1

ATATRK DNEM TRKYE'NN ORTADOU POLTKASI (1923-1938) AYDIN CAN .. RETM GREVLS Cumhuriyetin kurulduundan beri Trkiye, dnemin sper devletleriyle ortak snra sahip oldu. Bu Trkiyenin daha dikkatli d politika izlemesi ihtiyacn dourdu. Corafi konum itibariyle Asyadan Avrupaya uzanan yeni bir devletin tek bir komusu olmas dnlemezdi. Birinci Dnya Savandan sonra Ortadouda yaplan yeni dzenlemeyle de Trkiye ngiltere ve Fransa ile komu olmutu. 1920li yllar boyunca Trkiye, kuzeyinde Sovyet Rusya ile, gneyde Irak mandas nedeniyle ngiltere ile, Suriye mandas nedeniyle Fransa ile, ayrca On ki Ada nedeniyle talya ile ortak snrlara sahipti. Lozan Barndan1 sonra Trkiye batl devletler ile meselelerini halletmiti. Bundan sonra da Trkiyenin temel meselesi hzl ekonomik kalknmay salayarak muassr medeniyet seviyesine ulamakt. Hayatlarnn ounu sava alanlarnda geiren yeni Trkiyenin yneticileri, bu hedefe ulamak isterken d politikada da bar ilkesini esas almtr. Bu durum Trkiyenin zorunlu olarak Versay sisteminin yannda yer almasna yol at. Lozan Antlamasnda Trkiye, mevcut snrlar dnda hak iddia etmeyeceini kabul etmitir.2 Bundan sonra karlat nemli d sorunlar da Trkiye bar yollarla zmlemeyi tercih etmitir. Zaten Trkiyenin Lozandan sonra komularyla toprak problemi yoktu. Bu da zorunlu olarak Trkiyeyi statkocu bir politika izlemeye itmitir. Dier yandan uzun savalar sonunda yorgun dm on alt milyonluk Trkiyenin maceraperest bir politika izlemesi aklc bir yaklam olmazd. Yllarca suren ypratc savalardan yeni km olan Trkiye Lozandan sonra uluslararas alanda yerini salamlatrmak iin d gelimeleri yakndan takip etmi ve aktif bir d politika izlemitir. Mustafa Kemal, blgesel ibirliine gitmenin yan sra daha geni paktlara katlmay da milli menfaatlere uygun grmtr. Yeni Trkiye i politikada bir dizi reformlar uygulamaya koymutu. Bu reformlarn yerleebilmesi iin dta bara, ite ise istikrara ihtiya vard.3 stikrar bozmamak iin de Trkiye uluslararas gelimeleri yakndan izlemek zorundayd. Trkiyenin Ortadoudaki komularna baktmz zaman ran ve Afganistan dndaki Ortadou devletleri, I. Dnya savann sonuna kadar bir ksm fiilen elden km olsa da, hukuk olarak Osmanl Devletinin egemenliinde bulunuyordu. Osmanl Devletinin savatan yenik kmas zerine Anadolu dndaki yerler ki, bunlar Araplarn yaad topraklard, zellikle ngiltere ve Fransann hakimiyetine gemiti. I.Dnya sava srasnda bu blgenin Arap unsurlar Halifenin cihat ilanna ramen dmanla ibirliine gitmitir.4 Arkasndan da ngilizlerin bamszlk vaatlerine kanarak Trklere saldrmlar, bu da Trklerin kalplerinde derin izler brakmtr. tilaf Devletleri Mondros Mtarekesinden sonra, z Trk Yurdunu da istilaya giriince Anadoluda Mustafa Kemal Paa liderliinde Trk Milli Mcadelesi balamt. Ortadouda ise Araplara vaat edilen bamszlk verilmedi ve arkasndan da bu blgeler kk devletlere blnerek ngiliz ve Fransz mandaterliine verildi. Bu srada, Osmanl Devletine kar itilaf Devletleriyle ibirlii yapan ve Osmanl Ordularnn ald yenilgilerde nemli rol olan Arap unsurlar nasl kandrlm olduklarn anlamaya baladlar. Araplara verilen bamszlk vaatleri uygulamaya konulmad gibi, bunun emperyalistlerin amalarna ulamak iin kullandklar bir ara olduu ortaya kt. Milli Mcadele iinde ve Lozan Antlamasndan sonraki yllarda Trkiyenin Doulu devletlerle ilikilerini Misak- Millide belirtilen amalar ve ilkeler belirlemitir. Misak-

Millinin temel ilkesi, Trk unsurunun ounlukta olduu yerlerde Milli bir Trk Devleti kurmakt. Buna gre, Osmanl Devletinin varisi olan yeni Trk Devleti, mparatorluun yzyllarca egemenlii altnda kalm olan Arap lkeleri zerindeki iddialarndan vazgemi ve bir bakma Misak- Mill ile amalarn, baka milletlerin karlarna dokunmayacak ekilde snrlam oluyordu. Bu durumda Trkiyenin bu lkeler zerinde kurulan yeni devletlerle ilikilerinin dostane olmamas iin hibir sebep yoktu. Dier yandan Trkiyenin Arap lkelerine gre nisbeten bamsz saylabilecek Afganistan ve ran ile de nemli bir kar atmas bulunmuyordu.5 Trkiyenin Misak- Millideki Ortadou topraklar ile ilgili istekleri gereklemedi. Ardndan Lozanda da bu topraklardan vazgemesi sonucunda Araplar batl emperyalistlerle kar karya kald. Orada kurulan yapay devletlerin temel amac bamszlklarn kazanmakt. Bunun sonucunda Arap dnyas Trkiyeyi umut olarak grmeye ve Trkiye ile ibirlii yollarn aramaya balad. Mustafa Kemal de emperyalizme kar yapt sava kazanm, Arap dnyasnda da bu olumlu karlanmt. Ayrca Mustafa Kemal Azerbaycan, Irak, Suriye, Libya, Afganistan ve Hindistandaki Mslmanlarla ilikiler kurmutu.6 Mustafa Kemal Trk Milli Mcadelesinin sadece Trkiyenin mcadelesi olmad, bunun btn dounun mazlum milletlerinin davas olduunu Trkiyenin bugnk mcadelesi yalnzca Trkiyeye ait deildir, mdafaa ettii btn mazlum milletlerin btn arkn davasdr7 szleriyle vurgulam ve dier Mslman halklarn desteini almak istemitir. Mustafa Kemal bu giriimlerden yzde yz sonu beklemiyordu. Ancak dmann silahnn aynen kendisine kar kullanmann yararn da biliyordu. Bu maksatla Ankaradan tm slam dnyasna yardm istemek amacyla yaynlanan bildirilerde igalin Osmanl saltanatndan ok hilafet makamn zgrlk ve bamszlklarnn tek dayana gren slam dnyasna ynelik olduunu ilannda yarar gryordu. Bu ekilde slam etkenini M. Kemal bu sefer mazlum milletleri ynlendirmek iin kullanyordu.8 Milli Mcadele baarya ulanca Ortadou lkeleri Trkiyeden fiili yardm beklemeye balad. Dier yandan bu lkelerin batllara kar savanda M. Kemal Paann olumlu etkisi grlmekteydi. M. Kemal Paa bir anlamda batllarn da yenilebileceini bu lkelere gstermiti. Mazlum milletler arasnda batllarla mcadele eden lkelerde M. Kemalin poplaritesi olduka yksekti. Trkiye Cumhuriyetinin d politikas ncelikle elde edilen bamszln srdrlmesi ve milli menfaatlerin korunmas temeline dayanyordu.9 Bu politikann altnda yrtlmesi gereken diplomas, iyi komuluk ilikilerini gelitirmek ve dnya politikasnda arlkl devletlerle ibirliine girmekti. Yeni Trk Devletinin kurucular, son dnemlerde Osmanl Devletinin nasl kendi corafyasnda yalnz kaldn grmlerdi. Yakn tarihi iyi deerlendiren yeni Trk Devletinin liderleri d politikalarn planlarken, karlarnda dman bir Balkan ittifak ve ret cephesi yaratmamaya zen gstermilerdi. Mustafa Kemalin bar politikas komularla ilikilerde ncelikle uygulamaya konuldu. Komu lkelerle dostluk ilikilerinin kurulmasna nem verildi. 10 Lozan Barnn imzalanmasndan sonra, Trkiyede kkl devrim hareketlerine giriildi. Bu arada Cumhuriyetin ilanndan sonra hilafet de 3 Mart l924 de ilga edildi. Hilafetin ilgas11, laiklik yolunda atlan admlar ve cumhuriyet Trkiyesinin batllama politikalar, henz din etkisinden kurtulamam Mslman halklarda, zellikle Araplarda baz tepkilerin belirmesine neden oldu.12 Fakat Osmanl Devlet sisteminin khnelemi bir parasn tekil eden bu kurumun kaldrlmas Trkiyede nemli bir tepki dourmamtr. Zaten, hilafet Mslman devletler iin birletirici bir unsur olmaktan kmt, hibir egemen devletin halifenin stn kuvvetini tanmayaca da bir gerekti. Ayrca Halifenin zannedildii gibi manevi bir gcnn olmad da, I. Dnya Savanda Araplarn Halifenin cihat ilanna ramen ngilizlerle ibirlii yapmasyla aka ortaya kmt. Aslnda hilafetin kaldrlmasna kar baz Mslman

topluluklarnda oluan tepkinin arkasnda, smrgeci ve emperyalist emellerini Ortadouda gerekletirmek isteyen ngiltere ve Fransann olduu bilinmekteydi.13 Bu arada Gney Asya Mslmanlar ilk anda hilafetin kaldrlmasnda byk bir ok geirdiler. Adeta dnyalar balarna ykld. Mslmanlar nfusa Hindulardan az olduklar iin, Hindistann ngiltereden istiklalini kazanmas onlar iin istiklal olmayabilirdi. Bu adan slam ve halife onlarn ayr bir millet olmalarnn balca sembolyd. Ayrca, Trkiyenin nfuzunu bamszlklarn kazanmak iin kullanmak istiyorlard. Gney Asya Mslmanlar ilk oku atlattktan sonra Mustafa Kemalin haklln kabul ettiler ve Trkiyeye daha nceden beri verdikleri destei daha sonra da devam ettirdiler.14 Trkiye, slam dnyasna batllarn yenilebileceini gsterirken lider konuma ulat. Ancak Trkiyede radikal reformlarn yaplmasyla, Arap dnyasnn Trkiyeye bak da deiti. Bu bir bakma Trkiyede yaplan reformlarn bat tipi bir toplum yaratmaya almas nedeniyle, Trkiyenin dinsizletii ynnde menfi propaganda yaplrken, bu reformlarla glenen Trkiyenin blgeye tekrar dnecei korkusunu da depretirdi. Bu iki faktr Arap dnyas ile Trkiyenin arasn at. Bu durum 1924den sonra Arap dnyas ile Trkiye arasnda belirleyici faktr oldu. Trkiyede hilafetin kaldrlmas ve sonrasndaki devrimlere kar slam alemindeki eletiriler 1924de dorua km l930a kadar yksek lde devam etmitir. Bundan sonra Trkiye dndaki dinci evrelerde Trkiyeye kar bir ilgisizlik belirmi, balar kopmutur.15 Bu lkelerin ou ulusal btnlemelerini salayp bamszlk mcadelesini yrtmek zorunluluunda olduklarndan, daha ok dine balanma yoluna gitmiler ve Trkiye ile balarn iyice koparmlardr. Trkiyedeki laikleeme, batllaama ve hilafetin kaldrlmas baz Mslman halklarda tepki yaratmasna karlk, bu halklar arasnda Trkiyenin baarlarn kendilerine rnek almak isteyenler de bulunuyordu. Bu dncede olanlara gre, Trkiye emperyalizme kar savam ve zafer kazanm bir Mslman devletti, Trkiyenin bu hareketi kendi lkeleri iin rnek olabilirdi. Trk Milleti ve onun lideri Mustafa Kemal gerekletirdii nklbla henz kendini bulamam, hayatna yn verememi milletlere, zellikle dou dnyas ve nc dnya lkeleri iin byk bir tecrbe kayna ve rehber olmutur.16 Trk nklabnn slam dnyasndaki etkisi ve yanklanmas iki ynde gereklemitir. Birincisi olumlu ynde olmutur. lk zamanlar ran ve Afganistan, daha sonraki dnemlerde Cezayir, Tunus, Pakistan gibi lkelerde Mustafa Kemal ve Trk nklab rnek alnmtr. Uzun sre de bu lkelerde Trk sevgisi srmtr. Dier etkisi ise zellikle Arap lkelerinde menf ynde olmutur. 17 Milli Mcadele srasnda ve Lozan sonrasnda Ankara Hkmeti, Osmanl lkeleri iinde bulunan, Ortadou lkeleri zerindeki haklarndan vazgetiini aklad iin Trkiye ile Arap lkeleri arasnda nemli bir kar atmas bulunmuyordu. Yalnzca gney snrlarnn belirlenmesi srasnda Trkiye Cumhuriyeti, Irak ve Suriye manda rejimleriyle zorunlu ilikilere girmiti. Lozanda zmlenemeyen Musul sorunu ngiltere ile l926 da sonulandrld. Bundan sonra Irakla ilikiler iyi ynde geliti. Dier yandan Trkiyenin yeni yneticileri Irak ve Suriyedeki kamuoyunu kazanabilmek amacyla, bu lkelerdeki manda ynetiminin sona ermesi gerektiini her frsatta tekrarlyorlard. ran ve Afganistanla Trkiyenin ilikileri Arap lkelerine gre daha yakn ve daha dostane olmutur. Trkiye 1924den sonra Ortadouya kar bir bakma kaytsz kalmtr. Onlarn mcadelelerine resmi dzeyde destek verirken, maddi yardmda bulunmamtr. Trkiyenin bu lkelere maddi yardm yapmamasnn temel nedeni psikolojik faktrdr. Birinci Dnya Savandaki Arap ihaneti Trkiyenin yeni yneticilerinin hafzalarndan henz silinmemitir. Bunun yannda Trkiye Boazlarda gvenliini tam salayamad iin, gerek ngiltere ,gerek Fransa ile silahl bir atmay gze alamamtr. Arap dnyasnda balayan anti - batcln yan sra anti -Trklk de vardr.18 Trkiyenin batya yaklamas Araplar arasnda ho karlanmamt. Dolaysyla da Trkiye blgede Araplar lehine riske girme gerei duymad ve

uzun sre Ortadouya kar kaytsz bir politika izledi.19 Hatay sorununda da Trkiye kendisine muhatap olarak Fransay ald. M. Kemalin kararl tutumuyla da zme gitti. 1939da Hatayn anavatana katlmasyla da Trk - Arap likileri yeni bir dneme girdi. Baz przler bir sre Trk- Arap ilikilerini olumsuz ynde etkilese de Trkiye hem ieride devrimlere devam etti, hem de darda iyi niyetli politikasn srdrd. 1936 ylna gelindiinde Trkiye artk Arap dnyas ile dostluu gelitirme dncesine eskisi kadar nem vermemeye balamt. stelik bu srada alevlenen Hatay sorunu, gney komular ile Trkiyeyi savan eiine getirmiti.
Anlamann imzalanmas ve esaslar ile ilgili; . Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar,Ankara1989 s.67242; Y.H. Bayur, Trkiyenin D Siyasas Ankara 1973 s.120 vd.; Dstur 3.tertip. cilt. 5 2 Arap lkeleri ve Kbrs Misak- Milli Snrlarna dahil deildi Trkiye antlamada belirlenen snrlar dndaki tm topraklar ile bu topraklardan olup gene bu antlama ile zerinde kendi egemenlik hakk tannm bulunanlar dndaki Adalarda (ki bu toprak ve dalarn gelecei ilgililerce tesbit edilmi ya da tesbit edilecektir.) her ne nitelikte olursa olsun ,sahip olduu tm hak ve senetlerden vazgetiini aklar.. Soysal, a.g.e., s. 91 16.madde. 3 Trkiye Lozandan sonra Boazlarda ve Trakyada snrlarn gvene alamamt. Bat snr gvende olmayan Trkiye elbette bar bir politikay benimseyecekti. S. Duman,Atatrk Dnemi Ortadou Politikas, Atatrk 4. Uluslar aras Kongresi 25-29 Ekim 1999 Trkistan Kazakistan, s.7 4 Hlya Toker, Birinci Dnya savanda Mekke Emiri erif Hseyinin syan Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, (23-25 Ekim 1995 stanbul) Ankara 1996,s.193 K. Grn, Savaan Dnya ve Trkiye,Ankara 1986, s.16; P. Mansel Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, stanbul 1975, s.116; T. nal,Trk Siyasi Tarihi1700-1938, Ankara 1978 27 5 M. Gnlbol-C. Sar., Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919-1938), Ankara 1997 s.87 6 Orhan Kololu, Mazlum Milletler Devrimi ve Trk Devrimi, Ankara 1979, s.38 7 Atatrkn Sylev ve Demeleri (I-III) II, Ankara 1997 s.44; Enver Ziya Karal, Atatrk'ten Dnceler,stanbul 1981, s. 13-14 8 Orhan Kololu,Mazlum Milletler Devrimi ve Trk Devrimi, s.38 9 Yulu Tekin Kurat: Elli Yllk Cumhuriyetin D politikas 1923-1973 Belleten XXLX say 154 Nisan l975 den ayr basm, Ankara s.265 10 Daha nce de belirtildii gibi aslnda Trkiye Lozan Antlamas ile Ortadou topraklarndan vazgetiini kabul etmiti. J.W.Hurewitz, Diplomacy in the Middle East A Documentary Record: 1914-1956,Vol.II,Princeton,s.121, 11 hilafetin ilgas Trkiyenin slam dnyasndaki etkisinin azald tarihin balangcdr. Bu tarihe kadar M. Kemal Paa slam dnyasnn en popler kiisidir. .Gkalp,-F.Georgeon, Kemalizm ve slam Dnyas,stanbul 1990,s.26 12 -M. Gnlbol-C. Sar, a.g.e., s.88 13 H. Berke Dilan,Atatrk Dnemi Trkiye'nin D Politikas, stanbul 1998, s.71; Trkiye Arap lkelerinin manda ad altnda baz lkelerin himaye altna konulmasn akden kabul etmemitir. Yani bu lkelerdeki manda idarelerini muahede ile kabul etmemitir. Buna ramen Arap temsilcileri Lozanda Trkiye aleyhinde almlardr. . nn, Hatralar-II,Ankara 1987,s.155-156 14 Geni bilgi iin bkz. M.Kemal ke,Gney Asya Mslmanlarnn stiklal Davas ve Trk milli mcadelesi "Hilafet Hareketi"1914-1924, Ankara 1998 ,s.157 vd. 15 S. Duman,agm. s.2 16 Esin Day, Atatrkn Dou ve Bat Alemine Tesirleri Uluslar aras kinci Atatrk Sempozyumu-II, Ankara l996 s.l083 Suna Kili, Atatrk Devrimi, Ankara 1995,s.34-53 17 zzet ztoprak, adalama ve D Dnyadaki Etkileri Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, I Kasm l984, say, 1, Ankara l990 s.288-299 18 Karl Kruger,Kemalist Trkiye ve Ortadou,stanbul 1981, s.149; . Arsel., Arap Milliyetili ve Trkler, stanbul 1987,s.8-10; Kahirede l957 ylnda toplanan bir bilim kurulunda baz Arap bilim adamlar mesela, eyh Muhammed al-Banna , Eer Trkler gelip de Arap lkelerinin istila etmemi olsalard. Araplarn, Ruslardan ve Amerikallardan nce uzaya adam gnderme imkann bulabileceklerini iddia etmitir. 19 Peter Mansfield,, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, stanbul 1975, s.91
1