T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2424 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1408

MANTIIN GELM

Yazar Do.Dr. skender TADELEN

Editr Prof.Dr. David GRNBERG

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm. Blent Gezen Dil Yazm Danman Okt. Olcay Saltk Grafiker Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Mantn Geliimi ISBN 978-975-06-1096-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.700 adet baslmtr. ESKEHR, Aralk 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Bat Mantnn Douu ..........................................................

GR .............................................................................................................. YUNAN DNCE DNYASINDA MANTIIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR ........................................................................... Parmenides ve Zenon ................................................................................... Platon ............................................................................................................. ARSTOTELES ................................................................................................ Kategoriler ..................................................................................................... nerme stne ............................................................................................. Topikler ................................................................................................... Birinci zmlemeler ............................................................................ kinci zmlemeler .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 4 5 6 8 8 9 10 13 15 17 18 19 20 20 21

1. NTE

Megara ve Stoa Mant .......................................................... 22

GR .............................................................................................................. MEGARA-STOA MANTIININ GELM..................................................... Megara Okulu................................................................................................ Stoa Okulu ................................................................................................... ANLAM ANLAYII ......................................................................................... STOA MANTIINDA NERMELER .............................................................. Stoa Mantnda Kipler ................................................................................ Stoa Mantnda Bileik nermeler ............................................................ STOA MANTIINDA IKARIMLAR.............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23 23 23 24 26 27 27 29 32 37 38 39 39 39 39

2. NTE

Ortaada slam Corafyasnda Mantk ................................ 40

GR ............................................................................................................. FETHLERDEN NCE SLAM CORAFYASINDA MANTIK........................ FETHLERDEN SONRA SLAM CORAFYASINDA MANTIK...................... Frb ............................................................................................................. bn Sn.......................................................................................................... Gazl ............................................................................................................. bn Rd......................................................................................................... slam Dnyasnda Manta Yneltilen Eletiriler ........................................ 41 42 44 46 47 51 53 54

3. NTE

iv

indekiler

zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

56 57 58 58 59 59

4. NTE

Ortaa Avrupasnda Mantk ................................................. 60

GR ............................................................................................................. ARSTOTELESN MRASI ............................................................................. SKOLASTK MANTIIN ANAHATLARI........................................................ Gnderme Kuram ....................................................................................... Sinkategoremata ............................................................................................ Sophismata ve Insolubilia ........................................................................... Obligationes ................................................................................................. Consequentia ................................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 61 62 64 64 68 70 71 71 74 75 76 76 76 77

5. NTE

14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk ..................................... 78

GR .............................................................................................................. 14. VE 19. YZYILLAR ARASINDA MANTIK ALIMALARI...................... Ramus ........................................................................................................... Bacon ............................................................................................................. Hobbes........................................................................................................... Port Royal Mant......................................................................................... Leibniz............................................................................................................ Bolzano .......................................................................................................... Boole ve Mantk Cebiri Gelenei ............................................................... Mill ................................................................................................................. Osmanl mparatorluunda 14 ve. 19. Yzyllar Arasnda Mantk almalar...................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 79 80 80 80 81 82 83 86 87 88 91 92 93 94 95 95 96

6. NTE

ada Mantk.......................................................................... 98
GR .............................................................................................................. ADA MANTIIN DOUU.................................................................... Fregenin Mantk Matematik Gr......................................................... Fregenin Mantk Sistemi............................................................................... ADA MANTIIN GELM VE YAYGINLAMASI................................ Russelln almas ....................................................................................... 99 99 100 101 103 103

indekiler

Gdel ve Matematiin Snrlar..................................................................... eitli Mantk Sistemlerinin Gelimesi ......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

105 108 113 114 115 115 116 116

vi

nsz

nsz
Doru dnmenin (akl yrtmenin) kurallarn ortaya koymay amalayan bir biimsel (formel) disiplin olan mantk, felsefenin temel bir alt-alan olmasnn yansra, Aristotelesten bu yana felsefenin yntemi olarak da bilinir. Bu kitap, lkadan gnmze bat felsefesinde mantn tarihsel geliimini ortaya koymay amalamakta olup, bir mantk tarihi kitabdr. nite 1de zellikle mantn kurucusu olarak bilinen Aristotelesin Organon isimli kitabndaki, amzda birli-yklemler mant olarak bilinen, mantk sistemi tantlmaktadr. nite 2de arlkl olarak Stoa mant zerinde durulmaktadr. Stoa mantnn, Aristoteles mant ile karlatrldnda, en arpc yan bugn nerme-eklemleri mant olarak adlandrlan mantn en nemli kurallarn ortaya koymu olmasdr. nite 3, Ortaada slam corafyasndaki mantk almalarn konu edinmektedir. Bu erevede, zellikle Frb ve bn Sn gibi iki byk mantknn katklar ayrntl olarak ortaya konulmaktadr. Frb, Aristoteles anlayna bal kalm, ancak onun sadece rneklerle aklamak zorunda kald birok kavram tanmlamaya girimitir. te yandan bn Sn, Aristoteles mantnn sorunlarn bamsz bir mantk anlay iinde zmeye ynelmi ve Aristotelesin kipli nermeler ve kipli tasmlar konusunda karanlkta brakm olduu noktalarn zerine giderek kipli nermeler mantna nemli katklar salamtr. nite 4, Ortaa Avrupasndaki mantk almalarn konu edinmekte olup, Aristotelesi mantk mirasnn Latinceye nasl aktarldn aklamay ve Skolastik mantn temel zelliklerini ortaya koymay amalamaktadr. Bu dnemde ilk byk mantknn Dialektikann yazar olan Petrus Abelardus olduunu gryoruz. Bunun dnda Richard Kilvington, William Heytesbury, John Buridan ve Albertus de Saxonia nemli eserler veren mantklardr. Burada belki de vurgulanmas gereken bir nokta, mantk ile bugn dil felsefesi olarak adlandrdmz almalarn birarda yrtlm olmasdr. nite 5, 14. ve 19. yzyllar arasndaki mantk almalarn konu edinmektedir. Bu dnemde zellikle Leibniz, Bolzano ve Booleun almalar, ada dedktif (tmdengelimsel) mantn birok kavramnn gelimesinin ncleri olmas bakmndan nemlidir. te yandan Millin alamalar da indktif (tmevarmsal) mantn geliimi asndan belirleyici olmutur. Son nite olan nite 6, ada mant konu edinmektedir. Hi kukusuz 20. yzyl gerek mantk sistemlerinin ortaya konulmas gerekse bu sistemlerin zelliklerinin kantlanmas asndan mantk almalarnn dorua km olduu bir dnemdir. Bu nitede nce Fregenin ortaya koyduu sistem anlatlmaktadr. kinci olarak, Russellin Fregenin sisteminde kefettii paradoksun Whiteheadla birlikte kaleme ald, belki de 20. yzyln ve amzn en nemli mantk yapt olan, Principia Mathematica adl eserde zme kavuturulduundan sz edilmektedir. Bu eserin en nemli sav, tm matematiin manta indirgenebiliyor olmasdr. nc olarak, Hilbert ve Ackermann ortaya koyduu birinci-basamak mantk sistemi tantlmakta olup, byle bir sistemin Gdel tarafndan tamlk zelliini tadn kantlamasndan sz edilmektedir. Drdnc olarak Gdelin eksiklik teoremleri ortaya konulamaktadr. Gdel bu teoremleri ile aritmetiin eksikli olduunu kantlamtr. Son

nsz

vii

olarak da, C. I. Lewis, Carnap ve Kripkenin olanakllk ve zorunluluk kiplerini ieren kipli mantk sistemleri tantlmaktadr. Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir zveri ve titizlikle alan, kitabn yazar Anadolu niversitesi Felsefe Blm retim yesi Do.Dr. skender Tadelene teekkrlerimi sunarm. Trke dilinde mantk tarihi almalarnn ok kstl olmasndan tr, Mantn Geliimi kitabnn Trkiyede byk bir boluu dolduraca ve bu alanda almak isteyecek felsefecilere k tutaca kesindir. Kitabn oluturulmasnda bata retim tasarmcs Do.Dr. Volkan Yzer olmak zere, emei geen herkese teekkrlerimizi sunuyoruz. Bunun yansra, Uluda Universitesi lahiyat Fakltesi gretim yesi Yrd.Do.Dr. Aytekin zel'e Ortaada slam Corafyasnda Mantk nitesinin taslak metnini okuyup, zellikle eski dildeki terimlerin yazm konusundaki gr ve nerilerini paylat iin, teekkr ederiz. Son olarak, Orta Dou Teknik niversitesi Felsefe Blm retim yesi Prof.Dr. Teo Grnberge ada Mantk nitesinin taslak metnini batan sona titizlikle okuyup deerli nerilerde bulunmasndan tr teekkrlerimizi sunuyor, siz sevgili rencilerimizin mantn alar boyu sren servenini anlatan bu kitab ilgi ve keyif ile okuyacanza inanyor, baarlar diliyoruz. Editr Prof.Dr. David Grnberg

MANTIIN GELM

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bat dnyasnda mantn nasl ortaya ktn, Parmenides, Zenon, Platon gibi dnrlerin mantn ortaya knda etkili olan dncelerini aklayabilecek, Aristotelesin mantk sistemini oluturan Organonun ksmlarn aklayarak, bu ksmlarn birbiriyle ilikilerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Terim Konu Yklem nerme Diyalektik Akl yrtme Geerlilik Blme Kategori Tasm Tantlama Kip Retorik

indekiler

Mantn Geliimi

Bat Mantnn Douu

GR YUNAN DNCE DNYASINDA MANTIIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR ARSTOTELES

Bat Mantnn Douu

GR
nsanlar bir sav kabul ettirmeye alrken karsndakinin duygularna seslenebilir veya kabul ettirmeye alt sav ssl szlerle dile getirmeye alabilir. Her ikisine de gndelik yaamda olduka sk bavurulur ise de felsefede ve bilimde bunlar hemen hibir zaman kabul grmez. Bunun yerine kabul edilmesi istenen savn doru olmas gerekliliini gzeten yollara bavurmak gerekir. Kimi savlar basit gzlem veya lm gibi dorudan yntemlerle ortaya konabilir. Kimi durumlarda ise sonuca daha nce doru olduunu grdmz kimi savlar dayanak yaparak yani dolayl olarak varmaya alabiliriz. Bu durumda bir akl yrtme ortaya koymu oluruz. Her akl yrtme karmzdakini ikna etme gcne sahip deildir. Bavurduumuz akl yrtmenin ikna edebilmesi iin ncelikle salam dayanaklara sahip olmas yani doru nermelerden yola kmas gerekir. Bu artn salanp salanmadnn denetlenmesi kendimize dayanak yaptmz nermelerin ait olduu alana aittir ve sz konusu alana zg duyu deneyi, lm gibi yntemlerle gerekletirilmeye allr. Akl yrtmelerin gc bakmndan bizi asl ilgilendiren iki noktadan birincisi, bavurduumuz akl yrtmenin dzgn bir akl yrtme olmas yani dayanaklarn varlmak istenilen sonucu olabildiince gl biimde desteklemesidir. kincisi, ortaya koyduumuz akl yrtmeyi izleyenin hem iyi niyetli olmas hem de akl yrtmemizi deerlendirebilecek yeterlilikte olmasdr. Ancak hem akl yrten hem de akl yrtmeyi izleyen bilerek veya bilmeyerek hata yapabilir. Dolaysyla sadece insanlarn gerekte nasl akl yrttne bakarak yaptmz genellemeler bize her zaman gvenilir bir akl yrtme reetesi salamaz. Bylece, dnce tarihinde bir noktadan sonra dzgn akl yrtmeleri kendisine konu eden bamsz bir aratrma alan olarak mantk ortaya kmtr. Aristotelesin (M. 384-322) bu anlamyla mantk biliminin kurucusu olduunda neredeyse tm mantk tarihileri uzlamtr. Aristotelesin mantk biliminin kurucusu olmas, ne ondan nce hi kimsenin dzgn akl yrtmediini ne de hi kimsenin dzgn akl yrtmeler konusunda tartmadn ifade eder. Aksine, greceimiz gibi, Aristotelesten nce gelen Parmenides, Zenon, Platon gibi dnrler felsefe sistemlerini olutururken deiik akl yrtme biimlerine bavurmular ve bu akl yrtme biimlerinin gvenilir olduuna inanmlardr. Aristotelesin mantn kurucusu olmas ile kastedilen, Aristotelesin akl yrtmeleri ieriinden bamsz olarak bal bana bir alma konusu yapmas ve bu almalarnn so-

Mantn Geliimi

nucunda tutarl ve btnlkl bir sistem ortaya koymasdr. Aristoteles bu abasn hi yoktan gerekletirmi deildir: Bata Platon (Yaklak M. 428-348) olmak zere, kendisinden nceki dnrlerden de faydalanmtr. Bu nitede mantn oluumuna zemin hazrlayan kimi almalara ksaca deindikten sonra, Aristotelesin Organon bal altnda derlenen mantk almalarn ve onun mantk sistemini inceleyeceiz. Bu srada Aristotelesin kendinden ncekilerin akl yrtmeye yaklamlarndan hem faydaland hem de ayrld noktalar ortaya koymaya alacaz.

YUNAN DNCE DNYASINDA MANTIIN ORTAYA IKIINI HAZIRLAYAN KOULLAR

Mantk akl yrtmeleri konu alp dzgn akl yrtmeyi hedeflediine gre, mantk almalarnn ortaya kt bir kltrde akl yrtmenin yaygn ve deer verilen bir etkinlik olarak yrtlyor olmas beklenmelidir. Mantn ortaya kt ilka Yunan dnyas bu beklentiyi dorulamaktadr. Yunan dnce dnyasnda yerini alan matematik ve felsefe dikkatlice akl yrtmenin nemli rol oynad iki uratr. Mantn kurucusu olduunu sylediimiz Aristoteles, matematikle de yakndan ilgili bir felsefecidir ve mantk sistemini olutururken matematikteki akl yrtme biimlerini de gz nnde bulundurduu dncesi kabul grmektedir. Matematiin doduu yerlerden biri olan Msr ile Yunanllarn sk bir ticaret ilikisi vard. Yunanllarn matematikten Msra yaptklar ticari yolculuklar srasnda haberdar olduklar sylenebilir. Tarm ve ticaretin gerekleri ile snrlanan matematik Msrda basit bir tmevarml dnmeyle ele alnmaktayd. Belirli trden geometrik ekillerin alann veya hacmini hesaplamak iin bir kural ortaya atlarak, bu kural sz konusu trden belli bykle kadar olan ekiller iin uygulanyor, bylece elde edilen sonular lm verileriyle karlatrlyordu. Kuraln verdii sonu lm verileriyle uyuuyorsa bu kural bir yntem olarak kabul ediliyordu. Denklemlerin zmlerini veren formllerin bulunmas iin de ayn yol izleniyordu. Gndelik hayatn snrlar iinde sadece belli bykle kadar olan ekiller ve belli trden denklemlerle ilgilenmek yeterlidir. Dolaysyla, Msrl matematikilerin imdi ar basitletirerek sunduumuz etkinlii yeterli saylmtr. Matematiin bir bilim niteliini kazanmas Yunanllarca gerekletirilmitir. Bu dnemin pek ok felsefecisi ya ayn zamanda matematikidir ya da matematikle yakndan ilgilidir. lka Matematiinin ortaya koyduu nemli sonulardan biri olan 2 saysnn bir irrasyonel say olduunun kantlamasnn bir felsefe okulu olan Pythagoras okulunda gerekletirildii yaygn olarak kabul edilmektedir. Kantlamann admlar yledir: 2 saysnn rasyonel say olduunu, yani m ve n iki doal say olmak zere m/n (n 0) biiminde yazlabileceini kabul edelim. Bu m ve n saylarnn aralarnda asal olduunu yani bu iki saynn 1 den byk ortak bleni olmadn kabul edebiliriz (Yoksa sadeletirme ile pay ve payda aralarnda asal hale getirilebilir.) Bu durumda m = 2n2 dolaysyla m bir ift say olur. O zaman bir k says iin, m = 2k olur. O halde, 2n2 = m2 = (2k)2 = 4k2 yani n2 = 2k2 dolaysyla n de ift say olur. Hem m hem de n ift say ise en kk ortak blenleri 2 olur ve buradan m ve n aralarnda asal deildir sonucu kar. Dolaysyla 2 saysnn rasyonel say olduunu kabul edersek 2 saysn belirten m ve n saylarnn hem aralarnda asal olduu hem de olmad sonucu kar. Bu iki sav ayn anda kabul etmek istemediimizden, 2 saysnn irrasyonel say olduunu kabul etmemiz gerekir.

1. nite - Bat Mantnn Douu

Felsefecilerin matematie ilgisi matematikte ortaya konan sonularla snrl olmayp matematikilerin bu sonulara varma biimlerine de yneliktir. 2 saysnn irrasyonel bir say olduunu ortaya koyan yukardaki kantlamann genel biimine bakalm: Buna gre, doru kabul edilen bir nermeden eliik iki nerme elde edilmi ve bundan balangta kabul ettiimiz nermeden vazgememiz gerektii sonucuna varlmtr. Samaya indirgeme veya dolayl kantlama olarak da adlandrlan bu yntemin genel olarak nermelerin sonularna gre deerlendirilmesi olduunu grmekteyiz. Kimi zaman felsefe ile kimi zaman da mantk ile ayn kabul edilen ve sonra biraz daha ayrntl olarak ele alacamz diyalektik yntemin z de budur. Diyalektik szc eski Yunancada tartma anlamna gelen dialegesthai szcnden tremitir. Gerekten, diyalektik yntem genel bir ifade ile tartan taraflardan biri tarafndan dierinin savnn olanaksz bir sonuca yol atnn gsterilmesidir. Diyalektii felsefede yaygn bir yntem olarak hline getiren Eleal Zenonun (yaklak M. 490-430) akl yrtmeleri ve Platonun diyaloglardr. Matematikteki tek kantlama biimi, samaya indirgeme midir? Aratrnz. Bu biimde olSIRA SZDE mayan bir kantlama rnei verebilir misiniz?
SIRA SZDE

Parmenides ve Zenon

DNELM

DNELM S O R U

Parmenides (yaklak M. 510-440) varlkbilimsel bircilik (monizm, baz kaynakS O R U larda tekilik) dncesini en kat biimiyle ve tm mantksal sonularyla savunan ilka dnrdr. Parmenides birciliin Sadece bir vardr diye ifade edilebilecek temel savna Var olan vardr ve Var olmayan var deildir Ksavlarn ekleyeD KAT rek algladmz dndmz deiimin bir yanlsama olduu sonucuna varmaktadr. Var olmayan yani yokluk sadece bir addr, hakknda bilinebilecek SIRA SZDE veya sylenebilecek bir varlk deildir. Parmenides var olann yaratlmad, yok olmayaca, ncesiz-sonrasz olduu ve deimedii sonularna varmtr (Jones, s. 36 ve devam). AMALARIMIZ Parmenidesin yapt gibi, Var olan vardr ve Var olmayan var deildir savlarnn apak olduunu, yani bu savlarn doruluunu ortaya koymak iin bir akl yrtmeye gerek olmadn kabul etsek bile, onun bu savlaraKykledii anlam ko T A P layca anlalr ve kabul edilir deildir. Ayrca Parmenidesin bu temel savlardan hareket eden akl yrtmelerini izlemek de gtr. Bunlara ramen, Parmenidesin sistemi akl yrtmenin bir felsefe sistemindeki yerini grmek L E V Zolduka iyi bir T E iin Y O N rnek salamaktadr. Parmenidesin savlarnn hibir deney, gzlem veya lm ile dorudan ortaya konamayaca aktr: Bir, varlk ya da yokluk duyulur nesneler veya zel N T E R ancak kavramlikler olmayp, kavramlardr. Dolaysyla bunlar hakkndaki bilgiye N E T lar arasnda ilikiler kurarak yani akl yrtme ile ulalabilir. Parmenidesin rencisi Zenon hocasnn birci retisini savunmak iin ortaya koyduu atklarla (paradoks) bilinir. Bu atklardan birine gre, herhangi bir mesafeyi almak isteyen biri nce bu mesafenin yarsn sonra dier yarsn almak zorundadr. imdi bunun iin bu kimse ilk yary almak iin bu yarnn yarsn (yani ilk eyrek mesafeyi) sonra dier yarsn (yani ikinci eyrek mesafeyi) almaldr. Ardndan ikinci yarnn birinci ve ikinci yarsn (yani nc ve drdnc eyrek mesafeleri almaldr. Bu bylece gider ve sonunda btn mesafeyi almak iin sonsuz noktadan gemek gerektii anlalr. Sonsuz sayda iin sonlu bir srede gerekletirilmesi ise olanakszdr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Parmenidesin ve takipisi Zenonun felsefe sisteminde kurallara gre akl yrtme K T A nemli rol oynamaktadr. P

TELEVZYON

NTERNET

Mantn Geliimi

Bir baka atknn konusu Akhilleus ile kaplumbaa arasndaki bir yartr. Buna gre hzl koucu Akhilleus kaplumbaann yara biraz nde balamasna izin verirse kaplumbaay hibir zaman geemez. Akhilleus kaplumbaann yara balad yere ulatnda, kaplumbaa bir miktar ilerlemi olacaktr. imdi Akhilleus kaplumbaann ilerledii noktaya ulatnda kaplumbaann yine bir miktar ilerlediini grecektir. Bu bylece srp gideceinden Akhilleusun btn abas ancak kaplumbaa ile arasndaki mesafeyi azaltmasn salayacak ancak Akhilleus kaplumbaay hibir zaman geemeyecektir. Zenon hareketin olanakszl ile ilikili dier atks da herhangi bir srenin zamann anlardan olutuu dncesine dayanr. Bir sre boyunca hareket ettii sylenen bir oku ele alalm. Bu ok her an hareketsizdir. nk ann paralara blnmesi olanaksz olduundan ok bu ann tamamnda ayn yeri kaplar. Her sre anlardan oluur. Sreyi oluturan anlarn her birinde ok hareketsiz olduundan, ok bu sre boyunca hareketsizdir. Zenonun ortaya koyduu atklardan biri de stadyum atksdr. Aristotelesin ifadesiyle bu atk bir pistteki birbiriyle eit byklkte cisimlerden olumu yine eit byklkte ve yine bu cisimlere eit byklkte bir cisim boyunca birbirine gre zt ynde hareket eden cisimler hakkndadr. Aristotelese gre Zenonun buradan kard sonu yar zamann iki kat zamana eit olmasdr. Zenonun bu atks farkl yorumlara elverilidir. Bunlardan sadece biri zerinde duralm: Drt A, drt B ve drt Cnin pistteki kulvarda aada soldaki ekilde gsterildii gibi sralanm olduunu kabul edelim. Drt A sabit kalsn, drt B saa, drt C sola doru ayn hzla hareket ederek sada grld gibi ayn dorultuda sralansn: A A A A B B B B C C C C A A A A B B B B C C C C

B ve C paralar ayn hzla hareket ettiklerinden ayn anda A paralar ile ayn dorultuda sralanrlar. Anlalan, Zenona gre sol bataki C tm Blerin yanndan gemiken, Alarn sadece yarsnn yanndan gemitir. Zenonun ortaya koyduu atklar bize hareket gibi deneyimlerimiz dolaysyla hakknda ok ey bildiimizi dndmz ve kolaylkla kullandmz kimi kavramlarn aslnda yantlanmas g sorular barndrdn gstermektedir. Alglarmz sorgulamadan kabul etmeyi setiimizde deiimin varlndan ve baz zelliklerinden hibir phe duymayz. Zenonun yukarda bir ksmndan sz ettiimiz atklara ulamas deiimin ne olduu hakkndaki dncelerimizden hareketle akl yrtmesiydi.

Platon
Mantn kurucusu olduunu sylediimiz Aristoteles felsefe eitimini Platonun felsefe okulu olan Akademide almtr. Mantn oluumuna zemin hazrladn belirttiimiz diyalektiin ve matematiin Akademide ayrcalkl bir yeri vard. Platon iin felsefe demek diyalektik demektir ve matematikinin dnme biimi diyalektie en ok yaklaan dnme biimidir. nk matematiin nesneleri olan saylar ve ekiller duyulur nesnelerle ilikili olmaklar birlikte Platonun idealar gibidir. Hatta, Aristotelesteki ilgili ksma bakarak, idealarn saylar olduu dncesinin de ileri srldn syleyebiliriz. Platoncu adan matematiin diyalektie

1. nite - Bat Mantnn Douu

7
Kat Platoncu adan, matematikinin duyulur nesnelere bal olmas matematik bilginin eksikliidir.

gre en byk eksii matematikinin akl yrtmesinde duyusal olana bal kalmaktan kurtulamamasdr. Geometrici sadece kantlamasnn anlalmasna yardm iin kda, topraa vb. izdii duyulur ekillere bavurur grnebilir. Gerekte ise kantlamasn olutururken bu duyulur ekillere bal kalmaktadr. Diyalektik, tmellerin zelliklerine ve tmellerin birbirleriyle olan ilikilerine dayanr. Bu ilikileri ortaya koyarken diyalektiki tikellere bal deildir. Platonun kavramlarn tanmlanmasnda bir yntem olarak ele ald blme (diaeresis) yntemi Aristotelesi olduka megul etmitir. Bu yntemde bir kavram daha genel bir kavram aracl ile tanmlanmaya allr. Blme ile A kavramnn tanmn bulmaya altmz kabul edelim. Bunun ilk adm tanmlamak istediimiz A kavramn ieren en genel bir B kavram belirlenir. Ardndan B kavram ayrk iki kavrama blnr ve A kavramnn hangi blmde kald bulunur. A kavramna eit bir kavrama ulalncaya kadar bu ekilde ilerlenir. Platonun Sofist diyalounda blme ynteminin rneklerini vermektedir. Bu diyalogda sofist tanmn blme yntemi ile ortaya koymaya almas bu yntemin iyi bilinen bir rneidir (Sofist, 265a ve devam). Burada Platon sofistin yapt ii, (sanat) sanat kavramn srekli blerek belirlemeye alr. Bunun iin, sofistin sanatnn her blmenin sonucunda ortaya kan blmlerden hangisinde kaldna gre ilerler. lk blmede sanat kazanma ve meydana getirme sanatlarna blnr. Sofistin ii bir tr taklit etme olduundan ve taklit bir meydana getirme olduundan, onun sanat meydana getirme sanatdr. kinci blmede meydana getirme tanr ii ve insan ii olmak zere ikiye blnr. Sofistin meydana getirmesi bir insan iidir. Hem tanr ii meydana getirme hem de insan ii meydana getirmede, meydana getirme ya bir ey meydana getirme ya da eyin benzerini meydana getirmedir. Sofistin ii eyi deil, benzerini meydana getirmedir.. Bir eyin benzerini meydana getirme ya onun bir kopya meydana getirme ya da ona benzer bir uydurma meydana getirmedir. Sofist bireyin kopyasn deil, ona benzer grnen bir uydurma meydana getirir. Uydurma meydana getirme ya alet kullanarak ya da kendi bedenini kullanarak olur. Sofist uydurma meydana getirirken kendi bedenini, kendi sesini kullanr. Bir uydurma meydana getirirken kendi bedenini kullanmak taklit yapmaktr. Taklit yapan da bunu ya bilgiye dayanarak yapar ya da sadece kanya dayanarak. Sofist sadece kanya dayanmaktadr. Kanya dayanarak i yapan ya bunu bilgisizliinden yapar ya da alayclkla. Sofist alay amacyla kanya dayanr. Alay eden ya bunu herkesin nnde bir sylev vererek, ya da karlkl konumada rakibinin kendi kendini rtmesini salayarak yapar. imdi her iki blm de aka adlandrlmaya uygundur. Birincisi halka seslenendir. Diyalogdaki yabanc, ikincisinin bilge denemeyeceine gre, sofist olduunu syler. Aristoteles blme yntemini eletirmektedir; ona gre blme ile bir kavramn zaten sahip olmadmz bir tanmn ortaya koymamz salayamaz. Bir baka deyile, blme ile ancak batan sahip olduumuz bir tanma nasl ulatmz gsterebiliriz. Bu eletiriye ramen, Aristotelesin tanm anlaynn da akl yrtmeleri sistemletirdii tasm kavramnn da temelinde onun blme hakkndaki eletirel dnceleri yatmaktadr. Platon baz mantk ilkelerini ortaya koymu olsa da bir mantk olarak anlmaz. Platon dzgn dnme ilkeleri diye kabul edebileceimiz mantk ilkelerini felsefede ihtiya duyduka tartm ama bu ilkeleri bir sistem biiminde sunmay amalamamtr (Kneale & Kneale, s. 11-12). Bunun nedeni belirli bir ama gtmeden ve tartlan belirli bir konu olmadan tartmay gereksiz grmesi olabilir. Felsefeci

Blme yntemi bir kavramn tanmnn genel bir kavramn blmlere ayrlmas ile tanmlanmaya allmasdr.

Aristotelese gre blme yntemi bilinmeyen bir tanma ulamamz salayamamas nedeniyle eksiktir.

Mantn Geliimi

gznden kabul edilebilir grnen bu yaklam dzgn akl yrtmenin genel ilkelerini ortaya koymaya alan mantk iin olduka tehlikelidir. Akl yrtme ilkelerinin neler olmas gerektiini belli amalar ve belli tartma konular balamnda tarttmzda varacamz ilkeler sz konusu tartmada gttmz amacna ve tartmann konusuna bal olup istenen genellikte olmayabilir.
SIRA SZDE

Blme ile sofist kavramndan baka bir kavramn tanmn ortaya koymaya alnz. SIRA SZDE
DN LM Akl yrtmeleri Ebamsz bir aratrma konusu yapan ve aratrmalarnn sonucunda bilinen ilk mantk sistemini ortaya koyan Aristoteles mantn kurucusudur. lk olmasna ramen, kurduu mantk sistemi (Stoa mantnn etkili olduu HelenisS O R U tik dnemi bir yana brakrsak) ada mantn douuna kadar neredeyse tek mantk sistemi olarak kabul edilmitir. Doa biliminin ve matematiin hzla geliDKKAT mesi sonucunda farkl mantk sistemleri gelitirilmi ve Aristoteles mant yetersiz bulunarak sert eletirilere konu olmutur. Ancak Lukasiewicz ve Corcoran gibi SIRA mantnda hem de ada mantkta yetkin aratrmaclarn alhem AristotelesSZDE malar, Aristoteles mantnn (nyargsz bir gzle bakldnda) ada mantkla ayn amalar paylaan ve gl bir mantk sistemi olduunu gstermitir. AMALARIMIZ Aristotelesin akl yrtmeler konusundaki almalarnn bir btn olarak sunulmas onun renci ve yorumcular tarafndan gerekletirilmitir. Aristotelesi izleyenler (peripatetikler) mant felsefenin arac olarak kabul etmekteydi. DolaK T A P ysyla, Aristotelesin almalar rencileri tarafndan snflandrlarak derlenirken mantk konusundaki almalarnn, Yunancada ara anlamna gelen, Organon olarak belirlenmi O N T E L E V Z Y olmas artc deildir. Organonun ksmlarnn tamamlan tarihleri veya, hi olmazsa, bu ksmlarn hangi sra ile yazld tam olarak belirlenemese de Organonu oluturan kitaplarn aadaki sra ile ele alnmasnn en uygunu olduu grlr: Kategoriler, Topikler, nerme stne (Yorum stne), BiNTERNET rinci zmlemeler, kinci zmlemeler.

DNELM S O R U

ARSTOTELES

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
Organonun ksmlar

unlardr: Y O N T E L E V ZKategoriler,

Topikler, nerme stne (Yorum stne), Birinci zmlemeler, kinci zmlemeler.

NTERNET

Kategoriler
Kategoriler Organonun ilk kitab olarak kabul edilir. Giri ksmlarndan sonra, Aristoteles belirledii on kategorinin zelliklerini inceler. Bunlar; tz, nitelik, nicelik, bant, yer, zaman, grelik, etki, edilgi, iyelik kategorileridir. Kategorilerin terim trlerini veya nermedeki zne ile yklem arasndaki ykleme ilikisinin trlerini mi, terimlerin iaret ettii varlk trlerini mi inceledii tartmaldr. kincisi kabul edildiinde, Kategoriler mantktan daha ok metafizie ilikin grlebilir. Yunancadaki kategoria szcnn ykleme anlamna da gelmesi Kategorilerin yklem ve ykleme trleri hakknda olduu dncesini destekler. Ancak, Knealenin (s. 26) belirttii gibi, Aristotelesin, bir varolann bir konuya yklenebilmesinden bahsetmesi, Kategorilerin varlk trleri ile ilgili olduunu gsterir. Aristotelesin Kategorilerde varlk trlerini, bu varlklara iaret eden ifadelerin dildeki zelliklerini ipucu kabul ederek inceledii yorumu en lml yorum olarak grlebilir (aklama iin, bkz. Kneale, s. 27). Aristoteles Kategorilerde zellikle tz ve nitelik kategorileri zerinde durur. Tz kavram daha ilk getii yerde bile, ilk (protai) ve ikinci (deutorai) tz olarak ikiye ayrlr:

1. nite - Bat Mantnn Douu

Bir tz (en kat ekilde, birincil olarak, her eyden ok tz olduu sylenen (ne bir konu hakknda sylenen ne de bir konu iinde olandr; belirli bir insan veya belirli bir at gibi. z olduu birincil olarak sylenen eylerin iinde olduu trlerin ve bu trlerin cinslerine ise, ikinci tzler denir. rnein, belirli bir insan, insan trne aittir ve hayvan bu trn cinsidir. O halde bunlarn(hem insann hem de hayvann(ikinci tzler olduu sylenir (Kat. 2a11.)

lk tzlerin (varlkbilimsel) ncelii gr sonucunda, Aristoteles znesi bir ilk tz gsteren bir tekil terim, yklemi ise bir ikinci tz gsteren bir genel terim olan, Sokrates insandr gibi, zne-yklem nermelerini temel nermeler olarak kabul etmitir. kinci tzleri gsteren terimler nermede zne olarak da geebilir. rnein, nsan beyazdr tmcesi de bir nerme olarak kabul edilir. Ancak, ikinci tzlerin ilk tzlere varlkbilimsel olarak bal olduu gibi, znesi bir ikinci tz gsteren bir genel terim olan nermenin doruluu da temel nermelerin doruluu/yanllna baldr. rnein, nsan beyazdr nermesinin doruluu, en az bir insann beyaz olmas ile olanakldr. Aristotelesin hem ilk hem de ikinci tzleri tz olarak kabul etmesi, kurduu mantk sisteminde tekil ve genel nermeler arasndaki ayrm bulanklatrmtr (Kneale, s. 31). Tekil nermelerin mantksal zellikleri pek ok bakmdan genel nermelere benzese de aralarnda gzetilmesi gereken nemli farklar da vardr.

lk tzlerin (varlkbilimsel) ncelii gr sonucunda, Aristoteles zne-yklem nermelerini temel alr.

nerme stne
nerme stne, OrganonunKategoriler gibidier ksmlara hazrlk niteliinde olan ksmlarndan biridir. Bu ksm Latin dnyasnda De Interpretatione (Yorum stne) olarak adlandrlmtr. nerme stne nermenin (apophansis) ne olduunu, nerme trlerini ve nermeler arasndaki karolum ilikilerini konu alr. Aristoteles her nermenin zne ve yklem olmak zere iki ksmdan olutuunu kabul etmektedir. Bu durumda, koul nermeleri gibi, nerme eklemleri ile birletirilmi nermelerden oluan tmceleri nerme saymamak gerekir. imdiye kadarki bilgilerimizin nda, bir nerme eklemleri mantnn gelitirilmesi Stoa mantklarnn eseri olarak grnmektedir. Bir nerme Sokrates lmldr nermesi gibi znesi bir birey ad olan bir tekil nerme olabilecei gibi, nsan lmldr gibi znesi bir genel terim olan bir tmel nerme de olabilir. Her iki nermede de lmldr yklemi bir zneye yklenmitir. Bunun yerine, yklemin zneye uygulanmasnn yadsnmas da mmkndr. Bu ekilde, Sokrates lml deildir ve nsan lml deildir gibi olumsuz nermeler elde edilir. Dikkat edilirse nsan lmldr nermesi gibi olumlu nermelerde yklemin znenin hangi ksmna yklendii, nsan lml deildir gibi olumsuz nermelerde de yklemin znenin hangi ksmna yklenmesinin yadsnd belirsizdir. Dolaysyla bu nermeler belirsiz nermelerdir. Yklemin znenin hangi ksmna yklendiini veya znenin hangi ksmndan yadsndn aka ortaya koymak iin, Aristoteles baz, her veya hibir gibi niceleyicilere bavurur. Bu ekilde, insan ve lml terimlerinden aadaki drt nerme biimi elde edilir: (i) Her insan lmldr (a) (ii) Hibir insan lml deildir (e) (iii) Baz insanlar lmldr (i) (iv) Baz insanlar lml deildir (o) eliik nermelerin zellii birlikte doru veya birlikte yanl olamamalardr.
nerme stnenin konusu nermenin zellikleri, nerme trleri ve nermeler arasndaki karolum ilikileridir.

10

Mantn Geliimi

Bir baka deyile, bir nerme doru ise eliii yanl, bir nerme yanl olduunda eliii dorudur. Sokrates lmldr gibi bir basit nermenin eliii Sokrates lml deildir nermesidir. Kategorik nermelere gelince: (a) ve (o) nermeleri birbirinin eliii, (e) ve (i) nermeleri birbirinin eliiidir. Kart nermelerin zellii birlikte yanl olabilmeleri ancak birlikte doru olamamalardr. Buna gre, (a) ve (e) nermeleri birbirinin kart nermelerdir. Aristoteles kipli nermelerin eliiklerini de ele alr. Bunun iin kipli nermelerin yapsna karar vermek gerekir. Gnmz Trkesi ve pek ok dil gibi, eski Yunanca da kip ifadelerinin etki alan hem yklem hem de bileen nermenin tm gibi grnr. rnein, nsan zorunlu olarak aklldr nermesinde zorunluluk ifadesinin yklemi deitirerek zorunlu-olarak-akll diye yeni bir yklem meydana getirdii dnlebilir. Aristoteles, yerinde olarak, kipli nermede kip ifadesinin bileen nermenin btnne etki ettiini belirtir. Buna gre, nsan zorunlu olarak aklldr kipli nermesinde zorunluluk ifadesinin etki alann daha ak gsteren edeer nerme Zorunludur ki, insan aklldr nermesidir. Bu anlaya gre, bir A nermesi iin, Olanakldr ki A nermesinin eliii Olanakl deildir ki A nermesi, Zorunludur ki A nermesinin eliii Zorunlu deildir ki A nermesidir.

Topikler
Topikler tartmann konusundan bamsz olarak, tartmann amacna olarak izlenmesi gereken yollar belirlemeyi amalar.

Topikler Aristotelesin diyalektik tartmalarda izlenecek yntem zerine almasdr. Aristotelese gre ncekilerin diyalektik tartmalara ilikin eitimleri hzl ancak sistemsizdir; rencilere tartma sanatn deil bu sanatn rnlerini vermektedir. Aristoteles Topiklerde tartmann konusundan bamsz olarak, tartmann amacnn biimine uygun olarak izlenmesi gereken yollar belirlemeyi amalar. almann adnn tredii ve Yunancadaki ilk anlam yer olan topos szcn, tartmalarda sklkla yinelenen tema veya kalp olarak yorumlayabiliriz. (Kneale, s. 34) Konu edilen tartma sorgulayc ve yantlayc iki tarafn rnein Haz iyi midir, deil midir gibi bir problemi ele almasdr. Aristoteles diyalektik problemi Ya kendi bana ya da ayn trden baka bir problemin zmne yardmc olmakla, ya seme ve kanmaya ya da doruluk ve bilgiye gtren aratrma olarak ifade etmektedir (Topikler A 11, 104b 1-3). Hazz semeli mi, sememeli mi bir seme-kanma problemi, Evren ezeli mi, deil mi bir doruluk-bilgi problemidir. Hazz seip sememe problemi, belirli bir durumda nasl davranlacana dair bilgi elde etmek iin ele alndnda, baka bir problemin zmne ynelik probleme rnektir. Bir problemin diyalektik problem saylabilmesi iin tartmal bir konuda olmas gerekir: yle ki, bu konuda ya insanlar hibir kan sahibi deildir, ya halk bilgelerin aksine, ya bilgeler halkn aksine dnr ya da bunlarn her biri kendi ilerinde kart grlere sahiptir. (Topikler I, 11, 104b 4-6). Sorgulayc yantlaycnn evet veya hayr diyerek ksaca yantlayabilecei bir soru ile tartmay balatr. Bundan sonra sorgulaycnn grevi, ald yanttaki elikiyi ortaya koymaya almaktr. Bunun iin sorgulayc yanta gre aadaki yollardan birini izler: (i) Yant evet ise, yani yantlayc bir tezi kabul etmi ise, sorgulayc yantlaycnn kabul edemeyecei yle bir nerme bulmaldr ki bu nerme tezin zorunlu sonularndan biri olsun ve yantlayc bata kabul ettii tezi bu sonucundan dolay imdi reddetmek zorunda kalsn. (ii) Yant hayr ise, yani yantlayc tezin deilini ileri srm ise, sorgulayc yantlaycnn kabul edecei yle bir nerme bulmaldr ki tez bu nermenin zorunlu sonucu olsun ve yantlayc balangta deilini ileri srerek reddettii tezi imdi kabul etmek zorunda kalsn.

1. nite - Bat Mantnn Douu

11

Her tartma belli bir konu hakkndadr ancak diyalektik tartmalarda izlenecek yntemleri belirleme abasnda olan Aristoteles ortaya koyduu yaklamn konusu ne olursa olsun, her tartmada kullanlabilir olmasn istemektedir. Bunun iin de, taraflarn tartma konusu olan problem (problema) veya tezin (protasis) konusunun veya ykleminin ne olduuna gre deil, konu ile yklemin mantk bakmndan ilikisine bakarak tartmasn nermektedir (Rubinelli, s. 8). Bir nermede yklem zneye gre ya bir tanm, ya bir zellik, ya cins ya da ilinek durumundadr. Bunlar yklenebilirler ya da yaygn olarak tmeller olarak adlandrlr. (Bu nemli snflandrma, daha sonra be tmel olarak ortaya kar.) Bir nermede yklem znenin zn belirtiyor ise yklem zneye ait tanmdr. nerme bunu znenin cinsini ve znenin trne ait ayrc zellii belirterek yapar. rnein, bilgelik iin akln erdemi olduunu sylemek bilgeliin tanmn yapmaktr. nermede yklem znenin zn belirtmese bile znenin belirttii tre ait bir zellii dile getiriyor ise bu nermede yklem zneye ait bir zelliktir. rnek olarak nsan dil renebilendir nermesini ele alalm. Burada nsan ile bir dili renebilme arasndaki iliki yukarda belirtildii gibidir. Nitekim dili renebilme insan trne ait bir zelliktir ve dil renebilen yklemi insana doru olarak uygulanr. Bir nermede yklem znenin ait olduu tr de ieren daha geni bir snf belirtiyor ise yklem zneye ait bir cinstir. Cins znenin znn bir paras olup zne ile farkl trden olanlara da doru olarak uygulanabilir. rnein, canl hem insan hem de kz iin cinstir. Son olarak, yklem znenin zorunlu olmakszn sahip olduu bir zellii gsteriyor ise, yklem zneye ait bir ilinektir. rnein, insan iin beyaz bir ilinektir (Topikler I 5, 101b37 vd.). imdi, her yklem bir nermede bir yinelenebilirin altnda deerlendirilir. rnein, Sokrates meydandadr nermesinde meydanda olma yklemi Sokratesin bir yer kategorisinde bulunan bir ilineidir. Yklem bir nermede hangi yinelenebilirin altnda deerlendirilmise, o yinelenebilirin tanmndaki artlar salamaldr. rnein, tartmada Karm kaynamadr tezi ile, kaynama karmn cinsi olarak ileri srlm olsun. imdi, yukarda bahsettiimiz (i) yolu gerei, sorgulayc yantlaycnn kabul etmeyecei tezin zorunlu sonucu olan bir nerme bulmaldr. Cins, tanm gerei, altnda tanmlanan her tre bu trlerin her bir alt-trne de uygulanabilmelidir. Buna gre, Kuru cisimlerin karm kaynamadr nermesi Karm kaynamadr tezinin zorunlu sonucudur. Yantlayc bu sonucu kabul etmeyeceinden Karm kaynamadr tezini imdi terk edecektir. (Aklama iin bkz. Topikler IV 2.) Diyalektik tartmann yntemi bakmndan nem kazanan iki nokta, Aristotelesin mantk almalarnn yn bakmndan belirleyici olmutur. Birincisi, ileri srlen bir tezin eliik sonulara yol atnn gsterilmesiyle rtlmesi ve bir tezin dzgn biimde reddedilmesi nermelerin deillerinin belirlenmesini gerektirmektedir. Aristotelesin nermeler stne ile giritii alma budur. kinci olarak, reddettii bir nermenin ileri srd tezin zorunlu sonucu olduunu veya reddettii tezin kabul ettii bir nermenin zorunlu sonucu olduunu rakibe gsterebilmek iin, ileri srlen akl yrtmelerin ikna edici olmas gerekir. Aklc tartmada ikna edici deeri olan akl yrtmeler geerli akl yrtmelerdir. Dolaysyla, Aristoteles geerli akl yrtme biimlerini ortaya koymak iin Birinci zmlemelerde mantn sistemini gelitirmitir. Topiklerdeki kimi ksmlar Aristotelesin nermeler ve akl yrtmelerle ilgili olarak daha sonra gelitirecei yaklamnn ipularn vermektedir. Aadaki parada yklemleri kart kavramlardan oluan nermelerin ilikisini ortaya koymaktadr:

Tanm, zellik, cins ve ilinek yklenebilirler veya tmeller olarak adlandrlr.

12

Mantn Geliimi

Zt iki yklemden birinin gerekli olarak kendilerine ait olmas gereken zneler hakknda (rnein hem salk hem de hastalk insana aittir) bu yklemlerden birinin konuya ait olduunu veya ait olmadn tasdik ve ispat etmek iin elimizde birok deliller bulunursa bunlar br iin de elimizde bulunacaktr. Bu yer bizim her iki amacmza da karlkl olarak yarayabilir. ki yklemden birinin konuya ait olduu tasdik ve ispat edildikten sonra bu suretle biz brnn ona ait olmadn tasdik ve ispat etmi oluruz. Bunun aksine, iki (zt) yklemden birinin konuya ait olmadn tasdik ve ispat ettiysek, bununla brnn ona ait olmadn tasdik ve ispat etmi oluruz. yleyse bu yerin her iki hal iin faydal olduu grlr (Topikler II,6) .

Aristoteles Topiklerde verdii kimi karm rneklerini neredeyse tasm biiminde ifade etmektedir. kinci olarak, Birinci zmlemelerde kimi tasmlarn birinci figre indirgenmesi iin bavurduu dolayl indirgeme (ya da elime ile indirgeme) ynteminin dayand dnceye Topiklerde sahip olduu grlmektedir. Dahas, verdii rneklerde tikel-evetlemeli yklemleri ve tasma indirgenemeyecek geerli karmlar kabul etmesi Topiklerin yaklamnn Birinci zmlemelerden daha esnek olduunu gstermektedir (Aklama iin bkz. Kneale, s. 33, s. 37). Diyalektik tartma sorgulayc ve yantlaycnn atmas biiminde yrtldnden, yarma bu tartmann bir parasdr. Ancak bu tartma ayn zamanda iki tarafn ibirliini de gerektirir. Baarl bir diyalektik tartma ancak sorgulayc ve yantlaycnn ortak eseri olarak ortaya kabilir. Ne sorgulayc ne de yantlayc tek bana gsterecei gayret baarl bir tartma gerekletirmeye yetmez. Topiklerin VIII. Kitabnn 11 ksmnda Aristoteles bu ortak ama iin taraflara den devlere deinir.
Bir akl yrtmenin eletirilmesi kendi bana ele alndnda baka, sorular biiminde ele alndnda bakadr. nk ou zaman bir tartmadaki akl yrtmenin doru biimde yrtlmesindeki baarszlk, kendi tezine kar olan dzgn bir karmn admlarnn hakkn veremeyen sorgulanan kii yzndendir. Zira ikisine de ayn biimde bal olduunda, dzgn bir sonu elde etmek sadece bunlardan birinin elinde deildir.... (Topikler, VIII, 11 161a1, 16-.......)
Aristoteles aynl saysal, trsel ve cinssel aynlk olarak e ayrmaktadr.

Mantk iin nemli bir kavram aynlk, yani zdelik kavramdr. Aristoteles aynln saysal, trsel ve cinssel aynlk olarak farkl ekilde uygulandn sylemektedir (Topikler, I,7 103a1 6 vd.). Bir ey iin birden fazla isim kullanldnda saysal aynlk sz konusudur. Aynlk bu anlamda uygulandnda, bir ey sadece kendisi ile ayn eydir. Birden fazla ancak bir tek trden olan eyler iin uygulandnda trsel aynlk sz konusudur. Aynlk bu anlamda uygulandnda iki insan, ikisinin de insan olmalar bakmndan ayn eylerdir. Birden fazla ancak bir tek cinsten olan eyler iin uygulandnda cinssel aynlk sz konusudur. Aynlk bu anlamda uygulandnda bir maymun ile bir at, ikisinin de hayvan olmalar bakmndan ayn eylerdir. Kneale, daha sonra Leibnize atfedilen, zdelerin ayrdedilemezlii ve ayrt edilemezlerin zdelii ilkelerini Topiklerde ifade ettiini belirtir (Bu iki ilke iin baknz. Grnberg T.&D. s. 12-9).

1. nite - Bat Mantnn Douu

13

Birinci zmlemeler
Birinci zmlemeler, Organonun tasm mantna ayrlm ksmdr. Aristotelese gre tasm (sullogismos), belirli nermelerin varsaylmasyla, dier bir nermenin bu varsaymlardan tr zorunlu olarak kt uslamlamadr. Bu tanm gerei, bugnk standart manta gre geerli kabul edilen neredeyse her karm bir tasmdr. Nitekim bu tanma gre ncl ve sonu nermeleri her trden ve karmaklkta nermeler olabilir. Tanmn bugnk geerli karm kavranndan grnte iki fark bulunmaktadr: Birincisi, sonu nermesinin ncllerden farkl olmasnn gerekmesi, ikincisi ise tasmn olumas iin en az iki ncln varsaylmas gerekmesi. Bu ikisi kabul edilirse, p, q; O halde p karm birinci art salamad iin; Hibir insan bitki deildir. O halde hibir bitki insan deildir karm ise ikinci art salamad iin tasm saylmamaldr. Tasmn tanmnda geen bu varsaymlardan tr ifadesi, tasmn varsaymlar ile sonucu arasnda bir ilgi olmas gereini bildirdii eklinde yorumlanabilir. Bu yorumun Aristotelesin niyetini yanstp yanstmadna karar vermek iin verdii tasm rneklerini incelemek gerekecektir. Tasm geni tanmlamasna ramen Aristotelesin Birinci zmlemelerde ele ald tasmlar zel bir geerli karm biimidir. Bu karmlar terimle elde edilmi iki kategorik ncl ve bir sonu nermesinden oluur. Sonu nermesinde gemeyen terim her iki nclde de bir kez geer ve orta terim olarak adlandrlr. Sonu nermesini oluturan dier iki terim snr terimlerdir (snrlar). Snr terimleri de byk terim ve kk terim olarak belirlenir. Orta terim her iki nclde de geeceinden, snr terimleri iin ayr durum sz konusudur: Snr terimlerden biri ncllerin birinde zne, dier snr terim ise dier nclde yklemdir. Birinci durum iki farkl yoldan gerekleir: a. nclde yklem olan snr terim sonu nermesinde de yklem, dolaysyla, nclde zne olan terim sonu nermesinde de zne konumundadr. b. nclde yklem olan snr terim sonu nermesinde zne, dolaysyla, nclde zne olan terim sonu nermesinde yklem konumundadr. Snr terimleri ncllerin her ikisinde de yklemdir. Snr terimleri ncllerin her ikisinde de znedir. Aristoteles birinci durumun sadece ilkini, yani ncln znesi olan snr terimin sonucun da znesi ve ncln yklemi olan snr terimin sonu nermesinin de yklemi olduu durumu bir figr olarak adlandrr. Bylece, (i)-a, (ii) ve (iii) durumlar srayla birinci, ikinci ve nc figr oluturur. (i)-b durumunu ayr bir figr olarak deerlendirmemekle birlikte, Aristoteles bu duruma ait karmlar da ele alr. Drdnc figr tartmas bu durumun ayr bir figr olarak deerlendirilmesi konusuyla ilgilidir.
Birinci Figr Yklem P M zne M S M M kinci Figr Yklem zne P S P S nc Figr Yklem zne M M
Aristotelesin Birinci zmlemelerdeki amac, tasm (sullogismos) adn verdii karmlar zerine kurulu mantk sistemi ortaya koymaktr.

Aristoteles bu karmlarn hangilerinin bir tasm oluturduunu gstermeyi baarmtr. Bunun ne denli etrefilli bir grev olabileceini deerlendirmek iin biri orta terim olmak zere terimle ka farkl karm yaplabileceini dnmek yeterlidir: Bir figrdeki bir her bir ncl a, e, i, o nermelerinden biri olacandan,

14

Mantn Geliimi

Mkemmel tasmlar geerlilii bir tantlamaya bavurmadan grlen tasmlardr.

bir figr iin ncller 16 farkl yoldan oluturulabilir. Sonu nermesi de drt nermeden biri olacandan oluturulabilecek bir figrdeki tm karmlarn says 64 olur. Bylece, drt figrde toplam 256 ayr karm oluturulabilir. imdi Aristotelesin tm tasmlar belirlenmesi grevini bu 256 karm kalbnn her biri ile ayrca uramak yerine nasl bir yntemle baardn grelim. Aristoteles hangi durumlarda yklemi ncln yklemi olan snr terim, znesi de ncln znesi olan snr terim olacak ekilde bir sonu elde edilebileceini sorduunda, birinci figrn tanmn vererek bu figrdeki hangi karmlarn bir tasm oluturduunu sormu olmaktadr. Bu figrdeki geerli tasmlar Aristoteles mkemmel ya da tam olarak nitelendirir. Bunun nedeni, bu tasmlarn geerliliinin ayrca bir tantlama gerektirmeden apak grlmeleridir: PaM, MaS; O halde PaS (Barbara) PeM, MaS; O halde PaS (Celarent) PaM, MiS; O halde PiS (Darii) PeM, MiS; O halde PoS (Ferio) Aristotelesin mkemmel tasm dncesini tartnz. SIRA SZDE kinci ve nc figrdeki bir karrm tantlanmas, yani bu bir tasm oluturduunun grlmesi mkemmel tasmlardan birine indirgeme yoluyla gerekleir. ELM Bu ekildeDtamNolmayan bir tasm tamamlanm olmaktadr. ndirgeme iki yoldan gerekleir: Dorudan veya dolayl olarak (yani elime ile ya da per impossibile). S O R U Dorudan indirgemede tasmn ncllerine mkemmel figrlerdeki akl yrtme biimleri ile birlikte (basit) evirme veya ilineksel evirme ilemleri ve mkemmel figrlerden biri uygulanr. Bu ekilde ikinci veya nc figrdeki bir karmn soDKKAT nu nermesine ulaldnda bu karm tamamlanm olur. Bir kategorik nermenin evrilmesi nermedeki zne ve yklemin yer deitirSIRA Bir tasm tamamlanrken tasmda geen (e) ve (i) nermesi yerine mesi demektir. SZDE evrii konabilir. (a) nermesi bu yoldan evrilemez ancak bu nermelere Aristotelesin ilineksel evirme (Latincede per accidens) dedii ilem uygulanr: AaB nerAMALARIMIZ mesinin ilineksel evirmesi BiA nermesidir. Dolayl olarak ya da elime ile indirgemede sonu nermesinin eliii ile ncllerden biri yardmyla dier ncln eliii elde edilmeye allr. Bunun iin K T A P yine evirme ve birinci figr tasmlarna bavurulur. rnek olarak nc figrdeki PoM, SaM; O halde PoS (Bocardo) tasmnn dolayl olarak tamamlan iin, sonucun eliii Zolan PaS ile birlikte SaM ikinci ncl alalm: Bu iki nermeden, TELEV YON Barbara ile, ilk ncln eliii olan PaM nermesi elde edilir. lk tasmn kk teriminin yeni tasmn orta terimi olduu grlmektedir. Aristotelesin birinci figre indirgeme ile elde ettii ikinci ve nc figr tasmN lar unlardr: T E R N E T kinci Figr: MaP, MeS; O halde PeS (Camestres) MeP, MaS; O halde PeS (Cesare) MeP, MiS; O halde PoS (Festino) MaP, MoS; O halde PoS (Baroco) nc Figr: PaM, SaM; O halde PiS (Darapti) PeM, SaM; O halde PoS (Felapton) PiM, SaM; O halde PiS (Disamis) PeM, SiM; O halde PoS (Datisi)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Bat Mantnn Douu

15

PoM, SaM; O halde PoS (Bocardo) PeM, SiM; O halde PoS (Ferison) Bu ekilde, birinci figr tasmlar ile birlikte, toplam 14 tasm elde edilmi olmaktadr. Ayrca, sonucu tmel (a) ve (e) nermesiolan tasmlarn altk formlar da birer tasmdr. rnein, Barbara tasmndan sonu nermesinin alt olan tikel olumlu nerme olan bir tasm elde edilir (Barbari). Hangi durumlarda bir tasm elde edilemeyeceini Aristoteles verilen ncllerden zorunlu bir sonu kmayacan gsteren terimler bularak ortaya koyar. Bunun iin nclleri salayan iki terim 3-ls bulur yle ki, bir durumda, PaS, dier durumda PeS dorudur. Bir orta terimle birlikte PaS durumunu salayan iki terimin bulunabilmesi, bu ncllerden zorunlu sonu olarak bir olumsuz nerme kamayacan gsterir. Ayrca, bir orta terimle birlikte PeS durumunu salayan iki terimin bulunabilmesi, bu ncllerden zorunlu sonu olarak bir olumlu nermenin de kamayacan gsterir. Bylece Aristoteles bu modun geersiz olduu sonucuna ulam olur. Aristoteles Birinci zmlemelerde kipli nermelerle yaplan tasmlar da ele almaktadr. Kipli tasmlarla ilgili ksmlar almann en zor anlalan ksmdr. Ayrca Aristotelesin kipli tasmlarn geerliliine ilikin ou yargsnn yanl olduu grlmektedir. rnein, Aristoteles birinci figrdeki Barbara biimindeki kipli tasmlarda u kipli tasmn geerli olduunu kabul etmektedir Buna gre, PaM zorunludur; MaS; O hlde, PaS zorunludur tasm geerli saylacaktr. Aralarnda Aristotelesin rencisi Theophrastus da olmak zere, Aristotelesten sonra gelen ou mantk bu yaklam kabul etmemilerdir. Theophrastusun yaklamna gre, sonu nermesi kiplik bakmndan ncllerden daha gl olamaz. Buna gre, sonu nermesinin zorunlu olmas iin her iki ncl zorunlu nermeler olmaldr. ncllerden biri olanakl nerme ise sonu ancak olanakl nerme olabilir. Mantk tarihi bakmndan ilgin olan, Aristotelesin kipli tasmlar konusunda zorlanmasnn, sonu olarak almasnn kipli tasmlarla ilgili ksmlarnn ounun karanlk kalmasnn ya da hatalar iermesinin nedenini ortaya karmaya almaktr. Bu konuda ileri srlen gr, Aristotelesin kiplerin nermelere etki ettiini kabul etmi olmasna ramen, kimi zaman sanki yklemi etkiliyormu gibi grmesidir. Bir btn olarak ele alndnda, Birinci zmlemeler dzgn akl yrtmenin genel bir sistemini ilk kez ortaya koymu olmaktadr. Tasm mantn gelitirme abasn ortaya koyarken Aristotelesin deikenlerin kullanmna bavurmu olmas ve nermelerin yapsn gndelik dilde daha ak ortaya konmasn salayan ifade biimlerine ynelmesi kendinden sonraki mantk almalarna da byk yardm olmutur. Tasmlar nermelerden olumakla birlikte, tasmn geerlilii ierdii terimler arasnda ilikinin dzgn kurulmasna dayanr. Dolaysyla, Aristotelesin kulland deikenler terim-deikenleridir. Bir tasmda geen bir deiken yerine (ayn deikenin her geii yerine ayn terim olmak kaydyla) herhangi bir genel terim konabilir.

kinci zmlemeler
kinci zmlemeler, Aristotelesin tantlamaya (apodeiksis) dayal (apodeiktik) bilimlerin yntemi zerine almasdr. Organonun bu kitab (zellikle ilk sekiz ksm) bu bilimlerdeki tantlamalarn salamas gereken mantksal biimlerin ortaya konmasn amalar. Bilim, bilgi (episteme) ortaya koymay amalayan tm aratr-

Aristoteles kinci zmlemelerde tantlama kavramn ve tantlamaya dayal bilgiyi ele alr.

16

Mantn Geliimi

malar iaret etmektedir. Bu anlamda, bir eyi bilmek, onun olduu ey olmasnn ve baka bir ey olamamasnn neden veya gerekelerini bilmek demektir. Tantlamal bilimler geerli tasmlar ortaya koymaldr. Ancak her geerli tasmn sonucu bir bilgi ortaya koymaz. Aristoteles tantlamann bilgi elde etmemizi salayan tasm (kinci Analitikler I.2 71b9-12) olduunu sylerken tantlamann zel bir tasm olduunu iaret etmi olmaktadr. Geerli bir tasm olmasnn yan sra, bir tantlamann nclleri iin ayrca u artlar aranmaldr: (i) Tasmn nclleri zorunlu olarak doru olduu bilinen tmel nermeler olmaldr. (ii) Birincil (prota) nermeler olmaldr. (iii) Dolaysz (amesa) nermeler olmaldr. (iv) Sonu nermesi ile karlatrldnda, daha iyi bilinen (gnorimotera) nermeler olmaldr. (v) Sonu nermesinden nce gelen nermeler olmaldr. (vi) Sonu nermesinin nedenlerini (aitia) bildiren nermeler olmaldr. (Smith, 2007) Birincisi dnda tm, anlamlarnn aklanmasn gerektiren tartmal koullardr. Birinci koul gerei, tantlama her zaman daha nce edinilmi bilgi zerine kurulmaldr. Aristotelesin de fark ettii gibi, bilginin sadece tantlama ile elde edileceini kabul etmemiz durumunda bir sonsuz gerileme ile kar karya kalrz. Nitekim bir bilgi ortaya koymak iin birtakm ncllerden tantlamaya bavurduumuzu kabul edelim. imdi bavurduumuz bu ncllerinin de bilgi olduunun gsterebilmesi iin tantlanmas, dolaysyla, yeni ncllere bavurulmas gerekecektir. Sonu olarak, tantlamal bilimlerin tantlama gerektirmeyecek kadar ak nermeleri ilkeler (Yun. arkhai) olarak kabul etmeleri gerekmektedir. Her tantlama bir (kategorik) tasm olduuna, bylece tasmdaki her nerme iki terim arasnda olumlu veya olumsuz bir iliki kurduuna gre, ilkeler iki terim bir orta terim gerekmeden apak bir iliki kuran nermeler olmaldr. Dolaysyla Aristoteles bu nermeler iin ortalanmam (Yun. amesos) nitelemesini de kullanmaktadr.

1. nite - Bat Mantnn Douu

17

zet
A M A

Bat dnyasnda mantn nasl ortaya ktn, Parmenides, Zenon, Platon gibi dnrlerin mantn ortaya knda etkili olan dncelerini aklamak. Bat dnyasnda sistemli dnmenin ilk biiminin diyalektik yntem olduu grlmektedir. Genel olarak, nermelerin sonularna gre deerlendirilmesi anlamna gelen bu yntem matematikte ak admlarla uygulanmaktadr. Diyalektii felsefede yaygn bir yntem olarak haline getiren dnrlerin banda Parmenidesin takipisi Eleal Zenon (yaklak M. 490430) ve Platon gelmektedir. Platon dzgn dnme ilkeleri diye kabul edebileceimiz mantk ilkelerini felsefede ihtiya duyduka tartm ama bu ilkeleri bir sistem biiminde sunmay amalamamtr. Bu nedenle Platon baz mantk ilkelerini ortaya koymu olsa da bir mantk olarak anlmaz. Platonun kavramlarn tanmlanmasnda bir yntem olarak ele ald blme (diaeresis) yntemi Aristoteles mantnn oluumunda da etkili olmutur. Bu ynteminde bir kavram daha genel bir kavram aracl ile tanmlanmaya allr.

A M A

Aristotelesin mantk sistemini oluturan Organonun ksmlarn aklayarak, bu ksmlarn birbiriyle ilikilerini tartmak. Aristoteles mantn kurucusu kabul edilmektedir. Bunun nedeni ilk kez Aristotelesin akl yrtmeleri bamsz bir aratrma konusu yapan ve aratrmalarnn sonucunda bilinen ilk mantk sistemini ortaya koymasdr. Onun kurduu mantk sistemi ada mantn douuna kadar neredeyse tek mantk sistemi olarak kabul edilmitir. Aristoteles mantk sistemi Organon ad altnda derlenmitir. Organonu oluturan kitaplar unlardr. Kategoriler: Yklem trlerini ve bylece dolayl olarak varlk trlerini ele alr. nerme stne: nermenin tanmn, trlerini ve nermeler aras ilikileri ele alr. Topikler: Aristotelesin diyalektik grn ortaya koymaktadr. Birinci zmlemeler: Aristotelesin tasm sistemini ortaya koymaktadr. kinci zmlemeler: Aristotelesin tantlamaya (apodeiksis) dayal (apodeiktik) bilimlerin yntemi zerine almasdr. Tantlama nclleri zel baz artlar salayan bir tasm trdr.

18

Mantn Geliimi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi diyalektii felsefede yaygn bir yntem haline getiren ilka dnrlerinden biridir? a. Thales b. Zenon c. Anaksagoras d. Pratogoras e. Empedokles 2. Aadakilerden hangisi Yunan dnyasnda mantn ortaya kmasn salayan koullardan biridir? a. Felsefe ve matematiin Yunan dnce dnyasndaki varl b. Yunanl felsefecilerin felsefe ve matematii apayr bilimler olarak grmeleri c. Yunanllarn mantn doduu Msr kltrn yakndan tanmalar d. Yunanllarn bilimin yan sra ticaretle de ilgilenmeleri e. Yunanllarn dilbilime byk nem vermeleri 3. Aadakilerden hangisi dolayl kantlama olarak da adlandrlan, birbiriyle eliik iki nermenin tretilmesiyle sonulanan akl yrtme biiminin bir zelliidir? a. nermelerin sonularna gre deerlendirilmesi b. nermelerin deney, gzlem ve lme ile snanmas c. nermelerin yararsal zelliklerine gre deerlendirilmesi d. nermelerin anlam zelliklerine gre deerlendirilmesi e. nermelerin bakalarnn dncesine bavurarak deerlendirilmesi 4. Aadakilerden hangisi Organonu oluturan kitaplardan biri deildir? a. Kategoriler b. nerme stne c. Topikler d. Terim stne e. Birinci zmlemeler 5. Topiklerin konusu aadakilerden hangisidir? a. Diyalektik tartmalarda izlenecek yntem b. Dilbilimde izlenecek yntem c. Doa biliminde izlenecek yntem d. Matematikte izlenecek yntem e. Yklem trleri 6. Topiklerin temel kavramlarndan topos ne anlama gelmektedir? a. Genel kavram b. Tartmann bir sonuca balanamamas c. Tartmalarda bir rnee yer verilmesi d. Tartmann bir yerde yaplmas e. Tartmalarda sklkla yinelenen tema veya kalp 7. Aadakilerden hangisi tantlamalarda ncllerin salamas gereken bir zelliktir? a. Bileik nerme olmas b. Herkesin anlayabilecei nermeler olmas c. eliik sonulara yol amas d. Zorunlu olarak doru olduu bilinen tmel nermeler olmas e. Kipli nermeler olmas 8. Dolayl indirgemenin aklamas aadakilerden hangisidir? a. Sonu nermesinin eliii ile ncllerden biri nin yardmyla dier ncln eliiinin elde edilmeye allmas b. zne ile yklemin yer deitirmesi c. Sonu nermesinin ykleminin olumsuzu ile yer deitirmesi d. Bir ncln sonu nermesi ile yer deitirmesi e. ki ncln de eliii alnarak sonu nermesinin elde edilmeye allmas 9. Aadakilerden hangisi Theophrastusun sonu nermesi kiplik bakmndan ncllerden daha gl olamaz grnn bir sonucudur? a. Sonu nermesinin olanakl olmas iin her iki ncl de zorunlu olmaldr. b. Sonu nermesi doru ise her iki ncl de zorunlu olmaldr. c. Sonu nermesinin zorunlu olmas iin her iki ncl zorunlu nermeler olmaldr. d. ncller olanakl ise sonu nermesi zorunludur. e. ncller zorunlu ise sonu nermesi ancak olanakl olabilir. 10. Aadakilerden hangisi nermeler arasndaki eliikliin tanmdr? a. Her zaman yanl olmalar b. kisinin de ancak ayn anda doru olabilmesi c. Birlikte doru veya birlikte yanl olamamalar d. Birlikte doru olamamalar e. Birlikte yanl olamamalar

1. nite - Bat Mantnn Douu

19

Okuma Paras
Tmce, evetlemeler olarak deil de szceler olarak tek bana anlaml paralar olan anlaml bir sestir. Diyesim, rnein insan bir ey imler, ama olup olmadn sylemez (oysa bir ey eklenecek olsa, evetleme ya da deilleme olacaktr). Kapnn bir tek hecesi anlaml deil; topta op anlaml deil, burada yalnzca ses. Oysa bileik adlarda bir ey imler ama, sylediimiz gibi, kendi bana deil. Her tmce, doal ara olarak deil, dediimiz gibi, uylamsal bir sz olarak anlamldr. Ancak hepsi deil, yalnzca doruluk ya da yanllk tayanlar bildirsel olur. Hepsinde doruluk ya da yanllk bulunmaz, rnein dilek de bir tmcedir ama, ne doru ne yanl. tekileri bir yana brakarak -nk Retorike ile Poetikeye daha yakn bir konu-, bildirsel tmceye bakalm. Bildirsel tam deyimlerin ilki evetleme, sonra deilleme geliyor. tekilerse bir eklemle tam [deyim] oluyor. Bildirsel tmcelerin hepsinde bir eylem ya da eylem durumunun bulunmas bir zorunluluk. nsan sz, olacak, idi, bunun gibi eyler eklenmedike, bu biimiyle bildirsel tmce deildir (yryen iki ayakl hayvann ok deil de tek olmasnn ne olduunu -nk bir arada sylenmekle tam olmayacaktr- sylemek bir baka alann ii). Bildirsel tamdeyim ya bir olan belirtmekle tamdr ya da bir eklemle tam olur. Tek olmayp ok olan ya da eklenmemi olan ok ey vardr. Ad ile eylem yalnzca szceler olsun; nk ister bir sorunun karl olarak, ister kendiliinden dile getirilmi olsun, ylece bir eyin ne srldn sylemek olanaksz. Bunlarn kimi yaln nerme, szgelii bir eyle bir eyi birletirme ya da ayrma: Kimi de bunlardan birletirmeyle elde edilenlerdir, rnein birletirilmi bir sz. Yaln nerme, ayr zamanlar iin, bir eyde bir eyin olup olmadna ilikin anlaml bir sestir. Evetleme bir eyin bir eye balanarak ne srlmesi, deilleme bir eyin bir eyden ayrlarak ne srlmesidir. Olann olmadn, olmayann olduunu; olann olduunu, olmayann olmadn ne srmek olanakl olduundan imdiki zaman dndaki zamanlar iin de byle olduundan, evetlenmi her eyin deillemesi, deillenmi her eyin evetlenmesi olanakldr. yleyse aktr ki, her evetlemenin karsnda bir deilleme, her deillemenin karsnda bir evetleme olur: Bu elime olsun, evetleme ile deilleme de eliikler olsun. Ayn ey konusunda ayn eyin evetlenmesi ile deillenmesinin eliik olduunu sylyorum, ama eadl olarak deil. Bu belirlediklerimizi ve tekileri sophistik yanlmalara kar belirliyoruz. (...) Bir evetlemenin bir deillemeyle elimeli olarak kar olmas dediim u: Bir nesneyi btnsel kaplamyla imleyen bir evetlemeye, o nesneyi btnsel kaplamyla almayan bir deillemenin kar olmas: rnein her insan aktr -her insan ak deildir. Kart olarak kar olum dediim, tmelin evetlenmesi ile tmelin deillenmesinin kar olumu; rnein her insan adildir hibir insan adil deildir. Bunun iin bunlarn ayn zamanda doru olmas olanakszdr. Ama bunlarn eliiklerinin ayn zamanda doru olmas olanakldr; rnein her insan ak deildir - kimi insan aktr. Btnsel kaplamyla alnm tmellerin eliiklerinin birinin doru tekinin yanl olmas bir zorunluluk. Tekiller konusunda da bu byle, rnein Sokrates aktr - Sokrates ak deildir. Ama btnsel kaplamyla alnmam tmellerde her zaman biri doru teki yanl deildir. nk ayn zamanda insan aktr - insan ak deildir; insan gzeldir - insan gzel deildir demek dorudur. nk irkinse gzel deildir, bir ey oluyorsa, olmaz da. -lk bakta insan ak deildir ayn zamanda hibir insan ak deildiri imler gibi grnd iin bir tutarszlk olduu sanlabilir, ama ne ayn eyi imliyor ne de zamanda olmas zorunlu-. Ak ki, tek bir evetlemenin tek bir deillemesi olur. nk evetlemenin evetlediini, deilleme, ister bir tekil ister btnsel kaplamyla alnm ya da alnmam bir tmel olsun, bu ayn eyi ayn eyden ayrmakla deilleyecektir. Diyeceim, rnein Sokrates aktr- Sokrates ak deildir (Baka bir ey ya a ayn ey baka bir eyden ayrlrsa, bunlar kar olmaz, bir baka ey olur), her insan aktra her insan ak deildir; kimi insan aktra hibir insan ak deildir; insan aktra insan ak deildir. Kaynak: Aristoteles. Yorum zerine. ev. Saffet Babr. Ankara: mge Kitabevi. 16b25-18a5 (s. 3-6).

20

Mantn Geliimi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise, nitenin Yunan Dnce Dnyasnda Mantn Ortaya kn Hazrlayan Koullar blmn yeniden okuyun. Zenonun ortaya koyduu ilgin atklarla diyalektii felsefede yaygn bir yntem olarak haline getiren ilka dnrlerinden biri olduunu greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Yunan Dnce Dnyasnda Mantn Ortaya kn Hazrlayan Koullar blmn yeniden okuyun. Pek ok akl yrtme biimine yer verdikleri iin, felsefe ve matematiin Yunan dnce dnyasnda yerini alm olmasnn Yunan dnyasnda mantn ortaya kn salayan koullardan biri olduunu greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Yunan Dnce Dnyasnda Mantn Ortaya kn Hazrlayan Koullar blmn yeniden okuyun. Dolayl kantlama olarak da adlandrlan akl yrtme biiminde bir nermenin eliik sonulara yol atnn gsterilmeye allarak deerlendirildiini greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Organonu oluturan kitaplarn hibirinin Terim stne baln tamadn greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Organonu oluturan kitaplardan biri olan Topiklerin konusunun diyalektik tartmalarda izlenecek yntem olduunu greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Organonu oluturan kitaplardan biri olan Topiklerin ana kavramlar arasnda yer alan topos kavramnn tartmalarda sklkla yinelenen tema veya kalp anlamna geldiini greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Bir tantlamay oluturan ncllerin zorunlu olarak doru olduu bilinen tmel nermeler olmas gerektiini greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Dolayl indirgemede sonu nermesinin eliii ile ncllerden biri yardmyla dier ncln eliiinin elde edilmeye alldn greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. Theophrastusun sonu nermesi kiplik bakmndan ncllerden daha gl olamaz grnn bir sonucu olarak, bir kipli tasmda sonu nermesinin zorunlu olmas iin her iki ncln de zorunlu nermeler olmas gerektiini greceksiniz. Yantnz yanl ise, nitenin Aristoteles blmn yeniden okuyun. ki nermenin eliik olmasnn bu nermelerin birlikte doru veya birlikte yanl olamamalar anlamna geldiini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Matematikte tek kantlama biimi dolayl kantlama deildir. ou zaman, balangta kabul edilen nermeler (aksiyomlar, belitler) ve tanm aracl ile sonuca ulalabilir. Bunun pek ok rneini bulabilirsiniz. Bir ift doal saynn karesi de ifttir nermesini ele alalm. ift doal saylar yani (0, 2, 4, ... biiminde sralanan saylar) bir doal saynn 2 kat olarak yazlabilen doal saylardr. imdi m bir ift doal say olsun. O halde m says, n bir doal say olmak zere, m = 2n olur. Dolaysyla, m2 = (2n)2 = 4n2 = 2(2 n2) olduundan m2 says da bir doal saynn (2 n2 saysnn) 2 kat olarak yazlabilir. Demek ki, m ift say ise m2 says da ift saydr. Sra Sizde 2 gen kavramnn tanmn blme ile yapmaya alalm. gen kavramna ekil kavramndan ulaabiliriz. Tandmz ekiller ya sadece uzunluu olan (1-boyutlu) ya alan kaplayan (2-boyutlu) ya da hacimli olan (3-boyutlu) ekillerdir. gen alan kaplayan bir ekildir. Bir alan ya doru izgilerle snrlanr ya da eri izgilerle. gen doru izgilerle snrlanr. Doru izgilerle snrlanan bir ekil ya 3 izgi ile ya 4 izgi ile... snrlanr. gen 3 doru izgi ile snrlanr. imdi genin tanmn 3 doru izgi ile snrlanan, alan kaplayan ekil olarak ortaya koyabiliriz. Sra Sizde 3 Birinci figrdeki geerli tasmlar (Barbara, Celarent, Darii, Ferio) Aristoteles mkemmel ya da tam olarak nitelendirir. Bunun nedeni, bu tasmlarn geerliliinin ayrca bir tantlama gerektirmeden apak grlmeleridir. Bir tasmn geerliliinin apak grlmesinin ne demek olduu apak grnmemektedir. Bir kii Aristotelesin mkemmel tasmlarnn geerli olduunu apak gremediini ileri srebilir. Bir bakas ikinci veya nc figrden bir tasmn da geerli olduunun apak grdn ileri srebilir. Dolaysyla mkemmel tasm kavram iin daha ak bir tanm gerekli olduu sylenebilir.

2. a

3. a

4. d

5. a

6. e

7. d

8. a

9. c

10. c

1. nite - Bat Mantnn Douu

21

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aristoteles (1996). Metafizik. stanbul: Sosyal Yaynlar, ev. Ahmet Arslan Aristoteles (2002). Kategoriler. mge Yaynevi, ev. Saffet Babr Aristoteles (2002). Yorum stne. mge Yaynevi, ev. Saffet Babr Aristoteles (1998). Birinci zmlemeler. ev. Ali Houshiary Aristoteles (2005). kinci zmlemeler. Yap ve Kredi Yaynevi. ev. Saffet Babr Aristoteles (1967). Topikler. Milli Eitim Basmevi. ev. Prof. Hamdi Ragp Atademir Aristoteles (2007). Sofistlerin rtmeleri stne. ev. Ouz zgl Bochenski I. (1970). History of Formal Logic. Chelsea Pub Co. Dimitriu, A. (1977) History of Logic. Abacus Press. Jones, W.T. (2006). Bat Felsefesi Tarihi. Cilt 1. Paradigma Yay. Kneale, W&M (1962). Development of Logic. Clarendon Press. Platon (2000) Sofist. ev. Cenap Karakaya Smith, R. (2007). Aristotles Logic, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/aristotle-logic Rubinelli, S. (2010). Ars Topica: The Classical Technique of Constructing Arguments from Aristotle to Cicero.

2
Amalarmz
Terim Lekton Yklem nerme atk Kip Diyalektik

MANTIIN GELM

Bu niteyi tamamladktan sonra; Megara-Stoa okulunda mantk almalarnn nasl gelitiini aklayabilecek, Stoa mantklarnn anlam anlayn tartabilecek, Stoa mantklarna gre nermelerin zelliklerini aklayabilecek, Stoa mantklarnn karmlar nasl ele aldn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Akl yrtme Geerlilik Kategori Tasm Tantlanamazlar Koul-eklemi

indekiler
GR MEGARA-STOA MANTIININ GELM ANLAM ANLAYII STOA MANTIINDA NERMELER STOA MANTIINDA IKARIMLAR

Mantn Geliimi

Megara ve Stoa Mant

Megara ve Stoa Mant

GR
Bir nceki nitede mantn ortaya kmasna yol aan dnce biimlerini, bir mantk sistemi ortaya koymasa da akl yrtmelere ilikin dnceler ileri sren ilka dnrlerini ve bat dncesinde ortaya konan ilk mantk sistemi olan Aristotelesin mantk sistemini ele aldk. Aristotelesin ardndan mantkta ilk kapsaml yenilik hareketi Megara okulunun devam saylan Stoa okulunda gereklemitir. Stoa mantklar Megara mantklar ile benzer bir mantk yaklamn benimsemi ve erken Stoa okulunun sonunda bu ortak yaklam temel alan bir mantk sistemi ortaya koymulardr. Bu nedenle, Megara ve Stoa okullar mantklarnn gelitirdii mant Stoa mant olarak adlandracaz. Bu nitede nce, mantk almalarn temel alarak, Megara ve Stoa okullarnn tarihsel geliimini zetleyeceiz. Ardndan Stoallarn tantt temel bir kavram olan lekton kavramn ele alacaz. Sonra, Stoallarn ve Megara mantklarnn nerme anlaylarn ve farkl trden nermelerin doruluk koullarn nasl tanmladn ortaya koyacaz. Sonraki ksmda, Stoallarn nerme eklemlerine dayal karm sistemini ele alacaz.

MEGARA-STOA MANTIININ GELM

Megara ve Stoa mantklar, hem ele aldklar mantk sorunlar hem de yaklam biimleri bakmndan birbirine yakndr. Dolaysyla, mantk tarihinde genellikle yapld gibi, bu iki okulu birlikte ele alacaz. Bu okullardan birini vurgulamak istediimizde, Stoa mantklar ve Megara mantklar gibi ifadeler kullanabiliriz.

Megara Okulu
Megara Okulu Sokratesin bir rencisi olan Megaral klid (M.. yaklak 430360) tarafndan kurulmutur (Bu dnr ayn ad tayan matematiki ile kartrlmamaldr). klidin Elea Okulunun, zellikle Parmenidesin, etkisinde olduu grlmektedir. Megara Okulunda bata Diodorus Kronus ve Philo olmak zere nemli mantklar yetimitir. Megara Okulunda manta nem verildii bilinmektedir. Bu durum abartl baz sylentilere de yol amtr. Laertiusun da aktard bir sylentiye gre, Diodorus bir saray daveti srasnda kendisine yneltilen bir mantk sorusunu yantlayamad iin intihar ederek yaamna son vermitir.

Diodorus Kronus ve Philo, Megara okulunda yetien en nemli mantklardr.

24

Mantn Geliimi

Bu Okulda yetien Eubulidesin Aristotelese iddetli ve srekli eletirileri Stoa dnrlerince de sahiplenilmi, bu iki okul da varlklarn rekabet iinde srdrmlerdir. Eubulides ele ald mantk atklar ile bilinmektedir. Bu atklar bugn bile tartlan mantk sorunlar arasnda yer almaktadr: (1) imdi sylediim yanltr nermesi doru mu, yoksa yanl mdr? (2) Kardeini tandn sylyorsun ama az nce gelen ba rtl adam senin kardeindi. (3) Ka sa olan bir adam kel deildir? (4) Bir eyi kaybetmemisen o hl senindir. Boynuzlarn kaybetmediine gre senin boynuzlarn var (Kneale, s. 114). Eubulidesin ortaya att atklarn bugn bile tartlmasnn nedeni bunlarn her birinin bir kavrama ilikin zlmesi g bir soruna iaret etmesidir. Bunlardan ilkinde, doru mu yanl m olduuna karar vermeye alacamz nermenin bir paras, (imdi sylediim nerme) paras olduu nermeyi iaret etmektedir. Bu sayede ayn nerme kendisinin yanl olduunu dile getirmektedir. Dolaysyla, eer nerme hakikaten yanl olsa, nermenin dile getirdii de bu olduundan, nermeyi doru saymamz gerekecekti. Ancak nerme doru ise, nermenin dile getirdii eyi yani yanl bir nerme olduunu kabul etmemiz gerekecekti. Bu soruna herkesin kabul edecei kolay bir zm grnmemektedir. kinci sorun, ayn varla iaret eden iki ifade ile birbiriyle eliir grnen iki doru nerme ileri srlebileceine ilikindir. Kardein ve Az nce gelen ba rtl adam ayn kiiye iaret ettiine gre, Kardeini tandn sylyorsun ve Az nce gelen ba rtl (ve senin tanmadn) adam senin kardeindi. nermeleri elimektedir. nk ayn kiiyi hem tandmz hem de tanmadmz sylemekteyiz. nc sorun, uzun, akll, kalabalk gibi pek ok sfatn, yn, ehir gibi pek ok genel terimin hangi durumlara uygulanabileceinin belirlenmesindeki gle iaret etmektedir. Boyu ne kadar olan bir insan uzun boyludur? Ka kiinin yaad bir yer ehirdir? gibi sorulara yant vermek zordur.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Bu rneklerden farkl olarak, ayn soruna yol aan 2 sfat, 2 genel terim daha bulunuz.

DNELM S O R U

Drdnc sorun, baz nermelerin, sorularn rtk pek ok nvarsaym iereNE M bileceine DdikkatL etmemiz gerektiini gstermektedir. Boynuzlarm kaybetmedim diyen biri Boynuzlarm vard nvarsaymn kabul etmi saylrsa hl boyS O R U nuzlarnn olduunu kabul etmek zorunda kalacaktr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Stoa okulu Megara Okulunun bir kolu olup Megara ve Stoa mantklar, hem ele aldklar mantk sorunlar hem de yaklam biimleri bakmndan birbirine yaknSIRA SZDE dr. Tarihsel geliimine uygun olarak Stoa Okulu dnemde ele alnr: Erken Stoa okulun . III. yzyldaki kurulu dnemidir. Orta Stoa Okulun . II. yzyldaki dnemidir. Bu dnemde okul Latinlemeye balamtr. Ge Stoa veya mparaAMALARIMIZ torluk Stoas Dnemi ise okulun merkezinin Roma olduu .S. I. ve II. yzyllardaki dnemdir. Okulun kurucusu Kitionlu Zenondur (yaklak .. 350-260). Zenonun zellikle dilPile ilgilendii ve dilde birtakm deiiklikler nerdii bilinmekK T A tedir. Ancak zayf bir yazar olduu dncesiyle, bu almalar eletiriye konusu olmutur (Mates. s.7). Stoa Okulunun Zenondan sonraki yneticisi Kleanthestir (.. 331-232).VKleanthes Zenonun dncelerini olduu gibi kabul ederek aktarTELE ZYON

Stoa OkuluK A T DK

NTERNET

NTERNET

2. nite - Megara ve Stoa Mant

25

mtr. Kleanthesten sonra okulun bana Khrysipos (.. 280-210) gemitir. Bu dnr Stoa mantklar arasnda apayr bir yere sahiptir. Stoa mantn sistemletirmeyi baaran Khrysipos olduka verimli bir yazardr: Diogenes Laertiusa gre 705 civarnda kitap yazmtr ve verdii listeye gre bunlarn 119 tanesinin bal mantkla ilgilidir. Bu balklara gre Khrysipos nermeler mantnn neredeyse her nemli ynn ele almtr (Mates. s.7). Stoa mantnn gelitii ve sistemletii dnem Erken Stoa Dnemidir. Mantk almalar daha sonra azalarak yerini etik ve retorik almalarna brakmtr. Dolaysyla, burada sadece Erken Stoa Dnemi dnrlerini ele alacaz. Bu dnem Stoa dnrlerinin mantkla ilgili pek ok alma yaptklar bilinmekle birlikte, bu dnrlerin zgn eserlerinden sadece ok az bugne ulamtr. Dolaysyla Stoa mant konusundaki almalar byk lde ikinci kaynaklara dayanmak zorundadr. Bunun iki nedeni saylabilir. lk olarak, okulunda mantk konusunda yaratc almalar okulun ilk dnemi ile snrl kalmtr. Daha sonraki dnemlerde Stoallar pratik felsefe ve retorik konularna ynelmi ve kendilerinden ncekilerin mantk almalarn srdrmemilerdir. Dolaysyla Stoa mantn oluturan zgn eserler oaltlmam ve sonraki nesillere ulaamamtr. kinci olarak, Aristoteles Okulunun sadece mantkta deil felsefenin tmnde gitgide gcn arttrarak dier tm okullar glgede brakmas, Stoa mantklar dndaki mantklar da Stoa mantna ilgiyle yaklamaktan alkoymu olabilir. Nedenleri ne olursa olsun, Stoa mantklarnn zgn mantk eserlerinin kaybolmasnn sonular zcdr. Bu sonularn en nemlisi, ou konuda Stoa mant hakknda sadece genel kanlarla yetinmek zorunda kalmamzdr. Stoa ve Megara mantklarnn pek ok ilgin mantk kavram tanttklarn, pek ok ilgin mantk problemi ortaya atarak tarttklarn biliyoruz. Stoa mantklarnn her birinin bu kavramlara ve problemlere yaklamnda kendine zg ynler olmaldr. Ancak bu mantklarn zgn yazlar elimizde olmadndan ou zaman bu yaklam farklarn aka ortaya koyma olana bulunmamaktadr. Stoa mantn aktaranlar ya felsefe tarihileri ya da Stoa okulu dndaki mantklar olmutur. Bu felsefe tarihilerinin bir ksmnn mantk konusunda yeterli bilgisi olmad anlalmaktadr. Ayrca Stoa mantn ele alan kimi felsefe tarihileri ve mantklar da Stoa Okuluna rakip okullardadr. Bunlarn anlayamadklar noktalar hi bahsetmeden gemi olmalar byk olaslktr. Stoa mantyla ilgili gvenilir kaynaklarn bata gelenleri pheci dnr Sextus Empiricus (yaklak M.. 210-160) ve M.. 3. yzylda yaam ve ilka dnrlerinin hayatlarn anlatt eseri ile bilinen Diogenes Laertiustur. Farkl antika mantklarnn ve felsefe tarihilerinin Stoa mantklarna ykledii dncelerin birbiriyle tutarl olmas sayesinde Stoa mant diyebileceimiz bir mantk sisteminden sz edebilmekteyiz. Aristoteles mant ile Megara-Stoa mantnn baz noktalarda farkllat dorudur. Bu noktalardan ikisi ne kmaktadr: lk olarak, Peripatetikler mant felsefenin bir arac olarak grrken, Stoallar mant etik ve fizik ile birlikte felsefenin paralarndan biri olarak grmekteydi. Hemen tm Stoallar felsefenin bu paralardan olutuunda anlarken felsefenin paralarnn hangi sra ile allmas gerektii konusunda ayrlyorlard. kincisi, Stoa mant bir nermeler mant, Aristoteles mant ise bir terimler mantdr. Akl yrtme biimlerinin ifadesinde deikenler Aristoteleste terimlerin, Khrysiposta ise nermelerin yerini tutmakta-

Aristotelesilere gre mantk felsefenin bir arac, Stoallara gre mantk etik ve fizik ile birlikte felsefenin paralarndan biridir.

26

Mantn Geliimi

dr (Akl yrtme biimlerini ifade ederken Aristoteles deikenler olarak harfleri Khrysipos ise sralama saylarn kullanmaktadr.). Aristotelesten rnek olarak sonradan Barbara olarak adlandrlan tasm biimini ele alalm: PaM, MaS; O hlde PaS. Bu tasm biiminde geen S, M ve P ifadeleri terim deikenleridir. Yani bu deikenlerin yerine konabilecek ifadeler (bir baka deyile, bu deikenlerin alabilecei deerler) terimlerdir. Bu deikenler birer terimi deer aldnda bir tasm elde edilir. S: Sokrates, M: nsan, P: lml olduunda, elde edeceimiz tasm Tm insanlar lmldr. Sokrates insandr. O hlde Sokrates lmldr tasmdr. Stoa mantndan bir rnek olarak Khrysiposun be temel karmndan birini ele alalm. Birincisi ise ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi. Bu karm kalbnda geen birincisi ve ikincisi ifadeleri nerme deikenleridir. Yani bu deikenlerin alabilecei deerler nermelerdir. Birincisi yerine Gndzdr, ikincisi yerine Hava aydnlktr nermeleri konduunda elde edeceimiz karm Gndz(dr) ise hava aydnlktr. Gndzdr. O hlde, hava aydnlktr. karmdr. Kimi yazarlara gre Stoa mantklar Aristoteles mantn yanl anlamaktan veya gereksiz ayrntlar ekleyerek dpedz tekrar etmekten teye geememilerdir. Bu haksz bir deerlendirmedir. Stoa mantnn kimi ksmlar Peripatetik mantn iinde bile yerini almtr. rnein, Stoa mantnn koul eklemine dayal geerli karm kalplar sonradan Peripatetik mantn artl tasmlar ksmn oluturmutur. Stoa mantklarnn bugn de tartlan mantk sorunlarn ele aldklar ve kimi mantk kavramlarn bugnk kullanmlarna ok yakn tanmladklar grlmektedir. Stoa Mantn, mantn geliimindeki en nemli saylan katklarnn bazlar unlardr: (1) karm kural fikrini gelitirerek, akl yrtmeyi Aristotelesten farkl bir yaklamla ele almlardr. (2) nerme eklemlerinin doru yorumunun ne olmas gerektii konusunu tartmaya amlar ve bu konuda ilk yaklamlar ortaya koymulardr. (3) atklar (paradokslar) ortaya koyarak, felsefi dnmenin anahtar kavramlarnn anlamlarn aka belirlemenin glne dikkati yneltmilerdir. (4) Kiplikleri (modaliteler) tanmlamaya girimiler, kipli nermelerin zelliklerinin ve kipli nermeler arasndaki ilikilerin bu tanmlar temelinde aratrlmasnn yolunu amlardr. (5) Lekton kavramn ortaya atarak bugnk nerme kavraynn balang admn atmlardr.

ANLAM ANLAYII
Stoa dnrleri im (iaret), imlenen (iaret edilen) ve imin anlamn ayrt etmilerdir. Stoallara gre im ve imlenen fiziksel nesnelerdir. Bu ikisinin fiziksel nesneler olarak kabul edilmesinin aklamas im, rnein, azdan kan ses veya bir yzeyde braklan bir leke trnden bir nesnenin anlalmasdr. mlenen ise im ile ilikili olan nesnedir. Stoallar adc felsefe anlayna uygun olarak bu nesnenin her zaman fiziksel bir nesne olacan kabul etmektedir. Anlam ise fiziksel bir nesne deildir. Her imin anlam bir lektondur. Bir imin anlam fiziksel bir nesne olmamasnn yan sra zihindeki bir imge de deildir. Her kiinin zihnindeki imge o kiiye zeldir. Dolaysyla imge zneldir. Lekton ise nesneldir. Bir szcn ait olduu dili bilen biri tarafndan kullanlmas, o szcn karl olan sesin karlmasndan farkldr. Ksaca ifade edersek konumak sadece

Stoa mantnda temel bir kavram olan lekton imin nesnel anlam demektir.

2. nite - Megara ve Stoa Mant

27

ses karmak deildir. Aradaki fark konumada kan seslerin bir eyleri temsil etmesi ve konuann bunu bilmesidir. m bir birey ad olduunda, imlenen sz konusu olan bireydir. Birey adnn anlam ise sadece o bireyin salad bir niteliktir. rnein, Aristoteles birey ad Aristotelesi imler. Aristoteles birey iminin anlam ise sadece Aristoteles tarafndan salanan Mantk biliminin kurucusu olma gibi bir zelliktir. Azdan kan bir sz olarak Cato yryor imi bir fiziksel nesnedir. Bu tmcenin hakknda olduu Cato da bir fiziksel nesnedir. Bu imin anlam ise Catonun yrdne dair nermedir. Doru ya da yanl olan, azdan kan Cato yryor sz deil, bu sz ile bildirilen nermedir. Lekton tam ve eksik olmak olmak zere ikiye ayrlr: Eksik lekton konu ve yklemdir. Tam lekton tek bana bir anlam iken eksik lekton baka unsurlarla tamamlanmay gerektirir. rnein, yazyor sz ile dile getirilen lekton kimin yazdnn de bildirilmesini gerektirir. Eksik lekton zne (konu) ve yklemdir. Mantk bakmndan nemli olan tam lekton savlanabilir yani nermedir. Sorular, nlemler nermenin dndaki tam lekton trlerine rnektir. Stoa mantnda savlanabilir kendi gz nnde bulundurularak sylenebilir olan bir tam lekton olarak tanmlanr. Bir savlanabilirin sylenmesi ile bir yargda bulunuruz. Yargda bulunma nerme olmayan bir lekton ile gerekletirilemez. Barnesa gre, nermenin kendi gz nnde bulundurularak sylenebilir olmas ile bir imin nerme olmasnn o imin biri tarafndan sylenmesine bal olmamasn salanmaktadr (s. 94). Savlanabilir de basit ve basit olmayan bal altnda incelenir. Basit savlanabilirlerin bir ksm belirli, bir ksm belirsiz, son bir ksm da ara savlanabilirdir. (1) Belirli savlanabilir belirli bir varlk hakkndadr. Bir savlanabilirin belirli olmas konusunun bir iaret zamiri ile belirtilmesidir. Bu kii yryor savlanabiliri belirlidir. Savlanabilir sylenirken bir yandan belirli bir fiziksel nesneye aka (el veya ban bir hareketi ile) iaret edilir. (2) Belirsiz savlanabilir birey biri gibi bir konusu olan savlanabilirlerdir. Biri yryor savlanabiliri belirsiz bir savlanabilirdir. Byle bir savlanabilirin doru olmas, belirli bir savlanabilirin doru olmasna baldr. rnein, Biri yryor savlanabilirinin doru olmas iin belirli bir kii iin Bu kii yryor savlanabiliri doru olmas gereklidir. (3) Ara savlanabilirler ne belirli ne de belirsiz olanlardr. Sokrates oturuyor bir ara savlanabilir rneidir. Bu savlanabilirler belirsiz bir eyden bahsetmedikleri (szdizimsel olarak, konular birey biri trnden olmad) iin belirsiz deildir. Ancak bunlarn sylenmesi srasnda belirli bir fiziksel nesneye aka iaret edilmedii iin, bu savlanabilirler belirli de saylmazlar (Barnes, ss. 96 vd.)

STOA MANTIINDA NERMELER

Stoa mantklar nerme eklemleri zerinde durarak, nermelerin zelliklerini ve nermeler arasndaki ilikileri belirlerken nerme eklemlerini gz nnde bulundurmulardr. Bu bir nermenin trn belirlenmesinde o nermenin szdizimsel ekleminin gz nnde bulundurulmas demektir. Stoa mantnn anlamdan ok iaretler zerine kurulduu iddiasnn temeli buna dayal olmaldr.

Stoa Mantnda Kipler

Kipli nermeler ve kipli tasmlar konusuna Aristoteles de geni yer ayrmtr. Ancak bu konu Organonun anlalmas en g ksmlarndan biridir ve Aristoteles yo-

28

Mantn Geliimi

Megaral Philo ve Diodorusun grleri Stoa mantndaki kip anlaynn oluumunda belirleyici olmutur.

rumcularna gre elikilere yol amaktadr. Stoa manta nemli bir katks da kipli nermelerin yorumlanmas konusundadr. Stoa mantklar kip kavramlarn tanmlamaya ynelmeleri tutarl bir kipli nermeler mantnn olumasna ynelik bir adm saylmaldr. Stoa mantnda kiplerin Megaral Philo ve Diodorusun kip anlaylar dorultusunda ele alnd anlalmaktadr. Megara-Stoa mantklarnn zerinde durduu kipler olanakllk, olanakszlk, zorunluluk ve zorunsuzluk kipleridir. Grlecei gibi, Stoa mantnda sz konusu kiplerin yorumlan zellikle koul nermelerinin yorumlan yakndan ilikilidir. Bu nedenle Stoa mantnda bileik nermelerden nce kip anlayn ele alyoruz. Philo kipi nermenin zellii olarak kabul etmektedir (s. 86). Bir nerme olanakl, olanaksz, zorunlu veya zorunsuz olabilir ancak Philo bir kipin bir nerme eklemi olarak nermenin bana geldii trden Olanakldr ki ... veya Zorunludur ki ... gibi nermeleri ele almaz. Bu Philo ile Aristoteles arasnda gze arpan bir fark olarak karmza kmaktadr. Philonun drt kipe ilikin tanmlarn Boethius (M.S yaklak 475-526) aktarmaktadr:
Olanakl, nermenin kendi doas gerei, doru olabilendir... zorunlu, doru olan ve kendi dnda bir etki olmadnda, yanl olamayandr. Zorunsuz, kendi dnda bir etki olmadnda, yanl olabilen, olanaksz ise doas gerei doru olamayandr.

Philonun tanmnda geen doas gerei ifadesi hemen dikkat ekmektedir. Bu ifadeden anlalmaktadr ki Philonun kip kavray metafizikseldir. Philonun koul nermelerini yorumlanmas da kip anlayna bal olduundan, Philonun mant metafizikten ayr grmedii sonucuna varlabilir. kinci olarak, tanmda geen olabilen ve olamayan ifadeleri de kiplik bildiren ifadelerdir. Olabilmeyi daha kolay anlalan bir kavram olarak anlayarak, olanakllktan ayramadmzda Philonun tanmn olanaklln yararl bir tanm olarak anlayamayz. Diodorus da ayn drt kip zerinde durmaktadr. Boethius Diodorusun drt kipe ilikin tanmlarn aadaki ekilde aktarmaktadr:
Olanakl, ya doru olan ya da doru olacak olan; olanaksz yanl olan ve doru olmayacak olan; zorunlu doru olan ve yanl olmayacak olan; zorunsuz ise ya oktan yanl olmu veya yanl olacak olandr.

Diodorusun tanmnn (Philonun tanmnn aksine) olanakllk, olanakszlk, zorunluluk veya zorunsuzluk) dnda bir kip gemediini grebiliriz (Doruluu bir kip olarak saymazsak). nermenin doru ya da yanl olmu veya olacak olmas Diodorusun doruluk ve yanll zamana bal grdn aka gstermektedir. Bu durum Stoa mantnn genel bir zellii olarak karmza kmaktadr ve Stoa mantnda verilen rnekler de buna uygundur. Hava aydnlktr gibi tmceler nerme olarak kabul edildiinde kimi zamanlarda doru kimi zamanlarda yanl nermelerin olduunun da kabul edilmesi anlalabilir. Olanakllk anlayn desteklemek amacyla Diodorus ana karm diye bir karma bavurmutur (Diodorusun bu akl yrtmeyi Aristotelesin nerme stnede gelecek olumsal nermeleri tartrken ortaya koyduu nerme anlayna kar ileri srd de dnlmektedir). Buna gre aadaki nerme hep birlikte doru olamaz. (1) Gemi hakkndaki her doru nerme (imdi) zorunludur. (2) Olanakl bir nermeden olanaksz bir nerme kmaz. (3) Olanakl ama ne imdi doru olan ne de gelecekte doru olacak bir nerme vardr.

2. nite - Megara ve Stoa Mant

29

Birinci nerme, gemite olup biten bir ey hakknda artk hibir ey yaplamayacan dile getirmektedir. Diodorusun bu nermenin neden bir arada doru olamayacan ortaya koyan bir aklamas bugne ulamamtr. Sadece onun ilk iki nermenin doru olmas gerektiinden, nc nermenin yanl olduunu, dolaysyla nc nermenin eliii olan kendi olanakllk tanmnn doru olduu sonucuna vard bilinmektedir. Diodorusun amac ne olursa olsun, ana karm o gnden bu gne ou mantknn ilgisini ekmi, bu konuda pek ok dnce ortaya konmutur. Kleanthes ana karm gemi hakkndaki her nermenin zorunlu olduunu reddederek karlamaya almtr. Khrysipos ise olanakl bir nermeden olanaksz bir nerme kmayaca kabulne kar kmtr. Khrysiposun bunun iin verdii rnek Stoa mantnn nerme anlay bakmndan ilgin grnr ama pek aka deildir. Dion ldr nermesi olanakl bir nermedir nk Dion u anda yayor bile olsa bir zaman sonra lecektir. Dion iin Bu kii ldr nermesi hibir zaman doru olamaz. nk bu nerme belirli bir nermedir ve doru olabilmesi iin iaret edilebilecek bir fiziksel nesne olmaldr ancak Dion lm ise iaret edilecek fiziksel bir nesne olmadndan nerme de ortadan kalkm olur.

Stoa Mantnda Bileik nermeler

Laertiusa gre Stoallar u bileik nermeler zerinde durmulardr: (1) se ifadesi ile oluturulan koul nermeleri, (2) Ve ifadesi ile oluturulan tmel-evetleme nermeleri, (3) Veya ifadesi ile oluturulan tikel-evetleme nermeleri, (4) Olduuna gre ifadesi ile oluturulan szde-koullu nermeler, (5) nk ifadesi ile oluturulan sebep-sonu nermeleri, (6) Daha ok ifadesi ile oluturulan nermeler, (7) Daha az ifadesi ile oluturulan nermeler. Stoa mantklarnn ada standart manta gre dorusal saylan nerme eklemlerini de dorusal saylmayan nerme eklemlerini ele aldklar anlalmaktadr. Listedeki koul, tmel-evetleme, tikel-evetleme eklemleri standart mantkta dorusal nerme eklemleri olarak kabul edilmektedir. Yani, ada standart mantkta koul nermeleri, tmel-evetleme nermeleri, tikel-evetleme nermelerinin doruluk deeri bileenlerinin doruluk deerlerine gre belirlenir. Ancak, rnein, sebep-sonu nermesinin doruluk deeri, sadece biletirdii nermelerin doruluk deerine gre belirlenemediinden, nk eklemi ada standart mantkta dorusal deildir. Dikkat eken bir dier nokta, deillemeli nermelerin bileik nerme saylmamasdr. Yklemin belirttii zelliin konunun belirttii nesnede bulunmadn dile getiren nermelerin de basit nerme sayld anlalmaktadr. nk den farkl olarak dorusal-olmayan 2-li (2 nermeyi birletiren) bir nerme ekSIRA SZDE lemi daha bulunuz.
D ELM Stoa mantklarnn nerme eklemlerinin her birini ele aldklarNbilinmekle birlikte, zellikle koul eklemi ve tikel-evetleme ekleminin yorumlanmas hakkndaS O R U ki tartmalarnn kimi ayrntlar bilinmektedir. Aslnda, akl yrtmelerde temel aldklar nerme eklemleri de bu ikisidir. (1) Philoya gre, koul nermesinin yanl olmas nbileeninin doru ve ardDKKAT bileeninin yanl olmas demektir. Dier tm hllerde koul nermesi dorudur.

SIRA SZDE

N Bir nermelerDmantE L M gelitiren Stoallar nerme eklemlerinin anlamlarnn aka ortaya konmasn S O R U amalamlardr. DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

30

Mantn Geliimi

Diodorusun koul eklemi yorumu bugnk sk gerektirme tanmna benzer.

(2) Diodorusa gre, koul nermesinin doru olmas iin nbileeninin doru ve ardbileeninin yanl olmasnn hem imdi hem de gemite olanaksz olmas gereklidir. (3) Khrysiposa atfedilen nc gre gre, koul nermesinin doru olmas nbileeninin kabul ile ardbileenin reddedilmesinin badamaz olmas gerekir. (4) Sextus tarafndan Stoa mantklarna atfedilen son tanma gre, koul nermesinin doru olmas ardbileeninin nbileen tarafndan ierilmesi demektir. Philonun yorumu bugnk yaygn doruluk tablosu tanmna olduka yakn grnmektedir. (Bkz. Tadelen, Sembolik Mantk, s. 30). Dolaysyla, Philo koul nermelerinin de ada yaygn mantktaki maddi gerektirme nermelerine benzer sorulara yol amas beklenebilir. Philonun da (Megara mantnn genel yaklamna uygun olarak) nermelerin doruluk deerinin zamana gre deiebildiini kabul etmesi bu sorulara ak yantlar salamaz; yine benzer sorular ortaya kar. (1) nermelerin doruluk deerinin zamana gre deimediini kabul ettiimizde, bir koul nermesinin de nbileeni ve ardbileeni zamandan bamsz olarak ya doru ya da yanltr. Dolaysyla bu koul nermesi de zamandan bamsz olarak ya doru ya da yanltr. nermelerin doruluk deerinin zamana gre deiebildiini kabul ettiimizde ise, bir koul nermesinin nbileeni ve ardbileeni de zamana gre ya doru ya da yanl olur. Yani, nbileen de ardbileen de kimi zaman doru, kimi zaman yanl olur. Dolaysyla, bu koul nermesi nbileeni doru, ardbileeni yanl olduu zaman yanltr. Koul nermelerinin doruluk deerinin zamana gre deimesi saduyuya aykr grnmektedir (Barnes, s. 85). (2) Barnesa gre, Philonun tanmnn bir dier sonucu karmlarn geerliliinin de zamana bal olmasdr (age. s. 85). imdi Barnesn bu dncesini aka ifade etmeye alalm. ou mantk sisteminde olduu gibi Stoa mantnda da karmlar ile koul nermeleri arasndaki yakn bir iliki vardr. yle ki, bir karmn geerli olmas ile nbileeni karmn ncllerinin tmel-evetlemesinden, ardbileeni de karmn sonu nermesinden oluan koul nermesinin doru olmas edeerdir. Yani, 1, 2, ... n o hlde s karm geerlidir eer ve ancak (1 ve 2 ve ... ve n) ise s nermesi dorudur. imdi, karmlar iin de (1) benzeri bir durum ortaya kar: (1 ve 2 ve ... ve n) ise s nermesi, 1, 2, ..., n nermelerinin her biri doru ama s nermesi yanl olduu zamanlarda yanl, dier zamanlarda doru olur. O hlde, 1, 2, ... n o hlde s karm 1, 2, ..., n nermelerinin her biri doru ama s nermesi yanl olduu zamanlarda geersiz, dier zamanlarda geerli olur. Genel olarak, ncllerinin ve sonu nermesinin zamana gre ald doruluk deerlerine bal olarak bir karm kimi zamanlarda geerli, kimi zamanlarda geersiz olacaktr. (3) Eer B her zaman doru bir nerme ise, A nermesi ne olursa olsun, A ise B nermesi her zaman doru bir nerme olur. Eer A her zaman yanl bir nerme ise, B nermesi ne olursa olsun, bu A ise B nermesi de her zaman doru olur. Dolaysyla, gevek-gerektirme nermeleri gibi Philo koul nermeleri de doru olmak iin nbileen ile ardbileen arasnda bir ilgi olmasn gereksinmemektedir (Barnes, s. 84). Kipli nermeleri yorumlamasna bakarak, Diodorusun yorumunun bugnk sk gerektirme tanmna benzedii dnlebilir. Buna gre, A ise B nerme-

2. nite - Megara ve Stoa Mant

31

sinin Diodorus anlamnda doru olmas, A ise B nermesinin her zaman Philo anlamnda doru olmas demektir. Bu durumda, Dioadorusun tanmna gre, koullu nermelerin doruluk deeri zamana gre deimez: A ise B nermesinin t1 annda Diodorus anlamnda doru olmasnn, t2 annda doru olmasnn da anlam A ise B nermesinin her zaman Philo anlamnda doru olmasdr. Dolaysyla, Diodorus Philonun tanmnn dourduu birbirine bal (1) ve (2) glklerini am olur. Ancak Didorusun tanm (3) gln engelleyemez. Eer B her zaman doru bir nerme ise, A nermesi ne olursa olsun, A ise B nermesi her zaman Philo anlamnda doru bir koullu nerme olur. Dolaysyla, A ise B nermesi Diodorus anlamnda doru bir koullu nerme olur. Eer A her zaman yanl bir nerme ise, B nermesi ne olursa olsun, A ise B nermesi de Philo anlamnda her zaman doru olur. Dolaysyla, A ise B de nermesi Diodorus anlamnda doru bir koullu nerme olur. Sonu olarak, Diodorus koul nermelerinin doru olmas iin nbileen ile ardbileen arasnda bir ilgi bulunmasn gerektirmemektedir. Khrysiposa ait olduu sanlan gr yorumlamaktaki en byk glk badama kavramnn anlamnn belirsizliidir. Aristoteles yorumcularndan Alexandern aklamasna gre p ile q nermelerinin badamaz olmas p doru olduunda q nermesinin p nermesinin doru olmas gerei yanl olmasdr. Alexandern yorumu doru ise, deil-q nermesinin her zaman yanl bir nerme olmas, p ise q nermesinin doru olmas iin yeterli olmayacaktr; nk bu durumda q nermesi p nermesinin doru olmas gerei yanl bir nerme saylmayacaktr. Ayn ekilde p nermesinin her zaman yanl bir nerme olmas da p ise q nermesinin doru olmas iin yeterli olmayacaktr. Eer bu aklama Khrysiposun badamazlk anlayn doru yanstyorsa p ise q nermesinin Khrysiposa gre doru olmas, p doru olduunda deil-q nermesinin p nermesinin doru olmas gerei yanl olmasdr. Buradaki glk, deil-q nermesinin yanl olmasnn hangi durumlarda p nermesinin doru olmas gerei olduunun nasl belirleneceinin ak olmamasdr. Bu gereklilik ilikisinin uygun biimde kurulmasyla, Khrysiposun tanm (3) gln aabilir. q nermesinin p nermesinin doru olmas gerei yanl olmas artnn salanmas iin p ile q nermeleri arasnda bir ilgi olmas gerekli grnmektedir. Dolaysyla, eer Khrysipos badamazlk anlay Alexandern aklamasna uygun ise, Khrysipos (3) gln am olmaktadr. Khrysiposun badamazlk anlayna ilikin elimizde Stoallarn verdii ak bir tanm yoktur. Alexandern aklamasnn Stoallarn benimsedii bir badamazlk tanm olduu ortaya konabilmi deildir. Bu durumda ancak (Barnesn yapt gibi), Stoa mantklarnn doru sayd nermelere bakarak hangi trden badamazlklarn Khrysiposun badamazlk anlaynda ierildiini ortaya koymaya alabiliriz: (1) Stoallar genel olarak Eer ortalk aydnlksa ortalk aydnlktr trndeki nermeleri doru kabul ettiinden, mantka veya biimce badamazln Khrysiposun badamazlk anlaynda ierildiini syleyebiliriz. Dolaysyla, nbileen ardbileenin deili ile eliik nermeler olduunda koul nermesi dorudur. (2) Eer Platon yryorsa, Platon hareket ediyor trndeki nermeler de doru kabul edildiinden, zmlemeli (analitik) badamazln Khrysiposun badamazlk anlaynda ierildiini syleyebiliriz. Dolaysyla, ardbileen

32

Mantn Geliimi

nbileende geen bir kavramn tanm gerei elde edilen bir nerme olduunda koul nermesi dorudur. (3) Eer gndz ise, ortalk aydnlktr trndeki nermeler de doru kabul edildiinden, deneyce (empirik) badamazln da Khrysiposun badamazlk anlaynda ierildiini syleyebiliriz. Dolaysyla, rnein nbileen ardbileenin nedeni olduunda koul nermesi dorudur (Barnes. s. 10899). Mates Sextusa dayanarak son tanmn Stoa mantklar arasnda yaygn bir gr yanstmadn belirtmektedir. Sextusun belirttiine gre bu tanm gerei Eer gndz ise, gndzdr gibi her iki bileeni de ayn olan koul nermeleri yanl saylacaktr nk bir eyin (yani, bu balamda, bir nermenin) kendisini iermesi dnlemez. Oysa Stoa mantklar bu trden tm koul nermelerini de has birer nerme saymaktadr. (Mates, s. 49) Stoa mantklar iki tr tikel-evetlemeli nerme ayrt etmilerdir. Stoa mantklar tarafndan neredeyse her zaman kullanlan kat veya dlayc anlamda, doru bir tikel-evetleme nermesinin bileenlerinden biri ve sadece biri doru olmaldr: Bir t ya bilgece ya budalacadr ya da bunlarn ikisi de deildir gibi. Ilml veya kapsayc tikel-evetleme nermelerinin doru olmas iin tek koul bileenlerden en az birinin doru olmasdr. Birden ok bileen doru olduunda da veya kapsayc anlamda kullanlmsa tikel-evetlemeli nerme doru saylr. Stoa mantklar sadece dlayc tikel-evetleme nermeleri asl anlamda tikel-evetlemeli nerme kabul etmilerdir. Tmel-evetlemeli nermenin Stoa mantnda yorumlan Aulus Gelliusa gre yledir: Her tmel-evetlemede, eer [bileenler arasnda] bir nerme yanl ise, dierleri doru olsa bile, btn yanltr denir (Noctes Atticae xvi. 8.11 ). Burada dikkat eken bir nokta, tmel-evetlemenin ikiden fazla bileenle yaplmasna da verilmesidir. A olduuna gre B biiminde ifade edilen szde-koul nermeleri ile A nedeniyle B biiminde ifade edilen neden nermeleri koul nermeleri zerinden anlalr: (1) A olduuna gre B szde-koul nermesinin doru olmas iin (i) B nermesi A nermesinden kmal ve (ii) A doru olmaldr. (2) A nedeniyle B neden nermesinin doru olmas iin hem (i) ve (ii) koullar salanmal hem de B nedeniyle A nermesi yanl olmaldr (Aklama iin baknz. Barnes. s. 108-9). Stoa mantklar nerme eklemlerinin birbirleriyle olan ilikileri zerinde de durmulardr. Khrysiposa gre, Eer biri Byk Kpek yldz altnda domusa o kii denizde boulmayacaktr nermesi kisi birden deil: Biri Byk Kpek yldz altnda domutur ve o kii denizde boulacaktr. Bu ekilde insanlar her doru koul nermesinin bir doa yasas bildirdiini dnme yanlna dmeyeceklerdir. Ayrca Ya gndzdr ya da gecedir tikel-evetlemeli nermesi ile Eer gndz deil ise gecedir koul nermesi ayn anlama gelmektedir. Dolaysyla koul ekleminin tikel-evetleme eklemi ve deilleme eklemi ile tanmlanabileceinin Stoa mantklar tarafndan bilindiini anlyoruz. (Aklama iin baknz. Mates. s. 55)

STOA MANTIINDA IKARIMLAR

karmlarn sistemli biimde ele alnmas Aristoteles iin olduu gibi Stoa mantklar iin de mantn ayr bir temel ksmn oluturur. Stoa mantklar karm

2. nite - Megara ve Stoa Mant

33

ncller ve sonu nermesinden oluan bir sistem olarak tanmlamaktadr. ncller sonu nermesine ulaabilmek iin kabul edilmi olan nermeler, sonu nermesi ise ncllerin ortaya koyduu nermedir. Gndz ise aydnlktr. Gndzdr. O hlde, aydnlktr. karmnda, Gndz ise aydnlktr ve Gndzdr nermeleri karmn nclleri, Aydnlktr nermesi ise karmn sonu nermesidir (Laertius, VII, 76). Aristotelesin mantn kurarken matematikteki karmlar, Stoa mantklarnn ise gndelik yaamda ve felsefede izlenen karmlar temel aldklar sylenir. Aristoteles, mantk sistemini oluturan tasmlar koul nermeleri biiminde sunarken, Stoa mantklar geerli saydklar karm kalplar biiminde sunmulardr. nemli bir nokta, karm kalplarnda kullanlan deikenlerin nerme deikenleri olduudur. Yani, geerli bir karm kalbndan geerli bir karm elde etmek iin, bu karm kalbnda ayn sralama saysnn her geii yerine ayn nerme konmaldr. Hatrlayacanz gibi, Aristotelesin mantk sisteminde deikenler yerine genel terimler konabilmekteydi. Dolaysyla, Aristotelesin tasm mant bir terimler mant, Stoallarn gelitirmeye alt mantk sistemi ise bir nermeler mant sistemidir. Stoa mantklar karmlar nce geerli ve geersiz olarak, geerli karmlar doru ve yanl olarak ayrdktan sonra, zel birtakm artlar salayan doru karmlarn tantlayc karmlar olarak belirlemilerdir. Bir karmn geerli olmas (yani Stoa mantndaki anlamyla bir tasm olmas), karmn ncllerinin tmelevetlemesi ile sonu nermesinden oluan koul nermesinin her zaman doru olmasdr. Bir karm hem geerli hem de tm nclleri doru ise, bu karmn da doru bir karmdr. Dolaysyla, yanl karm, ya geersiz bir karm ya da en az bir ncl yanl olan bir karmdr. Bylece, sonu nermesi yanl olan bir karmn yanl bir karm olmas gerektii anlalr. nk sonu nermesi yanl olan bir karmn ya tm nclleri doru ya da en az bir ncl yanltr. Eer tm nclleri doru ise, sonu nermesi yanl olduuna gre ncllerin tmelevetlemesi ile sonu nermesinden oluan koul-nermesi yanl olur. Bu durumda karm geersiz ve dolaysyla yanltr. Eer en az bir ncl yanl ise, karm yine yanltr. Gece ise karanlktr. Gecedir. O hlde, karanlktr. karm geerlidir. nclleri doru kabul ettiimizde sonu nermesi de dorudur. imdi gece deil de gndz olduunu kabul edersek, ikinci ncl ve sonu nermesi yanl olur. Dolaysyla karm yanl bir karmdr. Doru karmlarn bir ksmnda ncllerin doruluu aka bilindiinde sonu nermesi de ayn aklkla bilinen bir nermedir. rnein, gndz olduunu bildiimde ayn aklkla ortaln aydnlk olduunu da bilirim. Dolaysyla, Gndz ise aydnlktr. Gndzdr. O hlde, aydnlktr.

Stoa mantklar tasm sistemini geerli saydklar karm kalplarn sralayarak ve nerme deikenleri kullanarak ortaya koymulardr.

34

Mantn Geliimi

karm bu trden bir karmdr. Baz doru karmlarn sonucu nclleri ile ayn aklkta bilinemez: Eer ter derinin yzeyinde akar ise deride grnmeyen gzenekler vardr. Ter derinin yzeyinde akar. O hlde, deride grnmeyen gzenekler vardr. karm bu trden doru karmlara bir rnektir. Nitekim, derinin yzeyinde ter akmas aka bilinen bir ey olmasna ramen, deride grnmeyen gzenekler olduu bu aklkla bilinemez.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Eer su kaynadnda kabarcklar oluuyorsa suyun iinde byyebilen boluklar vardr. SIRA SZDE Su kaynadnda kabarcklar oluur. O hlde, suyun iinde byyebilen boluklar vardr.
DNELM S O R U

karm da sonucu nclleri ile ayn aklkta bilinemeyen doru bir karm mdr? Stoa mantklar sonu nermesi nclleri ile ayn aklkla bilinemeyen karmlar arasnda da bir ayrm gzeterek bunlarn bir ksmnda ncllerden sonuca ilerlemenin D K K Abir sonuca varma olduunu, dier bir ksmnda ise bu ilerlemebasit T nin ancak ncllerin yardmyla yaplan bir keif ile olduunu belirtmilerdir. Yukarda deri SIRA SZDE terin akmasndan hareketle deride grnmeyen gzenekleyzeyinde rin varln ortaya koyan karm bu trden karmlara bir rnektir. Sonu nermesine ncllere bavurularak yaplan bir keifle ulalan doru karmlar tantAMALARIMIZ layc karmlardr. Tantlayc karmlar Laertius tarafndan daha aklkla bilinenden daha az aklkla bilinen bir sonu ortaya koyan karm olarak tanmlanmtr (Laertius, VII, 45). K T A P Stoa mantklar belirli geerli karm kalplarn tantlanamaz karmlar olarak sralamlar, karm mantn bylece ortaya koymulardr. Birinci Etip: Birincisi ise ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi T LEV ZYON rnek: Gndz ise ortalk aydnlktr. Gndzdr. O hlde, ortalk aydnlktr.
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

kinci tip: Birincisi ise ikincisi. kinci deil. O hlde birinci deil. rnek: Gndz ise ortalk aydnlktr. Ortalk aydnlk deil. O hlde gndz deil. nc tip: kisi birden deil: Birincisi ve ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi deil. rnek: kisi birden deil: Gndzdr ve gecedir. Gndzdr. O hlde, gece deil. Drdnc tip: Ya birincisi ya da ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi deil. rnek: Ya gndz ya da gecedir. Gndzdr. O hlde, gece deil.

2. nite - Megara ve Stoa Mant

35

Beinci tip: Ya birincisi ya da ikincisi. Birincisi deil. O hlde ikincisi. rnek: Ya gndz ya da gecedir. Gece deil. O hlde, gndz. Grlecei gibi tantlanamazlarn her biri basit-olmayan bir ncl, basit bir ncl bir de sonu nermesinden olumaktadr. Stoa mantndaki anlamyla, tasm ya bu tantlanamaz karmlardan biri olmal veya bu be tantlanamazdan birine indirgenebilmelidir. Tantlanamazlar arasnda yer almayan karmlarn tantlanamazlara indirgenmesi belirli kurallara (Themata. Tekili: thema) gre gerekletirilir. Stoa mantklar geerli karmlarn tmnn tasmlar olmadn aka belirtmilerdir. Yani, baz geerli karmlar ne tantlanamazlar arasndadr ne de themata yoluyla tantlanamazlara indirgenebilir. Bununla birlikte, bu geerli karmlarn bir ekilde tasmlara dntrlebileceini kabul etmilerdir (Bobzien. 5.4). Tantlanamazlar arasnda yer almayan karmlarn tantlanamazlara indirgenmesinde bavurulan kurallarn (themata) says drttr. Bunlardan sadece birincisi ve ncs bilinmektedir. Birinci thema yle ifade edilmektedir: ki nermeden bir ncs kyor ise, o zaman ilk ikisinden biri ile sonucun eliiinden dierinin eliii kar. nc thema ise yle ifade edilir: ki nermeden bir ncs kyor, bu nc ile dardan bir dier ortak varsaymdan bir dier nerme kyor ise, bu dier nerme ilk iki nerme ve dardan gelen ortak varsaymdan kar. Bir nermenin dier nerme(ler)den ktn bu nermeler arasna semboln koyarak gsterelim. eliii el ifadesi ile gsterelim. Yatay bir izginin stne themann uygulanaca karmlar, izginin altna da themann uygulanmasyla elde edilecek karm yazalm. Bu durumda birinci ve nc thema aadaki biimde sembolletirilebilir: Birinci thema: (a) A, B C A, el-C el-B nc thema: A, B C ve C, D E A, B, D E Birinci thema Aristotelesin birinci figre indirgeme ynteminde bavurulan bir kurala karlk gelmektedir. nc thema ada kant kuramnda kesme olarak adlandrlan kuraldr. Bu kural sayesinde karmlarn basitletirilmesi salanmaktadr: A, B C karm ile C, D E karmlarna nc thema uygulandktan sonra C ek varsaym ortadan kalkmtr. kinci ve drdnc thema aka bilinmese de verilen indirgeme rneklerinden yola karak bu themata anlalabilmektedir. kinci thema olabilecei dnlen ifade udur: ki nermeden bir nc kyor ise ve bu nc ile [ilk iki nermenin] biri (veya ikisi) birlikte bir dier nerme kyorsa o zaman bu [son] nerme ilk ikisinden kar. Drdnc thema olabilecek bir ifade ise udur: ki nermeden bir nc kyor ise, ve bu nc ile [ilk ikin nermenin] biri (veya ikisi) ve bir (veya daha fazla) ek nermeden bir baka nerme kyorsa o zaman bu son nerme ilk iki nerme ve bu ek nermeden (veya nermelerden) kar. (b) A, B C B, el-C el-B

36

Mantn Geliimi

Yukardaki sembolletirme biimi ile ikinci ve drdnc themata da sembolletirilebilir. kinci thema ayr biim, drdnc thema ise birok biim alabilir. Basite ifade edebilmek amacyla drdnc thema ifadesinde bir ek nerme olduunu varsayyoruz: kinci thema: (a) A, B C ve C, A D A, B D (b) A, B C ve C, B D A, B D (c) A, B C ve C, A, B D A, B D Drdnc thema: A, B C ve C, A, B, E F A, B, E F

2. nite - Megara ve Stoa Mant

37

zet
A M A

Megara-Stoa okulunda mantk almalarnn nasl gelitiini aklamak. Sokratesin bir rencisi olan Megaral klid (M.. yaklak 430-360) tarafndan kurulan Megara okulu ile Stoa mantklar, hem ele aldklar mantk sorunlar hem de yaklam biimleri bakmndan birbirine yakndr. Megara okulunda bata Diodorus Kronus ve Philo olmak zere nemli mantklar yetimi, yine bu okulda yetien Eubulides de ele ald mantk atklar ile bilinmektedir. Bu atklar bugn bile tartlan mantk sorunlar arasnda yer almaktadr. Stoa okulu Megara okulunun bir koludur. Okulun kurucusu Kitionlu Zenondur (yaklak .. 350260). Stoa mantnn gelitii ve sistemletii dnem Erken Stoa dnemidir. Aristotelesiler mant felsefenin bir arac olarak grrken, Stoallar mant etik ve fizik ile birlikte felsefenin paralarndan biri olarak grmlerdir. Bir terimler mant olan Aristoteles mant yerine Stoa mantklar bir nermeler mant gelimilerdir. Stoa mantklarnn anlam anlayn tartmak. Stoa dnrleri im (iaret), imlenen (iaret edilen) ve imin anlamn ayrt etmilerdir. Her imin anlam nesnel bir ey olan bir lektondur. Lekton tam ve eksik olmak olmak zere ikiye ayrlr. Eksik lekton konu ve yklemdir. Tam lekton tek bana bir anlam iken eksik lekton baka unsurlarla tamamlanmay gerektirir. Eksik lekton zne (konu) ve yklemdir. Mantk bakmndan nemli olan tam lekton savlanabilir yani nermedir. Sorular, nlemler nermenin dndaki tam lekton trlerine rnektir. Stoa mantklarna gre nermelerin zelliklerini aklamak. Bir nermeler mant gelitirirken Stoa mantklar nerme eklemleri zerinde durarak, nermelerin zelliklerini ve nermeler arasndaki ilikileri belirlerken nerme eklemlerini gz nnde bulundurmulardr. Stoa manta nemli bir katks da kipli nermelerin yorumlanmas konusundadr. Stoa mantklar kip kavramlarn tanmlamaya ynelmeleri tutarl bir kipli nermeler mantnn olumasna ynelik bir adm saylmaldr. Stoa mantnda kiplerin Megaral Philo ve Diodorusun kip anlaylar dorultusunda ele alnd anlalmaktadr.

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

Laertiusa gre Stoallar u bileik nermeler zerinde durmulardr: se ifadesi ile oluturulan koul nermeleri, Ve ifadesi ile oluturulan tmel-evetleme nermeleri, Veya ifadesi ile oluturulan tikel-evetleme nermeleri, Olduuna gre ifadesi ile oluturulan szdekoullu nermeler, nk ifadesi ile oluturulan sebep-sonu nermeleri, Daha ok ifadesi ile oluturulan nermeler, Daha az ifadesi ile oluturulan nermeler. Stoa mantklarnn karmlar nasl ele aldn aklamak. Aristoteles iin olduu gibi Stoa mantklar iin de karmlarn sistemli biimde ele alnmas mantn ayr bir temel ksmn oluturur. Stoa mantklar karm ncller ve sonu nermesinden oluan bir sistem olarak tanmlamaktadr. ncller sonu nermesine ulaabilmek iin kabul edilmi olan nermeler, sonu nermesi ise ncllerin ortaya koyduu nermedir. Stoa mantklar karmlar nce geerli ve geersiz olarak, geerli karmlar doru ve yanl olarak ayrdktan sonra, zel birtakm artlar salayan doru karmlarn tantlayc karmlar olarak belirlemilerdir. Bir karmn geerli olmas (yani Stoa mantndaki anlamyla bir tasm olmas), karmn ncllerinin tmel-evetlemesi ile sonu nermesinden oluan koul nermesinin her zaman doru olmasdr. Bir karm hem geerli hem de tm nclleri doru ise, bu karmn da doru bir karmdr. Stoa mantklar belirli geerli karm kalplarn tantlanamaz karmlar olarak sralamlar, karm mantn bylece ortaya koymulardr. Tantlanamazlar arasnda yer almayan karmlarn tantlanamazlara indirgenmesi belirli kurallara (Themata. Tekili: thema) gre gerekletirilir. Stoa mantklar geerli karmlarn tmnn tasmlar olmadn aka belirtmilerdir. Yani, baz geerli karmlar ne tantlanamazlar arasndadr ne de themata yoluyla tantlanamazlara indirgenebilir. Bununla birlikte, bu geerli karmlarn bir ekilde tasmlara dntrlebileceini kabul etmilerdir. Tantlanamazlar arasnda yer almayan karmlarn tantlanamazlara indirgenmesinde bavurulan kurallarn (themata) says drttr. Bunlardan sadece birincisi ve ncs bilinmektedir.

A M A

A M A

A M A

38

Mantn Geliimi

Kendimizi Snayalm
1. Megara Okulunun kurucusu olan dnr aadakilerden hangisidir? a. Sokrates b. klid c. Zenon d. Anaksagoras e. Pratogoras 2. Eubulidesin ortaya att atklarn bugn bile tartlmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Bir kavrama ilikin zlmesi g bir soruna iaret etmeleri b. Eubulidesin ilgin bir kiilii olmas c. nanlmayacak kadar basit zmlerinin olmas d. Pratik sorunlarla ilgili olmalar e. Hepsinin sz oyunlar olmas 3. Aadakilerden hangisi Aristoteles mant ile Megara-Stoa mantnn ayrld noktalardan biridir? a. Aristoteles mantnn tmevarml, Megara-Stoa mantnn tmdengelimli olmas b. Aristoteles mantnn tmdengelimli, MegaraStoa mantnn tmevarml olmas c. Aristoteles mantnn bir terimler mant, Stoa mantnn bir nermeler mant olmas d. Aristoteles mantnn bir nermeler mant, Megara-Stoa mantnn karmlar mant olmas e. Aristoteles mantnn bir karmlar mant, Megara-Stoa mantnn bir nermeler mant olmas 4. Aadakilerden hangisi Stoa mantklarnn mantn geliimine katklarndan biri deildir? a. Lekton kavramn ortaya atarak bugnk nerme kavraynn balang admn atmlardr. b. karm kural fikrini gelitirerek, akl yrtmeyi Aristotelesten farkl bir yaklamla ele almlardr. c. nerme eklemlerinin doru yorumunun ne olmas gerektii konusunu tartmaya amlar ve bu konuda ilk yaklamlar ortaya koymulardr. d. atklar (paradokslar) ortaya koyarak, felsefi dnmenin anahtar kavramlarnn anlamlarn aka belirlemenin glne dikkati yneltmilerdir. e. Kme kavramn ortaya atarak baz mantk kavramlarnn kmelerle aklanabileceini gstermilerdir. 5. Aadakilerden hangisi Laertiusun sralad ve Stoa mantnda ele alnan nerme eklemlerinden biri deildir? a. Kadar b. se c. Ve d. Veya e. Deil 6. Aadakilerden hangisi Stoa mantndaki tantlanamazlardan biri deildir? a. Birincisi ise ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi b. Birincisi ise ikincisi. kinci deil. O hlde birinci deil. c. kisi birden deil: Birincisi ve ikincisi. Birincisi. O hlde ikincisi deil. d. Hem birincisi hem de ikincisi. Birincisi deil. O hlde ikincisi deil. e. Ya birincisi ya da ikincisi. Birincisi deil. O hlde ikincisi. 7. Stoa mantnda tantlanamazlar arasnda yer almayan karmlarn tantlanamazlara indirgenmesini salayan kurallarn her birine ne ad verilmektedir? a. Episteme b. Doksa c. Thema d. Aletheia e. Khora 8. Stoa mantklar mantk sistemlerini olutururken aadakilerden hangisi temel alr? a. Gndelik yaamda ve felsefede izlenen karmlar b. Matematikte izlenen karmlar c. Neden sonu ilikilerini d. Aristoteles mantn e. Dilbilimi 9. Stoa mantklarnn hangisi koul eklemini bugnk yaygn doruluk tablosu tanmna olduka yakn biimde tanmlamtr? a. Philo b. klid c. Diodorus d. Khrysipos e. Zenon 10. Stoa mantnda bir karm hangi durumda doru bir karmdr? a. Sonu nermesi doru olduunda b. Hem geerli hem de sonu nermesi doru olduunda c. Hem geerli hem de tm nclleri doru olduunda d. Tm nclleri doru olduunda e. Hem tm nclleri hem de sonu nermesi doru olduunda

2. nite - Megara ve Stoa Mant

39

Okuma Paras
Stoallarn manta verdikleri nem, gereksiz birtakm mantksal oyunlara duyduklar ilgiden ok kendi felsefe grleriyle balantldr. Bu durum ksaca yle aklanabilir: Stoa fiziinde evren, evrensel akl ile varlk bulmutur. Stoa ahlaknn id[e]ali insan ruhunun evrensel akl iinde biim kazanmasn ve doaya isteyerek uymasn salamaktr. nk doa yasas ayn zamanda akl yasasdr (Lex naturae est lex divina). te mantk eitimi bilge insann kendisini doa ve evrensel akl ile btnletirmesi iin gerekli bir eitimdir. almalarnn byk bir ksmn Stoa felsefesine ayrm olan Diogenes Laertios yle der: Stoallar mantk eitiminin zorunlu olduunu ileri srerler. nk mantk dier tek tek erdemleri iine alan bir erdemdir. Mantk bilmeyen bir insan yanl karmlardan kanamaz. Mantk bilge bir insana doruyu yanltan ayrt etme yetenei kazandrr. Kaynak: idem Drken (1991) Stoa Mant Felsefe Arkivi (28) s. 287-308

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Byk ve gl sfatlar ile gl ve da genel terimleri de benzer bir glk dourmaktadr. Sra Sizde 2 nce ve sonra 2-li eklemleri de dorusal olmayan bir nerme eklemidir. A sonra B nermesinin doru mu yanl m olduuna sadece A ve B nermelerinin doru mu yanl m olduuna gre karar veremeyiz. Sra Sizde 3 rnekte verilen karm sonucu nclleri ile ayn aklkta bilinemeyen doru bir karm ise, Eer su kaynadnda kabarcklar oluuyorsa suyun iinde byyebilen boluklar vardr. Su kaynadnda kabarcklar oluur. O hlde, suyun iinde byyebilen boluklar vardr. karm da sonucu nclleri ile ayn aklkta bilinemeyen doru bir karm saylmaldr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. c 4. e 5. a 6. d 7. c 8. a 9. a 10. c Yantnz doru deilse, nitenin Megara-Stoa Mantnn Geliimi blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Megara-Stoa Mantnn Geliimi blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Megara-Stoa Mantnn Geliimi blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Megara-Stoa Mantnn Geliimi blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda nermeler blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda karmlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda karmlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda karmlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda nermeler blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Stoa Mantnda karmlar blmn yeniden okuyun.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Algra vd. (1999). The Cambridge Companion to Hellenistic Philosophy. Cambridge University Press. Bobzien, S. (2006). Ancient Logic, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/logic-ancient Brun, J. (2003). Stoa Felsefesi. ev. Medar Atc. letiim Yaynevi Diogenes Laertios. (2003). nl Filozoflarn Yaamlar ve retileri. ev. Candan entuna. Yap Kredi Yaynlar. Kneale, W.&M. (1985). Development of Logic. Oxford University Press. Mates. B. (1953). Stoic Logic. University of California Publications in Philosophy. Sextus Empiricus. (2010). Kukunun Felsefesi. Krk Gece Yaynlar.

3
Amalarmz
Peripatetikler Organon saguci Sryani Beytl-Hikme Muhtasar Telhs Tefsr

MANTIIN GELM

Bu niteyi tamamladktan sonra; Fetihlerden nce slam corafyasnda yaplan mantk almalarn aklayabilecek, Fetihlerden sonra slam corafyasnda yaplan mantk almalarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
De dicto/De re Tantlama (burhan) Diyalektik (cedel) Retorik (hitabet) Poetika (iir) Yanltmaca Kelam

indekiler
GR FETHLERDEN NCE SLAM CORAFYASINDA MANTIK FETHLERDEN SONRA SLAM CORAFYASINDA MANTIK

Mantn Geliimi

Ortaada slam Corafyasnda Mantk

Ortaada slam Corafyasnda Mantk

GR
Bu nitede, fetihlerden sonra Mslmanlarn egemen olduu corafyadaki; yani Ortaa slam corafyasndaki mantk almalarn ele alacaz. Bu corafyada ilk mantk almalarn yapanlar, Byk skenderin (M 356 - 323) dou seferi sonrasnda Yunan kltr ile tanan Hristiyan Sryanilerdir. O tarihlerde bugnk Suriye, ran, Irak ve Gneydou Anadolu blgesinde yaayan Sryaniler, mantk retimine dini eitimin bir paras olarak yer vermekteydi. Bu sayede, Sryanilere ait eitli kiliselerde mantklar yetimitir. Blgede bu dnemin gl mantklar arasnda yer alan Sergius (lm 536), Paulus Persa (6.yy.), Severe Sebokht (7.yy.), farkl mezheplerden Sryani kiliselerinde alan din adamlardr. 5. yzyldan itibaren Yunan kltrnn Sryaniler zerindeki etkisinin azalmasyla Sryaniler arasnda Yunanca bilgisi gerilemi ve bunun sonucunda Yunancadan Sryaniceye eviri gerei ortaya kmtr. Kimi Sryani mantklar, o dnemdeki Hristiyan inancn temsil eden otoritelerin izin verdii snrlar iinde, Peripatetik mantk eserlerini Yunancadan Sryaniceye evirmeye girimi ve ayrca kimi Peripatetik mantk eserlerini yorumlamlardr. Bu mantk ve evirmenler, fetihler sonrasnda Mslman yneticilerin gzetiminde mantk eserlerinin bu kez Sryanice ve Yunancadan Arapaya evrilmesi iine girimilerdir. Bylece Sryanilerin mantk almalar, bu corafyada bir mantk geleneinin olumasna katkda bulunmutur. Hem Ortaa Latin dnyas hem de slam dnyasnda mantn geliimi, Aristotelesi gelenek iinde ekillenmitir. Aristotelesi mantk gelenei ile, hem Aristotelesin mantksal metinlerini hem de o metinleri yorumlayp kendi teorilerini oluturan Aristoteles yorumcularnn mantk grlerini kastetmekteyiz. te her iki corafyada mantn geliimi bu corafyalarda yaayan dnrlerin Aristotelesi gelenek mant ile tanmalar ile balamtr. Bildiimiz kadaryla Peripatetik (Aristotelesi) mantk mirasnn slam dnyasnn bilim dili olan Arapaya ilk evirilerinin yaplmas, Latinceye gre daha sonra gereklemitir. Batda Organonun ilk evirileri, Anicus Manlius Severinus Boethius (M.S. yaklak 475-526) tarafndan (yani, bu dnrn lm tarihini gz nnde bulundurduumuzda) 6. yzyln ilk eyreinde tamamlanmken slam corafyasnda ise bu i, ancak 10. yzylda tamamlanabilmitir. Ancak M.S 1. yzylda kurulan Roma mparatorluunun kavimler gnn ardndan 476 ylnda Dou ve Bat Roma olarak blnmesinin ardndan Ortaa Latin dnyasnda 11. yzyla kadar mantk konusunda ciddi bir

42

Mantn Geliimi

ilerleme grlmezken slam corafyasnda mantk almalar, 8. yzyldan 14. yzyln ortasna kadar geliimini srdrlebilmitir. Mslmanlar mantk konusunda Sryanilerin salad eviri ve yorumlarla yetinmemi, bamsz almalara ynelmilerdir. Bylelikle iki byk mantk ortaya kmtr: Frb (872-950) ve bn Sn (980-1037). Bu iki byk dnr, hem Mslman dnyasnda iki farkl gelenek oluturmu hem de Latin dnyasnn Peripatetik felsefeyi ve mant anlamak iin bavurduu kaynaklar arasnda yer almtr. Frb, Badat Okulunun bir temsilcisi olarak, Aristotelesin mantn, yine onun metinlerine bal kalarak slami bir anlayla yorumlam ve yeniden ina etmi, bn Sn ise daha bamsz kalarak bir mantk sistemi oluturmutur. Bu nedenle mantk konusunda bn Snnn Frbden daha yaratc olduunu sylemek mmkndr.

FETHLERDEN NCE SLAM CORAFYASINDA MANTIK

Fetihlerden sonra Mslmanlarn egemenliine giren corafyada fetihler ncesindeki ilk mantk almalar, Sryaniler tarafndan gerekletirilmitir. nceleri Arami olarak bilinen bu topluluk, Hristiyanl kabul ettikten sonra ayn blgede yaayan putperest topluluklardan ayrlmak iin kendilerini Sryani olarak adlandrmtr. Sryanilerin Yunan dncesiyle tanmas, Byk skenderin Dou seferi sonrasnda gereklemitir. skenderin bu seferleri srasnda bugnk Msr topraklarnda onun adna skenderiye ehri kurulmutur. skenderin lmnn ardndan bu ehrin yneticisi olan Ptolemeos ailesinin abalaryla bu ehir zamanla gl bilim merkezlerinden biri hline gelmitir. Bu ehirde kurulan ktphane ve mze dnemin pek ok nemli bilim adam ve dnrnn buraya gelmesiyle skenderiye Okulu olarak adlandrlan nemli bir eitim kurumuna dnmtr. Byk skenderin Aristotelesin rencisi olmas nedeniyle skenderiye Okulunun ilk nde gelen felsefe ve mantklar Peripatetikler (Antik dnem Aristoteles yorumcular) olmutur. Yunancann eitim dili olarak egemen olduu skenderiye Okulu geliimini tamamladktan sonra, evre lkelerdeki dnce dnyasn da etkilemeye balamtr. skenderiye Okulunun kltrel olarak etkiledii topluluklardan biri de Sryaniler olmutur. Bu etki, Urfal Yakup (633-708) gibi baz Sryanilerin skenderiyeye gidip orada eitim almalar ile iyice artm ve sonunda semitik bir dil olan Sryaniceyi kullanan Sryanilerin bilim dili olarak Yunancay kabul etmesine kadar varmtr. Sryanilerin kurduu pek ok dini okul bulunmaktadr. Bu okullar, farkl Sryani mezhepleri temsil etmektedir. Bu mezhepler, hem birbirlerine stnlk salamak hem de dier inanlara kar Hristiyan inancn savunmak iin mantk ve felsefeye nem vermilerdir. Sryani okullarnn mantk eitimine nem vermelerinin bir baka nedeni, yine Sryanilerin skenderiye Okulunun izleyicisi olmalar ile ilikilidir. Okulun nde gelen bilim adamlarndan Galen (Claudius Galenus, M.S. yaklak 130-200) matematik ve mantk almann tp kitaplarn anlayabilmek iin bir nkoul olduunu kesin olarak sylemitir. Nastr okullar da eitimi iki blme ayrmlardr: lki, hazrlk program, dieri de ve Astronomi, Tp ve Tanrbilimden (Teoloji) oluan ileri almalar program (Rescher, 1964. s. 16). Sryani okullarndan bazlarnda mantk almalarnn dierlerine gre daha arlkl olduu grlmektedir. Bunlardan bazlar unlardr: 1. Urfa Okulu: Edessa olarak da bilinen Urfada kurulmutur. Bu okulda 4. yzyldan balayarak mantk ve felsefe almalar yaplmtr. Sryani mezheplerinden biri olan Nastrliin yayld okuldur. 489 ylnda o tarihte

slam corafyasnda ilk mantk almalar, skenderiye Okulunu izleyen Sryaniler tarafndan gerekletirilmitir.

Mantk almalarna dier Sryani okullarna gre daha fazla arlk veren okullardan bazlar unlardr: Urfa Okulu, Cundipr Okulu, Antakya Okulu, Nusaybin Okulu, Knnesrin Okulu.

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

43

ehrin yneticisi olan mparator Zenon tarafndan kapatld tarihe kadar Sryanilerin en gl okullarndan biri olarak kalmtr. Urfadaki okulun kapatlmasndan sonra Nusaybin Nastrliin dini merkezi olmutur. 2. Cundipr Okulu: Nastrler tarafndan Hzistan blgesindeki Cndipr ehrinde 6. yzylda kurulmutur. 738 ylnda Mslmanlarn ehri almasndan sonra da varln srdrmtr. Yunanca mantk metinlerini Arapaya eviren ilk kuak evirmenler bu okulda yetimitir (Rescher, 1964. s.20). Platonun Akademisinin kapatlmasnn ardndan Atinadan kaan Yeni Platoncularn da bu okula snd bilinmektedir (Sara. s.70). 3. Antakya Okulu: 3. yzyln sonunda kurulmutur. Aristotelesin Sryaniceye ilk olarak Probus tarafndan bu okulda evrildii dnlmektedir. 4. Nusaybin Okulu: Urfa okulunun kapatlmas zerine Nastrler tarafndan Nusaybinde 326 ylnda kurulmutur. Ssn istilas srasnda bir sre dalan okul, Urfa okulunun kapatlmasnn ardndan tekrar Nastrlerin burada toplanmas ile ve 7.yzyla kadar etkinliini srdrmtr. 5. Knnesrin Okulu: Eski Halep olarak da bilinen ve Kuzey Suriyede bulunan Knnesrin ehrindedir. Okul 13. yzyla kadar faaliyetini srdrmtr. Severe Sebokht bu okuldandr. Bu okullar skenderiye Okulu kadar etkili olmasa da bu blgede baz dnrlerin yetimesini salamlardr. rnein Urfa Okulu pek ok Persin (ranl) burada yetimesi nedeniyle Persler Okulu olarak da anlmtr (Keklik, s. 26). 6. yzyldan sonra Sryani kltr zerinde Yunan etkisinin azalmasyla Sryaniler arasnda Yunanca bilgisi gerilemi ve Yunancadan Sryaniceye eviri ihtiyac bylece domutur (Street 2004. s. 530). Bu eviri almalarnn nemli ksmn bylece Peripatetik mantk birikiminin Sryaniceye aktarlmas oluturmutur. Peripatetik mantk eserlerinin Sryanice evirileri daha sonra 8. yzyldan sonra Arapaya yaplan eviriler iin de kaynak oluturmutur. Sryanilerin Yunanca mantk eserlerini eviri ve retim etkinlii ile ilgili iki nokta dikkat ekmektedir: Birincisi, Peripatetik okula ait eserlerin evrilmi ve Stoa mantna ait eserlerin gz ard edilmi olmasdr. Bunun nedeni Sryani okullarnn Peripatetiklerin arlkta olduu bir okul olan skenderiye okulunun takipileri olmalardr. kincisi, Sryanilerin mantk almalarnn Organonun tm kitaplarn kapsamayp Kategoriler ve nerme stne kitaplarnn tamam ile Birinci zmlemelerin ilk yedi kitab ile snrlanm olmasdr. Dneme ait farkl kaynaklarda kimi Sryani mantklarn Organonun Kategoriler, nerme stne ve Birinci zmlemeler dndaki kitaplarn da evirdii ileri srldne gre Sryanilerin Organonun dier blmlerinin varl konusunda da bilgileri vard. Buna ramen bu ksmlarn evirisinin bulunmamasnn nedeninin bir Konsl kararyla Organonun daha sonraki ksmlar Hristiyanlk iin tehlikeli kabul edilmesi ve mantk eitimi Organonun yukarda belirtilen kitaplar ile snrlanmas olduu belirtilmektedir (Keklik. s.35, Street 2004 s.529). Fetihler ncesinde de Organonun bu dier ksmlarnn da baz Sryani dnrler tarafndan incelendii hatta Sryaniceye evrildii belirtilmi olsa da bu durum bulunmu bir eviri veya aratrmayla desteklenmi deildir. Kimi Sryani aratrmaclar Organonun dier ksmlarn incelemi ve belki de Sryaniceye evirmi olsa bile, yukarda belirtilen neden geerli ise, bu alma gizlice yrtlm ve bu nedenle daha sonraya ulamam olmaldr. Sryanilerin mantk almalar zerindeki snrlama fetihlerden sonra slam egemenliinde daha serbest bir alma ortam salanmasyla kalkmtr.

44

Mantn Geliimi

Sryaniler mantn u blmlerden olutuunu kabul etmektedirler: Kategorilere Giri (sagoji), Kategoriler, nerme stne (Peri Hermenias), Birinci zmlemeler, kinci zmlemeler, Diyalektik (Topika), Sofistik rtmeler, Hitabet Sanat (Retorika), iir Sanat (Poetika). Bu blmlemenin daha sonra Mslman mantklar tarafndan da benimsendii ve Retorika ile Poetikann da mantk konular arasnda sayld grlmektedir.
SIRA SZDE

Mslman mantklarn Retorika ile Poetikay da mantk konular arasnda saymasnn SIRA SZDE nedeni sizce ne olabilir?
DNELM FETHLERDEN SONRA SLAM CORAFYASINDA MANTIK S O R U Fetihlerle askeri alanda baar salandktan sonra Mslmanlar sanat ve bilim dallarnda da ilerlemeye girimilerdir. Mslmanlarn mantk bilimiyle tanmas fethettikleri topraklarda yaayan Sryaniler aracl ile gereklemitir. Mslman DKKAT dnrler bu bilime byk bir ilgi gstermilerdir. Bunun nedeni, hem kendi aralarndaki tartmalarda hem de elde ettikleri topraklarda yerleik dier topluluklarSIRA SZDE dan insanlarla inanla ilgili konulardaki tartmalarda etkili olabileceklerini fark etmeleridir. Mslmanlarn manta gsterdikleri ilginin sonucunda Sryaniler Yunancadan AMALARIMIZ ve Sryaniceden Arapaya Peripatetik mantk eserlerinin evrilmesi etkinliine girimitir. Kimi yazarlara gre Yunancadan Arapaya evirilerin tam olarak ne zaman balad konusunda bir gr ayrl sz konusudur. Bir gre gre eviriler KEmevi hanedanl dneminde (661-750), dier gre gre Abbasi ha T A P nedanl dneminde (750-850) balamtr (nati, s.31). Bu tartma bir yana, Emevilerin yabanc dnce ve bilim almalarn engellememekle birlikte, bu almalar zellikle desteklemedii ve Abbasi hanedanl dneminde felsefe ve bilim TELEV ZYON eserlerinin evirisi ve bu konulardaki aratrmalarn hz kazand grlmektedir. Abbasi dneminin 7. halifesi Memn (713-833 tarihleri) tarafndan Badatta kurulan Beytl-Hikmede (Bilgelik Evi) farkl inanlardan pek ok iyi yetimi eNTERNE virmen almtr. TBu okulun ilk yneticiliini tp alanndaki evirileriyle tannan Nastr evirmenlerden Yahya bn Maseveyh (790-857) yapmtr. Ardndan gelen Huneyn bn shak (809-877) daha sonra da olu shak bn Huneyn (845-910 veya 911) ayn grevi yrtmtr (Rescher, 1964. s. 24). Huneyn ile Okulda yaplan evirilerin alan genilemitir (apak. s.30). Badattaki eviri hareketi srasnda zellikle ilk yllarda Sryanilerin Yunancadan Arapaya yaptklar evirilerin eksiklik ve yanllklar olduu bilinmektedir. Bu durumun o dnemde de fark edildii, baz evirilerin birka kez yaplmasndan anlalmaktadr. Bu eksiklik ve yanllklar Sryani evirmenler iin bu evirilerin kaynak dili olan Yunancann da hedef dili olan Arapann da yabanc dil olmasnn doal sonucudur (Keklik, 1969. sf. 22). Ayrca Huneynden nce bu evirileri yapanlar ciddi dzeyde mantk bilgisi olan kiiler deil sadece evirmenlerdir. Huneyn ile birlikte Arapa evirilerde yeni bir anlay ortaya kmtr. Huneyn eviri anlayna yenilik getirmi onu izleyen olu shakn da almalar sonucunda Aristotelesin mantk eserlerinin Poetika ve kinci zmlemeler dnda tamam bu yeni anlaya gre yeniden evrilmitir. Bu dnemde ayrca Aphrodisiasl skender (doumu M 3. yy, lm M.. 2. yy.), Porhyry (M.S. yaklak 234-305), Ammonius (M. S yaklak 435/445-517/526) ve Philiponos (M.S. yaklak 490 - 570) gibi nl Aristoteles yorumcularnn Yunanca eserleri de evrilmitir. Huneynin ortaya koyduu eviri anlaynda yenilik dikkati ekmektedir. Birincisi, ya zgn Yunan-

DNELM S O R U Yaadklar blgenin Mslmanlarca fethedilmesinin ardndan SryanilerA T D K K Yunanca mantk yaptlarnn Arapaya evirmeye balamlardr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

45

ca metinden Arapaya yeni bir eviri yaplmas veya yine zgn metinden Sryaniceye yeni bir eviri yaplarak iyi bir Arapa eviri iin dayanak salanmas. kincisi, gvenilir bir eviriye ulamak iin eldeki metinlerin karlatrlmas yoluna gidilmesi. ncs ise, kelime-kelime eviri yapmak yerine bir ifadenin daha geni bir ifade balam iinde deerlendirilerek evrilmesi (Rescher 1964. s.27-28). Huneyn ve izleyicilerinin almalar ile Peripatetik mantn pek ok nemli eserinin gvenilir evirilerini elinin altnda hisseden Mslmanlar 10. yzyldan itibaren ilk kez olarak bamsz mantk almalar yapabilecek dzeye ulamlardr. 10. yzylda Badat, slam mparatorluunun bakenti olmu ve Badat Ortaada felsefenin gl merkezlerinden biri hline gelmitir. Ebu Bir Mattann (lm yaklak 940) kurucusu olduu Badat okulunda bata Frb olmak zere pek ok mantk yetimitir. Okul, 10. yzyl boyunca zellikle mantk konusunda egemendir. Bu yzyln sona ermesiyle etkisini yitirmi, yerini, slam mparatorluunun ran, Endls (Ortaada spanyada Mslmanlarn yaad blge) gibi yeni gelien blgelerindeki merkezlere brakmtr. Badat okulunda bir yandan eviri etkinlii devam ederken, bilinen mantk yaptlarnn Arapa yazan mantklar tarafndan yorumlar (erhleri) yaplmaya balamtr. Bu yorumlar uzunluuna gre e ayrlmaktadr: lki, muhtasar (ksa erh) olanlar: zgn yaptn ana dncelerini ortaya koymay amalamaktadr ve genellikle yorumlanan (erh edilen) yaptn yars kadar uzunluktadr. kincisi, telhs olanlar: Yorumlanan yaptn ifadelerini byk lde yeniden ifade etmekte ve gerektiinde ek aklamalara yer vermektedir. ncs ise, tefsr olanlar: Yorumlanan yaptn tamamn paralar halinde ifade etmekte ve her bir parann ayrntl bir aklamasn ortaya koymaktadr (nati. s.32, Rescher. 1964 s.36 ). Rescher bu l anlay Sryani eitim dzeninin etkisiyle aklamaktadr: Sryanilerin verdii dini eitimin ilk aamasnda metinlerin muhtasarlar, ikinci aamada telhsleri, nc aamada ise tefsrleri allmaktayd. Yani rencinin eitimde ilerlemesi, yeni metinleri almasyla deil, daha nce grd metinleri gittike daha ayrntl olarak almasyla salanmaktayd (Rescher. 1964. s.36 ). Ayn yntem, Mslmanlarn baz medreselerinde de uygulanmtr. 10. yzyldan itibaren yaplan mantk almalar artk eviriler ve yorumlarla snrl deildir. lk kez olarak, daha nceki mantk metinlerine bal olmayan mantk almalar ortaya kmtr. Mantn dier (asl) bilimlere hazrln bir paras olmaktan karak, bal bana ele alnan bir bilim olarak anlalmasyla mantk denebilecek dnrler ortaya kmtr. Reschere gre Arap slam dnyasnda mantk olarak adlandrlmay hak eden ilk kii Frbdir. Buradan, Frbnin Trk olduu bilgisine dayanarak, onun, ilk Trk mantks ve filozofu olduu sonucunu da kartabiliriz. Frbye kadar olan dnemde yetien Mslman dnrlerin en nemlisi Kinddir (yaklak 796-866). Kindi ilk Mslman felsefeci ve slam dnyasnda Me (Aristotelesi) okulun ilk temsilcisi olarak kabul edilmektedir (Rescher 1963. s.28). nemli bir aileden gelen Kindi, tuttuu evirmenlerle nemli eserleri Arapaya kazandrmtr. Kendisi de pek ok konuda eser vermi, bu eserlerinde manta bavurmutur (200 den fazla eser kaleme ald dnlmektedir ancak bunlarn pek az bugne ulamtr). Ayrca slam dnyasnda mantn bir ara olduu dncesini kendi almasyla da ortaya koyan ilk dnrlerden biridir. Bu yn onun manta en nemli katks saylmaktadr. Kindi Poetika ve kinci zmlemeler de iinde olmak zere Organon iinde saylan kitaplarn tamamn, ayrca Aphrodisiasl skenderin Retorika ve Poetikasn yorumlamtr.

10. yzyldan balayarak bir bilim bakenti olan Badatta oluan okulda hem daha nitelikli eviriler hem de gemi mantk yaptlarnn yorumlar yaplmaya balamtr.

46

Mantn Geliimi

Frb
Badat okulunun bir temsilcisi olan Farabi ilk byk Mslaman mantkdr.

slam dnyasnda ilk byk felsefe okulu olan ve ounluunu Hristiyanlarn oluturduu Badat okulunun en nemli temsilcisi, bu okulda yetimi belki de tek Mslman olan Frbdir. Felsefe eitimini Badatta nl Yunan felsefesi yorumcusu ve evirmen Ebu Bir Mattadan alan Frb daha sonra Harran Okulunda Nastr Yuhannann yannda almtr. Frb zellikle Ammonius, Themistus (tarihleri), Aphrodisiasl skender gibi nl Aristoteles yorumcularnn eserleri olmak zere pek ok mantk eserini Sryaniceden baaryla Arapaya eviren Yakub filozof Yahya bn Adiyi (893-974) yetitirmitir. Frbnin en byk baars, Aristoteles mantn hem Aristotelesin metinlerine bal kalarak hem de slam dncesine yakn bir anlayla yorumlayabilmesidir. Bu zellii dolaysyla Frbnin slam dnyasnda Aristoteles felsefesi ve mant konusunda nemli bir kaynak olarak kabul grmesi artc deildir. Ancak Frb, sadece slam dnyasnda deil, Hristiyanlar ve dier inanlardan dnrler iin de Aristoteles felsefesi ve mantnn etrefilli konular iin danlacak kaynaklardan biri olmutur. nk Frbnin Aristoteles anlayna bal olmas demek, onun Aristotelese ait her dnceyi olduu gibi kabul etmesi demek deildir. Aksine, Aristotelesin karanlkta brakt, sadece rneklerle aklamak zorunda kald pek ok kavram aka tanmlamaya girimitir. Bylece Aristotelesten sonra gelen retmen anlamnda kinci retmen olarak adlandrlmtr. Kind Organon iinde saylan kitaplarn tamamna yorum yazmt. Frbnin bu yndeki almas ise, Organonun Arapadaki ilk tam yorumunu oluturmaktadr. Ortaa Latin dnyasnda bu alma, ancak 13. yzylda Albertus Magnus (yaklak 1200-1280) tarafndan gerekletirilebilmitir. Frb sadece Aristoteles mantn yorumlamakla kalmam, bunun dnda mantk reten kitaplar da yazmtr. Onun eserlerinden bir ksm aada belirtilmitir (Rescher, 1964 s.122-126): 1. Mantkta Kullanlan Terimler (Kitbul-Elfzil-Mstamele fil-Mantk) 2. Manta Balang (et-Tavtiatu fil-Mantk) 3. Be Blm (el-Fus_lul-Hamse) 4. Kategoriler (Kitbul-Maklt) 5. Manta Giri (sgc) 6. Peri Hermenias Yorumu (Kitbul-bre) 7. Birinci Analitikler Yorumu (Kitbul-Kysis-Sar) 8. kinci Analitikler Yorumu (Kitbul-Burhan) 9. Mantk Sanat in Gerekenler (Fuslun Yuhtcu ileyh fi Snatil-Mantk) 10. Bilimlerin Saym (hsul-Ulm) 11. Sorulan Sorulara Yant (Risletn fi Cevbi Mesilihi il anh) 12. Retorik Yorumu (Kitabul-Hitbe) 13. iir Sanatnn Kanunlar (Risletn f Kavnnis-Snati-ir) 14. iir ve l stne (Kitbun fi-ir vel-kavefi) Frbnin bu almalar iinde Mantkta Kullanlan Terimler olduka ilgintir. Burada Frb sistemli bir ekilde isim, eylem, tanmlk (article) gibi mantknn kulland terimleri incelemektedir. Frbnin Badat okulu iinde kinci Analitikler ile ilgili almaya ynelmesi de nemlidir. Bylece okuldaki Hristiyanlarn kendi dini otoritelerinin karar sonucunda almaktan ekindikleri konulara ynelmekle Mslman mantklar Sryanilerin tesine gemektedir. Frb mantk ile szdizim (gramer, Arapa: nahiv) arasndaki iliki konusunda hocas Ebu Bir Matta ile benzer bir gr paylamaktadr: Szdizimci, terimlerin

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

47

birletirme (terkip) kurallarna gre birbirleriyle ilikisini belirlemeye alr. Mantknn belirlemeye alt ise, kavramlarn ykleme (Arapa: haml, ngilizce: predication) ilikisine gre birbiriyle ilikisidir. Frbnin mantkla szdizim arasndaki iliki sorusuna verdii bu yantla, yine onun mantk tanm birbirine baldr. Frbye gre mantk hataya dlmesi olanakl her konuda akl yrtme yetimizi doru ynde tutmaktadr. Mantk bunu verdii kurallarla salar. Bu kurallar sayesinde hem bir insan yanl yaplmas olanakl noktalarda doruya ynelir hem de onun akl yrtmelerinde yanl yapp yapmad denetlenebilir. Szcklerin hangi durumlarda bir araya gelerek dzgn deyimler oluturduunu ortaya koyan szdizim kurallar, dilden dile farkllk gsterir. Oysa mantk kurallar, her dilde akl yrtme iin geerli olmaldr. Dolaysyla Frbnin mantk ile szdizim arasnda yapt ayrm ile savunduu mantk tanmyla birbirine baldr. Bu ikisinin ayrln savunmakla birlikte Frb mantk ile szdizimi arasnda bir benzerlik de ifade etmektedir: Hem szdizim hem de mantk kural koymaktadr: Bir dilin szdizimi o dilin doru kullanlmasnn kurallarn, mantk ise (her dilde) doru akl yrtmenin kurallarn belirler (Daha ayrntl aklama iin bkz. Fakhry s.53 vd.). Frb mant, tasavvurt (kavramlarla akl yrtmeler) ve tasdkt (nermelerle akl yrtmeler) olarak iki ksma ayrmtr. lkinde amacn tanmlara ulamak olduunu, ikincisinde ise tasmlara ulamak olduunu belirtmitir. Bu gr, Aristotelesi mant ve mantklar olumsuz deerlendirenleri darda tutarsak slam dnyasnda belirleyici olmutur.
SIRA SZDE Frbye gre mantk hataya dlmesi olanakl her konuda akl yrtme yetimizi doru ynde tutmaktadr. Sizce mantk bunu salayabilir mi?

SIRA SZDE

bn Sn

DNELM

DNELM S O R U

slam dnyasnda Frbden sonra ilk nemli mantk anlayn ortaya koyan dS R U nr, bn Sn olmutur. almalarn 11. yzyln ilk yarsndaOyapt anlalan bn Sn, bylelikle mantk almalarnn 10. ve 12. yzyllara gre daha az olduu bir dneme rastlamaktadr. 10. yzylda zellikle Badat okulu K A T iinde pek ok DK eviri, yorum ve baz bamsz almalarn yapldn grmtk. 12. yzylda ise ran ve Endlsdeki (Mslman spanya) mantk okullar glenmi ve bu okullaSIRA SZDE rn (zellikle de Endls ) mantk almalar yeniden artmtr. te bu iki yzyl arasnda pek ouna gre slam Mantk tarihindeki en byk mantk olan bn Sn yetimitir. AMALARIMIZ bn Sn mantk almalarnn nemli bir ksmna Kitbu-if bal altnda derledii ansiklopedik almasnda yer vermitir. Organon kitaplar bu almada aadaki isimlerle yerini almtr: K T A P 1. el-Medhal (sgc) 2. el-Meklt (Kategoriler) 3. el-bre (nerme) TELEVZYON 4. el-Kyas (Birinci zmlemeler) 5. el-Burhan (kinci zmlemeler) 6. el-Cedel (Topikler) NTERNET 7. es-Safsata (Sofistik Deliller) 8. el-Hitbe (Retorik) 9. e-ir (Poetika) ifa dndaki eserlerden balcalar aretler ve Tembihler (el-rt vet-Tenbht), Farsa kaleme ald Dni Nme, ifann bir zeti niteliindeki Necat (en-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

48

Mantn Geliimi

bn Sn Aristoteles mantnn sorunlarn bamsz bir mantk anlay iinde zmleme ve zmeye ynelmi, bylece slamda yeni bir mantk anlay domasnn yolunu amtr.

Nejt) olarak saylabilir. Bunlardan bilhassa aretler ve Tembihler, slam Dnyasndaki Mantk geleneine damgasn vurmutur. bn Snnn slam mantk tarihi iindeki en nemli zellii Aristoteles mantnn sorunlarn bamsz bir mantk anlay iinde zmleme ve zmeye ynelmesidir. Frb ise Organonun tutarl ve btn bir mantk sistemi ortaya koyduunu kabul etmi ve onun bu anlayla yorumlanmasna girimitir (Street, 2004, s. 523). Dolaysyla bn Sn, Frbnin Aristoteles metinlerine yaklamndan ayrlm ve slam dnyasnda bamsz bir mantk gelenei olumasnn yolunu amtr. bn Sn bir kavramn tanmnda, onunla greli olan bir kavrama bavurulmamas gerektiini savunmaktadr. Bir kavramn baka bir kavramla ayn zamanda bilinmesi ile bir kavramn baka kavrama gre bilinmesi arasnda ayrm yapmaktadr. Greli kavramlar, birlikte bilinen (ayn anda bilinen) kavramlardr. Dolaysyla birbirine greli kavramlardan biri bilinmiyorsa dieri de bilinmiyor demektir. (Yaren. s.42 ) Tanmn artlarndan biri, tanmda kullanlan kavramlarn tanmlanan kavramdan nce bilinmesidir (Yoksa tanmn kavramn anlamn aklama zellii olmaz). Bylece bir kavram tanmlarken, onunla greli bir kavramn kullanlmamas gerektii anlalr. bn Sn mantnn en dikkat ekici ksmn kipli nermeler mant oluturur. Daha nce belirttiimiz gibi, Aristoteles Organonunda kipli nermeler ve kipli tasmlar konusunun baz ksmlarn karanlkta brakmtr. bn Sn bunun farknda olduunu aka ortaya koymaktadr:
Aristotelesin yazlarnn kipli kark tasmlar hakknda syledii eylerin ounun sadece denemeler olduunu ve gerek dnceleri olmadn fark etmi olmalsnz. Byle olduunu baz noktalarda siz de aka greceksiniz. (bn Sn (1964), al-Kyas 204.10-12)

Mslman mantklar Aristotelesin kipli tasmlar ve kipli nermelerin dz dndrlmesi konusundaki sorununun farkna vararak bu soruna zm gelitirmeye almaktadrlar. Bilindii gibi Aristoteles; Her A B dir. Her B zorunlu olarak C dir. O hlde, her A zorunlu olarak C dir. karma tasmn kabul ederek, Her A zorunlu olarak B dir. Her B C dir. O hlde her A zorunlu olarak C dir. karma tasmn reddetmek istemektedir (Bu sorun, ki Barbara diye adlandrlmaktadr). Kipli nermelerin dndrlmesi konusunda ise Her A zorunlu olarak B dir nermesinden dndrme ile Baz B zorunlu olarak A dr nermesinin kacan kabul etmektedir. Aristoteles kipli nermelerin tek biimde anlalabileceini kabul etmektedir. ada temel kipli mantn da temelindeki bu anlaya gre kip ifadesi nermenin tmne etki etmektedir. Bir baka deyile, Aristoteles kipli nermelerin (kipin nermenin tmn etkiledii) de dicto okunuunu tercih eder grnmektedir. Buna gre Her A zorunlu olarak B dir ve Her A olanakl olarak B dir biiminde ifade edilen kipli nermeler de Zorunludur ki, her A B dir ve Olanakldr ki her A B dir biiminde anlalr. Bu durumda Her A zorunlu olarak B dir nermesi Baz B zorunlu olarak A dr nermesine geerli olarak dndrlebilmektedir:

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

49

1. De dicto okumada Her A zorunlu olarak B dir nermesi aslnda Zorunludur ki her A B dir nermesidir. 2. Her A B dir nermesi Baz B A dr nermesine dndrlebilmektedir. 3. q nermesi p nermesinden kyorsa Zorunludur ki p nermesinden Zorunludur ki q nermesi kar. 4. Sonu olarak, Zorunludur ki her A B dir nermesinden Zorunludur ki baz B A dr nermesi kar. De dicto okumada dndrme geerlidir ancak Aristotelesin dier istei, yani yukardaki ilk karma tasm kabul edip ikinciyi reddetmek, gereklememektedir. nk bu durumda birinci tasm biimi de geersiz olur. Bunun bir rnei aadaki geersiz tasmdr: Zorunludur ki, her siyah ku siyahtr Her kuzgun bir siyah kutur. Zorunludur ki her kuzgun siyahtr. Kipin nermenin bir ksmn etkiledii de re okumada ise, Aristotelesin ilk istei gerekleir. Bu okumada ilk tasm Her A B dir. Her B zorunlu-olarak-C dir. O halde, Her A zorunlu-olarak-C dir. biiminde ak bir Barbara rneine dnr. kinci tasm ise, Her A zorunlu-olarak-B dir. Her B C dir. O hlde, Her A zorunlu-olarak-C dir. biiminde, drt terimden olutuundan dolay, geersiz bir tasma dnmektedir. Sonu olarak ne de dicto okuma ne de de re okumada Aristotelesin her iki istei gerekleir (Aristotelesin kipli mantnda ortaya kan bu ve dier problemlerle ilgili ayrntl bilgi iin baknz Kneale & Knelae 1984 s. 86-96). bn Snnn bu soruna yaklam onu kipli nermelerin yorumlanmasnda, Latin mantnda olmayan, ze gre (zt) ve nitelemeye gre (vasf) okuma ayrm yapmaya gtrmtr: 1. ze gre okumada A zorunlu olarak B dir nermesi A znesinin gsterdii varlk varolduu srece B olma zelliini tar anlamna gelmektedir. 2. Nitelemeye gre okumada A zorunlu olarak B dir nermesi A, A olduu srece, B olma zelliini tar biimine dnr. bn Snnn yapt bu ayrma gre, Yryen zorunlu olarak hareket eder nermesi ze gre (zt) yorumlandnda yanl olur. nk yryen varln varolduu srece hareket edeceini sylemek doru deildir. Ayn nerme nitelemeye gre (vasf) yorumlandnda ise doru olur. nk yryen bir insan, yrd srece, hareket etmektedir. bn Snnn yapt ekliyle ze ve nitelemeye gre okuma ayrmnn Aristotelesin kip mant bakmndan sonular unlardr. bn Snya gre Aristotelesin iaret ettii okuma ze gre okumadr. Bu durumda, Aristotelesin istedii gibi ilk karma tasm geerli, ikinci tasm da geersiz olur. Ancak ze gre okumada dndrme de geersiz olur. Bu okumada dndrmenin geersiz olduuna bir rnek Her yryen zorunlu olarak hareket eder nermesidir. nk bu nerme doru ama bunun Aristotelesin istedii ekilde dndrlmesiyle elde edilen Baz hareket edenler zorunlu olarak yrmektedir nermesi yanltr. Sz konusu dndrme ancak nerme nitelemeye gre okumayla anlaldnda geerli olur (Ayrca baknz. Street 2007).

50

Mantn Geliimi

bn Sn mantk sistemini olutururken kendinden nceki mantklardan, kulland mantk terimleri bakmndan da ayrlr. Tasmlar konusunda kendinden nceki mantklarn kulland yklemli tasm-bileik tasm ayrm yerine, Kyasta iktirani-istisnai tasm ayrmn yapar. ktirani tasm, sonucun ya da sonucun eliiinin ncllerde ak olarak bulunmad kyastr. stisnal tasm ise, sonucun ya da sonucun eliiinin ncllerde ak olarak bulunduu kyastr. stisnal tasmn Aristoteles kaynakl deil de Stoik kaynakl olduunu biliyoruz. O halde u cmleyi kurabiliriz: bn Sn mantk teorisinde, Stoik mantk unsurlarn da kullanmtr. bn Sn ile mant, Aristotelesi mantk metinlerinin aklanmas ve yorumlanmas olarak grme anlay, neredeyse tarihe karmtr. Mslman mantklar, iin bir sre sonra Aristotelesin Organonu dorudan incelemeyi brakmlar, bundan sonra aklanan ve yorumlanan metinler, byk lde bn Snnn mantk kitaplar olmutur. Bunun dnda retilen mantk metinlerinin byk ksm yine bn Snnn anlayyla yazlm metinlerdir. Dolaysyla Latin dnyasndaki geleneksel mantk almalarnn tarihi Organonun allmasna izin verilen kitaplarna gre logica vetus ve logica nova olarak iki dneme ayrlrken bu ayrm slam corafyasndaki mantk almalarnn dnemlendirilmesi iin uygun deildir. nk bu corafyadaki dnrler bamsz mantk almalarna baladnda (yani Organonun yorumlarn oluturmaya ve Organonda erevesi izilen problemlerle ilgili kendi yaklamlarn ortaya koymaya giritiklerinde) Organonu oluturan tm kitaplarn Arapa evirilerini ellerinin altnda hazr bulmulardr. Streetin de belirttii gibi () slam corafyasnda mantk almalarnn dnemlendirilmesi bakmndan kendini gsteren en ak tarihsel ayrm ibn Sn ncesi ve sonras ayrmdr. bn Snnn mantk anlayna gre yazlan bamsz mantk eserleri arasnda zellikle ne kan el-Kazvn el-Ktib (1220-1280) tarafndan yazlan ve medreselerde mantk eitiminde uzun sre kullanlan emsiyye risalesidir. bn Snc gelenein mantk birikimini zet bir ekilde sunmas bakmndan nemli yer tutan emsiyye u balklardan olumaktadr: 1. Giri (a) Mantn ne olduu ve mantn faydas zerine (b) Mantn konusu 2. Kavramlar (a) Kavramlar (b) Tekil kavramlar (c) Tmeller ve tikeller (d) Tanm 3. nermeler (a) Giri: nermenin tanm ve ksmlar (b) Yklemli (kategorik) nermeler i. Yklemli nermenin paralar ve yklemli nerme trleri ii. Drt yklemli nerme (Mahsrt- Erbaa) iii. Yoksunlamal (privative) ve nitelemeli (attributive) nermeler (elUdl vet-Tahsl) iv. Kipli nermeler (c) eitli koullu nerme trleri (d) nermeleri kullanmann kurallar i. elime ii. Basit dz dndrme

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

51

iii. Ters dndrme iv. Koullu nermelerin bants 4. Tasm (a) Tasmn tanm ve tasm trleri (b) Karma tasmlar (c) Koullu tasmlar (ncllerinde artl nermelerin bulunduu iktirnl kyaslar) (d) Tekrarlamal (istisnl) tasmlar (e) Tasmn uzantlar i. Balantl (bileik) tasmlar ii. ndirgeme iii. Tmevarm iv. Benzetim (Temsil, Analoji) 5. Sonu (a) Tasmn ierii (b) Bilimlerin blmlenii (Street 2005 s.281-2 den bir miktar deitirilerek aktarlmtr)

Gazl
Gazl (1058-1111) mantk almalarndan daha ok, etkili bir slam dnr olarak mantn saygnlna yapt katk ile bilinir. Gazl mantn din bilimleri iin faydal bir ara olduu dncesinin Mslmanlar arasnda yaygnlamasn ve bylece Mslmanlarn mantk almalarna daha fazla ilgi duymasn salamtr. 10. yzyldan sonra mantk ve felsefenin Mslmanlar arasnda yaygnlamas karsnda Mslmanlar arasnda mantk ve felsefeye kar tutum konusunda farkl dnceler daha yksek sesle ifade edilmeye balamtr. Bir ksm, manta kar ciddi phe ile yaklam, kimi zaman mantk almalarnn engellenmesine ynelik fetvalar karlmtr. Genellikle bu yaklamn arkasnda yatan dnce mantn yabanc bir kltre ait olmasdr. Mutezile gibi kelam okullar Kuran- Kerimi anlayp aklamakta aklc yntemlere bavurulmasn kabul etseler de mantn bu amala kullanlmasna kar kmlardr. Reschere gre, Frb ve bn Sn gibi kimi dnrler bu tartmalarda ak bir tutum almaktan kanmlardr (1964, s.40). hvan- Safa gibi baz okullarn dnrleri mantn Tanrbilimde (Teoloji) kullanlmasn benimsemilerdir. Mantk taraftar grn en etkili savunucusu Gazldir. Gazlye gre mantk sadece faydal deil gereklidir. Bu grn Mant (Aristoteles mantn) bilmeyen bir kiinin bilgisine gvenilemeyeceini syleyerek belirtmektedir. Dahas mantk insan her trden bilgiye ulatran tek aratr. Mant bilgiye ulatran bir ara olarak kabul etmenin bir gerei olarak Gazl, tasmlar kullanlan ncllerin bilgi deeri bakmndan da ele almaktadr. Gazlnin verdikleri bilginin kesinlik derecesine gre ele ald ncller unlardr (ayrntl bilgi iin baknz Gazl, s.86 vd. 2001 ve ayrca apak 2005, s.251 vd.): 1. Doutan ncller (evveliyt): Akln duyular yardm olmakszn ulat bilgilerdir. Bir insan gerektiinde sadece doutan edindii dnceler yardmyla bu dorulara ulaabilir. Matematik dorular, Btn paradan byktr gibi en temel metafizik dorular bu trdendir. 2. Duyu nclleri (mahsst): nsann i ve d duyum ile edindii bilgilerdir. nsann atein yakc olduunu bilmesi bir d duyu bilgisidir. nsann acktnda a olduunu bilmesi i duyu bilgisidir.
Etkili bir slam dnr olan Gazl mantn Mslmanlar arasnda mantn saygnlnn artmasnda nemli katkda bulunmutur.

52

Mantn Geliimi

3. Deneyim nclleri (mcerrebt): nsann sk tekrarlanan deneyimler karsnda aklnn yardmyla bir sonuca varmasyla elde ettii bilgilerdir. Suyun susuzluu giderdiini bilmek bu trden bir bilgidir. 4. Sezgi nclleri (hadsiyyt): Akln hzl bir ekilde sonu kararak ulat bilgilerdir. Ay n gneten alr nermesi bir sezgi bilgisi ifade etmektedir. 5. Kendinden ncller (ftriyyt): Akln hemen bir orta terime varp bu terim aracl yapt bir tasmla ulat bilgilerdir. ki says alt saysnn te biridir nermesi bu trden bir bilgiyi ifade eder. 6. Aktarlm ncller (mtevtirt): Akla dayanarak gvenilir olduuna karar verilen bir topluluun sz ile elde edilen bilgilerdir. Mekkenin varln bilmek bu trden bilgidir. 7. Yaygn ncller (mehrt): Toplumda yaygn olarak kabul edildii, sk tekrarland iin doru kabul edilen nermelerin ifade ettii bilgilerdir. Adalet gereklidir nermesinin bilgisi bu trdendir. Farkl toplumlarda farkl nermeler yaygn kabul grebilecei iin bu tr bilgi toplumdan topluma deiiklik gsterir. 8. Yetkinlik nclleri (makblt): lgili konudaki bir uzman gibi gvenilir bir kaynan salad bilgidir. rencilerin iyi bir retmenin ilgili derste syledii bir sz doru kabul etmeleri bu trdendir. 9. San (zan) nclleri (maznnt): eliiinin doru olma olanan ortadan kaldramadmz halde, doru kabul edilen nermedir. 10. Ara ncller (mebbiht): Akl bilgisine de, deneyim bilgisine de, yaygn bilgiye de benzeyen ama bunlardan hibiri olmayan bilgilerdir. 11. Uzlam nclleri (msellemt): Tartma srasnda kar tarafn kabul ettii ya da taraflarn karlkl olarak kabul ettii, genel kabul grm nermelerin ifade ettii bilgilerdir. 12. Kuruntu nclleri (vehmiyyt): nanmak iin geerli bir neden olmadan insann yaradl gerei doru kabul ettii nermelerin ifade ettii bilgilerdir. 13. mge nclleri (muhayyelt): mgelemin (dgcnn) rn olarak insann kabul ettii nermelerin dile getirdii bilgilerdir. Hoa gitmeyen birinin adn tad iin, bir insandan saknmak gerektiini bildiren ncl bu trdendir. Kabul ettikleri ncller bakmndan tasmn yer bulduu be sanat ayrt edilmektedir: 1. Tantlama (burhan) 2. Diyalektik (cedel) 3. Retorik (hitabet) 4. Poetika (iir) 5. Yanltmaca (sofizm, mugalata) Bunlardan ilk alt trde olan bilgiler kesindir (yakini). Kesin ncllerle yaplan tasm ise tantlamadr (burhani kyas). Tartmada (diyalektik, cedel) ncller yaygn nermelerden oluur. Yanltmacada doru olmad halde doru gibi grnen ncllerden hareket edilir. Retorikte yetkinlie veya sanya bavurulur. Poetik tasm, imgeye dayal ncllerle kurulan tasmdr. Mslman dnyasnda zellikle Gazlnin etkisiyle Mslmanlar arasnda mantk yaygn kabul grmeye balamtr. Gazlnin felsefeye felsefecilere (zellikle me felsefecilerin baz grlerine) kar tutumu ise Felsefecilerin Tutarszl

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

53

(Tehftl-Felsife) ile aka ortaya koyduu gibi olumsuzdur. Bu iki grn badatrmak iin mantn felsefeden ayr olduu grn benimsemi ve byk lde kabul ettirmitir. Mantk felsefenin veya bir baka bilimin bir ksm olmayp her bilim iin bir aratr. Manta kar phe duyulmasnn nedenlerinin banda, mantn kabul edilmesiyle felsefenin de kabul edilecei dncesi olduundan, Gazlnin mantn felsefeden bamsz olduunu kabul ettirmesi, mantn kabul grmesinde etkili olmutur. Gazlnin bavurduu bir dier sav da mantn din, bilim, felsefe gibi hibir konuda olumlu ya da olumsuz bir yarg iermediidir. Bu kabul edilirse mantk hibir kltrn mal olmayp ayrca hibir kltre de yabanc olmayacaktr. Gazlnin ve dier mantk taraftarlarnn abalarnn sonucunda sonra mantk almalar yaygnlamakla kalmam, mantk eitimi dini eitimin ilk ksmna eklenmitir. Mantn dini eitimin bir paras hline gelmesiyle, medreselerde mantk eitiminde kullanlmak zere gvenilir kaynaklara gereksinim ortaya kmtr. Ancak Rescherin de belirttii gibi, bu durum, mantk almalarn sayca artrm ancak bu almalarn niteliinde bir art olmamtr. Bu gereksinim zerine yazlan eserler, el kitaplar ve zetler niteliindedir (1964. s.63). Her ne kadar Rescher bu kanaatte olsa da Tanzimata (1839) kadar el kitaplar ve zetlerin dnda bamsz mantk eserleri de yazlmtr. rnein, bu gn Manisann Krkaa ilesine bal bir kasaba olan Gelenbede domu olan smail Gelenbev (1730-1790), bamsz mantk eserleri yazm, Tanzimat ncesi Osmanlda yetimi son byk mantkdr.

bn Rd
spanya Mslmanlarnn kurduu Endls devleti topraklarnda yaam felsefecilerin en etkilisi bn Rdtr (1126-1198). Latinlerin Averroes diye adlandrdklar bn Rd Badat okulu anlayna dnerek, Aristoteles mantn metinlere bal kalarak yeniden yorumlamaya girimitir. Aslnda 11. yzyln banda bn Sn ile balayan bamsz mantk almalar 12. yzylda hem Douda hem de bu yzyln pek ok mantksnn yetitii Endlste artmaktadr. bn Rd bu yeni duruma en nemli aykr rnei oluturmaktadr. Onun Aristotelesin mantk anlayna kendi dnemindeki ve kendinden nceki uzun bir dnem boyunca yetien dier mantklardan daha fazla bal olduu, mantk yorumlarna Kategoriler kitab ile balayp Sofistler ile bitirmesinden de anlalmaktadr. bn Rd bu mantklarn mantn blmleri iinde saydklar Retorika ve Poetika ile de ilgilenmi ama bu kitaplarn konularn mantn konular iinde kabul etmemitir (nati 2001 s.49). bn Rd Badat Okulu geleneini srdren pek ok dnr gibi bn Sinay eletirmitir. Ancak en iyi bilinen eletirisini Tutarszln Tutarszl (TehfttTehft) ile Gazlye yneltmitir. Bu eseriyle bn Rd Gazlnin felsefecilere saldrsn yantlamaktadr. bn Rdn bir dier nemli eserini Felsefe-Din Tartmas zerine yazmtr (Fasll-Makl). Burada felsefenin din ile badatn, Mslmanlarn pagan lka felsefecilerinden faydalanmasnn olanakl olduunu savunmaktadr. Mantk alannda yapt almalarn byk blmn Badat Okulunun muhtasar-telhs-tefsr gelenei iinde rettii eserler oluturmaktadr. Bunun dnda Sorular Kitab (Kitbl-Mesil) Aristotelesin Organonu erevesindeki baz mantk sorunlaryla ilikili almasdr.

bn Rd Badat okulu anlayna dnerek, Aristoteles mantn metinlere bal kalarak yeniden yorumlamaya girimi, Badat Okulu geleneini srdren pek ok dnr gibi bn Sinay eletirmitir.

54

Mantn Geliimi

slam Dnyasnda Manta Yneltilen Eletiriler

Mantk Mslmanlar arasnda her zaman olumlu karlanmamtr. Manta eletiriler zellikle Gazl ncesinde pek ok kelamc tarafndan dile getirilmitir. Bu eletirilerin bir ksm, nedenleriyle birlikte ilk Mslman mantk tarihisi saylabilecek bn Haldun (1332-1406) tarafndan aklkla ifade edilmektedir. zetle aklarsak, kelam bilginleri iman ve din kurallarn kabul ettikleri birtakm temel ilkeler ve kendilerine zg birtakm kantlamalarla temellendirmilerdi. Bu bilginlerin bir ksmna gre, din ile ilgili kurallar temellendirmekte kullanlan kurallar da din kurallar arasndadr. Kantlama geersiz olduunda kantlamann gstermeye alt ey de geersiz olur. Mantklarn dayana olan, tmellerin zihin dndaki varl, kelam bakmndan geersizdir. Bylece mantktan geriye Mantklarn kesin ve zorunlu bilgiye gtrdn savunduklar tantlama (burhan) deil, sadece biimsel tasm ve tanmla ilgili baz genel ilkeler kalr. Mantklarn bavurduu ilke ve tasmlarn ou kelama gre geersiz olduuna gre bunlarn iman ve din konularnda kullanlmas kabul edilemez. bn Halduna gre daha sonra Gazl ve Rznin abalaryla Kantlama geersiz olduunda kantlanan da geersiz olur dncesi terk edilerek, mantk kurallarnn kelamclarn baz kantlamalarna aykr olmakla birlikte din kurallarna aykr olmad kabul edilmitir (bn Haldun 2005. s.888-90). Gazlnin abalaryla mantn Mslmanlar arasnda kabul grmesi ve yaygnlk kazanmasndan sonra da manta kar eletirel bir tutum sergileyen dnrler olmutur. Gazl sonrasnda manta kar pheci tutumun en dikkat ekici rneini bn Teymiyye (1263-1328) vermektedir. Mant dini inan ve dini bilimler iin bir tehdit olarak gren ve mantn yaygn kabul grmesinden rahatszlk duyan Teymiyye eletirilerinde zellikle Gazlnin adn anmaktadr. Teymiyyenin ilgi ekici zellii, felsefeye ve manta srarl eletiriler yneltirken aklc bir syleme bavurmas ve felsefecilerin hakl olduunu dnd ynlerini de yazlarnda aka belirtmesidir. Onun eletirilerinin bir ksm u ekilde zetlenebilir: 1. Mantn kurucusu olan Aristotelesten nce de pek ok dnr ortaya kmtr. Bu dnrler tutarl dnceler ileri srmek bakmndan, mantn kurulmasndan sonra gelen dnrlerden aa kalmamaktadr. 2. Aristoteles mant kurduktan sonra da pek ok dnr onun mantk sistemini reddetmitir. Mantk doruya ulamann tek yolu ise, bu kadar dnrn manta kar kmas nasl aklanacaktr? 3. Mslmanlarn mantk ile karlamasndan sonra her slam mezhebinden pek ok dnrn manta kar km olmas nasl aklanacaktr? 4. Mslman din bilginleri btn din bilimlerini ve dilbilimi, mant tanmadan nce ve mant tanmamalarnn eksikliini duymadan kurmulard. Dahas mantk dinde de kullanlmaya baladktan sonra bilimde ve dncede duraklama ve sonra da gerileme olmutu. Demek ki mantk ne bilimlerin kurulmasnda ve gelimesinde gereklidir ne de bilimde duraklama ve gerilemeyi engelleyebilmektedir. 5. Mantk tartmalarda ortak bir l salad, bu sayede tartmalarda doruya ulalaca dnlmektedir. Oysa Mslmanlarn mantk ile tanmasndan sonra anlamazlklar azalmam, daha da artmtr. Ayn manta gre dnen dnrler de derin gr ayrlklarna dmekte ve mantk bunu engelleyememektedir. 6. Pek ok hadis, tefsir ve fkh bilgininin manta kar km olmalar nasl aklanacaktr?

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

55

7. Mslmanlarn en hayrllar ve en erdemlileri olan ilk Mslmanlar mantn adn bile duymamlardr. 8. Mantn insan akl yrtrken hata yapmamasn saladn dnen mantklarn kendileri (dini konularda) dnrken hata yapabilmektedirler (Uluda 1987, s.44). Bu genel eletiriler dnda Teymiyye mantn kavramlar zerinden daha ayrntl eletiriler de ortaya koymaktadr. bn Teymiyyenin kar k felsefe ve mantn din ile ilgili konularda, dini bilimlerde kullanlmasna yneliktir. Dind konularda, matematik, fizik, tp gibi konularda mantk-felsefecilerin bilgilerine bavurmakta saknca olmad dncesindedir (Sarkavak s.71). bn Teymiyyeye gre din konularnda nasl akl yrtlecei Kuranda ortaya konmutur. Be sanat konusunda Gazalinin aklamalarna bakarak Teymiyyenin Gazaliye ve onun kiiliinde manta ynelttii eletirilerin bir nedeni daha kolaylkla anlalabilir. Mantklar be sanat iinde sadece tantlamann (burhan) kesin bilgi verdiini kabul etmektedirler. Dini bilimlerde tantlamaya bavurma olana ou zaman bulunmamaktadr. Dolaysyla mantklarn tantlamann kesin bilgiye ulatrmak bakmndan dier sanatlara gre stn olduu dncesi kabul edildiinde, dini bilimlerde ou zaman kesin bilgiye ulalamayaca sonucu kar. Mantn reddedilmesi, bu sonutan kanmann bir gereidir. Teymiyyenin ve benzer pheleri paylaanlarn dnceleri bugn bile ilgi ekmekte ve tartlmaktadr. Ancak bu dnceler daha ok akademik felsefe evrelerinde yaplan tartmalar dnda ok etkili olmam, 13. yzyldan balayarak medrese eitiminin bir paras olarak kabul edilen mantk ortalama eitim alm her Mslmann bilgisinin bir ksmn oluturmutur. Mantn insan akl yrtrken hata yapmamasn saladn dnen mantklarn SIRA SZDE kendileri dnrken hata yapabilmektedirler. sav tek bana manta kar sava dayanak gsterilebilir mi?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

56

Mantn Geliimi

zet
AM A

Fetihlerden nce slam corafyasnda yaplan mantk almalarn aklamak. Fetihlerden sonra Mslmanlarn egemenliine giren corafyada fetihler ncesindeki ilk mantk almalar Sryaniler tarafndan gerekletirilmitir. Sryanilerin Yunan dncesiyle tanmas, Byk skenderin Dou seferi sonrasnda gereklemitir. Byk skenderin Aristotelesin rencisi olmas nedeniyle skenderiye Okulunun ilk nde gelen felsefe ve mantklar Peripatetikler (Antik dnem Aristoteles yorumcular) olmutur. Sryani mantklar Sryanilerin dini okullarnda yetimitir. Sryani okullarndan bazlarnda mantk almalarnn dierlerine gre daha arlkl olduu grlmektedir. Bunlardan bazlar unlardr: Urfa Okulu, Cundipr Okulu, Antakya Okulu, Nusaybin Okulu, Knnesrin Okulu. Sryaniler mantn u blmlerden olutuunu kabul etmektedirler: Kategorilere Giri (sagoji), Kategoriler, nerme stne (Peri Hermenias), Birinci zmlemeler, kinci zmlemeler, Diyalektik (Topika), Sofistik rtmeler, Hitabet Sanat (Retorika), iir Sanat (Poetika). Bu blmlemenin daha sonra Mslman mantklar tarafndan da benimsendii ve Retorika ile Poetikann da mantk konular arasnda sayld grlmektedir. Fetihlerden sonra slam corafyasnda yaplan mantk almalarn aklamak. Mslmanlarn mantk bilimiyle tanmas fethettikleri topraklarda yaayan Sryaniler aracl ile gereklemitir. Mslman dnrler bu bilime byk bir ilgi gstermilerdir. Bunun nedeni, hem kendi aralarndaki tartmalarda hem de elde ettikleri topraklarda yerleik dier topluluklardan insanlarla inanla ilgili konulardaki tartmalarda etkili olabileceklerini fark etmeleridir. Mslmanlarn manta gsterdikleri ilginin sonucunda Sryaniler Yunancadan ve Sryaniceden Arapaya Peripatetik mantk eserlerinin evrilmesi etkinliine girimitir. eviri etkinliinin belirli bir aamaya ulamasnn ardndan, bilinen mantk yaptlarnn Arapa yazan mantklar tarafndan yo-

AM A

rumlar (erhleri) yaplmaya balamtr. Bu yorumlar uzunluuna gre e ayrlmaktadr: lki, muhtasar (ksa erh) olanlar: zgn yaptn ana dncelerini ortaya koymay amalamaktadr ve genellikle yorumlanan (erh edilen) yaptn yars kadar uzunluktadr. kincisi, telhs olanlar: yorumlanan yaptn ifadelerini byk lde yeniden ifade etmekte ve gerektiinde ek aklamalara yer vermektedir. ncs ise, tefsr olanlar: yorumlanan yaptn tamamn paralar halinde ifade etmekte ve her bir parann ayrntl bir aklamasn ortaya koymaktadr. slam dnyasnda ilk byk felsefe okulu olan ve ounluunu Hristiyanlarn oluturduu Badat okulunun en nemli temsilcisi, bu okulda yetimi belki de tek Mslman olan Frbdir. Frbden sonra slam Dnyasnda ilk nemli mantk anlayn ortaya koyan dnr, bn Sn olmutur. Gazl (1058-1111) mantk almalarndan daha ok, etkili bir slam dnr olarak mantn saygnlna yapt katk ile bilinir. Gazl mantn din bilimleri iin faydal bir ara olduu dncesinin Mslmanlar arasnda yaygnlamasn ve bylece Mslmanlarn mantk almalarna daha fazla ilgi duymasn salamtr. bn Rd (1126-1198) spanya Mslmanlarnn kurduu Endls devleti topraklarnda yaam felsefecilerin en etkilisidir. Latinlerin Averroes diye adlandrdklar bn Rd Badat okulu anlayna dnerek, Aristoteles mantn metinlere bal kalarak yeniden yorumlamaya girimitir. Bir yandan bu mantk almalar srerken, mantk Mslmanlar arasnda her zaman olumlu karlanmamtr. Manta eletiriler zellikle Gazl ncesinde pek ok kelamc tarafndan dile getirilmitir.

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

57

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Sryanilerin eviri etkinlii srasnda Peripatetik okula ait eserlerin evrilmi ve Stoa mantna ait eserlerin gz ard edilmi olmasnn nedenlerinden biridir? a. Sryani okullarndaki mantklarn Yunanca bilmemeleri b. Sryanilerin okullarndaki mantklarn Latince bilmemeleri c. Sryani okullarnn skenderiye okulunun takipileri olmalar d. Sryani okullarnn Stoa okulunun takipileri olmalar e. Stoa mantk eserlerinin ok daha nce Sryaniceye evrilmi olmas 2. Aadakilerden hangisi mantk almalarnda nde gelen Sryani okullar arasnda yer alan Edessa okulunun dier addr? a. Urfa Okulu b. Cundipr Okulu c. Antakya Okulu d. Nusaybin Okulu e. Knnesrin Okulu 3. Aadakilerden hangisi Beytl Hikmenin ilk yneticisidir? a. Huneyn bn shak b. shak bn Huneyn c. Urfal Yakup d. Frb e. Yahya bn Maseveyh 4. bn Snnn mantk almalarnn nemli bir ksmn derledii ansiklopedik almasnn ad aadakilerden hangisidir? a. Organon b. Kitbu-if c. el-Medhal d. el-Meklt e. el-bre 5. Aadakilerden hangisi Gazlnin, verdikleri bilginin kesinlik derecesine gre ele ald ncller arasnda deildir? a. Doutan ncller b. Sezgi nclleri c. Duyu nclleri d. Yetkinlik nclleri e. gd nclleri 6. bn Snnn yapt ayrma gre aadaki nermelerden hangisi ze gre (zt) yorumlandnda doru olur? a. Koan zorunlu olarak hareket eder. b. Yryen zorunlu olarak yer kaplar. c. Yer deitiren zorunlu olarak hareket eder. d. Dnen zorunlu olarak konuur. e. Koan zorunlu olarak yorulur. 7. Aadakilerden hangisi kabul edilen ncler bakmndan tasmn yer bulduu be sanattan biri deildir? a. Tantlama b. Matematik c. Retorik d. Poetika e. Yanltmaca 8. Muhtasar szcnn anlam aadakilerden hangisidir? a. Ksa erh b. Uzun erh c. Ksa iir d. yi konuma e. Yanltma 9. Manta eletiriler yneltildii dnemde Gazali hangi ekilde mantn kabul grmesinde etkili olmutur? a. Mantn felsefe iin vazgeilmez duunu kantlayarak b. Tm felsefecilerin mantk bildiini gstererek c. Mantn felsefeden bamsz olduunu kabul ettirerek d. Aristotelesin yaptlarndan rnekler vererek e. Mantk bilmeden de yaanabileceini gstererek 10. Hoa gitmeyen birinin adn tad iin, bir insandan saknmak gerektiini bildiren ncl, Gazalinin snflamasna gre hangi trdendir? a. mge nclleri b. Duyu nclleri c. Doutan ncller d. Uzlam nclleri e. Kendinden ncller

58

Mantn Geliimi

Okuma Paras
... nsana gre eya btn vechesiyle bilinen olmad gibi, tamamen bilinmeyen de deildir. Ama (eyann) bazs bu gnetir, bu yer kresidir, btn paradan byktr (nermeleri) gibi aka bilinendir. Bazs ise, gnein tutulma nedenin ne olduu vb. batan beri apak olarak bilenemeyenler gibi anlalmas zor olan bilinmeyenler ksmndandr. Durum byle iken insan bu (nutk kabiliyetiyle) bilgileri ve ilimleri, hayatna ait ilerde istikameti ve dayanmay elde edeceine gre, yaratlnda bulunan bilgiyi yeleme ve onu kazanma yetenei sebebi ile bilinmeyen eyleri renecek bilgisini mkemmelletirmeye gereksinim duyacaktr. Buna iki eyden biri ile ulaabilir: ya erdemli kiilerin bildirdii tevkifi (dinin nass ile olan, bilinen) bilgileri elde etmekle.-Vahiy yoluyla yce Allahtan gelen ve peygamberlerden alnan bilgiler gibi-Bu da sz kabul grm ve gr beenilmi kiilerden alnan ve eski filozoflarca makbulat diye adlandrlan eylerdir. Ya da insann, kendisi ile bilinmeyen bir eyin bilgisini elde ettii eydir ki oda bilinmeyeni bilinenle kyaslamaktr. Bu metotda-kyas esnasnda- bilinmeyenlerin bilinen eylere uygun olmasna ihtiya duyulur. Aralarnda bu uygunluk yoksa insann bilinen ey ile bilinmeyeni elde etmesi mmkn deildir. Elde edilen sonuta hataya dlmemesi ve yanlmalara maruz kalnmamas iin bu uygunlukta bir takm kural ve metotlara ihtiya duyulur. Aksi halde bir ey aklanmad halde aklanm veya akla kavutuu halde aklanmam zannedilir. Bu durum ou zaman ilerin birbirine karmas sebebiyle meydana gelir. Bylece insan ulat sonula aldanr, doru ile yanl birbirinden ayramaz. Bu nedenle insan, zihnin hibir ite hata yapmayaca, yanlmayaca ve kural dna kmayaca bir ekilde bilinmeyenin doru olarak bilinmesini salayan metot ve kurallar reten bir bilim daln (sanat) meydana getirmeye (istinbat) muhtatr. Eski filozoflar btn bilimleri (sanat) meydana getirdikleri gibi bu ilmi de elde ettiler ve onu sadece insanda bulunan nutk sfatndan tretilmi olan bir isim ile adlandrdlar. Demek ki bu ilim insan hatalardan sakndrarak, kendisinden kyaslarn elde edildii kurallarla varmak istedii doruya ulatrr ve bilinmeyeni renmi olur... Kaynak: Mantk Sanat ve Faydalar (Yazar bilinmiyor), eviren: Hseyin aldak, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, cilt: V, say: 1, s. 417-422.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden nce slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden nce slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Fetihlerden Sonra slam Corafyasnda Mantk blmn yeniden okuyun.

2. a

3. e

4. b

5. e

6. b

7. b

8. a

9. c

10. a

3. nite - Ortaada slam Corafyasnda Mantk

59

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dilimizde de kullanlan mantk, sz anlamna gelen nutk szcnden tremitir. Bunun nedeni bu bilimin konusunu oluturan akl yrtmelerin ancak bir dilde gereklemesidir. Bu Retorika ile Poetikann da mantk konular arasnda saylmasn salam olabilir. Sra Sizde 2 Bu sorunun yant mantk bilmenin ne demek olduuna baldr. Mantk bilmek sadece mantk kurallarn bilmek anlamna gelirse, mantn akl yrtme yetimizi doru ynde tutmas pek beklenemez. Bunu beklemek bir oyunun kurallarn ok iyi bilen herkesin o oyunu ok iyi oynayabileceini beklemek gibidir. Eer mantk bilmek sadece mantk kurallarn bilmek deil, bu kurallar yerli yerinde kullanmak ise, Frbnin dedii gibi, mantk hataya dlmesi olanakl her konuda akl yrtme yetimizi doru yneltecektir. Sra Sizde 3 Mantn insan akl yrtrken hata yapmamasn saladn dnen mantklarn kendilerinin de dnrken hata yapabilmeleri tek bana ele alndnda manta kar sav destekleyemez. Bunu yapmak mantkta ad hominem diye bilinen, kiiyi hedef alma anlamna gelen uslamlama yanlna dmektir. Bilerek ya da bilmeden mant kt kullananlarn olmas mantn zararl veya yararsz olduunu gstermez. Bunun iin manta ynelerek, manta uygun akl yrtmenin yanltc olabildiini gstermek gerekir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Adamson, P. & Taylor, R. (2005) The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. Cambridge University Pres. Bingl, A. (1999) Osmanl Dnyasnda Mantk Bilimi ve Eitimi, Felsefe Dnyas (29). apak, . (2004) slam Dnyasndaki lk Mantk almalarna Genel Bak, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi (9). apak, . (2005) Gazalinin Mantk Anlay. Elis Yay. Fakhry, M (2002) Al-Farabi: Founder of Islamic Neoplatonism. Oneworld. Gabbay D.M. ve Woods, J. (2004). Handbook of the History of Logic. cilt 1. Elsevier. Gazali (2002) Felsefenin Temel lkeleri. (Makasd elFelasife) ev. Cemaleddin Erdemci. Vadi Yaynlar. bn Haldun (2005) Mukaddime. Dergh Yaynlar. (hazrlayan Sleyman Uluda) nati, . (2007) Mantk Nasr & Leaman (2007) iinde. Keklik, N. (1966) slam Mantk Tarihi ve Farabi Mant. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn. Kneale, W. & Kneale, M. (1962). Development of Logic. Clarendon Press. Kz, . (1999) slam Mantk Klliyatnn Teekkl, Felsefe Dnyas (30). Nasr, S.H. & Leaman, O. (2007) slam Felsefesi Tarihi cilt 3. ev. al, . & Baolu, H.T. Alm Kitap. ner, N. (1974) Klasik Mantk. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar Rescher, N. (1963) Studies in the History of Arabic Logic. University of Pittsburgh Press. Rescher, N. (1964) Development of Arabic Logic. University of Pittsburgh Press. Sara, C. (1952) slam Dnyasnda Matematiin Douu ve Gelimesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. 1(4) Sarkavak, K. (1997) bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar Felsefe Dnyas (24). Street, T. (2004) Arabic Logic, Gabbay ve Woods (2004) iinde. Street, T. (2005) Logic, Adamson & Taylor (2005) iinde. Uluda, S. (1987) bn Teymiyyede Mantk Meselesi, slami Aratrmalar (4). Yaren, T. (2003). bn Sina Mantna Giri. lhiyt Yay.

4
Amalarmz

MANTIIN GELM

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aristotelesi mantk mirasnn Latinceye nasl aktarldn aklayabilecek, Skolastik mantn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Peripatetikler De re / De dicto Skolastik Gnderme Sinkategoremata Kategoremata Sophismata Insolubilia Obligationes Consequentia

indekiler

Mantn Geliimi

Ortaa Avrupasnda Mantk

GR ARSTOTELESN MRASI SKOLASTK MANTIIN ANAHATLARI

Ortaa Avrupasnda Mantk

GR
Ortaa Latin dnyasnda mantn geliimi iki nemli ksmdan olumaktadr. Biri daha nceki mantk birikiminin Latinceye aktarlmasdr. Bunun en nemli ksm Aristotelesin mantk sistemini oluturan Organonun ve Organonu oluturan kitaplarn yorumlarnn Ortaa Avrupa dncesinin egemen dili olan Latinceye evrilmesidir. Aristoteles mant ile birlikte Ortaa ncesinin bir dier temel mantk sistemi olan Megara-Stoa mantn oluturan yaptlar Ortaa mantklarna ulaamamtr. Organonun Latincedeki ilk evirileri ve ilk yorumlar 13. yzyln ortasna gelindiinde tamamlanmtr. Ortaa Latin mantnn geliiminin ikinci nemli ksm ise Ortaa Latin mantklarnn benimsedikleri Aristotelesi mantk anlayna yeni dnceler ekleyerek kendi mantk anlaylarn ortaya koymalardr. Sonuta ortaya kan mantk sistemi Skolastik mantk olarak adlandrlmaktadr. Bu ayrm Latinlerin bir dnem sadece bir eviri etkinlii ile yetindii ve bu dnemde hibir zgn dnce gelitirmedikleri anlamna gelmemelidir. Ortaa Latin mantnn oluumunun her aamasnda, mantklarn Aristotelesin yaklamna bal kalmaya altklar dorudur. Ancak nde gelen Ortaa mantklar en azndan Aristotelesin ortaya att kimi kavramlar daha aka tanmlamaya abalam, bunu gerekletirmeye alrken de manta yeni kavramlar katmtr. Bylece Aristoteles mantnn dayand kavramlara ilikin zerinde tartlabilecek farkl yorumlar ortaya kmtr. Aslnda Skolastik mantn oluumu da bu abann bir sonucu olarak gereklemitir. Hem Skolastik mantn zgnl hem de ada mantkla olan ilikisi tartma konusudur. Uzun sre Ortaa mantnn, Aristoteles mantnn tesine geemedii dncesi Kant gibi felsefeciler de hem de ada mantklar arasnda yaygndr. Ancak 1930lu yllardan itibaren Ortaa mantna ynelik aratrmalar bu dncenin deimesini salamtr. Skolastik mantn hem Aristotleles mant ile hem de ada mantkla olan ilikisi hakknda bir yargya varabilmek iin, Skolastik mantklarn Aristoteles mantn yeniden ekillendirirken ona kattklar yeni elerin ortaya konmas ve deerlendirilmesi gereklidir. Ortaa mantnn genel deerlendirilmesinde nemli bir glk, Ortaa mantklarnn yaptlarnn byk ksmnn henz incelenmemi olmasdr. Dolaysyla, belirli bir konu hakknda bile genel bir yargya varmak zordur: Daha nce deerlendirilmemi bir yapt bu yargya ters debilir. imdilik herhalde en dorusu, her balk iin o konuda-

62

Mantn Geliimi

ki dnceleriyle en ok etkili olduu anlalan mantklarn grlerine yer verip bunlar zerinden bir deerlendirme yapmaktr. Bu nitenin ilk ksmnda Skolastik mantn kaynaklarn ve tarihsel geliimini az nce deindiimiz snrllklar da gz nnde bulundurarak ele alacaz. kinci ksmda ise Skolastik mantn temel kavramlarn ele alacaz. Yeri geldike (yukarda belirttiimiz yaklam dorultusunda) Skolastik mantn hem Peripatetik mantk ve Stoa mant ile hem de ada mantk ile ilikisine deineceiz.

ARSTOTELESN MRASI
Ortaa Latin mant Roma mparatorluunun Latince konuulan Bat Roma ile Yunanca konuulan Dou Roma olarak ikiye ayrld 5. yzyldan Rnesansa kadar geen dnemde Latin dnyasndaki mantk almalarn kapsar (Ashworth, 1998). 1000li yllara kadar Ortaada mantk almalarnda dikkati eken bir yenilik grlmemektedir. Bu dnemde mantk geleneinin canl kalmasn salayan Benedikten manastrlarndaki eitim olmutur. Oxford, Paris ve Bolonya bata olmak zere 13. yzyln bandan itibaren niversiteler olumaya balamtr. Mantk eitimi ve ardndan mantk almalar bu niversitelerdeki ekinliin nemli bir parasn oluturmutur. Buna Dominiken ve Fransisken tarikatlarnn kurumlaarak kendi eitim dzenlerini oluturmalar eklenmi bylece Ortaa mantk almalar hz ve eitlilik kazanmtr (Ashworth, 1998). Ortaada zellikle 13. yzyln ikinci yarsndan sonra egemen mantk sistemi Aristotelesin mantk sistemidir. Aristotelesin felsefe yaptlar da ancak bu tarihten sonra aratrma konusu olmu ve Skolastik eitimin bir paras haline gelmitir. Buna karlk 13. yzyln ikinci yarsna kadar Ortaa Latin dnyasnda mantk almalar, bu tarihe kadar sren eviri etkinlii dnda, Peripatetik gelenekten bir lde bamsz biimde gelimitir. Stoa mant Ortaa Latin mantklarnn dorudan ilgisini ekmemi grnmektedir. Peripatetik mantklarn Aristoteles mantn yorumlayp geniletirken Stoa mantndan yararlandklar bilinmektedir. rnein, Stoa mantnn younlat nerme eklemleri mant Peripatetik mantkta yerini zellikle koullu tasmlar ksmnda bulmutur. Ortaa mantnn ilk dneminden balayarak Latinlerin sadece Aristotelesin Organonuyla deil, Peripatetik mantklarn yorumlaryla da ilgilendikleri bilinmektedir. Sonu olarak, Stoa mantnn Ortaa Latin mantnn oluumunda etkisiz olduunu syleyemeyiz; sadece bu etki, Aristoteles mantnn aksine, Peripatetik mantklarn eserleri aracl ile yani dolayl olarak gereklemitir. Ayrca bu etkinin sadece dolayl deil, ayn zamanda Aristotelesin etkisiyle boy lemeyecek derecede snrl olduunu sylemek olanakldr. Yeni Platoncular bile nce kendi mantk anlaylarn gelitirmeyi abalayp bunda baarl olamaynca Aristoteles mantnn ilkelerini benimsemek zorunda kalmlardr. Aristoteles mantnn egemenlii ancak doa biliminde de yeni yntem araylarnn hz kazand Rnesans hareketi srasnda sarslmtr. Ortaada hem slam corafyasnda hem de Batda mantk almalarnn en nemli ksm Aristoteles mantnn bat dnyasna tanmasdr. Aristoteles mant sadece Organonu deil, Organonu aklamay amalayan yorumlar da iermektedir. Aristotelesin mantk almalarnn ilk evirileri ve ilk yorumlar 13. yzyln ortasna gelindiinde tamamlanmtr. Porphyrynin Aristotelesin Kategorilerine yazd sagoge (Giri) her iki corafyada nemli bir ek kaynak metin oluturur. Ortaada Latin mant sz konusu olduunda logica vetus (eski mantk) ve logica nova (yeni mantk) ayrm yaygndr. Porphyrynin sagogesi, Aristoteles Or-

Ortaada slam corafyasnda olduu gibi Latin corafyasnda da mantk almalar ilk nce Peripatetik kaynaklara ynelmi, Aristotelesi mantk uzun yzyllar boyunca egemen olmutur.

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

63

ganonunun Kategoriler ve nerme stne kitaplar ve Boethiusun (yaklak 475526) yorumlar logica vetusu oluturmaktadr. Latinler iin nemli bir kaynak olan Organonun tamamnn Boethius tarafndan Latinceye evrildii dnlmektedir. Bu eviriden sadece kinci Analitikler kaybolmu dierleri uzun yzyllar boyunca Organonun asl evirileri olarak yerini korumutur. Boethius Porphyrynin sagogesini, Marcus Tullius Ciceronun (M.. 106-43) Topiklerini ve Aristoteles mantnn bir ksmn yorumlamtr. Blme stne, Topikler stne, Kategorik Tasmlar stne ve Koullu Tasmlar stne bamsz almalar ile Ortaa mantnn oluumunda byk pay sahibidir. 12. yzyln ikinci yarsndan sonra Organonun dier ksmlar, logica nova ele alnabilmitir. Ayrca Farabi, Gazali ve bn Rdn mantk eserleri de iinde olmak zere Arapadaki Aristoteles yorumlarnn, ayrca Themistus, Ammonius gibi dnrlerin Yunancadaki Aristoteles yorumlarnn Latinceye evrildii ve bu eserlere bavurulduu grlmektedir (Ashworth, 1998). Ortaan ilk byk mantks Petrus Abelardusdur (Peter Abelard, 10791142). Abelardus Aristoteles mantn yorumlamann yan sra, bamsz bir mantk almas olan Dialektikay yazmtr. Abelardus antikadan beri sren mantk tartmalarna zgn katklarda bulunmutur. Kipli nermelerin ve koul nermelerinin yorumlanmasna ynelik dnceler ortaya koymu, tmel nermelerin varlk yklenimi sorununu ele alm, nermelerin zamana greli doruluu konusunu yeniden gndeme getirmitir. Kipli nermeler konusu Aristoteles tasm sistemine kipli nermeleri de katmak istediinde ortaya kmtr. Tmel nermelerin varlk yklenimi sorunu kategorik nermelerle yaplan tasmlar bakmndan nemlidir. Koul nermeleri ile ilgili tartmann Stoallardan beri tartldn belirtmitik. nermelerin zamana gre doruluu ise Diodorusun ana karmnda beliren bir konudur. imdi bu noktalarn her biri zerinde ksaca duralm: Abelardus kipli nermelerin yorumlanmasnda de re ve de dicto olarak ayrmn aka ortaya koymutur (De dicto sylenene ilikin, de re ise eye ilikin demektir). Mantk bakmndan de dicto ile de re arasndaki temel ayrm egnderimli terimlerin yerdeitirmesinin doruluk deerini koruyup korumamasdr. Petrus inanyor ki Sokrates idam edilmitir nermesini ele alalm. De re yorumlamaya gre Petrusun inanc nermede ad geen eylere ilikindir. Tarihsel bir olgu olarak, Sokrates ile Platonun ou diyalounun bakiisi ayn kiidir. Dolaysyla de re yorumlamaya gre, Petrus inanyor ki Sokrates idam edilmitir nermesi doru ise Petrus inanyor ki Platonun ou diyalounun bakiisi olan filozof idam edilmitir nermesi de doru olmaldr. De dicto yorumlamada ise Petrusun Petrus inanyor ki Sokrates idam edilmitir nermesi ile ifade edilen inanc Sokrates idam edilmitir nermesi (dictumu) hakkndadr. Dolaysyla, Sokrates ile Platonun ou diyalounun bakiisi ayn kii olmasna ramen, Petrus inanyor ki Sokrates idam edilmitir nermesi ile Petrus inanyor ki Platonun ou diyalounun bakiisi olan filozof idam edilmitir nemesi farkl doruluk deerlerine sahip olabilir. Abelardus de dicto kiplerin gerek anlamda kip saylamayaca grndedir. nanyor ki sz gibi, belirttii tutum dolaysyla de dicto/de re ayrmna yol aan iki sz SIRA SZDE daha bulunuz? Aristotelesin tasm oluturan terimlerin hibirinin bo-olmadn (yani bu terimlerin her birinin en az bir eye uygulanabildiini) kabul ettiini belirtmitik. Bu S eye durumda Her S P dir nermesinde geen S terimi de en az bir O R U uygulanr. P
DKKAT DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

64

Mantn Geliimi

terimi S olan her eye uygulandndan, en az bir ey de S olduundan P terimi en az bir eye uygulanabilir demektir. Dolaysyla, S terimi bo deilse, Her S P dir nermesinden Baz S P dir nermesi elde edilir. Aristotelesin bu kabuln fark eden Abelardus, Her S P dir nermesini Baz eyler S dir ve bu eylerin her biri P dir biiminde yorumlar. Zaman kipli (tensed) nermelerin yorumlanmasna olanak vereceini fark ederek Abelardus nermelerin belli bir zamanda doru olmas kavramn ortaya atmtr. Abelardus Ya p ya da q nermesini p-deil ise q nermesi ile edeer kabul etmektedir. p-deil ise q nermesindeki ise ifadesini de sk-gerektirme olarak yorumladndan, tikel-evetleme nermelerini farkl bir ekilde yorumlam olmaktadr. Albertus Magnusun (Byk Albert, yaklak 1200-1280) ansiklopedik almas ortaa dnrnn bu noktaya gelindiinde sahip olduu mantk mirasn belgelemektedir. (Bkz. Boehner, s. 2-5.) Albertus bu almasndaki amac Yunan, Arap ve Yahudi dnrlerinin almalarnda bulunan tm bilimsel ve felsefi bilgiyi Bat Latin Dnyasndaki adalarnn kolayca eriebilmesini salamaktr. Albertus, Porphyrynin sagogesini genileterek be tmeli (cins, tr, ayrm, zellik ve ilinek) ele alr (De Praedicabilibus). Ayrca, Boethiusun kategorik tasmlarn, artl tasmlarn ve blme zerine yaptn inceler (De categoricis syllogismis, De hypotheticis syllogismis ve De divisione). Bunun dnda Organonun tm ksmlarn yorumlayarak evirir. De praedicamentis, Perihermenias, Priora Analytica, Posteriora analytica, Topica, Elenchi. Bu almasnn dnda, Gilbert de la Poreenin (1070-1154) Aristotelesin on kategorisinden son alts zerine incelemesi olan De Sex Principiis zerine de bir inceleme yazar.

SKOLASTK MANTIIN ANAHATLARI

Skolastik mantk olarak adlandrlan bu mantn zgnl ve ada mantkla olan ilikisi hakknda bir yargya varabilmek iin, Skolastik mantklarn Aristoteles mantn yeniden ekillendirirken ona kattklar yeni eleri ortaya koymak ve deerlendirebilmek gerekir. Bu ksmda Skolastik mantklarnn bavurduu temel kavramlarn en nemlilerini, Skolastik mantkta ortaya kan belli bal tartma konularn ve bu konularda ortaya kan belli bal baz yaklamlar ele alacaz.

Gnderme Kuram
Akl yrtmeler nermelerden, nermeler de terimlerden olutuuna gre mantk iin terimlerin incelenmesi temeldir. Terimlerin zellikleri, iinde getikleri nermelerin ve dolaysyla akl yrtmelerin zelliklerini etkiler. Terimlerin zelliklerinin (proprietates terminorum) incelenmesi Skolastik mantn nemli bir ksmn oluturur. Ortaa mantklar terimlerin zelliklerinin incelenmesinin mantn bir ksm olmas gerektii konusunda bir dnce ayrl grlmemektedir. Bu konudaki ayrlk terimlerin zelliklerinin hangi balklar altnda incelenecei, terimlerin balca zelliklerinin neler olduu konusunda ortaya kmaktadr. (Ortaa mantklar arasnda bu konudaki farkl grler iin bkz. Read, 2011.) Bu ayrntlara girmezsek ortaa mantklarndan birinin ya da dierinin ele ald balca zellikler unlardr: mleme (signification), gnderme (supposition), koalama (copulation), adlama (appelation), zayflatma (restriction), glendirme (ampliation), dalma (distribution) ve grelik (relation). Bu zelliklerin her biri balangta bamsz bir alma konusu, en azndan bir almann iinde ayr bir blm iken, daha sonra hemen hepsi gnderme kuram iinde birletirilmitir. Gerekten

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

65

bunlardan herhangi birini dierlerinden en az birine deinmeden ele almak olduka gtr. Dolaysyla bunlarn hepsini gnderme kuram bal altnda ele almak uygun olacaktr. Gnderme kuram ou Skolastik mantk sisteminin dayand temellerden biridir. Ortaa Arap mantnda gnderme kuramnn yer almadn savunan mantk tarihilerinin gr doru ise (Street, s. 249), gnderme kuram ayn zamanda Ortaada Latin mant ile Arap mant arasnda yaplacak bir karlatrmada temel oluturabilecektir. 12. yzylda ekillenmeye balayan gnderme kuramnn balangcnda gnderme ad-soylu (addan tremi terimler) terimlerin bir zellii olarak kabul edilmekteydi. Ayrca, koalama sfatlk (adjectival term, bir ad veya adl etkileyen terimler) terimlerin bir zellii, adlama edimsel varlklara gnderen terimlerin bir zellii olarak grnmektedir. Gnderme kuramnn geliim srecinde, bu zellikler aratrma konusu olmaktan km veya farkl anlamlar kazanmlardr (Ashworth, 1998). mleme (signification) bir terimin bir eyi (bir bireyi ya da bir tmeli) gstermek zere atanm olmas, en azndan bir eyi gsterebilme zelliine sahip olmasdr. Bir eyin kendi bana ya da dier terimlerle birlikte imlemli (significant) olmas o eyin bir terim olmasnn gereidir. Ockhaml William (1287-1347) ve dier adc dnrlere gre bir szcn imlemi o szcn doru olarak yklenebilecei tikellerden oluur. Genel bir terimin bir zel addan fark form veya zellik gibi farkl bir trden bir eyi imlemesi deil, birden ok tikele yklenebilmesidir. rnein, Sokrates szc sadece bir varl imlerken, insan szc Sokrates, Aristoteles, Ockham gibi pek ok varla doru olarak yklenebilir. Aristotelese gre, szck zihindeki bir kavram imler ve bu sayede eylerin ad olarak i grr. Augustinee gre ise szckler (kavramlar deil ama) kavramlar aracl ile eyleri imlemektedir (Read, 2011). zellikle ge dnem Ortaa mantklarnn ouna gre terimin gndermesi ancak bir nerme iinde zne (konu) veya yklem olarak kullanldnda gerekleir. Gnderme (supposition) imlemli (significant) bir terimin bir nerme iinde kullanlarak nermede bir eyin yerini tutmasdr. Bir terim imlemli olmas sayesinde, bir nermede kullanldnda belirli bir eye veya belirli eylere gnderir. Bu anlamda imleme gndermeden nce gelmektedir. Ortaa mantklar arasnda gndermenin aadaki biimde blmlenmesi yaygndr. (i) Maddi gnderme (ii) Basit gnderme (iii) Bireylere gnderme Basite ifade edildiinde maddi gnderme terimin kendisine gndermesidir. nsan bir addr ve nsan iki hecelidir tmcelerinde insan terimi maddi gnderme ile kendine gndermektedir. Dolaysyla, bir terimin bir nermedeki gnderim trnn (veya, daha kesin ifade edersek, bir terimin bir nermedeki bir geiinin gnderim trnn) maddi gnderim olduunun belirtilmesi, o terimin o nermede kullanlmadn anldn sylemenin Ortaa mantndaki yoludur: nsan iki hecelidir nermesi ne bir canl tr olarak insann ne de Ahmet, Aye gibi her bir insann bir szck olduunu ifade eder. nermede ifade edilen bir harf dizisinin bir zelliidir. Gndelik yazl dilde bir szc anmann yolu o szc trnak iaretleri iine almaktr. Bu ekilde yukardaki nerme nsan bir szcktr biiminde ifade edilmektedir (Sembolik mantkta ise, trnak iaretleri yerine keli st-parantezler gibi iaretlemelere bavurulur: A B gibi).

66

Mantn Geliimi

Bir terimin bir kavrama (tmele) gndermesi basit gndermedir. Bir baka deyile, adc olmayan ve terimlerin kavramlar ve benzeri eyleri imlediini kabul eden biri iin, basit gnderme terimin imlemine gndermesidir. nsan en mkemmel canldr dendiinde insan terimi basit gnderme ile bir ikinci tze gndermektedir. Petrus Hispanusa gre bir ad yklem olduunda gndermesi her zaman basit gndermedir. Bireylere gndermede terim doru olarak uyguland tikellere gnderir. Daha ak ifadeyle, terimin iinde getii nerme bu terim araclyla belli bireyler hakkndadr: Terim bu bireylerin yerini tutmaktadr. ou mantkya gre bireylere gnderme bir genel terimin nermede bir niceleyici ile birlikte kullanlmas ile gerekleir. rnein, Her insan akldr ve Baz insanlar filozoftur nermelerinde insan terimi bireylere gnderir. Bir nermede geen bir terimin gndermesinin basit gnderme mi, bireylere gnderme mi olduuna karar vermek kolaydr. Doru bir nermede geen bir terim bireylere gnderdiinde, bu nermeden bu terim yerine gnderdii bireylerden birinin adn koymakla yine doru bir nerme elde etmek olanakldr. rnein, Her insan aklldr doru nermesinden Caesar aklldr doru nermesi, Baz insanlar filozoftur doru nermesinden Aristoteles filozoftur doru nermesi elde edilir. Bu durum basit gnderme iin geerli deildir. rnein, nsan bir trdr nermesinde insan teriminin gnderim biiminin bireylere gnderme olmadn kolayca syleyebiliriz. Gerekten, hibir insan bir tr olmadndan, bu nermeden insan genel terimi yerine belli bir insann adn koymakla doru bir sonu elde edilemez.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki nermelerde alt izili szcn gnderme biimini belirtiniz. SIRA SZDE nsan iki hecelidir Fil en byk hayvandr At bir canl D N E L M trdr. Baz canllar scakkanldr.
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Gnderme kuram nermelerin ve karmlarn zellikleri ile yakndan ilikilidir. nermelerin zelikleri bakmndan, nermede geen terimlerin gndermeleri DKKAT ile doruluk deerleri ilikilendirilmitir. (1) Terimleri ayn eye gnderen olumlu nermeler doru kabul edilmektedir. Buna gre Aristoteles mantn kurucusuSIRA SZDE dur nermesi dorudur. Bu kuraln baz aykrlklar aka belirtilmektedir: rnein, Tanr olumsal olarak Tanrdr nermesi hem znesi hem de yklemi Tanr olduu hlde yanl olduundan kipli nermeler kuraln dnda tutulmutur. DoAMALARIMIZ laysyla, nermenin kurala aykrlk oluturmas nermede geen olumsallk kipine balanmtr. (2) zne ve yklemi ayn eye gnderen olumsuz nerme yanltr. (3) Terimleri Afarkl eylere gnderen olumlu nerme yanltr. (4) Terimleri K T P farkl eylere gnderen olumsuz nerme dorudur. rnein, nsan ta deildir nermesi insan ve ta farkl eylere gnderdii iin dorudur. (5) Skolastik mantkta yaygnE birV kabule gre, olumlu bir nermede terimlerden (zne veya yklem) T LE ZYON birinin (veya her ikisinin) gnderimi yoksa, bu nerme yanltr. rnein, Yunan mitolojisinde ba aslan orta bedeni kei ve ylan kuyruklu bir varlk olan Chimera iin Chimera bir hayvandr nermesi, znesinin gnderimi olmad iin yan N T E bir T ltr. Chimera R N E Chimeradr nermesi bile yanltr. (6) Olumsuz bir nermede terimlerinden birinin (veya ikisinin birden) gnderimi yoksa o nerme dorudur. (Ashworth 1974, s. 65-66).

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

67

Gnderim kavram karmlar konusu iin de temel bir kavramdr. rnein, geerli grnen baz karmlarn sezgisel olarak niin geersiz olduu, karmda geen terimlerin gnderim trne bavurularak aklanabilmektedir. Aadaki karm ele alalm. nsan canllarn en deerlisidir. Sokrates bir insandr. O halde, Sokrates canllarn en deerlisidir. Grnte bu karm birinci figrn Barbara biiminde olup dolaysyla geerli saylmas gereken bir karmdr. Ancak nclleri doru ve sonu nermesi apak yanl olan bu karm, tanma gre geersiz saylmaldr. Bu durum karmda geen insan teriminin her iki ncldeki gnderim biimine bakarak aklanabilir. Birinci nclde bir ze gnderdii iin, bu nclde insan teriminin gnderim tr basit gndermedir. kinci terimde ise insan terimi doru olarak uygulanabilecei tikellere gnderdii iin, terimin bu ncldeki gnderim tr bireylere gndermedir. Bir anlamda, bu iki nclde grnte ayn olan insan terimi iki ayr terimdir. Appellation szcnn tredii appellare fiili Latincede adlandrma anlamna gelmektedir. Adlandrma dili kullanan birinin bir etkinlii olarak anlaldndan, bir terim ile bir eyi etiketleme etkinliini deil, bir terimin belirli bir eyin ad olmas zelliini ifade eden Appellation szcn Trkede adlama olarak yeni bir szckle karlamak uygun olacaktr. Ad ile bir tikeli gsteren zel adlar deil, birden ok eyi gsteren genel terimleri anlamak gerekir. Ad olmay bu anlamda kabul ettiimizde, at szcnn her bir atn ad olduunu syleyebiliriz. Appellation Ortaa mantnda yerini zamanla gndermeye (supposition) brakmtr. Glendirme (ampliation) bir terimin dier bir terimin gnderimini geniletmesi ve kstlama (restriction) ise bunun aksine bir terimin dier bir terimin gnderimini daraltmasdr. rnein, yal sfat Bir yal insan yryor nermesinde insan teriminin gnderimini daraltmaktadr. Glendirmenin gerekleebilecei yollardan biri nermenin zaman kipinin imdiki zamandan (geni zamandan) gemi zamana veya gelecek zamana dntrlmesidir. Bir insan filozoftur nermesinde insan teriminin gnderimi bugn varolan insanlarla snrl iken, Bir insan filozoftu nermesinde insan teriminin gnderimi bugn varolan insanlarn yan sra gemite varolmu insanlar da iine alacak ekilde genilemitir. Bir insan filozof olacak nermesinde ise, insan teriminin gnderimi bugn varolan insanlarn yan sra gelecekte varolacak insanlar da iine alacak ekilde genilemi olur. Skolastik mantkta greliin (relation) konusu greli terimlerin gnderimidir. Greli terimler anlalmas baka terimlerin anlalmasna bal olan terimlerdir. O, onun, kendisi gibi terimlerin gnderimi ancak nermede daha nce geen terimlerin gnderimine gre belirlenir. Aristoteles bir filozoftur ve o mantn kurucusudur nermesinde o terimi Aristoteles terimine gre anlalr ve nerme bylece Aristoteles bir filozoftur ve Aristoteles mantn kurucusudur nermesine edeerdir. Terimin gnderimi bir nerme iinde kullanm ile gerekletii grndeki mantklar iin, glendirme ve kstlama gcne sahip bir terim de bu gcn ancak bir nerme iinde ortaya koyabilir. Petrus Hispanusa gre sadece bireylere gnderimi olan genel terimler glendirilebilir veya kstlanabilir. Skolastik mantk sistemlerinin ounda nemli bir ksm oluturmakla birlikte, gnderim kuram tm Skolastik mantk sistemleri iin ncelikli deildir. Paris, Bolonya ve Erfurt Okullarnda terimlerin gnderimlerinden (kaplamlarndan) ok an-

68

Mantn Geliimi

lamlar (ilemleri) zerinde durulmaktadr. Bu okullarn mantk yaklamnda basit, maddi ve bireylere gnderme ayrmnn yerini modi essendi (varlk biimleri), modi intelligendi (anlalma biimleri) ve modi significandi (imleme biimleri) ayrm almaktadr (Ashworth, 1998).

Sinkategoremata
Kategorematik terimler zne ve yklem konumunda geen terimler, sinkategorematik terimler ise nermeyi oluturan dier terimlerdir.

Ortaa bat mantklarnn nemli bir katks kategoremata-sinkategoremata ayrmn yapmalardr. Genel bir ifade ile nermelerde zne ve yklem konumunda geen terimler kategorematik terimler, nermeyi oluturan dier terimler ise sinkategorematik terimlerdir. Kategoremata-sinkategoremata ayrm hem gnderme kuram ile ilgili olduu kadar az sonra ele alacamz mantksal sonu (consequentia) konusu ile ilgilidir. Daha ak bir ifadeyle kategoremata-sinkategoremata ayrm hem anlambilgisi (semantik) asndan gnderme kuram iinde hem de szdizimi (sentaks) asndan consequentia kuram iinde yaplabilir. Ayrca sinkategoremata mantk problemleri (sophismata) konusu ile de yakn ilgilidir. Bu nedenle sinkategoremata konusunu ayr bir balkta ele almaktayz. Ksaca ifade edersek kategorematik szckler tek bana bir imlemi olan, sinkategorematik szckler ise ancak baka szcklerin imlemini etkileyen szcklerdir. Bu ksa tanma gre sinkategorematik saylan szcklerin bazlar bir nerme iinde getikleri zaman bu nermenin doruluk/yanlln ve bu nermenin dier nermelerle karm ilikilerini etkilemedikleri iin mantn konusu olmazlar. Her, ise gibi dier sinkategorematik terimler ise, bir nerme iinde getikleri zaman bu nermenin doruluk/yanlln ve bu nermenin dier nermelerle karm ilikilerini etkiledikleri iin mantn konusudur. Dolaysyla bizim ele alacamz sinkategorematik terimler sadece bu ikincilerdir. Sinkategoremata kavramnn ortaya k Stoa mantna dek uzanmaktadr. Stoa mantklarna gre nerme ad ile yklemden olumaktadr. Bu eleri birletirerek nermeyi oluturan dier ifadeler ise sinkategorematadr (Boehner, s. 20). Pek ok Skolastik mantknn almalarnda sinkategoremata konusunu ayr bir ciltte ele almalar bu konuya byk nem verildiini ve bu kavramn mantk iin olmazsa olmaz bir temel kavram olarak grldn gstermektedir. Bu blmn sonunda anlalaca gibi, pek ok mantk kavramnn aklamasn sinkategoremata kavram ile ilikilendirmeleri sonucunda, Boehnerin de hakl olarak belirttii gibi, Skolastik mantk biimsel bir karaktere sahip olabilmitir. nk bir nermenin biimini belirleyen, o nermede geen sinkategorematik terimler ve nermenin dier paralarnn sinkategorematik terimlere gre yerleimidir. Sinkategoremata konusundaki ilk aratrmalardan birinin William Shyreswoodun kaleme ald Sinkategoremata olduu bilinmektedir. Shyreswoodun yapt gibi, ilk almalarda ayr bir balk altnda ele alnan sinkategoremata konusu daha sonra bamsz olarak ele alnmayp zellikle Sophismata konusu iinde deerlendirilmitir. Kategorematik terimler tmcede tek balarna zne ya da yklem olarak geebilirler. Bu terimler tek balarna imlemli olduklar iin, bir tmcede tek bana kullanldklarnda belli bir eye gnderirler. Aristoteles filozoftur nermesinde hem Aristoteles hem de filozof kategorematik terimlerdir (Bu terimlerin neleri imledii, yukarda deindiimiz gibi, metafizik grlere gre farkllk gstermektedir). Sinkategoremata altnda yer alan szckler tek balarna bir eyi imlemezler ancak bir tmce iinde kullanldklar zaman, tmcenin veya dier szcklerin imlemini etkiler. Semantik (anlambilgisi) bakmndan deerlendirildiinde sinkategoremata

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

69

hakknda iki nokta nemlidir. Birincisi, Sinkategorematann eli-imlemli szckler olduunu syleyebiliriz. Ne her ne de baz terimleri tek bana hibir eyi imlemez ama imlemli bir terime eklendiinde bu terimin imlemini deitirir. kincisi, sinkategorematik bir terim imlemli bir terime eklenerek bir nermede kullanld zaman eklendii imlemli terimin gnderimini belirler. Her insan lmldr nermesinde insan kategorematik terimine eklenen her sinkategorematik terimi, bu nermede insan teriminin gnderimini tm insanlar olarak belirler. Sinkategorematik terimlerin tek ilevi zne ve yklem konumundaki terimlere eklenerek bu terimlerin gnderimini belirlemek deildir: Baz sinkategorematik terimler nermelere eklenerek veya nermeleri birbirine ekleyerek bu nermelerin doruluunu/yanlln, dier nermelerle mantk ilikilerini belirler. Baz insanlar filozof deildir nermesinde geen baz sinkategorematik terimi insan terimine eklenmitir ve bu terimin gnderimini belirlemektedir. nermedeki deil sinkategorematik terimi ise bu nermede zne veya yklem konumunda geen bir terimin gnderimini deil, nermenin doruluk deerini etkilemektedir. Albertus de Saxonia (Saksonyal Albert, 1316-1390) kategoremata arasnda insan, hayvan ve ta terimlerini sayar. Sinkategoremata arasnda sayd terimler ise, her, hibiri, baz niceleme ifadeleri, deil deilleme eklemi, ve tmelevetleme eklemi, veya tikel-evetleme eklemi, dnda, sadece gibi dlama ve aykrlk bildiren ifadelerdir. Albertusun aklamasna gre sinkategorematik terimlerin kendilerine zg imleme ilevleriyle bir nermenin znesi ya da yklemi olamazlar. Deil sinkategorematik bir terimdir nermesinde zne olarak grnen deil ifadesi kendine zg imleme ilevini, yani nermeyi deilleme ilevini yerine getirmemektedir. te genel olarak sinkategorematik terimler ancak kendilerine zg ilevi bir yana brakarak bir tmcede zne ya da yklem olabilmektedir. Sinkategorematik bir terim bir nermenin znesi veya yklemi olamad gibi, nermenin znesinin veya ykleminin paras da olamaz. Bu durum nermeler aras mantk ilikilerinin gereidir: Her A B dir nermesinin de, Baz A B deildir nermesinin de znesi A terimi olmaldr ki bu iki nerme birbirinin eliii olsun. Eer birincinin znesi her A ikincininki baz B ise, bu iki nerme ayn konu hakknda olmayp, iki farkl konu hakknda nermeler olacaktr. Albertus de Saxoniann grlerini gz nnde bulundurarak, aadaki tmcede geen SIRA SZDE sinkategorematik ve kategorematik terimleri belirtiniz. Abelardus ve Ockham filozof ise, baz insanlar bilgedir.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Boehner (s. 19), Skolastik mantklarn sinkategoremata konusuna nem vermelerinin mantn biimsel karakterinin farknda olmalarna balamaktadr. GerS O R U ekten, bir nermenin biimini belirleyen, o nermede geen sinkategorematik terimler ve nermenin dier paralarnn sinkategorematik terimlere gre yerleimiDKK dir. Her A B dir nermesinin Baz A B dir nermesinden biimsel A T olarak ayr olmasnn nedeni her ve baz sinkategorematik terimleridir. Her A B dir nermeSIRA SZDE sinin Her B A dr nermesinden biimsel olarak ayr olmasnn nedeni A ve B kategorematik terimlerinin farkl yerleimleridir. Boehnere gre Skolastik mantk sinkategorematik-kategorematik terimler araAMALARIMIZ snda yapt ayrmla ada manta yaknlamaktadr (s. 25). u farkla ki, Skolastik mantk bu ayrm ortaya koymaya uygun bir mantk formalizmine sahip deildir. ada mantk formalizminde iki tr ifade ayrt edilmektedir: Deikenler ve K T P mantk deimezleri. Bu formalizmdeki deikenler kategorematikA terimlere, deimezler ise sinkategorematik terimlere karlk gelmektedir.
TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

70

Mantn Geliimi

Sophismata ve Insolubilia
Mantk bilmeceleri olarak yorumlayabileceimiz Sophismata hakknda aratrma Ortaa mantk eitiminin nemli bir parasn oluturur. Sophismata ile ilgili almada ama mantk kavramlar ile ilgili sorunlarn rnekler zerinden tartlmasdr. Richard Kilvington (yaklak 1302-1361), William Heytesbury (yaklak 13131372), John Buridan (yaklak 1300-1360), Albertus de Saxonia Sophismata konusunda nemli eserler veren mantklardr. Sophismata iki konu ile ilgilidir. lk olarak bir kavramla ilgili genel bir soruna iaret eden yorumlanmas g nermelerin tartlmas. Bu nermelerle ilgili glk, bunlarn bir yoruma gre doru, bir dier yoruma gre yanl olabilmesidir. Albertus de Saxoniann buna verdii rneklerden biri u nermedir: Her insan eek ya da insan ve eekler eektir. Bu nerme doru olabilecek ekilde yorumlanabilir. Buna gre nerme Her insan eek ya da insandr nermesi ile Eekler eektir nermelerinin ve ile eklenmesinden olumutur. Her insann eek ya da insan olduunun sylemek dorudur. Eeklerin eek olduunu sylemek de dorudur. Dolaysyla bu iki doru nermenin ve ile birletirilmesi ile elde edilen Her insan eek ya da insan ve eekler eektir. nermesi de dorudur. Ayn nerme yanl olabilecek ekilde de yorumlanabilir. Buna gre nerme Her insan eektir nermesi ile nsan ve eekler eektir nermelerinin veya ile birletirilmesiyle elde edilmitir. Her iki nerme de yanltr. Dolaysyla bu iki doru nermenin veya ile birletirilmesi ile elde edilen Her insan eek ya da insan ve eekler eektir. nermesi de yanltr. Kabul edilebilir bir sav desteklemeyi salayan bir akl yrtme ile kabul edilemez bir savn da desteklenebilmesi de bir sophism oluturur. Daha nce akladmz Sinkategoremata konusunun Sophismata ile ilikili olarak ele alndn belirtmitik. Sophism herhangi bir bilmece deil bir mantk bilmecesidir. Genel mantk bilmeceleri de ou zaman nermelerde ve akl yrtmelerde geen sinkategorematik ifadelerle ilgilidir. Dolaysyla, sophismata sadece sinkategorematik ifadelerle ilgili olmasa da, ou Skolastik mantk bu ikisini yakn iliki iinde grmtr (Boehner, s. 8). Sophismatada 250 dolaynda mantk problemini ele alan Albertus de Saxonia, bu eserinde sophismatann snflandrlmasn da sinkategorematik terimler zerinden gerekletirir. Albertus bu almadaki amacnn glkleri belirli sinkategorematadan kaynaklanan sophismatay derlemek olduunu belirtir. Kendi ifadesiyle, nce onaylayc (affirmative) sinkategorematik ifadelerle ilgili sophismatay, ardndan ya kendisi olumsuz olan ya da olumsuz sinkategorematik terimler ieren sophismatay, nc olarak, zorunlu ve olanakl gibi, kip belirten sinkategorematik terimlerle ilgili olanlar ve nermeyi belirleyen dier sinkategoremata ile ilgili olanlar ele alacaktr (aktaran: Boehner, s. 8). Sinkategoremata konusundaki almalarda da ele alnan sinkategorematik terimlerin zellikleriyle ilgili aklamalarn ardndan o terimle ilgili baz sophismata izlemektedir. Dz anlamyla insolubilia szc zlemezler anlamna gelmektedir. Skolastik mantklar bu balk altnda Antikadan beri mantklarn ilgisini eken mantk atklarn ele almlardr. Bu atklar ierdikleri ifadelerin anlam gerei kendilerini yanllayan nermelerdir. Megaral Eubulides olduu kabul edilen nl yalanc atksnn eitlemeleri (yalanc atklar) bu trden nermelerdir. Yalanc atklarnn Ortaa mantklarnn ilgisini ektii hatta nsolubilia literatrnn byk ksmnn bu atklar zerine younlat grlmektedir. imdi syle-

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

71

diim ey yanltr nermesinin bir paras olan imdi sylediim ey ifadesi nermenin kendisi hakknda yanl olduunu sylemesine neden olmaktadr. Dolaysyla bu nermenin doru olmas ancak ayn zamanda yanl olmasyla olanakldr.

Obligationes
Obligationes Ortaa bat mantnda tartmann belli biimler altnda ele alnd ksmdr. Dz anlamyla obligatio szc ykmllk anlamna gelmektedir. Sz konusu mantk ksmnn byle adlandrlmas yanltmamaldr. Tartmalarda taraflarn gzetmesi gereken kurallara ilikin aratrmay ierdiini kabul etsek de, bu Obligationes alannn sadece bir ksmn oluturmaktadr. Ortaa mantk literatrnn pek ok ksm gibi, Obligationes literatrnn kayna tartmaldr. Alt tr obligatio ayrt edilmektedir: 1. Positio 2. Depositio 3. Dubitetur 4. Institutio 5. Rei veritas 6. Petitio Bu alt obligatio tr iinde en ok ele alnan positio olmutur. Bu tartma trnde taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartmay balatr. Tartmann gerek anlamda balamas iin kar tarafn bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartmay balatan ard ardna yeni nermeler ileri srer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da pheli bulduunu bildirir. Positio kuramnn amac ileri srlen teze gre hangi durumda bu olanakl cevaplarn hangisinin verilmesinin uygun olduunun belirlenmesidir (Spade, 2008). Positio dndaki obligatio trleri positio ile esas olarak yantlayann tartmann balamas iin almas gereken tutum bakmndan ayrlr. Bunun dnda positiodan ciddi bir farkllk gstermezler. Dolaysyla bu dier obligatio trlerinin neden bal bana bir tr saylmas gerektii ak deildir. Depositio biimindeki bir tartmann balamas iin yantlayann ileri srlen tezi reddetmesi gerekir. Bir tezi reddetmek kar-tezi kabul etmek anlamna geldiinden, bu ilk adm dnda depositio biimindeki tartmann ileyii positio gibidir. Dubitatur yantlayann ileri srlen tezin pheli olduunu bildirmesiyle balar. Institutionun zellii bu tartma trnn dierlerinden tartma konusu olan tezin nitelii ile ayrlmasdr. Bu tartma trnde tartmay balatann ortaya att tez bir ifadeye bir anlam yklenmesidir.

Obligationes Ortaa bat mantnn tartma biimleri ve tartma kurallar ile ilgili blmdr.

Consequentia
Gnderme kuram gibi Consequentia kuram da Skolastik mantn temelini oluturur. Skolastik mantklar Consequentia bal altnda ele aldklar almalarla mantk karmlarn sistemletirmilerdir. Consequentia kuramnn dikkati eken zellii ayn Stoa mantnda olduu gibi temel nermelerden oluan geerli karmlar stne kurulmasdr. Bu bakmdan consequentia Skolastik mantn Aristotelesi olmayan bir ynne iaret etmektedir. Skolastik mantn dier ksmlar gibi consequentiann da kayna tam olarak ortaya konamamaktadr. Boehnere gre bu alan Aristotelesin Topikleri zerine yaplan tartmalarn sonucunda ortaya km grnmektedir (s. 52). Aristoteles Topiklerde kurallar bir nermeden dierine yaplan karmlar biiminde ifade etmektedir. Farkl Skolastik mantklarn da consequentia iinde ele aldklar kurallar koul nermeleriyle ifade ettikleri grlmektedir. Bir koul nermesinin doru
Consequentia Ortaa bat mantnn karmlarn incelendii blmdr.

72

Mantn Geliimi

olmas iin ard-bileenin n-bileenin sonucu olmas gerektii kabul edildiinden, koul nermelerinin de iki nerme arasnda bir sonu karma anlamna geldiini syleyebiliriz. Bu anlamda Topikler ile consequentia arasnda ortaklk bulunduu grlmektedir. Topikler ile consequentia arasnda daha sk bir iliki kurabilmek iin bu ikisinin amalar arasnda da belirgin ortaklklar olduunu gsterebilmek gerekir. Topiklerin ieriinden ve amacndan daha nce sz etmitik. Consequentia ile ilgili karara varabilmek iin verilen rnekleri ele almak en iyi yol olarak grnmektedir. Consequentia kavram daha 11. yzylda, Garlandus Compotistann almasnn koul nermelerini ele ald ksmnda karmza kmaktadr. 14. yzyln bandan itibaren Consequentia bal altnda yaplan almalarda bu konuda yeni dncelerin ortaya konduu grnmektedir. Walter Burleyin 1300lerdeki almas bal bana bu konuya ayrlm ilk almalardan olduu bilinmektedir (Ashworth, 1998). Bu almalarn ana kaynann Abelardusun Dialektikas olduu grlmektedir. Ancak bu yzyl yazarlar almalarnda yer verdikleri dncelerin kaynan ve geliimini belirtmediklerinden Abelardusun Consequentia anlaynn bu dneme nasl tand ve ortaya kan yeniliklerin hangi mantklara ait olduu belirsizdir (Kneale, s. 275). Ockhamn Summa Logicaede ele ald consequentia iinde birka unlardr: 1. Doru bir eyden yanl bir ey kmaz. 2. Yanl nermelerden doru bir nerme kabilir. 3. Sonucun kartndan ncln tmnn kart kar. 4. Sonutan kan bir ey nclden de kar. 5. ncln kt bir eyden sonu da kar. 6. ncl ile tutarl olan bir ey sonu ile de tutarldr. 7. Sonu ile badamayan bir ey nclle de badamaz. 8. Tmel-evetlemeli nermenin eliii tmel-evetlenen nermelerin eliiklerinin tikel-evetlemesidir. 9. Tikel-evetlemeli nermenin eliii tikel-evetlenen nermelerin eliiklerinin tmel-evetlemesidir (Boehner, s. 59 vd.). Bu sonularn ada nermeler mantnn da ilkeleri olmas dikkat ekicidir. Boehner de bu nedenle bunlar sembolik nermeler mantnn dilinde ifade etmeye almtr. Bylece, rnein, ilk sonucun sembolik karl olarak (p q) (p q) sembolik nermesini nermektedir. Consequentia kuramnda kipli nermelere yer veren kipli sonulara da yer verilmektedir. Buridan kipli mantk sistemini consequentia kuramnn bir ksm olarak ele almaktadr. Consequentia kuram ile ilgili olarak nemli bir gzlem, Skolastik mantklarn consequentia bal altnda btnlkl bir sistem oluturmaya ynelmemi olmasdr. Ortaya koyduklar sonulara belirli sorunlara ilikin aratrmalar srasnda ulamlardr. Bu anlamda ada sembolik nermeler mant sistemlerinin aksine, Consequentia balkl almalarda sonularn belitler (aksiyomlar) ilevi grecek snrl sayda sonutan elde edilebilecei belitsel sistemler ortaya konmamaktadr. Consequentia iinde iki trl ayrm yaygndr: (1) Biimsel ve maddi sonular ayrm. (2) Doal ve ilineksel sonular ayrm. Biimsel ve maddi sonu ayrm daha nce ele aldmz sinkategorematik-kategorematik terimler ayrmna baldr. Eer bir nerme dierinden bu nermelerde geen kategorematik terimler arasndaki iliki gerei kyorsa buradaki sonu karma ilikisi maddidir: Her hayvan canldr. O halde, her at canldr. Bu karm hayvan ve at kategorematik terimleri arasndaki iliki gereidir. Sadece bu

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

73

terimler yerine baka terimler koyarak (geerli) bir karm elde edemeyiz: Her hayvan canldr. O hlde, her ta canldr. Eer bir nerme dierinden bu nermelerde geen sinkategorematik terimler arasndaki iliki gerei kyorsa buradaki sonu karma ilikisi biimseldir: Hibir hayvan ta deildir. O hlde, hibir ta hayvan deildir. sonucu hibir ifadesi gereidir. Hayvan ve ta terimleri yerine farkl terimler koysak yine geerli bir sonu elde ederiz. Albertusun (Saksonyal) ifadesiyle biimsel sonu ayn biimdeki tm nermelerle salanan sonutur. te yandan eer nermeler arasndaki mantksal sonu ilikisi maddi ise, ayn biimdeki her nerme iin bu iliki salanmaz, yani, biim korunsa bile farkl terimlerle geerli bir sonu salanmaz. Robert Kilwardbynin tanmna gre (Notule Libri Priorum), sonu nermesi(nin doruluu) nclden anlalmakta ise, sonu (consequence) doaldr (zl) (Thom, s.56). William Shyreswooda gre, doal-olmayan sonu ya ncln olanaksz olmas veya sonu nermesinin zorunlu olmas gereidir (Sinkategoremata, 17.12). Ortaa mantnn ikinci dneminde (12. yzyldan sonra) Latin mantklar Aristoteles mantnn genel anlayn benimsemilerdir. Bu dnemde akl yrtmelerin incelenmesinde Birinci ve kinci zmlemelerin arl artmtr. Ancak tasm sisteminin pek ok snrlamas ortadan kaldrlm ve tasm kavram Aristotelesin en genel tasm (sullogismos) tanmna uygun olarak anlalmtr. Bu tanma gre tasm, belirli nermelerin varsaylmasyla, dier bir nermenin bu varsaymlardan tr zorunlu olarak kt uslamlamadr. Buna uygun olarak Skolastik mantklar ayrt ettikleri her trde nermeyi ieren tasmlara yer vermilerdir. Skolastik mantn bir dier zellii, mantk retimini sistemletirerek mantk kurallarn retmeyi ve renmeyi kolaylatran bir takm yardmc kurallar gelitirmeleridir. Aristotelesin tasm sistemine getirdii figrler iinde dnme fikrini daha da gelitirerek figrlerdeki geerli tasmlar birinci figre indirgemede yol gsterecek ekilde adlandrmlardr. Birinci figrdeki mkemmel tasmlarn adlar Barbara, Celarent, Darii ve Feriodur. kinci ve nc figrdeki tasmlarn her birinin ad da B, C, D veya F harflerinden biriyle balamaktadr. Bu adlarda geen sesli harfler tasm oluturan nermelerin nitelik ve niceliini gstermektedir: a harfi tmel olumlu nermeyi, e harfi tmel olumsuz nermeyi, i harfi tikel olumlu nermeyi, o harfi ise tikel olumsuz nermeyi iaret etmektedir. Bu adlandrmay gereinde hatrlamay salayacak bir yardmc kural vardr: Olumlu nermelerin harfleri affirmo (Latincede Kabul ediyorum anlamna gelmektedir) szcnn ilk iki sesli harfi, Olumsuz nermelerin harfleri ise nego (Latincede Kabul etmiyorum anlamna gelmektedir) szcnn ilk iki sesli harfidir. Hem affirmo hem de nego szcklerinde ilk sesli harfler (a, e) tmel nermeye, ikinci sesli harfler (i, o) ise tikel nermelere aittir. Tasm adnn ilk harfinin B, C, D ya da F olduu grlmektedir. Buna gre ikinci veya nc figrdeki bir tasmn birinci figrdeki hangi tasma indirgenecei anlalr. Tasmn ad B ile balyorsa Barbara biimindeki bir tasma, C ile balyorsa Celarent biimindeki bir tasma, D ile balyorsa Darii biimindeki bir tasma, F ile balyorsa Ferio biimindeki bir tasma indirgenecektir. Adlarda geen sessiz harfler de kendilerinden nce gelen sesli harfe ait nermeye uygulanacak ilemi belirtmektedir.

74

Mantn Geliimi

zet
AM A

Aristotelesi mantk mirasnn Latinceye nasl aktarldn aklamak, Ortaa Latin mant Roma mparatorluunun Latince konuulan Bat Roma ile Yunanca konuulan Dou Roma olarak ikiye ayrld 5. yzyldan Rnesansa kadar geen dnemde Latin dnyasndaki mantk almalarn kapsar. Bu dnemde, 13. yzyln ikinci yarsndan sonra egemen mantk sistemi Aristotelesin mantk sistemidir. Aristotelesin felsefe yaptlar da ancak bu tarihten sonra aratrma konusu olmu ve Skolastik eitimin bir paras haline gelmitir. Stoa mant Ortaa Latin mantklarnn dorudan ilgisini ekmemi, Stoa mantnn etkisi Peripatetik mantklarn eserleri aracl ile yani dolayl ve snrl olarak gereklemitir. Latinler iin nemli bir kaynak olan Organonun tamam Boethius tarafndan Latinceye evrilmi ve bu evirilerden kaybolan kinci Analitikler dndakiler uzun yzyllar boyunca Organonun asl evirileri olarak yerini korumutur. Ortaan ilk byk mantks bamsz bir mantk almas olan Dialektikay da yazan Petrus Abelardusdur.

A M A

Skolastik mantn temel zelliklerini aklamak, Skolastik mantk olarak adlandrlan mantn zgnl ve ada mantkla olan ilikisi hakknda bir yargya varabilmek iin, Skolastik mantklarn Aristoteles mantn yeniden ekillendirirken ona kattklar yeni eleri ortaya koymak ve deerlendirebilmek gerekir. Skolastik mantn nemli bir ksmn terimlerin zelliklerinin (proprietates terminorum) incelenmesi oluturur. Ortaa mantklarnn ele ald balca zellikler unlardr: mleme (signification), gnderme (supposition), koalama (copulation), adlama (appelation), zayflatma (restriction), glendirme (ampliation), dalma (distribution) ve grelik (relation). Ortaa mantk eitiminin nemli bir parasn mantk bilmeceleri olarak yorumlayabileceimiz Sophismata hakknda aratrma oluturur. Sophismata ile ilgili almada ama mantk kavramlar ile ilgili sorunlarn rnekler zerinden tartlmasdr. Richard Kilvington, William Heytesbury, John Buridan ve Albertus de Saxonia Sophismata konusunda nemli eserler veren mantklardr. Dz anlamyla insolubilia szc zlemezler anlamna gelmektedir ve skolastik mantklar bu balk altnda Antikadan beri mantklarn ilgisini eken mantk atklarn ele almlardr. Obligationes ise, Ortaa bat mantnda tartmann belli biimler altnda ele alnd ksmdr. Gnderme kuram gibi Consequentia kuram da Skolastik mantn temelini oluturur. Skolastik mantklar Consequentia bal altnda ele aldklar almalarla mantk karmlarn sistemletirmilerdir. Consequentia kuramnn dikkati eken zellii ayn Stoa mantnda olduu gibi temel nermelerden oluan geerli karmlar stne kurulmasdr. Bu bakmdan consequentia Skolastik mantn Aristotelesi olmayan bir ynne iaret etmektedir. Skolastik mantn bir dier zellii, mantk retimini sistemletirerek mantk kurallarn retmeyi ve renmeyi kolaylatran bir takm yardmc kurallar gelitirmeleridir.

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

75

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Boethiusun bamsz mantk almalarndan biri deildir? a. Blme stne, b. Topikler stne c. sagoge d. Kategorik Tasmlar stne e. Koullu Tasmlar stne 2. Stoa mantnn Peripatetik mantn hangi blmnde zellikle etkili olmutur? a. Kategorik tasmlar b. Koullu tasmlar c. Kategoriler d. Tanm ve blme e. Be tmel 3. Aristotelesin mantk almalarnn Latincedeki ilk evirileri ve ilk yorumlar kanc yzylda tamamlanmtr? a. 11. yzylda b. 12. yzylda c. 13. yzylda d. 14. yzylda e. 15 yzylda 4. Abelardusun bamsz bir mantk almas aadakilerden hangisidir? a. Organon b. Dialektika c. sagoge d. Topika e. Consequentia 5. Aadakilerden hangisi Ortaa Latin mantnda terimlerin zellikleri blmnde incelenenlerden biri deildir? a. mleme b. Gnderme c. Dalma d. Kiplik e. Grelik 6. Ortaa Latin mantndaki anlamyla appellation kavram neyi ifade eder? a. Bir terimin tarihsel gemiini b. Bir terimin hangi dile ait olduunu c. Bir terimin belirli bir eyin ad olmas zelliini d. Bir terimin genel terim olduunu e. Bir terimin bir mantk deimezi olduunu 7. Robert Kilwardbynin Consequentia grnde, hangi durumda sonu doaldr? a. Sonu nermesinin doruluu nclden anlalmakta ise b. Sonu nermesi zorunlu nerme ise c. Sonu nermesi herkesin doutan bildii bir nerme ise d. Sonu nermesi ncl ile ayn ise e. Sonu nermesinin doruluu ncl yanl olmasn gerektirmekte ise 8. Aadakilerden hangisi obligationes trlerinden biri deildir? a. Positio b. Relatio c. Dubitetur d. Institutio e. Rei veritas 9. Aadakilerden hangisi Ockhamn Summa Logicaede ele ald consequentia iinde deildir? a. Yanl bir eyden hibir ey kmaz. b. Sonutan kan bir ey nclden de kar. c. Doru bir eyden yanl bir ey kmaz. d. ncl ile tutarl olan bir ey sonu ile de tutarldr. e. Sonucun kartndan ncln tmnn kart kar. 10. Biimsel-maddi sonu ayrmna gre, aadakilerden hangisi biimsel bir sonutur? a. Baz byk kentler bakenttir. Baz bakentler byk kentlerdir. b. Baz hayvanlar omurgaldr. Baz canllar omurgaldr. c. Karenin drt kenar vardr. Kare drt i as vardr. d. Timsah soukkanldr. Timsah k uykusuna yatar. e. Ankara Eskiehirin dousundadr. Eskiehir Ankarann batsndadr.

76

Mantn Geliimi

Okuma Paras
Hem sesletilen hem zihinsel terimler baka bir biimde de ayrlrlar; nk baz terimler tek bana kategorematik iken kimileri ise sinkategorematiktir. Kategorematik terimlerin kesin ve belirleyici bir anlam vardr. Bu nedenle insan terimi tm insanlar; hayvan terimi tm hayvanlar; beyazlk terimi de tm beyazlklar imler. Sinkategorematik terimlere rnekler; her, deil, baz, tm, ... dnda, o kadar ok ve ... e kadar. Bu deyilerden hibirinin kesin ve belirleyici bir anlam yoktur, stelik onlarn hi biri kategorematik terimlerle imlenenden ayr hibir eyi imlemez. Say sistemi burada benzer bir durum ortaya koyar: sfr kendi bana alnrsa hibir eyi imlemez, fakat onu baka saylarla birlikte kullanrsak o zaman oluan say yeni bir eyi imler. Bunun gibi, sz konusu olan sinkategorematik terimi kendi bana hibir eyi imlemez; oysa kategorematik bir terimle birletii zaman, o kategorematik deyie herhangi bir eyi imletir ya da belirli bir tarzda herhangi bir eyi varsaydrr, ya da uygun olan kategorematik terimle birlikte baka bir ilev yerine getirir. mdi, her sinkategorematik terimi kendi bana belli bir eyi imlemez; fakat insan terimi ile birletii zaman terim kark veya dalmsal olarak tm insanlar imler; ta szc ile birletii zaman ise btn talarn yerine geer; beyazlk terimi ile birletii zaman da deyi tm beyazlklar anlatr (imler). Dier sinkategorematik terimler de here benzerler; daha sonra gstereceim gibi sinkategorematik terimlerin asl ilevi eitlidir; ayn genel aklama hepsi iin geerlidir. Bazlar buna itiraz edebilirler; nk her teriminin bir anlam olduuna gre, onun bir ey anlatmas gerekir. Doru cevap udur: her terimine bir ey anlattndan dolay deil, daha nce deindiim gibi bir terimle bir ey anlattrd veya bir eyin yerine getii ya da onu varsaydrd iin anlamldr deriz. Boethiusun dilini kullanacak olursak her szc herhangi bir eyi belirli ya da kesin bir biimde imlemez (P.L., T.64, 552 C); ayn aklama yalnzca sinkategorematik terimler iin deil ayn zamanda balalar ve ilgeler iin de sz konusudur. Bununla birlikte belirtelerde durum deiiktir; nk onlar her ne kadar onlar deiik bir kiple imlemekteyseler de kategorematik terimlerin imledii eyleri imlerler. Kaynak: Ockhaml William, Tabula Capitulorum Summae Logicae. Pars I. De terminis Ortaada Felsefe iinde. Betl otuksken ve Saffet Babr. stanbul: Ara Yaynclk. 1989.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. c 4. b 5. d 6. c 7. b 8. b 9. a 10. a Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Miras blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Miras blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Miras blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Miras blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin Skolastik Mantn Anahatlar blmn yeniden okuyun.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 nanyor ki sz gibi, biliyor ki ve diliyor ki szleri de belirttikleri tutum dolaysyla de dicto/ de re ayrmna yol aacaktr. Sra Sizde 2 nsan iki hecelidir: Maddi gnderme Fil en byk hayvandr: Basit gnderme At bir canl trdr: Basit gnderme Baz canllar scakkanldr: Bireylere gnderme Sra Sizde 3 Abelardus ve Ockham filozof ise, baz insanlar bilgedir. tmcesinde geen terimlere bakldnda: Kategorematik terimler: Abelardus, Ockham, insanlar, bilge Sinkategorematik terimler: ve, ise, baz

4. nite - Ortaa Avrupasnda Mantk

77

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Adamson, P. ve Taylor, R. editrler. (2005) The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. Ashworth, E.J. (1974) Language and Logic in the PostMedieval Period. Ashworth, E.J. (1998) Medieval Logic, Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge Boehner, P. (2007) Medieval Logic: An Outline of Its Development from 1250 to c. 1400. Wipf & Stock Publishers Kneale, W.&M. (1985) Development of Logic. Oxford University Press. Kretzmann, N. vd. (ed.) (1982) The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. Cambridge University Press. Moody, E.A. (1966) The Medieval Contribution to Logic, Studium Generale, 19 (8) Read, S. (2011) Medieval Theories: Properties of Terms, Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/medieval-terms Spade, P. V. (2008) Medieval Theories of Obligationes, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/obligationes Street, T. (2005) Logic, Adamson, P. ve Taylor, R. (2005) iinde. Thom, P. (2007) Logic and Ontology in the Syllogistic of Robert Kilwardby. Brill.

5
Amalarmz

MANTIIN GELM

Bu niteyi tamamladktan sonra; 14. ve 19. yzyllar arasnda yaplan mantk almalarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Rnesans Hmanizm Bilimde Yntem Cebir Tmdengelim Tmevarm elimezlik Yeterli-neden

indekiler
Mantn Geliimi 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk GR 14. VE 19. YZYILLAR ARASINDA MANTIK ALIMALARI

14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

GR
Bu nitede Rnesansn balang tarihi kabul edilen 14. yzyldan 19. yzyln sonuna kadar yaplan mantk almalarn, bu dnem dnrlerinin mantk yaklamlarn ele alacaz. Rnesans hem 14. ve 17. yzyllar arasndaki tarihsel dnemi hem de talyada balayarak buradan Avrupaya yaylan yeni bir Avrupa dncesini gstermektedir. Bu yeni dncenin kayna Antik an ve Roma Dneminin sanat, felsefe ve mimarisidir. Rnesans ile birlikte gelen eletirel dnce ortam sonucunda Avrupa dncesi kkl bir deiime uramtr. Bu deiim sonunda eitimde Kilisenin etkisinin azalmasna, dnce dnyasnda Latincenin egemenliini kaybetmesine; ngilizce, Franszca ve Almanca gibi dillerin glenmesine kadar varmtr. Dnce dnyasndaki deiimin bir paras olarak yeni bir bilim anlay domu, bu bilim anlayna dayanan teknik ilerlemeler doaya ve dier uygarlklara egemenlik kurmay hedefleyen yeni bir anlay beraberinde getirmitir. Rnesans ve ardndan gelen modern dnem boyunca, Antik an Skolastik yorumunun yanltc ve kstlayc olduu dncesi yaygndr. Hmanist (insancl) dncenin glendii Rnesans Dneminin aydn dikkatini Yunanca ve Latince edebiyat yaptlarna yneltmitir. Retorik (hitabet sanat) uzun dnem biimsel manta dayal akl yrtmenin yerini almtr. Aristotelesin Ortaa boyunca sren egemenliine tepki olarak, bu dnemin pek ok dnr Aristotelesin mantn neredeyse tmyle yanl saymaktadr. Aristotelesi manta bir dier eletiri de yeni bilim dncesinden kaynaklanmaktadr. Yeni bilim anlay dnyann bilgisinin ancak duyu deneyi temel alnarak elde edilebileceini kabul etmektedir. Bylece bilimsel bilgi zel durumlara ilikin deney bilgisinin genelletirilebilmesi durumunda olanakldr. Aristotelesin ve Skolstiklerin tmdengelimli biimsel mant iddia edildii gibi bilgiye ulatran bir ara deildir. Bu mantk ancak deneyimle elde edilen sonularn dzenlenmesi iine yarayabilir. Modern dnem dnrleri arasnda, biimsel mantk almalarnn yeniden hz kazanmasna en byk katky salayan ayn zamanda bir matematiki olan Gottfried Wilhelm Leibnizdir (1646-1716). Leibnizin metafizik grleriyle de uyumlu mantk yaklam ada mantklara ve mantk felsefecilerine esin veren pek ok dnce iermektedir. Leibnizin ardndan gelen Bernard Bolzanonun (1781-1848) almas ada mantn dayand pek ok kavramn ak tanmlarn iermesi bakmndan dikkat ekicidir. Thomas Hobbes (1588-1679), mantk

80

Mantn Geliimi

kavramlarn daha sonra da gndeme gelecek uylamc bir anlayla ele almas bakmndan nemlidir. John Stuart Mill (1806-1873) tmevarml mantk almalar ile dikkat ekmektedir. Mantkta cebir geleneinin kurucusu George Boole da (1815-1864) bu blmde ele alnmaktadr. Bu dnemde slam dnyasnda daha nceki mantk almalarnn yorumlanmas, zetlenmesi ve ders kitaplar yazmnn tesine geememektedir. Osmanl dnce dnyasnn yeni mantkla tanmas ancak Tanzimat Dneminde gereklemitir. Ancak askeri baarszlklarn etkisiyle gl beyinlerin dikkatini daha ok teknik alanndaki almalara yneltmesi sonucunda, kuramsal almalarda, zel olarak mantk konusunda nemli bir baar elde edilememitir.

14. VE 19. YZYILLAR ARASINDA MANTIK ALIMALARI

14. yzyln ortasndan 17. yzyla kadar ne slam corafyasnda ne de Latin dnyasnda mantk konusunda sistemli ve yaratc almalar grlmez. Bu dnem Latin dnyasnn yaratc dnrlerinin ounun ilgisi Antik an zellikle dille ilgili ve edebi yaptlarna ynelmitir. Bu yaptlar yaratlmaya allan yeni insancl (hmanist) Avrupa kltrnn temeli olarak grlm, Aristotelesin ve Skolastiklerin mantk yaptlarn almak ise ilgin bir yan olmayan ve faydasz bir ura olarak grlmtr (Kneale, s. 300). Aristotles mantnn tikel deney ve gzlemlere dayandrlmaya allan yeni doa bilimi anlay bakmndan da yararsz grlmesi de Aristotelesi manta kar eletirel tutumu desteklemitir. Mantk almalar genellikle daha nceki baarlarn aktarlmasyla snrl kalm, yeni eitim kurumlarnn ortaya kmasyla ve eitimin yaygnlamasnn dourduu gereksinim zerine bu dnemde pek ok el kitaplar, zetler, ders kitaplar hazrlanmtr.

Ramus
zgn bir mantk olmamakla birlikte, yaad nemde Latin dnyasnda mantk almalaryla en dikkat eken dnr Petrus Ramustur (1515-1572). Belki de hocalarnn istei dorultusunda, yazd tez almasnda (Aristotelicae animadversiones) Aristotelesin syledii her ey bir yalanlar yndr savn savunmutur. Ramusun bu sav lsnde ar bir Aristoteles kart olup olmad belirsizdir. Kesin olarak bilinen Ramusun niversitelerdeki felsefe programnda Aristotelesin etkisinin azaltlmasn amalayan dzenlemenin ilk savunucularndan olduudur. Mantk anlaynda Ramus mant felsefenin arac olarak gren Aristotelesilerin aksine dzgn sz syleme sanat olarak tanmlar (Dialectica est ars bene disserendi). Bu tanma uygun olarak mantk almann amac sunulan uslamlamalarn zmlenmesidir. Rudolph Agricolann (1443-1485) mantk yapt De Inventione Libri Tres Ramusun mantk anlayn nemli lde etkilemitir (Sellberg, 2011). Ramusun retorik ile mantk arasnda ayrm yaplmasna kar karak uslamlamalara ncelik verme dncesi Agricolann etkisinin bir sonucudur. Ramus zellikle kendi dneminde byk bir n ve ateli izleyiciler kazanm ancak yaamnn son dneminde ekimelerin etkisiyle zor gnler geirmi ve en sonunda 24 Austos 1572de Fransada Katoliklerin Protestanlara kar gerekletirdii Aziz Bartolomeus Yortusu Kym srasnda ldrlmtr.

Ramus niversitelerdeki felsefe programnda Aristotelesin etkisinin azaltlmasn amalayan bir dzenlemeyi savunmutur.

Bacon
Aristotelesi manta ilginin zayflamasnn nedenlerinden biri de tikel gzlem ve deneyleri temel alan yeni bir bilim anlaynn douudur. Bu bilim anlay ile,

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

81

Aristotelesi tmdengelimli mantn bilgiye ulamann gl ve gvenilir bir arac olduu dncesi artk kolaylkla kabul edilen bir dnce olmaktan kmtr. Aristoteles mantn temel alan Skolastik mant bu bakmdan yetersiz bularak eletiren dnrlerin banda Francis Bacon (1561-1626) gelmektedir. Aristotelesi tmdengelimli mantk anlayn eletiren Bacon, doa aratrmasnda tmevarmn kullanlmas gerektiini savunmaktadr. Bu yaklamn gelitirdii yapt Novum Organumda (Yeni Organon) Bacon daha nsznden balayarak Aristotelesi doa aratrmasn yetersiz ve zararl bulduunu sert ifadelerle belirtmektedir:
Hem felsefeye hem de bilime en byk ktl yapanlar ya kof bir kendine gvenden tr, ya da hrs ve akademik alkanlklaryla gdlenerek, doa zerine, sanki bu iyice anladklar bir konuymu gibi, atp tutanlardr. Bunlar hem bakalarna da kendi zanlarn doru kabul ettirmeyi hem de (doa ile ilgili) aratrmay sindirip bitirmeyi baardlar. Ne var ki, bunlarn kendi yetenekleriyle ortaya koymay baardklar, dierlerinin yeteneini ykp geerek yaptklar ktle demedi... (Bacon, 2000. s. 27. ev. skender Tadelen)

Baconn bu szlerle hedef aldklar Aristoteles ve doa felsefesinde onu izleyenlerdir. Baconn Aristotelesin doa felsefesine yaklamn konumuz gerei bir yana brakmamz yerinde olacaktr (Bu konu hakknda bilgi iin baknz: Topdemir, 1999). Baconn Aristoteles mantn doa bilimi bakmndan niin yetersiz bulduunu anlayabilmek ise kolaydr: Bir etkinlik olarak doa biliminin amac bulutur. Dolaysyla eer bir mantk sistemin doa bilimine bir faydas olacaksa bu mantk sisteminin buluun ilkelerini belirleyen kurallardan olumas gerekir. Aristoteles mantk sistemi bu gerei yerine getirmediine gre doa aratrmasnda bu mantk sistemine bavurulamaz. Aristotelesin tmdengelimli mantk sistemini Antik a matematiini gz nnde bulundurarak oluturduu dncesi yaygndr. Tmdengelimli mantk belli bir alanda olumu bir bilgi birikimini belirli sayda temel ilkelerden elde edilen bir sistem olarak yeniden sunmaya uygundur. Bununla birlikte tmdengelim yeni bilgi edinmenin bir yntemini vermemektedir. Bacona gre yeni bilgi edinmenin yolu tikel deneyimlerden yola karak sonuca varmay gzeten tmevarma bavurmaktr. Bacon almalarnn sonucu olarak bir tmevarm mant ortaya koymu deildir. Ancak onun ve Descartesn dnceleri Modern dnemde tmdengelimli biimsel mantn bir lde gzden dmesinde etkili olmutur (Kneale, 1962. s. 309-10).

Hobbes
Kendisi bir mantk sistemi kurmayp mantk konusunda nemli grler ileri sren bir dier felsefeci de Thomas Hobbestur (1588-1679). Her ne kadar mantk ve mantk felsefesi yaznnda Hobbesun dncelerine yaplan gndermelere pek rastlanmasa da Hobbesun mantk dorular, uslamlama gibi mantk kavramlaryla ilgili grleri daha sonraki mantklar ve mantk felsefecilerinin grlerini nceledii aktr. Hobbes akl yrtmelerin gelip dayand sonul (nihai) dorularn uylama (ing. convention) dayand grn ortaya atmtr. Bu grn temelinde terimlerin anlamn uylam yoluyla kazand dncesi bulunmaktadr. Uylam gerei ayn ey dilde iki farkl ekilde ifade edildiinde bu iki ifadenin dr koac ile balanmas ile elde edilen nerme zorunlu olarak doru bir nerme olur. Descar-

Hobbesa gre, akl yrtmeler ifadelerin anlamlarn belirleyen uylamlara dayanmaktadr.

82

Mantn Geliimi

tesn Meditasyonlarna kar klarn sralad yaptnda, Hobbes zorunlu olarak doru olan nermelerin sadece bylesi bir uylama dayal nermeler olduunu aka ifade etmektedir:
Eer akl yrtme adlarn veya imleyenlerin dr szc ile birlikte bir araya getirilmesi veya yan yana dizilmesinden baka bir ey deilse, bu durumda ne demelidir? Bunun bir sonucu olarak, akl bize eylerin doas hakknda deil, sadece bu eyleri imleyen terimler hakknda bir sonu salayabilir. Yani bu adlar bir araya getirmemizi salayan (anlamlaryla ilgili rastgele yaplm) bir uylam olup olmadn syler (Kar klar, iii. 4.).

Hobbes (daha sonra Leibnizin de savunduu gibi) uslamlamay bir hesaplama olarak grmektedir. Hesaplama birbirine eklenen birok eyin toplamn almak veya bir ey dier bir eyden karldnda geriye ne kaldn bilmektir. O hlde, uslamlama da toplama ve karma ile ayn eydir. Hobbes ayn parada bu savn desteklemek iin rnekler de vermektedir. rnein, insan kavramna, canl, cisim ve akll kavramlarn bir araya getirerek ya da toplayarak; kare kavramna drt kenarl figr, ekenarl figr ve dik al figr kavramlarnn bileimi ile ulalmaktadr (De Corpore, Blm I). Tm bu ilemler ussal yetilere dayanmaktadr. Drt e kenarl ama dik al olmayan figr kavramn, drt kenarl, drt al ama e kenarl olmayan bir figr kavramn vb. kolayca tasarlayabiliriz.
SIRA SZDE

Kare kavramna benzer biimde insan kavramn da kavramlarn toplam biiminde diSIRA SZDE le getirebilir misiniz?
D ELM Port RoyalNMant

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Orta adan 19. yzyla kadarki dnemde yazlan en nemli mantk metinlerinS O R U den biri Antoine Arnold (1612-1694) ve Pierre Nicole (1625-1695) tarafndan yazlan ve yaygn olarak Port Royal Mant olarak bilinen Mantk ya da Dnme Sanatdr. Port Royal Mant drt blmden olumaktadr. lk blmn konusu D KKAT idealar ve terimlerdir. Descartesi izledii bilinen yazarlarn zellikle idea anlay Descartesn Augustinci anlayna yakndr. kinci blm nermeler konusuna aySIRA SZDE rlmtr. Bu blmde nermenin ksmlar, nerme trleri ele alnmaktadr. Tanm konusunun da ilk blmde deil de bu blmde ele alnmas dikkat ekicidir. nc blm akl yrtmeler yani tasm konusuna ayrlmtr. Yanltmacalar (soAMALARIMIZ fismler) ayr bir blmde deil yanltmacal (sofistik) tasmlar olarak dnlerek bu blmde ele alnmaktadr. Bu blmn asl dikkat ekici zellii Aristotelesin TopiklerdeKele Tald konulara da burada yer verilmi olmasdr. A P Port Royal Mantnn mantk tarihinde nemini belirleyen drdnc blmn ieriidir. lk blm ele alnan konular bakmndan daha nceki mantk yaptlarndan nemli birOfarkllk gstermemektedir. Sadece konularn daha ncekinden TELEV ZY N farkl blmlerde ele alnd grlmektedir. Drdnc blm ise bilimin yntemi ile ilgili konulara ayrlmtr. Port Royal Mantnn yazarlar yntem ile ilgili aratrmay da mantn bir paras olarak kabul etmektedirler. Dahas onlara gre bu N T E R en blm mantn N E T yararl ve en nemli paralarndan biridir. Onlara gre yntem bilmediimiz bir doruluu ortaya karmak ya da daha nceden bildiimiz bir doruluu bakalarna da gstermek iin, birok dnceyi uygun bir ekilde ard ardna sralamak demektir (Arnauld & Nicole, s. 233).

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

83
Port Royal mantklar bilimin yntemine ilikin genel kurallar ortaya koymay amalamtr.

Bilim yntemini zellikle geometriyi model alarak aklamaya altklarndan, bu blm doann bilgisine ulamak iin (Baconun gerekli olduunu savunduu) bir yntembilim salamaktan uzaktr. Yazarlar, yntem blmnde ilerlerken geometricilerin kullandndan ok daha iyi bir ynteme ulamak iin gz nnde bulundurulmas gereken kurallar ortaya koymay amalamaktadrlar. Yntem blmnn XI. altblmnde zetledikleri bu kurallarn ikisi tanmlarla, ikisi belitlerle, ikisi tasmlarla, son ikisi de yntemle ilgilidir: 1. Hibir terimi aka tanmlanmam olmaktan dolay karanlk veya ok-anlaml brakmamak, 2. Tanmlarda sadece anlam apak olan veya daha nceden tanmlanm terimlere yer vermek, 3. Sadece apak nermeleri belit (aksiyom) olarak kabul etmek, 4. Sadece ok az bir dikkat sonucunda doruluu grlebilenlerin apak olduunu kabul etmek, 5. Az da olsa karanlkta kalan tm nermeleri kantlamak ve bu nermelerin kantlamalarnda sadece daha nce verilen tanmlara, kabul edilen belitlere ve nceden kantlanm nermelere yer vermek, 6. Zihinde terimlerin yerine bu terimleri kstlayan ve aklayan tanmlar koymay ihmal ederek bu terimlerin okanlamllndan yanlmamak, 7. Koullar elverdiince, eyleri doal dzeninde ele almak, en genel ve en yaln olanla balayp ve farkl trlere gemeden nce cinsin doasna ait zellikleri aklamak, 8. Koullar elverdiince, bir cinsi tm alt trlerine, bir btn tm paralarna, bir problemi tm durumlarna blmek (Arnauld & Nicole, 1996, s. 259). Sralanan kurallarn her biri Descartesn Akln Ynetimi in Kurallar adl bitmemi yaptnda geometriyi model alarak nerdii kurallara benzemektedir. Tm saduyuya uygun olsa da bu genel geer kurallar doa bilimlerindeki aratrma iin bulgu ve bulu yntemi olarak i gremeyecekleri dnlebilir.

Leibniz
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) Ortaadan sonra gelen en nemli mantkdr. Dahas, ann tm bilim dallarnda donanml bir bilim insandr. Leibniz ada mantn dayand pek ok yeni dnceyi ilk kez ortaya koyan dnrdr. Bunlarn en nemlisi tm dnceyi belirtmeye elverili yapma bir evrensel dil, lingua universalis, yardmyla akl yrtmenin mekanik ilemler araclyla gerekletirilmesi dncesidir. Dnmeyi mekanikletirmeye duyduu ilgi sonucunda, Leibniz 1673 ylnda Kraliyet Topluluuna drt temel aritmetik ilemini de yapabilen bir hesap makinesini sunmutur. Leibnize gre gelitirmeye alt mkemmel dil sadece varolan bilgiyi sistemletirmeye deil, ayn zamanda yeni bilimsel bulgu (keif) ve bulu (icat) elde etmeyi salayacak, bylece bu ikisi de insann sezgiye gerek duymadan gerekletirebilecei etkinliklere dnecektir. Leibniz modern dnrlerin doa bilimini de model alan yeni bir mantk oluturulmas amacn paylamaktadr. Ayn zamanda Leibniz, geleneksel mant da yadsmamakta, geleneksel mantk ilkelerini, kendi mantk sistemini olutururken kimi zaman glklere yol amasna karn benimsemektedir. Aadaki blmde ad geen elimezlik ilkesi Aristotelesi manta ait bir ilke, yeterli neden ilkesi ise Leibnizin ortaya att ve zellikle metafizikte pek ok tartmaya konu olan bir ilkedir:

84

Mantn Geliimi

Uslamlamalarmz iki ana ilkeye dayanr. Bunlardan birincisi elimezlik ilkesidir ki, onun uyarnca eliki ieren eyin yanl, yanln kartnn veya eliiinin ise doru olduu yargsna varrz. kincisi yeterli neden ilkesidir: Buna gre, bu neden genellikle bilgimizin snrlar iinde deilse de, baka trl deil de yle olmasn yle olmasnn yeterli nedeni olmayan hibir olgunun gerek olduu veya var olduu, hibir bildirimin doru olduu yargsna varamayacamz grrz. (Monadoloji, 31-32).

Leibniz yeterli neden ilkesinin insann bilgisi iinde en grkemlisi ve en verimlisi olduunu, nk metafiziin, fiziin ve ahlk bilgisinin byk bir blmnn bu ilke zerine kurulduunu belirtmektedir. (Die philosophischen Schriften. VII 301/L 227) Leibniz ayrca geleneksel mant izleyerek tm nermelerin zne-yklem nermeleri olduu dncesini de benimsemektedir. Buna bal olarak, kabul ettii doruluk tanmna gre bir nermenin doru olmas nermenin ykleminin znesinin bir ekilde iinde olmas demektir (Praedicatum inest subjecto). Bu ilkenin dourduu glklerin bir ksm gelitirmeye alt mantk kalkl ile ilgili biimsel glklerdir. Lebniz kalklnn oluturulmasnda ilk adm tm terimlerin aritmetik ifadelerle kodlanmasdr. Bylece bir terimin, tanmlar gerei o terime denk olan bir terime dntrlmesi, bir saynn asal arpanlarna ayrlmas gibi mekanik olarak gerekletirilebilecektir. Leibnize gre bu kodlama yle gerekletirilebilir ki bir nermenin doruluu/yanll zne ve yklem terimlerine karlk gelen tamsaylar arasndaki aritmetik ilikilere karlk gelir. rnein, olumlu nermenin doru olmas yklem terimine karlk gelen saynn, zne terimine karlk gelen sayya blnmesi demektir. Ancak yapmaya alt aritmetik kodlamay olumsuz nermeleri de iine alacak ekilde geniletmeye altnda, her terimin bir deil iki tamsay ile temsil edilmesi gerei domutur. Praedicatum inest subjecto ilkesinin yol at glklerin dier bir ksm anlambilgisel (semantik) glklerdir. Bunlar sz konusu doruluk tanmnn farkl trden doruluklarn tmn kapsayp kapsayamad ile ilgilidir. Tanm Akll insan insandr gibi bir nermenin doruluunu kolayca aklayabilmektedir. Bu gibi tipik rneklerin dna kldnda ise tanmn uygulanmas tartmaldr. rnein, 2 tamsays 3 tamsaysndan kktr veya Cassio Desdemonay seviyor gibi ilinti nermelerinin zne-yklem nermelerine dntrlmesi gtr. Ayrca Aristoteles filozoftur gibi doru tekil zne-yklem nermelerinin de doruluunun praedicatum inest subjecto ilkesine gre aklanmas da saduyuya aykrdr. lkeye gre filozof terimi Aristoteles teriminin iinde olmal, yani Aristoteles teriminin tanmnn bir paras olmaldr. Byle olsa, Aristoteles filozoftur nermesi zorunlu olarak doru bir nerme olurdu. Leibnize gre zorunlu olarak doru nermeler, reddedilmesi mantk elikisine yol aan nermelerdir. Oysa Aristotelesin filozof olduu hibir mantk elikisine yol amadan reddedilebilir. Aristoteles felsefe eitimine balamadan nceki bir zaman bambaka bir yol seebilirdi. O ana kadar Aristotelesi Aristoteles yapan niteliklerin toplamnn Aristotelesi zorunlu olarak felsefeci olmaya ittiini sylemek ancak kat bir belirlenimcilikle olanakldr. Leibniz dncesinde bu gln zm onun tz dncesindedir. Leibniz iin gerek anlamda bir tz tm niteliklerinin toplam ile zdetir (Look, 2007). Leibnizin mantk kalkln gelitirirken giritii ilk denemenin yetersiz kalmas artc deildir. Genel olarak deerlendirildiinde bu denemenin altnda yatan anlay nermelerin doru veya yanl olmasnn sadece zne ve nesne terimleri-

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

85

nin anlamlar arasndaki ilikiye dayanddr. Bu anlay doru olsa, doru mu yoksa yanl m olduuna yzyllardr karar verilememi nermelerin bile aslnda sadece zne ve yklem terimlerinin zmlenmesi ile doruluuna/yanllna karar verilebilmesi gerekirdi. Leibniz mantk sistemini oluturabilmek iin daha sonra yeni denemelerde bulunmutur. Felsefe Yazlar iindeki Specimen Calculi Universalis blmnde ilk olarak temel ilkeleri ortaya koyar. Bunlarn bir blm temel nermeler, bir blm (Skolastik mantk geleneindeki gibi) temel sonular, (consequantia) bir blm de buradaki kalkln genel kurallardr. Kneale & Knelaenin (1962, s.338) evirisi ve ksaltmalar temel alndnda sistem aadaki blmlerden olumaktadr: Temel nermeler: 1. A A dr. 2. AB A dr. 3. A A-deil deildir. 4. A-deil A deildir. 5. Bir ey A deilse A-deildir. 6. Bir ey A-deil deilse A dr. Temel sonu: A B dir ve B C dir ise, A C dir. Kalkln kurallar: 1. Deikenlerle belirtilen bir eyde ierilen (in literis quibusdam indefinitis), ayn koullara konu olan dierleri iin de bir sonu olarak anlalr. rnein, AB A dr doru olduuna gre, BC B dir de doru olacaktr. 2. Ayn terim iinde harflerin yer deitirmesi bir eyi deitirmez. Yani, AB ile BA eittir. 3. B AA dr da olduu gibi, ayn terimde ayn harfin tekrarlanmas yararszdr. 4. Herhangi sayda nermeden, znelerin tmn birletirip tek bir zne ve yklemlerin tmn birletirip tek bir yklem yaparak bir nerme elde edilebilir. Yani, A B dir, C D dir ve E F dir den ACE BDF dir nermesini elde edebiliriz. 5. Yklemi eitli terimlerin bir araya getirilmesinden oluan herhangi bir nermeden, her birinin znesi ilk nermenin znesiyle ayn ama yklemi ilk nermenin ykleminin paras olan eitli nermeler elde edilmesi olanakldr. Yani, A BCD dir nermesi verildiinde A B dir ve A C dir ve A D dir nermesi de elimizdedir. Sz konusu kalkl gelitirirken Leibniz (Felsefe Yazlarnda Difficultates Quaedam Logicae blmnde) kategorik nermeleri de iki farkl emaya gre aadaki gibi sembolletirmitir (baknz, rnein, Kneale, s. 339): lk ema A non-B est non-ens. A non-B est ens. A B est non-ens. A B est ens. kinci ema AB = A AB A AB AB ens AB = AB ens

Her A B dir. Baz A B deildir. Hibir A B deildir. Baz A B dir.

Burada ens varl gstermektedir. Buna gre, AB ens edimsel (aktel) ve AB olan eyleri, AB ise olanakl tm AB olan eyleri gstermektedir.

86
Leibniz ortaya att olanakl dnya ve evrensel dil gibi kavramlarla Russell ve Carnap gibi ada mantklar da etkilemitir.

Mantn Geliimi

Leibnizin felsefesi Russell, Carnap gibi ada mantklar etkilemi, ada mant meydana getiren kimi yaklamlara esin kayna olmutur. rnein, Leibnizin metafiziinde yer verdii olanakl dnya kavram ada mantkta mantksal olanakllk ve zorunluluun yorumlanmasnda nemli yer tutmutur. Leibnizin olanakl dnya kavramnn anlay onun bireysel tz (ksaca, birey) anlay ile yakndan ilgilidir. Leibnize gre, her bireysel tz zsel niteliklerinin toplamndan oluur. Bu nitelikler bilindiinde o bireysel tze ilikin gemi, imdiki ve gelecek zaman kipindeki her nermenin doru mu, yanl m olduuna karar verilebilir. Leibniz ve Hobbesun kavramlar ele allarnda ilk bakta bir benzerlik dikkati ekmekSIRA SZDE tedir? Bu benzerlik sizce ne olabilir?
D Bolzano N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Bolzanoya gre matematik K T A P ve dier bilimlerdeki kuramlar belit sistemleri biiminde ortaya konmaldr.

TELEVZYON

NTERNET

Leibniz ile birlikte ada mantn douunu hazrlayan dnrlerden biri de matematiki, O R U S felsefeci ve ayn zamanda bir din adam olan Bolzanodur. Bolzanonun mantk grlerinin yer ald balca almalar Matematiin Daha yi Temellendirilmi Bir Sunumuna Katklar (1810), Bilim Kuram (1837) ve lmnden DKKAT sonra yaymlanan Sonsuzluun atklardr (1851). Leibniz gibi Bolzanoda mantk ile matematii birlikte ele almtr. Bolzano onSIRA SZDE dan sonra gelen pek ok mantk gibi mantk almalarna matematikteki uslamlamann belirli kurallara gre yrtlmesi amacyla ynelmitir. Dolaysyla Bolzanonun kantlamalarn yerine getirmesi gereken kstlamalar hakknda dnerek, AMALARIMIZ bu konuda daha sonraki almalara da yn verecek olabildiince ak kurallar sunmas artc deildir. Bolzanoya T A P matematik kuramlar (ve dier bilimlerdeki kuramlar) belit sisK gre temleri biiminde ortaya konmal, nermelerin kantlanmas sonunda belitlere dayandrlmaldr. Bu konuda Bolzanonun getirdii en nemli yenilik belitlerin (sistemin balang Z Y O N nermelerinin) belirlenmesinde apaklk gibi ltler koymamaTELEV sdr. Dolaysyla, Bolzanonun bilimdeki kantlamalarda (yani, tantlamalarda) ncllere ilikin belirli biimsel-olmayan koullar ileri sren Aristotelesten nemli lde ayrldn ve belit sistemleri konusunda ada mantk ve matematikte de anlayn yer alan bir N T E R N E T ncs olduunu syleyebiliriz. klidin geometri sistemi de iinde olmak zere, geleneksel belit sistemlerinde belitler doruluu apak grlen ve bylece baka nermelerin doruluunu gerekelendirebilen nermeler olarak kabul edilmekteydi. En geni anlamyla bir ada belit sisteminde ise, belitler sadece sistemi kurarken belirlenmi balang nermeleridir. Bolzanonun matematikteki kantlamalara ilgili belirledii kurallar da biimseldir. Birincisi, gerek anlamda bir kantlamada ncllerde yer alan kavramlar kantlanmas istenen nermede geen kavramlar olmaldr. kinci olarak, bir nerme kantlanrken nermenin zne teriminde geen tm terimler kullanlmaldr (Sebestik, 2007). Bolzano mantn temel kavram olan nermeler arasndaki mantksal sonu kavramn daha sonra Polonyal mantk ve matematiki Alfred Tarski (1901-1983) tarafndan gelitirilen tanma da kaynak oluturacak biimde tanmlamay baarmtr. Bolzanonun tanmna gre, B nermesinin A nermesinin sonucu olmas demek, deikenlerin A nermesini doru yapacak biimdeki her yorumunun B nermesini de doru yapmas demektir (Bolzanonun tanm aslnda daha geneldir ve bir grup nermenin dier bir grup nermenin sonucu olmas durumunu da kapsamaktadr).

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

87

Bolzanonun mantk grn ortaya koyduu yazlarnda en g anlalan blmler kendinde dorular (Wahrheiten an sich) ve kendinde nermeler (stze an sich) kavramlar ile ilgili olanlardr. Kendinde nerme Stoa mantnda grdmz dilden ve zihinden bamsz lekton kavramnn karldr. Kendinde nermeler kendinde idealarn (vorstellungen an sich) bir araya getirilmesiyle olumaktadr. Kendinde idea Stoik eksik lektonu gibi hem zihindeki kavramlardan hem de dildeki terimlerden ayrdr. Kendinde idealardan olutuu iin, bir kendinde doru da ayn biimde dilden ve zihinden bamszdr. Kendinde dorunun dilden bamsz doru olmas demek, doruluunun belli bir balamda dile getirilmesine bal olmamas demektir. Zihinden bamsz doru olmas demek, onun belli biri tarafndan dnlm veya dnlecek olmasa da doru olmas demektir. Bylece kendinde dorunun Stoik tam lekton (nerme) ile ilikisi ortaya kmaktadr: Kendinde dorular kendinde nermelerin bir blmn oluturmaktadr. Bolzanonun kendinde nermeleri bu kavrama phecilie kar bilgiye varlksal bir temel salamak amacyla bavurduu anlalmaktadr.

Boole ve Mantk Cebiri Gelenei

ngiliz mantk ve matematiki George Boole (1815-1864) ada matematiksel mantn ortaya kmasn salayan dnrlerden biridir. Bugn bir mantk olarak bilinmesine ramen Boole matematik yazlarn yaymlamaya baladnda ilk 6 yl mantk konusunda hibir yaz yaymlamamtr. Booleun ilk matematik yazs 1841de yaymlanmtr. Mantk konusunda yaymlanan ilk almas 1847 tarihli 82 sayfalk Mantn Matematik zmlemesidir. Bu yapt Booleun 1842den balayarak yazt Augustus de Morgann (1806-1871) yapt Biimsel Mantk ile yakn tarihte yaymlanmtr. Boole Leibnizin yolundan giderek mantn bir cebir olarak kurulabilecei yaklamn benimsemitir. Bu yaklamn bugn de canl olan bir mantk gelenei olabilmesinin temeli Booleun almasdr. Grdmz gibi, Leibnizin cebiri model alan bir mantk oluturma ynndeki abas, Aristotelesin mantk yaklamn benimseyerek tm nermeleri zne-yklem nermesi kalbnda yorumlamaya almas nedeniyle sonucuna ulaamamtr. Boole aslnda Aristotelesin mantk sistemini eletirerek yola kmam, aksine, Aristoteles mantnn matematiksel yapsn ortaya karmay amalamtr. Yine de sonuta ulat mantk sistemi Aristoteles mantnn yerini alm ve Alman matematiki Fregenin mantk sisteminin yaygnlamasna kadar zellikle matematikiler tarafndan yaygnlkla benimsenmitir. Daha sonra yaymlanan ve ksaca Dncenin Yasalar olarak adlandrlan Matematikteki Mantk ve Olaslk Kuramlarnn Dayand Dncenin Yasalar zerine Bir Soruturma (1854) ile Boole Mantn Matematik zmlemesinde ortaya koyduu mantk sistemini gelitirmeyi amalam ancak biimsel manta katks bakmndan Mantn Matematik zmlemesinin tesine geememitir. Yine de Dncenin Yasalar zerine Bir Soruturma Booleun mant olasla uygulama dncesini gelitirdii ve manta felsefi yaklamnn geliimini ortaya koyduu bir alma olmas bakmndan nemlidir. Leibniz gibi Boole da etkin bir mantk sisteminin mantn saylar cebirine benzer bir sistem olarak kurulmasyla gerekletirileceini dnmektedir. Ancak Boole mantk deimezlerinin nermelere de uyguland bir mantk sistemi oluturmaya ynelerek geleneksel mantn nermelerin yapsna ilikin snrlamasn bir lde de olsa amay baarmtr. ada yaygn mantk asndan deerlendirildiinde, Aristotelesin Boole zerindeki etkisinin en ak grnen olumsuz sonu-

88

Mantn Geliimi

cu, Booleun tmel nermelerin varlksal ierimi dncesini (yani Her F G dir tmel nermesinden En az bir F G dir tikel nermesinin ktn) benimsemesidir (Corcoran, 2005). Booleun mantk yaklamnn temeli, mantk deimezlerini bir evren yani belirli bir kme zerindeki ilemler olarak yorumlanmasdr. Bu biimdeki cebirler Booleun ardndan Boole cebirleri olarak bilinmektedir. Mantn Matematik zmlemesinde Boole evreni 1 sembol ile gstermekte, (evrenin altkmelerini deer alan) kme deikenleri olarak da X, Y, Z sembollerine bavurmaktadr. nemli bir yenilik Booleun sisteminde (kme kuramsal yorumlamada bo-kmeyi gsteren) 0 sembolne de yer vermesidir. Her bir X kmesine karlk, x seme sembol o kmeyi seme ilemini gstermektedir. Bu dnceyi daha sonra Frege de baaryla kullanm ve bir kavramn evrende o kavramn uygulanabilecei eyler kmesi ile elemitir. ki seme sembolnn yan yana yazlmas seme ilemleri zerindeki arpma ilemini, + ise seme ilemleri zerindeki toplama ilemini gstermektedir (xy, x+y). Seme ilemleri setikleri kmelerle elendiinde, yay yana yazma kmelerin kesiimi, + ise ayrk bileimi gstermektedir (XY, X+Y). (Kmelerde toplama ileminin tersi olan bir karma ilemine de yer vermek isteyen Boole bu nedenle X+Y gsteriminde X ve Y kmelerinin ayrk yani ortak eleman olmayan iki kme olduunu kabul etmektedir (Kneale, 410-11)). Bu sistemin dikkati eken bir zellii Booleun varlk nermelerini gstermek iin ... 0 gibi bir gsterime bavurmay yeterli bulmayp, zel sembolne yer vermesidir. Buna gre, rnein Baz X Y dir nermesi xy = deyimi ile gsterilmektedir. Bu yorumlama ile Boole Dncenin Yasalar iindeki eklemelerle u kurallar ortaya koymaktadr: 1. 2. 3. 4. x (y+z) = xy + xz (arpmann toplama zerine dalmas kural) a) xy = yx b) x+y = y+x (Deime kurallar) a) xx = x b) x+x = x (Egllk kurallar) x-y = -y + x

Bu kme cebiri denklikleri ayn zamanda mantk yasalardr. Bu kurallar Boole cebirlerinin tm zelliklerini belirlemek iin yeterli deildir. Bir baka deyile, arpma, toplama ve fark Booleun varsayd gibi yorumlandnda doru olan pek ok nerme, yukarda verilen belitlerden elde edilemez. Dolaysyla Boole, kme cebirinin tam bir belit sistemini vermemektedir. Ancak bu kurallar deyimlerin etkili biimde dntrlmesini saladndan bunlar aracl ile pek ok mantk yasasnn elde edilmesi olanakldr. Bylece Hobbesun uslamlamay hesaplama olarak grme yaklam ynnde gl adm atlm olmaktadr.

Mill
Millin nemi Bacondan beri deneyci felsefenin amac olan tmevarml mantk grn sistemletirmesidir.

ngiliz felsefeci John Stuart Mill (1806-1873) 19. yzyln en etkili dnrlerinden biridir. Mantk bakmndan Millin almasnn nemi deneyci felsefeye skca bal bir tmevarml mantk grn sistemletirmesidir. Mill kuramsal felsefede doalc gre her zaman bal kalmtr. Buna gre dnyay aklamada elimizdeki en iyi aralar doa bilimlerinin bize saladklardr. Us ve isten de iinde olmak zere her ey doal terimlerle anlalmal ve aratrlmaldr. Sonu olarak, Millin anlayna gre ahlak felsefesini de iine alan insan bilimleri de aslnda doa bilimleridir. Sadece insan bilimlerinde bilginin nesnesi doal varlklar olarak insanlardr (Heydt, 2006).

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

89

Doalc grn karsndaki, Millin genellikle sezgicilik diye adlandrd felsefi gr ise dnyann us tarafndan kurulduunu, bu nedenle us ile dnya arasnda bir paralellik olduu dncesine dayanmaktadr. Bylece, bu gr dnya hakkndaki bilginin us hakkndaki bilgiden sezgi ile elde edilebileceini kabul etmektedir. Sezgici felsefenin zellikle matematik ve mantk gibi baz alanlardaki usa dayal ve d dnyann deneyiminden bamsz olduu kabul edilen bilginin varlndan g aldn dnen Mill, a posteriori bilgi anlayn bu alanlara da geniletmeyi hedefler. Buna gre, matematik ve mantk ilkeleri de deneyime dayal olarak gerekelendirilebilir. (Heydt, 2006). Bylece Millin grnde, Hobbesun savunduunun aksine, mantk ve matematik bilgisi sadece terimlerin rastgele belirlenmi anlamlarna dayandrlmamaktadr. Mill mantk anlayn byk bir ksmn tmevarml mantn incelenmesine ayrd Mantk Sistemi ile ortaya koymutur. Mantk Sisteminin ilk kitab geleneksel mantk yaptlarn andracak ekilde adlar (terimler) ve nermeler konusuna ayrlmtr. kinci kitapta tmdengelim, nc kitapta ise tmevarm konusu ele alnmaktadr. Drdnc kitapta Millin mantkla ilikili grd zihin ilemleri, beinci kitapta akl yrtme yanlmalar incelenmektedir. Altnc kitapta Mill insan bilimlerine doalc yaklamn ortaya koymaktadr. Millin Mantk Sisteminde ortaya koyduu mantk anlaynn temelinde onun ad (terim), nerme, doruluk ve bilgi anlay bulunmaktadr: Mille gre tekil ve genel olmak zere iki tr ad vardr. Tekil adlar hem zel adlar hem de stanbulun fatihi gibi betimlemeleri iine almaktadr. Genel adlar ise, insan, ta gibi terimlerdir. stanbulun fatihi gibi betimlemelerden oluan tekil adlar hem belli bir nesneye gnderir hem de stanbulun-fatihi-olma gibi bir nitelikle artrr. Genel terimler niteliklerle artrr, ayrca artrdklar nitelikleri tayan nesnelere gnderir (Wilson, 2007). Mill adlar ayrca somut ve soyut adlar olarak da ayrmaktadr:
Adlarn ikinci genel ayrm somut ve soyut arasndadr. Somut bir ad bir eyin yerini tutar; soyut bir ad ise bir eyin bir zelliinin yerini tutar. Sonuta John, deniz, bu masa eylerin adlardr. Beyaz da, bir eyin veya daha dorusu eylerin bir addr. Beyazlk, ayn biimde, bu eylerin bir niteliinin ya da zelliinin bir addr. nsan birok eyin bir addr; insanlk bu eylerin bir zelliinin bir addr. Yal eylerin bir ad; yallk onlarn bir zelliinin bir addr. (Mantk Sistemi, Kitap I, Blm 2, 4)

Grld gibi, hem somut hem de soyut adlarn arasndan bazlar tekil bazlar genel adlardr. Millin verdii rnekler arasnda John, bu masa adlar somut tekil adlar; deniz, insan, beyaz, yal adlar ise somut genel adlardr. Soyut adlara gelince, Millin verdii bir rnee gre, bunlarn arasnda renk gibi bazlar, beyazlk, krmzlk gibi birden ok niteliin ya da zelliin ad olmalar dolaysyla geneldir. Ayrca, yine Millin verdii bir rnee gre, beyazlk bile beyazn eitli tonlarnn olmas dolaysyla genel bir addr. Beyazn belli bir tonu gibi, derece ve eitlilik bakmndan daha fazla ayrtrlamayacak nitelik veya zellik adlarna gelince, Mill bu tr adlar iin kesin bir gr bildirmeyip bunlarn tekil ve genel adlar dnda ayr bir tr ad olarak saylmasnn uygun olabilecei dncesindedir (Mantk Sistemi, Kitap I, Blm 2, 4). Millin adlara ilikin yapt ayrmlar arasnda en g anlalan, arml (ing. connotative) ve arm-olmayan veya arml-olmayan (ing. non-con-

90

Mantn Geliimi

notative) adlar arasndaki ayrmdr. arm-olmayan adlar bir nesneyi veya zellii sadece imleyen adlardr. John, Londra ve ngiltere nesne ad olan ve Millin yapt ayrmlara gre, arm-olmayan somut tekil adlardr. Mill ilevleri sadece belirli bir nesneyi imlemek olduu iin tm zel adlarn arm-olmayan adlar olduunu belirtmektedir. Beyazlk ve uzunluk belirli nitelik veya zellikleri sadece imledikleri iin arm-olmayan adlardr. arml adlara gelince, beyaz, insan gibi tm somut genel adlar armldr. Bunun nedeni, bu adlarn belirli nesnelere, rastgele bir seim dolaysyla deil, bu nesnelerin tad belirli zellik veya nitelikler dolaysyla yklenebilmesidir. nsan adnn Peter, Jane, John ve dier tm insanlara verilebilmesinin nedeni bu nesnelerin bedenlilik, yaamllk gibi baz niteliklere sahip olmalardr. Tanr, Gne gibi tekil adlar arml adlardr. Bunun nedeni, bu adlarn belirli bir varl imleme ilevine sahip olmalarnn yan sra, ayn zamanda belirli bir zellikler veya niteliklerin toplamn da artrmalardr. Geleneksel anlaya uygun olarak, Mill de nermelerin adlarn (terimlerin) koala bir araya getirilmesiyle olutuunu kabul etmektedir. nermenin anlam paralarnn (yani nermeyi oluturan terimlerin) armlaryla belirlenir. nermenin doruluunu/yanlln belirleyen ise nermeyi oluturan terimlerin gnderimleridir: Olumlu bir nermenin doru olmas iin zne teriminin gnderdii eyin yklem teriminin gnderdii eyler snfnn iinde olmas gerekir. Eer zne teriminin gnderdii eyin yklem teriminin gnderdii eyler snfnn iinde deilse, nerme yanltr (baknz, Wilson, 2007). Mantk Sisteminde Mill nermeleri gerek nermeler ve szel nermeler olarak ayrr. Bu ayrm bir yandan grnte ve gerek karmlar ayrmna dayanr. Grnte karmlar sonucun ncller arasnda aka yer ald karmlardr. Bu trden karmlarda yeni bir sav ortaya konmad iin szeldir. Szel nerme, bir grnte karma karlk gelen koul nermesidir (Skorupski 1998 s. 36-40). Szel nerme zne konumundaki terimin anlam hakknda nermeler olup dnya hakknda bilgi vermezler. Bunun nedeni adlarn ve o adlarn anlamnn bizim tarafmzdan rastgele belirlenmi olmasdr. Bir gerek nermede, bir ey hakknda, nermede o eyden sz ederken kullanlan adn anlamnda bulunmayan bir olgu yklenir (Mantk Sistemi, VI. 4). elimezlik ilkesi (Bir ey hem A hem de A-olmayan olamaz) ve nc halin olmazl ilkesi (Bir ey ya A ya da A-olmayandr) gibi mantk ilkelerinin de dayana varolan eyler ve varolanlarn nitelikleri hakknda nermelerdir. Mille gre, dolaysz ve dolayl bilgi olmak zere iki tr bilgi vardr: Birinci trden bilgi, sezginin veya bilincin salad bilgidir. kincisi ise daha nceki bilgilerimizden akl yrtme ile elde ettiimiz bilgidir. Sezgi bilgisi akl yrtmelerin balangcn oluturan bilgi olmas bakmndan nemlidir. imdi a olduunu bilmem bu trden bilginin bir rneidir. (Mantk Sistemi, Giri 4.) Bu trden bilgi mantn deil metafiziin alannda tartlmaldr. Mantk sadece akl yrtme (dolaysyla karm) ile bilgi edinmenin bilimidir (Schneewind, s.222). Millin doruluk anlay ile mantk ve matematik bilgisini salt uylamsal olmayan, deneyimde gerekelendirilen bilgi trleri saymas uyumludur. Hem nesneler hem de bu nesnelerin nitelikleri ustan bamsz bir d dnyadaki varlklar olduklar iin, mantk ve matematik ilkeleri de bu d dnyann sistematik yapsna dayanmaktadr. D dnyann bilgisi sadece bizim olaan duyu deneyimimizden yapacamz genelleme (yani tmevarm) ile elde edilebilir:

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

91

...tmevarm tikel bir durum veya tikel durumlar hakknda doru olduunu bildiklerimizin bu durumlarla belirli ve kendilerine de uygulanabilen bakmlardan benzeen tm durumlarda doru olacan karsadmz akl ilemidir. Bir baka deyile, tmevarm bir snftaki belirli bireyler iin doru olann bu snftakilerin tm iin doru olduunu veya belirli zamanlarda doru olann benzer koullar altnda tm zamanlarda doru olaca sonucunu kardmz ilemdir. (Mantk Sistemi, Kitap III, Blm 2 1)

Sezgi bilgisi dndaki tm bilgi tmevarma dayaldr. zel olarak, doa bilgisi gemi deneyimlerden yaplan bir akl yrtme ile elde edilebilir. Byle elde edilen bir bilgi elbette zorunluluk belirtmeyecektir ancak bu Humeun savlad gibi bir phecilii kabul etmek deildir. Tmevarmn gndelik yaamdaki ve doa bilimindeki vazgeilemez yerine ramen daha nceki mantklarn hibiri tmevarm gerek anlamyla ele almay baaramamtr. Bunun iin hangi tmevarml akl yrtmelerin baarl olduunun ltlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Mantk Sisteminde Millin amalad da budur. Millin yapt ayrma uygun olarak, burada verdiimizden farkl dolaysz bilgi rnekleri SIRA SZDE ve dolayl bilgi rnekleri veriniz.
DNE M Osmanl mparatorluunda 14 ve. 19. Yzyllar LArasnda Mantk almalar O R U Bu blmde ele aldmz dnem boyunca Osmanlda mantk Skonusunda en nde gelen smail Gelenbevidir (1730-1790). Gelenbevinin almalar dnda mantk alannda dikkate deer bir alma yaplamamtr (Gelenbevinin mantk alDKKAT malaryla ilgili ayrntl bir aratrma iin baknz. Bingl, 1993). Burhan onun mantk konusundaki en nemli yapt kabul edilmektedir. Dneminin en nde gelen SIRA SZDE matematikilerinden biri olan smail Efendi, askeri konulardaki teknik problemlere getirdii yaratc zmlerle de tannmaktadr. Osmanl dnrleri Batda hzla gelien mantk almalarnn sonularnn farkna ancak Tanzimattan sonra varAMALARIMIZ mtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

bn Sinadan sonra slam mant eski metinler zerinde yaplan erhler, haiyeler ve K T A P takrirlerden teekkl ediyordu. unu da belirtmelidir ki, bugn bilinen eserlerin says zamanda olarak Batdakilerden ok fazla olsa da, asrnn en byk mantks olarak kabul edilen Gelenbevi smail Efendi bir tarafa braklacak olursa, XV. Yzyldan itibaren Tanzimata (1839) kadar Osmanl dnyasnda T E L E V Z Y erh ve hamnferit O N iyelerin dnda orijinal telifler grmek pek mmkn olmad gibi, bu dnemde XVI. Yzyldan itibaren hzla gelien batdaki bilim ve mantk anlayndan izlere rastlamak da mmkn olmamtr. Esasen XVIII. Yzyl Trk aydn,Rmantk konuNTE NET larnda ne biliyorsa, XIII. Yzyl Trk aydn da ayn eyi bilmektedir. Batda mantk, nce metodoloji alannda sonra da lojistik ad altnda formel mantkta byk bir gelime gstermitir. Batda formel mantk alannda grlen bu nemli gelimenin temelinde Yeniadan itibaren matematik biliminin ve matematik dncenin hzla gelimesinin etkisini grebiliriz (Kz, 2002, s.140).

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

92

Mantn Geliimi

zet
A M A

14. ve 19. yzyllar arasnda yaplan mantk almalarn aklamak. 14. yzyln ortasndan 17. yzyla Latin dnyasnn yaratc dnrlerinin ou yeni hmanist Avrupa kltr idealiyle, Antikan zellikle dille ilgili ve edebi yaptlarna ynelmitir. Bu dnrlerin gznden, Aristotelesin ve Skolastiklerin mantk yaptlarn almak ilgin bir yan olmayan ve faydasz bir uratr. Aristoteles mantnn tikel deney ve gzlemlere dayandrlmaya allan yeni doa bilimi anlay bakmndan da yararsz grlmesi de Aristotelesi manta kar eletirel tutumu desteklemitir. Mantk almalar genellikle daha nceki baarlarn aktarlmasyla ve ders kitaplar yazmyla snrl kalmtr. zgn bir mantk olmasa da, yaad nemde Latin dnyasnda mantk almalaryla en dikkat eken dnr Petrus Ramustur. Ramus niversitelerdeki felsefe programnda Aristotelesin etkisinin azaltlmasn amalayan dzenlemeyi savunmutur. Skolastik mant yeni bilim anlay bakmndan yetersiz bularak eletiren dnrlerin banda Francis Bacon gelmektedir. Aristotelesi tmdengelimli mantk anlayn eletiren Bacon, doa aratrmasnda tmevarmn kullanlmas gerektiini savunmaktadr. Ancak kendisi bylesi bir mantk sistemi ortaya koyamamtr. Thomas Hobbes da, bir mantk sistemi kurmasa da mantk konusunda nemli grler ileri srmtr. Ortaadan 19. yzyla kadarki dnemde yazlan en nemli mantk metinlerinden biri Antoine Arnold ve Pierre Nicoletarafndan yazlan ve yaygn olarak Port Royal Mant olarak bilinen Mantk ya da Dnme Sanatdr. Bu yazarlarn anlay Descartesn Augustinci anlayna yakndr. Ortaadan sonra gelen en nemli mantk Gottfried Wilhelm Leibnizdir. Leibniz geleneksel mant izleyerek tm nermelerin zne-yklem nermeleri olduu dncesini benimsemitir. Byk lde bu etkiden kaynaklanan nedenlerle amalad mantk sistemini gerekletiremese de, Leibnizin felsefesi Russell, Carnap gibi ada mantklar etkilemi, ada mant meydana getiren kimi yaklamlara esin kayna olmutur. Leibniz ile birlikte ada

mantn douunu hazrlayan dnrlerden biri de, matematiki, felsefeci ve ayn zamanda bir din adam olan Bolzanodur. Leibniz gibi Bolzanoda mantk ile matematii birlikte ele almtr. Bolzano ondan sonra gelen pek ok mantk gibi mantk almalarna matematikteki uslamlamann belirli kurallara gre yrtlmesi amacyla ynelmitir. ada matematiksel mantn ortaya kmasn salayan dnrlerden biri de ngiliz mantk ve matematiki George Booledur. Boole Leibnizin yolundan giderek mantn bir cebir olarak kurulabilecei yaklamn benimsemi ve cebirsel mantk geleneinin temellerini atmtr. ngiliz felsefeci John Stuart Mill deneyci felsefeye skca bal bir tmevarml mantk grn sistemletirmitir. Mill mantk anlayn byk bir ksmn tmevarml mantn incelenmesine ayrd Mantk Sistemi ile ortaya koymutur. Osmanlda Tanzimata kadar mantk konusunda en nde gelen dnr smail Gelenbevidir. Onun almalar dnda mantk alannda dikkate deer bir alma yaplamamtr. Osmanl dnrleri Batda hzla gelien mantk almalarnn sonularnn farkna ancak Tanzimattan sonra varmtr.

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

93

Kendimizi Snayalm
1. Francis Baconun Aristoteles mantn eletirmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Bilimde tmevarmn kullanlmas gerektiini savunmas b. Bilimde tmdengelimin kullanlmas gerektiini savunmas c. Terim mant yerine nermeler mantn kurmak istemesi d. Manta deil edebiyata ilgi duymas e. Baconun usu bir dnr olmas 2. Hobbesa gre zorunlu doruluun dayana nedir? a. Deneyim b. Doa c. Tanr d. Evrensel akl e. Uylam 3. Aadakilerden hangisi Hobbes ile Leibnizin mantk grlerinin ortak ynlerinden biridir? a. Mantk yasalarnn duyu deneyine dayandn savunmalar b. Uslamlamann bir hesaplama olduunu dnmeleri c. Zorunluluun deneyime dayandn dnmeleri d. Aristoteles mantna iddetle kar kmalar e. Baconun dncelerini benimsemeleri 4. Aadakilerden hangisi Port Royal mantklarnn bilimin yntemine ilikin ileri srdkleri ilkelerden biri deildir? a. Sadece olabildiince karmak problemleri zmeye almak, b. Sadece apak nermeleri belit (aksiyom) olarak kabul etmek, c. Sadece ok az bir dikkat sonucunda doruluu grlebilenlerin apak olduunu kabul etmek, d. Az da olsa karanlkta kalan tm nermeleri kantlamak ve bu nermelerin kantlamalarnda sadece daha nce verilen tanmlara, kabul edilen belitlere ve nceden kantlanm nermelere yer vermek, e. Koullar elverdiince, bir cinsi tm alt trlerine, bir btn tm paralarna, bir problemi tm durumlarna blmek 5. Leibnizin savunduu Praedicatum inest subjecto ilkesinin anlam aadakilerden hangisidir? a. nermenin ykleminin znesinin iinde olmas b. nermenin ykleminin znesinin dnda olmas c. nermenin yklemiyle znesinin ayn olmas d. nermenin ykleminin znesinin farkl olmas e. nermenin ykleminin znesinin tutarl olmas 6. Bolzanonun tanmna gre, B nermesinin A nermesinin sonucu olmas ne demektir? a. Deikenlerin B nermesini doru yapacak biimdeki her yorumunun A nermesini de doru yapmas b. Deikenlerin A nermesini yanl yapacak biimdeki her yorumunun B nermesini doru yapmas c. Deikenlerin A nermesini yanl yapacak biimdeki her yorumunun B nermesini de yanl yapmas d. Deikenlerin A nermesini doru yapacak biimdeki her yorumunun B nermesini de doru yapmas e. Deikenlerin A nermesini doru yapacak biimdeki her yorumunun B nermesini yanl yapmas 7. Aadakilerden hangisi, Boole mantnn temelini oluturan dncelerden biridir? a. Mantn bir kltr rn olmas b. Mantk yasalarnn geometri yasalar olarak kabul edilmesi c. Mantk deimezlerinin kme ilemleri olarak yorumlanmas d. Mantk yasalarnn deneyimle yanllanabilen genellemeler olmas e. Mantk yasalarnn terimlerin serbest uylamlarla belirlenen anlamna dayanmas 8. Millin yat ayrma gre, grnte karm ne demektir? a. Bir tek nerme ile dile getirilebilen karm b. Sonucun ncller arasnda aka yer ald karm c. Bir tek nclden yaplan karm d. Tm nclleri yanl olan karm e. nclleri doru ama sonucu yanl olan karm

94

Mantn Geliimi

Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Millin adlara ilikin yapt ayrmlar arasndadr? a. arml ve arm-olmayan b. Benzetimli ve mutlak c. Tarihsel ve anlk d. Deimez ve deiebilir e. Duyusal ve duyusal-olmayan 10. Mille gre bir nermenin doruluunu/yanlln belirleyen nedir? a. nermeyi oluturan terimlerin armlar b. Toplumun o nermeyi doru kabul etmesi c. nermeyi oluturan terimlerin gnderimleri d. nermenin balang nermelerinden kantlanabilmesi e. zne ile yklemin ilikisinin apak olmas Leibnizin amac, yeni bir mantk biliminin temellerini atmaktr. Bu bilim, genel bilim (science generale) de demektir. Varmak istedii sonu, bu genel mantk sayesinde yle bir metafizik kurmaktr ki, bu ilk ve son hakikatler bilimi, kesinlik ve pekinlik bakmndan matematiin yannda yer alsn. Leibniz, mant en geni manada: dnmek sanat olarak alr. Mantk yalnz yarglamak yahut ispat etmek sanat deil, ayn zamanda da icadetmek sanatdr (ars inveniendi); demek ki mantn iki ana blm olacaktr: biri, bilinen hakikatleri isbata, pheli nermeleri tahkike yarayacak; ikincisi ise, emin ve yanlmaz bir yntem sayesinde yeni hakikatleri bulacaktr. Biri zmsel (analytique), ikincisi bireimsel (synthetique) olacaktr. Burada zmsel ile bireimsel, matematikilerin anladklar manada kullanlm, mantk da matematik metodunun bir genellemesi (generalisation) olarak dnlmtr. Bu bakmdan da Descartes ynteminin ileri gtrlm bir ekli saylabilir. Fakat Leibniz, Descartesin yntemini hi beenmez, onun kulland kavramlar, iyi tanmlanmam, karanlk, dolaysiyle ie yaramaz bulur; yle ki Descartesin iaret ettii ynde yrmek iin baka bir ynteme ihtiya olacaktr. Bu yntem de karakteristik (caracteristique) dir. Kaynak: Nusret Hzr, Yeni Mantn ncs Leibniz, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 3(4) (1945).

5. nite - 14. ve 19. Yzyllar Arasnda Mantk

95

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin 14. ve 19. yzyllar Arasnda Mantk blmn yeniden okuyun.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kare kavramna benzer biimde insan kavram da kavramlarn toplam biiminde dile getirilebilir. rnein, insan kavramn duygulu, canl ve madde kavramlarnn toplam olarak duygulu canl madde olarak dile getirebiliriz. Sra Sizde 2 Leibniz ve Hobbesun kavramlar ele allarnda ilk bakta dikkati eken bir benzerlik, her ikisinin de uslamlamay hesaplama olarak grmeleridir. Hobbes bu dncesini verdii rneklerle desteklemeye alrken, Leibniz, bu dnceyi temel alarak, mant say cebirine benzer biimde oluturmaya girimitir. Sra Sizde 3 Millin yapt ayrma gre, canmn yandn bilmem dolaysz bir bilgidir. te yandan 2+2 = 4 nermesiyle dile getirilen aritmetik bilgi ile Dnya yuvarlaktr nermesiyle dile getirilip duyu deneyimlerinden sonuca varmakla elde edilen bilgi ise dolayl bilgidir.

2. e

3. b

4. a

5. a

6. d

7. c

8. b

9. a

10. c

96

Mantn Geliimi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ayni, M.A. (2005) Trk Mantklar (sadeletiren Naim ahin) Trkiyat Aratrmalar Dergisi (17) (makalenin kayna: stanbul Drul-Fnn-u lahiyat Fakltesi Mecmuas (10) (1928)) Arnauld, A. & Nicole, P. (1996) Logic or the Art of Thinking. Cambridge University Press. Bacon, F. (2000) The New Organon. Cambridge University Press. Berg, J. (1977) Bolzanos Contribution to Logic and Philosophy of Mathematics, Logic Colloquium 76, North-Holland Bingl, A. (1993) Gelenbevnin Mantk Anlay. stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar Corcoran, J. (2005) George Boole, Routledge Encyclopedia of Philosophy. 1. Cilt (2nci Bask, 2006) Hankins, J. (Ed.) (2007) The Cambridge Companion to Renaissance Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press Heydt, C. (2006) John Stuart Mill, Internet Encyclopedia of Philosophy. http://www.iep.utm.edu/milljs Kneale, W. & Kneale, M. (1962) Development of Logic. Clarendon Press. Kz, . (2002) Modern Trk Dncesinde Mantk almalar, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. XLIII (1). Leibniz, G. W. (1875-90) Die philosophischen Schriften. (7 cilt). Editr. C. I. Gerhardt. Berlin. Look, B.C. (2007). Leibniz, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/leibniz/ ner, N. (1967) Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. Schneewind, J. B. (2006) John Stuart Mill, Routledge Encyclopedia of Philosophy. 6. Cilt (2nci Bask, 2006) Sebestik, J. (2007) Bolzanos Logic, Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/bolzano-logic Sellberg, E. (2011) Petrus Ramus, Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/ramus Skorupski, J. (1998) Mill on Language and Logic, Cambridge Companion to Mill. Topdemir, H.G. (1999) Francis Baconn Bilim Anlay, Felsefe Dnyas (30) Wilson, F. John Stuart Mill, Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/milljs.

6
Amalarmz
Niceleme Kantlama Aritmetik Belit Semantik

MANTIIN GELM

Bu niteyi tamamladktan sonra; Fregenin nc almasyla ada mantn nasl doduunu aklayabilecek, Russelln ve dier mantklarn almalaryla ada mantn nasl gelitiini ve yaygnlatn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Model Kip Deiken Tamlk Eksiklik

indekiler

Mantn Geliimi

ada Mantk

GR ADA MANTIIN DOUU ADA MANTIIN GELM VE YAYGINLAMASI

ada Mantk
GR
Mantk lk adan bu yana bilim ve felsefedeki nemini korumutur. zellikle, bu nitede ele alacamz, 19. yzyln son eyreinden bugne kadarki dnem ayrcalkl bir yere sahiptir. Mantk almalar bu dnemde daha nceki hibir dnemde eine rastlanmayan lde younlam ve eitlenmitir. Mantn bu dnemdeki hzl geliiminin konumuz bakmndan en nemli sonucu zmleyici (analitik) felsefenin douudur. ada mantn gndelik dildeki ve bilim dilindeki deyilerin gerek yapsn ortaya koyacana duyulan iyimser dnce olmasayd, felsefenin yntemini anlam zmlemesi olarak gren bu felsefe yaklam geliemeyecekti. Analitik felsefenin sonraki gelimesinde, felsefenin yntemi gene manta dayanmakla birlikte, anlam zmlemesiyle snrl kalmayp ok daha geni kapsaml olmutur. Mantk felsefesi ve mantk uygulamalar konularndaki almalarn temelini gelitirilen ok sayda yeni mantk sistemi oluturmaktadr. Gelitirilen ok saydaki mantk sistemi, bu sistemlerin hangisinin felsefe, matematik veya kuramsal bilgisayar bilimi iin uygun mantk sistemi olduu (Eer byle bir tek mantk sistemi varsa!) tartmasn dourmutur. Bu tartma ada mantk felsefesinin en nemli sorusudur. Mantk sistemlerindeki eitliliin bir baka sonucu da mantn uygulamal bir bilim biimini almasdr. Bulank mantk sistemleri ve bu nitenin sonunda deineceimiz kipli mantk sistemlerinin pek ok uygulamas ortaya kmtr. Alman matematiki Gottlob Fregenin (1848-1925) Beggriffschrift (1879) ve Grundgesetze der Arithmetik (I. cilt 1893, II. cilt 1903) yaptlar ile ortaya koyduu mantk sistemi ele alacamz ilk ada mantk sistemidir. Dieri Bertrand Russell (1872-1970) ve Alfred North Whitehead (1861-1947) tarafndan 1910-1913 yllar arasnda 3 ciltte yaymlanan Principia Mathematica sistemidir. Her iki mantk sistemi de matematiin temellerine ilikin mantk matematik anlayna uygun bir mantk sistemi olarak ne srlmtr. Ardndan Kurt Gdelin (1906-1978) mantk almalarndan ve bu almalarnn matematiin temelleri bakmndan baz sonularndan sz edeceiz. Son olarak, 20. yzyln ilk eyreinden balayarak gelitirilen ada kipli mantk sistemlerinden bahsedeceiz.

ADA MANTIIN DOUU

nceki blmlerden anlalaca gibi Aristoteles mant yzyllar boyunca egemen mantk sistemini oluturmutur. Bu etki ylesine gldr ki Aristoteles man-

100

Mantn Geliimi

tna eletirilerin bazen aka aalamaya kadar vard Rnesans sonras dnemde bile pek ok mantk Aristoteles mantnn erevesi dna kmay baaramam, bilim yntemi hakknda genel kurallar ileri srmek dnda onun ilkelerini tekrarlamlardr. Bu durum ancak 19. yzyln sonundan balayarak ada mantk sistemlerinin ortaya kmasyla deimitir. Bu dnemde mantk almalarnn artna yol aan en nemli etken matematiin temelleriyle ilgili tartmalardr. Hzla gelien matematikte zellikle sonsuz kavram ile ilgili ortaya kan atklar (paradokslar) matematiin daha gvenli bir etkinlik olarak yeniden oluturulmasnn gerekli olduu dncesini dourmutur. ou matematiki-mantk iin bunu baarmann yolu matematik kuramlarnn belitsel (aksiyomatik) sistemler olarak yeniden kurulmas ve bylece matematiin zihnin snrlar belirsiz sezgi yetisine bal olmaktan karlmasdr. Belitsel sistemlerin dillerinde ifadelerin anlamn biimleriyle yanstma olana olduundan, matematikteki akl yrtme sezgiye dayanmak yerine biimsel kurallarla tanmlanm olarak yrtlebilecektir. Mantn matematikle olan ilikisi olduka verimli biimde iki ynl olarak gelimitir. Amaland gibi, mantk matematiin daha kurall bir bilim olmasn salam ve matematikte (sonsuz-kk saylara yer veren) standart-d analiz gibi yeni alanlarn ortaya kmasn salamtr. Dier yandan, mantn tam olarak biimsellemesinin ardndan matematiin kavram ve yntemlerine mantk sistemlerinin zelliklerini ortaya koymak iin bavurma olana domutur. 20. ve 21 yzylda mantk sadece matematikle deil, yeni ortaya kan kuramsal dilbilim, kuramsal bilgisayar bilimi gibi aratrma alanlaryla da etkileimli olarak ilerlemitir. Bu alanlarla da mantn ilikisi ift ynldr. Son iki yzylda mantkta dikkat ekici bir olgu, bu dnemde bir arada varolan mantk sistemlerinin eitliliidir. Birinci basamak niceleme mant ya da birinci basamak yklem mant olarak adlandrlan (bizim ksaca niceleme mant diyeceimiz) mantk sistemi bugn felsefe ve matematik programlarnda temel mantk sistemi olarak retilmektedir. Ancak bu mantk sistemine yneltilen eletirilerin sonucunda pek ok farkl mantk sistemi de ortaya kmtr. Yaygn olarak kullanlan manta (bundan sonra ksaca, yaygn mantk) eletirilerin arasnda, koul-ekleminin saduyuya aykr zellikleri, her nermenin ya doru ya yanl olduunu syleyen iki deerlilik zellii ve hibir elime nermesinin doru olmad dncesi bulunmaktadr. eitlilii meydana getiren mantk sistemlerinin dier bir blm ise yaygn manta alternatif olmayp (ikinci basamak mantk gibi) yaygn mantn genilemesi durumundadr.

Fregenin Mantk Matematik Gr

Alman matematiki Gottlob Frege (8 Kasm 1848-26 Temmuz 1925) ada mantn kurucusudur. Almanyann Wismar eyaletinde doan Frege, niversite renimine 1869 ylnda Jena niversitesinde matematik rencisi olarak balamtr. 1871 ylnda yine matematik renimine devam etmek zere Gttingen niversitesine gemitir. Doktor nvanyla bu niversiteden mezun olmasn salayan tezini 1873 ylnda tamamlamtr. 1874 ylnda habilitasyon almasn (doentlik tezine edeer bir alma) tamamlayarak Jena niversitesinde retim yesi olarak grevine balam ve emekli oluncaya kadar tm meslek yaamn burada srdrmtr. ou meslektandan farkl olarak matematik nesnelerin ve matematikteki akl yrtmenin doas zerine dnmeye ynelen Frege mantk konusunda almaya da bu konulardaki aratrmasnn sonucunda ynelmitir.

6. nite - ada Mantk

101

Yaygn kanya gre doru matematik nermeleri ayn zamanda hem zorunlu (yani deneyimle yanllanamayan) hem de dnya hakknda bilgi veren nermelerdir. Bunun nasl olanakl olduu matematik felsefesinde ortaya kan ilk sorulardan biridir. Bu soru ayn zamanda matematiin varlkbilgisini (ontoloji) ve bilgi kuramn (epistemoloji) birletiren en temel sorular arasndadr. Mill ve dier deneyci felsefeciler bu soruya yant olarak, doru matematik nermelerinin sanlann aksine, zorunlu nermeler olmayp bilgi veren tm tmel nermeler gibi deneyimden yaplm genellemeler olduunu kabul etmektedir. Bu yaklama gre 5 + 7 = 12 doru matematik nermesini her sayma deneyinin bu sonucu vermesinden tr doru sayarz. Gelecek sayma deneylerinin yeterli sayda farkl sonu vermesi durumunda bu nermeyi yanl saymamz gerekecektir. Kant ve onun yaklamn izleyen dnrlere gre, doru matematik nermelerin zorunlu olmas usun yapsndan kaynaklanmaktadr. Bu nermelerin zorunlu olmalarnn nedeni bizim olanakl deneyimimizin snrlarn belirleyen a priori zaman ve uzam sezgilerimize dayanmalardr. Bir baka deyile, zaman ve uzam sezgilerimiz duyu deneyiminin koullarn belirledii iin, bu sezgilerimize dayanan doru matematik nermeleri deneyimle yanllanamazlar. Frege geometri dorular iin bu Kant tutumu kabul etmitir. Aritmetie gelince, almalarnn son dnemine kadar aritmetik dorularnn analitik dorular olduunu savunmutur. Frege iin bir doru nermenin analitik olmas, o nermenin tanmlar ve mantksal karm kurallar ile elde edilebilmesi demektir. Dolaysyla Frege tm aritmetik nermelerinin tanmlardan ve sadece genel mantksal karm kurallarna bavurarak elde edilebileceini savunmaktadr. Dahas, aritmetiin balang noktasn oluturan tanmlar da sadece mantk kavramlarna yer veren tanmlar olacak ekilde seilebilir. Fregenin mantklk (ing. logicism) olarak adlandrlan, sklkla aritmetiin manta indirgenmesi biiminde de dile getirilen programnn ana hatlar bunlardr.

Fregenin Mantk Sistemi

Aritmetiin manta indirgenebilecei gr ileri srldnde akla ilk gelen sorulardan biri aritmetiin hangi mantk sistemine indirgeneceidir. Frege ne geleneksel mantn (Aristoteles mant) ne de dneminde yaygn kabul gren mantk sistemi olan Boole mantnn mantk programn gerekletirmek bakmndan yeterli olmad sonucuna varmtr. Fregenin Boole mantna eletirileri unlardr:
(i) [Boole] matematiksel gsterimi matematikteki olaan anlamlar ile badamayan biimde yeniden kullanmakta, bylece onun matematikteki kantlamalar okanlamllktan uzak biimde temsil etmesine bir engel oluturmaktadr. (ii) ierdii ikili yorumlamalarla nerme eklemli ve kategorik/nicelemeli bileenlerini ayrtrmakta ve bylece, her iki trden admlar ieren karmlarn temsilini olanaksz klmaktadr ve (iii) baka kimi eklemeler olmadan, Boole mant (rnein, Her insan bir kenti sever nermesi gibi) i ie nicelemeli nermeleri ele alamaz. (Klement, 2010. s. 862)

Bu dnceyle, Frege mantk programnn ilk admn gerek duyduu bir mantk sistemi oluturmaya girierek atmtr. Bu abasnn ilk rn 1879 ylnda yaymlanan Beggriffschrift (Kavram Yazs) balkl almasdr. Gerekletirmeyi istedii ama bakmndan yeterli olmasa da Frege Beggriffschriftde nermeler mantnn ve birinci basamak niceleme mantnn ilk tam belitsel sistemini orta-

102

Mantn Geliimi

ya koymay baarmtr. Yani, birinci basamak niceleme mantnn geerli (her yorumlamada doru) her nermesi Beggriffschrift sisteminde kantlanabilir bir nermedir. Begriffsschriftin alt bal udur: Aritmetiin Dilini rnek alan bir Salt Dnce Dili. Bir salt dnce dili olmas mantn evrensel karakterini belirtmektedir. Fregenin de kabul ettii evrenselci mantk anlayna gre mantk konu-bamszdr ve bu sayede her konuya uygulanabilir. Yani, bir karmn mantk bakmndan geerli olmas uyguland konu, bir baka deyile karm oluturan nermelerde ad geen nesnelere, zelliklere vbg. dayanmaz. rnein, AB, A; o halde B biimindeki her karm, sadece bu karm biiminin mantksal zellikleri nedeniyle geerlidir. Frege Begriffsschriftdeki mantk dilini aritmetik terimlerinin fonksiyon-argman yapsn genelletirerek gelitirir. Aritmetikteki fonksiyon sembollerinin zellii tek bana tam bir deyim oluturamamalardr: + tek bana tamamlanm bir deyim deildir yani, Fregenin deyiiyle doymam bir deyimdir. Baz semboller, rnein 2 gibi ad sembolleri ise tek bana anlaml, tam ya da Fregenin deyiiyle doymu deyimlerdir. nemli olan udur: Aritmetik iin vazgeilmez olan karmak deyimler tam deyimlerin yan yana sralanmas ile elde edilemez. Tam deyimlerin biraraya gelerek karmak bir deyim oluturmalar iin doymam sembollere gereksinim vardr: Genel olarak, n sayda doymu deyim, n boluklu bir doymam sembolle bir karmak deyim oluturur. rnein, 2 ve 3 doymu deyimleri ve 2-boluklu doymam + sembol ile 2+3 deyimini oluturabiliriz. Aritmetikteki fonksiyon-argman ilikisi genelletirildiinde aslnda kavramnesne ilikisidir. Her bir kavram nesneler kmesinden doruluk deerleri kmesine bir fonksiyon olarak dnlebilir. rnein, Say kavram byle bir fonksiyon olarak dnldnde, 2 saydr gibi doru bir nerme, Say(2) = Doru biiminde, Elma saydr gibi yanl bir nerme, Say(elma) = Yanl biiminde yorumlanr. Begriffsschriftin gsteriminde mantk deimezleri (nerme eklemleri, niceleyiciler) aritmetik fonksiyonlar gibi doymam sembollerdir. Bugnk yaygn mantn gsterimi ile karlatrldnda Beggriffschrift sisteminin dilinin en dikkat eken zellii nermelerin 2 boyutlu bir gsterimle sunulmasdr. Bugn kullandmz mantk gsterimi ise 1 boyutludur yani nermeler yan yana yazlan sembol dizilerinden olumaktadr. Fregenin mantk gsteriminde ise kimi nermeler uygun deyimlerin alt alta yazlmasn gerektirmektedir. rnein, Her F G dir yaygn gsterimle 6x (Fx Gx) biiminde bir satrla yazlrken Beggriffschrift gsterimindeki yazm aadaki biimde olacakt:
x Gx Fx

Bu 2 boyutlu gsterimin anlalmasnn zor olduu ynndeki (gerekte yanl olan) yarg, Beggriffschrift sisteminin yaygnlamasn engelleyen nedenlerden biri olmutur. Bir dier neden de Fregenin Beggriffschrift sistemini dier sistemlere karlatrarak kendi sisteminin bu sistemlerle ayn amalar paylatn ve bu amalar bakmndan stn ynleri olduunu ortaya koyma abasna girimemesidir (Klement, 2010. s. 860). nermelerde sadece birey deikenleriyle deil, fonksiyon deikenleriyle de nicelemeye yer veren Beggriffschrift sistemi ikinci basamak bir mantk sistemidir. Birinci basamak niceleme mant Beggriffschrift sisteminin bir parasn olutur-

6. nite - ada Mantk

103

maktadr. Buna ramen, Beggriffschrift sistemi say kavramn Fregenin istedii gibi, mantk kavramlarna bavurarak tanmlamaya yeterli olmadndan Frege daha sonra iki cilt hlinde yaymlanan Grundgesetze balkl bir alma ile mantk sistemini geniletmi ancak meslekta Betrand Russelln bir mektupla Fregeye bildirdii gibi, bu geniletme Fregenin mantk sistemini tutarsz hle getirmitir. Fregenin bundan sonra mantk sistemini kendi mantk programnn gerekleriyle de uyumlu olacak biimde deitirmeyi amalam ancak bunu baaramamtr. Ancak, Frege sisteminde ortaya kan bu sorun, Russellda ilerinde olmak zere, pek ok mantky bugn bile sren olduka verimli bir almaya yneltmitir.

ADA MANTIIN GELM VE YAYGINLAMASI

Fregenin kurucusu olduunu sylediimiz ada mantk bugne dein deiimini ve eitlenmesini srdrmektedir. Bu srada mantklar mantn snrlarna ynelik felsefi dncelere de yol aan sonulara ulamtr. Bundan sonraki blmde bu geliimin baz ynlerini ele alacaz.

Russelln almas
ngiliz felsefeci Bertrand Russell (1872-1970) 20. yzyln en etkili dnrlerinden biridir. Uzun meslek yaamnn byk ksmn ok farkl konularda etkin bir biimde almayla geirmitir. Bunun nemli bir blmn de mantk, mantk felsefesi, matematik felsefesi ve dil felsefesi konularndaki almalar oluturmaktadr. zellikle meslek yaamnn ilk dnemini kapsayan mantk almalarnda Russell ada mantk, mantk felsefesi, matematik felsefesi ve mantn dil felsefesi sorunlarna uygulamas konularnda nemli sonulara varmtr. Russelln mantk ve mantk felsefesi ile ilgili almalar arasnda en nemlisi Amerikal matematiki ve felsefeci Alfred North Whitehead (1861-1947) ile birlikte yazp hacimli cilt hlinde yaymladklar Principia Mathematicadr (Matematiin lkeleri). Bu yaptn birinci basksnn 1. cildi 1910, 2. cildi 1912, 3. cildi 1913 ylnda yaymlanmtr. Russell ve Whitehead bu almay geometrinin temellerini konu alan 4. ciltle tamamlamay amalamlar ancak bu ama gereklememitir. Russellda, Frege gibi, mantk bir gr benimsemekte ve ar matematiin tmnn ar mantk ilkelerinden ktn ve mantk terimleriyle tanmlanabilen kavramlara bavurduunu savunmaktadr. Principia Mathematica, Russell ve Whiteheadn mantk grn yanstmaktadr. Russelln mantk grn izleyebilmek bakmndan nemli dier eserleri Matematiin lkeleri (1903), Matematiksel Felsefeye Giri (1919) kitaplar ile 1908 ylnda yaynlanan Tipler Kuram zerine Kurulmu Olarak Matematiksel Mantk balkl makalesidir. Russell Matematiin lkeleri zerine alrken her zelliin bir kme belirledii varsaymna dayanan naif kme kuramnn bir atkya yol atn fark etmitir. Gerekten, eer her bir zellik iin, o zellii tayan nesneler topluluunun bir kme oluturduunu kabul edersek kendi kendisinin eleman olmayan kmelerden oluan topluluu da bir kme saymamz gerekir. Russell kmesi olarak adlandracamz bu kmeyi kme kuramnn sembolik dilinde {x: x g x} biiminde gsterebiliriz. Bu tanma gre, her kme iin, (1) Eer o kme kendisinin eleman deil ise Russell kmesinin bir elemandr ve (2) Eer kme Russell kmesinin bir eleman ise, kendisinin de bir elemandr. imdi, Russell kmesi de bir kme olduuna gre, Russell kmesinin de kendi kendisinin eleman olmad sorulmaldr: lk olarak, Russell kmesinin kendisinin eleman olduunu kabul edelim. Ancak bu durumda, tanm gerei, Russell kmesi sadece kendi kendisinin eleman

104

Mantn Geliimi

olmayan kmeleri ierdiinden, Russell kmesi Russell kmesinin bir eleman olamaz. Bu durumda dier seenei deneyip Russell kmesinin kendi kendisinin eleman olmadn kabul edelim. Bu durumda da kendi kendisinin eleman olmayan her kme Russell kmesinin bir eleman olduundan, Russell kmesi de Russell kmesinin bir elemandr. Bylece bir eliki oluturan u sonuca varrz: Russell kmesi kendisinin bir elemandr ancak ve ancak kendisinin bir eleman deil ise.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bu okuduunuz SZDE yanltr. nermesi zerine dnmek Russell atksnn oluSIRA nerme umu konusunda daha ak bir kan edinmenizi salayabilir. Bu nerme doru mudur, yanl mdr?
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Russell bu atknn bir benzerinin Fregenin mantk sisteminde ortaya ktn farkederek Obunu Fregeye yazd bir mektupla bildirmitir. Bu sonu sadece S R U Fregenin meslek yaamnda deil, ada mantn bugne kadarki geliiminde de byk nem tamaktadr. Frege ve Russellla balayarak, Russell atksna DKKAT pek ok zm nerisi gelitirilmitir. Russell da Fregenin mantk programn benimsediinden Russell paradoksuSIRA SZDE na bir zm bulunmas Russell iin de nemlidir. Russelln Russell atksna zm tipler kuramn gelitirmek olmutur. Tipler kuramnn Russell atksna yol amad kolaylkla grlebilir ama bu kuramn mantk program bakmndan AMALARIMIZ kurtarc rol olduka tartmal bulunmutur. Bu tartma bir yana, tip kavramnn dilbilim ve kuramsal bilgisayar biliminin temellerine ilikin aratrmada olduka nemli bir K T A Polduunun anlalmasyla birlikte pek ok farkl tip kuramlar kavram gelitirilmitir. Russell bantlar mantnn kullanl bir sistem olmasn engelleyen snrllklarn aarak Lgenelletirmeyi baarmtr. Bylece Leibnizden beri bir sorun olarak TE EVZYON duran gndelik dildeki karmak nermelerin mantksal zmlemesinde nemli bir ilerleme elde edilmitir. Bant kavram hem felsefede hem de matematikte temel kavramlardan biri olduundan, mantkta bantlarn temsil edilebilmesi NTERNE zmleyici (analitik)T felsefe ve matematiin temelleri bakmndan nemlidir. Russelln ada mantn yaygn kullanm asndan byk nem tayan bir baars niceleme mantnn gsterimini (notasyonunu) daha kolay anlalr hle getirmesidir. Doru olmasa da Frege mantnn 2 boyutlu gsteriminin anlalmas zor olduu dncesinin yaygnlamas niceleme mantnn felsefeciler ve matematikilerin yaygn olarak bavurmasn engellemekteydi. Russelln niceleme mant iin gelitirdii gsteriminin daha kolay anlalr bulunmasyla niceleme mant zamanla daha sk bavurulan bir ara olmutur. Niceleme mantnn felsefedeki en iyi bilinen etkili uygulama denemelerinden biri, Russellin belirli betimleme nermelerini zmlemesidir. Belirli betimlemeler Trkiyenin bakenti, En nl Trk romancs gibi belirli bir varla betimleme yoluyla iaret eden ifadelerdir. Russell nl yazs Gsterme stne (On Denoting) tm gsteren ifadeleri konu etse de Russellin bu yazdaki asl ilgisi belirli betimlemelerde younlamaktadr. Belirli betimlemeler gndelik dilin szdiziminde zel adlarla ayn ileve sahip gzkmektedir: Trkenin szdizimi bakmndan Trkiyenin bakenti Anadolu blgesindedir tmcesi de Ankara Anadolu blgesindedir tmcesi gibi bir zne-yklem nermesidir; Birinci tmcedeki Trkiyenin bakenti ifadesi, ayn ikinci tmcedeki Ankara zel ad gibi, zne ilevini grmektedir.

6. nite - ada Mantk

105

Genel olarak Russelln zmlemesine gre, F olan biricik ey G dir nermesinin niceleme mantnn sembolik dilindeki karl aadaki gibidir: (*) 7x (Fx Gx 6y (Fy y = x))

Grld gibi, Russelln zmlemesinin sonucunda F olan biricik ey G dir nermesi zne-yklem nermesi biimini yitirip bir tikel genelleme nermesi ile temsil edilmektedir. Bu zmlemenin sonucunda, Kaf dann zirvesindeki ku bilgedir nermesi gibi, F olan biricik ey G dir nermesi, F olan hibir varlk olmadnda yanl olmaktadr. nk 7x(...x...) biimindeki bir tikel niceleme nermesinin doru olmas iin, en az bir varln (...x...) zelliini tamas gerekir. Dolaysyla, (*) nermesinin doru olmas iin en az bir a varlnn (Fx Gx 6y (Fy y = x)) zelliini salamas yani Fa Ga 6y (Fy y = a) olmas gereklidir. Varsaym gerei F olan hibir varlk olmadndan, her a iin Fa yanl, dolaysyla (*) yanl olur. Sonu olarak, F olan hibir ey olmadnda (*) sembolik nicelemeli nermesinin Russella gre temsil ettii F olan biricik ey G dir nermesi de yanl olur.

Gdel ve Matematiin Snrlar

Kurt Gdel (28 Nisan 1906-14 Ocak 1978) o zaman Avusturya-Macaristan imparatorluu snrlar iindeki Brnn ehrinde domutur. Gdel, 1924 ylnda Viyana niversitesine kabul edilmi, burada fizik, matematik ve felsefe derslerine devam etmitir. Bu niversitede Rudolf Carnap ve Hans Hahndan mantk renme olanan da bulmutur. II. Dnya Savann ardndan Amerika Birleik Devletlerine giderek almalarn New Jersey yaknlarnda bulunan leri Aratrmalar Enstitsnde srdrmtr. Gdel, mantk almalarnda mantk ve matematik dnyas dnda da yaygn tannmasn salayan pek ok nemli sonuca ulamtr. Tamlk Teoremi: Hilbert ve Ackerman ilk kez 1928de yaymlanan Grundzge der Theoretischen Logik (Matematiksel Mantn lkeleri) iinde, birinci-basamak mantk iin bir belit sistemi ortaya koymutur. Bu sistemin dilinin alfabesi u sembolleri iermektedir. nerme deikenleri X, Y, Z,... Birey deikenleri x, y, z,... Bant sembolleri F, G, H,... nerme eklemleri: ~ (deilleme eklemi), (tikel-evetleme eklemi) Niceleyiciler: 6 (tmel niceleyici), 7(tikel niceleyici) A) Sistemin belitleri XXX XXY X Y Y X (X Y) ((Z X) (Z Y)) 6x Fx Fx Fx 7x Fx B) Sistemin karm kurallar Yerine koyma kural: A nermesindeki nerme deikenleri yerine ezamanl olarak ayn nerme deikeninin her getii yerde ayn nermenin konmasyla elde edilen nerme, A nermesinin bir sonucudur.

106

Mantn Geliimi

Modus ponens: B forml A ve A B formllerinin sonucudur. x birey deikeninin A formlnn serbest deikenleri arasnda olmamas kouluyla, A 6x B (x) forml A B (x) formlnn bir sonucudur. x birey deikeninin A formlnn serbest deikenleri arasnda olmamas kouluyla, 7x B (x) A forml B (x) A formlnn bir sonucudur. Hilbert ve Ackermann bu sistemin tutarl olduunu 1-elemanl bir model yardmyla gsterirler. Hilbert bu sistemin her geerli nermesinin (yani her modelde doru olan her nermesinin) burada verdikleri kant sisteminde kantlanabilir olup olmad sorusunu yneltirler. Gdel bu soruyu, bir yl sonra, 1929 ylnda tamamlad doktora tezinde olumlu olarak yantlar. Sunduu kantlamann dayand her kavram tezinde aka tanmlam olmas dikkat ekicidir. Daha sonra Leon Henkin (1921-2006), 1947 ylnda tamamlad doktora tezinin temelini oluturan almasnda tamlk teoreminin daha yaln bir kantlamasn vermeyi baarmtr. Eksiklik Teoremleri: Gdelin adnn mantk dnyasnda ve bata felsefe olmak zere, dier alanlarda sklkla anlmasn salayan baars eksiklik teoremleridir. Eksiklik teoremleri Gdelin Hilbert program iindeki almalarnn bir sonucunda ortaya kmtr. Hilbert program matematiksel analizin tutarlln sadece sonlu kantlamalara bavurarak gstermeyi amalamaktayd. Gdel matematiksel analizin temelini oluturan aritmetiin tutarllk sorununun bile bu yolla zlemeyeceini gstermitir. Peano aritmetii de denilen, doal saylar aritmetii iin Richard Dedekindin (1831-1916) verdii ve Peano-Dedekind sistemi olarak bilinen belit sistemini gz nnde bulundurabiliriz. Kullanacamz dilin deimezleri 0, +, ( ve S sembolleridir. 0 sfr saysn, + toplama ilemini, ( arpma ilemini, S sembol de her doal sayy ondan hemen sonra gelen doal sayya gtren ardl ilemini gstermektedir. Aslnda Dedekind 1881 tarihli Saylar Nedir ve Ne Olmaldr? (Was sind und was sollen die Zahlen?) balkl yazsnda belitlerini ifade ederken 0 sabit sembol yerine 1 sembolne bavurmaktadr. Daha uygun olduu iin biz 0 semboln kullanacaz. Bu sistem de Dedekind sistemine denktir. Birinci-Basamak Peano Aritmetii denilen doal saylar aritmetik sistemi yledir. (y), iinde ynin getii herhangi bir ak nerme, (0), (y)de y yerine 0 koymakla elde edilen nerme, (Sy), (y)de y yerine Sy koymakla elde edilen nerme olduunda: A) Belitler: 1. 6x Sx 0 (0 hibir saynn ardl deildir.) 2. Sx = Sy x = y (Her saynn bir tek ardl vardr.) 3. [(0) (6y ((y) (Sy))]6y (y) nc belit gnlk dilde yle dile getirilebilir: (i) eer 0 says zelliini tayor ve (ii) zelliini tayan her doal saynn ardl da zelliini tayor ise, her doal say zelliini tar. B) Tanmlar: Toplama ve arpma ilemleri yinelge ile (daha nceki admlara dayanarak yaplan tanmlama yntemiyle) aadaki gibi tanmlanr: x+0=x x + Sy = S (x + y) x (0 = 0 x (Sy = xy + x Birinci eksiklik teoremi: Aritmetii ierecek yeterlilikte tutarl bir biimsel sistemde doru aritmetik nermeleri belirten ancak bu sistemde kantlanamayan nermeler vardr.

6. nite - ada Mantk

107

S sisteminin dili aritmetik nermelerini dile getirmekte yeterlidir. S sistemi Peano aritmetiini ierir: Peano belitlerinin her biri S sisteminde kantlanabilir. S tutarldr. O zaman S sisteminde en az bir nerme doru bir aritmetik nermesini belirttii halde bu nerme S sisteminde kantlanamaz. kinci eksiklik teoremi: Aritmetii ierecek yeterlilikte tutarl hibir biimsel sistemde, aritmetiin tutarl olduunu belirten nerme kantlanamaz. Bir baka deyile, S aadaki koullar salayan bir biimsel sistem olsun: S sisteminin dili aritmetik nermelerini dile getirmekte yeterlidir, S sistemi Peano aritmetiini ierir, S tutarldr. O zaman S sisteminin tutarl olduunu S sisteminin dilinde belirten nerme, Con(S), S sisteminde kantlanamaz. Gdelin eksiklik teoremi doru ama hibir ekilde kantlanamayan aritmetik nermeler SIRA SZDE olduunu gsterir mi?
D eksiklik Peano aritmetii 1. ve 2. koullar aka saladndan ikinci N E L M teoreminin bir sonucu olarak unu syleyebiliriz: Peano aritmetii tutarl ise, PA olarak gsterilen Peano aritmetiinin tutarl olduunu belirten aritmetik nermesi, S O R U Con(PA), Peano aritmetiinde kantlanamaz. Doal saylar aritmetii matematik analizin temelini oluturan bir teoridir. nce rasyonel saylar ve ardndan gerel DKK saylar doal saylar yardmyla elde edilmektedir. Dolaysyla doal A T saylar aritmetiinin tutarllk problemi zlemeyeceine gre, matematik analizin tutarll probleminin de zlemeyecei anlalr. Bylece Hilbertin amacnn gerekleeSIRA SZDE meyecei, matematiin tutarl olduunun, kantlanabilen bir tek biimsel sisteme dayandrlamayaca sonucu ortaya kmaktadr. AMALARIMIZ Eksiklik teoremlerinin byk ilgi ekmesinin nemli bir nedeni de Gdelin bu sonulara ulamakta bavurduu kantlama yoludur. Gdel kantlamasndaki nemli aamalardan biri, aritmetiin st-dilinin aritmetik iinde kodlanmasdr. Bu amaK T A la, aritmetik semboller, aritmetik nermeler ve aritmetik nermelerdenP oluan sonlu diziler olan aritmetik kantlamalar sonlu say dizileriyle kodlanmtr. Gdelin eksiklik teoremlerinin Hilbert programnn baarlamayacan gsterT E L E V Z Y O 1930lardadii kabul edilse de bu negatif sonu, Gerhard Gentzenin (1909-1945) N ki almasyla balayan ve Grelenmi Hilbert Programlar olarak adlandrlan yeni bir alma alannn domasna yol amtr. Bu alandaki almalar kant kuramnn gelimesini salamtr. NTERNET Seme Belitinin Bamszl: Seme (veya seim) beliti, bo-olmayan kmelerden oluan her aile iin (yani, her bir eleman bo-olmayan bir kme olan her kme iin) bu ailenin her kmesinden bir eleman seen bir fonksiyonun varolduunu syleyen belittir. Bu belit, saf matematikilerin neredeyse tm tarafndan doru kabul edilirken, uygulamal matematikilerin ounu rahatsz eder. Saf matematikte elde edilen pek ok nemli sonu seme belitine veya grnte farkl bir nerme olan ama seme belitine denk bir nermeye dayanmaktadr. Aadaki ilkeler, seim belitinin denklerinden en sk bavurulanlar arasndadr: yi-sralama ilkesi: Her kme iyi-sralanabilir. Yani, her S kmesi zerinde, bu kmenin her bo-olmayan T alt-kmesinin bir R-minimum eleman (yani, her t T iin t0Rt artn salayan bir t0 T eleman) olacak ekilde bir R ksmi sralama bants vardr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

108

Mantn Geliimi

Zorn lemmas: S bir kme, R ise S zerinde bir ksmi sralama bants (yansmal, antisimetrik ve geili bir 2-li bant) olsun. S iinde R bantsna gre her zincirin (her iki x, y eleman iin ya xRy ya da yRx artn salayan alt-kme) bir st snr (zincirin tm elemanlarndan byk bir s S eleman) varsa, S kmesinin bir R-maksimal eleman vardr (Birden ok maksimal eleman olabilir). Seme belitinin, genellikle Banach-Tarski paradoksu olarak adlandrlan, aadaki sonucu fizik evren hakkndaki saduyuya aykr grlmektedir. Banach-Tarski teoremi: S = {(x,y,z) R3 : x2 + y2 + z2 < 1} noktalar kmesi ile belirlenen 3-boyutlu birim kreyi sonlu sayda paraya blelim. Bu paralardan, sadece dndrme ve tama ve yeniden-birletirme ile (bu ilemler srasnda bir parann dieri iinden gemesine izin vererek) S kresinin iki kopyas elde edilebilir. S bir belit sistemi olsun. Bu sistemin dilinde yazlan bir A nermesi iin, eer ne bu A nermesi ne de A nermesinin deili S sisteminin teoremleri arasnda deil ise, A nermesi S sisteminde bamsz bir nermedir. Gdel seim belitinin kme kuramnn dier belitlerinden bamsz olduunu, yani ne seme belitinin ne de deilinin kme kuram belitlerinden kantlanamayacan gstermitir.

eitli Mantk Sistemlerinin Gelimesi

lk olarak Fregenin tam bir sistemini sunmay baard birinci basamak niceleme mant zellikle matematikteki uslamlamada yaygn mantk sistemi olarak benimsenmitir. Bununla birlikte kimi mantklar bu mantk sistemini yetersiz bulmu veya yaygn mantn kimi ynlerini olumsuz grerek, farkl mantk sistemleri gelitirmitir. Bunlar arasnda ne kanlardan bazlar oklu-deerli (ing. many-valued) mantk sistemleri, sezgici mantk sistemleri ve kipli mantk sistemleridir. Bu mantk sistemlerinin her birinin gelitirilmesine yol aan anlalabilir felsefi veya uygulamay temel alan gerekeler bulunmaktadr. oklu-deerli mantklar, sezgici mantklar ve dier baz mantk sistemlerinin zellikleri mantk felsefesinde nemli bir tartma konusunu oluturmakla birlikte, bu sistemler felsefede yaygn kullanlmamaktadr. Kipli mantk sistemlerine ise (zellikle ada zmlemeli felsefede) bu dier mantk sistemlerine oranla daha yaygn bavurulmaktadr. Bu nedenle, ada mantn geliiminin sadece ana hatlarn verme olana bulunan giri niteliindeki bu nitede sadece ksaca kipli mantn geliimine yer verebileceiz. Kipli mantk sistemlerinin domasnn ardnda gndelik dilde ise koul ekleminin yaygn mantkta kimi zaman zayf gerektirme diye adlandrlan yorumuna ynelik eletiriler yatmaktadr. rnein, koul ekleminin tanm gerei: 1. n-bileen (A) yanl bir nerme olduunda, art-bileen (B) hangi nerme olursa olsun, A B koul nermesi dorudur. 2. Art-bileen (B) doru bir nerme olduunda, n-bileen (A) hangi nerme olursa olsun, A B koul nermesi dorudur. 1. ve 2. zayf-koul atklar (ing. paradoxes of material implication) olarak da bilinmektedir. Bunlar ve benzeri sonulara ramen, koul ekleminin doruluk tablosu ile belirlenen anlamnn matematikteki uslamlama bakmndan yeterli olduu onanabilir. Ancak zayf-koul atklarnn sonucu olarak, koul nermelerinin genel uslamlama edimlerimizle badaacak biimde yeniden yorumlanmas gerektiini dncesi ortaya kmtr. Koul ekleminin farkl yorumlanmas gerektii dncesini temel alarak bir mantk sistemi gelitiren ilk ada mantk Clarence Irving Lewis (1883-1964) ol-

6. nite - ada Mantk

109

mutur. Lewisin almalar ada kipli mantk sistemlerinin geliiminin ilk adm olmutur. Lewis ile balayan ilk dnem kipli mantk almalarnda mantklar farkl belit sistemleri gelitirmeyi amalamlardr. Lewis kipli mantk sistemleri zerine o zamana kadar yapt ve farkl tarihlerde yaymlad almalarnn sonularn Bir Sembolik Mantk Aratrmas (1918) sisteminde toplamtr. Emil Post buradaki kipli mantk sisteminde olanakszlk ile yanlln denk olduunu ortaya koymutur. Bu durumda mantk yaznnda, ilem mant olmas gereken kipli mantn kaplaml nermeler mantna kmesi denilen durum gereklemi olmaktadr. Bunun zerine Lewis, 1918deki kipli mantk sisteminde yer alan bir beliti deitirmek zorunda kalmtr (Lewis, 1920). Olanakllk iin L semboln, zorunluluk iin semboln, sk gerektirme iin semboln kullanarak 1932 de gelitirdii S1 sisteminin belitlerini aadaki biimde dile getirebiliriz: (p q) (q p) (p q) p p (p p) (p (q r)) ((p q) r) p p ((p q) (q r)) (p r) (p (p q)) q

Temel sistem olan S1 sisteminin karm kurallar ise aadaki gibidir: -ekleme kural: Eer hem A hem B birer teorem olarak elde edilmise A B nermesinin de teorem olduunu syleyen bir, Sk Modus Ponens: Eer A ve A B birer teorem ise, B nermesi de teoremdir. Yerine koyma ilkesi: A doru bir nerme ise, A nermesinde geen bir nerme deikeni yerine ezamanl ve tekbiimli olarak bir nerme koyduumuzda elde ettiimiz nerme de dorudur. S2 sistemi S1 sistemine aadaki belitin eklenmesiyle elde edilen sistemdir: L(p q) Lp

S3 sistemini elde etmek iin iin S1 sistemine aadaki belit eklenir: (p q) (Lq Lp)

S4 sistemini elde etmek iin S1 sistemine eklenen belit ise udur: Lp Lp S5 sistemi ise S1 sistemine Lp Lp

belitinin eklenmesiyle elde edilir (Hunter 2007, Ballarin 2010). ada mantklar arasnda kipli mantk iin kullanl ve saduyusal bir yorum (semantik) gelitirmeyi ilk baaran Rudolf Carnaptr (1891-1970). Carnapn kipli semantiinde bavurduu temel kavram durum betimlemesi kavramdr. Durum betimlemesi kavram Carnapa gre Leibnizin olanakl dnyalar ya da Wittgensteinn olanakl olgu durumlar kavramlardr (Carnap, 1947. s. 9-10). Bir

110

Mantn Geliimi

durum betimlemesi her bir p atomik nermesi iin ya p nermesinin ya da p nermesinin (ikisi birden olmamak kouluyla) yer ald bir nermeler kmesidir. Byle bir S durum betimlemesi verildiinde: Bir p atomik nermesinin S durum betimlemesine gre doru olmas p nermesinin S durum betimlemesinin (yani S kmesinin) eleman olmas demektir (Sembollerle gsterildiinde p S). Bir p atomik nermesinin S durum betimlemesine gre yanl olmas p nermesinin S durum betimlemesinin (yani S kmesinin) eleman olmas demektir (Sembollerle gsterildiinde p S). Ana eklemi kip olmayan (zorunluluk veya olanakllk olmayan) nermelerin doruluu/yanll doruluk tablosu kurallarna kouttur. rnein, bir (A B) nermesinin S durum betimlemesine gre doru olmas hem A nermesinin hem de B nermesinin S durum betimlemesine gre doru olmas demektir. Nicelemeli nermelerin yorumlanmas da birinci basamak niceleme mantnda olduu gibidir. rnein, 6x Fx nermesinin doru olmas x yerine konabilecek her a ad iin Fa atomik nermesinin S durum betimlemesine gre doru olmas demektir. Carnap mantksal zorunluluk kavramn geerlilik kavram ile ayn anlama gelecek biimde tanmlamaktadr. Bunun sonucu olarak: 4A nermesinin doru olmas A nermesinin her durum betimlemesine gre doru olmas demektir. LA nermesinin doru olmas A nermesinin en az bir durum betimlemesine gre doru olmas demektir. Carnap semantiinin en nemli zelliklerinden biri saylabilir sonsuz sabit bir evren varsaymna dayanmasdr. Carnapn kipli semantiinin nasl ilediini basit bir modelde grelim. Dilde sadece F yklem sabitinin bulunduunu kabul edelim. Evrendeki a ve b nesnelerini gz nnde bulundurduumuzda, sonsuz sayda olan durum betimlemeleri 4 grupta toplanarak yazlabilir: S1 Fa, Fb,... S2 Fa, Fb,... S2 Fa, Fb,... S2 Fa, Fb,... Bu varsaymlara gre rnein, Fa en az bir durum betimlemesinde doru olduundan, 7xFx de en az bir durum betimlemesinde doru, dolaysyla L7xFx dorudur. (Fa Fb) en az bir durum betimlemesinde doru olduundan, 7x7y (x y Fa Fb) de en az bir durum betimlemesinde doru, dolaysyla L7x7y (x y Fa Fb) dorudur. Carnap sonsuz ve sabit bir evren varsayd iin, 7x7y (x y) tm durum betimlemelerinde doru, dolaysyla zorunlu olarak doru yani, 47x7y (x y) nermesi doru olur. Oysa farkl en az iki eyin varolmasnn mantksal olarak geerli olmas saduyuya aykr grnmektedir.
SIRA SZDE

Pek ok eyin varolduunu biliyoruz. Dolaysyla, farkl en az iki eyin varolmasnn manSIRA SZDE tksal olarak geerli olmas saduyuya neden aykr saylmaldr?
NELM Carnap Dsemantiinin dier bir sonucu kipli mantk iin yerine koyma ilkesinden vazgememizin gerekli olduudur: Eer p bir atomik nerme ise en az bir duS O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

6. nite - ada Mantk

111

rum betimlemesinde p doru, dolaysyla Lp doru bir kipli nerme olur. Yerine koyma ilkesi gerei herhangi bir nermeyi ezamanl ve tekbiimli olarak p yerine koyduumuzda doru bir nerme elde edilir. Oysa p yerine (p p) koyduumuzda elde ettiimiz L(p p) nermesi yanltr (Ballarin, 2010). ada mantkta kipli nermelerin yorumlanmas konusunda en nemli adm Saul Kripkenin olanakl dnya semantiini gelitirmesidir (Kripke, 1959). Kripke semantii ile kiplerin kolayca kavranan bir formel yorumlamaya kavumalar kipli mantk sistemlerine zellikle zmlemeli felsefe ve kuramsal bilgisayar bilimi alanlarnda yaygn olarak bavurulmasn salamtr. Kipli nermeler mant iin Kripke semantiinin bugn yaygn olarak kullanlan son biimine gre bir Kripke modeli; Bo olmayan (en az 1-elemanl) bir olanakl dnyalar kmesi, Bu kme zerinde 2-li bir ulalabilirlik bants, Atomik nermelere her bir olanakl dnyada bir doruluk deeri atayan bir doruluk deerlemesinden olumaktadr. Modelin zerinde kurulduu olanakl dnyalar kmesi ve bu kme zerinde 2li bant birlikte modelin erevesini oluturur. Kipli nermelerin yorumlanmasnda temel adm, her bir olanakl dnyada tm nermelerin doruluunun belirlenmesidir. Bir atomik nermenin (nerme deikeninin) w olanakl dnyasnda doru olmas modelin doruluk deerlemesi tarafndan bu atomik nermeye doru deerinin verilmesi demektir. nerme eklemlerinin doruluk deerine etkisi doruluk tablolarna gre belirlenir. rnein, A nermesi w dnyasnda doru ise, A nermesi bu dnyada yanl, A nermesi w dnyasnda yanl ise, A nermesi bu dnyada doru olur. A B nermesinin w dnyasnda doru olmas, hem A hem de B nermelerinin w dnyasnda doru olmas demektir. 4A biimindeki nermelere gelince, A nermesinin w dnyasnda doru olmas, A nermesinin w dnyasndan ulalan her olanakl dnyada doru olmas demektir. Bir olanakl dnyada doruluk kavram elimizde olduuna gre, kipli bir nermenin bir modelde geerli olmas, nermenin modeldeki her olanakl dnyada doru olmas demektir. Kipli bir nermenin bir erevede geerli olmas ise, nermenin bu ereve zerinde kurulmu her modelde geerli olmas demektir. Carnap semantii ile karlatrldnda Kripke semantiinin bu biiminin olduka esnek olduu grlmektedir (Ballarin, 2010): Kripke semantiinin bu son biiminde modellerde yer alan olanakl dnyalarn her birinin farkl eleman saysna sahip olabilmesi nemlidir. Bu sayede rnein 47x7y (x y) nermesi artk bir mantk dorusu olmaktan kmaktadr. Bunun iin modeli en az bir olanakl dnyada bir tek eleman olacak ekilde kurmak yeterlidir. Bu olanakl dnyada farkl iki eleman olmadndan7x7y (x y) nermesi yanltr. Dolaysyla, modelde yer alan en az bir olanakl dnyada 7x7y (x y) nermesi yanl olduu iin, 47x7y (x y) nermesi bu modelde yanllanm olur. Kripkenin daha nce kimi mantklarn bavurduu ulalabilirlik bants kavramna da yer vermesi bu semantie ikinci bir esneklik daha getirmitir. Ulalabilirlik bantsnn farkl yorumlar sonucunda farkl kipli mantk sistemleri elde edilebilmektedir. rnein, a. Ulalabilirlik bants, epistemik alternatifleri, yani znenin bu dnyadaki bilgisi ile badaan durumlar belirttiinde, bilgi mant (epistemik mantk) elde edilir.

112

Mantn Geliimi

b. Ulalabilirlik bants, anlar (zaman noktalar) arasndaki ncelik-sonralk ilikisini belirttiinde zaman mant elde edilir. c. Ulalabilirlik bants, deontik alternatifleri yani bir dnyadaki ykmllklerle badaan durumlar belirttiinde, dev mant (deontik mantk) elde edilir. Kipli semantikte yer alan ulalabilirlik bants kipli belit sistemleri ile Kripke ereveleri arasnda karlkllk ilikilerini ortaya koymay amalayan bir aratrma alannn domasna yol amtr. Gerekten, 2-li ulalabilirlik bants zerindeki (yansmallk, simetri, geililik gibi) doal koullarla kipli nermeler arasnda ilgin bir iliki vardr. rnein, ulalabilirlik bantsnn yansmal olmas yani her bir olanakl dnyann kendisine ulamas koulu T sisteminin beliti olan 4p p nermesine karlk gelir. Yani, yansmal bir Kripke erevesi (ulalabilirlik bants yansmal olan bir Kripke erevesi) olmakla 4p p nermesinin geerli olduu bir ereve olmak ayn eydir.

6. nite - ada Mantk

113

zet
A M A

Fregenin nc almasyla ada mantn nasl doduunu aklamak, ada mantn kurucusu Alman matematiki Gottlob Fregedir. Matematik nesnelerin ve matematikteki akl yrtmenin doas zerine dnmeye ynelen Frege mantk konusunda almaya da bu konulardaki aratrmasnn sonucunda ynelmitir. almalarnn son dnemine kadar aritmetik dorularn analitik dorular olduunu savunan Frege iin bir doru nermenin analitik olmas, o nermenin tanmlar ve mantksal karm kurallar ile elde edilebilmesi demektir. Ne geleneksel mantn ne de Boole mantnn mantk programn gerekletirmek bakmndan yeterli olmad sonucuna varan Frege, mantk programna bir mantk sistemi oluturmaya girierek balamtr: Bu abasnn ilk rn 1879 ylnda yaymlanan Beggriffschrift (Kavram Yazs) balkl almasdr. Begriffsschriftdeki mantk dili aritmetik terimlerinin fonksiyon-argman yapsn rnek almaktadr. Aritmetikteki fonksiyon-argman ilikisi genelletirildiinde aslnda kavram-nesne ilikisidir. Her bir kavram nesneler kmesinden doruluk deerleri kmesine bir fonksiyon olarak dnlebilir. Bugnk yaygn mantn gsterimi ile karlatrldnda Beggriffschrift sisteminin dilinin en dikkat eken zellii nermelerin 2 boyutlu bir gsterimle sunulmasdr. Bu 2 boyutlu gsterimin anlalmasnn zor olduu ynndeki (gerekte yanl olan) yarg, Beggriffschrift sisteminin yaygnlamasn engelleyen nedenlerden biri olmutur. Bir dier neden de Fregenin Beggriffschrift sistemini dier sistemlere karlatrarak kendi sisteminin bu sistemlerle ayn amalar paylatn ve bu amalar bakmndan stn ynleri olduunu ortaya koyma abasna girimemesidir. Beggriffschrift sistemi say kavramn Fregenin istedii gibi, mantk kavramlarna bavurarak tanmlamaya yeterli olmadndan Frege daha sonra iki cilt halinde yaymlanan Grundgesetze balkl bir alma ile mantk sistemini geniletmi, ancak meslekta Betrand Russelln bir mektupla Fregeye bildirdii gibi, bu geniletme Fregenin mantk sistemini tutarsz hale getirmitir. Frege, bundan sonra mantk sistemini kendi mantk programnn gerekleriyle de uyumlu olacak biimde deitirmeyi amalam ancak bunu baaramamtr. Ancak Frege sisteminde ortaya kan bu sorun, Russellda ilerinde olmak zere, pek ok mantky bugn bile sren olduka verimli bir almaya yneltmitir.

A M A

Russelln ve dier mantklarn almalaryla ada mantn nasl gelitiini ve yaygnlatn aklamak. ngiliz felsefeci Russell, ada mantk, mantk felsefesi, matematik felsefesi ve mantn dil felsefesi sorunlarna uygulamas konularnda nemli sonulara varmtr. Russelln mantk ve mantk felsefesi ile ilgili almalar arasnda en nemlisi Amerikal matematiki ve felsefeci Alfred North Whitehead ile birlikte yazp hacimli cilt halinde yaymladklar Principia Mathematicadr (Matematiin lkeleri). Fregenin geniletilmi mantk sisteminin bir atk dourduunu fark eden Russell, kendisi de mantk gr benimsediinden, bu atkya zm olarak tipler kuramn gelitirmitir. Bu kuramn Russell atksna yol amad kolaylkla grlebilir ama mantk program bakmndan kurtarc rol olduka tartmal bulunmutur. Bu tartma bir yana, tip kavramnn dilbilim ve kuramsal bilgisayar biliminin temellerine ilikin aratrmada olduka nemli bir kavram olduunun anlalmasyla birlikte pek ok farkl tip kuramlar gelitirilmitir. Avusturyal mantk Gdel, mantk ve matematik dnyas dnda da yaygn tannmasn salayan pek ok nemli sonuca ulamtr. Bunlar arasnda, birinci basamak niceleme mantnn tamlnn kantlanmas, Peano aritmetiinin (ve Peano aritmetiini ieren her biimsel sistemin) eksikliinin kantlanmas, sreklilik varsaymnn kme kuram ile tutarl olduunun kantlanmas, seme belitinin kme kuramndan bamsz olduunun kantlanmas en iyi bilinenleridir. Kimi mantklar yaygn mant (birinci basamak niceleme mant) yetersiz bulmu veya yaygn mantn kimi ynlerini olumsuz grerek, farkl mantk sistemleri gelitirmitir. Bunlar arasnda ne kanlardan bazlar oklu-deerli (ing. many-valued) mantk sistemleri, sezgici mantk sistemleri ve kipli mantk sistemleridir. Bu mantk sistemlerinin her birinin gelitirilmesine yol aan anlalabilir felsefi veya uygulamay temel alan gerekeler bulunmaktadr. oklu-deerli mantklar, sezgici mantklar ve dier baz mantk sistemlerinin zellikleri mantk felsefesinde nemli bir tartma konusunu oluturmakla birlikte, bu sistemler felsefede yaygn kullanlmamaktadr. Kipli mantk sistemlerine ise (zellikle ada zmlemeli felsefede) bu dier mantk sistemlerine oranla daha yaygn bavurulmaktadr. lk olarak Rudolf Carnapn biimsel bir semantik gelitirdii kipli mantk iin bugn yaygn olarak bavurulan semantik Saul Kripke tarafndan gelitirilmitir.

114

Mantn Geliimi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Fregenin mantk sisteminin yaygnlaamamasnn nedenlerinden biridir? a. Fregenin mantk yazmnn 1-boyutlu olmas b. Fregenin felsefeci olmas c. Fregenin mantk yazlarn Almanca yazmas d. Fregenin matematiki olmas e. Kulland mantk yazmnn zor bulunmas 2. Fregenin mantk matematik grnn genel ifadesi aadakilerden hangisidir? a. Mantk matematie indirgenebilir. b. Aritmetik manta indirgenebilir. c. nermeler saylarla dile getirilebilir. d. Matematik kuramlar belitsel sistemler olmaldr. e. Aritmetikte hibir mantksal eliki yoktur. 3. Aadakilerden hangisi Fregenin Boole mantna ynelttii eletirilerden biridir? a. ie nicelemeli nermeleri ele alamamas b. nermeler mant sistemi olmas c. Olaslk kavramna dayanmas d. Tutarsz bir sistem olmas e. Bir kip mant olmas 4. Russell ile Whiteheadn mantk sistemini ortaya koyduklar yapt aadakilerden hangisidir? a. Begriffsschrift b. Dialektika c. Principia Mathematica d. Principia Arithmetica e. Grundgesetze 5. Russelln Frege mantnda fark ettii atkya gelitirdii zm ne olmutur? a. nermeler mantn gelitirmek b. Tipler kuramn gelitirmek c. Say kuramn gelitirmek d. Aristoteles mantn savunmak e. Mantk aritmetik grn terk etmek 6. Aadakilerden hangisi Lewisi bir kip mant gelitirmeye gtren gerekelerden biridir? a. A doru bir nerme olduunda, her B nermesi iin A B koul nermesinin doru olmas b. A doru bir nerme olduunda, her B nermesi iin A B koul nermesinin yanl olmas c. A yanl bir nerme olduunda, her B nermesi iin A B koul nermesinin doru olmas d. A yanl bir nerme olduunda, her B nermesi iin A B karlkl-koul nermesinin yanl olmas e. A yanl bir nerme olduunda, her B nermesi iin A B karlkl-koul nermesinin doru olmas 7. Aadakilerden hangisi, Carnapn kip semantiinin zelliklerinden biridir? a. Kip operatrlerini deiken saymas b. Saylabilir sonsuz deimeyen bir evren varsaymas c. Mantk deimezlerini aritmetik ilemleri olarak yorumlanmas d. Zorunluluu bir kip saymamas e. Gelitirilmi en esnek kip semantii olmas 8. Carnapn kip semantiinde 4A (zorunludur ki A) nermesinin doru olmas ne demektir? a. A nermesinin her durum betimlemesine gre doru olmas b. Zorunludur ki A nermesinin her durum betimlemesine gre doru olmas c. A nermesinin en az bir durum betimlemesine gre doru olmas d. A nermesinin apak doru bir nerme olmas e. A nermesinin tutarl bir nerme olmas 9. Aadakilerden hangisi Lewisin Bir Sembolik Mantk Aratrmas sisteminde deiiklik yapma nedenlerinden biridir? a. Tutarsz olduunun Post tarafndan ortaya konmas b. Saylar temsil etmekte yetersiz kalmas c. Buradaki kipli mantk sisteminde olanakllk ile yanlln denk olmamas d. Buradaki kipli mantk sisteminde olanakszlk ile yanlln denk olmas e. Buradaki kipli mantk sisteminde olaslk ile olanaklln denk olmas 10. 47x7y (x y) nermesinin Kripke semantiinde yanllanabilmesi bu semantiin hangi zelliine dayanr? a. Modellerde yer alan olanakl dnyalarn her birinin farkl eleman saysna sahip olabilmesi b. Modellerde yer alan olanakl dnyalarn her birinin ayn eleman saysna sahip olmas c. Modellerde tm yklemlerin yorumlanabilmesi d. Biimsel bir semantik olmas e. Tm modellerde ulalabilirlik bantsnn yansmal olmas

6. nite - ada Mantk

115

Okuma Paras
...Mantkla matematiin karlkl etkileimi nasl aklanmtr? Boole ve onu izleyenler mant matematiksel tahlil yoluyla, daha dorusu mant matematikletirerek yeniletirme yoluna gitmilerdi. Mantn XIX. Yzylln ikinci yarsnda kaydettii byk atlmda iki gelime daha rol oynamtr. Bunlardan biri Gottlob Frege (18481925)nin aritmetii manta indirgeme giriimi, ikincisi talyan matematikisi G. Peano (1858-1932)nun aritmetii aksiyomatik bir sistem olarak kurma abasdr. Birbirine bu iki alma, Boole ile balayan mant matematikletirme akmna yeni bir yn vererek, manta matematiin temellerini aratrmada etkili bir ara nitelii kazandrmaya yol aar. Tm bu almalar sonunda A. N. Whitehead (1861-1947) ile B. Russell (18721970)n on yllk srekli ve youn ibirliinin rn ciltlik Principia Mathematica (1910-13)da btnleme olana bularak kesin ve olgun biimini alr. imdi modern mantn klasik bayapt saylan bu alma, ayn zamanda, Fregenin lojistik tezini genelleyerek yalnz aritmetiin deil tm matematiin mantktan karlabileceini temellendirme abasn temsil etmektedir. yle ki, mantkla matematii birbirinden kesin izgilerle ayrmak artk kolay deildir... Matematiin mantkla zdelii veya manta indirgenmesi tezi u iki noktay ierir: (1) matematiksel kavramlarn tmn salt mantk kavramlarna dayanarak tanmlama; (2) matematiksel postulalarn tmn, salt mantksal olan ilkelerden karma. Russell, Principia Mathematicada bu iki koulun yeterince gerekletirildii inancndadr. Ona gre, Salt matematiin tm (Aritmetik, Analiz ve Geometri) mantn ilkel [temel] kavramlar birletirilerek kurulabilir, ve matematiin tm nermeleri mantn genel ilkelerinden karlabilir. Ne var ki, bu iddia bugn bile herkese kabul edilmi deildir... Kaynak: Cemal Yldrm, Mantk El Kitab, stanbul: Gerek Yaynevi (1975)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. b 3. a 4. c Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Douu blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Douu blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Douu blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun. Yantnz doru deilse, nitenin ada Mantn Geliimi ve Yaygnlamas blmn yeniden okuyun.

5. b

6. c

7. b

8. a

9. d

10. a

116

Mantn Geliimi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu okuduunuz nerme yanltr nermesi doru ise, syledii ey yani yanl bir nerme olmas gerei, yanltr. Bu okuduunuz nerme yanltr nermesi yanl ise, syledii ey yani yanl bir nerme olduu yanl olduundan, dorudur. Dolaysyla Bu okuduunuz nerme yanltr nermesi, doru ise yanl, yanl ise dorudur. Baka bir deyile, Bu okuduunuz nerme yanltr nermesini p ile gsterirsek; p dorudur ancak ve ancak p yanltr elikisini elde ederiz. Sra Sizde 2 Gdelin eksiklik teoremlerinin matematik bakmndan anlam tartma konusu olmay srdrmektedir. Baz mantklar tarafndan ileri srlen ve gz nnde bulundurulmas gereken bir gre gre, eksiklik teoremleri doru ama hibir ekilde kantlanamayan aritmetik nermeler olduunu kesin olarak gstermez: Sadece tm doru aritmetik nermeler bir tek biimsel sistemde elde edilemez. Sra Sizde 3 Pratik olarak pek ok eyin varolduunu kabul ediyoruz. Bu kabule gre yaamak aklcln gereidir diyebiliriz. Ancak bu durum en az iki eyin varolmasnn mantk gerei olduu anlamna gelmez.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

R. Ballarin. (2010) Modern Origins of Modal Logic, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http:// plato.stanford.edu/entries/logic-modal-origins R. Carnap. (1947) Meaning and Necessity: a Study in Semantics and Modal Logic. Chicago: University of Chicago Press. S. Feferman (2006) The Nature and Significance of Gdels Incompleteness Theorems, http://math.stanford.edu/~feferman/papers/Godel-IAS.pdf G. Frege. (2000) Conceptual Notation and Related Articles, Oxford University Press. D. Hilbert ve W. Ackermann (1999) Principles of Mathematical Logic. American Mathematical Society. B. Hunter (2007) Clarence Irving Lewis, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/lewis-ci/ J. Kennedy. (2011) Kurt Gdel, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/goedel/ K. Klement. (2010) Gottlob Frege, Routledge Companion to 19th Century Philosophy iinde (ed. Dean Moyar), Routledge. S. Kripke (1959). A Completeness Theorem in Modal Logic, Journal of Symbolic Logic 24(1) C. I. Lewis (1918) A Survey of Symbolic Logic. Berkeley: University of California Press. C. I. Lewis (1920) Strict Implication-An Emendation, Mind 17(20). C. I. Lewis ve C. H. Langford (1932) Symbolic Logic. Berkeley: University of California Press. E. Nagel ve J. R. Newman (2008) Gdel Kantlamas. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi. B. Russell (1905) On Denoting, Mind. XIV(4). A. N. Whitehead & B. Russell (1910, 1912, 1913) Principia Mathematica (3 cilt). Cambridge: Cambridge University Press.