ATATRK DNEM TRK AFGAN LKLER

Aydn Can .. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Okutman

Asya ktasnda, Orta Asya ve Ortadou lkeleri arasnda yer alan Afganistan, denize al olmad halde, kara ulam asndan son derece elverili bir yerde bulunduundan (eskialarda dnyann kavak noktas olarak adlandrlmtr), yaknaa kadar Orta Asya'daki savalar, gler ve ticaretin odak noktasnda yer almtr. Kuzeyde Trkmenistan ve zbekistan, kuzeydouda Tacikistan, batda ran,douda ve gneydouda Pakistan, kuzeydou uta da in yer alr. Nfusunun yarsndan ounu Petular oluturur. kinci byk topluluk Taciklerdir. Bunlardan baka % 11 orannda olan zbekler ve Trkmenler dnda lkede birok etnik topluluk vardr.(Nuristanllar, Belular...) Afganistan halknn aa yukar tm mslmandr. Trk Afgan mnasebetleri olduka eski biri tarihe dayanmaktadr. Hatta bu iki lke arasndaki iliki bir bakma Trklerin Orta Asyadaki yaaylarna kadar uzanmaktadr. O dnemde Afganistan nemli bir ticar geit yolu zerinde bulunuyordu. Gazneliler ve Seluklular dneminde Afganistan, Trkler iin nemli yerleme merkezlerinden biri olmutur. likiler Anadolu Seluklularnn kurulmasndan sonra de devam etmitir. Dini ve kltrel esaslara dayanan ilikiler XIX. yzyla kadar srmtr. Bu dnemde Afganistan, gneye inmek isteyen Rusya ile kuzeye yaylmak isteyen ngilterenin tehdidine maruz kalmtr. Afganistan, Temmuz 1880de ngiltere ile bir anlama yapm ve bu anlama ile ngilterenin nfuz ve himayesine girmitir. 1907 ylnda yaplan ngiliz-Rus Anlamas ile Rusya, ngilterenin Afganistandaki durumunu kabul etmitir. 1914 ylnda Afganistan Emiri Habibullah Han ngilizlerden bamszlk talebinde bulundu. Fakat ngilizler sava boyunca tarafsz kaldklar takdirde Afganistana bamszlk verebileceini bildirdiler. Afganistan Osmanl Halifesinin cihat ilanna katlmad ve I. Dnya Savanda tarafsz kald. Buna karlk ngilizler vaat ettikleri bamszl bu lkeye vermedi. Bu gelimeye ramen Habibullah Han Bamszlk mcadelesini srdrd. Emir Habibullahn ani lm zerine, yerine olu Emir Emanullah Han geti. Emanullah Han koyu bir ngiliz dmanyd. Emanullah idareyi eline alr almaz. Mays l919da ngiltereye kar Cihad- Mukkaddes ilan etti ve bamszlk savan balatt. Emanullahn giritii hareket ngilizlere pahalya mal oldu. Sonuta Austos l9l9da ngiltere Ravalpindi Anlamasn yaparak
1

Afganistann bamszln tand ve bu lkeden ekilmek zorunda kald. Bylece Afganistan I. Dnya Savandan sonra kendisini ngilizlerin nfuz ve vesayetinden kurtarmay baard. Yalnz bu sonu Afgan ordularnn baarlarndan ok, Rusya ve ngiltere arasndaki rekabetten kaynaklanyordu. Afganistann bamszlk mcadelesine balatt 1919 yl Trk Milli Mcadelesinin de balad yldr. Bu ortak mcadele iki lkeyi ve iki milletin nderlerini birbirine yaklatrd. Trkiyeyi milletleraras camiada ilk tanyan devlet de Afganistan olmutur. Trkiye Milli Mcadeleye giriirken Afganistan, ran gibi komu slam lkeleriyle sorun olabilecek bir kar atmas bulunmuyordu. Mustafa Kemalin dou politikas dier btn davranlarnda olduu gibi gereki, hayalcilikten, tehlikeli, lzumsuz ve faydasz gsterilerden uzakt. Turanclk ve slamclk hareketlerinden saknlyordu. I. Dnya Savandan galip kan ngiliz mparatorluunda byk ekonomik skntlar ba gstermiti. Bu ekonomik bunalmlar zellikle ngiliz smrgelerinde kargaalklara neden olmutu. Dou Asyada, Ortadouda Arap lkelerinde ngilizlere kar mcadeleler balamt. Afganistan'da bamszlk mcadelesi srerken bu sralarda M. Kemal de Anadoluya gemiti. M. Kemal stanbul Hkmetine kar km ve Milli hareketi balatmt. Mustafa Kemal hem i, hem de d gelimeleri dikkatle izliyordu.. Sivas Kongresinden sonra karlan Hakimiyet-i Milliye Gazetesi Trkiye Halk, Afganistandaki direniin basit bir olay olmadn ngilizlerin dnya egemenliini sarsacak deerde olduunu dnmektedir diye yazmaktayd. Trk basnnda zaman zaman Afganistanla ilgili haberler yer almakta ve Trkiye Afganistann ngilizlere kar savan desteklemekteydi. Trkiyenin paylalmas Afganistanda ve Afganistan - Hindistan snrndaki kabileler arasnda olaanst infiallere sebep olmutur. Bu konuyla katmak zorunda kalmaktadr. denilmekteydi. 1921 Antlamas Rusyada Bolevik ihtilali gerekletii sralarda Trkler gibi Afganllar da ngilizlerle mcadele halindeydiler. htilalden sonra Bolevikler de ngilizlerle savat iin bu iki Mslman milletle Bolevikler tabii mttefik durumuna geliyordu. Bolevikler bu iki Mslman milletle ilikilerini glendirmek iin byk aba gsteriyorlard. Boleviklerin Burjuva Emperyalizmi diye tanmladklar Avrupa smrgeciliine kar yaptklar propaganda ngilizlerden nefret eden pek ok Afganl tarafndan sempati ile karlanmt. Bolevik lideri Lenin bir taraftan Trkiyede Mustafa Kemal ile ilikileri gelitirirken bir taraftan da Afgan Emiri Emanullah Hanla dostluk kurmaya alyordu. Milli Mcadelenin nderi Mustafa Kemal de Ruslarn bu giriimini olumlu karlamt.
2

ilgili Times gazetesindeki bamakalede ttifak

devletleri Trkiyeyi paralarken, Afganistann iinde bulunduu slam halklarnn tepkisini hesaba

Ankara ynetimi, Sovyetler Birlii ile diplomatik mnasebetleri kurmak iin Hariciye Vekili Bekir Sami Bey bakanlnda bir Trk Heyetini Moskovaya gndermiti. Bekir Sami Bey bakanlndaki Trk Heyeti ile Sovyetler arasndaki grmeler aylarca devam etmitir. 24 Austos 1920de Trk Heyeti ile Sovyetler arasnda bir antlama tasars zerinde mutabakata varlm, ancak bu anlama Kafkaslardaki atmalar nedeniyle, yedi ay sonra imzalanabilmiti. Boleviklerle yaplan bu grmeler srasnda Moskovada bulunan Trk Heyeti yeni bir imkanla daha karlamtr Bekir Sami Bey bakanlndaki Moskovaya gnderilen ilk Trk heyeti orada Afgan temsilcileriyle tanmlar ve Trk Afgan Antlamasna temel tekil edecek ilk temas, bylece kurulmutu. Afganllar, Trk Heyeti yelerine son derece dostluk ve yaknlk gstermiler ve Trk Milli Mcadelesine duyduklar ilgiyi aka ve samimi bir ekilde belirtmilerdir. Moskovadaki Afgan temsilcileri, Trk-Afgan yaknlamasn bir anlamayla pekitirmek arzusunda olduklarn da gizlememilerdir. Afganllar Ruslarla Dostluk Antlamas iin Moskovada idiler ve Moskovada devam eden grmeler sonucunda 28 ubat l921 de Sovyet Rusya ile Afganistan arasnda bir dostluk antlamas imzaland. Bu antlama ile Sovyetler, Afganistann bamszln tanyorlar ve her yl Afganistana bir milyon altn Ruble yardmda bulunmay kabul ediyorlard. (Bu gelimeleri izleyen ngiltere de Afganistann tamamen elden gittiini grerek, 22 Kasm l921de ngiliz-Afganistan Dostluk Antlamasn imzalamtr.) Rusya ile Trkiye arasnda yaplacak antlama iin Moskovaya gnderilen Yusuf Kemal Bey ve Dr. Rza Nur Beylerin oluturduu ikinci Trk Heyetine Afganistan ile de bir antlama imzalama yetkisi verilmiti. Dr. Rza Nurun taslan hazrlad antlama metni, Afgan temsilcileri tarafndan hibir noktas deitirilmeden aynen kabul edilerek 1 Mart 1921 de Moskovada imzaland. Bu Antlamay Afganistan adna Afganistan Olaanst elisi General Mehmet Veli Han ile T.B.M.M. Hkmeti adna ktisat Vekili Yusuf Kemal ve Maarif Vekili Rza Nur Beyler imzalamt. On maddeden ibaret olan Trk Afgan antlamas ile Trkiye, Afganistan devletinin bamszln tanmtr. Trk Afgan Antlamas ilk bakta nemsiz gibi grlebilir. Ortak snr ve birbirine yardm edecek gleri bulunmayan iki lkeye byle bir antlamann ne gibi faydalar salayaca da dndrcdr. Ancak, yeni kurulan Afganistann halifenin memleketi Trkiye tarafndan tannmas nemliydi. Emanullah Han ngiltere ile mtareke yapm ama bar grmeleri sonulanmamt. Ruslar da hala Afganistanla antlama imzalamakta tereddt gsteriyorlard. Bu adan Trk-Afgan Antlamas Afganistan asndan nemli bir kazant. Trk-Afgan Antlamas, Trkiye iin de nemliydi. Bu antlama Ankara Hkmetinin hukuk olarak yapm olduu ilk uluslar aras siyasi antlamadr. Dier yandan smrgecilie ve emperyalizme kar iki devlet arasndaki ilk ittifak antlamasdr. ngiltereye zarar verecek Ortadoudaki her hareket

Trkiyenin lehine idi. Trkiyenin Afganistan gibi slam lkeleriyle ilgilenmesi Ankaraya din adan da itibar kazandryordu. Bir sre sonra Sultan Ahmet Handa ilk Afgan elisi olarak Trkiyeye geldi eski Medine muhafz Fahrettin Paa da Kabile ilk Trk elisi olarak atand. Sultan Ahmed Hann banda bulunduu Afgan elilik heyeti Trkiyeye geldii ilk gnlerde II. nn zaferi kazanlmt. Ahmed Han Trkiyeye geliinden ve bu zaferden duyduu sevinci bildirmek iin Mustafa Kemale bir kutlama mesaj yollad. Anadolu Milli hareketi Afganistanda pek derin ve iyi bir etki brakmtr. Afganllar Trk Milli Mcadelesini slam dnyasnn kurtuluunu salayacak nc niteliinde gryorlard. Trk Afgan Antlamas ngilterede kayg yaratmt. Afganistan Hindistana komu olmas nedeniyle ngilterenin etki alannda saylyordu. Ankara- Kabil ilikileri Londrada dikkatle izleniyordu. 10 Haziranda Ankarada Afganistan Eliliinin almas, iki tarafn karlkl desteleyici szleri ngilizlerin kaygsn arttrmt. ngiltere kendilerine kar bir dou lkeleri bloku doduunu grebilmekteydi. Trk-Afgan Antlamasyla Trkiyenin Asya siyasasna katld, doudan g alaca ortaya km oluyordu. Afganistan Trkiyenin igaline cephe ald. Trk baarlarna samimiyetle katld. Bu arada Sovyetler, Afganistanla yaptklar anlama artlarn yerine getirmediler. Sovyetler stiklalinin tanyacaklarn vaat ettikleri Buhara ve Hivenin istiklalini tanmadklar gibi Trkistan Mslmanlarn ezmeye baladlar. Bu gelimeler Sovyetlerin Milletlerin kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi hakkndaki propagandalarnn da ne kadar aldatc ve sahte olduunu Afganlarn anlamalarn salad. Sovyetlerin orta Asyadaki Bolevikletirme politikalar ve uyguladklar sert yntemler sonucu birok Trk ayakland. Bunlarn bir ksm Boleviklerden kaarak Afganistana sndlar. Enver Paann liderliinde kan bu ayaklanmalara Emanullah Han destek verdi. Tabii bu gelimeler Sovyet-Afgan likilerini bozdu. Sonuta Enver Paa ldrld ve Sovyetler de Orta Asyada durumu kontrolleri altna aldlar . Sovyetlerin asl maksatlarn anlayan Afgan Kral Emanullah Han Boleviklerin engellemelerine ramen ngiliz aleyhtar politikasndan vazgeerek, ngiltere ve Sovyet Rusya arasnda, taraflardan birine daha fazla yanamadan, tam bir denge politikas izlemeye balad. Bu politika uzun ylar srdrld. Cemal Paann Afganistan Kuvvetlendirme abalar Trkler ile Afganllar arasndaki dostluun gelimesinde byk hizmetleri geen ve 1920'li yllarn banda Trkistan ile Afganistanda faaliyet gstermi olan iki Trk, Cemal Paa ve Enver Paadr. Bilindii gibi I. Dnya Savann Osmanl Devleti aleyhine sona ermesi zerine, Osmanl Devleti'nin savaa giriinde nemli sorumluluu olan Enver, Cemal ve Talat Paalar yurdu terk edip nce Almanyaya sonra da Rusyaya gitmilerdi. Rusyadaki, yeni ynetim bu Paann hala Trkiyeyi temsil ettiklerini zannederek onlara ilgi gsterdiler. Fakat Milli Mcadeleyi yrten T.B.M.M.
4

Hkmetinin temsilcileri Moskovaya ulanca tavrlar deiti. Bundan sonra Sovyetler bu Trk Paasnn slam dnyasndaki hretinden faydalanp, onlar Afganistan ve Hindistanda ngiliz aleyhtar politikalarnda kullanmaya karar verdiler. Ruslarn ihtilal beyannamelerindeki ark milletlerinin istiklallerinin kazanmalarn destelediklerini ilan etmeleri sonucunda Bakde bir ark Milletler Kongresi toplanmt. Bak Kongresinde delegelerin stiklal istekleri Sovyetlerin houna gitmemiti. zellikle Enver Paann hala Trkiyeyi temsil eder tavr taknmas kendine olan pheleri arttrmt. Ali Fuat Paann ikazlar ile Enver Paa Trkiyeye dnme dncesinden vazgeerek Orta Asya ve Hindistan Mslmanlarnn mcadelelerine yardm etmeye karar vermitir. Osmanl Devletinin Bahriye Nazr ve 4. Ordu kumandan Ahmet Cemal Paa, Enver Paa gibi fazla ihtirasl biri deildi. Moskovaya geldiklerinde Enver Paann Trkiye hakkndaki emellerini anlayarak, Sovyetlerin tasvibiyle Afganistan ve Hindistan Mslmanlarna yardm etmek iin Eyll 1920 de Kabile gitmiti. Cemal Paa I. Dnya Savanda Rusyaya esir den Trk zabitlerini de Sovyetlere serbest braktrarak yanna alm idi. Bu zabitlerin bazlarn da yolda Hive ve Buharada brakarak, onlara Trkistanl genlere harp kurslar, amalarn emretmitir. Yannda 15-16 zabitle Kabile ulamt. Bu arada Trkistanla ilikisini de Ruslarn basksyla kesmek zorunda kalmtr. Cemal Paa, Kabilde Emir Emanullah tarafndan muhabbetle karlanm ve kendisine Afgan ordusunu yeniden dzenleme grevi verilmiti. Hemen grevine balayan Cemal Paa ksa srede Afgan ordusuna modern bir hava getirdi. Cemal Paa Afganistann Trkiyeden sonra slam aleminde en kuvvetli ikinci devlet olmasn istiyordu. Bunun iin de mutlaka Afganistann modernlemesi gerektiini dnyordu. Kuvvetli bir Afganistan sayesinde Hindistan Mslmanlarnn ngiliz esaretinden kurtulabileceine inanyordu. Bu dncelerini Emanullah Hana Mustafa Kemale ve Sovyet yetkililerine iletmiti. Cemal Paann faaliyetleri nceleri Mustafa Kemalde olumlu etki brakt. Ancak daha sonra Cemal Paa'nn Maltadan gelen br ittihatlarla bir araya gelmek istemesi Mustafa Kemalin kendisine olan gvenini olduka sarsmt. Cemal Paa, Sovyetlerin gerek maksatlarn anlamaya balamt. Yine de Afganistana hizmet etmeye devam ediyordu. Afganistann Avrupa devletlerince tannmas iin Afgan heyetiyle Avrupaya geldi. Alman ve Franszlar tarafndan Afganistann tannmas saland. Almanya 1923 Kabile eli atad. Ancak bu srada Enver Paann Trkistandaki stiklal savan balatmas Cemal Paann Afganistana dnn zora soktu, Sovyetler onun Enver Paaya yardm edeceini dnyorlard. Bu nedenle Sovyetler Tiflis zerinden Afganistana dnmek zere olan Cemal Paay bir Ermeni katiline arkadan vurdurdular, sonra da katili ortadan kaldrdlar. Enver Paa ise 5 Austos 1922 de ehit dt. Bu iki Trk Paasnn Sovyetler tarafndan ldrlmesi Afganistan iin byk talihsizlik oldu. zellikle
5

Cemal Paann Afganistana daha ok yardm dokunacakt. Bu Trklerin Afgan kardelerine ilk yardmlar olmutu. Afganistana Gelen lk Trk Gruplar Afganistann Trkiyeye byk bir hrmet ve ballk gstermesinde ve Afgan halkna Trk dostluunu alamada Mahmut Beg Tarznin nemli rol olmutur. Mahmut Beg Tarzinin babas l88lde Afganistandan srgn edildikten sonra Trkiyeye yerlemiti. Mahmut Beg Tarzi tahsilini stanbul ve amda yapm ve Habibullah Han zamannda Afganistana dnmt. Afganistann bamszllk kazanmasndan sonra Afgan Dileri Bakanlna getirilen Tarzinin daveti zerine Kabile giden Trk grubunda Mehmet Fazl, Hseyin Hsn, Ali Saver, Mahmet Efendi, Ali Fehmi, Mnir zzet Beyler yer almt. Maceral bir yolculuktan sonra Afganistana ulaan bu Trk grubu ksa zamanda Afganllarla kaynaarak faydal almalar yaptlar ve Afganllar arasnda Trk sevgisinin yerletirdiler. Afganistan'a gelen ikinci Trk grubu Cemal Paann maiyetinde Kabile gelen 15 kadar zabit tekil etmeleridir. Bu gruptaki Trk subaylarnn Afgan ordusunda yenilikler yaptn yukarda belirtmitir. Baz mutaassp kimseler hari, bunlarn faaliyetleri Afganistanda olumlu karland. 1 Mart l921 Trk Afgan ttifak antlamas ile Afganistanda modernleme almalar tekrar balad. Bu antlamann en nemli maddelerinden biri Trkiyenin Afgan ordusunu modernletirmek, lkenin eitim ve idar ilerini yeniden dzenlemek iin Afganistana subaylar ve retmenlerden meydana gelen bir heyeti gndermeyi kabul etmesiydi. Afganistan Emiri Emanullah Han 13 Temmuz 1921'de T.B.M.M. Reisi Mustafa Kemalden bir mektupla Afgan ordusunu eitecek bir askeri heyetin gnderilmesini istemi, bu heyet daha sonra gnderilmitir. Afgan Emiri, ngiltere ve Sovyet Rusya arasnda dengeli bir siyaset izlemeye balarken dier yandan da Trkiyenin yardm ile Afganistan modernletirme abalarna giriti. Yeniliklere nce maariften balad. Bunun iin Trkiyeden gelen eitim uzmanlarndan faydalanld, dier taraftan da Avrupa ve zellikle Trkiyeye eitim iin yzlerce Afgan genci gnderildi. 1923 Sonras Trk - Afgan likileri Emanullah da, ran ah Rza gibi, Mustafa Kemali kendisine rnek alarak lkesini batlatrmak iin 1923 den itibaren harekete gemiti. Bu reformlar iin Trkiyenin yan sra, Almanya ile Afganistan arasnda da siyas ilikiler gelime gstermitir. Emanullah, Sovyet nfuzuna kar Almanyaya yaklat. 1923-1928 yllar arasnda nemli bir gelime grlmemektedir. Bu arada Trkiye Afganistandaki gelimeleri ve AfganSovyet ilikilerini dikkatle izlemektedir. Afganistanda da
6

Trkiyedeki gelimelere kaytsz kalmamtr. Trkiyede cumhuriyet ilan edilmesi krallkla ynetilmesine ramen Afganistanda memnunluk yaratmtr. Kral Emanullah Han 1927 tarihinde bir Avrupa gezisine kt. Amac dier memleketlerdeki gelimeleri bizzat yerinde grmekti Srasyla Msr, Fransa, Belika, svire, Almanya, ngiltere ve Rusyay ziyaret eden Emanullah Han gittii her lkede byk ilgi ve itibar grd 1928 ylnn Mays sonlarnda Trkiyeye gelerek Mustafa Kemal ile grme frsat buldu. M. Kemal Afgan Kralna ve ahsnda Afgan Milletine byk ilgi ve dostluk gstermitir. Bu ziyaret srasnda iki lke arasnda kltrel, ekonomik ve askeri sahalarda antlamalar imzaland. Bu grme ve antlamalar iki lke arasndaki kardelik ve dostluk balarn daha da pekitirdi. Ziyaret srasnda 20 Mays l928 de Mustafa Kemal Afgan Kralna kar yapt konumada ziyaretten duyduu memnuniyeti dile getirmi, tarih balar vurgulayarak emperyalizme kar verilen mcadeledeki benzerlikler zerinde durmu ve Afganistanda yaplan reformlar desteklediini ve baarya ulamasn dilediini belirtmitir. Ancak bu konuda dikkatli ve tedbirli olunmas konusunda Afgan Kraln uyarm ve baz tavsiyelerde bulunmutur. M. Kemalden sonra Emanullah Han da M. Kemalin nutkuna cevabi bir konuma yapm ve yapaca reformlarda M.Kemalden yardm istemitir. Bu ziyaret srasnda imzalanan dostluk antlamasyla Trk-Afgan ilikileri daha da gelimitir. 25 Mays l928 tarihinde yaplan Trkiye-Afganistan Muhadenet ve Teriki Mesai Antlamas ile Afganistana gnderilen uzman says arttrlmtr. Trkiye ziyareti Emanullah Han zerinde byk etki yapmtr. Emanullah Han Trkiyede grd yenilikleri ve Mustafa Kemalin tavsiyelerini lkesinde gerekletirmek heyecan ile ran zerinden 1928 Haziran sonlarnda Afganistana dnd. Bu arada 1926 da Kabile Bykeli olarak atanan Nebil Beyin yerine 30.5.1928 de Cumhurbakan Genel Sekreteri Hikmet Bayur Bey Kabile Bykeli olarak atand. Emanullah Han lkesine dndnde daha nceki ihmaller neticesinde huzursuzluklar iinde alkalanan bir lke ile karlat. Btn bu i karkla aldrmayan Emanullah Han Avrupa ve Trkiyede grd yenilikleri lkesinde gerekletirmek iin harekete geti. Bu ise eski i huzursuzluu daha da arttrd. Emanullah Hann reformlara giriirken en byk zorluu yeterli para ve elemann olmamasyd. Uzun sredir ngiliz yardmnn kesilmesi ekonomik imkanlar daraltmt. Emanullah bu gerekleri grmezden gelerek ordusu iin pahal uaklar almaya memleketinde fabrikalar monte ettirmeye alt. Zaten dar olan ekonomik imkanlar bu yolda tketildi. Emanullah Han en byk tepkiye sosyal alanda yaplan inklaplarda karlat. zellikle kadnlarn balar ak gezmelerini ve okula gitmelerine byk tepkiler oldu. Bunlardan baka Parlamento yelerinin Avrupallar gibi giyinmesi, Kabilde dzenlenen halk enliklerinde Avrupal bayanlarn dansetmeleri yurttalarn gznde ok ar bir davrant.

Kasm 1928'de mollalar ve muhafazakar kabileler ayaklandlar Emanullah lkeyi terk etmek zorunda kald. ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri Emanullahn Kabilden kamasn salad. Emanullah Hann en byk hatas, memlekette yapmak istedii reformlara kanun ve otoriteyi iyice yerletirmeden ve ordusunu M. Kemal in ikazlarna ramen tamamiyle glendirmeden girimesiydi. Yaknlarnn yanl telkinleri sonucu Cemal Paa zamannda orduda balatlan modernlemeyi Emanullah Han devam ettirmedi. Afgan ordusunun glenmesi ile kendisine kar bir ihtilal olabileceinden korkuyordu. Bunun sonucunda Afgan ordusu yeterince glendirilmedii iin lkede tam otorite kurulmam ve reformlar halka kabul ettirilmemitir. Emanullahn dier bir hatas da kendisine yanl danmanlar semesidir. arh ailesi ile Musahiban ailesi rekabet iindeydi Emanullah Han arh ailesini tercih etti. Bu yanl tercih sonucu daha becerikli ve makul olan Nadir Hann iinde olduu Musahiban ailesi Emanullahtan uzaklatlar. Kasm l928 de balayan isyanlar srasndaki karlktan yararlanan Habibullah adl bir ete reisi Kabili basp ehri ele geirdi. Emanullah Han gelimeler zerine lkeyi terk etmek zorunda kald. Reformcu Kral Emanullahn karland. 17 Ocak 1929da Afgan tahtna oturan Habibullah lke ynetiminde hibir yetenei ve bilgisi olmayan bir ete reisiydi. Perian hale gelen orduyu datm ve onlarn eitimi iin grevli Trk uzmanlarn da geri gndermitir. ete reisi Habibullah birok kiiyi acmaszca ldrd. lkeyi ve halk tam bir straba srkledi. Onun bu hareketleri ksa zamanda btn reformlar kaldrmt. Onun kurduu diktatrlk idaresi nedeniyle yeniden ayaklanmalar kt. Sonuta Muhammed Nadir Han Ekim l929'da Afganistan tahtna geti. Kamaya alan Habibullah da yakalanarak halkn nnde idam edildi. Nadir Hann Faaliyetleri Nadir Han, ah unvann alarak lkede hakimiyeti salad. Karkla son verdi. ounluu yakn arkadalar ile aile efradndan oluturduu l0 kiilik hkmet kurarak babakanla da kardei Haim Han getirdi. Ayrca her kabilenin temsil edildii 286 kiilik Byk Meclisi yeniden topland. Meclis yelerinden l05 kii de ura-i Milli Heyetini bir sene sonra da 27 kiilik Meclis-i ura'y ( Senato) kurdu. lkedeki hayati neme sahip kanunlar bu 27 kiiye yaptrp hkmete de tatbik ettirmeye balad. Nadir Han Emanullah Hann halk arasnda byk tepkiye sebep olan reformlardan uzak durdu. lkede slami kanunlara dayal bir idare kurdu ve ksa srede skneti salad. Nadir Han 31 Ekim 1931 tarihinde bir anayasay yrrle koydu. Nadir Han eitim reformlarna ve orduyu modernletirmeye ncelik verdi. lkretim yaygnlatrld. Askeri okullar ve akademiler ald. Nadir ah, Emanullahn maddeten pahal reformlarndan farkl olarak daha mtevaz reformlar gerici gruplar tarafndan devrilmesi Trkiye' de byk zntyle

yapmay tercih etti. Bu reformlar Afgan halk tarafndan daha gereki bulundu ve benimsendi. 1930 lu yllarda Trk Afgan ilikilerinde nemli gelimeler oldu. lkede alan okullar yeterince ihtiyac karlamyordu. iddetle hukuku hariciyeci idareci doktor gibi yksek seviyede memur olarak deerlendirecek elemanlara ihtiya vard. Bu ihtiyac karlamak iin 1932 de bir niversite ald. niversite de tp ve hukuk siyasal bilimler fakltelerinin kuruluunda ok sayda uzmana ihtiya vard. Bu amala Nadir ah, Trkiyeden yardm istedi. Kasm l923 de Muhammed Nadir, kendilerine rakip arh ailesinden Gulam Nebinin olu tarafndan bir suikast sonucu ldrld. Nadir ah'n ani lm Afganistanda byk bir aknlk ve znt yaratt. Nadir ahtan sonra olu Zahir ah tahta geti. Nadir ahn drt sene sren saltanat sresince Trkiyenin Afganistana olan ilgisi azalmtr. Bunun sebebi Emanullah Hann beklemedik ekilde baarszla uramas ve Nadir ahn lkeyi slam prensiplere gre idare etmeye balamasdr. Ancak zamanla Nadir ah'n lkesinin gereklerine gre hareket ettii anlalnca Ankara tutumunu yumuatt. Zahir ahn olmutur. Nadir ah daha nce Emanullah Han devrinde balatlan denge politikasn devam ettirmiti. Bu denge politikas, olu Muhammet Zahir ah tarafndan da devam ettirildi. Ancak bu politika bir sre sonra Afganistan d politikada yalnzla srkledi. Yine bu sralarda ranla balayan hudut anlamazl Afganistan d politikada zora drd. Bu kritik dnemde harekete geen Trkiye Afganistan d politika da iine dt glklerden kurtarmay baard. ran ve Afganistan hudut sorununun zmnde 1934 de Trkiyeye mracaat ettiler. Trkiye Fahrettin Altay bakanlnda bir heyeti blgeye gndererek zmledi. Bununla yetinmeyen Trkiye Afganistan uluslar aras yalnzlndan kurtarmak iin onun Milletler Cemiyetine girmesini salad. Trkiye bu yllarda bykelilerine direktifler vererek Afganistann korumalarn salamtr. menfaatlerini dier lkelerde Afgan Kral Zahir ah da Trkiye ile Dostluk ilikilerini gelitirmek Afganistandaki yenilik ve kalknma hamlelerine devam etmesi Trkiyenin yeniden dostluk elini Afganistana uzatmasna sebep

istiyordu. ki lke arasnda karlkl dostluk mesajlar hi eksik olmuyordu. Afganistann Milletler Cemiyetine katlmasnda Trk Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Bey byk gayret gstermitir. 27 Eyll l934 de Afganistan Cemiyete kabul edilmitir. Trkiyenin 1930lu yllarda Afganistana gsterdii dostluun en iyi ekilde yrmesini o srada Kabilde Trk Sefiri olan Memduh evket (Esendal) Bey salamtr. Aslnda gazeteci ve romanc olarak tannm olan Memduh evket Bey Afganistan da Trk nfuzunun en yksek seviyeye kmasn salayan Trk sefiridir. Memduh evket Bey, Kabilde hibir elinin grmedii sayg ve itibara nail oldu. Afgan Hkmet erkan ve Afgan Kral ile ok iyi ilikiler kuran Memduh evket Bey, bir nevi Afgan Hkmetinin ba

danman haline gelmitir. Afgan Hkmeti pek ok zmlenmiti.

nemli sorunlar onun tavsiyelerine gre

ki lke arasndaki ilikilerin gelimesinde Fahrettin Altayn 1934de Afganistan, Afgan Dileri Bakannn da 1936da Trkiyeyi ziyaretlerinin byk rol olmutur. Bu mnasebetler srasnda M. Kemal ile Zahir ah arasnda dosta yazmalar olmutur. Sonu olarak, Trk ve Afgan halk ayn dnemde, ayn kaderi paylatklar iin ibirlii iine girmiler ve birbirlerine destek olmulardr. zellikle Emanullah Han zamannda Trkiye, Afganistan'a modernleme almalarnda hem rnek olmu, hem de fiilen yardm etmitir. Emanullah Han reformlarnda M. Kemal'i rnek almtr. Trkiyeden giden eitli uzmanlar Afganistanda olduka baarl hizmetler yapmlar ve Afganllarn kalplerini kazanarak Trk Milleti iin birer iftihar vesilesi olmulardr. ki lke arasndaki dostluk ilikileri Atatrk dneminde st dzeye kmtr. Atatrk'ten sonra da iyi ilikiler devam etmitir.

10