрасць пры вонкавай «несамавітасці», невычэрпную сілу духу. Раман «Завеі. Снежань» — сведчанне тых на ўзроўні сусветнай літаратуры глыбінь, да якіх Мележ прыйшоў, пераадольваючы i сваю фізічную знямогу, i тагачасную затхлую грамадскую атмасферу.

Раман абарваўся на паўслове. I тым не менш трылогія — твор закончаны. Не так сабе, пачаўшы трылогію паяўленнем светлага аблічча Ганны, Мележ i скончыў яе сцэнай развітання нашага з Ганнай — змучанай, спустошанай, але ўсё той жа прыгожай i разумнай. I гэтая сцэна, нібы другі край вясёлкавай дугі, злучыла пачатак i канец гэтай велічнай народнай эпапеі.

Можна шкадаваць, што не ўсё сказана. Але ж сказана шмат сапраўднага.

A сапраўднае — застанецца...

I такога, сапраўднага, на шчасце, у нашай літаратуры нямала. I доказам таго, спадзяёмся, стане «Бібліятэка беларускай класікі».

Генадзь Шупенька

Бацьку, маці,  

бацькоўскай зямлі

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

1...

Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў — аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп'істая дрыгва ды моклі панурыя лясы.

Вёска тулілася ля берага вострава — платы агародаў дзе-нідзе забягалі на куп'ё ўзболатка. З другога боку, на поўнач, балоты крыху адступалі, дорачы людзям пясчанае поле. Адступалі балоты і на заходнім баку, дзе рунелі ці жаўцелі да краю лесу палі, таксама скупыя, няўдзячныя, хоць у іх глебе і было менш пяску. З поўдня балоты зноў падбіраліся да саламяных, замшэлых радоў стрэх, але ў гэты бок ішла найбольш сувязь са светам, і тут па дрыгве была намошчана дарожка. Што гэта за дарожка, можна меркаваць хоць бы з таго, што ездзілі па ёй смела толькі ў маразы, калі і непралазная твань навокал рабілася цвёрдая, як ток, ці ўлетку, калі дарожка перасыхала.

Большую частку года востраў быў як бы адасоблены ад іншых вёсак і мястэчак. Нават у непаганыя дні рэдкія газеты ці лісты ад сыноў і братоў дабіраліся сюды ў паляшуцкай торбе нялёгка — каму было прыемна лазіць па гразі без вельмі важнай прычыны, — але і гэтая нямоцная сувязь са светам пры кожным зацяжным дажджы лёгка рвалася. Восенню ці вясной яна перарывалася на цэлыя месяцы: багна, што страшна разбухала ад слоты і разводдзя, адразала востраў ад свету мацней, чым гэта маглі б зрабіць абшары вадзянога прастору. Многія дні людзі жылі, як на плыце, які злая нягода адарвала ад берага і занесла ў мора, — трэба чакаць адно, калі спадарожны вецер ці лёс зноў падгоніць да зямлі.

Але такое становішча тут не палохала, людзям на востраве яно здавалася зусім звычайным. З усіх бакоў, блізка і далёка, ведалі яны, — такія ж самыя выспы сярод бясконцых багнаў, дзікіх зараснікаў, што разлегліся на сотні вёрст з поўначы на поўдзень і з захаду на ўсход. Людзям тут трэба было жыць, і яны жылі. Аднастайныя, нудныя дажджы, што месяцамі лілі на мокрыя стрэхі, сцюдзёныя вятры, што люта білі ў замерзлыя вочкі-шыбы завеямі, цёплае сонца, што ўставала ў пагодныя дні над купамі алешніку, — усё бачыла гэты востраў заклапочаным, у няспыннай, штодзённай руплівасці. Людзі заўсёды чым-небудзь былі заняты: уранку і ўвечары, летам і зімою, у хаце, на двары, у полі, на балоце, у лесе...

Жылі ўжо Курані і ў гэту чэрвеньскую рань. Калі сонца выпырснула першыя праменні між вяршынь Церамоскага лесу, з каміноў на куранёўскіх стрэхах віліся ціхія ранішнія дымочкі, у расчыненых хлявах там і тут чулася цырканне малака ў даёнкі, лагодныя і строгія покрыкі жанчын. У некалькіх дварах гукі гэтыя перабіваў чысты, працавіты клёкат жалеза аб жалеза — касцы ладзілі, адбівалі малаткамі косы, рыхтаваліся ісці на балота. На пустой вуліцы, з торбай цераз плячо, ніжучы босымі нагамі цёмны след на падбеленай расой траве, ішоў, размахваў доўгай вераўчанай пугай яшчэ санлівы хлопец-пастух. Ён час ад часу звонка ляскаў пугай і аднастайна, хрыпата пакрыкваў:

— Ка-ро-вы!.. Ка-ро-вы!.. Ка-ро-вы!..

Голас яго пасля сну быў нямоцны, высільвацца яму не хацелася, і ён як бы памагаў сабе лянівым, але звонкім ляскам пугі. Вароты на вуліцу хутка расчыняліся, каровы павольна, са шляхецкай паважнасцю сыходзіліся ў статак, які багацеў рыкам, пярэсціўся, шырэў на ўсю вуліцу. Калі ён дайшоў да краю сяла, з апошняга двара высунулася рудая, з белай лысінкай карова, якую падганяла чарнявая дзяўчына з дубцом. Далучыўшы карову да статка, дзяўчына з дубцом подбегам вярнулася ў хату, але не выпаўз яшчэ статак з вуліцы, як яна ўжо з драўляным вядром у руцэ паявілася зноў на двары. Яна падышла да зруба калодзежа, які другім бокам выходзіў на суседні двор, бразнула, начапіла дужку вядра на крук вочапа. Журавель варухнуўся, падаўся вочапам да вады, задаволена, радасна зарыпеў.

Набраўшы вады, дзяўчына ўжо звыкла намерылася пацягнуць вочап і раптам адумалася, аслабіла рукі. Нахіліўшыся больш над калодзежам, прытрымліваючы рукой вочап, каб не вагаўся, стала глядзець уніз, чакаць, калі вада супакоіцца. Яна хацела, мусіць, паглядзецца ў ваду, але з хаты раптам пачуўся нездаволены крык:

— Ганно-о! Дзе ты, нячыстая сіла?!.

— Я — зараз!.. Нясу ўжэ!..

Дзяўчына заспяшалася, хутчэй зняла вядро з вочапа і, разліваючы на пясок ваду, падалася к хаце...

На суседнім двары, каля хлява, завіхаўся пры калёсах барадаты, у палатнянай доўгай сарочцы дзядзька — квачом з дзёгцем, што маслена пабліскваў ад сонца, мазаў восі. Поблізу яго, прывязаны да плота, стаяў нязграбны галавасты конь, ляніва штосьці шукаў у траве... У двары, што быў за гэтым, жанчына несла зелле свінні і падсвінку, якія рохкалі і вішчалі так прагна, што віск іх на час заглушыў усе іншыя гукі куранёўскай раніцы.

— Ціхо! Няма на вас угамону! — крыкнула на іх жанчына, падаючы спажыву, на якую свінні адразу накінуліся, душачыся, адпіхваючы адно аднаго і кусаючыся. Асабліва лютавала худая свіння, і жанчына пашукала вачыма дручка, каб супакоіць яе, адагнаць ад падсвінка. Але дручка не было, і яна злосна таўханула свінню парэпанай нагой, прыгразіла:

— Вось я зараз цябе!..

З кожнай хвілінай Курані ўсё больш поўніліся людскімі галасамі, людскім рухам — на адным двары маці клікала сына, на другім плакала, залівалася слязьмі не ў час разбуджанае дзіця. У двор каля ліпы пажылы чалавек уводзіў з пашы каня, з двара насупроць выганялі парасят, і ішло за імі пакорлівае мурзатае дзіця, як старое, угінаючы плечы...

У такі час з хаты, недалёка ад той, дзе дзяўчына брала ваду, выйшаў на ганак, пацягваючыся, хлопец з хмурнымі заспанымі вачыма, з калматай не то русявай, не то цёмнай чупрынай, з упартымі губамі.

Маці пашкадавала будзіць яго раней. Але і цяпер прачынацца яму было нялёгка — калі яна будзіла, у галаве некаторы час мяшаліся і малюнкі перарваных дзіўных відовішчаў, і словы маці, і назойлівы бусліны клёкат... Жмурачыся ад сонца, на ганку Васіль успомніў пра гэты клёкат, паслухаў — хтосьці блізка адбіваў касу — клё, клё, клё. У галаве варухнулася абыякавая думка, што гэта і быў той клёкат, які ў дрымоце здаўся за бусліны.

За гэтым на памяць прыйшлі яму словы, якімі маці будзіла: «Устань, сынок... Устань, бо ўсе ўсталі... Позно будзе...» Ён зірнуў на сонца — дзе яно, нізка ці высока — і на момант аслеп ад яго бляску. Ён, было добра прыкметна, адразу як бы ажыў, занепакоіўся — сонца ззяла, яму здалося, высока.

«Не разбудзіла па-людску! Калі ўсе ўставалі! — падумаў нездаволена, нават узлавана пра маці і тут жа заклапочана падаўся з ганка. — Каня трэ хутчэй прывесці!.. А то выберашся пазней за ўсіх цераз ету матку!.. Сорам будзе!..»

Ён подбегам падаўся да ўзболатка, дзе пасціўся перад алешнікам спутаны конь. Калі ён уехаў зноў на двор, убачыў сутулаватага, з жоўтай лысінай дзеда Дзяніса, які корпаўся пры калёсах. Дзед колькі дзён таму, ловячы рыбу, вымак і прастудзіўся — учора пластам ляжаў на печы, а сёння — на табе, таксама падняўся.

— Мо паправіліся ўжэ? — кінуў Васіль, саскочыўшы з каня.

— Эге, паправіўся! — панура пакруціў галавой дзед. — Тым часам, як дзіця, якое першы раз устало...

— Дак леглі б пайшлі.

— Улежыш тут! У етакі дзень! — Дзед правёў худой рукой пад пузам каня. — Наеўся непагано!

— Наеўся.

Васіль прывязаў каня да падмазаных яшчэ ўчора звечара калёс і ўвайшоў у хату; маці стаяла пры печы, варушыла ў ёй качаргою. Пачуўшы сына, не азіраючыся, стала завіхацца хутчэй, і Васілю ад гэтага маўклівага знаку матчынай увагі і пашаны да яго стала весялей. Ён, аднак, не паказаў, што заўважыў гэта, — чаму тут здзіўляцца, калі ён ужо не хлапчук які, а гаспадар, — кінуў ёй дзелавіта:

— Збірайся... Чарнушкі ўжэ едуць...

Ён вярнуўся ў каморку, зняў адбітую дзедам касу, паспрабаваў, як вучыў Чарнушка, ногцем вастрыё — хоць гэта ён ужо рабіў учора некалькі разоў, — выцягнуў з-пад палацяў лапці і стаў абувацца. Валодзька, малы бялявы брат, што спаў на палацях, раптам заварушыўся, расплюшчыў вочы, зірнуў на Васіля і мігам ускочыў.

— Вась, а Вась, — і я?!

Васіль прамовіў:

— Ляжы ты, нуда! Чаго ўспёрся ні свет ні зара!

— Вась, вазьмі мяне... з сабою!..

— Трэба ты мне!

— Ну, вазьмі-і!

Дарэмна Валодзька чакаў адказу, пазіраючы на брата вачыма, якія прасілі і малілі, ніяк не хочучы верыць у братнюю чэрствасць. Васіль маўчаў. Ён быў непахісны. Абуўшыся, Васіль заклапочана пашаргаў у хату, па-ранейшаму нібы не заўважаючы брата, што, як прывязаны, патупаў услед.

Калі маці падала на стол аладкі і нават — дзіва! — скавародку з салам, Валодзька амаль не аддаў гэтаму ўвагі, па-ранейшаму чакаў.

— Ну, Вась?

— Дай, тым часам, паесці чалавеку, — сказаў дзед, які ўжо гарбата сядзеў каля стала, нічога не браў у рот. — І сам еш.

— Глядзі от, — ласкава прыступілася маці.

Яна знарок паклала перад Валодзькам аладку і кавалачак рудога сала, зірнуўшы на якое, Валодзька не ўтрываў і на час адстаў ад брата. Маці падала яму яшчэ кавалачак, дадала некалькі ласкавых слоў, і сэрца малога палагоднела ад гэтай дабраты. Але неўзабаве яму давялося адчуць, што гэтая матчына дабрата была ўсяго-наўсяго хітрасцю, бо ледзь толькі Валодзька пад'еў, маці мякка, ласкава сказала:

— Ты, сыночак, будзеш з дзедам, хату пасцеражэш. Ды глядзі добранько — усё дабро тут на вашых руках!.. Не дай Бог што-небудзь учыніцца — згалеем зусім!

— Я на балото хачу! — заявіў упарта малы.

Выціраючы аладкай скавародку, Васіль жорстка кінуў:

— Мало што ты хочаш!

З якой зайздрасцю і непакоем пазіралі Валодзькавы вочы, як каля хлява запрагаў старэйшы брат рудога Гуза, пагрозна пакрыкваючы, як дзед укладваў касу, як маці прывязвала торбу з харчамі і абгортвала ўкінутай у воз травою дубовую біклажку з вадой. Сачыў малы то за маці і дзедам, то за братам, нахмурыўшы шаўкавістыя, выцвілыя на сонцы броўкі, ніяк не мог паверыць у чалавечую бессардэчнасць, чакаў з тайнай надзеяй жаданай перамены.

Васіль тузануў вераўчанымі лейцамі Гуза, і калёсы паволі пакаціліся па двары на вуліцу. Тут Васіль азірнуўся — на ўсёй вёсцы, амаль каля кожнай хаты, стаялі калёсы, касцы, жанчыны і дзеці. На ўсёй вуліцы было на рэдкасць людна, яна ўся жыла добрай чалавечай заклапочанасцю.

Маці чамусьці яшчэ раз забегла ў хату, потым сказала дзеду, каб ён не высільваўся, пайшоў лёг, стала наказваць Валодзьку, што яму трэба і чаго няможна рабіць: каб быў пры хаце, каб слухаўся дзеда, каб не дурэў з агнём, — і Валодзька адчуў, што апошнія яго надзеі прападаюць.

— Не хачу! — адказаў адным словам Валодзька.

— А етаго во — хочаш? — памахаў яму пугай брат.

Валодзька толькі яшчэ больш нахмурыў бровы. Маці ж усё не траціла надзеі дамовіцца па-добраму:

— Я табе кулеш у чыгунку ў печцы паставіла. Смачны, з малаком... А ў прыпечку яечко вазьмі!.. Можаш узяць!

— Едзьце бо! — сказаў дзед. — Угаворваюць, ей-бо, як пісара валасного!..

Маці падабрала даматканую сваю спадніцу і звычна села на калёсы, спусціўшы з драбінак босыя парэпаныя ногі.

— Дак глядзі ж, кеб пільнаваў добра! Бо ўвечар я прыеду!

Валодзька, здаецца, нічога не хацеў слухацца: ні матчыных добрых слоў, ні дзедавай строгасці, ні братавай пагрозы пугай.

Ледзь калёсы рушылі па вуліцы, ён, набычыўшыся, падтрымліваючы рукой штонікі, што спадалі, маўкліва падаўся ўслед.

— Вярніся, неслух! — пачуў ён дзедаў загад, але і не падумаў спыніцца.

Валодзя ведаў, што дзед не любіў неслухмянасці і што маці таксама не дай Бог увесці ў гнеў, але яму так хацелася ехаць на балота, што і страх не ўтрымліваў, — Валодзька адно для бяспекі трымаўся наводдаль ад воза. Калі калёсы прыпыніліся і брат паказаў, што збіраецца саскочыць, малы адразу стаў таксама, гатовы да ўсяго. Васіль пагразіўся:

— Толькі пайдзі ўслед!

Калёсы спыняліся яшчэ разы тры, і кожны раз то маці, то брат загадвалі вярнуцца, не на жарт абяцалі набіць, і, можа, Валодзька адолеў бы сваё вялікае хаценне, калі б не ўбачыў, што на другім возе, які выехаў услед з сяла, сядзіць разам з бацькам яго найбліжэйшы прыяцель, супольнік ва ўсіх школах, Хведзька. Гэта надало Валодзьку порсткасці, і ён яшчэ смялей кінуўся за калёсамі.

— А-а, — закрычаў, душачыся слязьмі, ён, — вазьміце!

Маці злезла з калёс.

— Вярніся! Ідзі дамоў, чуеш!

— Не пайду!

— Не пойдзеш?

Праз некалькі хвілін ён ляжаў на мяккай раллі між кусцікаў бульбы блізка ад дарогі, і ўзлаваная маці моцна і гучна пляскала яго па голых паружавелых палавінках.

— Вернешся?.. Вернешся?.. Вернешся?..

Валодзька, рыючы лбом пульхную зямлю, выў і роў ад болю, ад крыўды, ад злосці, але не гаварыў нічога.

Маці пайшла ад яго, так і не дачакаўшыся хоць слова.

Седзячы ў бульбоўніку, ён цераз завалоку слёз зверавата пазіраў, як яна ішла да воза, як села і паехала, грозна глянуўшы на яго. «Кеб ты... кеб табе... немач!» — кіпела ў ім няўтольная злосць.

Паўз малога па дарозе ехалі і ішлі мужыкі, і амаль кожны падсмейваўся з яго бяды: «Што, усыпалі?» Гэта распальвала яго крыўду. Невясёлы, адзінокі і, як мала хто ў свеце, няшчасны, пацёгся ён дамоў, пацёгся цераз бульбоўнік, цераз агароды, толькі б нікога не сустракаць, нікога не бачыць!..

Калёсы, на якіх сядзелі Васіль і маці, ужо ўязджалі ў лес. Пасля поля тут было ад гушчыні маўклівых, нібы прытоеных, хмурных хваін цемнавата і сыра, хоць лясок і рос на пясчаніку. Ранішняе сонца, што чырвоніла хвойнік угары, яшчэ не магло прабіцца да нізу, да зямлі, і на рэдкай траве тут мутна трымалася раса, а на пяску значыліся вільготныя цемнаватыя плямы. Не зважаючы на расу і сырасць, адчувалася ўжо набліжэнне дзённай задухі.

— Душно будзе, — сказала маці.

Неўзабаве яны дагналі Чарнушкаў. Можна было б ехаць за імі, аддаючы знак пашаны дзядзьку Цімоху, як старэйшаму, і, можа, у іншых абставінах Васіль так і зрабіў бы, але побач з дзядзькам сядзела задзіра Гануля, яго дачка, Васілёва равесніца. Гэтая задзіра ў апошні час Васілю проста жыць не давала, пры кожнай сустрэчы, калі б ні трапіўся ён — смяялася ці нават здзекавалася з яго. От жа толькі пазаўчора пры ўсіх абсмяяла. «Васіль, а чаму ето ў цябе вочы не адзінакія — адно, як вада, светлае, а другое — як жалудок! І валасы унь — ззаду як не чорныя, а спераду — рудзенькія! Як у цяляці рабого». Стаяла і рагатала пры ўсіх! Каб не праўду казала, яшчэ б нішто, а то ж праўда ўсё — розныя вочы, як на грэх, і валасы ад сонца наперадзе зарудзеліся! Усё нялюдскае нейкае!..

Ці ж мог пасля ўсяго гэтага Васіль паслухмяна цягнуцца за Чарнушкамі? Ледзь маці ўправілася сказаць дзядзьку Цімоху, што, мусіць, будзе задуха, як Васіль, тузануўшы Гуза лейцамі, чапляючы калёсамі за нізкае галлё падлеску, порстка аб'ехаў Чарнушкаў, пакінуў ззаду. Ён знарок не паглядзеў на Ганну, але і не пазіраючы на яе, Васіль адчуваў сябе ў поўнай меры шчаслівым. Вось як ён «абступіў» яе, задзіру.

Хто яна, гэта ганарліўка, якая так абыходзіцца, нібы яна не толькі нараўне з ім, а Бог ведае што. Каб яна была і праўда кім-небудзь асаблівым, тады б і трываць можна было б, а то ж хто — усяго бацькава дачка. І гэтак абыходзіцца з ім, з чалавекам самастойным, гаспадаром! Што ж, ён паказаў ёй!..

Тут, калі Васіль быў увесь напоўнен слодыччу адплаты, стары, вельмі пацёрты хамут раптам разышоўся, і аглобля зашоргала па рудых Гузавых нагах. Васіль трывожна саскочыў. Нічога страшнага не было: проста парвалася супоня.

Васіль хутчэй звязаў парваныя канцы, але калі паспрабаваў, пацягнуўшы з усяе сілы, ці моцна завязаны вузялок, той разышоўся. Прыйшлося зноў звязваць. Калі, паружавеўшы ад натугі, сцягваў супоню на хамуце, побач зарыпелі калёсы дзядзькі Цімоха.

— Што такое?

— Супоня... з-зараза...

Гануля весела зіркнула.

— Ён... супоню дома забуў!

Васіль ад такой абразы аж перастаў сцягваць хамут. Калёсы дзядзькі Цімоха, а на іх дзядзька, Хведзька і здаволеная Гануля, прайшлі паўз Васіля і сталі пакрыху аддаляцца.

— Ну, ты знаеш!..

Васіль не ведаў, што сказаць.

— У чужое просо не ўтыкай носа!..

Ён прамовіў гэтыя словы ціха, больш для маці ды для сябе, каб супакоіцца. І наогул, хіба добра было б яму, няхай і маладому чалавеку, але ж мужчыну і гаспадару, старшаму ў сям'і, звязвацца з нейкай дзяўчушкай? Але ні словы, ні думкі гэтыя не вярталі яму спакою і раўнавагі.

Васіль ехаў цяпер пануры, паглыблены ў свае думкі. Ён наогул быў схільны да развагі, не любіў вельмі адкрываць сваю душу, асабліва калі ў ёй варушыліся думкі, невясёлыя і нядобрыя. Пахістваючыся, крыху горбячыся, хмурачы яшчэ дзіцячы лоб, ён міжвольна прыгадваў, дзе і калі яна казала што-небудзь крыўднае, думаў, як аддзячыць ёй. У думкі гэтыя хутка ўпляліся іншыя — спачатку пра старую, патлелую ў зямлі супоню, стары хамут, потым пра небараку Гуза, якога калісьці кінулі балахоўцы, не маючы на яго, мусіць, ніякай надзеі. І праўда ж, конь тады дыхаў, і не было веры, што ён яшчэ ўстане на ногі. Колькі з ім паваждаліся, каб падняць зноў. Ён устаў, але як няпэўна ходзяць па зямлі слабыя яго ногі. А што ж з яго карысці, з такога каня, які не мае сілы!

Калі б быў у Васіля хоць такі канёк, як у Чарнушкі. Таксама не Бог ведае што, не раўня таму, якога прывёў стары Корч з мазырскага кірмашу зімою, а ўсё-такі конь як конь. Аснова.

Дарога пачала паніжацца, і сыпкі пясок яе змяніўся мяккім, падатным забалочаным грунтам, на якім вырэзваліся дзве чорныя вільготныя каляіны. У каляінах часта віднеліся вылузганыя жылы карнявішчаў, было многа ям, і калёсы амаль увесь час падскоквалі, моцна хісталіся з боку на бок. Камлі дрэваў часам сунуліся паўз самыя драбінкі, і маці перасцярожліва схавала ногі ў воз. Васіль жа сядзеў па-ранейшаму, час ад часу, нібы ў гульні, перакідваючы ногі цераз драбіны.

Турботы было не толькі нагам, але і рукам: вакол хмарамі звінелі, апаноўвалі асатанелыя камары, амаль безупынна даводзілася адмахвацца ад іх, біць. Маці закрыла хусткай ледзь не ўвесь твар, падкурчыла ногі, але ратунку і так не было. Камарэча даставала цераз вопратку, залазіла ў рукавы, за каўнер.

Гуз адбіваўся-адбіваўся хвастом, галавой, не вытрымаў, патрухаў уподбег. Але гэта не памагло, і ён зноў пайшоў, круціў хвастом, матляў грывай, стрыг вушамі...

Лес тут быў зусім іншы, як на пясчаніку. Рослыя, з чорнымі, быццам абпаленымі, камлямі, з дзіўна паточанай карой, старыя алешыны танулі знізу ў густым балотным разнатраўі, у маладой пораслі алешын, у гнілым, асклізлым ламаччы. Алешнік вельмі часта мяшаўся з лазняком, што рос моцнымі дружнымі купамі, уздымаючы ў лясны прыцемак шызыя кучары пераплеценага галля.

У лесе буяла мноства злой, палючай лясной крапівы, што дзе-нідзе ўздымалася загонамі ў чалавечы рост. «Глядзі ты, колькі выперлася яе, етай поскудзі! — мімаволі праплыло ў галаве ў Васіля. — І якая — як каноплі!..»

З-за павароту ён зноў убачыў наперадзе Чарнушкавы калёсы, белую Ганніну хустачку, і думкі яго вярнуліся к дзяўчыне: «Я етаго табе не забуду! Пабачыш!»

2...

Калі Васіль пад'ехаў да сенажаці, Чарнушка ўжо выводзіў з аглабель распрэжанага каня. Хведзька, прысеўшы наўколенцы, штосьці зацікаўлена разглядаў у траве, а Ганна перакладвала пад калёсы біклажку. Васіль знарок адвярнуўся, каб не глядзець у яе бок, але міма яго ўсё ж не прайшло ні тое, што яна рабіла, ні тое, як яна зірнула на яго. Зірнула з усмешачкай, і Васілю здалося, што з яе язычка зноў сарвецца штосьці кплівае, крыўднае.

Яна прамаўчала.

— Васіль, а мо тут станем? — прамовіла маці. — Разам з імі? Мясцінка, глядзі, якая...

Надзелы Чарнушкаў і Васілёвай маці былі побач. Васіль у іншы час так і зрабіў бы,