Ardian Vehbiu: MISTIFIKIMI I FJALS GEGE

Marre nga http://xhaxhai.wordpress.com/2012/08/12/mistifikimi-i-fjales-gege/

Koht e fundit, n kontekstin e debateve pr rishikimin e marrdhnieve t standardit me dialektet, dgjon t flitet rndom pr nevojn q shqipja t pasurohet me fjal t dialektit geg/t gegrishtes. E formuluar kshtu, kjo nevoj mbshtetet mbi nj keqkuptim ose moskuptim t strukturs s leksikut t shqipes standard; keqkuptim i ushqyer dhe nga nj analiz n thelb manipuluese e Arshi Pips, n veprn e vet t mirnjohur, kushtuar standardizimit t shqipes nga regjimi totalitar i Tirans. Ksaj shtjeje i kushtova, tani s fundi, nj artikull t shkurtr n Shekulli; por besoj se blogu m jep mundsin pr ta ilustruar m mir tezn time. Para s gjithash, shum njerz t interesuar pr argumentin, por pa ndonj formim gjuhsor pr t qen, ngatrrojn fonetikn e gegrishtes me leksikun; pr kta njerz, ran dhe ven jan fjal t gegrishtes, ndrsa rr dhe ver fjal t toskrishtes, t cilat i ka adoptuar pastaj si norm edhe standardi; edhe pse, n t vrtet, ran dhe rr jan e njjta fjal (leksem), me dy veshje t ndryshme fonetike; dhe standardi nuk ka adoptuar fjaln toske duke ln jasht fjaln gege, por vetm ka adoptuar rotacizmin tosk (shndrrimin e n-s ndrzanore n r), i cili sht dukuri fonetike dhe nuk ka t bj me leksikun. Fakti m i dukshm, m absolutisht i rndsishm, q u shpton nga padija ose nga mendja e keqe ithtarve t pasurimit t standardit me fjal gege t lna deri m sot jasht, sht se dy kryedialektet e shqipes dallojn mes tyre sidomos n fonetik dhe gramatik, por jo dhe aq n leksik; dhe se kto dialekte i kan shum fjal, me qindra n mos mijra, t prbashkta mes tyre duke filluar nga fjal t rndomta, si pish, dor, mend, gjej, shkoj, i mir, kot, dje, etj.; pa prmendur pastaj q variacioni leksikor brenda nj kryedialekti ose dallimet leksikore midis t folmeve (t themi, e folmja e Zadrims dhe e folmja e Drenics), shpesh sht po aq i theksuar, n mos m tepr, se variacini leksikor midis kryedialekteve. Me kt lidhet edhe fakti tjetr se dallimet leksikore mes dy kryedialekteve kan t bjn, n mas t madhe, me prdorimin, prej bartsve prkats, t huazimeve t ndryshme dialektore kontakti p.sh. nj numr mjaft i madh huazimesh nga greqishtja e re n toskrishte (sidomos n t folmet e Gjirokastrs e t Lunxhris

dhe n amrishte), krahasuar me huazime m t shumta t gegrishtes, sidomos verilindore, nga serbo-kroatishtja. Prndryshe, dallimet leksikore ndrdialektore luajn rol t parndsishm n mnyrn si strukturohet dhe si funksionon leksiku i sotm normativ i shqipes; para s gjithash, ngaq folsi prgjithsisht nuk mund ta dij se nga dialekt ka hyr nj fjal e caktuar n standard, prvese po t jet specialist dialektolog; kshtu, rastsisht nj dit lexova, besoj se abej, se dalloj qenka fjal e gegrishtes, q i mungon toskrishtes; por ndr shqiptart nuk besoj t ket m shum se 10 vet q ta din kt. Kjo ndryshon dramatikisht nga vetdija e folsve pr tiparet fonetike t standardit (dhe ato drejtshkrimore q i bashklidhen), sepse dialektet perceptohen, si rregull, m shum n nivelin fonetik, n kuptimin q forma sishkue, punue, etj. do t perceptohen sakaq si t gegrishtes, edhe pse foljetshkoj, punoj jan t mbar shqipes, ose t prbashkta pr t dy dialektet. Gjithsesi, leksiku i shqipes s sotme, pavarsisht nga mistifikimet dhe profkat, nuk sht asfare nj kombinim i leksikut me prejardhje nga dy kryedialektet; por kryesisht nj sistem i cili sht vetzhvilluar, nprmjet neologjis, modeleve fjalformuese dhe huazimeve librore. Kt dua ta ilustroj me nj shembull t rastit, ose pikrisht me paragrafin e par t Kushtetuts, t cilin po e sjell t riprodhuar n vijim, duke i koduar fjalt me ngjyra, n baz t prejardhjes s tyre.

Me ngjyr t kuqe, kam shnuar fjalt q nuk i prkasin njrit kryedialekt ose tjetrit, por mbar shqipes; ve premrave t thjesht, parafjalve dhe lidhsave, n kt grup bjn pjes fjal si populli, Shqipria, njeriu, fryma, vlera, ndrtoj, mbrojtje, e drejt, liri, komb, paqe, bashkim, i thell, bindje, etj.

Me ngjyr vjollc, kam shnuar fjal si histori, universal, harmoni, demokratik, social, garantoj, dinjitet, personalitet, toleranc, prosperitet, kultur, solidaritet, aspirat, identitet, harmoni, t cilat nuk i prkasin ndonj dialekti, as prdoren n dialekte, por jan huazime kulturore, t shqipes s shkruar, kryesisht gjat shekullit XX, nga gjuht e mdha perndimore dhe q njihen si ndrkombtarizma. Fjalt e shnuara me ngjyr t kaltr prbjn kategorin m interesante pr argumentin ton: kto fjal jan formime t brendshme t shqipes s shkruar, t cilat i prkasin gjithashtu shqipes jodialektore. Dikur fjal t tilla funksiononin si neologjizma, ose fjal t krijuara rishtas, nga shkrimtar, msues, gazetar e gjuhtar, pr nevojat n rritje t shqipes s shkruar pr leksik abstrakt; dhe si baz pr formimin e tyre shrbenin, zakonisht, fjal t thjeshta dhe t prbashkta pr t dy kryedialektet kshtu gjejm vet dhe dije n vetdije;prgjigjem te prgjegjsi; vendos te vendosmri; t hemel te themelore; njeri tenjerzor dhe njerzim; i mir dhe qenie te mirqenie; shok/shoq te shoqri;shekull te shekullor; komb te ko mbtar; i drejt te drejtsi; bashk dhe punoj tebashkpunoj, etj. Ato jan fjal shqipe, por nuk i prkasin t njjtit rrafsh me fjal si sy, shoh, kodr dhe i bukur. E kuqja, e kaltra dhe vjollca mbulojn pothuajse krejt leksikun e paragrafit q kemi marr n shqyrtim; mbeten vetm dy-tre fjal, t cilat meritojn vmendje vean. Kshtu, mbiemri i lart mund t analizohet si i toskrishtes, sa koh q gegrishtja prdor formn i nalt; n nj koh q mbiemri krenar,parafjala ndrmjet, dhe ndoshta emri e ardhme mund ti atribuohen gegrishtes; meq krenar lidhet me kren-i/krena t gegrishtes (toskrishtja e ka kreu/krer); ndrsa e ardhme n toskrishte ndeshet zakonisht si e ardhshme. Me fjal t tjera, n nj paragraf prej 114 fjalsh, praktikisht 11o jan fjal t shqipes letrare ose t prbashkta pr t dy kryedialektet ose t adoptuara nga shqipja si gjuh mbidialektore; dhe vetm tre jan me siguri fjal t njrit dialekt ose tjetrit. Shembulli i dhn sht ilustrues vetm (pr t shkuar m tutje duhen studime shum serioze); por mjafton pr t krijuar nj ide t mir se thirrja pr pasurimin e shqipes standard me fjal t gegrishtes mbshtetet mbi nj mistifikim; aq m tepr q n paragrafin e msiprm leksiku ekskluziv i gegrishtes prfaqsohet m mir se leksiku ekskluziv i toskrishtes (prsri t mos ngatrrohet kjo me trajtat fonetike t fjalve, t cilat ndryshojn nga dialekti n dialekt). Theksoj edhe se ndonj interpretim imi mund t lr shteg pr diskutim; kshtu, etimologt shpjegojn se prapashtesa im (q ndeshet n zotim, besim, punim) sht m tepr e gegrishtes, ndrsa prapashtesa je (mbrojtje, bindje) sht m

tepr e toskrishtes; por ktu kemi t bjm m tepr me nj dallim gramatikor (morfologjik) sesa leksikor; aq m tepr q sot emrat e veprimit (nomina actionis) t formuar me kto dy prapashtesa konsiderohen pa dyshim si t mbar shqipes dhe askush nuk percepton sot ndonj gjurm dialektore te njra prapashtes ose te tjetra. E prsrit: shqipja ka plot vend pr tu pasuruar me prurje nga dialektet dhe t folmet, t kaluara sidomos n filtrat e letrsis dhe t terminologjis; por kjo vlen njlloj si pr fjalt me prejardhje gege, ashtu edhe pr fjalt me prejardhje toske; t cilat, n do rast, folsi i sotm i shqipes, edhe i shqipes s folur, dhe veanrisht n mjedise sociale t urbanizuara, nuk mund ti dalloj m nga prejardhja. T gjith ata q i japin m rndsi se duhet nevojs (fiktive) pr t pasuruar shqipen me elemente leksikore t gegrishtes refuzojn t kuptojn q shqipja e sotme e njsuar (letrarishtja, standardi, le ta quajm si t duam) ka nj leksik q sht prftuar, n mas t madhe, jasht mjediseve t dialekteve gjeografike, ose n kontekstin mbidialektor t shqipes s prbashkt, si dialekt social nse duam ta quajm kshtu t qytetarve shqiptar.