1.

ASENKRON MOTORLAR
Sanayi tesislerinde elektrik enerjisini dairesel harekete evirebilmek iin motorlar kullanlr. Motor sarglarna verilen alternatif akmn meydana getirdii dner manyetik alann dnme hz ile rotorun dnme hz ayn olmayan motorlara asenkron motor denir. Bu motorlara, indkleme prensibine gre altklar iin indksiyon motorlar da denilmektedir. Asenkron motorlar ucuz olmalar, az bakm gerektirmeleri, almalar srasnda ark oluturmamalar, birka wattan 3500 kWa kadar imal edilebilmeleri, eitli fazlarda yaplmalar, momentlerinin yksek olmas ve teknolojideki gelimeler sonucunda devir saylarnn ok geni snrlar iinde deitirilmesi nedeniyle endstride en ok kullanlan motorlardr. Uygulamada onlarca eitte elektrikli motor karmza kmaktadr. Ancak, asenkron motorlarn kullanlma oran yksek seviyededir. Asenkron motorlar genel olarak aadaki paralardan olumaktadr (Resim 1.1). Stator Rotor Gvde Yataklar Kapaklar Pervane( fan)

1.1. Asenkron Motor eitleri

1.1.1. Bir Fazl Asenkron Motorlar
fazl motorlar, tek fazl motorlardan daha iyi alma performans olmasna ramen, ou zaman faz bulunmayabilir. Gc 3 kW tan byk olan motorlar fazl olarak altrlr. Bir fazl motorlarn ou kk gl motorlardr. Bir fazl asenkron motorlar, kk el tezghlar ile buzdolab, amar makinesi, kk su pompalar, mikser, vantilatr, aspiratr, teyp, pikap, tra makinesi vb. yerlerde kullanlr. 1.1.1.1. alma Prensibi Bir fazl yardmc sargl asenkron motorlarda ana ve yardmc sarg olmak zere iki eit sarg bulunur. Ana sarg ile yardmc sarg bir birine 900 a farkl olarak statora yerletirilir. Ana sarg kaln telden ok sipirli (sarml) olarak yaplr ve stator oluklarnn 2/3 kaplar. Yardmc sarg ise ince telden az sipirli (sarml) olarak yaplr. Yardmc sargl motorlarn rotorlar genelde sincap kafesli (ksa devre ubuklu) rotordur. Bir fazl asenkron motorlarda yalnz ana sarg ile dner manyetik alan olumaz. Bu nedenle bir fazl motorlarda ana sargnn yannda bir de yardmc sarg bulunur. Ana ve yardmc sarglar birbirine paralel

balanp aralarnda 900 elektriki a olacak ekilde oyuklara yerletirilir. Bu sarglara bir fazl alternatif gerilim uygulandnda her iki sargda da manyetik alanlar meydana gelir. Oyuklar arasnda 900 elektriki a olmasna ramen sarglara uygulanan gerilimler ayn fazda olduundan, meydana gelen manyetik alanlarda ayn fazda olacaktr. Bu nedenle iki sargda meydana gelen manyetik alanlar dner alan meydana getiremez. ki sarg manyetik alanlar arasnda bir faz fark meydana gelmesini salamamz gerekir. Bunun iinde; Srekli olarak devrede kalan ana sarg kaln telli ok sipirli, ana sargya paralel balanan yardmc sarg ise ince kesitli az sipirli olarak yaplr. Yardmc sargnn sipir says ana sargya gre %25,iletken kesiti ise 1/3 veya 1/4 orannda daha kktr. Bylece ana sargnn omik direncinin kk, endktif reaktansnn byk olmas ve akmn gerilimden 90 ye yakn geri kalmas salanm olur. Ayrca uygulamada ana sarg alta yardmc sarg ste yerletirilerek endktif reaktansn daha da bymesi salanr. Yardmc sargdan geen akmn gerilimden ilerde olmas iinde, yardmc sargya seri olarak bir kondansatr balanr. Kondansatr sayesinde ana ve yardmc sarg akmlar arasnda 90 lik faz fark meydana gelir.
0 0

ekil 1.1de a-b-c-d anlarnda stator sarglarndan geen akmlarn ynleri ve bu anlarda meydana getirdikleri kutuplarn yerleri gsterilmitir. (d)anndan sonra tekrar ( a ) anna dnlr. Statorun iki faz bobininden geen iki fazl alternatif akmn bir periyotluk deimesinde statorda meydana gelen (N-S) kutuplarnn bir devir yapt grlmektedir. Bu durumda motor sarglarna bir fazl alternatif gerilim uygulandnda sarglarn meydana getirdii manyetik alanlar rotor ksa devre ubuklarn kestiinde, bu ubuklar zerinde e.m.k indkler. Rotor ubuklar her iki tarafndan da ksa devre edildii iin ksa devre akmlar geer ve rotorda bir manyetik alan oluur. Stator dner manyetik alan, rotor dner manyetik alann peinden srklemesi sonucu rotor dner. 1.1.1.2. eitleri Bir fazl asenkron motor eitleri unlardr: Yardmc sargl asenkron motorlar Diren yol vermeli Kondansatr yol vermeli o Kalk kondansatrl motor o Daimi kondansatrl motor o Kalk ve daimi kondansatrl motor Yardmc kutuplu ( glge kutuplu ) asenkron motorlar Relktans Motorlar 1.1.1.2.1. Yardmc Sargl Motorlar Yardmc sargl motorlar yardmc sargya balanan devre elamanlara gre eitlendirilir. Yardmc sarg bulunmayan motorlarda motor milini hareket ettirmek iin elle hareket verilir. Yardmc sargl motorlarda miline yol vermek iin drt eit yntem kullanlr.

1.1.1.2.1.1.Diren Yol Vermeli Motor Bu tip motorlarda yardmc sargya seri olarak bir diren balanr. Diren yardmyla yardmc sarg akmnn gerilimden geri kalma as klmektedir. Ana sarg akm ise gerilimden 900 yakn geridedir. Sonuta motor statorunda bir birinden 900 ye yakn faz fark bulunan iki manyetik alan oluur. Bu manyetik alanlarn etkileimi sonucu rotor dnecektir. Rotor devrini aldktan sonra yardmc sarg devreden kartlr. Bu tip motorlar gnmzde pek kullanlmamaktadrlar (ekil 1.2).

1.1.1.2.1.2. Kondansatrl Motorlar Kalk Kondansatrl Motorlar Kalk kondansatrl yardmc sargl motorlarda ilk kalknma momenti tam yk momentinin 3,5 ila 4,5 katna kadar kabilir. Kalk kondansatrl motorlarn bir stnl de yardmc sargya seri bal kondansatr sayesinde motorun ilk kalknmada ebekeden ektii akmn azalmasdr. Kalk kondansatrl motorlar, ilk kalknmadan sonra yalnz ana sarg ile altklarndan stator paketinden dier kondansatrl motor eitlerine gre daha az g elde edilir. Kalk kondansatrl motorlarn kalknma momentleri yksek olmasna ramen verimleri dktr. Kalk kondansatrlerinin kapasiteleri yksektir. Ksa sreli alma iin kondansatrlerdir. Kalk kondansatrleri saniyeden fazla devrede kalmamaldrlar (ekil tasarlanm

Daimi Kondansatrl Motor Bir fazl yardmc sargl motorlarda uygun bir sarg ve kondansatr ile yardmc sarg srekli devrede braklabilir. Yardmc sargs ve kondansatr srekli olarak devrede olan motorlara daimi kondansatrl motorlar denir. Bu motorlarda kullanlan kondansatrler devaml devrede kalacak tipte olan metalik polipropilen film kondansatrlerdir. Bu motorlarda merkez ka anahtar yoktur (ekil 1.4). Bu sebepten daha az bakma ihtiya duyar. lk kalknma momentleri biraz dktr. Daimi kondansatrl motorlar ok sessiz ve dzgn alr. Genellikle vantilatr, aspiratr vb. gibi sessiz almann arzu edildii yerlerde kullanlr.

 Kalk ve Daimi Devre Kondansatrl Motor Motorun ilk kalknma annda byk kapasiteli kondansatre ihtiya vardr. Motor normal devrini aldktan sonra daha kk kapasiteli kondansatrde yeterlidir. Kalk kondansatr ilk kalknma annda devrededir. Motor normal devrinin % 75 aldnda merkez ka anahtar kalk kondansatrn devreden kartr. Kalkn tamamlayan motor daimi kondansatrl motor gibi alr. Kalk ve daimi devre kondansatrl motorlar, en iyi kalk ve iletme deerlerinin elde edildii motorlardr (ekil 1.5).

1.1.1.2.1.2. Ek Kutuplu (Glge Kutuplu) Motorlar Yapmlar en ucuz ve en basit olan motorlardan biri de ek kutuplu ( glge kutuplu ) motorlardr. Bu motorlar kk gl motorlardr. Kutup ayaklarna alan ve yarkla ayrlan ksma yerletirilen bakr halkaya ek kutup veya glge kutup denir (Resim 1.2). Bu motorlarda ksa devre ubuklu rotor vardr. Glge kutuplu motorlar daima ayn ynde dner (ekil 1.6). Devir ynlerini deitirmek iin rotorun stator iinde ters evrilmesi gerekir. Kalknma momentleri ve verimleri dktr.

1.1.1.2.1.3. Relktans Motorlar Relktans motorlar glge kutuplu motorlara benzer. Yalnz glge kutup yerine kutup ayaklarnn bir ksmndaki hava boluu artrlmtr. Hava aralnn fazla olduu ksmda manyetik aknn geiine gsterilen zorluk fazla, hava aralnn az olduu ksmda manyetik akya gsterilen zorluk azdr. te bu motorlara bunun iin manyetik diren anlamna gelen Relktans motor denir. Manyetik kuvvet izgilerinin eimli olmas rotorun dnn kolaylatrr. Kk ebatl olarak yaplan bu motorlarn kalknma momentleri kk olduu iin kullanm alanlar azdr (ekil 1.7).

1.1.2. Fazl Asenkron Motorlar

fazl asenkron motorlar, fazlebekenin bulunduu her yerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Hemen hemen endstride kullanlan tm i makinelerinde motorlar kullanlmaktadr ve bu motorlarn ounluu da fazl asenkron motorlardr. 1.1.2.1. alma Prensibi Asenkron motorlarda transformatrler gibi indksiyon prensibine gre almaktadr. ndksiyon prensibine gre; Dnen bir manyetik alan iersinde bulunan iletkenlerde gerilim indklenir. Dnen bir manyetik alan iersinde bulunan iletkenlerden bir akm geirilirse, iletkenler manyetik alan tarafndan itilir. Asenkron motorlarda rotorun dnebilmesi iin; Stator sarglarnda dner manyetik alan olumas Rotor iletkenlerinden bir akm gemesi gerekir. Stator sarglarnda manyetik alan olumas iin aralarnda faz fark bulunan en az iki akmn sarglardan gemesi gerekir. fazl asenkron motorun statoruna aralarnda 1200 faz fark bulunan fazl sarglar yerletirilir. Bu sarglar kendi aralarnda yldz veya gen balanr. Statora fazl alternatif gerilim uygulandnda, sarglarda dner manyetik alan meydana gelir. Statorda meydana gelen manyetik alan rotor iletkenlerini kestiinde bu iletkenlerde gerilim indklenir. Rotor sarglarnn ular ksa devre edildiinden, bu sarglardan ksa devre akm geer. Rotor akm, rotor N-S kutuplarn oluturur. Statordaki dner manyetik alann kutuplar ile rotor kutuplarnn etkileimi sonucu bir dndrme kuvveti meydana gelir. nk stator ve rotor kutuplarndan, ayn isimli kutuplar birbirini iter, farkl kutuplar birbirini eker. Elde edilen bu dndrme kuvvetinin etkisiyle, rotor dner alan ynnde senkron hza yakn bir hzda dnecektir.

ekil 1.8de stator faz bobinlerinden geen alternatif akmn oluturduu dner manyetik alanlarn emas grlmektedir. ekil 1.8(a) incelediimiz zaman R ve S fazlarnn akm ynleri pozitif alternansta, S faznn yn ise negatif alternanstadr. Burada R ve T fazlarnn akm ynleri giri, S faznn akm yn ise ktr. Bobinlerden geen akmlarn oluturduu manyetik alann ynn sa el kaidesine gre bulunur. ekil 1.8 (b) incelediimizde R faz pozitif alternansta S ve T fazlar ise negatif alternanstadr. R faz akm giri S faz akm ktr. Burada (a) ve (b) ekillerini karlatrdmz zaman,(b) deki manyetik alann (a)dakine gre saat ynnde dndn grrz. Dier ekilleri de incelediimiz zaman stator sarglarndan geen akmn oluturduu manyetik alann saat ibresi ynnde hareket ettiini grmekteyiz. 1.1.2.2. Dn Ynn Deitirme fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirmek son derece kolaydr. Motora uygulanan R-S-T fazlarndan herhangi ikisinin yeri ekil 1.9da grld gibi deitirildiinde stator sarglarnn oluturduu manyetik alann dn yn deiir ve rotor nceki dn ynnn tersinde hareket etmeye balar.

1.1.2.3. eitleri fazl asenkron motorlar rotor yapsna gre iki eittir. Ksa devre ubuklu ( sincap kafesli ) asenkron motorlar Sargl rotorlu ( bilezikli ) asenkron motorlar 1.1.2.3.1. Ksa Devre ubuklu (Sincap Kafesli) Asenkron Motorlar fazl ksa devre ubuklu asenkron motorlarn yaplar basittir ve az bakma ihtiya gsterir. Fiyatlarnn ucuz olmas, yaplarnn salam olmas ve istenilen alma zelliklerine sahip olmalar sebebiyle bu tip motorlar sanayide en ok kullanlan motorlardr. Bu tip motorlarn lleri ayn gteki dier motorlardan daha kktr (Resim 1.3).

1.1.2.3.2. Sargl Rotorlu (Bilezikli) Asenkron Motor fazl deiik hzl motorlara ihtiya duyulan yerler iin sargl rotorlu asenkron motorlar gelitirilmitir. Ayrca bu motorlarn kalknma momentleri yksektir. Bu sebeple vin, asansr vb. gibi yk altnda kalknan makinelerde kullanlr. Bu motorlara bilezikli asenkron motorda denilmektedir (Resim 1.4).

1.2. Motor Etiketi Okuma

Her motorun stnde genellikle alminyumdan yaplm dikdrtgen eklinde etiket bulunur. Motorun kumanda ekli ve kumandasnda kullanlacak elemanlarn zellikleri etiket deerlerine gre tespit edilir.

ekil 1.10da motor tantm etiketinde gsterilen iaret ve birimlerin anlamlar unlardr: Motoru yapan firmann ad 3 ~ Motor ( Motor fazldr) TP VM 90L2 ( Motorun model tipi, gvde bykl 90L,kutup says 2) TSE ( Trk Standartlar Enstits belge onay ) ( Avrupa Birlii normlarna uygunluk iareti ) EEF2 ( Verimlilik snf: Orta verimli ) S1 ( letme tr: Srekli alma ) IMB3 ( Yap biimi: Ayakl tip normal kapakl tip ) IP55 (Koruma tr: Toz birikimine ve fkran suya kar korumal ) I.CL. F ( Sarg yaltm snf: F snf yaltm) 220 / 380V ( Anma alma: yldz balantda faz 380 V,gen balant da faz 220 V ) Hz 50 ( Anma alma frekans: 50 Hz ) A 8,6 / 5,0 ( Anma hat akm: Y 380 Vda 5A, 220 da 8,6A ) Kw 2,2 ( Anma gc: 2,2 Kw ) Cos 0,85 ( Anma g katsays: 0,85 ) 1/min 2840 ( Anma devir hz: 2840 d/d ) Y440 V, 60 Hz, 5.0 A, 2.54 kW, cos:0.84, 1/min:3380 deerleri motorun yldz bal iken 440 V, 60 Hz ebekedeki anma deerleridir. Seri Nu ( Bu blmde motorun seri numaras ile retim yl ve haftas yazlr.) TS 3067 ( fazl motor standart )

1.3. Klemens Balantlarnn Kontrol

fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor iersinde deiik ekillerde balandktan sonra, motor dna genellikle alt u kartlr. Sarg giri ve k ularnn motor dna karld blme Klemens Balant Kutusu denir. Kutu iersinde alt utan oluan bir klemens bulunur ve sarglarn giri k ular bu klemenslere balanr. Klemenslerin ucuna sarg giri ular dier ucuna da k ular balanr. Bu ular aadaki tablo 1.1de olduu gibi adlandrlr.
GR UCU U V W IKI UCU X Y Z

FAZ R S T

Tablo 1.1: Faz sarg ularnn iaretlendirilmesi

Klemens kutusunda giri ular soldan saa doru U-VW k ular ZX Y srasyla balanr. k ular ZX Y srasna gre balanmadnda motorun yldz almasnda bir problem olmaz. Ancak gen almasnda motorun almamas, iki faza kalmas, fazla bobinlerinde ksa devre gibi arzalar meydan gelir. Motor iinden karlan sarg ularna kablo pabular taklarak lehimlenir. Daha sonra alt ve st ksmna pul konularak somun ile skmak yntemiyle klemense balanr (ekil 1.11). Yldz ve gen balant ise klemens zerindeki pirinten yaplm kprlerle yaplr (resim 1.5 ve resim 1.6).

Bir fazl kondansatrl motorlarda ise aadaki standart klemens tablosu kullanlr (ekil 1.12).

U1-U2 Ana sarg ularn, Z1-Z2 Yardmc sarg ularn ve C ular da kondansatrn balanaca ular gsterir. Motor klemens tablosundaki, klemens balantlarnda vida ve somunlarn gerektii gibi sklp szdrmazlk temin edilmesine dikkat edilmelidir. Gevek balantlarda kablolar yerinden kabilir veya balant yerinde gevek temas meydana gelebilir. Bu durum, akm geemeyecei iin birtakm arzalara sebep olacaktr.

1.4. Asenkron Motorlarda kabilecek Arzalar

Uygunsuz sletme koullar, elektriksel, mekaniksel ya da evre koularndan dolay motorlarda birtakm arzalar meydana gelebilir. Eer motorda kabilecek arzalar daha nceden bilinirse, olumadan nleyici tedbirler alnabilir.

1.4.1. Gvdeye Kaak

Motor gvdesi ile bobinler arasnda meydana gelen elektriki temasa gvdeye kaak denir. Bu kaaklarn nlenmesi gerekir. Gvdeye fazn kaak oluturmas sarglara zarar verebilecei gibi motor gvdesine temas eden insanlara da zarar verebilir. 1.4.1.1. Nedenleri Gvdeye kaak u sebeplerden dolay meydana gelebilir: Kapaklarn veya kapaklar gvdeye tespit eden cvatalarn bobinlere temas etmesi letkenlerin oyuk azlarna temas etmesi Bir fazl motorlarda merkezka anahtarndan gvdeye kaak 1.4.1.2. Zararlar Motorda herhangi bir sebeple gvdeye kaak olmas durumunda, ekilen akm artar, g der, devir azalr, motor ss artar ve grltl bir alma meydana gelir. Motorda topraklama yaplmamsa can gvenlii bakmndan tehlike meydana gelecektir. Resim 1.7 ve Resim 1.8 gvdeye kaak sonucu meydana gelen arzalar grlmektedir.

1.4.1.3. Giderilmesi Bu arzann giderilmesi iin nce hangi iletkenin gvdeye temas ettii aratrlr. lk olarak motor klemens kutusundaki yldz veya gen kprleri sklr. Daha sonra seri lamba veya avometre ile faz ular ile gvde arasnda kontrol yaplr. Seri lambann yand veya avometrenin balant gsterdii faza ait bobin gruplar alarak arzann hangi bobin grubundan kaynakland tespit edilir. Kaak yeri bulunduktan sonra oyuun yaltkan takviye edilir veya bobin grubu yenisi ile deitirilir. Bir fazl motorlarda ise gvdeye kaak tespiti hem ana sarg hem de yardmc sarg ile gvde arasnda kontrol yaplarak anlalr. Ayrca merkezka anahtarnn kontak balantlarndan da gvdeye kaak arzas olabilir (Resim 1.9). Arzann hangi sargdan olduu tespit edildikten sonra bobin guruplarna baklarak arzann hangi bobin gurubundan kaynakland tespit edilir. Tespit yapldktan sonra arza yine aynekilde giderilir.

1.4.2. Balantlarda ve Bobinlerde Kopukluk

1.4.2.1. Nedenleri Klemens kutusundaki balantlarda geveme, bobin gruplarnn balant yerlerindeki geveme ve kopukluk, herhangi bir nedenle bobin iletkenlerinin kopmas bu arzay meydana getiren sebeplerdir. 1.4.2.2. Zararlar Balantlarda veya bobinlerde bir kopukluk varsa motor almasnda manyetik bir grlt (inleme) eklinde kendini gsterecektir. Eer yk altnda kalknan bir motorsa, motor kalknamayacak ve yine aynekilde manyetik bir grlt meydana getirecektir. Eer kopukluk bir faza ait bobin gruplarnda veya balantlarnda ise motor iki faza kalacandan bir sre sonra ar akm eken dier faz sarglarsnacak ve herhangi bir koruma eleman yoksa yanacaktr. Bir fazl motorlarda ana veya yardmc sarg balantlarnda ve bobinlerinde kopukluk meydana gelebilir. Eer ana sarg devresinde bir kopukluk varsa motora enerji verildiinde motor sadece yardmc sargyla kalknamayacak ve bir sre sonra yardmc sarg herhangi bir koruma eleman yok ise yanacaktr. Kopukluk yardmc sarg devresinde ise motora enerji verildiine motor sadece ana sarg ile kalknamayacaktr. 1.4.2.3. Giderilmesi Bu arzann giderilebilmesi iin nce klemens kutusundaki balant kprleri sklr. Seri lamba veya avometre ile faz ular arasnda kontrol yaplr. Arzal faz sargs veya sarglar tespit edildikten sonra bu kez bobin gruplarnn balant yerlerindeki makaronlar syrlarak seri lamba veya avometre ile arzal bobin gurubu ve balant yeri aranr. Arza balant yerinden ise yeniden lehimlenir, bobinden ise yenisi ile deitirilir. Bir fazl motorlarda da ana ve yardmc sarg bobinlerinde aynekilde arza tespiti yaplr ve giderilir.

1.4.3. Sarg Ksa Devreleri

1.4.3.1. Nedenleri

Sarg ksa devreleri bobin guruplar arasnda ve bobinlerin kendi iersindeki ksa devreler olmak zere iki ekilde oluabilir. Bobin guruplar arasndaki ksa devreler: Bobin gruplar arasndaki ksa devre genellikle balantlar srasnda bobin guruplarnn yanllkla baka fazlara balanmasndan kaynaklanr. Ayrca bobinlerin yerletirilmeleri srasnda iletkenlerin izilmeleri sonucu deiik fazlara ait bobinlere temas etmesiyle de oluabilir. Bobinlerin kendi iersindeki ksa devreler: Bobin iletkenleri iersinde iletkenlerin birbirleriyle elektriki temas sonucu oluan arzalardr. Bu arzaya bobinlerin oluklara yerletirilmeleri srasnda izilen iletkenlerin birbirine temas etmesi neden olur. Ayrca motorun ar yk altnda almas sonucunda meydana gelen snn yaltkanl bozmas sonucu da ksa devre meydana gelebilir. 1.4.3.2. Zararlar Motorda herhangi bir nedenle sarg ksa devresi meydana geldiyse, bu arza sonucu motor fazla akm ekecek, s artacak ve herhangi bir koruma eleman yoksa motor yanacaktr. 1.4.3.3. Giderilmesi Motor ksa bir sre yksz olarak altrlr ve her faz akm llr. Akmlardan birinde dengesizlik varsa o fazda ksa devre olduu anlalr. Ayrca arzal faz bobininde snma meydana gelir. Bunun dnda avometre ile faz bobinlerinin direnleri llerek bobin gruplar arasnda ve bobinlerin kendi iindeki ksa devreler tespit edilebilir. Bobin guruplar arasndaki ksa devreyi tespit etmek iin, motorun klemensindeki balant kprs sklr. Faz girileri veya klarnn kendi aralarnda avometre ile lm yaplr (resim 1.12 ve resim 1.13). Eer fazlarn kendi arasndaki lmde diren grlrse o fazlarn bobinleri arasnda ksa devre olduu anlalr. Bobinlerin kendi iindeki ksa devreleri tespit etmek iinse her fazn giri ve klar arasndan direnleri llr. lm sonunda faz direnlerinden birinde farkllk varsa o faza ait bobinlerin kendi iersinde ksa devre olduu anlalr. Arzal bobinler yenileriyle deitirilir. Bir fazl motorlarda da ana sarg ile yardmc sarg bobinleri arasnda ve bobinlerin kendi iersinde ksa devreler meydana gelebilir. Ana sarg ile yardmc sarg arasnda avometre ile lm yaplr. Eer diren grlrse sarglar arasnda ksa devre var demektir. Bobinlerin kendi iersindeki ksa devreleri tespit etmek iin ana ve yardmc sarg direnleri llr ve bunlar normal iletme durumundaki direnleriyle karlatrlr. Arzal bobinler tespit edildikten sonra yenileriyle deitirilir.

Daha nce bahsettiimiz arzalar dnda motorun yapmndan kaynaklanan birtakm elektriki arzalar meydana gelebilir. Bu arzalar unlardr: Bobin gruplarndaki bobinlerdeki terslik: Bobin grubu balantlarndaki k ka ya da k girie uygulamasnn yanl yaplmasndan kaynaklanr. Ayrca bobin gruplar iersindeki bobinlerin oluklara ters yatrlmasndan da kaynaklanr. Buarza durumunda motor faz akmlarnda dengesizlik meydana gelir ve motor iniltili bir ekilde alr. Bobin gruplarnda terslik: Bir faza ait bobin gurubunun dier faza ait bobin grubu ile balanmas sonucu meydana gelir. Bobinlerde yanl gruplandrma: Kutupta faz bana den oyuk saysnn fazla olmas

durumlarnda bobinler ikili veya l guruplar eklinde sarlr. Daha sonra bu bobinler statora yerletirildikten sonra bir birlerine eklenerek bobin gurubu oluturulur. Bu balantlar yaplrken yanllkla deiik faza ait bobinler bir birine balanrsa yanl gruplandrma meydana gelir. Bunu nlemek iin ya oklu kalplar kullanlmal ya da bobin gruplar stator dnda balanmaldr. Bu durumda alan motorda faz akmlarnda eitsizlik ve iniltili alma meydan gelir. alma gerilimine gre yanl balant: Motor balantlarnn seri-yldz, seri-paralel, paralelyldz ve paralel-gen eklindeki balantlarnn yanl yaplmasndan kaynaklanr. Eer yanl balant yapldysa motor bota alrken grltl alr ve snr. Ayrca bota alrken yklendike de devir says ve gcnde dme meydana gelir.

1.4.4. Kondansatrler
Bir fazl yardmc sargl motorlarda, yardmc sargya seri olarak kondansatr balanr. Kondansatr balanarak, yardmc sarg ile ana sarg arasnda faz fark oluturulur. Ayrca kondansatr motorun kalknma momentini de artrr. Bir fazl kondansatrl motorlarda, kondansatre bal olarak birtakm arzalar meydana gelebilir. Bu arzalar unlardr: Daimi kondansatrl motorlarda, kondansatr ksa devre halinde ise yardmc sarg akm artar, sarglar snr ve yanabilir. Kondansatr ak devre halinde ise yardmc sargdan akm gemeyecei iin motor kalknamaz. Kalk kondansatrl motorlarda, kondansatr arzas sonucu motor daimi kondansatrl motor gibi alr. Kalknma momenti dk olur. Yk momenti kalknma momentinden bykse motor kalknamaz. Kondansatrn arzal olup olamadn renmek iin salamlk kontroln yapmamz gerekir. Kondansatrlerin salamlk kontrol u ekilde yaplr: Kondansatr lmlerinde LCR metrelerden yararlanlr. LCR metrenin komtatr kondansatr kapasitesini lmek iin uygun kademeye alnr. Kondansatr ular LCR metre ularna balanr. LCR metre kondansatr zerindeki kapasite deerini gsteriyorsa salamdr. Aksi takdirde arzaldr. Eer elimizde LCR metremiz yoksa kondansatrn salamlk kontroln analog avometre ile yapabiliriz. Kondansatr analog avometre ularna baladmzda, ibre hzlca saa doru saparak geri eski haline yava yava geliyorsa kondansatr salamdr. bre saa doru saptktan sonra geri eski haline dnmyorsa kondansatr ksa devre olmu demektir. bre hi sapmyorsa kondansatr ak devre olmutur (Resim 1.14).

1.4.5. Merkezka Anahtar

Bir fazl yardmc sargl motorlarda, motor kalknrken yardmc sargy devrede tutan ve motor normal devrinin %75ine ulatnda devreden kartan elemana merkezka (santrifj) anahtar denir (resim 1.15 ve resim 1.16).

Bir fazl yardmc sargl motorlarda en ok grlen arza merkezka anahtarnn kontaklarnn almamas sonucu yardmc sargnn yanmas durumudur. Merkezka anahtararzalarnda u durumlar gzlenir: Merkezka anahtar gbek sac rotor mili zerine sabitlenmitir. Eer rotor mili zerinde serbeste dnyorsa, itme bilezii konta kapatamaz ve kalk kondansatr almaz. Kontak ayarlar bozulmu olabilir. Eer kontak motor normal devrini ald halde almazsa kondansatr srekli devrede kalaca iin bozulur. Kontak kapanmazsa kondansatr ve yardmc sarg devreye girmeyecei iin motor kalknmaz. Kontak, ama srasnda oluan arkla kaynak olmas sonucu yapk kalabilir. Bu durumda kalk kondansatr srekli devrede kalr ve hemen bozulur. Uygun palet veya yay kullanlmamsa merkezka anahtar ya devreyi erken aar ya da ge aar. Erken aarsa motor kalkn tamamlamadan kalk kondansatr devreden ayrlaca iin kalk momenti yk momentini karlayamayacak ve motor ar ykte alma durumuna girecektir. Eer kontak ge alrsa, kalk kondansatr uzun sre devrede kalaca iin bozulabilir.

1.4.6. Sarglarn Yanmasnn Nedenleri

Motorun iki faza kalmas: Besleme kaynann tek faznn motora olan balantsnn kopuk olmas sonucudur. Bu kopukluk genelde bir sigortann atmasndan, ak bir kontaktr kontandan, kablolarn birinin kopuk olmasndan ya da kt bir balantdan kaynaklanabilir. Resim 1.17de bu arza sonucu yanan motorun stator sarglar grlmektedir. Sarg ksa devresi: Bobinlerin kendi sarmlar arasnda veya bobinler arasnda ksa devre oluabilir. Bu arzalarda motor fazla akm eker, s hzla artar ve motor korumas yaplmamsa sarg yanar (Resim 1.18 ve Resim 1.19). Motorun ar akm ekerek almas: Motorun ar akm ekerek almas sarg yanmasna neden olabilecek ska gzlenen arza durumudur. Ar ykler, iki faza kalarak almaya devam etme, mekanik zorlanmalar sonucu milin skmas, rulmanlarn bozulmas, dk voltajda altrma, yol alma ve frenleme srelerinin uzun tutulmas, sk durma ve kalk yaplmas, ebeke frekansndaki ar dalgalanmalar, balant hatas, standart ortam koullar dnda motorun anma yknn zerinde altrlmas durumlarnda motor ar akm eker. Ar akm sonucu sarglardaki s olduka artar. Motorda koruyucu nlemler alnmamsa sarg ksa srede yanar. Resim 1.20de bu arza sonucu yanan motorun stator sarglar grlmektedir. Gvdeye kaak: Sargnn stator sa paketine temas yerlerinde, yaltm bozukluu sonucu ve gvde kaa oluabilir. Motor fazla akm eker, g der, devir azalr, s artar, grltl alma olur ve sarg yanabilir. Resim 1.22 ve resim 1.23te bu arza sonucu ortaya kan stator sarg durumlar grlmektedir. fazl gerilimdeki dengesizlikler: Motora uygulanan fazlebekenin, faz gerilimleri arasndaki dzensiz deimeler, dk ve yksek gerilim koullarn dourur. Bu durum motorun snmasna yol aar. Motorun verimi der. Faz gerilimleri arasndaki %3,5 kadarlk voltaj dengesizlii motor ssnda %25lik bir s artna sebep olabilir. Resim 1.24te bu arza sonucu yanan stator sarglarnn durumu grlmektedir. Ar gerilim ykselmeleri: Ar gerilim ykselmeleri ounlukla g devrelerinin alp kapanmasndan, yldrm dmesinden, kondansatr boalmas gibi olaylarn sonucu ortaya kar. Bu gerilim ykselmeleri darbe akmlarnn olumasna ve sarglarn yanmasna neden olabilir. Resim 1.25te bu arza

sonucu yanan stator sarglarnn durumu grlmektedir. Rotorun herhangi bir nedenle kilitlenmesi: Normal iletme ortamnda rotorun herhangi bir nedenle kilitlenmesi (dnmemesi) durumunda motor ebekeden fazla akm eker. nk rotorun kilitlenmesi demek motorun ksa devre olmas demektir. Motor bu durumda kalrsa, herhangi bir koruma eleman yok ise sarglar ksa srede yanacaktr. Resim 1.26 da rotor kilitlenmesi sonucu yanan stator sarglar grlmektedir. Bir fazl motorlarda merkezka anahtar ve kondansatr arzas: Bir fazl motorlarda en ok karlalan arza merkezka anahtarn arzalanarak yardmc sargy devreden karamamas ve bunun sonucunda da ince kesitli az sipirli olan yardmc sargnn yanmasdr. Ayrca daimi devre kondansatrl motorlarda kondansatr ksa devre olursa yardmc sarg akm artar, sarg snarak yanabilir. Resim 1.27de yardmc ve ana sargs yanm bir motor grlmektedir.

1.4.7. Yank Sargnn Tespiti

Arza sonucu motor sarglarnda bir yanma olup olmad, motor sklmeden kesin olarak tespit edilemez. Yalnz stator sarglar yanm motorda klemens kutusu aldnda darya bobin tellerinin zerindeki izolasyon maddesinin ve yaltm iin kullanlan verniin yanmas sonucu ar bir koku gelir. Motor skldnde stator sarglar gzlemlendiinde yank bobinlerin kavrulmadan dolay renk deitirdii aka grlr (Resim 1.29).

Yank faz bobininin tespitini yapabilmek iin nce motorun klemens balant kutusundaki kpr sklr. Daha sonra her faz sargsnn giri ve k ularndan ohmmetre aracl ile direnleri llr. Bu lmede her faz sargsnn direnci ayn olmaldr. kisi ayn bir tanesi farkl diren gsteriyorsa faz sargsnda yanma sonucu veya baka bir nedenle bobin iletkenlerinin kendi arasnda ksa devre var demektir. Yanmadan dolay kopuk bir sarg varsa ohmmetre ile lm yaptmzda yanan sargnn giri ve klar arasnda diren grnmeyecektir. Aynekilde bir fazl motorda da ana ve yardmc sarg kontrolleri yaplr. Klemens balantsndan ohmmetre ile lmn nasl yaplaca Resim 1.30 ve 1,31de grlmektedir.

1.5. Motor Koruma Rleleri

Motorlarn kullanmnda en nemli unsur, motorun korunmasdr. Motorda meydana gelebilecek bir arza veya sarglarn yanmas, i aknda aksama ve byk ekonomik kayplara neden olabilir. Bu olumsuzluklar nlemek iin motoru tehlikeye sokacak arzalar, motor sarglar yanmadan nce engellenmelidir. Motorlar, herhangi bir nedenle fazla akm ektiinde sarglarn ve devrenin zarar grmemesi iin, en ksa zamanda ebekeden ayrlmaldr. Aynekilde motorlara normal deerlerinin altnda veya stnde gerilim uygulandnda da yine ksa bir zaman ierisinde motorun enerjisi kesilmelidir. Aksi takdirde sarglar yanacak veya zarar grecektir. Motor devrelerinde kullanlan balca koruma elemanlarunlardr: Ar akm rleleri Manyetik ar akm rlesi Termik ar akm rlesi o Direk stmal ar akm rlesi o Endirekt stmal ar akm rlesi o Elektronik ar akm rlesi Manyetik ac Termik manyetik devre koruma alteri Termistr koruyucular Bimetal devre kesicileri Yar iletken scaklk hissedicileri ( PTC Termistrler ) Motor ( faz ) koruma rlesi Faz srasrlesi Ar ve dk gerilim rleleri Ar gerilim kontrol rlesi Dk gerilim kontrol rlesi Gerilim kontrol rlesi Kaak akm koruma rlesi Sigortalar Vidal ( buonlu-eriyen telli ) sigortalar Anahtarl tip ( W ) otomatik sigortalar o L Karekterli otomatlar o G Karekterli otomatlar Bakl sigortalar Genel olarak ok kullanlan koruma tipi, termik ar akm rlesi ile korumadr. ebeke geriliminin ok dzensiz deitii yerlerde, gerilim kontrol rlesi, beklenmeyen nedenler sonucunda faz srasnn deiimi, motorun dn yn deiiminin gvensiz koullar yarataca yerlerde faz kontrol rlesi kullanlmaldr.

LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorularn cevaplarn Doru (D) veya Yanl (Y) olarak deerlendiriniz. S.N 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bir fazl yardmc sargl motorlarda, yardmc sargnn grevi kalknma momentini artrmaktr. Bir fazl yardmc sargl motorlarda kondansatr kullanlarak ana sarg ile yardmc sarg arasnda faz fark oluturulur. Faz gerilimindeki %3,5 kadarlk bir voltaj dengesizlii motor ssn %25 kadar artrabilir. Bir fazl motorlarda en fazla grlen arza kalk kondansatrnn ak devre olmas sebebiyle, motorun fazla akm ekerek yanmasdr. Motor sarglarnn yanmasnn nedenlerinden biri de ebeke gerilimdeki ar dalgalanmalardr. fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirmek iin motora uygulanan fazlardan ikisinin yerini deitirmek yeterlidir. Bir fazl kalk kondansatrl motorlarn kalknma momentleri dktr. Ar gerilim ykselmeleri ounlukla g devrelerinin alp kapanmasndan, yldrm dmesinden, kondansatr boalmas gibi olaylarn sonucu ortaya kar. Bobin ii ksa devreleri tespit etmek iin sarglarn omik direnlerini avometre ile lmemiz ve karlatrma yapmamz gerekir. D Y

Aada verilen boluklar doldurunuz. 1 Asenkron motorlarn alma prensibi ..esaslarna dayanr. 2 Bir fazl motorlarda yardmc sargy devreden kartan anahtara.denir. 3 Motor sarglarnn yank olup olmadn tespit etmek iin her faz sargsnn direnci llr. 4 Dner alann olumas iin en az .. fazl bir sisteme ihtiya vardr. 5 Klemens ularna giri ular soldan saa doru .sras ile k ular ise sras ile balanr 6 Genel olarak en ok kullanlan koruma tipi ile korumadr. 7 Gc .dan byk motorlar fazl olarak altrlr. 8 Bir fazl yardmc sargl motorlarda kondansatr yardmc sargya balanr. 9 Motor gvdesi ile bobinler arasnda meydana gelen elektriki temasa .. denir.

2. KONDANSATRLER
Karlkl iki iletken ve bunlarn arasnda bulunan bir yaltkandan oluan, elektrik yk depo edebilme yeteneine sahip devre elemanlarna kondansatr denir. Bir fazl yardmc sargl motorlar genellikle kondansatrl olarak kullanlr. Kondansatr hem motorun kalknma momentini artrr hem de ana sarg ile yardmc sarg arasnda faz fark olumasn salar. Ayrca kalk kondansatrl motorlarda, yardmc sargya seri olarak balanan kondansatr sayesinde motorun ilk kalknmada ekecei akmda biraz dk olur.

2.1. eitleri
Bir fazl yardmc sargl motorlarda iki eit kondansatr kullanlr. Kalk kondansatrl motorlar iin elektrolitik kondansatrler Daimi kondansatrl motorlar iin metalik polipropilen film kondansatrler

2.2. Yaps
Elektrolitik kondansatrler: lk hareket kondansatr olarak kullanlan elektrolitik kondansatrler alminyum folyolardan yaplr. Folyonun iki yz de ok ince ve mikroskobik girinti ve kntlar olan dielektrik vazifesi gren alminyum oksit ile kapldr. Bu folyolar elektrolit svs emdirilmi ktlar ile birlikte sarlr. Alminyum eritler tek veya ift terminallere balanarak bakalit tp muhafazalarn iine konur.

Elektrolitik kondansatrler saniyeden fazla devrede kalmamaldr. Aksi takdirde ksa srede bozulur. Elektrolitik kondansatrler ok yksek kapasitelerde yaplabilir.

Metalik polipropilen film kondansatrler: Yapsnda metalize poliproplen film ve poliretan reine kullanlmaktadr. D yaps dip vidal, vidasz plastik veya alminyum tpten olumaktadr. Metalize film iki kat silindir eklinde sarlarak kondansatr eleman oluturulur. Daha sonra kondansatr elemanlar plastik tpler iinde yksek izolasyon seviyesine sahip poliretan reine ile kaplanr ve hava ile ilikisi kesilir.

Bu kondansatrler kk kapasitelerde imal edilmektedir. Dayanma gerilimleri yksektir. Kutupsuzdur. Bir fazl daimi devre kondansatrl motorlarda kullanlr.

2.3. Kapasite
Kondansatrn yk depo edebilme yetenei kapasite olarak adlandrlr. Bir fazl yardmc sargl motorlarda kullanlacak kondansatrn kapasitesi motor gcne ve motor tipine gre deiir. Kullanlacak kondansatr kapasitesinin tespiti iin hazr tablolardan faydalanlr (Tablo 2.1).

2.4. G Gerilim Akm

Kondansatrl devrelerde akm gerilimden ileri fazdadr. Kondansatrler reaktif g eken elemanlardr ve bu reaktif g kapasitif reaktif g olarak adlandrlr. Kondansatrlerin gerilimleri de ok nemlidir. Uygulamada kullanlan kondansatrler standart gerilimlerde yaplr. Kondansatrlerin standart alma gerilimleri 3-6,3-10-16-2535-50-63-100-160-250350-400-450-630-1000 Vtur. 24 voltla alan elektronik bir devrede gerilimi 16 volt olan kondansatr kullanmak doru deildir. zellikle elektrolitik kondansatrlere alma gerilimlerinin zerinde gerilim uygulanrsa, snarak patlar. Kondansatrler alternatif akmn maksimum deeri ile arj olur. Bu sebepten kondansatrn alma gerilimini belirlerken bu hususu gz nnde bulundurmamz gerekir. Alternatif akmda alma gerilimi belli bir devreye balayacamz kondansatrn gerilimi:

VC = Vetkin 1,41 forml ile hesaplanr. rnek: 220V alternatif akm devresinde alan bir fazl yardmc sargl motora balanacak kondansatrn alma gerilimi ka volt olmaldr? VC = Vetkin 1,41 = 220 1,41 = 310,2 V Motora balayacamz kondansatrn gerilimi en az 310,2 V olmaldr. Yalnz standart kondansatr gerilimlerinde byle bir deer yoktur. Bunun iin en yakn st gerilim deeri olan 350 Vluk kondansatr kullanmamz gerekir. Baz kondansatrlerin zerinde 250 V deerinin yannda ~ iareti bulunur. Bu kondansatrn 250V alternatif akma dayanabileceini gstermektedir. Kondansatrler doru akm geirmeyip alternatif akm geiren devre elemanlardr. Alternatif akm geirirken gstermi olduklar dirence kapasitif reaktans denir.

2.5. Kondansatrlerle alrken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Kondansatrlerle alrken ve kondansatr seimi yaparken aadaki hususlara dikkat etmemiz gerekir. Motor kontrol yaparken, kondansatr ularnda gerilim olduunu unutulmamaldr. ayet plak elle kondansatr ularna dokunursak, kondansatr bizim zerimizden dearj olaca iin, arplma durumu ortaya kacaktr. Kondansatrler alternatif akmn maksimum deeri ile arj olur. Bu nedenle kondansatrn alma gerilimi, uygulanacak gerilimin en az 1,41 kat byklnde olmaldr. rnein; 220 V luk bir fazlebekede alan bir cihaza kondansatr balanacak ise bu kondansatrn gerilimi en az 220 1,41 = 310 V olmaldr. Daimi devre kondansatrl motorlarda bo almada kondansatr geriliminin art yapmas da dnlerek, kondansatr gerilimi yksek seilir.220 V luk ebekede 400 450V gibi. Motora balanacak kondansatr seimini yaparken, gce ve tipe gre uygun kapasite ve eitte kondansatr tespiti yaplmas gerekir. Elektrolitik kondansatrlerin depolama sreleri yaklak bir yldr. Bu srenin almas halinde kondansatr kullanlmadan nce teste tabi tutulmaldr.

LME VE DEERLENDRME

D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bir fazl motorlarda kondansatr sadece kalknma momentini artrmak iin kullanlr. Kalk kondansatrl motorlarda elektrolitik tip kondansatrler kullanlr. Elektrolitik kondansatrler uzun sre devrede kalsa dahi zarar grmez. Elektrolit tipi kondansatrler ok yksek kapasiteli olarak yaplabilir. Alternatif akmda alan bir cihaza kondansatr balanacak ise, kondansatrn gerilimi ebeke gerilimine eit olmaldr. Kondansatrler alternatif akmn ortalama deeri ile arj olur. Metalik polipropilen film kondansatrler kutupsuz olarak yaplr. Metalik polipropilen film kondansatrler yksek gerilimlere dayanabilir. Daimi devre kondansatrl motorlarda bo almada kondansatr gerilimindeki dme nedeniyle, dk gerilim deerli kondansatr seimi yaplabilir.

3. MERKEZKA ANAHTARLAR
3.1. Merkezka Anahtar
Bir fazl yardmc sargl motorlarda, motor kalknrken yardmc sargy devrede tutan normal devrinin %75ine ulatnda yardmc sargy devreden ayran anahtara merkezka veya santrifj anahtar denir (Resim 3.1 ve Resim 3.2).

3.2. alma Prensibi

Merkezka anahtar isminden de anlalaca gibi merkezka kuvvetinin etkisiyle alr. Dairesel hareket yapan her cismi merkez dna itmeye alan bir kuvvet vardr. Bu kuvvete merkezka kuvveti denir. Motor almaz iken merkezka anahtarn kontaklar kapaldr ve yardmc sargy devreye sokar. Motor almaya baladnda devir says artka merkezka kuvvetinin etkisi de artar. Motor normal devrinin %75ine ulatnda hareketli ksm merkezka kuvvetinin etkisiyle dar doru ekilerek kontak zerindeki basnc kaldrr. Bu srada kontak alarak yardmc sargy devreden kartr. Bir fazl yardmc sargl motorlarda yardmc sargy devreden kartmak iin en ok kullanlan yntem merkezka anahtardr. Yaps basit salam ve kullanldr. Tek olumsuz yan herhangi bir arza sonucu, merkezka anahtarnn kontrol edilmesi iin motorun sklmesi gerektiidir. Kullanlan dier ayrma elemanlar motorun dnda yer alr. Herhangi bir arzada kontrol ilemi iin motoru skmeye gerek yoktur.

3.3. Yaps
Merkezka anahtar iki ksmdan meydana gelir. Duran ksm motor arka kapanda, hareketli ksm ise rotor zerindedir. Hareketli ksm bir gbek sac, bir itme bilezii, iki adet palet ve iki adet yaydan oluur. Duran ksm ise motorun arka kapana monte edilmi kontaktan meydana gelir. Merkezka anahtarnn hareketli ksm arka rulmandan nce arka milin trtkl yerine monte edilir. Gbek sac ile itme bilezii mil zerine monte edilir. Gbek sac ile itme bilezii arasna ikier adet palet ve yay taklr. Kontak motorun arka kapana monte edilir. Normal durumda merkezka anahtarnn itme bilezii kontaa bastndan, kontak kapaldr (Resim 3.4). Merkezka kuvveti ile itme bileziinin ekilmesini salayan hz deerini etkileyen elemanlar, paletler ve yaylardr (Resim 3.3). Kullanlacak palet ve yaylar motorun hz deerine uygun seilmelidir.

Merkezka anahtarnn arka kapanda bulunan kontaklar deiik yapekillerinde yaplabilmektedir (Resim 3.6).

3.4. eitleri
Merkezka anahtarlar kullanlacak motorun devir saysna gre deimektedir. Motor hzna bal olarak merkezka kuvvetinin yapt etki de deimektedir. Bu sebepten merkezka anahtarlarda devir saysna gre kullanlacak yaylar ve paletlerde deiir. Genel olarak hza gre merkezka anahtarlaru ekilde snflandrlr. 2 kutuplu ( 3000 d/d ) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar (Resim 3.7 ve Resim 3.8): 4 kutuplu ( 1500 d/d) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar (Resim 3.9 ve Resim 3.10)

Resim 3.10da grld gibi 4 kutuplu ( 1500 d/d) motorlarda kullanlacak merkezka anahtarnn paletlerine arlklar konmutur. Bylece merkezka kuvvetinin etkisiyle daha erken bir devirde kontaklarn almas salanmtr.

6 kutuplu ( 1000 d/d) motorlarda kullanlan merkezka anahtarlar Kullanlan paralar 1500 devirde kullanlanlarla ayndr. Sadece yaylar farkllk gsterir. Ayrca motorun gvde byklne gre de merkezka anahtarlar byk boy ve kk boy olmak zere iki eittir. A-OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
1 Merkezka anahtar yardmc sargya . balanr. 2 Merkezka etki ile itme bileziinin ekilmesini salayan hz deerini etkileyen elemanlar .. ve dr. 3 Merkezka anahtarnn duran ksmn motor kapanda bulunan .. oluturur. 4 Merkezka anahtarnn kontaklar normalde ( motor dururken ) ...dr 5 Yardmc sargy devreden ayrmak iin en ok kullanlan yntem merkezka anahtar kullanmaktr. 6 Yardmc sargy devreden karmak iin kullanlan merkezka anahtarlarnn tek sakncas herhangi bir arza durumunda, merkezka anahtarnn kontrol edilmesi iin motorun sklmesi gerektiidir.

4. ROTOR
4.1. Rotor Sarglarndan Kaynaklanabilecek Arzalar
Sargl rotorlu (bilezikli) asenkron motorlarda, rotor zerine alm oyuklara ayn statorda olduu gibi fazl sarglar yerletirilir. Bu sarglar genelde yldz balanarak rotor mili zerindeki bileziklere balanr. Rotor sarglarnda ayn stator sarglarndaki gibi elektriki arzalar meydana gelebilir. Sarglarda kopukluk, gvdeye kaak, sarg ksa devreleri vb. arzalar grlebilir. Bu arzalarn tespiti ve giderilmesi ayn stator sarglarndaki gibidir. Rotor sarglarndaki arzalar sonunda asenkron motorlarda akm artar, moment ve verimde dmeler meydana gelir.

4.2. Bileziklerden Kaynaklanabilecek Arzalar

Rotoru sargl asenkron motorlarda bileziklere ve bileziklere basan fralara bal olarak birtakm arzalar meydana gelebilir. Bu arzalar unlardr: Bilezikler arasndaki izolasyon maddesindeki atlamalar ve krlmalar sonucu, bilezikler arasnda ksa devreler meydana gelebilir. Kullanlan fralarn kalitesi motorun alma karakteristiine uygun seilmemi ise bilezikler zerinde izikler ve lekelenmeler meydana gelebilir. Bu durum bileziklerin ypranmasna neden olur. Ypranma sonucu bileziklerin aras dolar ve ksa devreler meydana gelebilir. Bu nedenle hafif izgili ve dalgal bilezikler talanarak dzeltilmelidir. Baz motorlarda kalknma salandktan sonra, bileziklerin bulunduu tarafa ilave edilen bir mekanik dzen yardm ile fralar kaldrlr ve bilezikler ksa devre edilir. Motor bu andan sonra ksa devreli rotor gibi almaya devam eder. Fralar da bileziklere srtnmedii iin hem bileziklerde hem de frann kendisinde ypranma meydana gelmez. Dnen ksmdaki rotor devresine akm, fralar ve bilezikler aracl ile iletilir. Fralardaki ypranmalar nedeniyle birtakm arzalar meydana gelebilir. Fralarn ypranmas sonucu, bilezikle olan temasnda problemler yaanr. Ypranm fralar bilezik yzeyinde ark olumasna ve bileziin bozulmasna neden olur. Akm rotor devresine iletilemez. Motorun momenti der. Dier sarglardan fazla akm geecei iin rotorda snma meydana gelir. Herhangi bir koruma eleman yoksa sarglar yanabilir. Bu gibi arzalar motor devrindeki azalmayla kendini belli eder. Bileziklerin kontroln yaparken zellikle fralara dikkat etmemiz gerekir (resim 4.1). nk sargl rotorlu ( bilezikli ) asenkron motorlarda ayn doru akm motorlarnda olduu gibi en ok arza grnen ve arzaya sebep olan eleman fralardr. Fralarn boyu kontrol edilmeli ve fra yuvasndaki birikmi karbon ve tozlar temizlenmelidir. Bask yaylar kontrol edilmelidir. nk frann bilezie az veya ok basmas zararldr. Fra az basarsa ark meydana gelir ve bilezikler ypranr eer fra ok basarsa ksa srede kendisinin ypranmasna neden olur.

4.3. ubuklarda atlan Sonucu kabilecek Arzalar

Ksa devre rotorlu asenkron motorlarda rotor arzalar ender grlen arzalardr. Rotor arzalar genelde alminyum dkm boluklarndan ya da rotor ile stator arasndaki hava boluunun dzensizliinden meydana gelir. Ksa devre ubuklarnn krlmas veya atlamasna kalk anndaki zorlanmalar, ar snma vb. problemler sebep olur (resim 4.2). Ksa devreli rotor ubuklarnda herhangi bir sebeple krlmas veya atlama olumas durumunda bu ksa devre ubuundan akm geemeyecektir. Bu durum dier komu ksa devre ubuklarnn arsnmasna sebep olacaktr. Motor momenti decek, verim azalacak, akm artacak ve grltl bir alma meydana gelecektir

4.4. ubuklarda Geveme Sonucu kabilecek Arzalar

Rotor ksa devre ubuklarnda geveme meydana gelebilir. Gevemenin sebebi rotor ksa devre bilezii ile ksa devre ubuklar arasndaki balantda kopukluk meydana gelmesidir. Bu arza durumunda yine dier komu ksa devre ubuklar arsnacaktr. Motor momenti azalacak, verim decek, akm artacak ve grltl bir alma meydana gelecektir. Arza kopan ksa devre ubuklarnn tekrar ksa devre bileziine kaynak yaplmasyla giderilebilir.

4.5. Kanatklarda kabilecek Arzalar

Rotorun iki tarafnda rotor ubuklarnn ksa devre eden halkalarda, alminyum dkm yaplrken kk kanatklar meydana getirilir. Bu kanatklar pervane grevi grerek motorun soumasn salar. Bu kanatklarda krlmalar ve eilmeler meydana gelebilir. Rotor kanatklarnn krlmas motorda ok nemli arzalarn olumasna neden olabilir. Ender grlen arzalardandr. Kanatklarda meydana gelen eilmeler ise rotorun balans ayarn bozacaktr. Bu da dnme ekseni zerindeki yataklara etki eden merkezka kuvvetlerini douracaktr. Motorda grltl bir alma meydana gelecektir.

LME VE DEERLENDRME A-OBJEKTF TESTLER

(LME SORULARI)

Aadaki cmleleri Doru( D ) veya Yanl ( Y ) olarak deerlendiriniz. D 1 Rotor zerindeki sarglar genelde gen balandktan, sonra rotor mili zerindeki bileziklere balanr. Rotor arzalar genelde alminyum dkm boluklarndan ya da rotor ile stator arasndaki hava boluunun dzensizliinden meydana gelir. Ksa devre ubuklu asenkron motorlarda en ok arza grlen para rotorlardr. Rotor ksa devre ubuklarnda meydana gelen atlama sonucu, dier ksa devre ubuklarnn akm artaca iin motorun momenti artacaktr. Rotor ksa devre ubuklarndaki gevemenin sebebi ubuklarn ksa devre bileziinden kopmu olmasdr. Ksa devre ubuklu rotorlarda meydana gelen rotor arzalar sonunda motor momenti azalr, verim der, akm artar ve grltl bir alma meydana gelir. Rotor zerindeki kanatklar balans dengesi salanmak amacyla kullanlr. Y

2
3 4 5 6 7

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Y D D Y D D Y D D ndksiyon Merkezka Anahtar AvometreOhmmetre 2 ( iki ) U-V-W Z-X-Y Termik Ar Akm Rlesi 3 ( ) KW Seri Gvdeye Kaak

1 2 3 4 5 6

Seri PaletlerYaylar Kontak Kapal D D

RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7

Y D Y Y D D Y

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Y D Y D Y Y D D Y