Bu makale Kubbealt Akademi Mecmuas, sy. 142, yl 36/2, stanbul 2007, s. 42-53te yaymlanmtr.

Osmanl iirinde lmeden nce lme Temi* Prof. Dr. A. Azmi Bilgin**
zet Daha ok Trk tasavvuf iirinde kullanlan lmeden nce lm dncesinin bir eit nefis terbiye yntemi olduu grlmektedir. Nefis eitimi iin nerilen ve istee bal olan bu lm, beyaz, siyah, yeil ve krmz olmak zere drt eittir. Tasavvuf dncesinde Hakla kul arasnda en byk engel nefistir. Vuslat ancak bu engelin ortadan kalkmas ile gerekleebilir. Tasavvuf yoluna girenlerin nefsin emrettii ktlklerden saknabilmeleri iin lm hibir zaman unutmamalar ve onunla dnsel balant kurmalar gerekmektedir. Tasavvufta ikilikten kurtulup birlie ulamaya da lmeden nce lmek denmitir. Bu tr bir lm gerekletiren fena fillaha ermitir. Bu Hakkta fani olmaktr; yani ene/beni ldrmektir. airlerin ok deiik balamlarda kulland bu tem marifet srrn elde etmenin, gerek k olabilmenin de artdr. Anahtar kelimeler: lme, lm, tasavvuf, nefis, iir, air, insan

Eski Trk edebiyatnda zellikle de Trk tasavvuf iirinde yaygn olarak kullanlan ve hadis olduu sylenen lmeden evvel lnz sz, genellikle Her eit nefsn ihtiraslardan arnmak, dnyalk isteklerden vazgemek anlamnda kullanlmaktadr. Bu ihtiraslar insan iin bir nevi yk kabul edilmi, srtnda yk olan nasl kolaylkla yryp engelleri geemezse gnl ihtiraslarla dolu kiinin de Hak yolunda kolay yol alamayaca ve onun kapsndan ieri giremeyecei dnlmtr. Mutasavvflarca bu, Hakkn Raz edici ve raz edilmi olarak Rabbine dn (el-Fecr 89/28) buyruunu yerine getirmek iin bir anlamda istee bal bir lm (mevt-i ird) dnlerek bu sz sklkla kullanlmtr. Tasavvufta tevhit ve fenya ulaabilmek iin, nefsin ceht ve riyazetle beer sfatlardan kurtularak Allahn istedii ve raz olduu sfatlarla bezenmesi temel prensiplerden birisidir. Tasavvuf yoluna giren yol erine nefsini terbiye etmesi iin tlenen yntemlerden birisi de lmeden nce lmedir. Baz mutasavvflar ise bu irad lm, henz hayatta iken dnerek, beden yok olmadan, lm mahallini grmeye alma anlamnda anladklar iin bunu lmle dnsel ba kurma olarak da yorumlamlardr.1 lm ann ve mahallini dnme ya da lm sk sk hatrlama gnlden dnya sevgisinin gitmesine ve gnahlardan arnmaya vesile olmaktadr. lmeden nce lme temasnn Trk tasavvuf edebiyatndaki ileniine gemeden nce, eski Trk edebiyat alannda yazlan eserlerimizde ok etkili olmu birka dnrn bu konudaki grlerini belirtmemiz yararl olacaktr. Bu dnrlerden biri olan Muhyiddin bn Arab (. 1240), lm konusunu eserlerinin bir ok yerinde ele alm, genel olarak lm ird ve ztrr olmak zere ikiye ayrmtr. Konumuzla birincisi ilgili olduundan, bn Arabnin ird/ihtiyr lm hakkndaki grnden sz etmek istiyorum. rd lm, Hak yoluna koyulanlarn, ok sk bir riyazet ve mchedeye katlanarak nefsn sfatlarn imh etmeleri iin bavurduklar bir eit istee
*

Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi Uluslararas Trk Kltrnde lm Sempozyumunda (25-26 Kasm 2004) sunulan bildirinin yeniden gzden geirilmi eklidir. ** stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm/ azmibilgin@mynet.com. 1 Muhittin Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya 2001, s. 340 1

bal lmdr. lmeden nce ln sznden anlalmas gereken de bu tr bir lmdr. Bu hle gelen yol erinin nazarnda ne kendi vcudu ne de lemlerdeki kesretlerin vcudu kalmaz. Nereye baksa bir olan Tanrnn efal ve sfat tecellilerini (mezhirini) grr. Bylece ird lm zevkini tadarak bk olann varlnda kendisini ifn etmi olan kii, fendan sonra bek bulup uyanr ve manann surette cilve ettiini, yaratlm suretlerin, gerek sevgilinin gzelliine ayna olduunu manev keifle bilmi olur.2 Bu ancak kmil bir insann terbiyesi altnda bulunmakla gerekleebilir.3 bn Arab sflere gre lm drde ayrdktan sonra bunlar u ekilde aklar: Beyaz lm alkla; krmz lm nefsin hevsna muhalefetle; yeil lm yamal hrka giymekle; siyah lm ise halkn eziyetlerine katlanmakla gerekletirilir. Yamal elbise giymeyi yeil lm diye adlandrmann sebebi udur: Yamal elbisenin durumu yeryzne benzer. Bu elbisedeki yamalar da yeryzndeki bitki ve iekler gibidir. Eziyetin en son hlinin siyah lm diye adlandrlmasnn sebebi undandr: Bunda nefsin gamlanmas vardr. Gamlanmak gnln karanlkta kalmasdr. Karanlk ise renklerden siyaha benzer. Krmz lm denmesinin nedeni ise undan dolaydr: Nefsin isteklerine muhalefet kann krmzlna benzetilmitir. nk kim isteklerine kar koyup muhalefet ederse nefsini kurban etmi (boazlam) olur.4 Mevln Celleddin-i Rum (. 1273) de ikilikten kurtulmak, yani gerek tevhide ermek iin kulun kendi varlndan gemesi gerektiini, yoksa ikiliin ortadan kalkamayacan, Hakta fan olmak iin de beni ldrmek yani lmeden nce lmek gerektiini belirtir. Kulluun ve alakgnllln ulat son nokta ene/beni yok kabul etmek ve bu yokluu yaamaktr, der.5 Ayn hli mutasavvf airlerimizden Niyaz-i Msr (. 1694) bir iirinde yle dile getirir: Terk it Niyz sen beni bir eylegil cn u teni Tuysam diyen Hak srrn srr- Hud halvetdedr (53/7)6 Mesnevnin ilk mtercim ve arihlerinden olan Mun (XV. yy) lmeden nce lmenin nemini Mesnev-i Murdiyesinde yle dile getirmitir: 1927 Uyhu mevtn kardadur ol habr Dah dinmidr ana mevt-i sagr (416) Bu kadar lmekde unca var saf Ol ne lmek oldurur ayn- if (C. 66b) Nefsn ldr cismn olsun mahz- cn Nefsdr klan sana bunca ziyn 1930 Srr- mtya dri yra iri Sen bir adm var o gelsn bin eri Evliy bu sr safsn buldlar Mt kable entemt oldlar lmege yil sen dah lmegi n Anda diril bunda l lmezden n
2

Ahmed Avni Konuk, Fususul-hikem Tercmesi ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul 1992, II, 35. 3 Ahmed Avni Konuk, Fussul-hikem Tercme ve erhleri, stanbul 1994, I, 74 4 Muhyiddin b. Arab, el-Fthtl-Mekkiyye , haz. Osman Yahya-brahim Medkr, Kahiye 1395/1975, IV, 145 5 Mevln Celleddn Rm, Fhi M Fh ,trc. Ahmet Avni Konuk, stanbul 1994, s. 25, 176 6 Kenal Erdoan, Niyz-i Msr Dvn, Ankara 1998, s. 71. 2

Ol tabi mevti sanma sen bun n seg har dah griser an Ol ird mevte dr bul murd Cisme meyyit rhuna hayy eyler d Mnselih olur rh- evliy Dav iinde mahv eylerler ziy Kr- dnydan uyurlar uyanuk Brigh- Hakda olurlar konuk Cism-i cn cismile hl kalur Baz rh anda kalur baz gelr Gelmeyp kalan ol meczbdur Hakka ol meczb ho mahbbdur7 Mevlnnn olu Sultan Veledin (. 1312) btidnmesinin 40. bal lemeden nce ln sz ile balamakta, devamnda ise Tanr erinin, lmeden nce lerek varlnn kalmad, Tanr varlna brnd, bu yzden onun sylediklerinin Hakkn sz olduu ifade edilmektedir.8 Ayn yzylda din-tasavvuf iirin Anadoludaki ilk temsilcilerinden biri olan eyyad Hamza (. 1348den sonra) dnyann faniliini anlatmaya alt Dsitan- Sultn Mahmud mesnevisinin ilk beyitlerinde: ol kii kim nefsin ldrmi-durur Kendzinden Tanry grmi-durur Nefsmzdr Tanrdan bizi koyan Nefsi ldr, rahmete turma boyan diyerek nefsi Tanrya kavuma yolunda bir engel gibi grp onu ldrmek gerektiini bildirmi, son beyitlerinden birinde de lmeden nce lnz sznn Arapasn kullanmtr: Dirlignde sen dah bu szi tut Kim denildi: mt kable en temt9 Sinan Paa (. 1486) ise Tazarrunamesinde Tevhidi anlatrken: lmedin ol kendyi fn ide Varln yoklkda Hakkn ide D cihnda her ne var d v gam Cmlesin gark ide dery-y adem n ki ztnda bu hli bulasn rif-i esrr- tevhd olasn10

Kemal Yavuz, Muininin Mesnevi-i Muradsi, . . Ed. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, doktora tezi, stanbul 1976, II, s. 164-165. 8 btid-nme, eviren: Abdlbki Glpnarl, Ankara 1976, s. 85. 9 Sadettin Bulu, eyyd Hamzann Bilinmeyen Bir Mesnevsi, Trkiyat Mecmuas, XV (stanbul 1969), s. 250, 255. 10 Sinan Paa, Tazarruname, haz. A. Mertol Tulum, stanbul 1971, s. 41. 3

diyerek yine tevhit srlarna ermi bir rif olabilmek iin, kiinin Hakkn varlnda fen bulmas ve bizzat kendi znde bu hli yaamas, yani lmeden nce lnz srrna ermesi gerektiini ifade eder. Son dnem Hamzav-Melm airlerinden Keml Efendi (. 1954) ayn konuyu sen seni terk eyle! biiminde de dile getirmitir: Ey gnl ala, gnlde hkmeden sultan bul Sen seni terk eyle, sende shib-i fermn bul (3/1)11 Trk tasavvuf edebiyatnn en byk airi Yunusta lm en ok ilenen birka konudan birisidir. Bilinen anlamdaki lmn yannda lmeden nce lme de onun iirlerinde sklkla geer. Ona gre gerek k cann, gnln, akln sevgilisi urunda feda edebilmeli, Hakka kavuabilmek iin nefis, benlik ve kibir gibi huylardan ve dnya sevgisinden kurtulmaldr. Bu kt huylar ancak lmeden nce lerek yok edilebilir. Yunusa gre tasavvufun amac her ynyle mkemmel insan yetitirmektir. Onlar kendi varln yoa satm, fena fillha ulam kimselerdir. Bu haller kolay elde edilemez. nsan byle bir dereceye ancak i leminde eitli alkantlar yaayp trl deiiklikler geirdikten sonra ular.12 Yunus Emrenin lmeden nce lmek temasn nasl anladn u ekilde maddeletirebiliriz: 1. Nefsi ldrmekten ama onun isteklerini ldrmektir, bunu salayabilmenin yntemlerinden birisi de bilinen anlamdaki lmle ruhen ba kurmaktr: ldr nefsn dilegini ilet tener stine Yohsa gensz licegez sana fermn olur gassl (vr. 117a, 86/5) 13 2. Mana (marifet) yolunda kii znt ve sknt ekmeyecei gibi, bu hakikati duyan gnller kesinlikle lp yok olup gidecek deildir. Kiinin manev ve ilh hakikatleri i tecrbe ile, aracsz olarak yaayabilmesi, yani marifet srrn elde edebilmesi bir anlamda lmeden nce lmesiyle mmkn olacaktr: Man eri bu yolda mell olas degl Man tuyan gnller hergiz lesi degl (vr. 111a, 79/1) 3. nsan lm endiesinden ancak akla kurtulabilir. k da lmeden nce lme srrna ermitir: Kogl lm endesin klar lmez bkdr lm kun nesidr nki nr- ilhdr (vr. 77a, 30/1). 4. Kii kendi cann ldrp gnlne Tanr sevgisini yerletirirse ona Allah can verir ve gerek dirilie erer: Ol can kaan liser sen ana can olasn lmi gnl dirile anda ki sen olasn lmegi dirlik ola lmsz dirlik bula lmi gnl dirile undaki sen olasn (vr. 160a, 141/1-2) 5. Tasavvuf yolunda binlerce riya askeri bulunmaktadr, bunlarla nefsini ldrm kiiler ba edebilir:
11 12

Keml Divanndan Ak Szntlar (toplayan: Baha Doramac), stanbul 1977, s. 119. Azmi Bilgin, Yunus Emre, stanbul 2000, s. 47-50. 13 Yunus Emre, Divan, Sleymaniye Ktp., Fatih Kit., nr. 3889/2, vr. 55b-209b 4

Yz bin riy erisi biln vardur bu yolda Nefs ldrmi er gerek ol eriyi kras (vr. 184b, 164/5) 6. Mauku Hak olan kn yani gnlnden msivy karm kiinin can lmeyecei gibi cismine bile en kk bir zarar dokunmayacaktr: Tozn yel almaya bir zerre ayrlmaya k cn lmeye mak sen olasn (vr. 160b, 141/5). Mutasavvf airlerimizden Abdlahad Nr (. 1651) bir tahmisinde sonsuz hayata ulamak iin lmeden evvel lmeyi tler: Fri olgl gayrdan aks-y maksd bulup Hem hayt- bkye ir lmeden evvel lp Gel boal efkr- gayrden lednniyle tolup bret istersen cihnda kbet-end olup Kayser Fafr u Cem skender Dr yeter (XI/4)14 Bir baka mutasavvf airimiz Vuslat ise gnl evinin fethedilmesi ve oraya dosttan gzel koku gelmesi iin yine lmeden nce lmek gerektiini belirtilir: Kalmaya asl kedret feth ola dil-hnesi Her nefesde dost kokus cnna gelmek gerek Gel bu srra mahrem olmak diler isen ey hce Dnyede lmezden evvel hsl lmek gerek (101/3-4)15. Yine Vuslat bir beytinde lerek dirilmenin de lmeden nce lmekle mmkn olabileceini vurgulayarak ok ilgin bir ekilde birbirine zt iki kavram olan lmek ve dirilmeyi birbirinin sebebi olarak gsterir: lmeden ldr ldrp dirgr Vaslna irgr ey ulu Mevlam (118/2) Bu konudaki dncelerine biraz sonra ayrntl olarak yer vereceimiz nde gelen Mesnev arihlerimizden smail Ankarav (. 1631) lerek dirilmeyi baz klarn yle ifade ettiini syleyerek bir nceki beytin Arapasn nakleder: Uktuln uktuln y sikt nne f katl haytn f hayt16 (Ey gvenilirler! Beni ldrnz, beni ldrnz. Hayatm lmmdedir benim) Yine ayn temay Mirzazade Mehmed Salim (. 1739 ?) bir rubaisinde yle dile getirir: T lmeyicek k- bre dirilmez Merg almaycak cennet-i alya girilmez Pervneyi gr nice erem vuslat- ema T mahv- vcd itmeyicek vasla erilmez (Rubaiyyat, nr. 22)17
14 15

Ali Osman Cokun, Abdlahad Nr Dvn, stanbul 2001, s. 37. Glcan Tandr, Dvn- Vuslat, 2003, Kahramanmara St mam niversitesi, yksek lisans tezi. 16 smil Ankarav, Kitb Minhcl-fukara, stanbul 1286, s. 136 17 Adnan nce, Mirzazade Salim Mehmed Emin Efendi Divan, Ankara 1994, s. 468 5

Biraz nce szn ettiimiz smail Ankarav (. 1631) Minhcl-fukarsnda nefisle mcadeleyi aklarken unlar syler: Onu nce heva ve isteklerinden, arzu ve lezzetlerinden men edesin. Ne isterse onun aksine gidesin. Onu tm gnahlardan ve yasakl eylerden kestikten sonra btn kt huy ve ilerden sakndrp pak klasn. Ondan sonra da nefis yiyeceklerden ve gzel giysilerden mahrum brakp, lmezden evvel ldrp, kuru odun hline getiresin.... Attar nefis mcahedesinin susma haneri, alk klc, yalnzlk mzra ve uykuyu terk etmekle baarlacan syler. te Nefislerinizi muhalefet silhlaryla ldrn , lmeden nce ln buyruklarn anlayan kiiyi Cenb- Hak ebed hayata ve sonsuz saadete kavuturur. Tasavvuf yolunun klavuzlar Hakik hayat ancak lmdedir diyerek buna iaret etmilerdir. Byk soflerden Htem-i Esam bizim yolumuza girenler iin drt eit lm vardr der: Beyaz lm (alk), siyah lm (insanlarn eziyetlerine katlanma), yeil lm (hrka/yamal elbise giyme) ve krmz lm (hev ve nefse muhalefet). Bu lmleri nefse tattrmak ryete (Hakk grmeye) vesile olur ve vuslata (Hakka ulama) yol aar. htiyar lmle lmeyen Hakk bu dnyada gremez, vuslatna eremez. Zira Hakla kul arasndaki en byk engel nefistir. Onun lm ve ortadan kalkmas ryet ve vuslat iin yeterlidir.18 Ankarav lmeden nce lmeyi anlatlrken yukarda Muhyiddin bn Arabnin bu konudaki grlerini ifade ederken sylediimiz gibi drt eit lmden sz etmitir. Ayn lm eitleri, smail Hakk Bursevnin (. 1725), Necmddin-i Kbrnn (. 1221) Usl aere adl eserine yapt erhte grlr.19 Bursev bu tr lmleri benzer ekilde yorumladktan sonra konuyu u ekilde sonulandrr: Bu tr lmleri gerekletirmi olanlarn hline fen fillah da denir. Yani btn fiil ve hareketleri sevgilinin fiilinde ifn etmek, yok bilmektir. Allahtan bakasnn fiili yok olunca kinatta olan btn iler bizim aleyhimizde de olsa ona artk eza ve cefa denmez. nk hepsi Ondandr. Zehir de olsa iilir, tadlr. Sevenin sevilende fen bulmas muhibbin mahbubda ifnas denen ey de budur.20 Mutasavvf airlerimizden mm Sinan (. 1657) bu konuyu Yunus gibi sklkla ileyenlerdendir. Bir beytinde: n buyurd ol Resl mt kable en-temt lmezden n akla oldgm midr hat (14/2)21 Bunu Hz. Peygamberin buyruu olarak kabul etmi, tuttuu ak yolunun hata olmad dile getirmitir. Bir baka beytinde ise: n buyurd hayrl-beer mt kable en-temt lmedin n bunda iken lmeyen insn degldr (62/5)22 diyerek lmeden nce lnz! emrine dnyada iken uymayan kiinin insan bile olamayacan sylemitir. Yine mm Sinana gre tevhd-i hakk iin olmazsa olmaz artlardan birisi de lmeden nce lmektir: Tor yola geln didi Slih amel klun didi lmezden n ln didi Tevhdi yetmez kiinn Tor yola gelmeyince lmezden n lmeyince
18 19

smil Ankarav, Kitb Minhcl-fukara, stanbul 1286, s. 135, 136 bk. Necmddin Kbra, Tasavvuf Hayat: Uslu aere/ Risle ilel-him/ Fevihul-ceml (haz. Mustafa Kara), stanbul 1996, s. 43-44. 20 A. e., s. 44. 21 Azmi Bilgin, mm Sinan Divan (Metin-nceleme), Ankara 2000, s. 23. 22 A. e. , s. 88. 6

Hakk bilp bulmaynca Tevhdi yetmez kiinn (90/4-5)23 Mutasavvf airlerimizin nde gelenlerinden Niyaz-i Msr (. 1694), halvetin (akln ve gnln msivdan arnmas) nemini anlatrken kiinin lmeden nce lmeyi baarabilmesi iin halvete ihtiyac olduunu belirtir: Nefsni sana bildrr lmezden ndin ldrr Yoklk yoln tuyurur fakr u fen halvetdedr (53/2)24 ve lmle dnsel ba kurmaya dikkatimizi eker: lmeden evvel lp kabre girp hem har olup Mlikl-mlkn hdunda gnl hayrn gerek (100/8)25 Ayn tema Vuslatnin bir beytinde de grlr: lmeden evvel lp kabre girp hare kup Manzar- nr- tecell ile ihy olalum (157/4)26 Trk tasavvuf iirindeki gibi yaygn olmasa da Divan iirinde bu tema tasavvuf yn kuvvetli airlerimiz tarafndan da ilenmitir. Bu airlerimizden birisi Hayret (. 941/1535) olup divannda bu temay ileyen beyitleri unlar: Ehl-i diller kim virp cn ldiler lmezin Hzr gibi idiler b- hayat- ho-gvr (K.9/25)27 Gnl ehli olanlar, tensel lmden nce ird lm tadarak, Hzr gibi iimi tatl olan lmszlk suyunu imiler ve ebed hayat dnyada iken tanmay baarmlardr. lmszlk suyunu iip ebed hayat bulmann ne olduunu Hayret bir baka beytinde ise yle dile getirilmitir: Hayt bn ip mr-i ebed bulmak nedr ey dil Dp k u mahabbet tgine lmek durur lmek (200/4)28 Ayn ekilde lmsz bir mr kazanmak isteyen kimsenin lmeden nce lmeye almak iin hemen harekete gemesi gerektiini ise u beyitte anlatmaktadr: Ger isterse ki kesb idesin mr-i cvidn lmezden din lmege say idegr hemn (M.1.I/8)29 Bir baka divan airimiz Azmizade Halet (. 977/1631) sevgilisinin gzelliklerinden, onun ektirdii eziyetlerden ve aalk dnyann iyiliklerini grmemenin grmekten daha iyi olduunu anlatt bir gazelinin son beytinde kendisine seslenerek, hl ehlinin (ilh srlara ermilerin), Haletnin perianln grerek lmeden nce lmenin nasl olduunu bildiklerini sylemektedir: lmeden lmek niceymi bildiler ey Hlet
23 24

A. e., s. 121. Kenal Erdoan, Niyz-i Msr Dvn, Ankara 1998, s. 71. 25 A. e. , s. 123. 26 Glcan Tandr, Dvn- Vuslat, Kahramanmara St mam niversitesi, yksek lisans tezi, 2003 27 Mehmed avuolu-M. Ali Tanyeri, Hayret: Dvan, stanbul 1981, s.24 28 A. e. , s. 258. 29 A. e. , s. 67. 7

Ehl-i hl olan grp hl-i pernun senn (450/5)30 Aslnda lmeden nce lmek iin nefsin eitilmesi gerekmektedir. Bu kolay olmayp herkesin baarabilecei bir i deildir. te air sevgilisine kavumak iin bu zor ii baarabilenler kadar sknt ve cefaya katlandn vurgulamak iin lmeden nce lmek temini kullanmtr. Ayn yzylda yaam bir dier airimiz Ahmed Nm (. 1084/1673) bir beytinde kmil bir yol gstericinin klavuzluunda Hakka yol bulunacan, lmeden nce len kiinin o an her eyde hazr olduuunu bildirmektedir: Yri bir pr-i kmil bul tark-i Hakka oldur yol al lmekden ndin l o dem her eyde hzrdur (34/3)31

Abstract It has been seen that the idea of dying before death which used mainly in Turkish Sufism Poetry is a kind of self-education method. Aforementioned death idea, which proposed for selfeducation is classified in four different types of categories white, black, green and red. One of the most obstacle is selfishness between the God and human in the Sufi thought. The union may only be realized upon get rid of such obstacle. The humans whose have entered the path of Sufism have to remember the death at all times and to make contacts in intellectual manner with such idea. In Sufism reaching to the union as freed from the duality is described as to dye before the death. Whose reached to such type of death has reached to annihilation in God. This means that to become perishable in God in other words to destroy the selfishness. This theme which used by the poets in various connections is the condition that to have secrecy of spiritual knowledge and become a real lover. Key words: Dying, death, Sufism, self, poetry, poet, human

30 31

Bayram Ali Kaya, The Divan of Azmi-zade Haleti,Harvard 2003, s. 224. Ahmet Yenikale,Ahmet Nm Divan ve ncelemesi, 2002, Sosyal Bilimler Enstits yaymlanmam doktora tezi, c. II, s. 757 8