MISTIKA, MAGJIA DHE BUKURIA E UNIVERSIT (Pr dhe Kundr) 1.

John Dobson ka thon shkenca dhe religjionet pr fillimin dhe krijimin e bots, pak a shum dihen. Tani do t shkruajm pr njrin nga t "krisurit", i cili jo tamam me ane te shkences, por me shume me an te "magjise" ka guxuar te shpjegoje fillimin, bile dhe te shkoje me tej, ku mbase asnjeri s'ka per te shkuar dot ndonjehere. Ky mjeshtri quhet John Dobson. Gjyshi i tij ka themeluar universitetin e Pekinit, e vete eshte i famshem per shpikjen e nje teleskopi te lire e funksional qe mban emrin e tij (Dobsonian). Dobson niset nga nivelit i larte i energjise qe na rrethon. Simpas llogarive te tij, nje kilogram lende permban energjine e njemije bombave atomike. Kuptohet po te merren parasysh permasat e universit qe njohim, sasia e energjise eshte jashtezakonisht e madhe. Dhe pyetje eshte: nga erdhi gjithe kjo energji? Aq me shume qe ne nuk njohim asnje proces natyror qe krijon energji. Ne fakt, gjithe dynjaja jone bazohet vec ne transformime energjish, por ne asnje rast energjia nuk krijohet. Mesa duket Prometeu i vodhi Mjeshtrit zjarrin, por jo formulen e tij. Nje pjese e mire e shkences thote qe gjithe kjo energji u cliruar ne Big Bang, por kuptohet, pa mundur te thote nga u gjet si fillim. Kurse feja ja le Zotit misterin. Kurse Dobson, gjen nje rruge te mesme, dmth "magjine" per te shpjeguar super cudine. Nga llojet e energjise qe njohim, dy me te konsiderueshmet jane ajo e gravitetit dhe ajo elektrike. E para na ben te peshojme mbi dysheme, sic ben te terhiqet cdo gje ne dynja, dhe e dyta na pengon qe te mos biem neper dyshme, sic ben te shtyhen objektet me ngarkese te njejte, apo te terhiqen ato me ngarkese te kundert. Perpara se te bejme (dmth. Dobson) kercimin magjik per shpjegimin e origjines se gravitetit dhe elektricitetit, le ta shohim ceshtjen nga nje ane tjeter. Po sikur te gjithe gjerat ne univers te bashkohen ne nje gje te vetme, a do te kemi me energji graviteti? Pjesa me e madhe e kesaj energjie do te shenderrohej ne forma te tjera. Ne menyre te ngjashme, do te transformohej dhe energjia elektrike.
1

Per ta sqaruar me nje shembull "magjine," le te mendojme ne suste, qe dikush e terheq nga te dy anet. Le te themi se susta sherben si univers per disa qenie nanoskropike, le t'i quajme sustore. Pra, sustoret do te mund te venin re se universi i tyre (susta) ka energji qe tenton ta mbledhi susten. Dhe mbasi susta leshohet, ajo vertet mblidhet, dhe energjia mbledhese transformohet ne te tjera. Ne menyre te ngjashme, ne universin tone, graviteti, thote Dobson, eshte energjia qe tenton te coje gjene ne gjendjen fillestare, ate te bashkuar. Po ashtu energjia elektrike ben qe gjeja e pafundme te paraqitet si gjera te ndara ne grimca. Pra, sipas Dobson, gjithe kjo energji sherben per te paraqitur te pandashmen e te pafundmen si te ndashme e te fundme, sic e shofim ne kasollen tone. Me tej, Dobson e shtrin magjine e tij dhe mbi hapesiren e kohen, keto pjese perberese te dynjase. Gjithmone sipas tij, hapesira duhet per te paraqitur te ndashmet, dhe koha per ndryshimet, apo transformimet e energjise. Pa hapesire gjerat nuk mund te ndahen, dhe pa kohe ato nuk mund te ndryshojne. Magjise se tij te "krijimit," Donson i ka gjetur dhe nje emer: "apparitional causation," apo shkakesi paraqitese (mbase ka ndonje perkthim dhe me te mire). Shkenca zyrtare e sheh Dobson si heretik apo te krisur. Dhe nuk ka faj, shkenca nuk ka si te merret me magji. Por, nga ana tjeter Dobson thote se s'ka rruge tjeter per te shpjeguar krijimin, apo per te shkuar me tej akoma, vecse me magji apo fantazi. Edhe une i prura ketu keto ide jo per t'i perkrahur apo shpjeguar me to boten,se sa per te ndare shijimin e nje fluturimi aq te guximshem te fantazise njerzore, sic eshte ajo e Dobson. Keto ide te Dobson, ngjajne me ide te feve indiane, dhe kjo nuk eshte koincidence, Dobson ka kaluar nja 25 vjet ne nje manastir Vedanta. I pyetur mbi mardheniet shkence-fe, Dobson thote se ato duhet te ulen e t'i japin doren njera tjetres. 2.Njsit arkitekturore t Universit Kshtu i prshkruan nj enciklopedi shkencore moderne elementet kimike. Mes elementeve t toks son ka nj shumllojshmri habitse: disa prej tyre jan t rralla, t tjera jan me bollk. Elemente si ari mund t trheqin syrin njerzor.. T tjerat jan gaze, t cilat ne as q i shohim, si azoti dhe oksigjeni. Qdo element sht i prpr nga nj lloj i veqant atomi. Mnyra se si atomet jan ndrtuar dhe ndrvarur nga njra-

tjetra tregon efektshmri dhe nj organizim marramends n nj rregull sistematik. Rreth 300 vjet m par, vetm 12 elemente ishin t njohura: argjendi, arseniku, bismuti, karboni, bakri, ari, hekuri, plumbi, merkuri, antimoni, squfuri dhe kallaji. Ndrkoh q u zbuluan t tjera, shkenctart vun re se elementet pasqyronin nj organizim t rregullt. Duke qen se n kt organizim kishte vende bosh, shkenctar si Mendelejevi, Ramsej, Mouzi dhe Bori teorizuan ekzistencn e e;ementeve t panjohura dhe vetit e tyre. Ato elemente u zbuluan m von pikrisht sic ishin parashikuar. Prse patn mundsi kta shkenctar t parashikonin se ekzistonin forma t materies, t cilat ishin t panjohura n at koh? Mir, pra, elementet ndjekin nj rregull natyror numerik, i bazuar n strukturn e tyre. Ky sht ligj i provuar. Pr kt arsye librat sgkollor mund t nxjerrin nj sistem periodik t elementeve n radh dhe kolona: hidrogjeni, heliumi...e kshtu me radh. Nj enciklopedi (Mc Graw-Hill Encyklopedia of Science and Technology) vren: " Jan t pakta sistematizimet n historin e shkencs q mund t konkurrojn me sistemin peridik si nj zbulim i gjer i organizimit t bots fizike...Cilatdo elemente t reja t zbulohen n t ardhmen, sht e sigurt se ato do t gjejn nj vend n sistemin periodik, duke u prputhur me organizimin e tij dhe duke shfaqur vetit e duhura faniljare." Kur elementet rregullohen n radh e n kolona t sistemit periodik, nj marrdnie e habitshme shihet mes elementeve t nj kolone. Pr shembull,n kolonn e fundit ndodhet heliumi (nr.2), neoni (nr.10), argoni (nr.18), kriptoni (nr.36), ksenoni (nr.54) dhe radoni (nr.86). Kto jan gaze q bhen t ndritshm kur nj shkarkim elektrik kalon prmes tyre dhe prdoren n llambat inkandeshente. Gjithashtu, ato nuk reagojn me lehtsi me elementet e ndryshme, sic bjn disa gaze t tjera. Po, Universi, deri edhe n grimcat e tij atomike, zbulon harmoni dhe organizim mahnits. Cfar sht prgjegjse pr nj organizim, harmoni dhe shumllojshmri t till mes blloqeve ndrtuese t Universit? Organizimi dhe harmonia e elementeve kimike n sistemin peridik pasqyron thjesht nj rastsi apo nj projektim inteligjent??! 3.Si u krijua Universi? A eshte bosh universi? A ka fund? A eshte i perjetshem apo koha ka fund? Doli nga dicka apo nga asgjeja - ex nihilo? Kosmologjistet kane shtruar kete pyetje qe kur Edwin Huble zbuloi ne vitin 1929 qe universi po zgjerohet. Per gati gjysem shekulli, teorija e pranuar ka eshte qe universi filloi nga nje shperthim i fuqishem energjie - Big Bang. Por sot
3

nje teori e re kosmike proposon qe universi eshte nje pjese e vogel te nje hapesire shume-dimencionale dhe te gjere, dmth qe Big Bang eshte vetem nje hap ne zhvillimin e pafundte te krijimit. Modeli Standart i Sotshem Sipas teorise se Big Bang universi u krijua nga shperthimi i nje pike nxehte, te kondensuar pafundesisht. Brenda nje pjese te shkurter te nje sekonde universi filloi te zgjerohesh (teoria e inflacionit). Pas kalimit te miljarda vjeteve galaksite, yjet dhe planetet u krijuan per shkak te ftohjesh se universit. Sot, 13.7 miljard vjet pas shperthimit te Big Bang, pranohet hipoteza qe universi akoma jo vetem qe po zgjerohet, por edhe po shpejtesohet nen ushtrimin dhe influencen e ca forcave teper energjitike dhe misterioze. Nese universi vazhdon te zgjerohet ne kete menyre, e ardhmja e universit duket e zeze. Yjet do te shpenzojne energjine e tyre, galakxite do te shperbehen, dhe universi do te mbetet i erret dhe pa jete pergjithmone. Kjo teori le shume pyetje dhe nuk shpjegon se si origjinoi Big Bang dhe se cfare eksistonte para shperthimit te madh. Gjithashtu, teoria nuk shpjegon natyren e fushes se energjise misterioze qe ndikon ne rritjen e shpejtesise te universit. Modeli Rrethanor (Ciklor) Per t'ju drejtuar limiteve dhe paradokseve te Big Bang, kosmoligjistet Paul Steinhardt, profesor ne Princeton University, dhe Neil Turok, profesor ne Cambridge University, perpunuan nje hipoteze te re kozmologjike e cila vendos universin si nje pjese e vogel ne perberjen e gjithesise, shumica e se ciles qendron ne dimensione te tjera qe njeriu nuk mund t'i mendoj dhe pershkruaj, sepse njeriu mendon e shikon ne tre dimensione (1)gjatesi, (2)lartesi, (3)gjeresi. Universi i jone eksiston ne nje shtrese tre dimensionale e cila qendron afer nje tjeter shtrese, te padukeshme qe eksiston jashte dimensioneve qe njeriu kupton. Cdo trilion vjet, te dy shtresat perplasen me njera tjetren dhe si pasoje krojojne nje stuhi energjie te barabarte me ate te Modelit Standart. Ne kete Model Rrethanor universi zgjerohet, ftohet, krijohen galaksite, yjet, dhe planetet deri sa zhvillimi natyror i ketyre objekteve vjen ne fund dhe e le universin bosh. Por sipas ketij modeli, perplasja e te dy shtresave fillon perseri ciklin e krijimit nga fillimi. Ne kete menyre, argumentohet, qe koha dhe gjithesia jane te pafundeshme, gje qe nuk gjendet ne Modelin Standart. Hapi i Pare: Universi Bosh Imagjino dy shtresa dy-dimensionale. Shtresa e pare permban universin tone dhe shtresa e dyte permban nje univers tjeter (ose asgje) por eshte i padukshem dhe ne nuk e shohim dot sepse eshte jashte dimensioneve qe mund te kuptojme. Pas ca kohe -triliona vite- ne zgjerim i
4

afrohemi fundit ciklik kosmik ku perberja e universit tone eshte kaq e shperndare dhe e ulet sa qe hapesira eshte gati bosh. Megjithate te dy shtresa jane akoma ne levizje, edhe pse jane bosh, dhe forcat e terheqjes midis tyre i afrojne bashke. Hapi i Dyte: Perplasja Energjitike Gjate afrimit te shtresave, forcat e terheqjes i prishin siperfaqet dhe perberjen e te dy shtresave duke krijuar vale derisa shtresat bashkohet ne disa vende dhe ne kohe te ndryshme. Prej kesaj perplasjete te drejtperdrejte clirohet energji e madhe. Si prodhim te clirimit te energjise, krijohet nje univers i fillestar. Gjithashtu, forca e perplasjes shkakton te dy shtresat te shkeputen dhe te terhiqen larg njer tjetres. Hapi i Trete: Universi i Plote Shperthimi i mesiperm dhe universi i fillestar zgjerohet dhe ftohet, dhe krijohen valet microwave qe sot jane te dukura ne universin tone. Kronologjia e ngjarjeve eshte e njejta me ate te Modelit Standart: krijohen galaksite dhe objektet e tjera kozmike, dhe universi vazhdon te zgjerohet, e cila sot eshte e ngjashme me universin tone. Hapi i Katert: Universi i Vjeter Nga fundi i eres kozmike, universi eshte zgjeruar kaq shume saqe galaksite jane teper larg me njer-tjetren. Mbas trilion vjet shumica e yjeve jane shuar dhe universi eshte bosh ne pergjithesi. Por ky eshte vetem fillimi. Terheqja e shtresave kozmike eshte e vazhdueshme, e pafundte dhe i perplas shtresat here pas here, duke nxitur Modeli Standart i Sotshem fillimin e vdekjes-rilindjes te universit. Tani, kjo teori natyrisht nuk mund te provohet akoma, sepse limited tona te kuptimit na pengojne te shqyrtesojme gjithesine. Megjithate teoria u modelua nga llogarite matematikore shume komplekse, gje qe ju mori Prof. Steinheardt dhe Prof. Turok gati 18 muaj per te perfunduar. Sot, teoria e tyre po shqyrtohet nga fiziciste, astronomiste, etj. Sipas teorise te Big Bang: -Para Big Bang universi qe shume i nxehte dhe shume i vogel, dhe materja ekzistonte veten ne formen e kuarkeve te lire. -Pas shperthimit te big bang ndodhi: 1.Zgjerim i shpejte dhe universi gradualisht u ftoh. 2. Kuarket u bashkuan dhe formuan Hadronet. 3. Forcat u ndane (elektromagnetike, berthamore dhe graviteti) 4. Materja (atomet) u formua. 5. Materja lindi galaksite, yjet, planetet, etj.

Doja te ilustroja ndarjen e elementeve themelore dhe te shpjegoja krijimin e universit. Vijon me poshte: Elementet Atomike: Elektron Proton Neutron Elementet Nen-Atomike: Fermion - elementet nen-atomike qe perbejne materjen dhe anti-materjen, permbledh: A. Materja - e cila perbehet nga: I.Lepton: Element strukturor fillestar pa permasa dhe struktura te brendeshme. Ka mase te ulet dhe udheton shpejt. Ky element nuk ndikon ne mbajtjen e berthames atomike. Elektron ngarkese negative -1.6X10e-19 dhe peshe 9.1X10e31kg. Rotullohet . Muon njesoj si elektroni por peshon 206.77 here me shume dhe ka nje gjysem-jete afersisht 2.197 mikroseconda. Tau nje tjeter electron I rende dhe me gjysem jete te 3X10e13 sekonda. Neutrino nuk ka ngarkese dhe ka masat e 1x10e6 te elektronit dhe rrotullohet . Ka tre lloj neutrino: 1. elektro-neutrino 2. muono-nutrino 3.tau-nutrino II.Kuark: Element strukturor i vogel 10e-15m radii) dhe merr pjese me forcat e forta berthamore. Kuarket kane ngarkesa elektrike fraksionale. Ky elemnt strukturor ndikon ne mbajtjen e berthames atomike. Elementi identifikohet nga keto ngarkesa: posht (d)= -1/3 lart (u)= +2/3 largues (s)= -1/3 terheqes ( c) = +2/3 meposhtem (b)= -1/3 mesiperm (t)= +2/3 III.Hadron - element i perbere (neutron dhe proton) Proton: Perbehet nga 2(u)kuark+1(d)kuark me ngarkese +1: ((+2/3)+(+2/3)+(-1/3)). Neutron: Perbehet nga 2(d)kuark+1(u)kuark me ngarkese 0: ((1/3)+(-1/3)+(+2/3)).

IV. Barion perbere nga tre kuark. Barionet perbejne materjen e perditeshme: Proton: Perbehet nga 2(u)kuark+1(d)kuark me ngarkese +1: ((+2/3)+(+2/3)+(-1/3)). Neutron: Perbehet nga 2(d)kuark+1(u)kuark me ngarkese 0: ((1/3)+(-1/3)+(+2/3)). Meson: Perbehet nga nje kuark dhe nje anti-kuark. Mesonet jane aktive ne mbajtjen e nukleoneve ne berthamen atomike. Ka dy tipa: (1)Pion (pi-meson) dhe (2)Kaon (K-Meson). V. Boson mbajtesi i forces. Lehteson krijimin e elementeve themelore me masa me te medhaja. Ka tre lloje: Foton ska mase, ska ngarkese dhe permban forcen elektromagnetike. Ka efekt deri ne pafundesi. Gluon ska mase, ska ngarkese dhe permban forcen e forte berthamore. Ka efekt deri ne distancen 10e-13 cm. W+, W- dhe Z0 ska mase, permban forcen e dobet berthamore me ngarkesen perkatese. Ka efekt deri ne distancen 10e-15 cm. Graviton ska mase, ska ngarkese, permban forcen e gravitetit. Ka efekt deri ne pafundesi. B. Anti-Materja: Nuk dihet shume mbi anti-materjen po fizicistet besojne se kane gjetur nje element anti-materje quajtur positron. Ky element eshte I ngjashem me elektronin por ka ngarkese positive. Anti-materjet e tjera jane anti-leptone dhe anti-kuark. Nuk besohet qe bosonet vete te kene antielement te perkatshem. Natyrisht, mardheniet midis materjes, anti-materjes dhe zgjerimit drejt pafundesise si dhe ndikimi i forcave elektromagnetike, gravitore, dhe berthamore mbas nje fare kohe do perfundojne ne prishjen e universit. Te pakten keshtu mendohet. 4.Teorit mbi lindjen e Gjithsis Teorit mbi lindjen e Gjithsis mund t prmblidhen n dy grupe thelbsore; at t Bumit t Madh (Big Bang) dhe at t Prhedhjes s Madhe (Big Bounce). Sipas teoris standarde t Bumit t Madh; papritur, n njfar mnyre, ndodhi dika e veant me t ciln zuri fill koha, njkohsisht edhe Gjithsia, e cila m pas u zmadhua. Nj mundsi tjetr pr lindjen e Gjithsis sht ajo q mund t quhet Prhedhja e Madhe. Idea sht se prpara asaj ngjarjeje rroposse q njihet si Bumi i Madh mund t ket pasur nj gjithsi q ishte m e madhe.
7

Kjo u b gjithnj e m e vogl dhe mbrriti n nj gjendje t ndrmjetme mekaniko-kuantike t paprmbajtshme, prej t cils erdhi nj gjithsi tjetr bymuese. Modeli ekpirotik Nse do t kishte grimca n form pike si struktur themeltare t gjithkaje, ather sipas teoris standarde t Bumit t Madh, q n fillimet e Gjithsis gjithka duhej t ishte ngjeshur n nj shkall madhsie pafundsisht t imt si dhe temperatura do t kishte qen e pafundt. N kt mnyr do t kishe t bje me gjra t pafundta dhe andralla q sjellin gjrat e pafundta sht se nuk mund t arrish t llogarissh dot asgj. Modeli ekpirotik sht nj ide e re q nuk do t zvendsoj at t Bumit t Madh, i cili prej 50 vjetsh mbizotron t menduarit e kozmologve mbi sesi nisi dhe evoluoi Gjithsia. Por n vend t nj gjithsie q lind n nj ast t dhunshm nga nj pik pafundsisht t vogl t nj dendsie t pafundt, kndvshtrimi i ri arsyeton se Gjithsia jon u krijua kur nj "membran" paralele me botn ton katr-dimensionale, u trhoq nga kjo e fundit dhe u prplas me t n mnyr kataklizmike pasi q t dyja kishin pasur evoluar ngadal n hapsirn e nj dimensioni t pest t fsheht, prgjat nj periudhe kohe tej mase t gjat. Membrana u puthit pas bots son dhe energjia kinetike e prplasjes sht kthyer n kuarqe, elektrone, fotone, etj. t cilat jan kufizuar t lvizin prgjat tre dimensionesh hapsire. Bumi i Madh, me kt edhe zanafilla e Gjithsis nisi n nj mnyr jo edhe aq t pazakonshme si 'prfytyrohet. Gjeometria energjitike e paraplqyer nga kto dy bot sht e shesht, kshtu q prplasja e tyre prodhon nj gjithsi t shesht Bumi t Madh. Sipas ekuacioneve t Einstein'it, kjo do t thot se dendsia e prgjithshme e Gjithsis sht e barabart me dendsin kritike. Polet teke, t rnda, magnetike q prodhohen me mbitepri n teorin standarde t Bumit t Madh nuk prodhohen fare n kt skenar sepse temperatura pas prplasjes sht tepr m e vogl pr t prodhuar ndonj nga kto grimca t rnda. Efektet kuantike bjn botn rrjedhonjse katr-dimensionale t valzohet prgjat dimensionit t posam q ndodhej prpara prplasjes kshtu q prplasja n disa vende ndodh n koh pak m t ndryshme se nga disa t tjera. N kohn kur prplasja sht kryer e tra, valzimi on n ndryshime t vogla t temperaturs, far mbjell luhatje temperature n sfondin e micrvalve si dhe mbrujtjen e galaksive. Mund t zvendsoje Teorin e Fryerjes (Inflacionit) Teoria e Fryerjes u zhvillua n vitet 80-t nga Alan Guth (MIT), Andre Linde (Stanford), Andreas Albrecht (UC Davis) dhe
8

Steinhardt. Ajo mbshtetet n teorin e Fushs Kuantike dhe prpiqet t llogaris njtrajtshmrin, n dukje, t Gjithsis. Po t hedhsh vshtrimin n nj drejtim n qiell, do t vresh disa veori t Gjithsis - galaksi dhe tufa galaksish - t cilat i prngjajn atyre q ndodhen n nj drejtim tjetr. Teoria e Fryerjes e prllogarit kt duke vendosur t gjith materien n nj sprk n fillimet, pastaj duke e shkrehur at jasht me shpejtsi m t madhe se t drits n nj periudh fryerje ku gjithka u zhvillua nn rregulla t prngjashme pa pasur parasysh se pr ku po drejtohej. N t njjtat prfundime t on edhe modeli i prplasjes s branave. Por Teoria e Fryerjes nuk i drejtohet ides se mund t ket dimensione t tjera. N koncept, modeli ekpirotik sht ndryshe. Nuk sht aspak duke ndodhur ndonj fryerje apo ndryshim i shpejt. Qasja drejt prplasjes z vend tepr ngadal prgjat nj periudhe tepr t gjat kohe. Gjithsia sht e njtrajtshme sepse prplasja dhe nisja e fazs s Bumit t Madh ndodhin pothuajse njhersh gjithandej. Kozmologjia e fryerjes parashikon nj spektr valsh gravitacionale q mund t jen t shqueshme n sfondin kozmik t micrvalve. Modeli ekpirotik nuk parashikon ndonj efekt valsh gravitacionale q mund t shquhen n kt sfond. Ather, far ka prtej kufijve t Gjithsis ? Dimensioni i pest sht ajo q ka prtej caqeve t Gjithsis, thon krijuesit e ksaj ideje. Ndonse arsyetojn se n fakt nuk ka caqe. Membrana, apo "brana" (ang. brane/s) si 'i quajn teoricient, duhet t ken pluskuar si flet letre prgjat ktij dimensioni t pest t cilin edhe vet shkenctart e pranojn se e kan t vshtir ta prfytyrojn intuitivisht.(Mnyra jon e rndomt e shikimit t hapsirs fizike 3 prmasore, s bashku me kohn, prbjn katr dimensionet e njohura). do fund i dimensionit t pest sht kufizuar nga nj bran e pafundt. E till mund t jet gjithsia jon e dukshme, e cila prpara prplasjes mund t ket pasur ose mund t mos ket pasur materie normale. N fundin tjetr t dimensionit t pest gjendet nj bran me fizik t ndryshme nga e jona. Branat n mes, ndonse mund t prmbajn materie, nuk jan gjithsi, dhe nuk i ngjajn brans n t ciln banojm ne. Kto brana bashk me hapsirn n mes tyre jan t fshehura pasi grimcat dhe drita nuk munden ta prshkojn hapsirn n mes branave. Vetm graviteti sht n gjendje t iftoj materien e nj brane kufizuese me t tjerat. Tjetr, mund t ket brana t tjera n interval, t cilat jan paralele me branat kufizuese dhe q mund t mbajn energji. Kjo teori sht e mbshtetur n teori t tjera mbi mundsin e pasjes s dimensioneve t shumfishta t cilat po pranohen gjithnj e m tepr. Teoria sht zhvilluar nga Neil Turok i Cambridge University, Burt
9

Ovrut i University of Pennsylvania, dhe Paul Steinhardt e Justin Khoury t Princeton University. Nuk ka arsye t pranojm si t vrtet, sipas ktij sistemi konceptual referimi, pasjen e gjithsive t tjera andej, thot Burt Ovrut. Nse n membrann ton do t kishte pasur materie t ngjeshur prpara Bumit t Madh ather imtsia m e vogl do t ishte ajo e nj filli, gj q zbut sjelljen e pafundt t rastit t teoris standarde t Bumit t Madh n dika t fundt. Q do t thot se gjithka ishte shkrmoqur n nj shkall tepr t vogl por jo pafundsisht t vogl. Kjo t jep shpres t mund t jesh n gjendje t llogarissh se far ndodhi n fillimet e Gjithsis. Termi ekpirotik vjen nga fjala e lasht greke ekpyrosis, q do t thot flakadan (zjarr apo prleshje shkatrrimtare). Sipas nj modeli stoik t lasht kozmologjik me t njjtin emr, Gjithsia u krijua nga nj shprthim i vrullshm zjarri. Teoricient e ditve tona thon se kjo ide e lasht nuk sht e ndryshme nga prplasja e parashtruar n modelin e ri. Sidoqoft, sipas nocionit stoik, ky proces mund t prsris vetvehten n t ardhmen. 5.Krijimi i Universit sipas shkencs Llogaritjet e probabilitetit e prgnjeshtrojn "Rastsin" Gjithka q studiuam deri tani tregon haptazi se do ekuilibr numerik q u prcaktua menjher pas Big Bengut, ka nj rndsi me t vrtet jetike pr vazhdimsin e racs njerzore. Pra, si fuqia shprthyese, vlerat e katr forcave themelore dhe t gjitha ato ndryshore, t cilat do t'i analizojm n faqet vijuese, jan harmonizuar n at mnyr q t formojn nj univers ku t mund t jetohet dhe kjo harmoni sht prllogaritur me delikatesn m t madhe. N kt pik le t marrim n dor pretendimin e rastsis (koinidencs) t materializmit. Rastsia sht term matematikor dhe nse dika mund t rea-lizohet me an t rastsis mund ta llogarisim n saje t matematiks s probabilitetit. Le ta shohim s bashku. Vall, sa sht mundsia q nj univers, i cili na jep mundsin e jets, t jet vetformuar rastsisht s bashku me t gjitha ndryshoret fizike? Nj e bi-lionta e bilionit? Nj e trilionta e trilionit, t trilionit? Apo m tepr? Kt shifr e zbuloi matematicieni i njohur anglez Roxher Penrouz, shok i ngusht pune me Stefan Hauking. Duke futur n llogaritje t gjitha ndryshoret fizike evidentoi se n sa forma t ndryshme mund t rreshtoheshin, dhe pr t formuar nj mjedis ku mund t jetojn gjallesat prcaktoi rezultatet e probabiliteteve t tjera t mundshme t Big Bengut.

10

Probabiliteti pr t formuar nj Univers ku mund t ket jet: Llogaritjet e matematicienit anglez Roxher Penrouz demostruan se probabiliteti i formimit t rastsishm t nj universi t prshtatshm pr jetes sht 1 n 1010123. Pr t prkufizuar kt numr fjala "e pamundur" mbetet e pafuqishme. 101000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000 Probabiliteti i gjetur nga Penrouz ishte 1010123. sht e vshtir bile t mendohet se 'kuptim ka ky numr. N mate-matik nj numr i shkruar n formn 10123 do t thot, 1 i ndjekur nga 123 zero. Kjo sht nj shifr astronomike, e cila sht m e madhe se numri i mbledhjes i t gjith atomeve t universit, pra, 1078. Por numri i gjetur nga Penrose sht shum her m i madh se ky i fundit. Kt shifr le t mundohemi ta shpjegojm me disa shembuj: 103 do t thot 1000. 1010123 do t thot nj numr, i cili formohet nga nj 1 i ndjekur nga 1000 zero. Nse pas 1 vendosim nnt zero kjo formon 1 miliard, 12 zero, 1 trilion... Por t vendossh pas numrit 1* 10123 zero nuk mund t prkufizohet apo t ket nj emrtim as n matematik. N termat praktike n matematik probabilitetet m t vogla se 1 n 1050 nnkuptojn nj "probabilitet zero". Por numri i Penrouz ishte nj numr tri-liarda t triliardit her m i madh se ky. Ai numr formohet nga 1 i pasuar prej 10123 zerosh. Shkurtimisht ky numr na tregon pamundsin pr t shpjeguar universin nprmjet rastsis. Roger Penrose: Ky numr na tregon edhe njher mprehtsin dhe saktsin e q-llimit t Krijuesit. Roxher Penrouz bn kt koment mbi kt numr q i kalon muret e logjiks: "Ky numr, na tregon edhe nj her mprehtsin dhe saktsin e qllimit t Krijuesit, pra, nj mundsi n 1010123. Ky sht me t vrtet nj numr i jashtzakonshm. Kt asnj njeri nuk mund t arrij ta shkruaj n formn e nj numri natyror sepse i duhet t shtoj pas numrit 1 edhe 10123 zero. Edhe sikur t'i shtojm nga nj zero n vend t t gjith protoneve dhe neutroneve t universit prsri do ta kishim t vshtir t prfitonim nj numr t till. Kto shifra, t cilat prkufizojn saktsin e ekuilibreve dhe t projekti-mit (dizenjimit) luajn nj rol themelor q i tejkalon kufinjt e inteligjencs son. Jan tregues q vrtetojn se universi kurr nuk mund t jet "fryt i rastsis", por ashtu si e shprehu edhe Penrouz, "demostrues i mprehtsis dhe i saktsis s Krijuesit".
11

N fakt pr t kuptuar se universi nuk sht "fryt i rastsis", nuk sht e nevojshme t dihen kto llogaritje probabiliteti q treguam m lart. Sepse do person q hedh nj sy prreth mund ta perceptoj kudo n univers kt krijim t qart. Padyshim q pas nj shprthimi t rastsishm me radhitjen vetvetiu t atomeve nuk mund t formohet nj univers i prsosur, e brenda tij sisteme, Dielli, Toka, njerzit n t, kafsht, bimt, insektet dhe gjithka tjetr. Detajet q evidentojm kudo nga kthejm kokn ne, jan nj nga nj, argumente t ekzistencs s Perndis, fuqis s Tij supreme dhe t nj krijimi t vullnetshm. Por kt mund ta konceptojn vetm ata njerz q arrijn t arsyetojn: "sht fakt se n krijimin e qiejve e t toks, n ndrrimin e nats e t dits, t anijes q lundron n det q u sjell dobi njerzve, n at shi q e lshon Allahu prej s larti e me t ngjall tokn pas vdekjes s saj dhe prhap n t nga do lloj gjallese, n qarkullimin e errave dhe reve t nnshtruara mes qiellit e toks, (n t gjitha kto), ka argumente pr nj popull q arsyeton". (Bekare, 164) Katr Forcat Faktikisht shpejtsia e shprthimit te Big Bengu sht vetm nj nga ato ekuilibra numerik t formuara n at ast n univers. Pas Big Bengut doln n pah "prmasat", t cilat prcaktojn strukturn e universit tek e cila ne bjm pjes, dhe kto ishin t prcaktuara n vlera t duhura. Kto prmasa prbjn at q sot fizika moderne i quan "katr forcat themelore". T gjitha strukturat dhe lvizjet fizike n univers kryhen n saje t ekuilibrit dhe relacioneve midis ktyre katr forcave. Kto jan: forca trheqse e toks, forca elektromagnetike, forca e fuqishme brthamore dhe forca e dobt brthamore. Forcat e fuqishme dhe t dobta brthamore prcaktojn vetm strukturn prbrse t atomit. Kurse dy t tjerat, pra, forca trheqse e toks dhe forca elektromagnetike, prcaktojn marrdhniet midis atomeve dhe gjithashtu t gjith ekuilibrat e objekteve materiale (dmth, vet materien). Kto katr forca kontrollojn dhe prcaktojn t gjith materien e shprndar n univers pas Big Bengut. Tek krahasojm kto forca me njra-tjetrn, prpara na del nj pamje shum interesante. Kto katr forca zotrojn vlera jashtzakonisht t ndryshme nga njra-tjetra. Nse do t krkojm t prdorim nj njsi t prbashkt pr raportet e t gjitha ktyre forcave, do t shkruajm dika t till: Forca e fuqishme brthamore : 15 Forca e dobt brthamore : 7.03 x 10-3 Forca elekromagnetike : 3.05 x 10-12 Forca trheqse e toks : 5.90 x 10-39 Nse do t shihnim me kujdes numrat e msiprm, do t vrejm nj dife-renc shum e madhe midis tyre. Psh, vlera e forcs s
12

fuqishme brthamore sht 25 e ndjekur kjo nga 38 zero m e madhe se forca trheqse e toks! Vall, cila sht arsyeja e nj diference t till? Biologu molekular i njohur Majkll Denton n librin me titull Fati i Natyrs: Si shfaqin qllim ligjet biologjike n univers, shpjegon nj t vrtet kshtu: Universi sht krijuar me nj projektim t veant q synon jetn e njeriut. Biologu molekular Majkll Denton n librin "Nature's Destiny": How the Laws of Biology Reveal Purpose in the Universe (Fati i Natyrs: Si shfaqin q-llim ligjet biologjike n univers), ksaj pyetjeje i kthen kt prgjigje: "N qoft se forca trheqse e toks do t ishte nj trilion her m e madhe, ather universi do t kishte nj siprfaqe m t vogl dhe jetgjatsia do t ishte m e shkurtr. Prmasa e nj ylli prafrsisht do t ishte nj trilion her m i vogl se Dielli yn dhe jetgjatsia e tij do t ishte vetm nj vit. Nga ana tjetr nse forca trheqse e toks do t ishte pak m e vogl se realja nuk do t arrihej kurr-sesi t krijohej ndonj yjsi apo galaktik. N t njjtn mnyr edhe te forcat e tjera vihet re nj ndjeshmri e till. Nse forca e fuqishme brthamore do t kishte nj vler paksa m t vogl ather i vetmi element statik do t ishte ai atom, i cili n brtham prbhet nga dy protone. N kt gjendje n univers nuk do t mbes fare hidrogjen dhe nse yjet dhe galaktikat do t ishin t krijuara, do t kishin nj struktur shum m ndryshe nga ajo 'kan sot. Qartsisht nse kto konstante dhe kto forca themelore nuk do t kishin vlerat preize, t cilat zotrojn sot, nuk do t ekzistonte asnj yll, supernov, planet apo atom. Me nj fjal nuk do t kishte jet". Pol Devis bn nj koment t till mbi prcaktimin (prpilimin) e ligjeve themelore t fiziks n univers n harmoni me jetesn e njeriut: "Nse natyra do t kishte zgjedhur vlera numerike pak m ndryshe, universi do t ishte nj vend shum m ndryshe. Dhe me shum mundsi ne nuk do t gjendeshim ktu pr ta par... Dhe njeriu me studimin e kozmologjis, pabesueshmria sa vjen e bhet m e dukshme. Zbulimet e fundit mbi zanafilln e universit tregojn se ky univers, i cili sht vazhdimisht n zgjerim prbhet nga nj struktur shum preize, e cila lind nj admirim t madh". Arno Penzias, me zbulimin e argumentit t madh t sfondit kozmik t rrezatimit, s bashku me Robert Uillson m 1965 fituan mimin Nobel. Penzias mbi kt projektim t mahnitshm bn kt koment: "Astronomia na shpie n nj ngjarje t mahnitshme; nj univers i krijuar n mosekzistenc. sht ndrtuar mbi nj ekuilibr shum t ndjeshm me kushtet e duhura pr t lejuar jetn n tok. Ky sht nj univers i planifikuar pr kt qllim". Te kto pjes, t cilat i shkputm nga thniet e shkenctarve t njohur vrejm se t gjith kan evidentuar t njjtin realitet. Kjo e
13

vrtet, i shfaqet do personi, i cili studion kto sisteme dhe ekuilibre t universit q na mahnisin pa mas. sht shum e qart q n t gjith universin ekspozohet nj projektim superior dhe nj sistem i prsosur. Zoti i ktij sistemi padyshim sht Allahu q krijon gjithka t prsosur. Allahu na trheq vmendjen n nj nga ajetet e Tij mbi prsosmrin dhe maturin n krijimin e universit: "(Ai sht q) Vetm Atij i takon sundimi i qiejve dhe i toks, Ai nuk ka as fmij e as shok n sundimin e Tij. Ai krijoi do gj, duke e prsosur n mnyr t qart e t matur". (Furkan, 2) 6.Origjina e bots do gj q ekziston rreth nesh bota q na rrethon nga vjen e gjitha kjo? N radh t par, prse sht ajo aty? Sa i vjetr sht Universi? Apo a sht ai gjithmon aty? A jemi ne me t vrtet t veant n koh dhe hapsir? A do t arrim t kuptojm se si filloi gjithka? Nga sht bota? Kozmologjia po punon pr t studiuar edhe cepin m t skajshm t Universit. Pr her t par mund tu japim shpjegim pyetjeve rreth fillimit dhe zhvillimit t Universit me an t vzhgimeve reale. Me teleskopt e sotshm, me prshpejtuesit e grimcave dhe me super kompjutert, shkenctart po arrijn, do her e m tej, ta prplotsojn imazhin se si u krijua Universi. Udhtimet n koh me an t drits N Berkeley University t Kalifornis astrofizikani Saul Perlmutter studion yjet eksploduese. Imazhet ai i merr nga teleskopi hapsinor Hubble. Astronomt i quajn kta yje Supernova. Supernovat hyjn n ngjarjet m t dhunshme t Universit. Ato eksplodojn me fuqin e trilion trilion bombave atomike. Drita e tyre shndrit pr nj koh t shkurtr m shum se e nj galaktike t tr. Pr shkak se drita e tyre mund t prllogaritet shum sakt, Perlmutter mundet t na jap largsin e tyre nga Toka dhe, n kt mnyr, mund t hedhim nj vshtrim nga e kaluara. Perlmutter: T gjith kto Supernova jan ekplozione q kan ndodhur para nj, dy, tre miliard vitesh. N astin kur studiojm nj nga kto supernova, ato na tregojn dika rreth ktij momenti t historis para nj apo dy miliard vitesh, ndrkoh q ne prpiqemi t qmtojm sa m shum e mundur, pr t zbuluar se si ka qen Universi para dy, pes apo dhjet miliard vitesh. Pra do vzhgim drejt gjithsis sht po ashtu edhe nj udhtim n koh, mbrapa n t kaluarn. Yjet, galaktikat, mjegullnajat spirale jan aq larg, saq drits i duhet shum rrug pr t br deri n tok. Nj rreze drite pr nj vit kalon nj rrug prej 9 miliard
14

kilometrash. Drits s Diellit ton i duhet vetm 8 minuta q t mbrrij tek ne. Por drits s Andromeds, galaktiks m t afrt me Rrugn e Qumshtit, i duhen 2 milion vite deri tek ne. Shkrettira n Kili. Ktu ndodhet vegla m e madhe e njerzimit n tok e br pr t vzhguar Gjithsin. sht Very Large Telescope, shkurt VLT. Ky teleskop nuk sht vetm nj dylbi i fuqishm, por gjithashtu edhe nj makin kohe. Me t shkenctart kan mundsin t deprtojn sa m larg n Kozmos. N thellsit e Gjithsis ata krkojn zonat ku u krijuan yjet e para nga gjella kozmike e zanafills q m pas do t formonin formacionet komplekse dhe t mrekullueshme: galaktikat, prej t cilave sht ndrtuar Universi. Dr. Natascha Frster Schreiber dhe ekipi saj nga Instituti Max Planck pr fizik extraterrestrale n Garching jan n krkim t lidhjes mes yjeve t para dhe galaktikave m t hershme. Si qe e mundur q nga strukturat e para difuze t zhvilloheshin forma t qarta t nj galaktike? Imazhet e para q morm nga VLT-ja na shfaqin sisteme yjesh 10 miliard vit-drite larg. Trajta t paqarta skematike. Tani shkenctart duhet t vendosin rreth nj njolle drite. Vetm ather mund tia drejtojn t gjith forcn e drits t Teleskopit objektit t przgjedhur. Po morn nj vendim t gabuar, do me thn Teleskopin ia drejtojn nj mjegullnaje difuze yjesh n vend nj galaktike, kjo do t thot t humbassh koh teleskopi shum t mueshme. A ka m shum se nj univers? N Stanford University t Kalifornis fizikani Andrej Linde ka nj shpjegim shum t thjesht pr ekzistencn e Materies: Universi jon sht thjesht njri nga pafund shum universe tjer paralele me pafund shum tipare t ndryshme. Ka pafund bot, n t cilat sundojn mbase ligje krejtsisht tjera fizike, ndryshe nga bota jon. Dhe krejt rastsisht, ky i yni sht krijuar ashtu, q ne t mund t jetojm. Andrej Linde: Fill pas Shprthimit t Madh Universi nis t prodhoj pjes t tij t veta t ndryshme. Dhe mbasi ky proces po zhvillohet prjetsisht, ka mundsi t lindin gjith universet e mundshme, madje edhe ato m t pamundshmit. Disa mund t ken ligje fizike q mund t ngjasojn me tonat. Dhe disa her lindin universe me ligje krejtsisht t ndryshme. Ne mund t udhtonim shum e shum larg pr t arritur te kta universe dhe t shikonim dika krejt tjetr. Por pr t udhtuar aq larg nuk jemi n gjendje ta bjm fizikisht. Ather mendojm: ky sht Universi im dhe ky sht nj tjetr univers ku jeton dikush tjetr. Kt un e quaj imazhin e Multiversit.

15

Multiversi sht m shum se nj ide. Linde e ka prllogaritur kt dhe fizikant tjer nuk e shohin iden e tij si t pamundur. Por si sht krijuar n fakt? Prgjigjja tij: fjalprfjashm nga Hii. Nga Hii e ka llogaritur formuln e Multiversit. Sipas Teoris s Lindes ka nj Vakuum zanafille me luhatje t vogla. Nga kjo sht krijuar Universi. Kto lvizje kan qen shkak pr shprndarjen e parregullt t Materies: n disa vende u formuan galaktika dhe disa t tjera hapsira boshe. Por nga ky vakuum luhats nuk lindi vetm nj univers, por pafunsisht shum. Koperniku na msoi q nuk jemi n qendr t Universit. Giordano Bruno vuri re se yjet jan diej njsoj si yni. Hubble na vrtetoi se Universi zgjerohet. A do t na msoj Andrej Linde q Universi jon me qindra miliarda galaktika nuk sht i vetmi? Saul Perlmutter: N t vrtet duhet t supozojm mundsin e ekzistencs s universeve t t gjith llojeve dhe sasive t mundshme dhe se t gjith kta mund t ekzistojn n t njjtn koh n qoftse ekziston dika e till si koha. Harald Lesch nuk sht dakord. Ai mendon se shkenca nuk sht n gjendje ti jap prgjigje nj pyetjeje t till, sepse sipas parakushteve q shtron, sht e pamudur t ket nj prgjigje. do mendim q braktis sistemin e vet pr t nuk sht m shkenc. Harald Lesch: Pr do shkenc natyrore sht deizive q s pari t respektojm kauzalitetin dhe s dyti kundrvnien midis hipotezs dhe eksperimentit. Kur kjo nuk respektohet, dhe kjo ndodh per Definition n rastin e universeve paralele, ather dy pikat e rndsishme, q shkenca ka zbatuar me aq madhshti dhe triumfalitet n tre shekujt e kaluar, nuk ekzistojn m. N Penn State University t Pennsylvanis atstofizikant Martin Bojowald dhe Abhay Ashtekar jan t nj mendimi tjetr. Ata kan llogaritur nj formul, e cila vrteton matematikisht, q nuk ka patur asnjfar Shprthimi t Madh, por do gj ka nisur me nj Big Bounce, nj proces sustimi. Nj tez e bazuar matematikishit pr kohn para Shprthimit t Madh ht e llahtarshme, sepse sipas teorise klasike t Shprthimit t Madh, nuk duhej t kishte fare koh para Shperthimit. Koha dhe hapsira do t duhej pra t ishin krijuar vetm n momentin e Shprthimit. Problemi q kemi deri m sot sht: sa m larg t zhvendosemi n t kaluarn e Universit, aq m pran do ti vijm astit, kur e tr masa e Gjithsis tkurret shum e m shum, deri n momentin q volumi arrin te zeroja, ndrsa trysnia pafund. Por n kt pik do teori merr fund. Prshkrimi i nj gjendjeje t till nuk ka qen i mundur me metodat tona shkencore dhe prandaj rrzohet edhe teorikisht. Pse Abhay Ashtekar dhe Martin Bojowald vazhdojn t bjn akoma llogari edhe pse fizika e tyre duhej t ndalonte n momentin e Shperthimit t Madh?
16

Shkanca ka mundur deri m tani ta shpjegoj Universin ose me Teorin e Relativitetit ose me Teorin e Kuanteve, por q ti kombinoj t dy kta principe matematikore ska arritur deri m tani askush. T gjitha llogarit nuk shkojn m tej se deri tek momenti i Shprthimit t Madh. Ashtekar dhe Bojowald mundn pr her t par t kombinojn dy teorit dhe arritn n nj ekuacion plotsisht tjetr. Meqense nuk do ecnin larg me metodat normale prllogaritse, ata vet kohs i japin nj struktur hapsinore. Shkurt: llogarit i bnin n dimensionin e katrt. Kjo lloj llogaritjeje quhet teoria e gravitetit kuantik t lakimit (Loop Quantum Gravity). N momentin kur t dy shkenctart prdorn teorin dhe prllogaritjet e tyre pr kohn para Shprthimit t Madh, si rezultat fituan dika apsolutisht t habitshme: llogaritjet nxorrn nj univers paraardhs. Abhay Ashtekar: Megjithat e papritura m e madhe ishte q me t vrtet n ann tjetr pra para Big Bangut ka patur nj tjetr univers. Kt nuk e kemi pritur. N fillim nuk isha i sigurt n mos bhej fjal pr nj efekt artificial. Por me llogaritjet e mtejme pam se kishim t bjm me nj efekt real fizik. N vend t nj fillimi absolut,a mos sht fjala pr nj cikl pa mbarim? A mos vall Bojowald dhe Ashtekar gjetn prgjigjen e pyetjes ka prpara? Gjer m tani thuhej: kujt i ec pr dore t kombinoj Terin e Relativitetit me at t Kuanteve ai do ta zgjidhi enigmn e Formuls s Bots! A mos ia kan dal Ashtekar dhe Bojowald? Harald Lesch: Ne nuk kemi kurrfar mundsie pr t kuptuar t tr sistemin. Pr kt duhet t qndronim jasht sistemit. Ather dhe vetm ather mund ti prgjigjeshim pyetjes se kishte para Shprthimit t Madh, apo dhe pyetjes t famshme, se nga po zgjerohet n t vrtet Universi? Me kt duhet t pajtohemi. Kozmologjia sht nj arqitektur e brendshme, pra mund t na jap vetm tiparet e brendshme t Universit. Vetm n qoft se dalim jasht tij do t kishim nj shans. Por prderisa jemi brenda, dhe ne jemi brenda, skemi asnj mundesi. 7. Edhe njher mbi origjinn e Universit "Po te kisha mundesine te mbyllesha ne levoshgen e nje arre do te ndihesha mbret i hapesires se pafundme.." (Shekspir, Hamleti, akti II, skena II) Hamleti ndoshta donte te thoshte qe qenia njerezore duke qene i kufizuar fizikisht, ka nje mendje te lire te eksploroje te gjithe universin dhe te beje dhe udhetime aventurore , aty ku dhe endrat me fantastike nuk mundin ta pushtojne. Sot rreth ketij problemi egzistojne pyetje te shumta, ku secila kerkon nje pergjigje te sakte dhe te kuptueshme.
17

Universi eshte me te vertete i pafundem apo eshte vetem shume i madh? Eshte i perjetshem, apo ka nje jete shume te gjate? A eshte e mundur qe nje mendje e kufizuar te kuptoje nje univers te pafundem? Mos po rezikojme te perfundojme si Prometeu mitik, qe i vodhi zjarin Zeusit per t'ja dhene njeriut, duke sakrifikuar jeten e tij ,duke e lidhur rreth nje shkembi, ku nje shqiponje ushqehej me meline e tij? Sipas S. Hawkink, qe eshte me i madhi fizikant pas Ajshtajnit, mbase dhe me i madhi i te gjithe koheve: "...besoj qe mundemi dhe duhemi te kerkojme per te kuptuar universin. Kemi bere tashme progrese te shenueshme, mbi te gjitha keto vitet e fundit. Akoma nuk kemi perpunuar nje tablo te plote , por ndoshta nuk jemi shume larg asaj." Dime qe universi nuk ka egzistuar gjithmone ne gjendjen ne te cilen e shohim sot. Ne te kaluaren, ne nje epoke te caktuar, ka ndodhur nje ngjarje qe beri te mundur ndezien e yjeve,qe do te thote qe drita e ardhur nga yjet me te largeta, akoma nuk kane patur kohen per te aritur tek ne (ne toke). Kjo shpjegon ate qe perse qielli naten nuk vezullon ne te gjitha drejtimet. Por ne qofte se yjet kane egsistuar gjithmone , perse do te ishte e nevojshme akti i ndezies se tyre disa miliarda vitesh me pare? Sipas filozofit Emanual Kanti, universi ka egzistuar pergjithmone, kurse per pjesen me te madhe te njerzve, besojne qe universi eshte krijuar vetem pak mijra vitesh para se ajo te shfaqej. Por a eshte i ketij mendimi astronomi E. Hubble? Ne vitin 1923, do te zbulonte qe shume nga njollat te quajtura mjegullnaja, ishin ne realitet te tjera galagtika (qe jane grumbullime yjore qe permbajne miliarda yje), por te ndodhura ne nje distance shume te madhe ndaj nesh. Ai llogariti qe koha e nevoshme qe drita e leshuar nga yjet e ketyre mjegullnajave te arrinte ne toke do te ishte e rendit te milionave ose miliardave vite. Kjo do te thote qe universi nuk mund te jete krijuar disa mijra vitesh me pare si mendonin disa. E. Hubble do te zbulonte edhe nje fenomen tjeter mjaft interesant. Duke analizuar driten e galagtikave qe i afroheshin ose i largoheshin tokes, ai do te kuptonte qe pothuaj te gjitha galagtikat qene duke u larguar,perve kesaj, sa me larg qe ato ishin nga Toka aq me shpejt largoheshin. Hubble arriti ne konkluzionin qe ne shkalle kozmike do galaktike eshte duke u larguar nga Toka ose nga njera- tjetra, me fjale te tjera Universi eshte duke u zgjeruar. Zbulimi qe Universi zgjerohet vazhdimisht,eshte zbulimi me i madh intelektual i shekullit te XX. Ky zbulim te on ne nje perfundim mjaft te debatushem rreth orgjines se universit. Ne se galagtikat largohen njera nga tjetra, do te thote qe ne nje te kaluar te larget, ato kane qene shume afer me njera tjeter, dhe ne baze te
18

shpejtesise aktuale te zgjerimit, mund te llogaritim se sa afer kane qene ato rreth dhjete ose pesembedhjete miliarda vitesh me pare. Sipas mendimit filozofik dhe atij shkencoro- astronomik, do ngjarje eshte shkaktuar nga nje ngjarje e meparshme, pra eshte "pasoje". Ngjarja "pasoje" sherben si "shkak" per ngjarjen pasardhese. Me fjale te tjera vargu i ngjarjeve shkak - pasoje i ngjan nje zinzhiri ku do hallke e tij simbolizon nje ngjarje te caktuar. Por zinzhiri i ngjarjeve ka nje hallke te fillimit. Kush e ka shkaktuar ate? Ndodhemi perpara nje problemi ku shume shkencetare, nuk kane patur shume deshire t'i afroheshin ose kane kerkuar t'i shmangen. Disa prej tyre, kryesisht ruset, i permbaheshin mendimit se Universi nuk ka patur nje fillim; disa te tjere pohonin se eshtja e orgjines se Universit nuk eshte nje problem shkencor por nje eshtje metafizike ose fetare. Kurse S.Hawking thote:"Sipas pikpamjes time, nje trajtim i tille nuk eshte i denje per nje shkencetar te vertete. Ne qofte se ligjet e natyres nuk do te vepronin ne fillim te universit, nuk do te ndodhte kjo edhe ne te tjera momente te evolimit te Universit?..orgjina e universit duhet vene mbi baza shkencore. Mbase do te jete nje detyre mbi mundesite tona, por ja vlen ta provojme qe t'i afrohemi asaj. Big Bang ose Shprthimi i madh Sipas Hawking, Universi ka patur nje fillim, por informacionet mbi natyren e ketij fillimi jane te pakta. Origjina e Universit mund te shpjegohet me teorine Big Bang ose i quatur ndryshe Shperthimi i Madh. Thelbi i kesaj teorie konsiston: gjithka ka filluar ne nje moment ne te cilin i gjithe universi dhe do gje rreth saj kane qene perqendruar ne nje pike me nje densitet dhe temperature te pa fundme. Pas shpertimit te madh, ne nje te qinden e sekondes se pare, ku temperatura ka patur vleren e qindra miliarde grade,universi fillon pak nga pak te zgjerohet. Fillojne te lindin grimcat e para te lehta si fotonet, elektronet ,neutrinot si dhe antigrimcat e tyre te cilat jane me shumice, si dhe pak nga grimcat e protonit dhe neutronit. Pas tre minutave te mevonshme, temperatura zbret ne nje miliard grade , dhe ne kete moment protonet dhe neutronet fillojne te kombinohen duke formuar berthamat e elementit helium, hidrogjen si dhe te disa elementeve te tjera te lehta. Pas qindra dhe mijra vitesh temperatura behet me e vogel se nje mije grade, dhe elektronet zvogelojne shpejtesine e tyre ne nje mase te tille

19

qe berthamat e lehta mund t'i kapni ato duke formuar keshtu atomet e elementeve te lehta. Do te kalonin miliarda vitesh kur do te lindinin elementet e tjere si karboni dhe oksigjeni qe jane elemente baze prej te cilave jemi perbere. Keto elemente do te lindni nga djegia e heliumit ne qendren e do ylli. Ky eshte ne vija te pergjithshme shpjegimi i fillimit te universit sipas teorise Big Bang Ja vlen te theksojme qe teoria e relativitetit te pergjithshem te Ajshtajnit, nuk vlen per fillimin e universit , ku dhe vete ai nuk thote asgje per kete eshte. Ose per te qene me te sakte, Ajshtajni kishte pershtypjen qe orgjina e universit i tejkalonte kufijte e kerkimeve shkencore. Ne qofte se teoria e relativitetit te pergjithshem nuk vlen per shpjegimin e fillimit te universit, cilat ligje te natyres vlejne per kete akt fillimi? Zoti nuk "luan" me zare Lindja e mekanikes kuantike, e cila ne dallim nga mekanike klasike, ka si objek te saj sistemet mikroskopike (te nivelit atomikmolekular ),mund te jape spjegimet e munguara. Dyshimi dhe kundershtimi i Ajshtanit ndaj mekanikes kuantike jane formuluar me shprehjen famoze te tij:" Zoti nuk luan me zare." Por ne realitet fakte te shumta tregojne qe Zoti eshte nje "lojtar" i afte, ne qofte se do ta krahasonim universin me nje kazino te madhe ku hidhen zare dhe rrotollohen rrotullat e fatit;te administrosh nje kazino eshte nje aktivitet me shume rrezik, sepse mund te humbasesh para do here qe hedh zare dhe rrotullon rruleten e fatit. Por ne qofte se vellimi i pikave qe shenon dhe numri i rrotullimeve eshte i larte, fitimet dhe humbjet jane mesatarisht te parashikueshme, edhe pse eshte i paparishikueshem kur shenon ose rrotullon vetem nje here. Administratoret e kazinove dine qe mundesite jane ne gjysem ne favor te tyre, kurse klienti-lojtar ka mundesi te fitoje vetem ne se luan ne nje numer te caktuar te hedhjeve te zareve ose xhirove te rrotullave. Pak a shume e njejta gje ndodh dhe me universin. Kur universi eshte i madh, si eshte sot, nje numer i larte i "hedhjes" se "zareve" eshte mesatarisht i parashikueshem. Eshte kjo arsyeja qe ne sistemet relativisht te medha funksionojne ligjet klasike nepermjet te cilave behen parashikime te sakta te ngjarjeve, kurse kur universi eshte shume i vogel, si ka qene afer gjendjes Big Bang, futen ne loje ligjet kuantike me parimin e tyre te papercaktushmerise, i ngjashem me fatin e nje lojtari te vetem.

20

Duke vazhduar te hedhesh zare per te pare se fare do te ndodhe me pas, universi ne dallim nga ajo qe pret, nuk ka nje histori te vetme, por ka te gjitha historite e mundshme, secila me nje probabilitet te dhene. Hipoteza qe universi ka nje histori te shumefishte, mund te duket fantastiko-shkencore, por sot ajo konsiderohet nga shkenca nje fakt i dhene, te cilen e ka formuluar per here te pare fizikanti i madh Richard Feynman. Per te krijuar nje perfytyrim rreth kesaj ideje: sqarojme qe per fisiken klasike do grimce ka nje histori te vete (grimca per te kaluar nga pika A ne B ka nje trajektore te caktuar), kurse sipas modelit te ri te nje historie te shumefishte, grimcat mund te pershkruajne te gjitha trajektoret e mundshme ne hapesire dhe ne kohe. do trajektore eshte e lidhur me nje vale qe karakterzohet nga dy numra, njera shpreh gjatesine e vales dhe tjetra fazen e saj (kreshte apo grope). Mundesia qe nje grimce te kaloje nga A ne B gjendet duke mbledhur valet e "lidhura" me te gjitha trajektoret e mundshme qe kalojna nga A ne B. Kjo mbase duket pak absurde pasi ne jeten e perditshme ne jemi familjarizuar me faktin qe objektet shkojne nga nje pike e fillimit ne nje tjeter vetem duke ndjekur nje trajektore te vetme. Ne te vertete kjo nuk mohon ose nuk bie ne kundershtime me hipotesen Feynman t historise shume fishe (ose te mbledheve te historive), sepse kur objektet jane te dimesioneve te medha (sisteme makroskopike) rregullat e perpunuara nga ai, qe lidh dy vlera per do trajektore, duke kaluar ne shumen e historive, te gjitha trajektoret neutralizojne njera tjetren. Me fjale te tjera kur kemi te bejme me sisteme makroskopike, vetem njera nga trajektoret e shumta meret ne konsiderate: ate te perkufizuar nga ligjet klasike te Njutonit mbi levizjen. Sot eshte duke kerkuar te nderthuren teoria e relativitetit te pergjithshem te Ajshtajnit me teorine e historise shumefishe te Feynmanit ne nje teori te vetme te madhe qe do te pershkruante te gjitha fenomenet e universit. Vete, teoria unike nuk mer persiper te thote asgje per orgjinen dhe gjendjen e fillimit te univesit. Ajo kerkon te llogarise se si do te evoloje universi duke u nisur nga disa te dhena relative te fillimit.Per te njohur keto jane te nevojshme disa kushte fillestare, si dhe regullat(ligjet) qe do te na informonin se fare ndodh ne kufijte e universit ne nje zone te caktuar te hapesires dhe kohes. Ligjet e evoluimit dhe kushtet fillestare
21

Ligjet e fizikes sqarojne se si evolojne me kalimen e kohes fenomenet qe ndodhin ne univers. Per shembull ne se hedhim nje gur ne ajer, ligjet e gravitetit na japin mundesine te percaktojme me saktesi levizjen e metejshme te tij. Por duke u bazuar ne keto ligje nuk mund te dime sakte se kur guri do te bjere ne toke dhe ne cilin vend te tokes guri do te bjere. Duhet te njohim dhe shpejtesine e levizjes se tij si dhe drejtimin ne momentin kur kemi hedhur gurin. Me fjale te tjera duhet te njohim kushtet fillestare, ose e thene ndryshe kushtet rreth fillimit te levizjes se gurit. Me qenese kozmollogjia meret me pershkrimin e evolimit te gjithe universit mbi bazen e ligjeve te fizikes, eshte duke kerkuar se cilat kane qene kushtet fillestare te universit ne te cilat duam te aplikojme ligjet e fizikes. Sot egziston mendimi shkencor qe gjendja fillestare ka patur nje ndikim te madh ne te gjitha karakeristikat themelore te universit, kryesisht mbi vetite e grimcave elementare dhe mbi bashkeveprimin e tyre, te cilat kane uar ne zhvillimin e jetes biologjike. Kozmollogjistet jane duke vleresuar te gjitha konfiguracionet e gjendjeve te fillimit, duke evidentuar se cila prej tyre ka evoluar universin ne ate drejtim qe e vezhgojme sot. shtjet e diskutueshme mbi origjinn e Universit Pr astronautt sht entusiaste t fotografosh tokn nga nj anije kozmike kur shohin gjra t spikatura n qiell.. "sht gjja m e bukur e udhtimeve hapsinore " ka thn nj astronaut. Dhe megjithat planeti yn duket shum i vogl n krahasim me sistemin diellor. Imagjinojm pr nj moment t udhtojm n hapsir pr t patur nj ide objektive pr prmasat e toks dhe t diellit. Dielli nuk sht gj tjetr, vese nj ndr yjet e pafundm q gjnden n nj krah t asaj spirale gjigante q sht galaktika jone q quhet Ruga e Qumshtit , e cila nga ana e saj sht nj pjes e vogel e universit. (Rruga e Qumshtit ka diameter 1.000.000.000.000.000.000.km dhe drites do t'i duheshin 100.000 vite per ta pershkuar ate. Ne Rrugen e Qumeshtit ndodhen 100 miliarde yje.) Me sy t lir arijm t shohim n nj nat t kthjellt disa njolla t ndritshme q n fakt jan t tjera galaktika, si pr shmbull Andromeda q sht m e madhja e Rugs s Qumshtit. Rruga e Qumshtit , Andromeda dhe dhjetra galaktika t tjera n saj t trheqies gravitacionale jan grupuar n grumbullime q t mara s bashku zn nj pjes shum t vogl t supergrumbullimit gjigant. Universi prmban nj nj numr t pafundem supergrumbullime dhe gjrat
22

nuk mbarojn atje. Grumbullimet dhe galaktikat nuk jan shprndar n hapsir n mnyr uniforme. Disa prej tyre me nj shkall t madhe ngjashmrie mund t konsiderohen si t prbra nga nj tyl (perde )dhe fije q qakojn nj lmsh t hapesirs s madhe boshe ,kurse disa t tjera jan shum t zgjatura si nj mur i madh gjigand. Edhe nga ky kndvshtrim do t ishte nj surpriz pr shum nga ata q mendojn q Universi t jet krijuar vetm nga nj shprthim kozmik rastsor. "Sa m shum q vzhgojm Universin n t gjitha detajet e saja t uditshme - ka thn nje shkenctar- aq m i vshtire do t jet shpjegimi me nj teori t thjesht se kush e ka br t jet kshtu ." A ka prova reth ekzistencs s nj fillimi? Astronom kan zbuluar nj fenomen thelbi i s cils qndron n sqarimin e m poshtm:duk br t kaloj drita e galagtiks nprmjet nj prizmi, vihet re q valet elektromagnetike t ndritshme do t duken "t zgjatura" gj q tregon q burimet e tyre (galagtikat) jane duke u larguar nga ne me nj shpejtsi shum t madhe. Sa m t ndara t jen galagtikat aq m shpejt ato largohen. Kjo tregon q universi sht duke u zgjeruar. Ky fakt tregon q duhet t ket qn nj "faktor"q ka nisur proesin, nj force shum e fuqishme pr t mposhtur trheqien e pa fundme gravitacionale t gjithe universit. Natyrshm lind pyetja: Nga mund t ket ardhur kjo energji dinamike? Nuk krkohet vetm burimi i ksaj energjie t pafundme . Jan t nvojshme edhe largpamsia dhe inteligjenca q prse shpejtsia e zgjerimit t universit t jet kaq e kalibruar me nj preizion kaq t madh. "Nse shpejtsia e zgjerimit t universit do t ishte kryer me nj shpejtsi nj t miliardn m t madhe se ajo reale - ka thn astronomi Lovell- e gjitha lnda e universit to t rezultonte tani e shprndar. Dhe nse do t ishte paraprire nga nj shpejtsi nj t miliardn m t vogl se ajo reale, forcat gravitacionale do ta kishin ngurtesuar universin brnda miliardit te par te jets s saj. N kto raste nuk do t kishte patur yje t qndrueshme dhe pr pasoj nuk do t kishte patur jet" Nj tjetr pyetje q vihet:Ekspertt sot a jan n gjndje t spjegojn saktsisht orgjinn e universit? Shum shkenctar q nuk e pranojn iden q universi t jet krijuar nga nj inteligjenc superiore, bjn hipoteza q disa nga vetit e proesit t krijimit t universit t jen krijuar nga hii. Psh modeli i universit inflacionar i konceptuar nga fizikani Alan Guth n vitin 1979, pohon q n fillim universi ka qn nj mikrogrimc dhe m pas ka filluar t zgjerohet me nj shpejtsi m t madhe se ajo e drits, e cila nuk sht verifikuar nga eksperimentet e deri m sotme.
23

A sht kjo e drejte? Astronomi Robert Jastrow ka shkruar:"Pak astronom kishin parashikuar q kjo ngjarje - lindja e papritur e universit - do t ishte br nj fakt shkencor i pranushem , por q m von vzhgimet e qiellit nprmjet teleskopve i ka ngushtuar t tilla konkluzione", dhe m posht shton:"prova astronomike e nj fillimi i v shkencetart n nj pozicion jo komod, pasi sht bindja e tyre q do efekt ka patur nje shkak natyral" Nj tjetr astronom E. A. Milne ka thn" Nuk mund t bjm asnj pohim mbi at se si kan qen gjerat n fillim; N aktin hyjnor t Krijuesit Zot nuk kishte as teleskope dhe as dshmitar". Origjina e universit Sipas popujve Boshongo t Afriks Qendrore, n fillim ekzistonte vetm errsira, uji dhe Zoti i madh Bumba. Bumba nj dit, nga nj dhimbje e fort stomaku, vjell Diellin. Dielli thau nj pjes t ujit, duke nxjerr n pah pjes toke. Ende n dhimbje t forta stomaku, Bumba vjell srish, duke nxjerr kt her Hnn, Yjet dhe pastaj disa kafsh, leopardin, krokodilin, breshkn dhe m n fund njeriun. Ky mit i krijmit t Gjithsis, si shum t tjer, prpiqet t jap prgjigje pr pyetjen q ne t gjith ngrem. Pse jemi ktu? Nga kemi ardhur ne? Prgjigjja q jepet n prgjithsi sht se njerzit kan nj origjin relativisht t kohve t fundit, sepse kjo gj duhet t ket qen e qart, edhe n koh t hershme, se raca njerzore sht zhvilluar n saj t prmirsimit n njohuri dhe teknologji. Kshtu q origjina e racs njerzore nuk mund t ket qen shum e gjat, sepse n rast t kundrt ajo do t kishte prparuar edhe m shum. Pr shembull, sipas Peshkopit Usher, Libri i Zanafills vendos krijimin e Gjithsis n orn 9 n mngjes, m dat 27 tetor, t vitit 4004 BC. Nga ana tjetr objekte t tilla si malet dhe lumenjt, kan ndryshuar shum pak gjat kohs s ekzistencs s racs njerzore. Kto objekte ishin menduar si nj sfond i vazhdueshm i jets dhe pr m tepr se kan ekzistuar n shekuj si nj peisazh bosh ose sht menduar se jan krijuar n t njjtn koh sikurse edhe raca njerzore. Megjithat jo gjithkush ishte i lumtur me iden se Gjithsia kishte nj fillim. Pr shembull, Aristoteli, m i famshmi prej filozofve grek, besonte se Gjithsia kishte ekzistuar prgjithmon. Dika e prjetshme sht m e prsosur se dika e krijuar. Ai sugjeroi q arsyeja q ne shohim prparim n racn njerzore ishte fakti se prmbytjet ose fatkeqsit e tjera natyrore, e kan kthyer n mnyr t prsritur qytetrimin n fillimet e tij. Motivimi pr t besuar n nj Gjithsi t prjetshme sht dshira pr t shmangur ndrhyrjen Hyjnore pr t krijuar Gjithsin dhe
24

prparimin e saj. Nga ana tjetr, ata q besonin se Gjithsia kishte nj fillim, e prdorin at si nj argument pr ekzistencn e Perndis, si shkak i par apo forc lvizse kryesore e Gjithsis. Nse dikush beson se Gjithsia kishte nj fillim, pyetja q shtrohet sht qart: far ka ndodhur para fillimit? far bnte Zoti prpara se t krijonte kt bot? A mos vall Ai po prgatiste Ferrin pr njerzit q bjn pyetje t tilla? Problemi nse Gjithsia kishte apo jo nj fillim, ishte nj shqetsim i madh pr filozofin gjerman, Immanuel Kant . Ai e ndjeu se kishte kontradikta logjike n kt gj. N qoft se Gjithsia kishte nj fillim, pse u desh t prisnim nj koh t pafund para se t kishim fillimin? Ai e quajti kt gj tez. Nga ana tjetr, n qoft se Gjithsia kishte ekzistuar prgjithmon, pse u desh t prisnim nj koh t pafund pr t arritur fazn e tanishme? Ai e quajti kt gj antitez. Qoft teza, ashtu edhe antiteza, varen thelbsisht nga supozimi i Kantit, s bashku me pothuajse t gjith bashkohsit e tij, se koha n vetvete ka karakter absolut. Kjo sht njlloj si t thuash se vijm nga nj e kaluar e pafund dhe shkojm n nj t ardhme t pafund, n mnyr t pavarur nga fakti nse Gjthsia ekziston apo jo. Ky parim sht ende n mendjen e shum shkenctarve t sotm. Megjithat n 1915, Einstein-i paraqiti n qarqet akademike europiane teorin e tij revolucionare, Relativitetin e Prgjithshm. N kt teori, hapsir-koha nuk sht absolute, pra nuk sht m nj sfond i fiksuar i ngjarjeve n kontinumin katr-prmasor. N kt teori, hapsira dhe koha jan madhsi dinamike t cilat jan formuar nga energjia dhe lnda n Gjithsi. Kto madhsi jan prcaktuar n kuadr t ekzistencs s Gjithsis, kshtu q nuk ka asnj kuptim logjik t flasim pr kohn para krijimit t Gjithsis. Kjo sht njlloj si t krkojm nj pik e cila ndodhet n Jug t Polit t Jugut!!! Nse Gjithsia n thelb sht e pandryshueshme n koh, si prgjithsisht mendohej nga shkenctart para viteve 1920, nuk do t kishte arsye q koha t mos prcaktohej n mnyr arbitrare larg n t kaluarn. do i ashtuquajtur fillim i Gjithsis do t jet artificial dhe n kt kuptim dikush mund t shtrij historin e Gjithsis prapa, n koh t hershme. N kt mnyr mund t themi se Gjithsia u krijua vitin q shkoi, muajin e kaluar ose dje, por me t gjitha kujtimet dhe dshmit fizike, duket si t ishte shum m e vjetr. Kjo gj ngre shqetsime t thella filozofike rreth kuptimit t ekzistencs. Personalisht do t merrem me kt gj duke pranuar at q sht quajtur prafrim pozitivist apo filozofi pozitiviste . Thelbi e filozofis pozitiviste qndron n faktin se ne interpretojm t dhnat q marrim nga shqisat tona n baz t nj modeli q ne kemi ngritur pr Gjithsin. N kt mnyr nuk mund t pyesim nse modeli paraqet realitetin. Pyetja q
25

mund t bjm sht a funksionon ky model apo jo. Nj model thuhet se sht nj model i mir, n qoft se, s pari, ai interpreton nj gam t gjer t vzhgimeve t kryera dhe fakteve eksperimentale, n kushtet e nj modeli t thjesht dhe elegant dhe s dyti, n qoft se modeli bn parashikime t caktuara q mund t verifikohen apo t hidhen posht prej eksperimentit. Duke u bazuar n filozofin pozitiviste mund t krahasohen dy modele t Gjithsis, nj model sipas t cilit Gjithsia u krijua vitin e kaluar dhe nj model n t cilin Gjithsia ka ekzistuar shum m gjat se nj vit. Modeli n t cilin Gjithsia ka ekzistuar pr shum koh mund t shpjegoj gjra t tilla si binjakt identik , q kan nj kauz t prbashkt n kohra t hershme ndrsa modeli n t cilin Gjithsia sht krijuar vitin e kaluar nuk mund t shpjegoj kto ngjarje. Pra themi se modeli i par sht m i mir. N filozofin pozitiviste nuk mund t ngrem pyetje t tipit: A ka ekzistuar vrtet Gjithsia prpara apo thjesht na shfaqet kshtu. N filozofin pozitiviste kjo sht e njjta gj. N nj Gjithsi statike nuk ka nj pik t prcaktuar natyrshm si fillim. Situata ndryshoi n mnyr radikale rreth viteve 1920 kur astrofizikani i famshm, Edwin Hubble filloi vzhgimet me nj teleskop 10 in n malin Wilson, California. Hubble zbuloi se yjet nuk jan t shprndara n mnyr uniforme n t gjith hapsirn, por jan mbledhur s bashku n grupe t mdha t quajtura galaktika. Duke matur dritn q vinte nga galaktikat, Hubble arriti t prcaktoj shpejtsit e lvizjes tyre. Ai priste q shum galaktika t vinin drejt nesh dhe po ashtu shum t tjera t ishin duke u larguar. Kjo gj do t sillte si pasoj nj Gjithsi t pandryshueshme me kalimin e kohs. Por pr habin e tij, Hubble gjeti se gati t gjitha galaktikat jan duke u larguar nga ne, pasi ai mati zhvendosjen e drits q vinte nga galaktikat dhe kjo zhvendosje ishte drejt s kuqes dhe referuar efektit Doppler, burimi i drits largohet nga marrsi me nj shpejtsi q prcaktohet nga zhvendosja e frekuencs. Pr m tepr ai zbuloi se sa m larg nesh t ishin galaksit aq m shpejt ato largoheshin prej nesh. Gjithsia nuk sht statike n koh, sikurse t gjith mendonin n at koh, ajo sht n zgjerim . Distanca midis galaktikave t largta vjen duke u rritur me kalimin e kohs. Zgjerimi i Gjithsis, ishte nj nga zbulimet m t rndsishme shkencore t shekullit t 20, apo t do shekulli. Ky zbulim transformoi n mnyr radikale debatin nse Gjithsia kishte nj fillim apo jo. N qoft se galaktikat jan duke u larguar prej nesh, koh m par ato duhet t ken qen mjaft afr me njra-tjetrn. Nse shpejtsia e tyre konsiderohet konstante, ato do t ken qn t gjitha n nj vend, rreth 15 miliard vjet m par. A ishte ky fillimi i Gjithsis?
26

Shum shkenctar jan ende t paknaqur me nj Gjithsi q ka nj fillim sepse duket sikur kjo gj nnkupton se ligjet e fiziks thyhen. Disa mund t angazhojn nj agjenci e jashtme, t ciln pr lehtsi e quajm Zot, pr t prcaktuar se si e pati fillimin Gjithsia. Disa t tjer kan avancuar duke propozuar teori n t cilat Gjithsia sht n zgjerim n kohn e sotme, por nuk ka nj fillim. Nj nga kto teori sht Steady State Theory , e propozuar nga Bondi, Gold, dhe Hoyle n 1948. N Steady State Theory ideja sht q ve largimit t galaktikave kemi edhe formimin prej materies t galaktikave t reja, t shprndara n mnyr uniforme n t gjith hapsirn. N kt mnyr Gjithsia ka ekzistuar prgjithmon dhe na shfaqet e njjt n do koh. Kjo veti e fundit ka nj virtyt t madh nga pikpamja pozitiviste, mund t jap nj parashikim t caktuar i cili mund t verifikohet me an t vzhgimit. Grupi i radio-astronomis n Cambridge, nn udhheqjen e Martin Ryle, n fillim t viteve 1960 bri nj studim t burimeve t radiovalve. Ata arritn n prfundimin se kto burime jan t shprndara n mnyr uniforme npr qiell, duke treguar se shumica e burimeve sht jasht galaksis ton. Steady State Theory parashikoi formn e grafikut t numrit t burimeve kundrejt fuqis s tyre. Por vzhgimet treguan se burimet ishin m t dobta se sa ishin parashikuar nga teoria, duke arritur n prfundimin se densiteti i burimeve ishte m i lart n t kaluarn. Kjo sht n kundrshtim me supozimin baz t Stady State Theory, sipas t cilit do gj ishte konstante n koh. Pr kt, dhe t tjera arsye, Steady State Theory u braktis. Nj tjetr prpjekje pr t shmangur nj Gjithsi e cila ka nj fillim, ishte sugjerimi se ka pasur nj faz t mparshme kontraktuese t Gjithsis, por pr shkak t rrotullimit dhe parregullsive lokale, materia n Gjithsi nuk sht prqendruar e gjitha n t njjtn pik. N kt mnyr pjes t ndryshme t materies do t shmangin njra-tjetrn dhe Gjithsia do t jet srish n zgjerim, me nj densitet i cili mbetet i fundm. Dy shkenctar rus, Lifshitz dhe Khalatnikov, kan vrtetuar se nj tkurrje t prgjithshme pa pranin e nj simetrie t sakt, gjithmon do t oj n nj fryrje t Gjithsis, me densitet i cili mbetet i fundm. Ky rezultat ishte shum i prshtatshm pr materializmit dialektik MarksistLeninist sepse shmang mjaft pyetjeve t vshtira n lidhje me krijimin e Gjithsis. Kur Lifshitz dhe Khalatnikov publikuan pohimin e tyre, Hawking ishte nj student 21-vjear, duke krkuar dika pr t prfunduar tezn e tij t doktoraturs. Hawking nuk i besoi t ashtuquajturs teorema Lifshitz-Khalatnikov, dhe s bashku me Roger Penrose vendosn t zhvillonin teknika t reja matematikore pr t studiuar kt shtje. Ata treguan se Gjithsia nuk mund t psonte fryrje. N qoft se Teoria e
27

Prgjithshme e Relativitetit e Einstein-it sht e sakt, ather do t ket nj singularitet, nj pik me dendsi dhe lakueshmri t hapsir-kohs t pafundme, pik n t ciln koha pati fillimin e saj. Provat e para eksperimentale pr t konfirmuar iden se Gjithsia kishte nj fillim shum t dendur, erdhn n tetor 1965, disa muaj pas rezultatit t par t Hawking n lidhje me singularitetet, me an t zbulimit t nj sfondi t dobt mikrovalsh n t gjith hapsirn. Kto mikroval jan t njjta si ato n furrat tona me mikroval, por shum shum m pak t fuqishme. Kto mikroval do t ngrohnin nj pica n vetm -271.3 grad celsius, gj q nuk mjafton pr t shkrir pican e jo m gatimin e saj. T gjith ne n fakt mund t vzhgojm kto mikroval duke vendosur televizorin n nj kanal bosh. Disa prqind t pikave t bardha q ne shohim n ekran, shkaktohen nga ky sfond i mikrovalve. I vetmi interpretim i arsyeshm i ktij sfondi sht se ky sht nj rrezatimit i mbetur nga nj gjndje fillestare tepr e nxeht dhe e dendur e Gjithsis. Me zgjerimin e Gjithsis, rrezatimi sht ftohur dhe sot shikojm vetm disa mbetje t zbehta t ksaj t kaluare prvluese. Edhe pse teorema e singularitetit Hawking-Penrose parashikoi se Gjithsia kishte nj fillim, ajo nuk e thot asgj lidhur me at se si ka filluar Gjithsia. Ekuacionet e Relativitetit t Prgjithshm bien posht n pikat singulare. Kshtu q teoria e Einstein-it nuk mund t parashikoj se si ka filluar Gjithsia por vetm se si do t zhvillohet pasi ajo ka filluar. N nj pik t till kemi dy mundsi zgjedhje: e para jan prfundimet e arritura nga Hawking-Penrose dhe e dyta sht t pranojm q Perndia zgjodhi mnyrn s si e pati fillimin Gjithsia, arsyet e t cils ne nuk mund ti kuptojm. Kjo ishte pikpamja e Papa Gjon Palit t II-t. N nj konferenc mbi kozmologjin t mbajtur n Vatikan, Papa u tha delegatve se ishte dakord pr studimin e Gjithsis pas fillimit t saj, por ata nuk duhet t hetojn n lidhje me vet fillimin e Gjithsis, pr shkak se ky ishte momenti i Krijimit dhe rrjedhimisht sht nj shtje ekskluzive e Zotit. Hawking, si pjesmarrs n kt konferenc, thot se ishte i knaqur q Papa nuk e kuptoi letrn q Hawking kishte paraqitur n konferenc ku sugjeronte nj skenar se si Gjithsia kishte filluar. Un nuk dua q mendimet e mia t shrbejn pr t m dorzuar n institucionet e inkuizicionit, si Galileo, shprehet Hawking. Interpretimi tjetr, ai i prfundimeve t arritura nga rezultatet e Hawking-Penrose, i cili mbshtetet nga pjesa m e madhe e shkenctarve t sotm, sht se Teoria e Prgjithshme e Relativitetit bie posht n fusha shum t forta gravitacionale, t cilat ekzistonin n Gjithsin e hershme. Kjo teori duhet t zvendsohet nga nj teori m e plot. N kt prfundim arrijm edhe nisur nga fakti se Relativiteti i Prgjithshm nuk e
28

merr n konsiderat strukturn n shkall t vogl t materies, q qeveriset nga Teoria Kuantike . Kjo gj n thelb nuk ka rndsi sepse shkalla e Gjithsis sht shum e madhe n krahasim me shkallt mikroskopike n t cilat qeveris Teoria Kuantike e Fushs. Por kur Gjithsia ka patur prmasat e Planck-ut , prmasa t rendit 10-33cm, t dy shkallt jan t njjta dhe Teoria Kuantike duhet domosdoshmrisht t merret n konsiderat. Pr t kuptuar origjinn e Gjithsis, ne kemi nevoj t kombinojm Teorin e Prgjithshme t Relativitetit me Teorin Kuantike. Mnyra m e mir pr t br kt gj sht t prdorim iden e Feynmanit t nj shume sipas t gjitha historive t mundshme. Richard Feynman ishte nj personazh i gjall, i cili ka luajtur n bateri bongo n nj StripClub n Pasadena dhe gjithashtu ishte nj fizikan i shklqyer n California Institute of Technology. Ai propozoi q nj sistem kalon nga nj gjendje A n nj gjendje B sipas do rruge apo historie t mundshme. do rrug apo histori ka nj amplitud apo intensitet t caktuar dhe probabiliteti i kalimit t sistemit nga A n B jepet duke mbledhur amplitudat pr do rrug t mundshme kalimi. Mund t kemi nj histori n t ciln Hna sht e prbr prej djathit blu, por amplituda e ksaj gjje sht mjaft e ult. Sigurisht kjo gj sht nj lajm i keq pr minjt. Probabiliteti pr nj gjendje t Gjithsis n kohn e tashme jepet duke mbledhur t gjitha amplitudat sipas t gjitha historive q arrijn n kt gjendje. Por si fillojn kto histori ose rrug? Kjo sht pyetja origjins s Gjithsis n nj tjetr form. Do t krkojm nj dekret nga Krijuesi se si filloi Gjithsia apo gjendjen fillestare t Gjithsis do e prcaktojm nga nj ligj i shkencs? N fakt kjo pyetje do t dilte edhe n qoft se historit e Gjithsis i takojn nj t kaluare t pafund. Por kjo pyetje do t lindte shum m shpejt nse pranojm se Gjithsia filloi s ekzistuari vetm 15 miliard vjet m par. Problemi i asaj q ka ndodhur n fillim t gjithkaje, sht pak a shum si shtja e asaj q ndodhi n mesjet, kur njerzit mendonin se bota ishte e shesht. A sht bota nj pjat t shesht, me detin q derdhet nga buzt e ksaj pjate? Un mendoj se jo. Mjaft njerz e kan testuar eksperimentalisht kt gj, ndoshta pa e kuptuar. Ata i kan qn rreth bots dhe nuk kan rn posht pasi kan arritur buzt e pjats. Si e dim t gjith, problemi i asaj q mendohej pr botn n mesjet, sht zgjidhur kur njerzit kuptuan se bota nuk ishte nj pjat t shesht, por nj siprfaqe t lakuar. Megjithat problemi i kohs duket sikur sht e ndryshe. Duket sikur koha sht e ndar nga hapsira dhe sht si nj model shinash hekurudhore. Nse ka nj fillim, do t duhet me patjetr t jet dikush pr t vendosur nisjen e trenave.

29

Teoria e Prgjithshme e Relativitetit e Einstein-it, unifikoi kohn dhe hapsirn n nj t vetme: hapsir-kohn, por koha ishte ende e ndryshme nga hapsira dhe ngjante si nj korridor, i cili ose kishte nj fillim dhe nj mbarim ose ishte i pafundm. Megjithat kur Jim Hartle dhe S. Hawking kombinuan Relativitetin e Prgjithshm me Teorin Kuantike, arritn n prfundimin se n kushte ekstreme koha mund t sillet si nj drejtim tjetr i hapsirs. Kjo do t thot se mund t shptojm nga problemi i nj kohe q ka nj fillim n mnyr t ngjashme me shptimin nga pikpamja mesjetare e nj bote me an. Nse supozojm se fillimi i Gjithsis ishte si Poli i Jugut t Toks, me gjersin gjeografike q luan rolin e kohs, Gjithsia do t filloj si nj pik n Polin e Jugut. Duke lvizur n veri rratht me gjersi gjeografike konstante, t cilat paraqesin madhsin e Gjithsis, do t zgjerohen. T pyessh se far ka ndodhur para fillimit t Gjithsis sht nj pyetje pa kuptim sepse nuk ka asgj n jug t Polit t Jugut. Koha, e matur si shkall e gjersis gjeografike, do t ket fillimin n Polin e Jugut, por Poli i Jugut sht si do pik tjetr. Dikush mund t thot: un kam qen n Antarktid por jo n Polin e Jugut. Ligjet e Natyrs q veprojn n Polin e Jugut veprojn dhe n do vend tjetr. Kjo do t heq kundrshtimin mbi vjetrsin e fillimit t Gjithsis, ky do t jet nj vend ku ligjet e fiziks bien posht. Fillimi i Gjithsis, do t qeveriset nga ligjet e fiziks. Tabloja e zhvilluar nga Jim Hartle dhe Stephen Hawking pr nj krijim spontan kuantik t Gjithsis sht pak a shum si formimi i flluskave t avullit n ujin q vlon. Ideja sht se rrugt m t mundshme t krijmit t Gjithsis, do t jen si siperfaqet e flluskave. Shum flluska t vogla do t shfaqen dhe pastaj do t zhduken srish. Kto do i korrespondojn mini-Gjithsive t cilat do t zgjerohen por do t tkurren (kolaps) prsri, ndrsa kan ende prmasa mikroskopike. Ato jan Gjithsi alternative t mundshme por nuk jan me interes pr shkak se nuk jetojn mjaftueshm pr zhvillimin e yjeve, galaktikave dhe jets inteligjente. Megjithat disa nga flluskat e vogla do t rriten n nj madhsi t caktuar, n t ciln ato jan t sigurta nga kolapsi. Ato do t vazhdojn t zgjerohen me nj shpejtsi gjithnj e m t madhe dhe do t formojn flluskat q ne shohim n ujin q vlon. Ato i korrespondojn Gjithsive q nisin t zgjerohen me nj shpejtsi gjithnj n rritje. Ky quhet inflacion, sikurse mimet q rriten do vit n ekonomit botrore. Rekordi botror pr inflacionin ishte n Gjermani pas Lufts s Par Botrore. mimet u rritn me nj faktor prej dhjet milion hersh n nj periudh prej 18 muajsh. Por kjo nuk sht asgj n krahasim me inflacionin n fillimet e Gjithsis. Gjithsia u zgjerua me nj faktor miliarda e miliarda her n nj fraksion sekonde. Ndryshe nga inflacioni n
30

mime, inflacioni n fillimin e Gjithsis ishte nj gj shum e mir. Ky inflacion prodhoi nj Gjithsi shum t madhe dhe uniforme, ashtu si ne e shohim sot. Megjithat Gjithsia nuk sht plotsisht uniforme. N shumn sipas t gjitha historive t mundshme t universit, histori t cilat kan parregullsi shum t vogla, do t kemi nj probabilitet t lart pr nj histori t Gjithsis plotsisht t rregullt dhe uniforme. Teoria parashikon se Gjithsia n fillimin e saj ka t ngjar t ket patur jo-uniformitete t vogla. Kto parregullsi t universit t hershm do t ken si pasoj variacione t vogla n intensitetin e sfondit t mikrovalve matur n drejtime t ndryshme. Ky sfond mikrovalsh sht vzhguar nga sateliti MAP dhe rezultati i marr jep ato lloj variacionesh t cilat jan parashikuar nga teoria. Kjo gj konfirmon faktin se jemi n rrug t drejt. Ekzistenca e jo-uniformiteteve n Gjithsin e hershme do t thot se disa zona do t ken densitet pak m t lart se disa zona t tjera. Trheqja gravitacionale suplementare e zonave me densitet m t lart do t ngadalsoj procesin e zgjerimit t ksaj zone dhe eventualisht mund t shkaktoj nj tkurrje t ksaj zone, pr t formuar m pas galaktikat dhe yjet. Pra, nse shikojm me kujdes hartn e mikrovalve, ajo ka pika blu n t gjith strukturn e Gjithsis. Kjo do t thot se Ne jemi produkt i fluktuacioneve kuantike n Gjithsin e hershme. E par n kt form, Perndia vrtet ka luajtur me zare! N njqind vitet e fundit sht br nj progres i jashtzakonshm n studimin e Gjithsis. Teoria e Prgjithshme e Relativitetit, si dhe zbulimin i zgjerimit t Gjithsis, shkrrmoqi pikpamjen e vjetr t nj Gjithsie statike. N vend t ksaj, Relativiteti i Prgjithshm parashikoi se Gjithsia dhe vet koha do t fillojn n Big Bang. Kjo teori gjithashtu parashikoi se koha do t ket nj fund dhe ky fund do t jet n vrimat e zeza. Zbulimi i sfondit kozmik t mikrovalve dhe vrojtimi i vrimave t zeza mbshtesin kto konkluzione. Ky sht nj ndryshim radikal n pikpamjen ton pr Gjithsin dhe realitetin n vetvete. Edhe pse Teoria e Prgjithshme e Relativitetit parashikoi se Gjithsia duhet t ket ardhur nga nj e kaluar n t ciln lakimi i hapsirkohs arrinte mbyllsin e saj, nuk mund t parashikoj se si lindi Gjithsia prej Big Bang. Kshtu q Relativiteti i Prgjithshm, i vetm, nuk mund t jap prgjigje pr pyetjen themelore t kozmologjis: Pse ekziston Gjithsia, n mnyr ajo ka lindur? Megjithat, n qoft se Relativiteti i Prgjithshm kombinohet me Teorin Kuantike, kjo mund t bj t mundur t parashikojm se si filloi Gjithsia. Fillimisht ajo do t zgjerohet me nj shpejtsi gjithnj e m t madhe. Gjat ksaj periudhe inflacioniste, martesa e dy teorive parashikon krijimin e fluktuacioneve

31

t vogla t cilat do t ojn n formimin e galaktikave, yjeve dhe t gjitha strukturave t tjera n Gjithsi. Kjo gj sht konfirmuar nga vzhgimi i jo-uniformiteteve t vogla n sfondin kozmik t mikrovalve, ekzaktsisht me t njjtat veti t parashikuara nga teoria. Pra duket se njezzimi sht n rrug t drejt pr t kuptuar origjinn e Gjithsis, edhe pse do t duhet akoma shum pun. Nj dritare e re pr t kuptuar Gjithsin e hershme do t hapet kur ne t arrijm dedektimin e valve gravitacionale apo kuanteve t bashkveprimit gravitacional t quajtur gravitone. Valt gravitacionale prhapen lirisht qysh prej kohs s Gjithsis s hershme, t papenguara nga ndrhyrja e fardo lloj materiali. Pavarsisht disa sukseseve t mdha, jo do gj sht zgjidhur. Ne ende nuk e kemi arritur t kuptojm teorikisht zgjerimin e Gjithsis, do t vazhdoj t zgjerohet n mnyr t prshpejtuar apo pas nj periudhe t gjat zgjerimi do t ngadalsohet. Pa kuptuar kt gj, ne nuk mund t jemi t sigurt pr t ardhmen e Gjithsis. A do t vazhdoj Gjithsia t zgjerohet prgjithmon? A sht inflacioni nj ligj i natyrs? A mos vall Gjithsia do t psoj nj kolaps total duke prfunduar n at q quhet Big Crunch? Rezultatet e reja t marra nga vzhgimet dhe prparimet n fushn teorike sa vijn e po bhen m t dendura. Jemi shum afr momentit kur mund t japim prgjigje pr pyetjet e vjetra sa vet njerzimi: Pse jemi ktu? Nga vijm nga ne? 8.Materia e Errt n Univers Abstract Rreth 90% e materies q prmban Universi nuk mund t vzhgohet n mnyr t drejprdrejt pr sa koh nuk emeton rrezatim elektromagnetik (drit) dhe nuk bashkvepron me materien e ndritshme, me prjashtim t bashkveprimit gravitacional. N ndryshim nga Yjet dhe gazi ndryjor t cilt, t ndritshm, vzhgohen lehtsisht n galaksit dhe q marrin emrin e materies s ndritshme (dukshme), lloji i materies q do analizohet quhet materia e errt. Askush nuk mund t vzhgoj n mnyr direkte materien e errt por kjo materie prodhon pjesn m t madhe t forcs gravitacionale q mban t bashkuara galaktikat dhe sht shum probabl q t mbaj t bashkuar t gjith Universin. Materia e Errt Pr shum koh sht besuar se do objekt prezent n Universin ton sht i dukshm dhe drgon n t gjitha drejtimet dritn e emetuar apo reflektuar, n varsi t natyrs s objektit. Kjo drit, pasi arrin Tokn,
32

mund t dedektohet dhe t studiohet duke krkuar t merret prej saj i gjith informacioni i mundshm mbi objektin i cili e emeton apo reflekton dritn ose t nxirren konkluzione t prgjithshme mbi kozmosin n trsi. N fakt detyra kryesore e astronomve nuk sht vetm t mbledhin dritn me an t teleskopve, qofshin kta toksor apo hapsinor, por mbi t gjitha detyra e tyre sht q prej ktyre objekteve t dukshm t marrin informacione pr gjithka tjetr q akoma nuk shohim dhe nuk njohim n Universin ton. Pikrisht nga analizimi i drits s ardhur nga hapsira 50 vitet e fundit, sot ne jemi n gjendje t pohojm se 90% e materies prezente n Univers sht e prbr prej objektesh apo grimcash t cilat nuk mund t shikohen. Me fjal t tjera, pjesa m e madhe e materies n Univers nuk emeton drit ose m mir nuk emeton rrezatim elektromagnetik dhe ekzistenca e ksaj materie mund t provohet vetm nga efektet q ajo shkakton (kryesisht gravitacionale) mbi materien e dukshme. Kjo mas e munguar sht quajtur materie e erret, emr ky q vjen pikrisht nga vetia themelore e ksaj lnde: t qnit e padukshme. far kuptojm me materie t errt? Edhe pse termi materie e errt mund t tinglloj misterioz, sht thjesht termi me t cilin fizikant, astrofizikant dhe kozmologt i referohen materies e cila nuk emeton apo reflekton drit t dukshme, radioval, rreze X, rreze gama ose rrezatime t tjera elektromagnetike. Sot mendohet se materia e errt sht shum m e madhe se sa materia e dukshme dhe se sht prgjegjse n nj shkall t lart pr strukturn e Universit q ne shikojm.

Materia e errt (majtas) dhe materia jo e errt (djathtas) Evidencat e para t pranis n Univers t materies s errt vijn nga studimet e kryera rreth viteve 30 t shekullit t kaluar n lidhje me grupimet e galaktikave. Zwicky n 1933 dhe Smith n 1936 duke studiuar
33

grupimet e mdha t galaktikave, respektivisht galaksin Coma Berenices dhe at t Virgjreshs, vzhguan se shpejtsit e galaktikave ishin shum m t mdha se sa parashikimet teorike pr nj sistem t lidhur gravitacionalisht masa e t cilit sht vetm ajo e galaktikave t dukshme. Ata arritn n konkluzionin se galaktikat n secilin prej grupimeve duhej t mbaheshin t lidhura prej efekteve gravitacionale q i detyrohen nj sasie t madhe t materies s padukshme, t ciln ata e quajtn mas e munguar. Sot n vend t termit mas e munguar prdoret gjrsisht termi materie e erret. Vetm n vitet 70 t shekullit t kaluar, n saj t provave t pakundrshtueshme eksperimentale dhe mbi bazn e studimeve t detajuara t lvizjes s yjeve n galaktika, komuniteti shkencor u detyrua t merrte pjes n problemin e materies s errt. Vlen t theksohet fakti se t gjitha studimet supozojn si t vrtet ligjin e gravitacionit universal edhe n distanca shum t mdha. Nse varsia e forcs gravitacionale prej distancs do ishte e ndryshme nga forma invers kuadratike, shum prej prfundimeve mbi materien e errt duhen rishikuar. Prse duhet t ekzistoj materia e errt? Nga pikpamja historike ka dy arsye themelore q kan detyruar fizikant t ngren hipotezn e ekzistencs s nj sasie t konsiderueshme t materies jo t dukshme. N t dyja rastet, njohurit tona pr mekanizmin e veprimit t forcs gravitacionale imponojn ekzistencn e materies s errt n mnyr q t mund t shpjegojm korrektsisht fenomenet e evidentuara n ambientin kozmik. Grupimet e Galaktikave N Univers ekzistojn shum galaktika, t cilat n pjesn m t madhe t rasteve nuk paraqiten n mnyr t veuar prej njra-tjetrs por jan t vendosura n struktura m t mdha t cilat prmbajn shum e shum galaktika n nj hapsir t ciln mund ta prcaktojm si t kufizuar edhe pse kemi t bjm me distanca t paimagjinueshme prej nesh, t rendit megaparsec (Mpc1). Kto struktura jan grupimet e galaktikave dhe mes dy grupimeve t galaktikave ekzistojn boshllqe gjigande kozmike, t cilat n fakt zn rreth 80% t hapsirs q ne njohim. Struktura e shprndarjes s materies s dukshme shfaqet si hoje bletsh, n t cilat galaktikat organizohen kryesisht n plane dy-dimensionale dhe ndahen prej njratjetrs nga zona kozmike n t cilat nuk sht e pranishme materia e ndritshme.

34

Pr shkak t trheqjes gravitacionale, galaktikat n brendsi t t njjtit grupim lvizin me nj shpejtsi tyren. Duke analizuar kto shpejtsi, studiuesit kan arritur n prfundimin se ato jan shum t mdha, me nj faktor nga 10 n 100 her m t mdha se sa shpejtsit q galaktikat duhet t kishin nse masa e grupimit do ishte vetm ajo e dukshme. Rrjedha llogjike e gjith ksaj t on n hipotezn se duhet t ekzistoj nj sasi e konsiderueshme e materies s padukshme por gravitacionalisht aktive e cila t justifikoj vlerat e matura t shpejtsive. ___________________________________ 1 1pc 3, 26147086 vjet drit

Galaktikat Spirale

N figur paraqitet galaktika spirale M81 me kraht e saj t mbushur me yje, e marr nga teleskopi SIRTF (Space Infrared Telescope Facility) Nga figura e msiprme galaktikat, struktura e t cilave sht spirale, kan nj brtham qndrore me dndsi mjaft t lart dhe krah t gjat rreth ksaj brthame, t cilat ndjekin kahun e rrotullimit t t gjith strukturs. do objekt q I prket nj galaktike t till rrotullohet m nj far shpejtsie rreth qendrs s galaktiks. Vlera e ksaj shpejtsie varet nga distanca e objektit nga qendra e galaktiks si dhe nga masa e saj.
35

Nse kuptimi yn pr gravitetin sht i sakt athere intuitivisht themi se nj mas galaktike m e madhe do t shkaktonte shpejtsi m t mdha t lvizjes s objekteve rreth saj. Duke studiuar vlerat e shpejtsis s objekteve n galaktika arrihet n prfundimin se shpejtsit e matura jan shum t mdha pr t qen t justifikuara prej sasis t materies s ndritshme q sht prezente n galaktik. Rrjedhimisht, q t justifikohen kto shpejtsi, duhet t ekzistoj nj sasi e konsiderueshme materie e cila sht aktive vetm nga pikpamja gravitacionale, e cila duke rritur masn e galaktiks justifikon m s miri vlerat e matura t objekteve prezente n galaktik. Prania e reve t gazit n pjest e jashtme t galaktikave dhe n hapsirat ndrgalaktike Duke studiuar kufijt e jashtm t galaktikave, ku ka shum pak yje prezente dhe pra luminoziteti i shkaktuar prej tyre mund t mos merret n konsiderat, jan vzhguar re t mdha gazi n grupimet e galaktikave.

Imazh me rreze X i marr nga sateliti ROSAT i mbivendosur nj fotografie t nj grupi galaktikash. Imazhi tregon, me nj ngjyr roz artificiale, nj re gjigande gazi t ngroht i cili emeton nj sasi t vogl rrezesh X. Prania e ktij gazi na bn t mendojm nj trheqje gravitacionale q e mban t lidhur at. Masa e dukshme e galaktikave nuk do ishte e mjaftueshme pr t mbajtur t lidhur gazin dhe pra kjo gj duhet
36

t jet pasoj e materies s errt t shprndar mes galaktikave n nj grupim. (Dr. R. Mushotzky, Nasa Goddard Space Flight Center) Pr t shpjeguar se pse kto re nuk shprbhen duhet supozuar ekzistenca e materies s errt me nj shprndarje t ndryshme nga shprndarja q deduktojm pr materien e ndritshme. A mund t ekzistojn galaktika me materie t errt? Nga studimet m t fundit rezulton se materia e gazt luminoze shtrihet prtej kufijve t galaktikave t dukshme. Q nj gaz t jet i dukshm duhet t ngrohet. Kush apo far e ngroh gazin? Nga kjo arrihet n prfundimin se ekzistojn mjaft indikacione pr pranin e materies s errt t shprndar rreth do galaktike dhe n hapsirat ndrgalaktike t nj grupimi galaktikash. Lentet gravitacionale1) Termi lente gravitacionale tregon pr nj efekt, i cili prshkruhet nga pikpamja e Relativitetit t Prgjithshm, sipas t cilit fotonet e emetuara nga nj burim drite, kur kalojn n afrsi t nj trupi qiellor masiv, i nnshtrohen trheqjes gravitacionale t tij. N afrsi t ktij trupi, hapsir-koha modifikohet duke u kurbuar. Ky perturbim n hapsir-koh i shkaktuar prej fushs gravitacionale t trupit qiellor ka pr pasoj ndryshimin e trajektores s rrezeve t drits n lidhje me trajektoren fillestare. Kjo gj on n formimin e imazheve t shumfishta t t njjtit burim. N figurn m posht tregohet skematikisht formimi i imazheve t shumfishta. Pra trupat qiellor masiv do t sillen si lente gravitacionale. Kur nj lente gravitacionale prbhet nga nj galaktik apo nj grupim galaktikash, imazhi i burimit prbhet respektivisht prej dy ose m shum objektesh piksore ose nga harqe t ndritshm, si tregohet n figura. ______________________________________ 1)Fenomen i provokuar nga prkulja e rrezeve t drits q vijn nga nj burim i largt (p.sh nj galaktik) nga ana e nj objekti masiv i vendosur mes burimit dhe marrsit (p.sh nj galaktik e madhe ose nj grup galaktikash). Ky fenomen ka pr efekt prodhimin e imazheve t shumfishta t burimit. Nga se prbhet materia e errt? Teleskopi hapsinor Hubble ka treguar se n qiell, n nj dimension kndor t barabart me at nn t cilin shihet Hna, ka miliona galaktika. Nga nj numr shum i madh matjesh t ksaj natyr arrihet t vlersohet se n Univers ka rreth 100 miliard galaktika dhe se secila prej ktyre galaktikave sht e prbr nga rreth 100 miliard yje.
37

Kjo sasi kolosale e materies sht e vogl nse e krahsojm me materien e errt. Sasia e materies barionike 1) n Univers, qoft e dukshme ose jo, mund t vlersohet mbi bazn e sasis relative t deuterit dhe heliumit q jan prezent sot n Univers dhe kan qen prezent rreth tre minuta pas Big-Bang-ut. Nse ather do kishte qen prezente nj sasi e madhe materie barionike, fillimisht prplasjet mes nukloneve 2 dhe m pas ato mes brthamave do ishin shum probabl n astet e para t ekzistencs s Universit dhe fraksioni i deuterit duhej t ishte tani shum m i vogl pr arsye se brthamat e deuterit kthehen n helium. N rastin e kundrt, nse materia barionike do kishte qen e pakt n fillimet e Universit, ather sasia e deuterit prezente n Universin e sotm duhet t jet relativisht m e madhe. _______________________ 1)Materie q prbhet nga protonet dhe neutronet. 2)Prbrsit e brthams atomike, neutronet dhe protonet.

Nga matjet m t fundit t kryera nga NASA n lidhje me sasit relative t deuterit dhe heliumit deduktohet se materia barionike prezente n Univers sht afrsisht 1/7 e materies s nevojshme pr t mbajtur t lidhur yjet n galaktika dhe galaktikat n grupimet e galaktikave. Duke prdorur metoda t trthorta, astrofizikant kan vlersuar se materia barionike e ila nuk emeton drit t dukshme sht rreth 9 her m e madhe se sasia e materies barionike q emeton drit t dukshme. Lind pyetja: nga se prbhet kjo materie? Ktu kemi t bjm me re gjigande gazi n grupimet e mdha t galaktikave, vrima t zeza q vijn si pasoj e kolapsit gravitacional t yjeve gjigand, yje t vdekur1), objekte me dimensione planetare t cilt quhen prgjithsisht MACHO2) etj. Nga sa tham deri tani sht e qart se kemi nevoj pr hipotezn e ekzistencs s materies s errt jo-barionike n mnyr q t kemi nj shpjegim t arsyeshm t gjndjes s lidhur t yjeve n galaktika. Mendohet se Universi prmban nj numr shum t madhe neutrinosh, grimca mjaft t njohura n fushn e Fiziks s Grimcave Elementare, t cilat jan prodhuar n fazat e para t jets s Universit. Shpesh neutrinot quhen grimca fantazm pr shkak se ato nuk zotrojn ngarkes elektrike dhe kan nj mas praktikisht zero. Pr kto arsye neutrinot bashkveprojn mjaft rrall me materien e zakonshme 3). Matjet me saktsi t lart t realizuara me prshpejtuesit e grimcave kan vrtetuar ekzistencn e tre tipeve t ndryshme neutrinosh. Eksperimentet Kamiokande e Supekamiokande n Japoni, Macro n Gran Sasso (rajoni i Abruzzo, Itali) dhe Soudan 2 n SHBA
38

kan dhn rezultate pr t ashtuquajturit neutrino atmosferike. Kto rezultate na japin nj sugjerim t fort se nj neutrino e nj tipi mund t transformohet n nj neutrino t nj tjetr tipi. Megjithat kto jan vetm konfirmime t parashikimeve teorike n lidhje me gjeneratat e neutrinove dhe transformimet e tyre, t dhna n vitet 1965-1980 t shekullit t kaluar, vite n t cilat sht shnuar nj prparim i jashtzakonshm nga pikpamja teorike n fushn e Fiziks s Grimcave Elementare 4). Transformimi i neutrinove mund t arrihet vetm nse neutrinot kan nj mas t ndryshm nga zero, gj q sht vrtetuar teorikisht. N t njjtin konkluzion arrihet edhe pr neutrinot q vijn nga Dielli, sipas eksperimenteve Homestake n SHBA, GALLEX n Gran Sasso dhe SNO n Kanada. Sipas ktyre eksperimenteve dhe parashikimeve teorike, neutrinot kan nj mas jashtzakonisht t vogl; duk shumzuar kt mas me sasin kolosale t neutrinove n Univers merret nj kontribut i tyre n masn totale t Universit pak m i vogl se ai i materies s dukshme. ________________________________________________ 1)T till jan Xhuxhat e Bardh, Yjet Neutronik etj. 2)Massive Compact Halo Objects. 3)Neutrinot mund t prshkojn t gjith diametrin e Toks pa bashkvepruar me grimca t tjera. 4)Gauge Theory of Elementary Particle Physics, Ta-Pei Cheng dhe Ling-Fong Li, Oxford University Press (Prshtatur n shqip nga A. Borii dhe E. Rexhepi) Kontributi i neutrinove q kan mas nuk e ndryshon shum situatn, pr m tepr q efekti i tyre reduktohet prej faktit se ato lvizin me nj shpejtsi shum t afrt me shpejtsin e drits dhe mund t luajn nj rol vetm n mbajtjen t lidhur t grupimeve t mdha t galaktikave, por jo grupimet normale t galaktikave e aq m pak t kontribuojn n mbajtjen t lidhur t yjeve n nj galaktik. Edhe pse nuk ka qn akoma e mundur t evidentohet eksperimentalisht, mendohet se energjia mesatare e neutrinove sht e madhe n krahsim me masn e tyre dhe pra shpejtsia e tyre sht afrsisht sa shpejtsia e drits. Thuhet se neutrinot jan nj pjes e materies s errt t ngroht. Pr m tepr duket e nevojshme t hipotizohet q n halonet1) galaktike ka grimca me masa relativisht t mdha dhe q lvizin me shpejtsi rreth 1000 her m t vogl se sa shpejtsia e drits. Fizikant prej kohsh krkojn t prodhojn kto grimca n prshpejtuesit e energjive t larta po deri tani nuk kan arritur akoma ti vzhgojn, gj q implikon se kto grimca duhet t jen shum masive.

39

Nga ana tjetr, fizikan q merren me studimin e astro-grimcave po krkojn pr kto grimca n rrezatimin kozmik, duke prdorur dedektor t sofistikuar ku kto grimca duhet t hyjn n bashkveprim. Nisur nga fakti se kto bashkveprime ndodhin shum rrall sht e nevojshme t reduktohet do rrezatim i teprt, si ai i lidhur me rrezatimin kozmik t ngarkuar dhe radioaktivitetin natyror. Dedektort pra duhen vendosur n laboratore nntoksor. Por cilat mundt jen kto grimca masive fantazm t cilat lvizin kaq ngadal? Fizikant teorik kan ngritur hipoteza n lidhje me ekzistencn e disave prej tyre. M e uditshmja nga kto sht neutralino2) , e cila sht grimca supersimetrike me elektrikisht neutrale dhe me masn m t vogl. Ekzistenca e super-grimcave ( s particle ) bazohet mbi nj simetri t mundshm boson-fermion3), sipas s cils do grimce me spin gjysm t plot (si elektronet, kuarket, neutrinot ...) duhet ti korrespondoj nj s-grimc e cila ka spin t plot (s-elektron, skuark, sneutrino ...). N mnyr analoge, do grimce me spin t plot (psh fotoni) duhet ti korrespondoj nj s-grimc me spin gjysm t plot (psh fotino). Kandidati m i favorizuar pr t shpjeguar materien e errt (t ftoht) sht neutralino, nj s-grimc q mund t konsiderohet si nj przierje sgrimcash t cilat jan partnert supersimetrik t fotonit, bosonit Z 4) dhe dy bosoneve t Higgs5. Nj tjetr mundsi do ishte ajo e nukleariteve, bashksi kuarkesh Up, Down dhe Strange. Brthamat e zakonshme atomike prbhen nga nj bashksi protonesh dhe neutronesh, t cilt nga ana e tyre jan bashksi kuarkesh Up dhe Down. N ndryshim nga brthamat atomike, tek nuklearitt kuarket u, d dhe s jan t lir t lvizin n brendsi t t gjith nuklearitit. Nuklearitt do ken densitet m t lart se brthamat e zakonshme dhe do ishin t qndrushme edhe pr masa shum m t mdha se sa ajo e brthams s uraniumit. ________________________________________ 1)Haloni galaktik sht nj rajon i hapsirs q rrethon galaktikat spirale. Ai prbhet kryesisht nga yje t shuar, gaz dhe mendohet edhe materie t errt. 2)Neutralino sht grimc e predikuar nga Modelet Supersimetrike. Sipas modeleve supersimetrike, neutralino sht nj grimc elektrikisht neutrale dhe sht grimca supersimetrike m e leht. Cilsohet si nj prbrs i mundshm i materies s errt. 3)T gjitha grimcat ndahen n bosone dhe fermione. Bosonet jan grimcat t cilat kan spin t plot ndrsa fermionet jan grimca me spin gjysm t plot. Jan emrtuar n kt mnyr pr nder t Satyendranath Bose, fizikan dhe matematikan indian, dhe Enrico Fermi, fizikan italian.
40

4)-

Boson elektrikisht neutral i cili sht prgjegjs pr bashkveprimin e dobt. Masa e tij sht 91.1 GeV 5)Bosoni i Higgs, apo si cilsohet The God Particle, sht grimca prgjegjse pr masn e do grimce tjetr dhe pr thyerjen e bashkveprimit elektro-t dobt n t dobt dhe elektromagnetik. Kjo grimc evidentohet teorikisht prej teorems s Goldstone. Eksperimentalisht nuk sht vrojtuar ende, por eksperimentet q kan nisur tashm n CERN pritet t dedektojn kt grimc rreth vitit 2013 ose t hedhin posht prgjithmon ekzistencn e saj. Sa materie e errt ekziston? Sipas Relativitetit t Prgjithshm t Einstein, q sht sot teoria themelore nprmjet t cils shpjegojm Universin ton deri n distancat m t largta, ekziston nj sasi e prcakuar e materies n brendsi t volumit kozmik, i quajtur densitet kritik, i cili bn dallimin formave t ndryshme t Universit dhe evolucionin e tij t mundshmn n t ardhmen. Nisur nga kjo q sapo tham, sht shum e rndsishme t vlersojm masn totale t Universit pr t njohur nse kjo sht m e madhe, e barabart apo m e vogl se sa ajo e fiksuar prej ekuacioneve t relativitetit. Pr kt vlersim, fizikant prdorin nj numr themelor, i quajtur parametri i densitetit dhe i shnuar me , i cili jepet nga raporti i sasis s materies reale t matshme n brendsi t Universit dhe sasis kritike t prcaktuar nga Einstein n ekuacionet e tij. - Nse sht e barbart me 1 ather sasia e materies q sht prezente n Univers sht ekzaktsisht e njjt me sasin e materies t parashikuar nga Relativiteti i Prgjishmm, gj q do t thot se graviteti mes strukturave t Universit lejon nj zgjerim t vazhdueshm t hapsirs, ashtu si po ndodh n ditt e sotme. N kt rast hapsira sht Euklidiane dhe kemi t bjm me nj Univers i cili ka gjeometri pjat. - Nse sht m e vogl se 1, do t thot se sasia totale e materies n Univers nuk sht e mjaftueshme pr t lejuar forcn gravitacionale t veproj mes strukturave n mnyr q t frenoj n nj far mase zgjerimin dhe pra fati i Universit n kt rast do t jet zgjerimi i prjetshm. N kt rast kemi t bjm me nj Univers t hapur dhe gjeometria e tij sht hiperbolike. - Nse sht me e madhe se 1 do jemi n nj situat t prmbysur me at q tham m lart. Pra masa totale e Universit sht e mjaftueshme pr t shkatuar n t ardhmen mekanizmin e kolapsit gravitacional t Universit, deri sa t arrihet n nj situat analoge me at t Big-Bang, t quajtur Big-Crunch. N kt rast kemi t bjm me nj Univers t mbyllur dhe gjeometria e tij sht sferike.
41

Fizikant teorik parashikojn nj vler = 1 pr shum arsye q gjenden n modelet e formimit dhe evoluimit t Universit. Pasojat e nj gjje t till, pra = 1, jan q Universi sht plan (pjat) dhe prshkruhet nga nj gjeometri euklidiane1). Duke patur parasysh se disa modele teorike, si psh teoria e inflacionit, disa studime mbi te dhnat e vzhguara mbi strukturn n shkall t gjr t Universit dhe rezultatet m t fundit nga Boomerang2) konfirmojn kt vler pr , sht e nevojshme q kontributet e llojeve t ndryshme t materies tek , duke u mbledhur mes tyre, t japin vlern 1. Duke matur kontributin e dhn nga materia e ndritshme n parametrin e densitetit, merret nj vler mat. ndritshme=0.05, q sikurse shihet sht shum larg pragut q sht 1. N kt mnyr duhet t kt nj sasi spikatse e materies duhet t jet e padukshme; n fakt nuk ka evidenca eksperimentale q t justifikojn nj vler m t madhe se mat. errt~0.35. Pjesa e mbetur e mass, pra rreth 70%, duhet t prbhet prej asaj q disa shkenctar e quajn energji e erret, e cila ndoshta i dedikohet pranis s konstantes kozmologjike 3). Nga pikpamja fizike, konstantja kozmologjike nuk sht gj tjetr vese nj forc e cila frenon zgjerimin kozmik, ose si m plqen ta quaj: anti-gravitet. Pr shkak t sikletit q sjell, q kur sht shfaqur, qllimi kryesor i fizikanve teorik ka qn q t vrtetojn se ky term ka vlern zero. Me gjith mundimin gati 90 vjear, akoma askush nuk ka arritur t vrtetoj, qoft dhe teorikisht, se ky term sht zero. Koht e fundit ka patur prova mjaftueshmrisht bindse 4) pr faktin se ky numr nuk sht zero dhe pr m tepr ai jep nj kontribut n parametrin e densitetit me nj faktor t rendit 0.6-0.7, q sht ekzaktsisht pjesa e munguar pr t arritur =1. Ku ndodhet materia e errt? Pjesa m e madhe e astronomve pajtohet me mendimin se materia e errt ekziston n afrsit e brthamave t galaktikave. Kjo gj ndodh edhe n galaktikn ton, Rrugn e Qumshtit, ku Nebuloza e Magelanit dhe dy galaktika satelite t galaktiks son q ndodhen n hemisfern jugore kan nj lvizje t influencuar nga prania e materies s errt n qndr t galaktiks son, megjithse ndodhet mbi 30000 vjet drit larg tyre. Mendohet gjithashtu se n qndr t galaktiks son ekziston nj vrim e zez gjigande e cila vazhdon t rritet dhe ndoshta nj dit do gllabroj Rrugn e Qumshtit. ________________________________________________ 1)E thn me gishta: gjeometria euklidiane sht ajo gjeometri n t ciln ka vend teorema e Pitagora-s.

42

2)-

Balloon Observations Of Millimetric Extragalactic Radiation and Geophysics (BOOMERANG), sht nj eksperiment q mat rrezatimin kozmik t nj porcioni t hapsirs nprmjet tre fluturimeve sub-orbitale t nj ballone n lartsi t mdha. sht eksperimenti i par q ishte n gjndje t jepte nj imazh me rezolucion t lart t anizotropive t temperaturs s rrezatimit kozmik. Nprmjet nj teleskopi t ngritur deri n kuotn 42 km, u b e mundur t zvoglohet absorbimi prej atmosfers toksore t mikrovalve, t prodhuara prej rrezatimit kozmik. Fluturimi i par testues u krye n qiejt e SHBA n 1997. Dy fluturimet pasardhse kan qn n 1998 dhe 2003 nga baza McMurdo n Antarktid. Balona u rrotullua rreth Polit t Jugut duke shfrytzuar shtjellat polare, duke u kthyer n pikn e nisjes pas dy javsh. Nga ky efekt (boomerang) mori emrin edhe teleskopi. 3)Kjo shr nj konstante e futur artificialisht n ekuacionet e Einsteinit n Relativitetin e Prgjithshm n mnyr q t mbahej n kmb hipoteza e tij e nj Universi statik. 4)P.sh studimi i shprthimit t disa Yjeve, i quajtur ndryshe Supernova. N prgjithsi mund t themi se aty ku ka materie t dukshme ka dhe nj far sasie materie t errt. Problemi q shtrohet sht se nse do kishte sisteme qiellore ku sht e pranishme vetm materia e errt, do ishte e pamundur t evidentohej n mnyr t drejprdrejt pr shkak t padukshmris s saj. Ne mundet vet t shpresojm q nj sistem i till t jet pran nj sistemi qiellor t dukshm n mnyr q t mund t vzhgojm efektet q shkakton mbi t. Deri tani jemi totalisht t pafuqishm n njohjen e sasis s materies s errt q prmbahet n sisteme t tilla, dhe si prfundim mund t themi: ESHTE PAMUNDUR TE PARASHIKOJME TE ARDHMEN E UNIVERSIT DHE TE ASAJ QE PERMBAHET NE TE, DUKE PERFSHIRE EDHE JETEN INTELIGJENTE, ndoshta kjo sht nj e drejt ekskluzive e PERENDISE, sikurse sht edhe krijimi. E rndsishme sht se nuk do ndalojm kurr s krkuari pr zgjidhjen e ksaj t panjohure q prej shekujsh mundon mendjen njerzore. Nse nj dit kjo enigm do zgjidhej, plot probleme do lindnin bashk me t: A DO KISHTE ME VEND TE FLISNIM PER PERENDINE? - NDOSHTA PO, NDOSHTA JO... 9.Errsira n kufijt e Universit Pas qindra miliard vjetsh, do galaksi q kemi n fqinjsin ton, do t glltitet nga hapsira dhe largimi i saj nga ne do t jet m i madh se shpejtsia e drits.
43

N shum fusha t mdha, krkimet e shkenctarve i hedhin drit t kaluars, duke analizuar fosile t vjetruara, objekte t kalbura apo mbetje t mumifikuara. Por, kosmologjia, studimi i origjins dhe evolucionit t Universit, sht ndryshe. Kjo sht nj fush ku ne aktualisht mund t jemi dshmitar t historis. Rrezet e drits s yjeve q i shohim me sy, jan nisur drejt nesh para mijra vitesh. Drita nga objektet m t largta, q kapet nga teleskopt e fuqishm, udhton drejt nesh shum m gjat, ndonjher miliarda vite. Kur e shohim nj drit t till, ne n fakt e shohim lashtsin. Gjat dekads s shkuar, vzhgimet e yjeve kan br q ti shohim thellsit e s kaluars s Universit, por ato uditrisht mundsuan q ta shohim edhe natyrn e s ardhmes. Kjo ardhmri, si sugjerojn t dhnat, nuk sht edhe aq e qet, pr shkak t asaj q quhet energji e errt. Historia e zbulimit fillon afro nj shekull m par me Albert Ajnshtajnin, i cili e kuptoi se hapsira nuk sht nj shkall ku kan mbir bimt, si e kishte parashikuar Isak Njutoni. N vend t ksaj, Ajnshtajni zbuloi se hapsira, ashtu si edhe koha, mund t ndryshoj, t ndrydhet dhe t rrudhet. N fakt, hapsira sht aq e lakueshme, saq, sipas matematiks, madhsia e Universit domosdoshmrisht ndryshon me kalimin e kohs: fabrika e hapsirs duhet t zgjerohet apo t tkurret, nuk mund t mbetet e njjt. Pr Ajnshtajnin, ky prfundim ishte i papranueshm. Ai do t kalonte 10 vjet pr t zhvilluar teorin e relativitetit, duke krkuar njohuri m t mira pr gravitetin, por nocioni i zgjerimit dhe i tkurrjes s hapsirs i dukej gabim. Ai fluturoi mbi kraht e urtsis s kohs se n shkall t madhe, Universi sht i fiksuar dhe i pandryshuar. Ajnshtajni reagoi shpejt. Ai e modifikoi ekuacionin e relativitetit t prgjithshm, ashtu q matematika ta vrtetonte pandryshueshmrin e hapsirs. Situata statike krkon q forcat e njjta me kahje t kundrt ta anulojn njra-tjetrn. N distanca t mdha, forca q e formson hapsirn sht forca trheqse e gravitetit. Ksisoj, Ajnshtajni gjykoi se nevojitet nj forc baraspeshuese n kah t kundrt pr ta dhn shtytjen e duhur. Por, far force do t ishte kjo? Ky ishte ndr misteret m t thella. Nse energjia e errt nuk degradon me kalimin e kohs, ather zgjerimi i prshpejtuar i hapsirs do t vazhdoj ti largoj galaksit gjithnj e m shum. Pas qindra miliard vjetsh, do galaksi q kemi n fqinjsin ton, do t glltitet nga hapsira dhe largimi i saj nga ne do t jet m i madh se shpejtsia e drits.

44

Ksisoj, dritat e emituara nga galaksit e tilla do ta humbin betejn pr ta kaprcyer hapsirn q i ndan me ne. Drita kurr nuk do t mund t arrij n Tok, ndrsa galaksit do t rrshqasin prgjithmon prtej kapacitetit ton pr ti par, pavarsisht sesa teleskop t fuqishm do t kemi. Pr kt arsye, kur astronomt e ardhshm do ta shohin qiellin, ata nuk do t mund t jen m dshmitar t s shkuars. E kaluara do t jet larguar prtej kufijve t hapsirs. Observimet nuk do t mund t zbulojn asgj prve njollave t zeza n pafundsi. (rel) 10.Universi mistik dhe magjik

45

46

47

48

49

50

11.Astronomt fotografojn "Syrin e Zotit" Astronomt kan rrmbyer nga hapsira kozmike nj foto aq qiellore dhe t mrekullueshme q sht quajtur si Syri i Zotit. Syri ka nj ngjyr blu t kornizuar me ngjyr t bardh q vazhdon me nj ngjyr mishi q nga larg ngjan me nj sy gjigand, t cilin astronomt e quajtn Syri i Perndis. Por, ky sy sht kaq i madh sa prmban n t galaktika m vete dhe drites i duhen 2 1/2 vjet per ta kaluar ate. Objekti q ngjan me nj sy n fakt nj grumbull gazi q duket sikur zien brenda nj ylli q aktualisht ndodhet 700 vjet larg nga kostelacioni i Aquarius. Kjo mund t shihet edhe nga amatort e astronomis duke prdorur teleskopa t vegjl. Kurse fotoja e publikuar u realizua nga nj teleskop gjigand n Observatorin e Europs Lindore n malin e La Sillas n Kili. Ekspertt thon se sistemi yn diellor do t ket t njjtin fat si ylli por vetm pes miliard vjet m pas.

51

Pavaresisht se ne cfare drejtimi shikon me Teleskopin Hubbel, do te dale kjo drite e shenderritshme ne mes.

52

12.Zbulohet Toka e re 20 vite drite larg Bots son Shanset q nj dit brezat e ardhshm t kolonizojn yjet sa vjen e rritet. Mbrmjen e s mrkurs astronomt njoftuan zbulimin e nj planeti t ngjashm me Tokn, nj bot shkmbore tre her m t madhe se bota jon. Bhet fjal pr nj yll 20 vjet drit larg. Planeti ndodhet n yjsin e quajtur si Goldilocks zone, nj rajon hapsire ku kushtet nuk jan as shum ftoht dhe as shum ngroht, t duhurat pr t krijuar uj q formojn oqeane, liqene, dete dhe lumenj. Shkenctart mendojn se planeti mund t ket dhe atmosfer, gj q rrit mundsit pr n kt planet. Zbulimi i ktij ylli, vjen tre vjet pasi astronomt gjetn nj planet t ngjashm, me mundsi banimi rreth t njjtit yll, q shknctart e cilsuan si oborrin e shtpis pr Rrugn e Qumshtit. Me kto dy gjetje, studiuesit shprehen se po vrtetohen mundsit se Universi sht i mbushur s teprmi me Bot si e jona. Nse kto bot jan t rralla ather ne do ti kishim gjetur me vshtirsi dhe jo kaq shpejt sa i gjetm, shprehet pr kt pik, Dr Steven Vogt, i cili udhhoqi studimet n Universitetin e Kalifornis, Santa Cruz. Numri i sistemeve me planete potencialisht t banueshm sht ndoshta n masn e 10 apo 20 pr qind. Mund t ket dhjetra miliarda t ktyre sistemeve n Galaktikn ton., shton Vogt. Ai tha pr Discoveri News se personalisht shanset pr jet jan 100%. Orbita e planeteve, nj yll i kuq i quajtur Gliese 581 ndodhet n konstelacion me Libra. Orbitat e planeteve n sistemin Gliese 581 jan krahasuar me ato t sistemit ton diellor. Ylli Gliese 581 sht sa 30% e
53

mass s diellit ton, dhe planetet e tij jan afr me yllin e tyre sa jemi ne afr diellit ton. Planeti katrt, G, sht nj planet i ksaj orbite n t cilin mund t ket jet. Mga matjet msohet se Planeti i quajtur Glieseg 118,000,000,000,000 kilometra larg, ose ndryshe aq sa drits s tij i duhen 20 vjet q t arrij Tokn. Planetit i duhen m 37 dit t rrotulloj diellin, gj q tregon edhe nj risi tjetr pr planetin, se stint e tij mbarojn pr pak dit. Shkenctart kan arritur gjithashtu n prfundimin se njra faqe e planetit i tregohet gjithmon drits s diellit, kurse ana tjetr qndron n errsir t prhershme. Astronomt kan qn gjithmon n krkim t risive prtej Galaktiks son dhe gjat ktyre viteve kan gjetur gati 500 eksoplanet ose t quajtur ndyrshe planete jasht sistemit ton diellor. Megjithat, pothuajse t gjitha jan shum t mdha, shkmbor, masa gazi, shum t nxeht ose shum t ftoht, mdth me kushte t pafavorshme pr jetn. 13.Vrimat e Zeza Studijuesit gjetn provn m t forte t ekzistimit t vrimave t zeza! Nj ekip studjuesish Anglo-Francez, e kan paraqitur deri m tani proven m t nxeht t egzistmit t vrimave t zeza, ata erdhen n prfundim, se bhet fjal pr nj burim radioskopik shum t fort, 290 milion vjet drite larg tokes dhe gjendet n nj skaij t galaksis dhe ka 500 her pesh me t madhe se Dielli jon.

54

Si e dim t gjith vrima e zez sht nj trup qiellor jashtezakonisht i dendur, me nj forc trheqse sa t madhe aq edhe t fuqishme sa q nuk lejon largimin e asgjej. Tezn e egzistimit t vrimave t zeza e ka paraqitur pr her t par teoria e relativitetit dhe pafundsia e saj mendohet t jet +infinit, arsyja pse quhet vrim e zez sht se sht n gjendje q dhe driten ta absorbon plotsisht.

Ekzistojn vrima te zeza t cilat kan 100 deri n 300 her pesh m t madhe se dielli, keto quhen zakonisht vrima t vogla te zeza, mirpo mendohet se ka dhe nga ato q jan miliona ose miliarda her m t mdhaja se dielli, mirpo egzistimi i tyre nuk sht vrtetuar akoma. Nga ana tjetr, shkenctaret nuk jan akoma t bindur se ky burim radioskopik i fuqishm, sht m t vrtet nj vrim e zez, pr kte gj ka dyshime. Shkenctaret e kishin zbuluar ket radioskop t fuqishm qysh n vitin 2004, me ndihmen e teleskopit hapsinor XMM-Newton dhe rrezeve X, n periferi t galaksis ESO 243-49, por nuk e dinin saktsisht se per cfar bhej fjal.

55

Vrimat e zeza jane nder gjerat e quditshme ne hapesiren kozmike,e cila gllaberon qdo gje qe kalon afer saj.asgje nuk mund t`i ike asaj-madje as edhe drita.Asgje nuk mund ti ike vrimes se zeze sepse graviteti i saj eshte shume i fuqishem.Sa me shume materie eshte e "paketuar" ne yje aq me i fuqishem eshte graviteti.Vrima e zeze eshte me u dendur se qdo gje qe mund te imagjinoni.Ajo mund te kete me miliona gjera me shume se dielli yne,te cilat do te mund te paketoheshin ne nje hapesire me te vogel se qyteti.Forca e gravitetit e ketyre gjerave te paketuara ne nje hapesire aq te vogel eshte tmerresisht e fuqishme.

Astronomet dhe fizikantet mendojne se vrimat e zeza krijohen nga yjet e vdekura.Ylli i vdekur digjet dhe ndalon se ndriquari.Gjithqka qe e perben yllin fillon te mblidhet ne vetvete dhe keshtu ylli behet me i dendur.Nese nje yll mund te kete dendesi te mjaftueshme qe te shendrrohet ne nje vrime te zeze ateher edhe e ben ate gje.Askush nuk ka mundur t`i shohe vrimat e zeza.Ju nuk mund t`i shihni ato per arsye se nuk japin asnje lloj sinjali te drites.Fizikanetet e perdorin matematiken per te parashikuar egzistimin e vrimave te zeza.Ata studiojne rreze te fuqishme te cilat vijne nga yjet thelle ne hapesire.Siq duket yjet rrotullohen rreth vrimes se zeze. 14.Astronomt amerikan deklarojn: Vrimat e Zeza mund t mos ekzistojn Ato thithin do gje qe u del perpara dhe kane perfshire ne studimin e tyre mendjet me te ndritura te planetit te cilet kohet e fundit po marrin ne konsiderate mundesine qe vrimat e zeza mund te jene inekzistente.
56

Sipas disa studiuese, kendveshtrimi tradicional mbi universin i mbushur me padukshmeri dhe cdo gje konsumuese nga vrimat e zeza mund te zevendesohet me nje alternative qe e ne vend te tyre vendos topa magnetike plazmore qe pluskojne ne hapesire. Nese gjetja vertetohet, gje qe disa shkenctare e shikojne si te pamundur, atehere do ndryshoje ne menyre dramatike teoria qe u hartua nga llogaritjet e nje gjeologu anglez ne vitin 1784 dhe qe me pas u verifikua nga Einstein dhe kater ligjet e hartuara nga Profesori Stephen Hawking. Shkenctaret, te drejtuar nga Rudy Schild i HarvardSmithsonian Centre per Astrofiziken hasen ate qe sic deklaruan ata mund te jete vdekja e teorise mbi vrimat e zeza. Kjo erdhi gjate vezhgimit te nje quasari 9 miliard vjet drite larg Tokes. Quasaret besohet se kane vrima te zeza ne qendren e tyre por qe te provohet kjo teori shkenctaret programuan 14 teleskope te cilet per here te pare u koordinuan ne nje menyre te tille per te vezhguar panderprerje nje pike te caktuar ne hapesire. Ata zbuluan nje vrime ne nje disk qe ishte materiali rrethues i qendres se quasarit, i gjere 4 miije here me shume se distanca nga Toka ne Diell. Vrima, sic besojne ata, mund te jete shkaktuar vetem nga flakja e materialeve prej nje force shume te madhe magnetike. Pasi vrimat e zeza nuk kane fusha magnetike, ekipi i Dr Schild sugjeron ne The Astronomical Journal se quasari mund te marri energji nga nje sasi e dendur sferash prej plazme qe quhen MECO (magnetospheric eternally collapsing object). Por sipas astronomeve theorite mbi ekzistencen e MECO-ve nuk pranojne mundesine e vrimave te zeza. "Besoj se kjo eshte prova e pare qe paradigma mbi vrimat e zeza eshte e pasakte," thote Darry Leiter, nje shkenctar i ekipit i tha New Scientist. Sipas Gerry Gilmore ne Institutin e Astronomise te Universitetin te Cambridge teoria ka ende rruge per te bere qe te bindi shume nga shkenctaret. Ai thekson eksperimentet e kryera vitin e kaluar te cilat mundesuan observimin direkt te nje vrime te zeze ne qender te galaktikes sone, Rruga e Qumeshtit. "Me duhet te them qe eshte nje kendveshtrim monitorues. Dhe ka shume mundesi qe te jete i gabuar," thote Prof Gilmore. "Me perpara ne observuam nje vrime te zeze dhe ne ate moment pati nje debat legjitim por tani eshte e veshtire te mendosh qe ne fakt ka qene dicka tjeter." 15.Shrimi yjor

57

Ndrsa kemi pranuar se planete si Dielli, Hna, Mrkuri, Venusi dhe t tjert mund t ushtrojn nj ndikim mbi jett tona, pak kemi dgjuar mbi nj ndikim tjetr m pak t njohur, at t yjeve dhe t rolit q ata mund t luajn mbi ndrgjegjen ton vetiake dhe kolektive.

Ekzistenca e ktij ndikimi bazohet n mesazhet e orientuara t marra nga Xhon C. Foks gjat mesit t viteve 80-t, kur nj entitet me emrin Hilarion kumtoi informacione mbi energjin e yjeve. Hilarion shpjegoi se si mund t akordohemi me vibrimet individuale t yjeve dhe se si, n qoft se nj teleskop fokuson nj yll mbi nj sipfaqe uji, disa nga cilsit vibruese t atij ylli do t'i transmetoheshin ujit. Vibrimet n uj lirohen n sistem, duke ja dhn marrsit natyrn e vibrimit. N vitet n vazhdim, orientimi i mtejshm oi n formimin e eliksireve yjore, q zotrohen tashm n shkall botrore. Pr vite e vite me radh njeriu ka kthyer syt nga yjet. Drita dhe prania e tyre duket se na inkurajon dhe frymzon. E kush nuk plqen t vshtroj nga yjet n nj nat t kthjellt dhe t mrekullohet me vezullimin e tyre? Yjet t japin gjithashtu ndjenjn e pranis kolektive: duke ditur q dikush prej jush, nga i cili ju mund t jeni ndar ose t cilin ju akoma nuk e keni takuar ndonjher, sht duke vshtruar lart dhe duke par t njjtin formacion yjor njkohsisht. Lemuriant dhe Atlantidasit e mom ishin t ndrgjegjshm mbi yjet dhe krkonin esencn e tyre shpirtrore si edhe krkonin prdorimin e energjive t tyre, ashtu si bnin Egjiptiant, Majant, Aztekt dhe shum qytetrime t tjera t hershme. Energjia e yjeve rrjedh posht, drejt nesh, vazhdimisht, megjithse ne jemi, kryesisht, t pandrgjegjshm pr kt gj. Kto energji sjellin ndryshime vibracionale n nj nivel t konsiderueshm mbi do gj t gjall mbi Tok. Yjet dhe konstelacionet, brenda t cilve ato
58

shfaqen, jo vetm q kan rndsi zodiake, legjendare dhe simbolike, por mund t ofrojn gjithashtu energji unike shrimi (kurimi) si n nivel t brendshm ashtu edhe n nivel t jashtm. Ashtu si planetet dhe interpretimet e tyre astrologjike, edhe yjet mund t ofrojn drejtim, aftsi deprtuese dhe mirkuptim. Ka disa mnyra pr t'u akorduar me nj yll: meditimi, eliksiri ose thjesht njohja e t hapurit ndaj energjis s tij si nj prbrs jetsor n jetn tuaj. Vibrimi i drits nga nj yll i prdorur n nj eliksir ose n nj form meditimi vepron brenda sistemit t gjendrave dhe, duke u akorduar me nj vibracion q sht n harmoni me vibracionin ton, krijon nj zgjim t energjive m t thella dhe jetsore brenda nesh. N meditim, mendja qetsohet n nj pik t till q lejon prqndrimin mbi disa aspekte t yllit, ndoshta duke dgjuar nj tingull ose duke rikrijuar vizionin e yllit brenda vetes ton. Pastaj duhet t qndroni pr pak koh duke medituar n heshtje t plot mbi ndihmn ose ndriimin q krkohet, duke prfytyruar qllimin tuaj t dshiruar. Eliksiret mund t prdoren si vajra pr masazh ose pr banjo ose t merren me pika si n rastin e serumit. Gjat ktij proesi ju duhet t jeni i prqndruar mbi yllin dhe ndihmn q krkoni prej tij. Ka shum yje t cilve mund t'u drejtoheni pr ndihm, me t cilt mund t punoni, n varsi t nevojs dhe n at koh. M posht po japim disa nga m t dobishmet. VEGA (Alpha Lyrae) - Energjia e VEGES lidhet me shprehjet muzikore dhe prandaj sht e dobishme n pastrimin e blloqeve krijuese pr ata q punojn n fushn muzikore. Ajo pastron gjithashtu kanalet pr komunikim dhe lidhje m t mir n nivelet shpirtrore. ALTAIR (Alpha Aquilae) - Altair karakterizon t kuptuarit, rezistencn dhe rrjedhjen e energjis. Ai bn q t kuptohen m mir situatat ku kan dal blloqe (pengesa), pr t br t mundur q personi t'i shohi shtjet me nj drit t re dhe t kuptoj pse jan ato (pengesat) atje dhe si mund t kalohen. SPICA (Alpha Virginis) - Ky sht nj yll i mir pr ata q merren me shtje spiritualiste sepse ndihmon n zhvillimin e aftsive psiqike. Ky yll ndihmon edhe ata q kan probleme fizike lidhur me shtylln kurrizore ervike (n qaf ose n shpatulla). FORMALHAUT (Alpha Piscis Austrini) - Formalhaut mund t ndihmoj shum mir ata q vuajn nga t dhnit pas dikaje q nga pirja, droga, duhani dhe deri marrdhniet e ndryshme. ADHARA (Epsilon Canis Majoris) - Adhara ndihmon n funksionimin normal t sistemit trets duke prfshir edhe prthithjen e mineraleve t ndryshme, vitaminave dhe oksigjenit dhe lirimin e substancave toksike.
59

ALIOTH ( Epsilon Ursae Majoris) - Ata q punojn n fushn e shndetit mjeksor, me pacient me vshtirsi mendore dhe me gjndje t rregulluar psikologjike mund t'i rrisin aftsit e tyre t komunikimit n nj mnyr sa m efektive me ndihmn e ktij ylli. Ky yll ndihmon gjithashtu aftsin metabolizuese t sheqerit dhe t t kuptuarit subkonshient t mblsis. Prandaj mund t jet me shum vler pr kdo q ka rregullime n ngrnie. ALPHARD (Alpha Hydrae) - Ky yll sht veanrisht i dobishm pr emocionet, sidomos n manipulimin e inatit, burimit t tij dhe transformimin e tij n dashuri, pasion dhe unitet. MIRACH (Beta Andromedae) - Mirach simbolizon lidhjen me sensin fizik dhe tingullin. Ndihmon n hapjen e root chakra, nj balancim i brendshm i gjendrave tiroide dhe i atyre endokrine dhe nj lidhje m e ngusht me tingujt e natyrs dhe Toks. CAPH (Beta Cassiopeiae) Shkrimtart, dhe ata q merren me sfera t tjera krijuese, do t gjejn nj akordim m t thell me fuqin e tyre t brendshme krijuese t Caph. Blloqet (pengesat) do t shkrihen dhe idet do t lirohen. WEI (Epsilon Scorpii) - Ky yll do t ndihmoj s teprmi t gjith ata q merren me shrimin e t tjerve. Ai i akordon, gjithashtu, njerzit me jett e tyre t shkuara, t lidhura me shrimin dhe mund t ndodhin rikthime t forta t kujtess mbi jetn e mparshme, kur ata kan qn marr me shrimin e njerzve. Ky yll sjell ndriimin e brendshm lidhur me at se pse ata ndjehen t motivuar pr t'u br shronjs n kt jet. ALUDRA (Mu Canis Majoris) - Aludra stimulon energjin e zemrs dhe sht e mir pr kdo q ka smundje t lidhura me zemrn. Ky yll bn q t prmirsohet shprehja e ndrgjegjshme e dashuris dhe lidhja m e thell midis syrit t tret dhe chakras s par, t dyt dhe t tret pr projektimin e energjis s ksaj dashurie n sferat mendore. ALRISHA (Alpha Piscium) N epokn teknologjike, n t ciln jetojm, shum veta kan nj frik t thell nga shpikjet e reja si kompjuterat dhe videot, psh. Meq Alrisha ka linja t forta metalike, duke prdorur kt yll, ju ndihmoheni n drejtim t t kuptuarit dhe t prdorurit m mir t ktyre pajisjeve. Alrisha mund t prmirsoj gjithashtu prdorimin m mir t kolins (vitamin B kompleks - esenciale pr funksionimin e mlis) n tru, pra mund t jet me efekte me vlera t mdha n shrimin e smundjes s Alzheimerit. 16.A ekziston qytetrimi n Mars?

60

Krkimi i jets fillon nga Marsi Ekzistojn apo a kan ekzistuar forma jete inteligjente dhe antropomorfe n planetet e tjera t sistemit ton diellor? Sipas autorit, sht e mundur dhe jo n rrug hipotetike, por prej paraqitje - deduksionit rigorozisht logjiko - matematik. Nuk ka pasur asnj zbulim t rastsishm, por nj krkim ndrdisiplinor, t kryer sipas rregullash t paracaktuara, n brendsi t nj kuadri organik referimi. N kt vllim t dokumentuar dhe ilustruar me bollk, fryt 10 vitesh krkime, autori u jep si lexuesve t motivuar, ashtu dhe studiuesve t fushs, pse jo dhe pedagogve dhe studentve universitar, e gjitha nj seri gursh dhe t vrtetash objektive, duke sqaruar prkufizimin e jo pak termave me dykuptime dhe t po aq teorive kontradiktore dhe duke ju prgjigjur bashkbiseduesit krkues q dshiron t njoh pa rezerva dhe sidomos pa diskutime t errta e t komplikuara, t vrtetn lidhur me Planetin e Kuq. 1. Jeta n univers
61

N t kaluarn mendimtart e mdhenj nuhatn se njerzimi toksor prfaqsonte nj prej shprehjeve t shumta t jets n univers. Filozofi Anaksagora (499/98 - 428/27 B.C.) shprehu bindjen se, Hna ishte jo shum e ndryshme nga Toka dhe n Greqin e lasht, filozof t caktuar demonstruan se posedonin bindjen e pluralitetit t botve. Midis ktyre parasokratikt Talesi nga Mileti (624 - 540 B.C.), Ksenofoni nga Kolofoni (570 - 475 B.C.), Heraklidi nga Hefesi (544 - 484 B.C.), Demokriti nga Abdera (460 - 371 B.C.), Epikuri nga Athina (341 271 B.C.) dhe Metrodori nga Kio, jetuar midis viteve 330 dhe 278 B.C., i cili pohonte se "t besosh q mund t ekzistoj nj bot e vetme e banuar sht po aq e mendur sa t theksosh se n nj fush t madhe me grur mund t rritet vetm nj bim plot me kallza". Filozofi Origjen nga Aleksandria (183/85 - 252/53 A.D.) theksonte se Toka "sht nj prej botve t vogla midis t tjerave n hapsirat e pafundme qiellore". Tri shekuj pas vdekjes s tij, mendimtari i madh u deklarua heretik dhe shkrimet e tij u vendosn n Indeks. N shekullin e XV-t, n nj epok n t ciln krkimi shkencor kundrshtohej shum, nj gjeni tjetr tentoi q ta daravis errsirn e imponuar nga obskurantizmi mbyts. Ky njeri qe Kardinali Nicol da Cusa, i quajtur "Cusano" (1401 - 1464), Peshkop i Bressanone, pararends i Kopernikut. Cusano pohonte se "nuk ka asnj yll, pr sa sht i ndryshm nga bota jon, pr t cilin mund t ndjehemi t autorizuar t prjashtojm se mund t jetojn n t krijesa njerzore". Vet Galileo Galilei (n fillimet e shekullit t XVII-t) pyeste nse planett e tjer prisnin forma jete t ngjashme me ato toksore dhe, n mnyr m eksplicite, shprehej gjenia e Xhordano Brunos n veprn e tij "Pr universin e pafundm dhe pr botn": "Universi sht i pafundm dhe qendra e tij gjendet n do an dhe n asnjrn n t njjtn koh. N hapsirn e pamatshme dhe t pafundme ka diej t panumrt, yje t rrethuar nga planet t ngjashm me ato q rrotullohen rreth diellit ton dhe sht budallallk t mendosh, se n kto planete nuk banojn qenie inteligjente dhe m shum inteligjente se ne". Kartezi e gjykoi "t guximshme, por jo absurde" hipotezn e pranis s jets inteligjente jasht Toks. Nga ana e tij, Kant e mbshteste (bile edhe Goethe), ndrsa astronomi dhe matematikani Pierre La Place, duke i apeluar pikrisht teorive t propozuara nga Kant, arriti n fakt q t'u paraprij astrofizikanve modern, duke pohuar se: "Njeriu i br pr temperaturn toksore, sipas do gjase, nuk do t mund t jetonte n bot t tjera. Por, a nuk duhet t ekzistoj nj pafundsi organizmash lidhur me temperaturat e ndryshme t globeve dhe t universeve? Nqoftse diferenca e vetme e elementve dhe e klims provokon kaq shum larmi n
62

krijesat toksore, aq m shum duhet t dalin nga format q njohim ato t planetve dhe t satelitve t tjer!". At Angelo Secchi (1818 - 1878), Drejtor i Specola Vaticana, n epokn n t ciln operonte pran Akademis Parisiane, ku tallej me njerz q mbshtesnin ekzistencn e meteoritve, pohonte me kuraj: "Kush nuk beson n banueshmrin e yjeve t tjera, sht njlloj si banori i Perandoris Qiellore, i cili, i mbyllur brenda Murit t Madh, mendon se n bot ekzistojn vetm kinez". Veprat apasionante t shkrimtarit Camille Flammarion i kan dhuruar njerzimit intuita t mrekullueshme, akoma sot t mbetura shum t vlefshme: "Guxojm t shpresojm - pohon Flammarion n fillimin e librit t tij kushtuar Marsit - se do t vij dita n t ciln mjete t panjohura pr shkencn ton aktuale do t na japin dshmi t drejprdrejta rreth ekzistencs s banorve t botve t tjera", dhe i shtojm pionierit t aeronautiks dhe t astronautiks, fizikanin dhe matematikanin rus Kostantin Ziolkovskij, gjuha e t cilit, n vitin 1896, mban tashm prpunime t gjera t tipit shkencor: "N planete t ndryshm mund t gjenden t gjitha fazat e evolucionit t jets (...) Kishte njerz n Tok, mijra e mijra vjet m par: do t zhduken pas disa miliona vitesh? I njjti proces mund t zhvillohet edhe n bot t tjera". 2.Nuk sht e mundur, kshtu q nuk sht! Vetdija se n galaktikn ton, prve Toks, ka shum bot t tjera t banuara nga qenie t gjalla sot sht pasuruar nga nj seri elementsh shkencor t fituar nga krkimi modern. Megjithat, edhe pse mund t duket e habitshme, nj vetdije e till nuk buron nga vzhgimi i trupave qiellor t afrt me Tokn, domethn t planeteve t sistemit diellor, por nga vzhgimi i planeteve jashtdiellore. Tentativa pr t studiuar planetet diellore u b n kohn e saj (dhe me shum bonsens) nga disa astronom t shekullit t kaluar, por ajo e krkimit sot duket sa ka marr dnimin nga ana m pak e "kulturuar" e shkencs s sotme. N pozicione goxha t ndryshm vendoseshin dy shkenctart e mdhenj, studiues t Marsit, Slovskij e Sagan, sovjetik i pari dhe amerikan i dyti, n veprn (e shkruar sbashku) "Jeta inteligjente e universit": "Idea se nuk jemi t vetmit, ka rezultuar nj prej m pjellorve t shkencs moderne. Atomet e pranishm n Tok jan identik me ata ekzistues n nj galaktik q gjendet n 3 apo 10 miliard vite drite larg. Njlloj ndodhin t njjtat ndrveprime, t njjtat ligje t natyrs i qeverisin lvizjet. Formula q shpreh trheqjen, dhe sfera prej plumbi me mas t madhe n nj laborator toksor mund t prdoret edhe pr t parashikuar me saktsi lvizjet e yjeve binare apo orbitn e Hns.
63

Nj prej midis intelektualve revolucionar kryesor t Rilindjes, pr t ciln luftuan Koperniku e Galileo dhe pr t ciln Giordano Bruno humbi jetn, qe ideja se Toka nuk ishte gj tjetr vese nj prej planetve t shumt n sistemin ton diellor e m tej". Doktor Ludwig Mirzoyan (1973), astronom pran observatorit Byurakan (Armeni), ka pohuar se, "ekzistojn 100 miliard yje ose diej vetm n galaktikn ton, disa prej ktyre natyrisht q posedon sigurisht planet si i joni. N nj rreze prej 100 vitesh drite, mund t ekzistojn t paktn 10 Toka si kjo e jona". Pavarsisht ksaj, shum midis shkenctarve q e konsiderojn t mundur dhe shum probabl pranin e jets inteligjente n univers, e konsiderojn megjithat joprobabl q mund t ndodh ose q tashm ka ndodhur nj kontakt me Tokn. Ashtu si n shum raste t tjera, "njeriu i shkencs", duke kundrshtuar premisat galileane, t cilave logjika shkencore duhet t'i referohet, pr t justifikuar nj paragjykim t sajin, gjendet e shtrnguar n afirmime falas q ngatrrohen prej paqartsis s formulimit dhe prej varfris s prmbajtjes. Pr kt motiv, n disa raste t veanta, nuk sht e mundur t dallohet opinioni i "arsyeshm" i nj krkuesi nga mendimi "jokompetent" i nj gazetari, duke qen se si njri, ashtu dhe tjetri, bjn gar se kush t'ia fus m kot. Kshtu, aspektin e nj teksti divulgues, lexojm: "Pr sa i prket mundsis s nj kontakti pakashum t drejtprdrejt midis nesh dhe t jashttoksorve eventuale pengesa kryesore, edhe n kt rast, prbhet nga distanca e madhe q e ndan Tokn dhe pjesn tjetr t sistemit diellor nga yjet e tjera t pajisur me planet n gjendje q t pres dhe zhvilloj jetn (...) kshtu q mund t pohohet me arsye se asnj jashttoksor nuk ka ardhur ndonjher t na gjej (...) n do rast, edhe pse nuk kemi marr asnjher vizita nga ana e jashttoksorve, kjo nuk do t thot se nuk sht interesante t krkoheshin". Pa asnj justifikim, planetet e sistemit diellor, fqinjt tan t shtpis, jan prjashtuar n mnyr sistematike dhe e gjitha kjo konfiguron nj operacion q do t presupozonte t paktn element t qndrueshm n favor t ktij referimi i pabesueshm. Dhe, n fakt, krkimi i jets fillon pikrisht nga Marsi. 3. Krkimi i jets fillon nga Marsi Njeriu toksor e ka vzhguar kozmosin qysh nga kohrat m t lashta. Fillimisht ishte i kufizuar vetm n prdorimin e syve, nga shekulli i XVII-t e m pas ka prdorur instrumenta dora-dors gjithnj e m t prsosura. Akoma n shekullin e XVII-t, instrumenti i vetm n
64

dispozicion t njeriut pr vzhgimin e qiellit ishte dylbia dhe, n disa raste, teleskopi. N at koh, njeriu ishte i vetdijshm pr faktin se, dritarja e vetme nga e cila mund t shikonte kozmosin prfaqsohej nga instrumentat, lidhur me t cilt, nga ana tjetr, ishte absolutisht i bindur se ndodhej prball mjetesh shum t kufizuara. Mjafton t konstatosh paknaqsin e shprehur nga Schiaparelli, kur profetizonte se t gjith misteret e Marsit do t mund t zgjidheshin vetm kur t ishte e mundur t merreshin masa t sakta lidhur me imazhet fotografike t Planetit t Kuq. Duket e pabesueshme, por Schiaparelli u referohej fotografive t afrta t ardhshme, megjithse akoma nuk ishte n gjendje t bhej fjal pr imazhe q do t mund t kryheshin nga instrumenta afr me planetin. Praktikisht, deri n at moment, astronomt kishin krkuar t afronin Marsin me Tokn, duke qndruar n kt t fundit. Ishte si t hidhej nj litar dhe t lidhej Planeti i Kuq, pr t krkuar q t vzhgohej m mir. Kjo ishte br me teleskopt dhe gjja arrinte n mnyr shum t prafrt, pasi Marsi mbetet gjithsesi nj planet mjaft i vogl dhe distanca megjithse minimale nga Toka nuk sht asnjher m e vogl se 55 milion kilometra. Megjithat, e gjitha kjo mbetet nj penges e madhe pr at q do t donte t prdorte instrumentat optike pr nj studim sistematik (m mir pr nj "vzhgim pa pretendime") i asaj pike ngjyr t kuqe t vendosur n qiell! Kshtu q duhet pranuar se, puna e kryer nga astronomt e shekujve t kaluar ishte nj pun e madhe, nj impenjim i madh i kryer me prdorimin maksimal t t gjitha mjeteve n dispozicion t shkencs dhe, jo pr faj t tyre, ata pionier t astronomis deskriptive (planetologji) siguruan rezultate t ndryshme dhe, shpesh kontradiktore. Kshtu qen zbuluar tashm kallotat polare t Marsit, domethn prania e akullit (jo domosdoshmrisht i prbr nga uji), ishte vzhguar ai q m pas do t quhej "Mali Olympus", mali m i lart i Marsit dhe ndoshta i t gjith sistemit diellor (q Schiaparelli e pagzoi "Nix Olimpica", duke i ngatrruar ret me akull, duke qen se ky vullkan i shuar ngrihej n nj lartsi prej rreth 27 kilometrash nga niveli mesatar i Marsit), qen vrejtur t ashtuquajturit kanale, t gjykuar nga disa me natyr artificiale, m pas, n nj koh t dyt, t konsideruar joekzistent, megjithat m pas t rezultuar, pjesrisht, konsistues n rrug me origjin lumore apo n vargmale t mdha. Ndodheshim kshtu prball t dhnash q provokonin debate dhe konfuzione, tronditje t mdha dhe reagime t palidhura kryesisht t marks konservatore, ku vetm disa kuptonin se ishte e drejt t qndrohej n pritje kontrollesh t mtejshme. Kemi theksuar zbulimin e mparshm

65

(t ndodhur n shekullin ton) e natyrs lumore t disa midis kanaleve t vzhguara n shekujt e kaluar. N mnyr korrekt, pas formulimit t hipotezave t para lidhur me kanalet, sht proceduar m pas me zbulimin e shum strukturave lumore, n merit t s cils ekzistenca, n epokn e vzhgimeve t para, nuk kish qen e mundur t formulohej asnj lloj hipoteze. Si ishte arritur n kto zbulime t reja? Ishte tani n posedim teleskopsh t rinj dhe m t fuqishm? Aspak. Mjafton t mendosh se sot teleskopi toksor m i madh, "Hubble", q operon jasht nga Toka (duke qen i vendosur n orbit rreth planetit ton), nqoftse vendoset n drejtim t Marsit, arrin mezi q t dalloj disa prej formacioneve m t mdha malore e asgj tjetr, kuptohet me asgj tjetr t detajuar. Nj e dhn duhet nxjerr n pah: n zbulimin e natyrs lumore t disa kanaleve, pse jo dhe n zbulimin e t tjerve, gjithmon me origjin lumore, krejtsisht t panjohur nga vzhgimet e astronomve t shekujve t kaluar, nuk sht arritur nprmjet vzhgimeve astronomike nga Toka (astronomi pozicioni). sht e mundur kshtu t kryhet menjher nj diferencim i par: rezultatet e para t referuara studimit t Marsit u siguruan n shekullin e XIX-t prej merits s disa astronomve t mdhenj, pionier t vrtet t shkencs moderne dhe pionier t vrtet t studimit t planetit Mars. Momenti i dyt operativ u b i mundur n fakt nga vzhgimet e kryera nga instrumenta t vendosur n orbit rreth Planetit t Kuq. Kshtu, fluturimet hapsinore i kan hequr astronomis klasike dhe astronomis deskriptive (q nuk dispononte foto satelitare) monopolin e vzhgimit t Marsit, megjithse nuk duhet harruar se, misionet hapsinore u bn t mundur pikrisht nga prpunimi i mass s madhe t t dhnave t grumbulluara m par nga astronomt. Do t dukej e natyrshme t imagjinohej nj vijueshmri metodologjike midis studimeve t kryera (midis fundit t shekullit t XIXt dhe fillimeve t atij t XX-t) nga krkuesit nprmjet vzhgimesh astronomike dhe studimeve q astronomt kan (ose do t kishin pasur) mundsi q t kryenin nprmjet prdorimit t instrumentave m t krkuar t montuara n bordin e anijeve hapsinore t vendosura n orbitn rreth Planetit t Kuq. Tham "do t dukej", pasi n fakte kjo vijueshmri nuk ka ndodhur. N praktik, astronomt q n shekujt e kaluar merreshin me Marsin e shtynin krkimin deri n rezultatet maksimale t mundshme: kjo nuk nnkuptonte braktisjen e ndonj logjike shkencore, por (si e ka demonstruar gjersisht vijimi i ndodhis) hapja ndaj zgjidhjeve t mundshme t problemeve, gjithmon duke mbajtur parasysh t dhnat n dispozicion dhe nivelin e arritur nga krkimi n at koh.
66

Kurse astronomt e sotm (i referohemi ktu asaj pjese astronomsh q n praktik vazhdojn t operojn me nj metodologji tashm t br t kot nga teknologjit e reja t vzhgimit), thjesht kan hequr dor nga pranimi i realitetit t ri n vijim t fillimit t ers hapsinore. Nga vzhgimi i par n zbulimet e para shkencore Marsi sht nj prej nnt planeteve t njohur t sistemit diellor dhe i katrti, duke numruar nga Dielli, duke pasur, n renditje: Mrkur, Afrdit, Tok dhe Mars. Ka nj diametr pak m shum se gjysma e atij toksor dhe, midis planeteve t sistemit diellor, sht ai q paraqet ngjashmrit m t mdha fizike me planetin q banojm. Ky planet u ka prfaqsuar gjithmon nj enigm pr shkencn dhe, gjat tri shekujve t fundit, sht vzhguar me ndihmn e instrumentave optik, ndrsa m par vzhgimi i ka qen besuar vetm syrit t lir. U njoh qysh nga kohrat e lashta, sbashku me Mrkurin, Afrditn, Jupiterin dhe Saturnin, t tjert duke qen t zbuluar (apo rizbuluar!) vetm m pas: Herschel zbuloi Uranin n vitin 1781 nprmjet vzhgimit, Le Verrier zbuloi Neptunin n vitin 1846, duke llogaritur perturbacionet e Uranit dhe Lowell, studiues i madh i kanaleve t Marsit, n vitet e para t nntqinds, llogariti pozicionin e Plutonit, m pas i zbuluar n vitin 1930 nga C.W. Tombaugh. Thuhej m sipr se mund t kemi t bjm me zbulime, por me rizbulime. Praktikisht, duket se sumert, ashtu si edhe popuj t tjer, qen n dijeni "t paktn" t planetve t sistemit diellor aktualisht t njohur pr shkencn toksore. Disa studiues theksojn ve t tjerash se n kohrat e lashta disa popuj qen n dijeni t planeteve t tjer prve atyre t zbuluar n kuadrin e sistemit diellor. N nj epok t hershme u vzhgua n Kin nj "vnie n linj: e Hns me planetet Mars, Jupiter, Saturn dhe Mrkur. Ishte n kohrat e Perandorit Huang - Ti, n vitin 2441 B.C. Kinezt quanin Mars "yllin e kuq" apo "dritn verbuese". N Indi quhej "Angaraka" (qymyr i ndezur) dhe "Lohitanga" (trup i kuq) dhe i atribuohej nj influence t keqe. N Arabi, konsiderohej nj lufttar qiellor gjithmon n lvizje pr t goditur njerzit me ushtat e tij t pagabueshme. Egjiptiant e quanin "Harmakhis" dhe n Persi emrtimi ishte "Pahlavani Siphir", domethn "lufttari qiellor". Pran kaldeasve merrte emrin "Nergal" dhe konsiderohej heroi i lumnueshm, zot i betejave dhe i vdekjes. N vitin 1845, arkeologu Henry Layard zbuloi qytetin legjendar t Ninives n afrsi t Mossul (Iraku aktual), qytet i harruar pr 2400 vjet nn shtresat e toks, t shndrruara n kodrina.
67

Zbulimi m i madh i takoi biblioteks s tij shum t madhe t tabelave q prbnin libra n kuptimin e vrtet t fjals, shum prej t cilve u kushtoheshin yjeve. Nj vepr e tr i ishte kushtuar vzhgimeve t Marsit. Viti i hartimit ishte llogaritur rreth vitit 1700 B.C. "Libri i Marsit" rezultoi se bnte pjes n nj vepr m t gjer t mbiquajtur "Vzhgime t Bel". Bhet fjal pr vzhgimet m t drejtprdrejta t Marsit, pr t cilat ka njoftim lidhur me periudhn e lasht. sht e njohur se observatort e prdorur nga kaldeasit qen tempuj t prbr nga kulla t mdha me kopshte t pamata pr t'u mundsuar zotave q t zbrisnin midis t vdekshmve. Pjesa m e madhe e ktyre monumenteve u ngrit n Babiloni dhe sht e njohur me emrin e "Kulls s Babelit" (emri i vrtet ishte Etenemanki). Kjo kull qndroi n funksionim pr nj periudh t shkurtr n shekullin e VI-t B.C. sbashku me qytetin q dominonte. Ishte 90 metra e lart dhe atje sipr priftrinjt kaldeas ndiqnin rrugtimin e planetit Mars. Grekt e quanin "Ares" dhe ky emr ishte n marrdhnie me pamjen e flaks pulsuese q planeti emeton shpesh kur ndodhet afr vijs s horizontit, njlloj si yjet. N shekullin e IV-t B.C. Aristarchus of Samos, hipotekoi pranin e Diellit n qendr t nj sistemi n t cilin Toka ishte e vendosur midis Afrdits dhe Marsit, me tri planetet q rrotulloheshin prreth Diellit. N vitin 357 B.C., sipas llogaritjeve t Kepler, Aristoteli pa Hnn q t kaloj nn Mars: n realitet filozofi grek vzhgoi nj okultim t Marsit nga ana e Hns. "Ares" u b "Mars"-i i latinve dhe atij ju kushtua muaji mars (i pari i kalendarit romak). Marsi - i konsideruar baba i Romulit, themeluesit mitik t Roms - ishte zoti kombtar i romakve dhe, pr kt qllim, Livi referonte se "ajo romake ishte m e fuqishmja e perandorive, pas asaj t qiellit (...) populli romak pohon se babai i tij, babai i perandoris, nuk sht gj tjetr vese Marsi". Kshtu q, duhet e arsyeshme t mendohet se, nqoftse romakt imagjinonin nj fillim t aktivitetit t Marsit n epokn e themelimit t Roms, ather kjo mund t nnkuptoj se ata transmetonin nj tradit, sipas s cils qyteti latin do t fillonte t ekzistonte gjat nj brezi dshmitar i ndonj evenimenti lidhur me Marsin (planetin) q, aktualisht, ne nuk e njohim. Prpara shpikjes s dylbis, studimi i Marsit mbeti i kufizuar n spekulime t pastra filozofike q pushuan me zbulimin e shtypit dhe afirmimin e ides heliocentrike, e shprehur n vitin 1543 nga abati polak Nikola Kopernik (1473 - 1543). Astronomi gjerman, Johannes Kepler (1571 - 1630) e pranoi dhe e zgjeroi sistemin kopernikian, duke e prsosur nprmjet studimit t
68

lvizjes s Marsit dhe, nprmjet ksaj t fundit, i qe e mundur t zbulonte ligjet e lvizjes s planeteve, domethn mekanikn qiellore. Koperniku kish parathn se, shpikja e dylbis astronomike, e projektuar n shekullin e XVI-t, do t mundsonte t studioheshin planetet. Megjithse, askush nuk e ka shkruar kurr historin e ktij instrumenti t rndsishm, sht e qart se ai u konceptua ather kur u bn t njohur ligjet e thyerjes s drits. Sipas P. Borel, autor i nj vepre t dal m 1660 ("De vero telescope inventore"), dylbia do t shpikej rastsisht n vitin 1590 nga dy djem t nj fabrikuesi syzesh n Middlebourg (Gjermani), njfar Zaccaria Jansen. Burime t tjera prmendin si shpiks t dylbis zotin Jan Lepperskey, me profesion opticien. I pari, q studioi qiellin me dylbi qe patjetr Galileo Galilei, i cili n vitin 1610, n moshn 46-vjeare, ndrtoi nj model personal, sot i ruajtur pran Akademis n Firence. Ai e vzhgoi Marsin dhe kuptoi se planeti nuk dukej prsosshmrisht i rrumbullakt. Ia komunikoi kt vzhgim t tij me nj letr t 30 dhjetorit 1610 Benedetto Castelli, nj benediktini msues matematike n Pisa, dishepulli i tij. Gjithsesi, vzhgimet e para pr t cilat ka njoftim u kryen nga italiani Francesco Fontana (1580 - 1656). Ky studiues u quajt shpiks i dylbis (dhe i mikroskopit) q do ta realizonte n vitin 1608 (dhe mikroskopin m 1618). N vitin 1632, realizoi dizenjon e par t Marsit, zbuloi nj njoll t paform t rrethuar nga nj rreth. S fundi, n vitin 1636, ndrtoi nj model t prsosur dylbie. Zbuloi lvizjen rrotulluese t Marsit dhe i botoi punimet e tij n vitin 1655. Studime me nj rndsi t caktuar u kryen edhe nga dy jezuit: Zucchi n vitin 1640 dhe Daniele Bartoli n vitin 1644. Astronomi Evelio (Hevelius), i cili n kohn e tij kish hartuar hartn e par hnore, e kuptoi se duhej t hiqte dor nga paraqitja e Marsit, pasi dylbia e tij nuk e mundsonte q t shikonte detaje domethnse. Astronomi holandez, Cristian Huygens (1609 - 1695), me mjetet e veta, ndrtoi nj dylbi nprmjet t cils arriti q t dalloj n planet kontraste drite n kuptimin e vrtet t fjals. Huygens vzhgoi se, disa parte t errta nuk zinin gjithmon t njjtin vend: ato lviznin nga Perndimi drejt Lindjes. Deduktoi se planeti rrotullohej rreth vetes, sipas nj cikli q i ngjante atij toksor. Pr pasoj, Marsi njeh suksesionin e ditve dhe t netve. N nj shnim t ditarit t tij t 1 dhjetorit 1659 gjejm t shkruar: "Debet Martis conversio fieri spatio circiter diurno, sive 24 horarum nostrarum quemadmodum item Telluris" (Rrotullimi i Marsit duket se ndryshon, ashtu si ai i Toks, n 24 or). Pasoi ajo q sht menduar dizenjoja m e vjetr q paraqet nj aspekt t prcaktuar t siprfaqes s Marsit.

69

Ve ksaj, nj dizenjo e vitit 1672 konsiderohet e para q e tregon qart kallotn polare t Marsit. Astronomi Giandomenico Cassini (1625 - 1712), pasi sht interesuar gjat pr kometat, u mor me themel me planetin Mars me nj "dylbi prej 25 pllmbsh" (rreth 7 metra). Me kt instrument arriti q t individualizoj suksesionet e njollave, t cilat prbjn nj sekuenc mjaftueshmrisht karakteristike pr t konfirmuar hipotezat fillestare t Huygens lidhur me kohrat e rrotullimit t Marsit. Nj periudh t gjat studimi e shtyu Cassini q t konsideronte se Marsi rrotullohej rreth vetes n 24 or e 40 minuta. Kohzgjatja reale do ta kaloj vetm me 1 minut at t llogaritur nga studiues bolonjez. Rezultatet e arritura nga Cassini u prcolln n "Journal de Savants" t 31 majit 1666. Nja 100 vjet m von, nga fundi i Shtatqinds, u vrejt se aksi i rrotullimit t Marsit paraqiste nj vler shum t afrt me at t Toks, gj q bri t nuhatej se Marsi duhej t posedonte t katra stint si planeti yn. Nga ai moment do t jet e zakonshme t flitet pr mundsin e jets n Planetin e Kuq dhe Marsi do t bhet kokarja e shkencs "ortodokse", nj enigm e pazgjidhur, por vetm n nivel zyrtar, edhe pas fillimit t ers hapsinore. Vzhgime t reja interesante u kryen n vitet 1777, 1779, 1781 e 1783 (vite t opozicionit t Marsit) nga studiuesi William Herschel, i cili prdori teleskop m t fuqishm t ndrtuar personalisht. Punt e tij u botuan n organin "Philosophical transactions" (1781 - 1784) dhe midis titujve t shumt kemi: "Mbi konfigurimin e rajoneve polare t planetit Mars, prkulja e aksit t tij, pozicioni i poleve t tij dhe dukja sferoidale e tij, me disa aludime lidhur me diametrin real dhe atmosfern e tij". Traktatet e Herschel jan m t rndsishmit prpara studimeve t kryera nga krkues t ndryshm t shekullit t XIX-t dhe n kohn e tyre u konsideruan si gur themeli t vrtet, t minuara vetm nga zbulimet e mpasme t vitit 1879. Midis viteve 1785 dhe 1802 (vite t opozicionit t Marsit) u kryen disa vzhgime nga Johann Hieronymus Schroeter, i cili kishte ndrtuar vet nj observator n Lilienthal, n afrsi t Berns. Duket se ky studiues ka qen i pari q ka prdorur termin "areografi" (nga Ares: Mars) korrespondues i termit "gjeografi" (nga Gea: Tok). N observatorin astronomik funksionues pran Tiergarten t Berlinit operonte Wilhem Beer, vllai i kompozitorit Jakob Meyerbeer, i cili, n bashkpunim me J.H. von Madler, redaktoi nj hart t Hns (1834) dhe nj t Marsit.

70

Por kjo e fundit ishte patjetr inferiore nga ajo e Hns, megjithat prfaqsonte tentativn e par pr t bashkuar n nj kuadr t vetm t gjitha informacionet mbi morfologjin e Marsit t fituara deri n at moment. N kt periudh studiues t tjer u morn me Marsin: F. Kaiser n Holand, Sr Joseph Norman Lockyer n Angli, Dominique Franois Arengo n Franc dhe At Angelo Secchi (i Specola Vaticana) n Itali. Ky i fundit n veanti sht studiuesi i par q ka prmendur kanalet e Marsit (m pas t marr nga Schiaparelli e Lowell n vitin 1877). N vitin 1864, vit tjetr kundrvnieje t Marsit, planeti u vzhgua nga rev. W.R. Dawes (i cili operonte n observatorin Hopefield t Haddenham n Buckinghamshire) dhe n vitin 1867, pr meritn e nj astronomi tjetr anglez, Richard Anthony Proctor, "hartn e par t Marsit" e kompletuar me emrat e disa veantive t zbuluara n siprfaqen e tij. Proctor qe i pari q u atribuoi karakteristikave t siprfaqes s Marsit (si ishte br tashm pr Hnn) emrat e studiuesve t famshm t planetit: Kepler, Tycho Brahe, Madler, Cassini dhe Herschel. Astronomi italian, Giovanni Virgilio Schiaparelli prpunoi "toponomastikn e par t Marsit" t pranuar universalisht. Puna e par e hartografis e kryer nga Schiaparelli prcillte pothuajse 62 karakteristika t rndsishme. Zonat m t qarta q Proctor i kishte quajtur "toka" apo "kontinente" emrtoheshin tani nga Schiaparelli me emrat e vendeve t vrteta apo mitike t Toks: Arabia, Syria, Arcadia, Utopia, etj. Zonat m t errta qen emrtuar me emra detare: Mare Tyrrhenum, Aurorae Sinus, Aonis Sinus, Margaritifer Sinus, etj. N fund t shekullit t XIX-t, studiuesit m s fundi patn n dispozicion instrumenta optike t fuqishme sa t mund t dallojn ndonj karakteristik t rndsishme n siprfaqen e planetit dhe elementt e par t konsiderueshm t vrejtur qen kanalet e famshme (1877), nga disa t konsideruar "artificial", prvese nj serie fenomenesh drite (1886) t zbuluar deri n ditt tona (1976). N raport me fuqin e rritur t rezolucionit t vzhgimeve teleskopike, u zbuluan ve t tjerash dy satelit t Marsit, m pas t quajtur Phobos e Deimos (1877). Nga ky moment e prapa, do t shfaqen shum punime lidhur me planetin Mars. Pothuajse 2 vjet pas vzhgimeve t rndsishme t kryera nga Schiaparelli (n vitin 1877), u shfaq n Gjermani libri "Marsi, nj Tok e dyt" e Profesor J.H. Schmich nga Klni, klimatolog. N vitin 1892, astronomi i famshm francez Flammarion, botoi traktatin e madh "Planeti Mars dhe kushtet e tij t banueshmris" dhe, 6 vjet m von, realizoi nj hart t prgjithshme t Marsit, n at koh e gjetshme npr librari, sbashku me hartat e prgjithshme t Toks. Nj mbshtets i teoris sipas

71

s cils Marsi do t ishte nj planet i banuar qe Percival Lowell, i cili n vitin 1895 botoi nj libr t titulluar "Marsi". N t njjtn periudh, shkrimtari Otto Dross botoi n Austri (1901) librin "Marsi, nj bot n luft pr mbijetesn", n sintoni me teorin q i shikonte "marsiant" t impenjuar n nj gar t fort me natyrn, t prirur q t ruanin n minimum, kushtet e jetueshmris s planetit nprmjet prdorimit t ujit t pakt ekzistues atje. N vitin 1902, M.A. Mercier organizoi nj kongres lidhur me planetin Mars, i cili u mbajt pran Bashkis s qytetit Orlans (Franc). Gjat kongresit u propozua q t gjehej nj mnyr pr t komunikuar me planetin Mars, por gjithka prfundoi n hi nga momenti q nuk u gjet nj teknik e prshtatshme q t mund t arrihej qllimi. 17.T rejat e fundit nga Planeti i Kuq (Marsi) Ne muajt e fundit jane zbuluar nje numer i madh anomalisht ne siperfaqen e planetit Mars. Ajo qe ja vlen me shume per tu permendur eshte nga fotot e Mars Global Surveyor, ka te beje me te ashtuquajtura "Tubat e Xhamit" te zbuluara nga nje grup shkenctaresh te "Enterprise Mission," te cilet punojne ne menyre te pamvarur nga NASA. Ata mbasi analizuan rreth 20 mije megabytes me foto te bera publike nga NASA ne vitin 2000, para disa muajsh zbuluan ekzistencen e nje strukture ne forme tubolare jo natyrale ne planetin Mars. Pamja e tyre e reflektuar te krijon pershtypjen e nje siperfaqeje te xhamte dhe me linja te shumta ne prerje rrethore. Fotoja e meposhtme tregon ate qe mund te quhet me plote gojen nje tub i xhamte me nje diamter prej 200 metrash qe reflekton nje drite te forte, mbase driten e diellit. Disa kerkues kane hedhur hipotezat qe keto tuba te cilet duken qarte qe sjane natyral mund te jene nje lloj sistemi qarkullimi i ujit ose dhe nje sistem transporti qe shkon nentoke. Nese kjo teori del e vertete atehere do te provohet njehere e mire qe Marsi eshte i banuar dhe civilizimi i tij shtrihet nen siperfaqen e planetit te kuq. Dhe me ne fund ndodhi ajo qe pritej prej kohesh. NASA u detyrua te pranonte qe Marsi ka uje. Kete lajm e shkruajta dhe tek tema Te Reja Nga Shkenca Dhe Jeta por ketu po e trajtoj ne menyre tjeter. Nje deklarate e tille nga ana e NASA-s pritej te behej heret a vone si rezultat i presionit te vazhdueshem nga ana e publikut dhe sidomos i shkenctareve te pavarur. Shpjegimi i NASA-s per struktura te ndryshme te dala nga fotot e saj si formacione natyrore guresh nuk pinin me uje dhe kjo gje ishte kuptuar mese miri edhe nga vete administratoret e saj. Shkenctaret si Hoagland me shoke kane kohe qe ushtrojne nje presion ne te gjitha rruget e mundeshme ligjore qe NASA te botoje foto te paprekura dhe te paedituara te misioneve hapsinore dhe sidomos ato ne Mars.

72

Ne 10 vitet e fundit cdo formacion i gjetur neper fotot e Marsit qe tregonin qarte shenja te nje ndertimi inteligjent jane mohuar nga NASA me pretendimin standart qe behet fjale thjesht per nje formacion natyral. Edhe kur pamjet bertisnin shume perseri qendrimi zyrtar i NASA-s ka qene i tille. Cdo perpjekje e shkenctareve dhe e studiuesve, argumentimet e tyre shkencore dhe jashtezakonisht logjike kane ndeshur ne mohimin dhe heshtjen e plote te NASA-s. Kjo gjendje mbase do vazhdonte per shume kohe sikur ne maj te ketij viti, pra 2006 nga disa foto te leshuara zyrtarisht nga NASA u zbulua dicka qe nuk mund te mohoj me dhe te kalohej me pretendimin e zakonshem te nje formacioni natyral.

Kafka e Marsit Pergjigja per pranine e kesaj kafke ne token e planetit Mars ka qene heshtje e plote. Fotot jane analizuar nga shkenctare te ndryshem dhe probabiliteti qe kjo kafke te jete nje formacion natyror guri eshte 1 ne 10 miliarde. Dhe cuditerisht me Marsin probabilitete te tilla ndodhin paska si shpesh. Richard Hoagland dhe studiues te tjere kane kohe qe kane lajmeruar rrethet e brendeshme te konspiracise dhe ufologjise mbi nje mundesi te shpejte te daljes se NASA-s publikisht mbi Marsin dhe deklarata te saj qe do ndryshojne konceptin e imponuar deri me sot mbi
73

masat e njerezve. Dhe sic pritej me ne fund ashtu ndodhi. NASA pranoi zyrtarisht diten e merkure, 6 dhjetor 2006 ne nje konference per shtyp qe Mars Rover ka gjetur dhe filmuar rrjedhje te dukshme uji te lenget. Po si mund te kete rrjedhje te ujit kur Marsi ska atmosfere dhe gravitet sic na kane mbushur ne koken gjithe keto vite? Ndofta mbas pak kohe do lexojme qe NASA konfirmon pranine e jetes ne Mars pasi sic dihet ku ka uje ka dhe jete. Le te shpresojme qe ata qe mbajne te ngerthyer shkencen e sotme me ne fund te thyejne heshtjen 40 vjecare dhe te ndajne me publikun e gjere njohurite qe kane per Token tone, planetet dhe vete sistemin tone diellor. 18. Struktur me fytyr njeriu n Mars Ne vitin 1976, sonda Viking qe po orbitonte planetin Mars te quajtur shpesh si Planeti i Kuq, dergoi disa foto ne toke qe i kane lene te gjithe shkenctaret me goje te hapur dhe krijoi nje enigme qe edhe sot e kesaj dite nuk eshte zgjidhur ende. Fotot e Vikingut ishin bere ne nje moment qe dielli ishte shume poshte ne qiellin e Marsit dhe tregojne nje strukture qe e pare nga larg paraqet fytyren e nje njeriu. Kjo strukture ndodhet ne rajonin e Cydonias dhe nuk eshte e vetmja. Fillimisht fotoja qe erdhi u pergenjeshtrua si jo e sakte dhe ndofta rezultat i ndonje kushti atomsferik te caktuar. Me pas kur foto te tjera pasuan te paren pamja ishte e qarte dhe ne ate moment filluan analizat e detajuara te permasave dhe pamjes qe fotoja paraqiste. E nje lartesie prej me shume se 1500 kembe nga siperfaqja dhe e nje shtrirje prej disa 2.5 km struktura rezultoi te ishte e pamundur rezultat i erozionit apo ndonje teke gjeologjike. Matja e distancave midis harkimeve, tipareve te vete fytyres, buzeve, syte, hundes ishte shume simetrike dhe probabiliteti qe ajo te jete me origjine natyrale eshte 1 ne 1 miliard. Pra e pamundur. Foto te tjera te bera ne pozicione te ndryshme konfirmuan te paren. Ndonese pamja nuk eshte aq e qarte sa ne foton e pare ato perseri tregonin fytyren njerezore ne truallin shkembor te Marsit. Por surpriza nuk mbaronte aty. Ndersa sonda orbitonte planetin, pamje te tjera filluan te shfaqeshin dhe struktura te tjera akoma dhe me bindese dukeshin ne foto. Perqark te ashtuquajtures tashme Fytyre e Marsit u dalluan edhe disa ndertime ne forme piramidale me nje distance dhe nje madhesi qe ekspertet sa i pane u kujtuan per distancen, formen dhe pozicionimin astronomik te tre piramidave ne Egjypt. Eshte kjo thjesht nje rastesi? Analiza te shumta, llogaritje matematikore, astronomike dhe gjeologjike nuk kane lene me asnje dyshim. Fytyra e Marsit si dhe piramidat rreth e rrotull nuk jane me origjine natyrale. Mosha e tyre eshte e pamundur te percaktohet, deri ne momentin qe te merret nje analize fizike dhe strukturale. Te papriturat e Planetit te Kuq nuk mbarojne. Sa me shume
74

eksplorohet ne distance aq me shume fakte dhe pamje te reja turbullojne mendjen e shkenctareve. Nese ne Mars nuk ka jete, kjo sdo te thote qe ne nje te kaluar jo te larget aty nuk ka patur jete dhe strukturat e gjetura jane nje deshmi e gjalle e kesaj. Po pse fytyra e gjetur ne mars dhe piradimat jane kaq tokesore ne pamje? Cfare lidhje ka midis tyre dhe piramidave ne Egjypt apo fytyres se njerezve te tokes? Kjo eshte enigma me e madhe per astronomet sot per sot dhe deri ne perfundim te misionit te anijes kozmike qe aktualisht ndodhet ne orbiten e Marsit, pergjigjet jane thjesht perllogaritje shkencore dhe asgje me shume. Edhe sonda e dyte Mars Global Surveyor spacecraft e derguar ne prill te vitit 1998, solli te njejta pamje te planetit, te rajonit te Cydonias me disa ndryshime te vogla te lidhura me kushtet e drites dhe te pozicionit qe jane bere fotot. Materiali i msiprm nuk eshte nje trillim fantastikoshkencor dhe as pjelle e imagjinates se disa njerezve, por te dhena te marra nga faqet zyrtare te NASA-s qe eshte National Aeronautics and Space Administration, Agjencia Amerikane e Fluturimeve ne Kozmos dhe me e madhja dhe m prestigjozia ne bote. Fotot e me poshtme i perkasin: 1- pamja e marre nga sonda Viking 2- pamje te sondes Viking dhe asaj Mars Global Surveyor 3- nje pamje nga larg e strukturave ne Cydonia, perfshi edhe piramidat

Foto 1

Foto - 2

75

Foto - 2

Foto - 3

NASA: N Mars ka pasur jet Ekipi i eksperteve te qendres kozmike Johnson ne Houston ka analizuar serish meteorin qe ka rene ne Antarktik para 13.000 vjetesh. Duke shfrytezuar mikroskopin elektronik me rezolucion te larte eshte gjetur deshmi e pakontestueshme se ne planetin Mars ka ekzistuar jeta ne forme te bakterieve.Hulumtuesit pohojn se kristalet mikroskopike
76

ne shkembin e shkeputur nga Marsi para me shume se 16 milion vjeteve jane gjetur bakterie te fosilizuara,te cilat u perngjajne shume bakterieve qe mund te gjenden ne planetin tone,rikujton gazeta londineze "Telegraph". "Deshmite qe tregojne se ne Mars ka patur jete dalengadal po grumbullohen", ka thene David McKee,shkenctar kryesor i NASA-s sa u perket hulumtimeve astrobiologjike."Ne mesin e deshmive jane edhe gjurmet per ekzistencen e dikurshme te ujerav siperfaqesore,si jane mbeturinat e lumenjve,liqeneve e mbase edhe oqeaneve,por edhe shenjat qe tregojn per ekzistencen e ujerave rrjedhese ne afersi te siperfaqes apo edhe ne vete siperfaqen e Marsit"'ka shtuar ai. 19.A e sundon botn kaosi? Eshte e vertete!!! Kaos sht ajo dukuri q brenda nj asti rregullon botn e vogl, q ndoshta nuk na bjen n sy, por q pasoja e t cils n nj hapsir t madhe kohore sjell rregull n botn e madhe, deri n rastin e vet Sistemit Ton Planetar. Sipas mythologjis greke kaosi sht ajo gjendje fillestare e nj rregulli t pafundt prej s cils ka rrjedhur Gjithsia e sotme e rregullt. Q kaosi bn ligjin edhe sot e ksaj dite na e tregon prvoja e prditshme duke filluar me rrmujn tek autobusi, apo treni deri tek vet dhoma jon. Kaosi ka dor kudo ku shkaktar t vegjl sjellin pasoja t mdha. Kur fjollat e bors shkaktojn orteqe bore, apo kur shtypja e nj suste t gabuar e on trenin n shinn e gabuar. Edhe n Shkencat e Natyrs sundon kaosi, duke ndikuar n klimn apo n reaksionet kimike. Sjellja kaotike n rastin e Toks, bn q moti shpeshher t mos jet ashtu si e parashikojn meteorologt. Nj shembull i njohur mbi sesi vepron kaosi sht ai kur rrahja e krahve t nj fluture n Australi sjell si pasoj shkaktimin pas nj jave t nj stuhie n Europ. Kshtu kur flitet mbi kaosin prmendet edhe "efekti flutur". Nprmjet Teoris S Kaosit sht e mundur q kto proese t llogariten n mnyr matematike. Teoria parashikon rolin vendimtar t disa faktorve tepr t vegjl n mbarvajtjen e puns. Pr shkak t t ashtuquajturit Kaos Vendimtar nuk mund t bhet e mundur parashikimi i veprimit s bashku t nj numri t madh sistemesh. Por teoricient e kaosit prpiqen q me an t modeleve matematikore t kuptojn problemet q shkakton kaosi.

77

Edhe ne shoqerine njerzore sundon dukshem kaosi,i cili ne kushte te vecanta eshte pasqyruar me luftera,me ndikime te theksuara ne jeten personale te individit. Prvoja tregon se n rastin e Toks kaosi shprthen si p.sh. n rastin e vrshimeve dhe prmbytjeve nga ujrat. ...Ndrsa Gjithsia sht relativisht e siguruar ndaj ndryshimeve q shkaktohen nga proeset kaotike... Kshtu mund t parashikohet q mijra vjet m par me nj saktsi t madhe se kur do t ndodh eklipsi i hns apo diellit. Vet rregulli n rrotullimin e Toks prqark Diellit dhe rrotullimin e Toks prqark boshtit t vet ka shrbyer si mas pr t prcaktuar vitin apo ditn. 20.Hawking: Universi nuk ka nevoj pr krijues N fillim ishte kaosi, thot Stephen Hawking. Dhe nuk ka asnj gjurm t Zotit. Fjal t mdha q, duke qen se i thot nj prej astrofizikanve m t mdhenj q jan ende gjall, shkaktojn nj bum. Aq m shum q pikrisht ai, nj prej shkenctarve m t famshm n bot, i dnuar me palvizshmri dhe mosaftsi t foluri pr shkak t nj atrofie muskulore progresive, teoricien i fijeve dhe gropave t zeza, n nj libr t mparshm (Histori e shkurtr e kohs), kishte ln n fakt pakz hapur nj der pr kreacionistt, duke thn se prania e Zotit nuk do t ishte e papajtueshme, n vetvete, me nj qasje shkencore ndaj universit. Por kt her, jo: The Grand Design, shkruajtur bashk me fizikanin amerikan Leonard Mlodinow, n 200 faqe t shoqruara me ilustrime shkon aq larg sa t hedh edhe hipotezn pr universe t tjer t banuar, pr t shtuar m pas konkluzionin q Big Bang shtr "nj pasoj e pashmangshme e ligjeve t fiziks" dhe q ndrhyrja e nj dore krijuese duhet t prjashtohet. M sakt, pyetjes q Hawking e ngre po vet: "A ka patur nevoj universi pr nj Krijues?", prgjigjja sht e qart dhe e pakthyeshme: Jo. Dhe prse jo? "Sepse ekziston nj ligj q quhet gravitet dhe universi mundet dhe do t vazhdoj t krijohet vet, nga asgjja. Krijimi spontan sht arsyeja prse ekziston dika dhe jo asgj, prse universi ekziston dhe ne vet ekzistojm". Pik. Pr t madhin Stephen Hawking, n pension prej nj viti dhe hipur tashm n katedrn e zn nga Newton, shtja sht e mbyllur. N Britanin e Madhe, konkluzionet e tij prfundojn natyrshm n faqen e par - duke filluar nga "Times" - aq m tepr q botimi i librit ndodh pikrisht nj jav para vizits s paps Ratzinger prtej kanalit anglez. T menjhershm kan qen reagimet pozitiv t Richard Dawkins, biologu i deklaruar ateist, i cili prshndet shtrirjen n univers t
78

teorive darviniane mbi qeniet e gjalla. Ndrkoh, n vende t tjer reagimet kan qen n grad t ndryshme: perpleksitet, skepticizm, siklet. Filozofi i shkencs, Giulio Giorello, pr shembull, pranon se ideja e nj krijimi nga hii "pr shkak t nj luhatjeje rastsore shum t shpejt dhe shum energjetike" sht nj shtje e debatuar nga kozmologt kuantist, madje "hipotezn e nj krijimi pa krijues mund ta gjesh madje edhe mes rreshtave t filozofis indiane". Megjithat, thekson ai, sht tjetr gj t "bsh pa Zotin si krijues i jashtm dhe tjetr gj sht t flassh si forc e brendshme e natyrs, n gjurmt e Xhordano Brunos dhe Spinozs". Ve ksaj, sipas mendimit t tij, "nevoja pr Zotin nuk bazohet tek kozmologjia. Nga ana tjetr, shkenca sht trsisht e ndar nga Zoti". M i drejtprdrejt dhe thuajse injorues ndaj Hawkins sht nj tjetr filozof, Masimo Kaciari: "Asgj nuk sht m absurde dhe antishkencore se sa t pretendosh q nj gjuh prej specialisti t ofroj prgjigje universale. Esht nj kontradikt logjike, ajo e Hawking, q ka dika komike n vetvete dhe q as nuk duhet marr n konsiderat". M t artikuluar mendimet e bots shkencore. Tomazo Makakaro, president i Institutit Kombtar t Astrofiziks n Itali analizon pikat kryesore t teoris s Hawking (prania e sistemeve t tjer diellor t ngjashm me tonin e universeve t tjer t mundshm, ideja q mund t arrihet nj ekuilibr mes teoris kuantistike t bots nnatomike dhe asaj t gravitetit) dhe konkludon: "Asnj nga kto pika nuk mund t shrbej si baz pr nj diskutim mbi Zotin, sepse gjrat jan krejt t ndara. M duken pohime aq irracional, saq do teolog sht n gjendje t'i hedh posht". Biologu evolucionist Telmo Piebvani shton: "Mbi teorin e fijeve t hedhur nga Hawking nuk ka aspak konsensus. Nse flasim pr evolucionizm, sigurisht q procesi i jets nuk duket se vazhdon sipas nj projekti. Por prej ktu, deri n demonstrimin q nuk ekziston nj entitet mbinatyror, ka shum rrug. Dhe, qoft edhe nse do t arrinim t njihnim mendimet e Zotit, kjo nuk do t thoshte q Ai nuk ekziston". "Ashtu sikurse Darvini hodhi posht ekzistencn e Zotit me teorin e tij t evolucionit biologjik t species son", komentonte tek "Times" i Londrs, Richard Dawkins, "tashm Hawking e hedh posht kt teori edhe nga kndvshtrimi i fiziks". 21.Sa vegjl dhe t paprfillshm q jemi n Univers?! Kete me mire se cfare do gje tjeter e tregojne fotot e meposhtme. Ato jane bere duke treguar Token ne raport me planetet e tjere te sistemit tone diellor. Me pas vete Diellin tone ne raport me yje te tjere dhe me pas keto yje (jashtezakonisht te medhej) ne raport me yje te tjeter edhe me superiore ne madhesi. Eshte e veshtire te imagjinohet masa e
79

frikshme e ketyre yjeve dhe planeteve. Dhe kjo eshte vetem ajo qe dime per momentin.

Pra, kjo foto me dy pjese, paraqet Planetin Toke ne raport me planetet e tjere te sistemit tone diellor. Ndersa pjesa e dyte e fotos tregon madhesine e ketyre planeteve ne raport me vete yllin tone Diellin.

80

Tema ska shume nevoje per fjale pasi fotot m posht tregojne me se miri per te gjithe te apasionuarit e astronomise, ketu flet vet teleskopi shume i fuqishem - Hubble.

81

22.Zbulohet Ylli gjigant

Shkencetaret ne universitetin e Sheffiled zbuluan gjgandin stelar R136a1, gjate vezhgimit qe i bene ketij te fundit me Teleskopin e Observatorit te Europes Jugore ne Kili. Me pare yjet me te rende te nohur ishin rreth 150 here masen e diellit dhe kjo mendohej qe ishte shume afer limitit te madhessise se kozmosit. Nderkohe qe madhesia e yjeve rritet, sasia e energjise se krijuar ne koret e tyre rritet me shpejt se forca e gravitetit qe i mban ato te bashkuar. Energjia i ben me te shndritshem. Nen nje shndritshmeri te caktuar, energjia eshte aq e madhe sa qe fillon ta ndaje yllin. Ky fenomen eshte i njohur si 'Eddington Limit', sipas fizikantit Britanik Arthur Eddington, i cili ne vitin 1919 duke provuar teorine e relativitetit te Einstein-it tregoi qe drita perthyhet nga relativiteti. Besohej qe Eddington Limit arrihej tek rreth 150 masa solare. Por R136a1 eshte matur si 265 masa solare. Meqenese yjet e renda humbin mase me shpejtesi nderkohe qe plaken duke e kthyer ate ne energji, R136a1 e ka humbur tashme 20% te mases se tij. Mendohet qe fillimisht ai ka patur nje mase rreth 320 masa solare. Ne krahasim me te, Dielli eshte djegur per rreth 4,57 bilion vjet dhe ka konvertuar vetem 0.03% te mases se tij ne energji. Drejtuesi i kerkimit, Paul Crowther, tha per Astronomy Now: Per shkak te eddington Limit, ato humbasin mase shume shpejt. Kjo do te thote qe ato jane jashtezakonisht te shndritshem dhe te nxehte; R136a1

82

besohet se ka nje temperature te siperfaqes me te madhe se 40,000 grade Celcius, dhe eshte 10 milion here me i shndritshem se Dielli. Nder yjet me te medha te njohur me pare, ishin Pistol Star, ndermjet 80 dhe 150 masave solare, dhe Eta Carinae, rreth 100 masa solare. Pistol Star leshon ne 20 sekonda me shume energji nga sa leshon Dielli ne 1 vit. Megjithate, te dy keto yje duken shume te vegjel ne krahasim me zbulimin e ri. Sipas Astronomy Now, R136a1 jep me shume energji se te gjithe yjet ne Orion Nebula dhe se po te ishte ne sistemin tone diellor, do te ishte po aq i shndritshem ndaj Diellit, sa eshte Dielli ndaj Henes. Ndodhen 4 yje ne RCM 136a, ku ndodhet R136a1, me masen me te madhe se 150 here masen e Diellit. Ato 4 yje te vetem nxjerrin gjysmen e energjise te te gjithe atij sistemi qe permban gjithsej 100,000 yje. Yjet si R136a1 besohet se jane formuar nga disa yje te rinj qe shkrihen bashke. Profesor Crowther dyshon qe kjo eshte madhesia me e madhe qe mund te arrije nje yll. Ai tha: Duke pare sa te rralle jane keto, mendoj se do te ishte gati e pamundur qe ky rekord i ri do te mund te thyhet tani shpejt. 23. S shpejti shprthimi i yllit q do t ndrioj Tokn dy jav rresht Toka s shpejti do t mund t fitoj diellin e dyt, por pr t paktn nj ose dy jav. Njri nga yjet m t shndritshme t qiellit ton do t shndrrohet n supernova, ndrsa shprthimi mund t ndodh kt vit, shkruan gazeta londineze Daily mail. Astro-fizikant thon se gjiganti i kuq Betelgez n plejadn Orion, ylli i nnt pr nga madhsia n qiellin ton, q ndodhet 640 vit dite larg nesh, po e humb masn, e cila sht shenj e kolapsit t gravitacionit. Bred Karter, fizikan pran Universitetit t Kuinslendit Jugor, ka shpjeguar se ylli sht duke shpenzuar karburantet e domosdoshme t brthams. Ky karburant e bn Betelgezin t ndritshm dhe e mban at. Kur t mbetet pa karburant, ylli do t shkatrrohet dhe kjo do t ndodh shum shpejt, ka thn Karter. Shprthimi, i cili do t pasoj, do t jet dhjetra miliona her m i ndritshm se sa Dielli, q do t thot se do t ket 24 or drit n Tok dhe pr dy jav do t duket sikur kemi dy diej. Do t shprthej dhe do t ndrioj gjithka. Do t shohim nj drit t pabesueshme pr nj periudh t shkurtr, dy jav, dhe pas disa muajve drita do t filloj t zbehet dhe n fund do t jet vshtir q t shihet ndonj gj, shpjegon Karter.
83

Shprthimi mund t ndodh, vetm sht shtje kohe. Kjo mund t ndodh para prfundimit t vitit t ardhshm. Interneti po vlon nga parashikimet e fundit t bots, t cilat ndrlidhen me supernovn dhe parashikimet e majave. Ekspertt, megjithat, pohojn se shprthimi i yllit do t ndodh shum larg Toks dhe nuk do t mund t shkaktoj dme. Kur t shprthej, s pari do t shohim nj shi t pjeszave t quajtura neutrin. Ato do t bien n Tok dhe supernova t ciln e shohim, do t ndrioj natn n qiell. 99 pr qind e energjis nga shprthimi i yllit do t lshohet prmes ktyre pjeszave, t cilat do t bien n Tok, por nuk do t ket pasoja t dmshme, ka thn Karter. 24.Asteroidet Sa her q ndonj asteroid e godit ndonj planet, ai vetm e forcon at.

Pr shum njerz asteroidet jan vetm shkmbinj t mdhenj, dhe jan vende t mrekullueshme pr t zhvilluar beteja me arm lazerike. Dituria e shkencs bashkkohore thot q ato jan pjes t mbetura nga formimi i planetve. Ndrsa, tregimi i plot pr asteroidet sht shum m kompleks dhe ende vetm pak i shpalosur. Studiuesit e planetve i bashkon vetm mendimi se asteroidet jan shum t llojllojshme nga nj cop dheu, deri te grumbulli notues i zhavorrit e i mini-planetve me shenja t aktiviteteve t shuara vullkanike e madje edhe me uj - q t ken t njjtn prejardhje. Asteroidet e mdha, me gjersi m t madhe se 100 kilometra, datojn q nga lindja e sistemit ton diellor, rreth 4,6 miliard vite m par.

84

Ather, gjithsia ishte si nj tuf asteroidesh. Se si kishte ardhur n at gjendje sht ende enigm, por ideja m e qlluar sht ajo se vorbulla e pluhurit t lasht q rrotullohej prreth diellit ende t paformuar koaguloi n trupa q zmadhoheshin vazhdimisht. Disa nga kta trupa u bn planet; disa t tjer, t prshpejtuar nga graviteti i trupave m t mdhenj u hodhn n hapsir t pafund; disa u prplasn n diell; kurse vetm pak prej tyre mbetn ashtu si kishin qen m par. Kta t mbijetuar ende jan duke qndruar n boshllqet e lna n mes planetve, saktsisht n hapsirn n mes t orbits s Marsit dhe Jupiterit. Gradualisht edhe kta po thithen nga planett. M pak se nj n nj mij, apo ndoshta edhe m pak se nj n nj milion i asteroideve t ktij lloji mbesin brenda unazs s tyre. Asteroidet e vogla nuk jan mbeturina, por grmadha. Ato kan madhsi e dimensione t ndryshme q na e bjn me dije se jan produkt i nj reaksioni zinxhiror: Asteroidet ndeshen me njra tjetrn dhe coptohen, edhe fragmentet e tyre ndeshen me njra tjetrn dhe coptohen, e kshtu me radh. Disa jan gurore; disa jan metalore mund t themi se vijn nga shtresa t ndryshme t t njjtit trup. Prafrsisht nj e treta e asteroideve i takojn grupit me orbit t ngjashme, q nse shikojm prapa n koh, kthehemi n at pik n hapsir, gjegjsisht n vendin e ndeshjes ku kan lindur. Pasi q familjet e asteroideve shprndahen pas 10 deri 100 milion vitesh, formimi i tyre duket t jet proces q ende vazhdon. Pra, kshtu ka ndodhur formimi i planetve. Sa her q ndonj asteroid e godit ndonj planet, ai vetm e forcon at. Asteroidet nuk jan as mbeturina nga formimi i planetve, dhe as nuk jan shkatrrues pr ta. 25.Zbulohet galaktika m e vjetr Astronomt thon se besojn t ken gjetur galaktikn m t vjetr n gjithsi. E enjte 21 Tetor 2010 10:35

85

Astronomt thon se besojn t ken gjetur galaktikn m t vjetr n gjithsi, q daton para 13.1 miliard vjetsh. Astronomt evropian, n baz t fotove q i ka br teleskopi Habl, kan prcaktuar vjetrsin e ksaj galaktike q sht e kohs kur gjithsia ishte shum e re, prkatsisht kishte vetm 600 milion vite. Autori kryesor i studimit q sht botuar n revistn Nature t Parisit, ka deklaruar se ajo galaktik aq shum sht vjetruar saq, sipas t gjitha gjasave, m nuk ekziston n formn e dikurshme. 26.Galaktika jon Rruga e Qumshtit

Kjo eshte nje harte e galaksise sone Rruga e Qumeshtit e pare nga siper. Dielli jone eshte njeri prej 200 miliard yjeve ne kete galaksi tipike spirale e cila ka nje diameter prej 90 mije vjet drite.

86

Kjo harte tregon shtrirjen e plote te galaksise sone Rruga e Qumeshtit - nje galaksi kjo spirale me te pakten 200 miliard yje. Dielli jone eshte i vendosur thelle ne brendesi te Krahut te Orionit, rreth 26 mije vjet drite larg nga qendra. Drejt qendres se Galaksise, yjet jane te mbledhur grup, shume me afer sec jane ketu ku jemi ne. Vini re pranine e yjesive te vogla te cilat shtrihet mjaft jashte planit te Galaksise dhe dalloni po ashtu pranine e galaksive xhuxhe ne afersi - Xhuxhin Shigjetari i cili eshte duke u gelltitur me ngadale nga galaksia jone.

87

Harta e meposhtme eshte nje qoshe e galaksise sone Rruga e Qumeshtit. Dielli eshte i vendosur ne krahun e Orionit - nje krah fare i vogel i krahasuar me Krahun e Shigjetarit i cili gjendet me afer qendres se galaktikes. Harta tregon disa yje te cilet jane te dukshem me sy dhe qe ndodhen ne thellesi te krahut te Orionit. Grupi me i dallueshem i yjeve jane yjet kryesore ne konstelacionin e Orionit nga ku krahu spiral merr dhe emrin e tij. Te gjitha keto yje jane gjigande te shndritshem dhe yje supergjigande, me mijera here me te shndritshem se Dielli. Ylli me i ndritshem ne harte eshte Rho Cassiopeia (p Cas) - 4000 vjet drite larg nesh. Me sy duket si zbehte por ne fakt eshte nje supergjigand 100 mije here me i ndritshem se dielli jone. 27. Koha! Mundsia e udhtimit n dy drejtimet e kohs! Koha ! Mbase gjja me e 'muar pr njerzit, pa t ciln nuk do ekzistonin! Eshte nje nga gjerat qe shumica e njerezve (te mos themi te gjithe) do deshironin te kishin me teper! Disa e vleresojne, disa e keqprdorin, te tjere nuk duan t'ia dine! Me duhet te iki se nuk kam kohe..., ke 5 min afat..., kam 10 min pushim..., kam muajn e mjaltit..., je denuar me 10 vjet burg..., u bera 28 vje..., u befsh 100! Gjthka ne jeten tone lidhet

88

me subjektin e kohes. Koha eshte nje nga gjerat me te quditshme ne egzistencen tone dhe mendoj qe ja vlen diskutimi rreth saj. Shume nga ne mendojne se e dime c'esht koha ,sidoqofte eshte teper e veshtire ta percaktosh! Koha eshte dicka qe ne nuk mund ta shohim apo ta prekim,por mund te shohim efektet e saja ne jeten tone te perditeshme Evidenca qe ne levizim neper kohe mund te gjendet gjithandej. Mosha e trupit tone,ndertesave,moti,rritja e pemeve etj. Shumica jone ndejne presionin e kohes kur ndodhemi perball momenteve kritike apo nxitojme per nje takim qe ka rendesi te madhe per te ardhmen tone. Shpeshhere jeta jone eshte e diktuar nga c'fare ore na duhet te jemi ne nje vend te caktuar! Te pyesesh shumicen e njerezve per kohen (jo motin) ka shume te ngjare qe reagimi i pare i tyre eshte te shikojne oren. Ne e konceptojme kohen si tik-takun e ores qe mbajme ne dore! Ne e dime se minuti ka 60 sec, ora 60 min,dita 24 ore dhe viti 365 dite sepse keto jane disa nga baza e njohurive qe kemi marre qe nga tetevjeqarja. Koha po ashtu konceptohet si dimencioni i katert i Universit. Tre dimencionet e tjera jane ato te Hapesires (lart-poshte, majtas djathtas, para-prapa) Koha nuk mund te egzistoje pa hapesiren dhe ne menyre te ngjashme hapesira nuk mund te egzistoje pa kohen. Kjo lloj lidhje eshte quajtur "Space contnuum" qe do te thote qe gjithcka qe ndodh ne Univers ka te beje me te dyja,edhe kohen edhe hapesiren. Ne baze te teorise se Ainjshanit mbi relativitetin koha ngadalson kur nje objekt arrin te udhetoje ne menyre te perafert me shpejtesine e drites. Kjo shtyn shume shkencare te mendojne se udhetimi me shpejt se drita mund te krijoje nje mundesi per te udhetuar ne kohe (domethene ne te kaluaren dhe ne te ardhmen). Problemi eshte se shpejtesia e drites mendohet te jete kulmi i shpejtesise qe nje dicka mund te udhetoje, keshtu qe mabse eshte e pamundur mundesia e udhetimit ne te kaluaren. Kur nje objekt i afrohet shpejtesise se drites, masa i tij relative rritet dhe ne shpejtesine e drites kthehet ne infinit. Rritja e shpejtesise e nje mase infinite eshte e pamundur ose te pakten e tille duket ne ditet tona me teknologjine dhe njohurite qe kemi. Ne fakt, ne nje lloj menyre ne jemi duke udhetuar ne kohe! Ashut siq je ne tryeze perpara komjuterit duke lexuar keto shkrimet e mija, koha po vershon rreth teje. E ardhmja po transformohet gradualisht ne te kaluar dhe me te tashmen fare te shkurer. Gjithcka qe po ben momentalish po leviz drejt se kaluarses qe do te thote se ti po udheton neper kohe. Sidocofte udhetimi ne te ardhmen e kohes mase eshte i mundur (Nenkuptoj udhetim direkt), dhe e ardhmja mund te jete nje dite destinacion i mundur. Nerkohe qe shkrimtaren kane thurur lloj lloj historishe fantastiko-shkecore mbi udhetimin ne kohe, mekanizmat e vertete te
89

udhetimit ne kohe nuk jane ndertuar akoma. Ne fakt,teorite me te shumta mbi udhetimin ne kohe nuk bazohen fare ne mekanizmat e kohes. Ne baze te ketyre teorive, udhetimi ne kohe eshte me i mundur te kryhet me ndihmen e fenomeneve natyrale te cilat mund te na kalojne direkt nga nje pike i kohes nje nje pike tjeter. Ne keto fenomene natyrale futen: Rrotullimi i Black Holes, Warm Holes dhe Vargu kozmik. Mundesia e udhetimit ne kohe me anen e Black Holes (Vrimave t Zeza) Kur nje yll qe ka nje mase mbi kater here me te madhe se masa e diellit tone arrin ne perfundim te jetes se tij, pasi ka konsumuar gjith energjine dhe djegur te gjitha lendet qe permban,bie nen presionin e peshes se vet. Ky proces krijon "Black Holes"te cilat sjane gje tjeter veqese nje rryme aq e forte magnetike saqe edhe drita nuk mund te kaloje mbi te. Gjithcka qe bie ne kontakt me horizontin rrethues te BH thithet ne mbrendesi te saj. Formen e nje BH mund ta mendosh me formen e nje hinke, apo biskote akulloreje. E gjere ne krye dhe me e ngushte dhe ngushtezohen ne piken e quajtur singularity. Ne piken Singulare asnje ligj i fizikes nuk egziston dhe gjithcka materiale eshte kaluar ne nje pike te panjohur. Kjo lloj BH eshte quajtur Schwarzschild BH, qe e ka marre emrin nga asronomi Gjerman Karl Schwarzschild. Nje tjeter lloj BH eshte quajtur Kerr Hole, dhe teorikisht eshte e mundur. Kerry Holes jane BH rrotulluese te cilat mund te perdoren per te udhetuar ne kohe apo ne nje Univers Paralel. Ne vitin 1963 matematikanti Zelandez Roy Kerr propozoi teorine e pare realistike mbi BH rrotulluese. Ne baze te teorise se tij,yjet qe vdesin (shuhen) mund te bien ne nje rreth rrotullus neutronesh te cilat prodhojne force te madhe centrifugale duke parandaluar krijimin e singularitetit.Ngaqe keto BH nuk kane singularitet, Kerr besonte se do ishe e mundur hyrja ne keto BH pa u perplasur nga forca infinite e gravitetit ne qendren e saj. Nese Kerr Holes egzistojne, atehere mund te jete e mundur kalimi nepermes tyre dhe dalja ne nje "White Hole" White Hole do kete nje veprim pasues te BH. Keshtu qe ne vend te terheqjes se gjithckaje ne forcen e saj gravitike, WH mund te perdore nje lloj energjie negative per te shtyre gjicka larg nga vetja. Keto WH mund te jene rruga jone per te hyre ne kohra apo botera te tjera. Nga pak nohuri qe kemi per BH, Kerry Holes eshe mund te egzistojne. Sidoqofte fizikanti Kip Thorne i Institutit Shkencor ne Kaliforni beson se ligjet e fizikes nuk lejojne krijimin e dickaje te tille. Ky thote nuk egziston menyre e tille te hysh dhe te dalesh nga BH, dhe qdo gje qe tenton te hyje ne BH do thithet dhe shkaterrohet perpara se te arrije ne singularitet.
90

Mundesia e udhetimit ne kohe me anen e Wormholes Besohet se mund te ekzistoje nje tjeter lloj strukture e tunelizuar ne Univers e cila mund te perdoret si porte per te udhetuar ne kohe.Wormholes, ndryshe te quajtura Einstein Rosen Bridges jane konsideruar te kene potencialin me te madh per udhetim ne kohe, nese ato me te vertete ekzistojne. Jo vetem qe mund te na lejojne te udhetojme ne kohe, por mund te na krijojne mundesine per te udhetuar shum vite drite larg tokes, ne te njejten sasi kohe qe mund te na duhet neve per te udhetuar me mjete nga nje qytet ne nje tjeter.

91

Wormholes jane konsideruar te mundeshme ne baze te teorise se Ainshtajnit mbi relativitetin,qe thote c'do mase lakon kohen e hapesires rreth vetes.Per ta kuptuar me mire imagjino dy persona duke mbajtur nje qarqaf te tendosur nga te dyja anet.Nese dikush do vendose ne mes te qarqafit nje top besbolli,ky top do krijoje lakimin e qarqafit.Ne pastaj do vendosesh nje top tjeter diku ne cep te qarqafit,topi do ece ne drejtim te topit te tjeter te basbollit neper lakimin e krijuar ne qarqaf. Ne kete shembull hapesira eshte kufizuar nga dy dimencione, dhe jo kater dimensione qe ne fakt perbejne Universin. Imagjino kete qarqaf te lakuar ne dysh duke krijuar nje pjese te siperme, nje te poshtme dhe duke lene hapesire ne mes! Nese do vedosesh nje top basebolli ne pjesen e siperme te qarqafit dhe nje tjeter ne pjesen e poshtme qe korrespondon me piken e siperme, atehere ky topi i dyte do takoje te parin. Dicka e njejete ndodh me wormholes. Ne hapesire,masat te cilat ushtrojne presion ne pjese te ndryshme te Universit mund te korrespondojne sebashku duke formua tunel.Ky tunel quhet wormhole.Sa gje fantastike do ishe ! Te udhetosh nga toka ne nje tjeter galaksi dhe te kthehesh perseri ne nje kohe te shkurter sa kushton nje kafe per tu pregaditur,lol. Ne kete skicen me poshte eshte nje illustrim se si mund te udhetosh ne Sirius, nje yll qe eshte vene re ne Canis, konstilacion i madh poshte Orion. Sirius eshte rreth 9 vite drite larg nga toka (90 trilion kilometra ). Sigurisht qe distanca eshte teper e larget per udhetuesit qe udhetojne neper hapesire qe te udhetojne e kthehen perseri per te na treguar mbi Sirius. Distanca me e larget qe njeriu mund te kete udhetuar eshte Hena e cila eshte vetem 400.000 km larg nga Toka. Pra sikur te gjenim wormhole qe te na lidhte me Sirius ne do shkurtonim kohen ne menyre te egzagjeruar duke u shmangur triliona kilometrave qe do na hanin per te udhetuar ne hapesire.

92

C'lidhje ka kjo me udhetimin ne kohe? Ashtu siq thame me siper ne baze te teorise se relativitetit,kur shpejtesia e nje objekti i afrohet shpejtesise se drites, koha ngadaleson. Shkencaret kane arritur te zbulojne se edhe me udhetimin e Shutles se NASO's astronautet udhetojne disa nanosekonda ne te ardhmen. Per ta kuptuar kete imagjino dy persona...personi A dhe personi B. Personi A qendron ne Toke dhe personi B niset me Shutle.Para nisjes oret e tyre jane te sinkronizuara ne menyre te rregullt. Sa me shume personi B i afrohet shpejtesise se drites aq me ngadale rrjedh koha per te (ndryshe nga personi A) Nese personi B udheton me 50% te shpejtesise se drites do duket qe ne kthim personi A do jete me i moshuar se personi B. Arsyja eshte se koha ka rrjedhur shume me shpejt per personin A sesa per personin B qe ka udhetuar me shpejtesi te afert me ate te drites. Shume vite mund te kene kaluar per personin A nderkohe qe personi B mund te kete kaluar vetem disa ore. Nese wormholes egzistojne dhe zbulohen nga njeriu,atehere mund te na krijojne mundesine per te udhetuar ne te kaluaren si dhe ne te ardhmen. Ja si mund te behet..! Le ta supozojme se porta e wormholes eshte e kalueshme! Personi B qe ne shembullin e mesiperm udheton me 50% te shpejtesise se drites ne hapesire vetem per disa ore mund te marre nje porte ne hapesire,nderkohe qe porta tjeter e wormholes do jete tek personi A ne toke. Te dy keta persona mund te vazhdojne ta shikojne njeri tjetrin gjate kohes qe personi B udheton ne hapesire (per te gjithe ju qe e keni pare filmin Donnie Darko e keni shume me te lehte ta kuptoni). Kur personi B kthehet ne doke disa ore me vone,shume vite mund te kene kaluar per personin A. Tani nese personi A do hedhe nje sy ne wormhole,do shikoje veten e tij ne nje moshe me te re,ne moshen kur personi B eshte larguar neper ate wormhole. E bukura e ketij fenomeni eshte se personi A mundte hyje ne wormhole dhe te udhetoje neper te kaluaren e tij,nderkohe qe personi B mund te hyje dhe te udhetoje ne te ardhmen. Mundesia e udhetimit ne kohe me anen e rruzave kozmike Nje teori tjeter mbi mundesine e udhetimit ne te kaluaren dhe te ardhmen e kohes meshtetet ne idene e rruzave kozmike, propozuar nga fizikanti J.Richard Gott ne vitin 1991. Nga vete emri keto jane objekte ne forme te vargezuar qe disa shkenace besojne se jane te formuara qe nga fillimi i krijimit te Universit. Ky vargezim mund te shtrihet ne gjithe gjatesine e Universit dhe ndodhen ne presion te jashtezakonshem ....prej miliona e miliona tonesh.

93

Keto rruza kozmike, te cilat jane me te holla se nje atom,mund te prodhojne shume te jashtzakonshme graviteti qe terheq c'do objekt qe mund tu kaloje afer. Objektet e lidhura ne rruza kozmike mund te udhetojne me shpejtesi te pabesueshme,dhe per arsye se forca e tyre gravitacionale mund te deformoje kohen e hapesires, mund te perdoret per udhetim ne kohe. Duke terhequr dy rruza kozmike afer njera tjetres apo nje rruze ne afersi te Black Holes, mund te egzistoje mundesia e lakimit te kohes se hapesires ne menyre te mjaftueshme per te krijuar lakime te aferta te kohes njera me tjetren. Nje anije kozmike mund te kthehet ne mekanizem kohe sikur te perdorej graviteti i prodhuar nga dy rruza kozmike, apo nje rruze dhe Black Hole. Sidoqofte,akoma ka shume spekullime mbi egzistencen ne te vertete te ketyre rruzave kozmike, dhe nese egzistojne-ne c'fare forme?? Vete fizikanti Gott ka thene se per te udhetuar ne te kaluaren, qofte dhe nje vit, do nevojitej nje varg rruzash qe do permbante nje mase energjie te parabarte me gjysmen e asaj te galaksise. Dhe si me c'do lloj mekanizmi kohe,mund te kthehesh shume kohe prapsht ne te kaluaren, por jo pertej kohes ne te cilen makanizmi i kohes eshte krijuar. Probleme qe supozohet te lindin nga udhetimi ne kohe! Nese ne do jemi ne gjendje te veme ne jete teorine e udhetimit ne kohe,ne do jemi ne gjendje te krijojme probleme teper te komlikuara qe quhen paradoxe! Paradoxe nenkupton dicka qe bie ne kontradite me veten e vet. Ja po sjell dy shembuj per ta lustruar. 1)- Le ta supozojme, per hir te argumentit,se ne mund te udhetojme ne nje kohe shume me te kaluar se koha e lindjes tone! Vete fakti qe para lindjes ne nuk kemi egzistuar,krijon paradox. Nese psh ke lindur ne vitin 1978....si mund te egzistosh ne vitin 1964? 2)- Paradoxi me i argumentuar mund te jete Paradoxi i gjyshit! C'fare mund te ndodhe sikur nje udhetues ne kohe mund te kthehet ne te kaluaren e te vrase njerin nga prinderit e tij perpara kohes se lindjes? Nese ky person psh kthehet ne te kaluaren e vret gjyshin e tij, atehere si mund te ekzistoje, qe te kthehet e te vrase gjyshin e tij? Nese ne do kishim mundesi te ndryshonim te kaluaren, atehere do krijonim nje numer te pafundeshem paradoxesh. Nje teori tjeter e udhetimit ne kohe,sjell ne pah idene e Universit Paralel, ose historise alternative. Le ta supozojme se ti udheton ne te kaluaren te takosh gjyshin tend kur aij ka qene djale i ri. Ne baze te teorise ti mund te keshe udhetuar ne nje univers tjeter qe eshte identik me universin tone, por ndryshon nga ngjarjet qe ndodhin ne te. Psh nese ti udheton ne te kaluaren e vret nje nga prinderit e tu, ti ke vrare vetem nje person ne ate Univers, i cili nuk eshte me univeri ne te cilin ti egziston. Dhe nese mundohesh te kthehesh perseri ne kohen tende, mund te
94

perfundosh ne nje univers tjeter paralel dhe kurre nuk do jesh ne gjendje te kthehesh ne universin nga ke filluar udhetimin. Nese do kesh mundesi te krijosh nje disk rrotullues te madh, aq sa mund te mbaje njerez nga mbrenda, dhe ta rrotullosh aq shume saqe shpejtesia e tij rrotulluese te jete e perafert me shpejtesine e drites, a mund te ndaloje koha per njerezit mbrenda diskut rrotullues? Nga ana teorkike nje dicka e tille mbase duket e arsyeshme! Neqoftese ky disk rrotullohet aq shume saqe shpejtesia e tehut te jashtem te diskut ti afrohet shpejtesise se drites, atehere koha do ngadalsoje per njerezit mbrenda diskut. Nese njerezit nga mbrenda do i hedhin nje sy ambientit nga jashte, ditet dhe netet do jene duke qarkulluar teper shpejt. Keshtu qe njerezit mbrenda diskut do moshohen shume ngadale ne lidhje me njerezit jashte diskut. Nga ana esenciale kjo mund te krijoje nje mekanizem kohe qe lejon njerezit qe ndodhen mbrenda diskut te udhetojne ne kohe. Kurse nga ana praktikale, kjo ide ndesh be probleme per arsye te forces centrifugale (qendrore) te cilen disku do prodhoje. Disa nga objektet me te shpejta rrotulluese ne ditet tona jane rrotullat teper te shpejta fluturuese! Keto rrotulla vertiten mbi guzhineta magnetike ne nje fole (mbeshtjellje) vakumi ku ferkimi eshte pothuajse zero. Keto rrotulla fluturuese kane mundesi te arrijne shpejtesine prej 200.000 rrotullime per minut. Problemi kryesor me rrotullat fluturuese me kete lloj shpejtesie vjen ne trajten e disintegrimit, forcat e jashtme ne rrotull jane gjigande. Edhe sikur ta supozosh se nje rrotull me perimeter 1 meter dhe diameter 32 cm rrotullohet me nje shpejtesi prej 1 milion rrotullimesh ne minute, pjesa e jashtme e rrotulles do jete duke udhetuar me nje shpejtesi prej 55.000 km per ore qe nuk eshte asgjekundi afer me shpejtesine e drites e cila udheton 299.000 km per sekond. Nje tjeter varjant mund te jete krijimi i nje disku teper gjigand! Thuaj, per hir te argumentit, ndertojme nje rreth aq te madh sa distanca e tokes nga dielli apo dicka me diameter 300.000.000 km! Nese perimetri i saj do jete 942.000.000 km. Ky rreth duhet te rrotullohet te pakten 1 rrotullim per ore (ne krahasim me token qe kryen 1 rrotullim ne vit) qe te arrije njefare shpejtesie te afert me shpejtesine e drites. Te ndertosh nje rreth te tille, dhe pastaj te gjenerosh force per ti dhene rrotullim nje dickaje te tille do ishe nje projekt i madh, po....tingellon si c'menduri ngaqe eshte e pamundur. Krijimi i nje dickaje te tille mund te mendohet vetem duke perdorur anije kozmike qe udheton ne linje te drejte neper hapesire. Problemi tjeter qe vjen pastaj eshte rritja e shpejtesise. Supozojme se duam ta rrismim shpejtesine diku afer me shpejtesine e drites dhe jemi te gatshem te veme dy pasagjere kundrejt forces GS (Dyfishi i forces se
95

gravitetit, njerezit qe peshojne 80 kg do u duket sikur peshojne160 kg) per te rritur shpejtesine. Keta dy pasagjere u duhet te perpallojne ate force per te pakten 1 vit. Pa harruar pastaj shumen e lendes djegese qe do nevojitet per te krijuar kete rritje shpejtesie. Kjo foto me poshte paraqet skicen e nje rrotulle fluturuese (flywheel)

Ainjshtani dikure ka thene: "Analogjia e relativitetit mund te dergohet ne nje perfundim logjik". Nese koha fillon te ngadalesohet me rritjen e shpejtesise, tregon se me shpejtesine e drites koha ndalon plotesisht dhe pas kesaj pike koha fillon te vershoje pas". Me udhetim ne kohe nenkuptojme nisjen e nje personi nga nje pike e planetit ne nje kohe te caktuar dhe arritjen e ketij personi ne te njeten pike te planetit por ne tjeter kohe. Paradokest e udhetimit ne kohe shfaqen nga fakti qe nisja fillon pas mberritjes nga pikpamja e njerit,dhe para mberritjes nga pikpamja e tjetrit. Pra...a eshte udhetimi ne kohe me te vertete i mundur apo thjesht nje fenomen ku fjala "i pamundur" nenkupton "natyra eshte me e quditshme sesa na duket? " Pikesepari, relativiteti lejon udhetimin ne te ardhmen dhe shumica e shkencareve ne ditet tona bien dakort se udhetimi ne te ardhmen eshte i mudur. Ashtu siq kemi thene me siper nese udheton me nje shpejtesi teper te madhe do kthehesh perseri ne toke po disa vite ne te ardhmen. Kjo sigurisht nuk duhet te nenvlehtesoje faktin qe ne nuk mund te udhetojme me nje shpejtesi te afert me shpejtesine e drites (te pakten ne kohen tone dhe per ca gjenerata te tjera ma ha mendja).
96

Ne ditet e sotme dihet qe udhetimi ne kohe buron nga SciFiction, filma te Hollywoodit apo spekulime te teoricientave te fizikes.Sidoqofte eshte dicka qe me teknologjine e duhur dhe kohen e duhur mund te behet i mundur,perderisa eshte i pranueshem nga ligjet e fizikes. Nje nga kontributet me te medha te Newtonit ne shkence ish illustrimi matematikal mbi ndryshimin e levizjes me kohen! Newtoni tregon se forca qe ndikon mbi nje kokerr molle te bie nga pema eshte e njejta force qe krijon levizjet planetare dhe prodhon valet tide. Newtoni ish i quditur nga fakti se graviteti dukej te kryente efekt me te forte ne distance me te madhe! Newtoni e pranonte se kish mundesi vetem ta spjegonte si fenomen por qe nuk kuptonte arsyen perse? Jo...deri ne momentin qe erdhi teoria e pergjithshme e Ainjshtanit mbi relativitetin e cila sjell ndryshimin e gravitetit si force,ne levizje te nje materiali ne hapesire te shkurter, ne nje hapesire kohe te dredhuar. Per Newtonin edhe koha edhe hapesira ishin absolute! Newton gjithashtu besonte se se Universi ish i shpalusur mbi nje kohe absolute e cila mund te simbolizohej nga nje ore imagjinare diku ne hapesire! Mirpo i madhi Ainjshtain ndryshoi gjithcka me teorine e tij mbi relativitetin dhe per kete, dikur shkruante....Me fal Newton! Ne jemi nje moment i kohes astronomike! Truri jone me rudha nuk ka kapacitet te zbuloje shume mistere te kohes dhe hapesires! Truri jone eshte me shume i aktivizuar ne aspektet tona te jetes, dashurine, luften, urrejtjen, gjuetine, vrasjet, vjedhjet, poshtersite etj! Pavaresisht nga intiligjenca jone e kufizuar mund te themi se kemi evuluar ne menyre te sukseseshme. Kemi arritur qe te hapim disi perden e Universit per te hedhur drite mbi shume gjera qe njeriu nuk i ka pas ditur. Pyetjet e shtruara nga fizikante si Newtoni, Ainshtani, Kurt Godel, Stefan Hauking, jane pyetjet me gjigande qe mund te shtrojme! A eshte koha dicka e vertete? A vershon koha vetem ne nje drejtim? A ka koha fillim dhe mbarim? C'fare eshte pafundesia? Asnje nga keto pyetje nuk eshte pergjighur me konfidence te plote shkencore! Sa me teper pesha e ketyre pyetjeve rendon trurin e njeriut, aq me shume drite sjell ne shkence kerkimi i pergjigjeve. Mendimet e eksperteve mbi wormholes dh mekanizmat e kohes Duke u bazuar zbulimeve shkencore te Roman Buiny dhe Stefan Hsu, wormholet traversale dhe mekanizmat e kohes nuk mund te jene te qendrueshme dhe te parashikueshme. Albert Ainjshtan dhe Nathan Rosen bublikuan gazeten e tyre te pare shkencore ne lidhje me wormholes (te quajtur Ainjshtan-Rosen Bridges) ne vitin 1935, duke pershkruar se si

97

mund te jete e mundur per dyzona te largeta te kohes te lidhen njera me tjetren nepremjet nje shkurtice te ngjashem me tunel. Ideja baze e wormholes rrjedh nga nje analogji e thjeshte! Nese Universi eshte si lekura e molles, nje krimb qe mundohet te kaloje ne anen tjeter te molles do i duhet shume me pak kohe duke hapur nje vrime nepermes molles, nga njera ane ne tjetren, sesa ti bie rreth e qark molles ne distance te larget perimetrike. Nje version tjeter i kesaj analogjie eshte mundesia e afrimit te dy pikave te largeta te nje letre te bardhe duke e palosur ate. Rezultimi i nje wormhole do prembaje dy ose me teper porta (anglisht te quajtur goje "mouths") ne siperfaqe te lidhura me anen e nje gurmazi qe kryen pasimin.

Nje wormhole traversale mund te shrebeje si per kalimin nga nje kohe ne nje tjeter,po ashtu dhe kalimin nga nje pike e universit ne nje pike tjeter. Fatkeqesisht,ne baze te shkrimeve te tyre efektet e kuantum (nga quantum, shuma minimale nga e cila faktore te veqante si energjia p.sh. mund te ndryshojne) jane te demosdoshme per formimin e nje wormhole transversale ne menyre te stabilizuar. Ndryshe,mbase nuk mund ta dish se kure dhe ku del nga wormhole! Eshte veshtire qe wormholes dhe mekanizmat e kohes te jene te parashikueshme. "Ne nuk po themi se mund te ndertojme Wormhole. Por wormholet qe do deshiroje te perdorje, te parashikueshmet ku ti mund te thuash "Zoti Spock t kaloje ne NY City sot ne oren 2pm, te tilla ka mundesi te krijojne avari", thote Stefan Hsu. Kjo nuk tingellon shume e gezueshme per te gjithe admiruesit e sci-fictions. Wormholet jane perdorur nga shkrimtaret e
98

SF per te mudesuar udhetimin e anijeve kozmike nga nje yll ne nje yll tjeter ne te njejte sasi kohe qe te duhet per te kthyer faqen e nje libri. Ne historine e tij te 1934'es shkrimtari Jack Williamson shkruan: "Une mund ta palos hapesiren ne te njejten menyre qe ti palos nje leter.Une mund te udhetoj ne hyperspace ku distanca nuk ka asnje kuptim". Ne kundershtim me ligjet e fizikes Pra, ne baze te studimeve te reja nga Stefan Hsu dhe Roman Buniy ne Universitetin e Oregon ne SHBA, perpjekja e realizimit te nje wormhole traversale mund te gremiset ne menyre fatale! Ne nje shkrim te publikuar ne arkiv pre-print server, autoret parashtrojne ate lloj wormhole ne te cilen tuneli i kohes tregon nje permbajtje te dobet ne strukure, po ta shohesh nen driten e ligjeve klasike te fizikes. Llogaritjet e bera nga zbuluesit e Oregon tregon se nje wormhole permban materje exotike (materije eksotike-mase e humbur, masa e materjes qe nuk mund te observohet) me hapesire-kohe to jete fundemenalisht e c'stabilizuar. Wormholes,qe drejtohen plotesisht nga ligjet e mekanizmit kuantum, do kete shume mundesi te transportojne nje objekt ne nje vend dhe kohe te padeshiruar. Nje studim i pavarur nga Kris Feuster i universitetit te York ne UK, dhe i Tomas Roman, SHBA i afrohet ne nje menyre te ndryshme qeshtjes se wormholes.Ndermes te tjerash, analizojne mundesi duke hedhur propozimin se nje gurmaz wormhole mund te mbahet hapur duke perdorur sasi te vogla matterje exotike. Llogaritjet e Fewster dhe Roman tregojne se edhe sikur te ish e mundur ndertimi i nje wormhole te tille, gurmazi i saj mbase do ish teper i vogel per udhetim ne kohe. Teorikisht mund te jete i mundur gradimi gjeometrik i nje wormhole, saqe gurmazi i saj te kish madhesi te pershtatshme per te kaluar nje person neper te,thote Fewster. Shoqersht them,sbesoj te jete e mundur dicka te tille te ndertohej nga ana engjinierike. Mendime perkrahese Megjithate,ka plot mendime qe perkrahin idene e wormholeve traversale. Nje fizikant thote ne lajmet e BBC'se se mund te kete problem me konkluzionet e Hsu's dhe Buniy's! Shtirja fizike e wormholes nuk ka dyshim,dicka rreht te ciles gjithe qe zbuluesit bien dakort. Por qeshtja kryesore dhe munduese eshte spjegimi si mund te krijosh ne menyre engjinierike nje wormhole me madhesi te nevojsme per ta perdorur! Astrofizikanti i Cambridges, Stefan Hauking eshte ndermes ketyre zbuluesve qe kerkon te hedhe drite mbi pyetjen e wormhole. Ne 1980, Hawking argumentonte se dicka fondamentale ne ligjet e fizikes mund te pengoje perdorimin e wormholes per udhetim ne kohe. Nese do gjendeshe ne mbrendesi te nje wormhole, teorikisht to gjasonte ne nje menyre te tille si ne kete foton meposhte.
99

Udhetimi ne kohe! Do ngelet Sci-Fiction apo realitet? Sa here njerzimi ka dyshuar mbi mundesine e shkencareve per te krijuar dicka qe koha e ka vertetuar te sukseseshme? Ne vite te panumerta,nga experienca jone njerzore kemi mesuar se c'do gje e imagjinuar nga njeriu nje dite mund te kthehet ne realitet. Nese shekuj me pare do shtrohej qeshtja e shkeljes se Henes nga kemba e njeriut, udhetimi i njeriut ne hapesire, apo disa nga arritjet me te medha te shkences tone, per ate kohe do tingellonte e pamundur. Sidoqofte te tilla gjera jane parashikuar kohe me pare dhe koha e ka vertetuar te jene te realizueshme. Dikur eshte shikuar vetem si fantazi dhe Sci-Fiction,por momentalisht udhetimi ne kohe eshte thjeshte nje problem engjinierik. Fizikantet e brumosur nga ligjet e Newtonit besonin se koha levizte ne nje vije te drejte, te stabilizuar, te pandrysheshem, tamam si nje shigjete. Pastaj vjen Ainjshtani me teorite e tij qe tregojne se koha vershon me teper ne trajten e nje lumi. Sa me teper mase energjie ushtron mbi te, aq me shume ndryshon rryma e saj rreth jush. Edhe pas Ainjshtanit, shume fizikante besonin se tik-taku i ores ecen vetem ne nje drejtim. Ndrekohe qe leviz me shpejtesine e drites,ne baze te ekuacioneve te Anjshtanit prapseson gjigjeten e kohes (reverse-kthen prapsht), nje levizje kaq e shpejte do ishe e pamundur per arsye se c'do objekt qe arrin ate kulm shpejtesie mund te shnderrohet ne nje mase infinite. Keshtu qe udhetimet ne te kaluaren ishin nje dicka absurde! Keshtu mendohej dikure, gjerat kane ndryshuar Duke i rishikuar dhe studiuar ekuacionet e Ainjshtanit me me kujdes, fizikantet tash me kane arritur te kuptojne se rryma e kohes mund te devijohet ne nje spirale (tip suste e gjere nga siper, e ngushte nga poshte). Me konkretisht, sa me shume mase do koncentrosh ne nje pike te saj, aq me shume mund ta kthesh rrjedhen e saj. Gjate viteve te fundit, modele te reja mekanizmash kohe jane projektuar mbi tryezat e laboratoreve me gjigande te botes. C'fare eshte mekanizmi i kohes dhe pse quhet i tille? Thjesht mund ta pershkruash si mekanizem qe afron dy pika te largeta te vijes se kohes afer njera tjetres duke mundesuar kalimin e shpejte nga njera pike ne tjetren (kjo vije e dredhuar e kohes, ne Anglishttimelike curves). Duhet te dime se momentalisht nuk egziston ndonje teoreme No-Go kundrejt mekanizmave te kohes. Kuptimi i koceptit ndikim dhe pasoje eshte qelesi kryesor pre venien ne jete te teorise. Ekziston nje problem me konceptin e udhetimit ne kohe! Ideja e nje udhetari qe ta zeme futet ne mekanizmin e kohes sot dhe e kurdis destinacionin e kohes ne vitin 2037 e nenvlehteson faktin qe bota eshte ne
100

levizje konstante neper hapesire, duke u rrotulluar rreth diellit, i cili po ashtu eshte duke levizur neper galaksi. Keshtu qe duke e llogaritur hapesiren e kohes si nje dimencion te katert te Universit, levizja e ketij udhetuesi vetem neper nje dimencion nuk mund ta beje te mundur qendrimin e ketij udhetuesi ne siperfaqen e Tokes, duke marre parasysh qe siperfaqja e Tokes eshte nje platforme levizese me nje trajektore shume te komplikuar. Levizja me shpejtesine e drites 5 sekonda mund te materializoje ne ajer apo ne Gure, mvaret nag pozicioni i Tokes para apo pas 5 secondave! "Distanca" e udhetimit ne kohe Perzierja e dimencioneve te hapesires dhe asaj te kohes, ku koha mund mund te krahasohet me distance qe korrespondon shpejtesine e drites, ne kete rast 1 sekond eshte i barabarte me nje distance prej 299.792.458 kilometrash. Nga ana tjeter distance 1 meter eshte e barabarte me 3.34 nanosekonda. Po ashtu mund te krahasosh "Vit" me "Vit drite" (ku ketu katrori i distances ka shenje te kundert treguese me katrorin e kohes) Sikur ta supozojme se udhetimi neper hapesire dhe kohe do nxjerre veshtiresi teknike te barabarta, ne kete rast levizja me SHD (Shpejtesi drite) vetem per nje second,para apo prapa mund te krahasohet me fluturimin ne Hene per nga distanca. Levizja me SHD per ca vite mund te krahasohet me distancen nga Toka deri ne yllin me te afert. De nese do deshirosh te vizitosh kohen e Dinozaureve,mase mund ta krahasosh me fluturimin ne Galaksine me te afert me galaksine tone. Idea e udhetimit perpara ne te ardhmen dhe pas ne te kaluaren ka mahnitur dhe frymezuar gjithmone shkrimtaret e SF (Fantastico Shkencore). Paradoksi I Gjyshit eshte nje argument qe shume njerez perdorin per te sygjeruar se udhetimi ne kohe eshte i pamundur. Po sikur te udhetosh ne te kaluaren dhe te parandalosh Gjyshin tend qe te takoje Gjyshen tende dhe keshtu qe mamaja jote nuk do kishe lindur?? !!Si rrjedhim ti nuk do kishe lindur, etj etj. Deri jo shume kohe mepare nje argument i tille bente qe shumica se shkencareve te besonin se udhetimi ne kohe smund te egzisoje kurresesi jashte krijimeve Fantastiko Shkencore.Por ne menyre te cuditeshme, disa interpretime nga me interesantet te botes Quantium sugjerojne se udhetimi ne kohe eshte i mundur,te pakten teorikisht. Graviteti dhe Black Holes. Teoria e Ainshtainit per relativitetin solli hapesiren dhe kohen ne nje te vetme, thurje kater dimencionale te cilen e quajti spacetime (HapesireKohe). Ne e dime qe mund te udhetojme para-prapa dhe anash ne Hapesire,dhe pse nuk mund te udhetojme para dhe prapa ne kohe? Kater dimencione eshte veshtire ti imagjonosh keshtu qe Shkencaret zakonisht sygjerojne qe ta imagjinoni Haps-kohe me nje carcaf
101

te tendosur nga te gjitha anet. Neqoftese nuk ka ndonje mase te madhe qe te ushtroje presion mbi kete carcaf,carcafi do qendroje i tendosur dhe cdo object i vendosur ne te to levize mbi te ne vije te drejte. Por masa te medhaja (si psh Dielli) krijon lakim ne Hapsir-Koh duke e thyer kete vije te drejte. Ashtu si po te vendosesh nje object te rende ne araf (nje kungull p.sh.) do krijoje nje grope ne carcaf.

Universi eshte plot me objekte mijera here me te renda se Dielli qe krijojne efekte graviteti dhe si rezultat i dickaje te tille Haps-Kohe eshte jo e rrafshet por e perkulur. Cdo gje, duke mos perjashtuar dhe driten, ndjek rrugen sipas lakimit ne Haps-Kohe. Ne e dime se Ainshtaini kish te drejte rreth kesaj teorie sepse atronautet ne ditet e sotme shpesh here mund te shikojne yje ne distance qe jane nen maskimin e objekteve te aferta si Dielli p.sh. Ne vend qe te udhetoje ne vije te drejte dhe duke qene I bllokuar,drita e yjeve vershon mbi lakimin qe krijojne keto masa te medhaja ne Haps-Kohe, pra ne vije te lakuar. Si e kemi thene edhe me siper, kur nje yll arrin ne fundin e jetes se tij mund te shembet ne mbrendesi te tij nga influenca e gravitetit qe ka,deri me nje mase qe e gjithe permbajtja e tij koncentrohet ne nje object me densitet jashzakonisht te madh dhe me permase jashzakonisht shume me te vogel nga madhesia e tij origjinale. Kjo krojon Black Hole. Black Hole kan terheqje gravitatcionale jasht zakonisht teper te madhe sa qe asgje nuk mund te depertoje mbi ta,madje as drita. Ne nuk mund ti
102

shikojme Black Holet per egziston evidence e mjaftueshme per te vertetuar egzistencen e tyre. Astronautet mund te shikojne yje qe veprojne ne menyre te tille qe sygjeron se jane te terhequr nga objekte te padukshem e me mase te jashtezakonshme, ne afersi te tyre. Po cfare efekti ka Black Hole ne HapsireKohe (Spacetime) ?? !! Relativiteti parashikon se ne qendren e Black Holes eshte nje pike densiteti infinite qe quhet singularitet, ne mbrendesi te te cilit te gjitha ligjet normale te fizikes nuk mund te ushtrohen. Kohe, Hapesire, Materje dhe Energji nuk kane me nje kuptim te qarte!! Idea e udhetimit perpara ne te ardhmen dhe pas ne te kaluaren ka mahnitur dhe frymezuar gjithmone shkrimtaret e SF (Fantastico Shkencore). Paradoksi I Gjyshit eshte nje argument qe shume njerez perdorin per te sygjeruar se udhetimi ne kohe eshte i pamundur. Po sikur te udhetosh ne te kaluaren dhe te parandalosh Gjyshin tend qe te takoje Gjyshen tende dhe keshtu qe mamaja jote nuk do kishe lindur?? !!Si rrjedhim ti nuk do kishe lindur,etj., etj. Deri jo shume kohe mepare nje argument i tille bente qe shumica se shkencareve te besonin se udhetimi ne kohe smund te egzisoje kurresesi jashte krijimeve Fantastiko Shkencore. Por ne menyre te cuditeshme, disa interpretime nga me interesantet te botes Quantium sugjerojne se udhetimi ne kohe eshte I mundur, te pakten teorikisht. Siq e kemi thene edhe me siper, kur nje yll arrin ne fundin e jetes se tij mund te shembet ne mbrendesi te tij nga influenca e gravitetit qe ka, deri me nje mase qe e gjithe permbajtja e tij koncentrohet ne nje object me densitet jashzakonisht te madh dhe me permase jashzakonisht shume me te vogel nga madhesia e tij origjinale. Kjo krijon Black Hole. Black Hole kan terheqje gravitatcionale jasht zakonisht teper te madhe sa qe asgje nuk mund te depertoje mbi ta, madje as drita. Ne nuk mund ti shikojme Black Holet per ekziston evidence e mjaftueshme per te vertetuar egzistencen e tyre. Astronautet mund te shikojne yje qe veprojne ne menyre te tille qe sygjeron se jane te terhequr nga objekte te padukshem e me mase te jashtezakonshme, ne afersi te tyre. Po ku valle eshte ana tjeter ?? Mund te jete diku tjeter ne HapsKohe, ose ne te ardhmen ose ne te kaluaren. Nuk perjashtohet mundesia qe te ndodhet ne tjeter Univers. Supozohet te jete Dr Whos (per ata qe e kane pare kete film) qe fillimisht shfrytezoj forcen e Black Hole si fillim eksperimenti ne Udhetim Kohe. Nese do kesh mundesi te kalosh nje anije kozmike neper nje tunnel te tille te quajtur Warmhole atehere do kesh zbuluar seretin e udhetimit ne kohe. Mini Warmholes Ekuacionet e Ainshtanit pershkruajne Haps-kohe si dicka teper te lemuar, si carcafi. Teoria e tij per relativitetin merret me anen fizike te
103

asaj qe ndodh sfondin e madh dhe nuk merret me ate cfare ndodh ne cendren e nje Blak Hole apo cfare ndodhi ne momentin e Big Bang ne lindje te Universit kur Haps-Kohe ne vetvete ish infinitualish e vogel. Kjo na shpie ne boten e fizikes Quantum. Nese do kishe mundesi ta shikoje Hpas-Kohe me nje xham zmadhues teper teper te fuqishem saqe te arrije te shikoje ne sofondin e Quantumit, do shikosh se Spacetime nuk eshte i lemuar. Ashtu si nje Flluske sapuni eshte e lemuar po ta shikosh ne distance me sy,por sikur ta shikosh me mjete zmadhuese te fuqishme do duket qe nuk eshte e lemuar. Duke ju kthyer pyetjes qe ka munduar shume shkencare qe nga ditet e Njutonit, a eshte e ardhura dicka preordained? Apo ka nje infinit number te ardhurash? Nje menyre shikimi ne boten Quantum sugjeron qe jo vetem egziston nje infinit numer te ardhurash, por ky infinit numer te ardhurash korrespondon ne ne infinit numer universesh. Protonet dhe elektronet nganjehere levizin ne forme valesh dhe nganjehere ne vije te drejte, por kurre njekohesisht. Deri tani argumenti per interference (nderhyrje) ndermjet nje unversi me nje tjeter ka te beje vetem ne rastet qe ndodh ne je nivel Quantumi. Por idea e university parallel krijon nje zgjidhje te mundeshme te paradoksit te Gjyshit i cili supozohet te krijoje probleme per udhetuesit ne kohe.Nese,fjala vjen,ne udhetojme ne te radhmen dhe ndryshojme historine, ne krijojme nje te ardhme te re ne nje univers parallel dhe nuk kemi asnje efekt ne ate Univers nga i cili kemi ardhur origjinalisht. Shkencaret e se ardhmes mbase mund te krijojne nje tjeter forme teknologjie te bazuar ne efektet e Quantumit. Te tilla mund te jene p.sh.,teleportimi me anen e Quantum. Ronald Mallett: udhetimi ne kohe mbase i mundur mbrenda ketij shekulli Duke u bazuar ne idene madheshtore te Ainshtainit si dhe ekuacionet e tij ne lidhje me teorine e relativitetit, Ronald Mallett nga Universiteti i Connecticut ka pregaditur nje eksperiment per te vezhguar udhetimin ne kohe te nje neutroni ne mbrendesi te drites qarkulluese te nje lambe. Nderkohe qe grupit te tij i nevojiten akoma fonde per kete project, Mallett ka llogaritur se mundesia e udhetimit ne kohe duke perdorur kete metode mund te verifikohet mbrenda nje decade. Vrimat e zeza, wormholes dhe telat kozmike secila nga keto fenomene eshte propozuar si metode per udhetimin ne kohe, por asnjera nuk eshte shikuar si e arritshme per (te pakten) nje sere arsyesh. Ndrkohe qe teorikisht ato mund te ndryshojne haps-kohe, te gjitha kerkojne nje sasi mase apo energjie krejtesisht te pa imagjinueshme.

104

Mallett, prefesor fizike ne Universitetin e Connecticut per rreth 30 vite, consideron nje metode alternative nga keto metodat e tjera te bazuar ne ekuacionin e famshem te Ainshtainit per relativitetin: E=mc2. Ainshatini na ka treguar se masa dhe energjia jane e njejta gje, thote Mallett i cili ka publikuar studimin e tij shkencor te pare mbi udhetimin ne kohe ne vitin 2000. Makina e kohes te cilen kemi desanjuar perdor drite ne formen e nje lazeri qarkullues per te rrudhur kohen, ne vend te perdorimit te objekteve massive. Mallett po desanjon nje aparature me madhesine e nje komjuteri desktop me te cilen do eksperimentoje fillimisht teorine e tij mbi rrudhosjen e kohes. Per arsye se grimcat subatomike (subatomike- dicka shume me e vogel se atomi) kane jete jashte zakonisht te shkurter, Mallett shpreson te shikoje egzistencen e ketyre grimcave por kohe me te gjate se jetegjatesia e tyre kur te vendosen ne aparaturen e dritave qarkulluese. Jete me e gjate nenkupton se keto grimca do kene fluturuar ne nje pjese tjeter kohe qe i perket te ardhmes. Mendo sikur ke nje filxhan kefeje dhe nje luge shpjegon Mallet per PhysOrg.com. Kafeja eshte nje hapesire boshe dhe luga eshte drita qarkulluese e lambes. Kur perzien kafen me luge,kafeja apo hapesira boshe siq e quajtem rrotullohet.Supozoje sikur hedh nje kubik sheqeri ne kafe! E njejta gje ne kete aparature. Nese hapesira boshe ne aparature rrotullohet,do kesh mundesi te shikosh kete grimce subatomike duke levizur rreth kesaj ahpesire. Sipas Ainshtainit, kur arrin te ushtrosh nje ndikim ne hapesire, kryen efekt ne kohe po ashtu! Duke rrotulluar hapesiren ben qe te rrotullosh kohen po ashtu,gje qe teorikisht do te thote qe mund te ecesh neper kohe ashu siq mund te ecesh neper hapesire. Si fizikante qe jemi, eksperimenti jone merret me grimca subatomike thote Mallett. Kur do jete e mundur per njeriun te udhetoje ne kohe varet shume nga suksesi I ketyre eksperimenteve, te cilat mund te zgjasin nje decade te mire. Dhe duke u varur nga zhvillimi,tekologjia,si dhe fondet, une besoj se udhetimi ne kohe I njeriut mund te realizohet mbrenda ketij shekulli Cfare eshte koha? Kjo eshte nje pyetje teper e veshtire , thote Mallet. Koha eshte menyre e ndarjes se ndodhive njera nga tjetra. Edhe sikur te mos e mendojme kohen fare,ne mund te shikojme ndryshimin e gjerave,ndryshimin e stineve,ndryshimin e njerezve. Fakti qe bota ne vetvete ndryshon eshte nje funksion i botes fizike, dhe koha nuk varet aspak nga emri te ciles mund ti veme. Tek fizikantet, koha eshte ajo qe matet me ore. Ainshtaini ka treguar se koha eshte e ndikuar nga levizjet, dhe teorite e tij jane demostruar ne menyre eksperimentale duke krahasuar nje ore atomike e cila ka qarkulluar rreth betes nje nje avion. Eshte me e ngadalte se ajo ne toke. Shume njerez paraqesin shqetesime ne lidhje me udhetimin ne kohe,
105

ndersa Mallett, duke u mbeshtetur ne teorine e botes paralele, siguron se makinat e kohes nuk do paraqesin ndonje rrezik. Paradoksi i gjyshit (ku supozohet qe mund te udhetosh ne te kaluaren dhe te vrasesh gjyshin) nuk eshte ndonje problem, thote Mallett. Me kuptim te plote, udhetim ne kohe do te thote se ti udheton ne kohe dhe po ashtu udheton ne tjeter Univers. Sapo mberrin ne te kaluaren ti vendos nje rrugezgjidhje veprimesh dhe aty do jete kufiri ndares. Universi jone nuk mund te kete ndonje efekt nga ajo qe ben ti ne te kaluaren qe visiton. ***** Ne nje shkrim me siper kam thene qe po ti besosh konspiracistave udhetimi ne kohe ekziston. Ndersa tani e them me bindje qe jo vetem ekziston prej disa dekadave por edhe praktikohet ne ato nivele qe une dhe ti dhe te tjeret nuk kemi per tu futur dot kurre. Eshte i njejti skenar qe po ndiqet me Marsin. Prej dhjetra vjetesh thuhej qe ishte nje planet i shkrete, pa jete, i kuq etj. Ndersa po ashtu prej dhjetra vjetesh kishte nga ata qe bertisnin qe kjo ishte genjeshter dhe se gjerat po fshiheshin. Me ne fund u detyruan te pranonin qe ka atmosfere, ka pak ajer ndersa kohet e fundit nxorren dhe fotot me perrenjte e ujit qe kishin rrjedhur neper shpate kodrash. Praktike e njohur per te perballur masat me nje te vertete qe nuk e 'perballojne' dot. Edhe lajmin per udhetimin ne kohe ka muaj te tere qe eshte lajmeruar qe do shpallet si i mundshem madje dhe i shpejte ne afat. Prit per sa gjera te tjera do na degjojne veshet tani. 28.Kozmologia shqiptare zbulon nj tjetr Univers (Marre nga revista The Advantage - Artikulli eshte skanuar me OCR keshtu qe mund te kete gabime drejtshkrimore brenda) Biografia Dr. Laura Mersini-Houghton (e lindur me emrin Laura Mersini) eshte nje teoriciene fizikante-kozmologe dhe profesore ne Universitetin e Karolines se Veriut ne Chapel Hill qe prei vi tit 2004. Ajo eshte diplomuar ne Universitetin e Tiranes, ne vendin e saj Shqiperi, dhe ka marre titullin Doktor i Shkencave ne vitin 2000 ne Universitetin e Wisconsin-Milwaukee. Ajo ka punuar mbi shume tema per nderfaqjen e pjesezave fiziko-kozmologjike. Ajo ishte vecanerisht e interesuar Per mundesine e nxjerrjes se energjise se erret prei fizikes transplanckian ne teorine e vargut, gravitetin dhe teorine e fushes kuanti ne hapesiren e kurbuar, dhe botet brane te dimensioneve te 10 rta. Ajo thote se kur eshte fjala per ato c'ka ne dime rreth universit, teoria aktuale e fizikes eshte pak mbrapa. Per shembull, teoria e Big Bengut mund te mos jete e
106

mjaftueshme per te shpjeguar origjinen e gjithe materies ne univers cdo gje nga struktura e madhe e universitgalaktikat dhe keshtu me radhe- tek mikrovalet kozmike, materia e zeze,dhe pjesa tjeter). Astronomet lajmeruan ne gusht te 2007-es zbulimin e nje te care te madhe ne piken me fundore te uni,-ersit tone. Qe nga ajo kohe fizikantja dhe kozmologistja Laura Mersini - Houghton dhe koleget e saj kane pretenduar se kane gjetur nje shenje te pagabueshme te nje tjeter universi pertej uniyersit tone. Ky lajm eshte bere i njohur nga te gjitha mediat ne Amerike te cilat i kane kushtuar nje rendesi te vecante zbulimit qe na lidh me nje uniyers tjeter kaq shume te kerkuar. Po ajo qe e ben edhe me interesant lajmin tek ne eshte fakti se kozmologia qe ka zbuluar nje sistem tjeter uniwrsi eshte shqiptare. Askush nuk e ka permenduar faktin se nje fizikante e re dhe e talentuar eshte pjese e klases se intelektualye shqiptare e edukuar dhe e arsimuar ne Shqiperi dhe ge backgraundin e saj arsimor e ka '-ene ne pune duke i sjelle botes nje zbulim te rendesishem.Edhe njehere shqiptaret ndihen krenare qe ne atributet e nje shkenctareje te madhe per zbulirnin e se ciles Bet e gjithe bota degjohet emri shqiptar. Por kjo hollesi qe na pelqen ne fakt eshte bere e dukshme vetem ne pjesen kur Bitet per biografine e Laura IvIersinit dhe mes te tjerave permendet fakti se ka lindur e rritur ne Tirane madje dhe ka mbaruar Uni,-ersitetin ne Tirane per Fizike Berthamore. Edhe pse ,vetem kaq mjafton qe per autoresine e ketij zbulirni te ndihen krenare te gjithe bashkombesit e Laures. Studirni ne fjale eshte publikuar ne emrat me prestigjoze te shtypit boteror qe nga gazetat ne Amerike, La Republica Italiane si dhe Revista "New Scientist" e Mbreterise se Bashkuar. Ne konferencen e New York e organizuar ne 6 Nentor 2007 zbulimi i profesoreshes se Universitetit te North Caroline ka bere nje buje te madhe dhe eshte cilesuar si nje zbulim i rralle. Ajo ge eshte cilesuar si nje e care e madhe ne fakt nuk eshte dhene ne kuptimin e nje mungese materie se sa nje gjendje diku shume larg galaksive qe gjenden normalisht ne hapesire. Eshte vleresuar se kjo e care ka rreth 20 ne 45 per qind me pak galaksi se normalja duke lene te kuptohet se eshte nje sistem shume me i ftohte se sa pjesa tjeter e hapesires. Te dhena te rendesishme te studirnit jane botuar ne shkrimin " Zbrazetia, shenja e nje tjeter universi ?" e cila eshte botuar ne shume revista. " The Advantage" gjen rastin te beje nje ribotim te ketij shkrimi te rendesishem qe hedh mjaft drite mbi studirnin me ylera boterore. Boshllku Gjurm e nj Universi tjetr Ne Gusht radio astronomet shpallen se kishin konstatuar nje vrime gjigande ne univers. Pothuajse 1 miliard vite drite me tej, boshlleku gjendet ne yjesin Eridanus dhe ka shume me pak yje, gaz dhe galaksi se zakonisht. Eshte me i madh se sa ndonje boshllek i mundshem i
107

imagjinueshme dhe eshte pertej kuptimit aktual te kozmologjise. Cfare mund te shkaktoje kete vrime te madhe? Nje ekip fizikantesh ben shpjegimin interesant : eshte gjurma e pagabueshme e nje universi tjeter, tej cakut te universit tone thote Laura Mersini-Houghton e Universit te Karolines se Veriut ne Chapel Hill. Ky eshte nie pretendim i paqendrueshem. Ne qofte se ekipi Mersini-Houghton ka te drejte, boshlleku gjigand eshte provo e pare eksperimentale e nje universi tieter. Ai do te vertetonte gjithashtu teorine e vargut, kuptimin tone me premtues te asaj se si funksionon universi ne nivelin e tij thelbesor: Dhe keshtu do te hidheshin poshte argumentet antropike qe kane denuar teoricienet e vargut ne vitet e fundit sepse ata thone se ne iemi arsyeja perse kozmosi eshte keshtu si c'eshte. Vrima ne univers eshte nje <;eshtje e madhe. Boshlleku gjigand u duk per here te pare ne hartat e pas shkelqimit te Big Bengut. Ne 2004en sateliti i NASAs WMAP beri matiet me te detaiuara deri me sot te temperatures se radiacionit te sfondit kozmik. Ky radiacion mikrovale perfiton nie sasi te vogel energjie ku ai kalon permes nie raioni te hapesires se populluar nga materia duke e bere ate te shfaqet pak me e ngrohte ne ate drejtim. Ndryshe, radiacioni kalon permes nje boshlleku te boshatisur, humbet energjine dhe keshtu shfaqet me i ftohte. Ekipi i WMAP-it laimeroi per nje pike te mad he te ftohte ku temperatura ishte midis 2045% me e ulet se so mesataria per piesen tjeter te qiellit, qe sugjeronte per nje boshllek. Njolla mbulon pak shkalle te qiellit - shume here me teper se so hena e plote. Megjithate, po e ditur se so larg ishte boshlleku, ishte shume e veshtire qe te thuhej madhesia e tij. Gjerat filluan te ndryshojne kur kerkuesit analizuan survejimin dixhital te qiellit Sloan, qe ishte harta me e madhe tredimensionale e galaksive te bera deri me sot. Kur ata moren vesh se so larg ishin galaksite e ndryshme, ata ishin ne gjendje te Ilogarisnin se njolla e ftohte WMAP koincidente me nje boshllek gjigand qe eshte rritur ne rreth 900 mil ion vite drite pertej. I ndodhur rreth 8 bilion vite larg, boshlleku perm bon rreth 20-45% galaksi me pak so mund te prisnim. Kjo u konfirmua ne gusht nga Lawrence Rudnick, Shea Brown dhe Liliya Williams nga Universiteti i Minesotes ne Minneapolis, te cilet po analizonin nje survejim te galaksive me radio misione te kryera nga teleskopet Very Lorge Array ne Observatorin Radio Astronomik Kombetar afer Sokorro ne New Meksiko. Vetem nje 5% e universit eshte i mbushur me klustra galaksie, 95% tjeter eshte boshllek misterioz. Ka shume boshlleqe te vogla, so me te medhenj te behen ata, aq me te rralle behen. Askush nuk e priste nie boshllek 900 milion vite drite pertej. Nje boshllek kaq i madh eshte virtualisht i pamundur te shpjegohet me standardet e kozmologjise. Sipas teorive tonal farat e lustrave te galaksise dhe boshlleqeve u treguan menjehere pas Big Bengut, kur universi ishte nje vakum i turbulluar i

108

fluktuacioneve kuanteve qe atehere u zmadhuan nga nje periudhe e zgjerimit teper te shpejte te quajtur inflacione. Fluktuacionet e te gjitha masave jane te mundshme, megjithese ato te medhate jane te rralla. " cdo fluktuacion qe con ne nje boshllek aq te madh so njolla e ftohte WMAP eshte teper i pamundshem sipos kozmologjise standarde"- thote Mersini- Houghton. 29.Nj shqiptare n hapsir Kozmologia shqiptare Laura Mersini-Houghton, rrfehet pr BBC-n Ajo sht kosmologe, nj profesion tejet i rrall n t gjith botn, ndrkoh sht e vetmja shqiptare me nj profesion t till dhe nj nga femrat e pakta q merren me kt shkenc. Laura Mersini Houghton jeton n SHBA dhe n komunitetin botror t shkenctarve sht e njohur pr teorit e saj pr kozmosin dhe krijimin e gjithsis, ka marr vlersime ndrkombtare, por n Shqipri thuajse nuk sht fare e njohur. Laura si do ta prezantoje veten? Un punoj si profesore asistente n Universitetin e Karolins s Veriut n Chapel Hill. Fusha ime e specializimit sht fizika teorike dhe kozmologjia. Studimet e para i bra n Shqipri, ndrsa master, doktoratur dhe post doktoratur n Amerik. Profesioni juaj sht kozmologe. far nnkupton ky term? N kt moment, prfshin shumicn e fiziks teorike. Ka t bj me studimin e universit n trsi dhe me historin e universit q nga koha e Big Bang, si filloi universi dhe deri n universin e kohs s tanishme. Keni kryer studimet n Shqipri pr fizik. Prse vendost t merreshit me kozmosin? Kjo fush sht shum interesante pr do student q bn doktoraturn n fizik. sht shum e vshtir dhe kjo sht nj nga arsyet prse jo shum vet punojn n kt fush. Pra, intriga ishte aty dhe un vendosa ta vazhdoj deri n fund kt kuriozitet.N Shqipri nuk ju njohin shum njerz...Ndoshta, ngaq u bn vite q kam ikur dhe pjesrisht dhe pr fajin tim q nuk kam mbajtur lidhje me profesort dhe kolegt e mi n Shqipri. Megjithat ju jeni e njohur n qarqet shkencore ndrkombtare dhe nj nga arsyet sht sfida ndaj teoris s Ainshtanjit. A mund ta shpjegoni kt? N kt moment nga avancimi teknologjik ne kemi shum t dhna astro-fizike t cilat ndikojn se universi mbizotrohet nga nj energji q quhet Dark Energy e cila sht 70% e energjis totale t universit dhe sht shum e vshtir pr tu shpjeguar me teorin e Ajnshtajnit, prandaj shumica e fizikantve teoricien mundohen q t gjejn ose nj teori m t
109

prgjithshme e cila do ta kishte si pjes t sajn teorin e Ajnshtajnit, ose nj teori tjetr shum m ndryshe se teoria e Ajnshtajnit. Por n radh t par, jan t dhnat astrofizike t cilt detyruan fizikantt teorik q ta pranojn mundsin q ndoshta ne na duhet dika m shum sesa teoria e Ajnshtajnit. Ishte kjo teori q ju bri t fitoni kredibilitet n qarqet shkencore botrore? Patjetr. Kjo si e prmenda m par sht nj fush shum e vshtir dhe t bsh nj teori nuk sht e mjaftueshme pr t fituar kredibilitet, sepse duke qen nj problem shum intrigues pr ann psikologjike, shum nga kokat m t mira t bots jan marr me kt problem dhe secili ka teorin e vet q mundohet ta shpjegoj. Asnjeri nga ne nuk ka patur sukses t plot deri tani, megjithat kur ne arrijm t bjm nj parashikim i cili prputhet me t dhnat astrofizike me ato ka vrojtojm n qiell, athere kjo i jep teoris kredibilitet. Fusha ku un kam punuar, qoft pr Dark Energy kt energji misterioze q mbizotron n akselerimin e universit, qoft edhe fillimi i universit dhe i Big Bang-ut. N t dyja kto teori un jam munduar q t bj dhe parashikime t cilat mund t testohen me t dhnat astrofizike dhe ka qen kjo prputhje e cila fitoi kredibilitet n komunitetin e fiziks. Cila sht teoria pr t ciln keni fituar respekt ose mbase ka patur dhe reagim pasi ju e keni publikuar? Teoria e fundit q kam punuar vitin e kaluar sht teoria e Fillimit t Universit dhe kjo hyn m tepr n nj fush q ka filluar t zhvillohet koht e fundit q quhet String Cosmology. String theory sht n kt moment kandidati kryesor pr t qen teoria themelore e gravitetit kuantik, por nj nga problemet me kt teori sht q parashikon me biliona dhe biliona universe q duken njlloj si universi yn. Sa t vegjl jemi ne Laura si kozmos apo universi jon sa i vogl sht? Shum pa rndsi. far shikon ti kur shikon yjet, qiellin? Prsosmrin e natyrs dhe intrigat. Si t bn t ndjehesh? Si nj foshnje me kuriozitet t pastr pr natyrn, sepse sado q t studiojm dhe akumulojm, ajo e cila dim sht nj prqindje jasht mase e vogl n krahasim me misteret q mbeten akoma pr tu zbuluar. Ky lloj kurioziteti, me kt pastrti sht gjja m e bukur pr ta kaluar jetn. Ti studion kozmosin, ndrkoh nuk je astronaute pr t udhtuar n kozmos. Do kishe dashur t shikoje se far sht prtej yjeve? Jo aq shum, sepse kur mendon n shkall kozmologjike prtej yjeve, nuk sht shum larg. Distancat n shkall galaksike jan shum t
110

vogla n krahasim me distancn e universit dhe distanca e universit nuk dihet se sa sht, sepse vet termi univers prdoret n dy kuptime. Nj sht universi i dukshm i cili prcaktohet nga rrezja e Hapel q sht emruar pas shkenctarit Hapel q ishte i pari q zbuloi zgjerimin e universit. Kjo rreze sht 1027 centimetra q sht dika q mendja njerzore arrin ta kuptoj. Por kjo pjes e universit sht nj pjes shum e vogl n krahasim me universin e vrtet. Problemi sht q rrezja Hapel prcakton nj kufi n t cilin ne arrijm t shikojm, pra me sinjal drite nuk arrijm t shikojm prtej ksaj rreze dhe nuk arrijm t shohim se far ka. Besoni athere q ka planete t tjer? Nuk ka asnj arsye prse t mos ket asnj gj speciale pr universin ton. Domethn ka dhe marsian dhe jashttoksor? Nga ana matematikore me probabilitet sht pothuajse 100%. Sa koh do ti duhet njerzve pr ti verifikuar kto fenomene? Pr mbitoksort un se di. N t njjtn mnyr si ana matematikore thot q nuk sht asgj e veant pr universin ton dhe mund t ket dhe universe t tjer, e njjta gj dhe pr njerzit. Pr teorin nse ka dika tjetr prtej universit, kjo do arrihet brenda nj kohe shum t shkurtr 4-5 vjet, sepse n kt moment jan dy ose tri eksperimente shum t rndsishme q po ndrtohen, nj n Frmilev dhe nj n Kaliforni t cilat do arrijn t shikojn kaq larg nprmjet nj efekti q quhet efekti Landsore gravitacional. Ky efekt sht i thjesht pr tu kuptuar me teorin e Ajnshtajnit sepse sikurse ne e dim q do trup ka gravitet, n t njjtn mnyr dhe nj grup galaktikash kan fushn e vet gravitacionale dhe e ka aq shum t fuqishme sa kur nj sinjal drite kalon npr kt grupim galaktikash, fillon t devijohet. sht si puna e lenteve, por pr shkak t fushs gravitacionale. Duke par kto devijime, ne do shikojm deri ku ka struktur dhe t shikojm rrezen Hapel. 30. Universi Pasqyr e ndjenjave tona Ne jemi pjes e pandashme e universit. Ne jemi pjesmarrs n kt loj t madhe q ne e quajm jet. Ne jemi ata q luajm, dhe vet loja, ne jemi rezultati i lojs dhe shikuesit. Ne jemi t lidhur me gjithka q ekziston dhe jemi n komunikim t vazhdueshm me t gjitha pjest tjera. Nse ne e shikojm natyrn ather ne e shikojm nj pasqyrim t vets son. do marrdhnie, do ndodhi, do arritje n jetn ton sht pasqyrim i asaj se far ne mendojm dhe besojm. Ka shum koh q n mendjen time m sillen disa pyetje lidhur me jetn dhe ekzistencn. Vet fakti q ne jemi prezent n kt realitet m
111

zgjon kureshtjen t di m shum pr prejardhjen e gjith ksaj qe ne e shohim dhe e prjetojm tani, pr piknisjen e ksaj q ne e quajm jet. E di q ndoshta kjo mund t tingllonte ndonjher edhe si menduri, por ja q tani sht br pjes e pandashme e mendimeve t mia dhe si duket m prmbush n brendi. Ka shum thnie t ndryshme mbi jetn dhe realitetin duke u nisur nga shkrimet e vjetra religjioze e deri tek argumentet e reja shkencore. Thuhet se ne jemi krijesa hyjnore, ne jemi shmblltyra e krijuesit, ne jemi fusha energjike q veprojn n nj fush m t madhe energjike, ne jemi grimca, ne jemi val, ne jemi, ne jemi, ne jemi...E cila nga kto pohime mund t jet m afr realitetit? Ne t gjith kemi msuar n ort e fiziks se universi prbhet nga grimcat dhe valt. Ne kemi msuar po ashtu se n universin ton veprojn ligjet fizike si: ligji i Njutonit, ligji i gravitetit, ligjet elektromagnetike dhe q kto ligje jan t pathyeshme. Ato veprojn pr t gjith njsoj. Por ka nse n fakt vrtetohet e kundrta, ka nse ekziston dika q i tejkalon ligjet fizike? N njqind vitet e fundit zbuluan fizikant q pjest prbrse prej t cilave prbhet trupi yn dhe i gjith universi nuk iu prmbahen gjithmon ligjeve fizike t cilat pr ne pr 300 vite rresht vlenin si t shenjta. N fushn ndrbrthamore t ekzistencs duket t jet gjithka e lidhur n mes veti dhe kjo na bn t dim se ekziston dika q nuk sht e kufizuar nga ligjet fizike, dika pr t ciln koha dhe hapsira nuk kan vlefshmri. Atomet jan pjesa m e vogl prej t cilave prbhet materia. Atomet prbhen nga protonet dhe neutronet t cilat gjenden n brthamn atomike, si dhe nga elektronet t cilat gjenden n mbshtjellsin atomik. Elektronet mund ta ndryshojn gjendjen e tyre energjike dhe t kalojn nga nj shtres n shtresn tjetr, d.m.th nga nj nivel m i ult energjik n nj m t lart dhe anasjelltas. E uditshme sht se kur nj elektron e ndrron gjendjen e vet energjike, d.m.th kur ai kalon nga nj shtres n shtresn tjetr, ai kalon pa e tejkaluar hapsirn n mes. E si sht e mundur kjo q nj elektron nga nj shtres tjetr t ndodhet menjher n tjetrn shtres pa e kaluar hapsirn n mes? Ne i kemi prkufizuar elektronet si grimca materiale e si mundet materia t bj nj krcim t till? Kjo dukuri njihet n gjuhn e fizikes kuantike si krcim kuantik. A mundet q nj elektron t jet prnjher edhe grimc edhe val? E nse vihet n prfundim q nj elektron mund t jet edhe grimc edhe val ather far domethnie do t ket kjo pr jetn ton? Menjher do t lind pyetja se a jemi edhe ne grimca dhe val? A sht i gjith universi prnjher edhe grimc edhe val? E uditshme apo jo? Pr t vrtetuar kt dukuri t elektroneve shkenctart bn shum eksperimente. Nj nga eksperimentet m t njohura sht ky q
112

shihni tani m sipr. Nga nj burim drite u hodhn fotonet (fotonet jan pjes prbrse t drits) n drejtim t nj tabele para se cils ndodhej nj pengs e cila kishte nj vrim t vogl. Valt e drits kaluan prmes ksaj vrime dhe u paraqiten n tabel prap n mnyr valore. E njjta gj u provua me nj penges e cila kishte dy vrima t vogla. Valt e drits u ndan n afrsi t ktyre dy vrimave, kaluan pengesn dhe u bashkuan prsri, dhe arritn cakun prap n mnyr valore ku n tabel shihej nj mostr interference. I njjti eksperiment u provua me elektronet. Elektronet d.m.th jan grimca. Kur u hodhn elektronet prgjat pengess me nj vrim, ato filluan rrugn si grimca dhe prfunduan n cak si grimca. Por krejtsisht e kundrta ndodhi kur ato u hodhn prmes pengess q kishte dy vrima. Elektronet filluan rrugn si grimca, gjat rrugs s tyre morn gjendje valore, u ndan para pengess, kaluan prmes t dy vrimave dhe u bashkuan si val e prfunduan n cak si val, ku dhe dhan t njjtn mostr interference sikurse edhe valt e drits. E si sht e mundur pra q nj elektron t jet i vetdijshm se jan dy vrima apo vetm nj? A sht e mundur q vet fakti q shkenctart e dinin se jan dy vrima e ka br elektronin t niset si grimc e t prfundoj si val? Nse sht kjo prgjigja, ather si mund ta dinte elektroni se ka mendonin shkenctart? Apo ndoshta ekziston nj fush energjike q lidh gjithka mes veti dhe kjo fush ia mundsoi elektronit ta dinte se sa vrima ndodhen? Max Planck q njihet si babai i fizikes kuantike e formuloi kt m s miri: E gjith materia sht krijuar dhe prbhet nga nj forc inteligjente nga e cila sht piknisja e gjith ksaj ekzistence Kjo forc sht shum reale. Kjo sht prezent dhe lidh gjithka n mes veti. Kjo nuk sht e ndar prej nesh, por ekziston n ne dhe prreth nesh. Dikur supozohej se pjesa m e madhe e universit sht e zbrazt, por tani n koht e fundit shkenctart kan vrtetuar se kjo zbrazti sht e mbushur nga nj fush energjike e cila sht prezent do kund. Kjo fush gjendet n t gjith universin, n planetin ton, n trupin ton. Kjo fush sht ura q e lidh botn e jashtme me botn e brendshme. Kjo sht pasqyra q i reflekton mendimet, besimin dhe bindjet tona. ka sht m e rndsishme pr jetn ton sht se kjo fush sht inteligjente dhe reagon sipas ndjenjave tona. Ndjenjat, lutjet dhe bindjet tona jan gjuha t ciln e kupton kjo fush. N kt fush ekzistojn mundsi t pakufizuara dhe varet nga vet ne se ciln ne e zgjedhim, e zgjedhja jon bhet realiteti jon. Ju me siguri se keni vshtruar ndonjher nj fmij kur luan n kompjuter. Ai sa her q luan zgjedh rrug t ndryshme n loj dhe arrin rezultate t ndryshme. E tra varet se ka ai zgjedh pr momentin. T gjitha rrugt jan t mundshme dhe t gjitha mundsit jan t ruajtura n kode t ndryshme programuese ne CD. Nse pastaj ne dshirojm ta
113

luajm nj loj ather ne zgjedhim rrug tjera dhe arrijm rezultate tjera, e n fund t lojs kompjuteri na pyet se a dshirojm t luajm prap apo jo? Pr kompjuterin nuk ka rndsi se cilin rezultat ne e arrijm, t gjitha rezultatet jan n CD, pr t nuk ka rndsi se nse ne dshirojm t luajm edhe nj loj apo jo. T gjitha kto mundsi jan t ruajtura n vetm nj CD q ka nj kapacitet vetm prej 700 MB. Por ndaluni e mendoni se far kapaciteti ka i gjith universi? Sa mundsi mund t ekzistojn n univers? N univers ekziston tanim mundsia q ti t jesh milioner, n univers ekzistojn mundsia q ti t kesh nj jet t lumtur bashkshortore, t kesh shndet dhe qetsi shpirtrore e nj jet t gjat. T gjitha kto jan t ruajtura n univers pr ty dhe varet vetm nga ti se pr ciln nga kto mundsi prqendrohesh. Se a do t zgjedhsh humbjen apo fitoren, se a do t zgjedhsh smundjen apo shndetin, pr universin nuk ka rndsi. N kompjuter bjm zgjedhjen prmes tastaturs dhe mjeteve tjera prkatse, ndrsa n univers bjm zgjedhjen prmes ndjenjave, besimit dhe bindjeve tona. Ndjenjat tona jan kodet programuese q i njeh universi yn. Ato jan shifrat q e programojn jetn ton, ndrsa realiteti jon sht pamja q ne shohim n ekran pasi kemi br zgjedhjen e duhur. Universin mund ta paramendojm si nj kompjuter t madh, procesori i t cilit ka nj shpejtsi t pakufishme. Ndjenjat tona jan kodet programuese q njeh ky kompjuter, ndrsa mendimet tona jan programet t cilat na ndihmojn ti zgjedhim kodet pr programim. Ne jemi pjes e pandashme e universit. Ne jemi pjesmarrs n kt loj t madhe q ne e quajm jet. Ne jemi ata q luajm, dhe vet loja, ne jemi rezultati i lojs dhe shikuesit. Ne jemi t lidhur me gjithka q ekziston dhe jemi n komunikim t vazhdueshm me t gjitha pjest tjera. Nse ne e shikojm natyrn ather ne e shikojm nj pasqyrim t vets son. do marrdhnie, do ndodhi, do arritje n jetn ton sht pasqyrim i asaj se far ne mendojm dhe besojm. Sikur q pasqyra i pasqyron objektet q ndodhen para saj, kshtu sht edhe kjo q shohim ne nj pasqyrim i asaj q ne kemi n brendi. E ne shohim vetm figurn n pasqyr, por at q sht para pasqyrs nuk e shohim. Ajo para pasqyrs sht brendia jon, jan mendimet dhe ndjenjat tona. Pasqyra asnjher nuk na gnjen. Ajo doher na pasqyron ashtu si jemi. Nse kemi flokt e krehura dhe t rregulluara mir, nse jemi n disponim t mire dhe buzqeshemi, ather pasqyra padyshim se do t pasqyroj nj fytyr t qeshur e t hareshme. Por nse ne ndihemi keq, jemi t zbehur, kemi urrejtje ndaj dikujt, pasqyra padyshim se do t pasqyroj nj fytyr t zbehur e t vrazhd. Kshtu sht edhe me jetn ton. At far ne e ndiejm brenda nesh, ajo pasqyrohet n jetn ton. Nse ndjehemi mir, nse ndiejm dashuri e respekt pr t tjert, nse jemi t mshirshm dhe falnderues, ather padyshim se pasqyra universale do
114

t pasqyroj n jetn ton aste dashurie, gzimi e hareje. N jetn ton do t pasqyrohet respekti e mshira dhe falnderimi. Ather nse n jetn tnde ke vshtirsi apo nse ke probleme shndetsore kujtoje se kto jan pasqyrim i brendis sate. Asnjeri nuk sht shkaktar i asaj se far ti prjeton. do marrdhnie me t tjert, oft me prindrit, me kolegt e puns apo me partnerin tnd, jan pasqyrim i asaj se ka ti mendon pr kta njerz dhe mendimet e tua reflektohen n realitetin tnd. Po deshe t ndryshosh dika, mos krko zgjidhje nga jasht, mos krko t ndryshosh t tjert, por mundohu ta ndryshosh mendimin tnd q ke pr t tjert, mundohu ta ndryshosh at se far pasqyrohet n pasqyrn tnde. Nse un shikohem n mngjes ne pasqyr dhe dukem i zbehur, un nuk kam nevoj t mundohem ta ndryshoj dik tjetr pr tu dukur un m mir, por duhet t ndryshoj ndjenjat e mia, ti buzqeshm jets dhe prjetimeve q i kam krijuar vet me dorn time ather edhe pasqyra do ti reflektoj menjher ndjenjat dhe mendimet e mia. Ulu e shikoj rrethanat n jetn tnde. Ato t tregojn shum mir se ka ti ndien, ka mendon dhe ka beson. Ato ta tregojn brendin tnde e cila pasqyrohet n realitetin tnd. ***** Prgatiti: SHEFKI OLLOMANI Tetor 2011 ----------------------------------------------------------------------------

115