Yksek Stratejiden Etki Odakl Harekta GELECE YNETMEK

EROL MTERCMLER, 1954 ylnda Kars'ta dodu, tm renim yaam stanbul'da geti. .. Fe nden mezun oldu. Deniz Kuvvetleri'nde bir sre Fizik retim yelii, Beikta Deniz Mzesi ve bunun ardndan Avustralya'ya gitti. SBS devlet radyo-^ sunda programclk yapt, "okk trllk" konusundaki doktora alan almasru Avustralya'da yapp, . . Uluslararas li rnlad. Deniz tarihi almalaryla tannan Mtercimler, Trkiye'ye}dnsnde eitU gazete ke yazarl yapt. TRT Radyosu ye eitli TV kanallarnda pogramc ve ynetici olarak a-: zrlad. Halen ayn niversitede (Yeditepe niversitesi, stanbul Ticaret niversites iversitesi) Strateji ve Trk Devrim Tarihi dersleri vermektedir. u anda Habertrk kan alnda Aynann Arkas adl haber progami yapmaktadr. Bugne kadar ksa radyo oyunlar, e ilerde yalar ve belgesel senaryolar yan sra on drt kitaba imza atmtr: Deslan.. an ; Milli Mcadelenin Kahraman Gemisi Alemdar; Bilinmeyen Ynleriyle Kbrs Bar Harekt; K u Sava'na Denizden Gelen Destek * Sovyet Yaramdan; Gaspedilen Gemi Sultan Osman; 21 . Yzyln Banda Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli (Milliyet Sosyal Bilimler A I. Yzyln Eiinde Tiirkiye-Japonya likisi- Erturul Facias; 21. Yzyl ve Tr-.:-. ki rateji;" mparatorluun kne Denizden Bak: Kadnlar Gemiler Otomobiller; Dler ve En ibolu 1915 (2005); Komplo Teorileri; (2005); Bu Vatan Byle Kurtuldu (2005)

Yksek Stratejiden Etki Odakl Harekta GELECE YNETMEK Erol Mtercimler

Alfa Yaynlan 1677 Sb/aset-Sosyoloji 75 Yksek Stratejiden Etki Odakl Harekta GELECE YNETMEK Erol Mtercimler

1-2. Basm: Mart 2006 ISBN: 975-297697-2 Yayma ve Genel Yayn Ynetmeni M. Faruk Bayra k Yayn Koordinatr ve ErfiWrRana Grtuna Pazarlama ve Sat Mdr Vedat Bayrak Kapak Tas Lomlu Arka Kapak Fotoraf: mer Akay 2006, ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti. Kitabn T lfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.'ne aittir. Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen ya d lnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz. Alfa Basm Ya i. Ticarethane Sokak No: 53 Caalolu 34410 stanbul, Turkey Tel: (212) 511 53 03 - 51 3 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 www.alfakitap.com info'Onl fakitap.com Bask ve Cilt Melisa Matbaaclk iftehav uzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaa stanbul Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29

Sonsuzlukta olan kardeim nal'a ve uzaklardaki kardeim nsal'a...

NDEKLER

N GR....................................................... BRNC BLM SHRL VE E J 1.1. KAVRAM VE KURAM OLARAK STRATEJ ........ 37 1.1.1. Terim Olarak Strateji ... ....................................... 37. 1.1.2 Taktik ve Strateji............ ........................... .......... 54 1.1.3. Teknolojinin Evrimi ve Strateji ...................; ___ 66 1.1.4. Akl Oyunlar'ndan Oyun Teorisi'ne............... ..........70 1.1.5. Karar Analizi ve Oyun Teorisi .............................. 75 1.1.6. Newton'dan Etkilenen Clausewitz; Arlk Merkezi '94 1.2. YKSEK STRATEJ YA DA SAVA POLTKASI .. . .104 TARTIMA: Devletin Yksek Stratejisi Deiti mi? 114 DENEME 1: sn Stratejisi ya da Bar Stratejisi . . 118 DENEME 2: Sava ve Demokrasi.............. ............... 126 1.2.1. Postmodern Sava.............................. 130 Okum a Paras: Ordu-Nintendo Birleimi ve ocuklar in Asker Oyunlar ........................ ... 137 1.2.2.Mikro Milliyetilik-Etnik Terr, Mikro lekli Sa lar ..................... .................... m 13 KARAR, SONU VE HEDEF FAKTRLER . '' '.''.' ' .'150 .. 1.3.1. Stratejinin Alt Blmleri .............................. 152 1.3.2. Stratejin in Dayand Unsurlar........................ , . 160

v Gelecei Ynetmek

a. Ulusal karlar.......................... ................... .......... 161 . b. U al Hedefler ................................................................. -1 64 c. Ulusal Siyaset ........................................................... ...........166 d. Ulusal Strateji .............................................. ..................... l69 e. Ulusal G ............................................ ............................... 170 1.4. STRATEJK NGR .............................. ............. .-............... 179 1 4 1 ans, Hile, Aldatma, Rastlant, Tahmin ve Str teji 182 1.4.2. Stratejik Ongru.................................................. ................... UU a. Olaslk (ngr) Konisi. . .> ................................ ....... 202 b. Senaryolarn zellikleri ............................................ ......... 209 1.4.3. Komplo Teorileri ile Teorisyenleri ve Stratejler . . .217 a . Kuramsal Yaklam ve Problem zmleri ... .217 b. Analitik Yaklam ve Analiz Yntemleri ........................ 228 KNC BLM TARHN VE CORAFYANIN FARKNDA OLMAK 2.1. TARH J LKS ..................................................... 253 2.1.1. Bilgi ve Bilin ...................................................................... 253 2.1.2 . ok Boyutlu Tarih ........................................................ -259 2.1.3. Tarih Tekerrr Eder(mi)....................................... .............26 5 2.2. ASKER TARHN TANIMI VE METODOLOJS .........................268 2.3. ASKER TARH ELKLER VE URA ALANLARI ........ .................................................... ....................... 273 2.4. CORAFYA VE STRATEJ LKSNDE YORUM: JEOPOLTK ....... .......................................................................279 2.4.1 . Corafya Savamak iindir..................................................... LIV 2 .4.2. Jeopolitik'in Gelimesi ve Unsurlar ................................ -286 a. J eopolitik'in Gelimesi ........................................................... .. 289 b. Jeopolitik'in Unsurlar.............................................. ... .......... 289 c. Jeopolitik Dnrleri ve Kuramlar.................................... ..... 291 1. Jeopolitik Dnrleri ................................................... 291 2. Jeopolitik Kuramlar ...................................................... .......^ I. Amiral Mahan ve Deniz Egemenlii Kuram . .299 II. Mackinder ve Kara Egem enlii Kuram .......................... 309

iindekiler ix

III. Hava Egemenlii Kuram ................................313 IV. Hayat Alan Kuram . .......................................321 V. Saul B. Cohen'in Jeostratejik ve J eopolitik Alanlar Kuram ......................................................... ..322 VI. Kuramlarn Uygulanmas ve rnek Olaylar .323 rnek Olay 1: Sezar'dan Etkilenen Napolyon 324 rnek Olay 2: Almanya kinci Dnya Sava 'n Kazanabilir miydi? ............ .............326 rnek Olay 3: Donanmalarn Demokrasiyi Tehdit Etmeyilerinin Nedenler i ....................328 3. ZET: Jeopolitik ve Topyekn Savunma ...........334 Oku ma Paras 1: 21. Yzyl Szlne Gre Jeopolitik......................................... ...............339 Okuma Paras 2: Trklerde Corafi Yapy Dman Aleyhine Bir Silah Olar llanma Sanat (.. 2T-.S. 1922)..................................... .342 2.5. JEOSTRAT EJ..................................................................350 2.5.1. Je ostratejinin Tanm ve Kapsam...........................350 2.5.2. Gelecein Jeostratej isinin Unsurlar ......................359 a. Temel Prensipler ................... .............................359 b. Harplerin Sebepleri ........................ ..................362 c. Muhtemel Rakipler...................................... .......362 d. Genel artlar....................................................... 364 2.5.3. Sonular ve rnek Olaylar.....................................366 2.6. AS KER STRATEJ..........................................................372 2.6.1. As ker Strateji ve Doktrin ....................................372 a. Asker Stratejin in Prensipleri .............................. : . .372 b. Asker Stratejinin Konul ar..........................................373 c. Asker Strateji ve Asker Doktrin ................................373 2.6.2. Strateji Teorisi .................... ....................................374 2.7. ULUSAL STRATEJNN YAPISI VE FORMLE EDL.. ...................................................379 2.7.1. Ulusal kar Kavramndan Ulusal Stratejiye Gei ...................- ...................................... .........379 2.7.2. Ulusal Stratejinin Mimari Yaps............................383

Gelecei Ynetmek

a. Ulusal lgi ve Menfaatler (karlar) ;. ....... .383 b. Ulusal Stratejik Deerlendirm e .......................... 383 c. Ulusal Stratejik Konsept.................... .386 d. Ulusal Hedefler ........................ ..' ................... .388 e . Ulusal Politikalar ve Taahhtler ........................ 390 NC BLM STRATEJ MATEM IL DR 3.1. DEVLETLERN DI POLTKA STRATEJLER............. 405 3.1.1. Tarafszlk... ............................................ .406 3.1.2. zolasyonizm (Yalnzclk)..... .................................409 3.1.3. Balantszlk ............................. ............................412 3.1.4. ttifak Oluturma ........................... ........................413 OKUMA PARASI 1: Trk Kurtulu Sava'nda Anadolu Hkmeti ile yetler likisinde Karadeniz ....................................................... ........ .415 OKUMA PARASI 2: Uluslararas likilerde Deniz Gcn ve Deniz Teknolojisini llanarak Uluslararas Strateji Belirleme Gc .................. .". .435 3.2. BAIMSIZL IK ANLAYIINDAN KARILIKLI BAIMLILIA.................................................. ............. 451 3.2.1. Asker Balantlar .......................................... ........ 456 3.2.2. Bamsz D Politika............................................. 457 RNEK OLAY: kiden ok Devletin Strateji Savana Sahne Yaplarak Paralatlan Yugoslavya. ................. 459 OKUMA PARASI 3: Kosova'daki Kriz, Amerika'nn Yugoslavya'daki Amalan ve Etkileri .......................... .470 DRDNC BLM STRATEJK HAMLELER, STR JK SORUNLAR LE ETK ODAKLI HAREKT 4.1. BLG VE BLGNN YNETM ...................... 479 4.1.1. Makine andan Dijital Dnyaya Deiim ....... 479 4.1.2. Kavramlar: Veri, Enf rmasyon, Bilgi .................... 487

iindekiler

a. Bilgi eitleri ..................................................., .492 b. Kull anlma Biimine Gre Bilgi Trleri.............. 495 4.L3. Bilgi Ynetimi Nedir? Ne Deildi ?....................... 496 a. Operasyonel ve Stratejik Bilgi Ynetimi .......... ... 498 b. Bilgi-Enformasyon ve Entelektel Sermaye likisi.........................; ....................................... 503 4.2. BLG TOPLUMUNUN YOUNLAMASI: ' e-DEV LET, e-EKONOM, e-TCARET.......................... 506 4.2.1. ARPA TARZI: Yksek Risk li, Yksek Kazanl .506 4.2.2. e-devlet: Dnyada Neler Oluyor? . '..................... 513 a. e-devletin Temel Unsurlar:.............................. 515 b. Devletten Vatandaa .......................................516 c. Devlet Ana Kaps (Portal) .. .............................517 d. e-devlet Bir Gereksinmedir ................. .............520 e. Devletten Devlete........................................... ..520 L Bilgi Gvenlii ......... :......................................521 g. Saysa l Kimlik Kart .........................................522 h. Sonu: e-devlet'ten m -devlet'e gei ..............523 4.2.3 Bilgi Toplumunun Younlamas: e-ekonomi ve e-tica et ............................................................... 526 a. e-tica retin Yaratt Deiimler ........................ 529 b. Elektronik Ortam ve Gvenlik ... .................... 530 c. Elektronik Ticaretin ve e-ekonominin Olanaklar ile Ya rarlar .................................. 531 4.3. STRATEJK BLG SAVALARI VE YNTEMLER .536 4.3.1. Bilgi Savalarna Hazrlk...................................... 536 4.3.2. Yeni Bir Sava Tr: Bilgi Sava ve Yntemleri . .539 4.3.3. Bilgi Harbi ve Bilgi Harekt ramlar .............. 541 4.3.4. Bilgi Harbinin Blmleri ........................... ............ 543 a. Komuta Kontrol Harbi (C2) ............................... 54 4 b. stihbarat Temelli Harp...................................... 545 c. Elektron ik Harp ................................................. 546 d. Psikolojik Harp ............................................... 546 e. Bilgisayar Korsan Harbi. .................................... 546

GeleceiYnetmek f. Ekonomik Bilgi Harbi......................................... 54 6 g. Siber Harp ........................................................ -547 4. 3.5. Bilgi Harbinin Aralan.........................................-547 4.3.6. Bi lgi Savann Yntemleri .................................. 552 1. Warden Modeli........ ...................................- -552 2. Saysal Bilgi Harekt................... .......................554 a. Saysal Bilgi Harbinin Amalar .....................555 b. Saysal Bilgi Harbinin Safhalar .....................556 c. Saysal Bilgi Harbini n Seviyeleri.....................558 d. Saysal Bilgi Harbinden Korunmak.......... ......559 4.3.7. Bir Tehdit: Elektromanyetik Sznt ..-.". ................ 560 Okuma Paras: Yerleim Blgelerinde Muharebe................................................ ............... 568 4.4. LDERLK VE G KULLANIMI: YNETM STRATEJS................... .................................... -574 4.4.1. Probemli Kavram: Karizma....... ........................ 574 4.4.2. Deien Dnyada Liderlik ......................... .......... 581 4.4.3. Stratejik Liderlik........................................ ............ 583 OKUMA PARASI: Onana Lider Tipine rnek .598 4.5. STRATEJ LE VZYON-MSY N LKS.................... 606 4.5.1. Baanrun Paylalan Grnts: Vizyon............ . Vizyon ve Misyon likisi .....................................609 4.5.3. Strateji k Mimari .....................................................621 Okuma Paras: "Di plomasi"... Strateji Disiplini inde Yer Alan Kavramlarn Byk Ksmn eren Bir Kompozi ............................................... 629 4.6. RSK VE RSK YNETM ........... ................................ 633 4.6.1. Olaslk ve ans Oyunlar .................. .................... 633 4.6.2. Riskin Ekonomi Alan Dndaki Tanm ve Nitelii ......... ................................................................... 641 4.6.3. R isk Analizi ve Risk Ynetimi ............................... 647 4.7. KRZ YNETM VE KAR AR ALMA YNTEMLER. .657 4.7.1. Rastlant ve Kaostan Kelebek Etkisine ...............6 57 4.7.2. Kriz, Nedenler ve Tepkiler....................................664

iindekiler xiii

a. atmay nleme ve Kriz Yntemi ................. 669 b. Kriz artlarnda Kullanlacak lma Yntemleri ........................................................ 573 1. Str atejik Dnme Yntemi........................... 674 2. Beyin Frtnas Yntemi .......... ..................675 3. DELPHI Yntemi........................................... 676 4. Karar Konferans Yntemi ...........................677 OKUMA PARASI: Krizin S unduu Frsatlar...........................................................67g 4.8. BTR YA DA YEN BR BALANGI: YKSEK.......... STRATEJDEN "ETK ODAKLI HAREKTA"...... AYNAKA DZN ........ .731 .749

ON GR

insanolu kendini bildiinden itibaren "Gelecekte beni neler bekliyor?" ya da ok sonr alar "Ne olacak bu memleketin hali?", sorularn sormutur. Bu sorulara yant bulup bulam ayacamz tahmin etmek hi de zor deil. Bugn kendime ve evreme bakarak byle olduunu m. nsanlar birlikte yaamaya, cemaat, ky, kasaba kurmaya baladktan sonra da 'ans, kade , hile ve kuman' kefetmeleri uzun srmemitir herhalde. Falclarn ne zaman ortaya ktkl nsanlarn gelecekten haber alma istek ve yntemlerini ne zaman kefedip gelitirmeye bala dklanm konu alan ok kitap yazlm olmasna karn yine de bizleri nasl bir gelecein be am olarak bilemiyoruz. Bacon (1561-1626) nl Denemeler'inde (ev:Akit Gktrk, 1982,8.135 yle yazyor: "Amacm, Tann'nn gnllere doan sesinden, Pagan tapnaklanndaki biliciler l olaylara bakarak gelecein kestirilmesinden sz etmek deil. Daha ok, gelecein karnnda i gizli eylerin nceden bilinmesi zerine

2 Gelecei Ynetmek

bizlere anlatlagelmi rnekler stnde durmaktr. Cad kadn, Saul'e yle der (Kutsal Kit l 29,19): Tanr sen de oltm da yanmda olacaksnz. Homeros'ta da su dizelerle karlar XX, 307): Aeneas'n soyu btn kylara hkmedecek, (ocuklarnn ocuklar ile onlarn to aratorluu'nun nceden haber verilmesi sanki bu.' Bacon'n da Denemecinde grld gibi, i u antik adan itibaren hep gelecei bilmek arzusuyla yanp tutumutur 21.yzylda da bild ) tek ey, insann geleceim bilmek arzusunun devam ettiidir. Peki, gelecek bilinebilir mi? Akl kefedilip matematikle birletirilebilecei fark edildikten sonra 'gelecei grme in' ve 'gelecei ynetmenin' olanakl olduu da ortaya kmtr. Sekler ve kik akim egeme balad alardan itibaren artk savalarda zafer kazanlp kazanlmayaca yldz falcl 'strateji uzmanlanyla' tartlarak, onlara danlarak bulunmaya hatta tahmin edilmeye ba nmtr. te bu nedenle nl strateji ustas Sun Tzu, "Sava kararghta kazanlr," demit nce. Bir stratej ile falc arasndaki fark nedir? Falc, "Yarn yamur yaacak;" stratej , "Yarn yamur yaabilir," diyen kiidir. Stratej, "Geldikleri gibi giderler," diyebile n kiidir. Falcya gre yamur yzde 100 yaacaktr, oysa meteoroloji uzmanna gre yzde 6 . Yzde krk ne demektir? "Sen, yine de emsiyeni yanndan eksik etme" uyardr. Stratej yapan' kiidir. Stratejik ngr, jeopolitik, jeostrateji, risk, kriz, stratejik planlam a, taktik, oyun teorisi/vizyon, misyon gibi daha bir dizi kavram gnlk hayatmzda be ar ok ska duymaktayz. Bu kavramlar strateji disiplini iinde yer almaktadr. Tm bunlarn tejik dnme' ile olanakldr. Bazen 'stratejik dnce' ifadesini kullananlara rastlamakt , bu tamamen yanltr. Grld gibi strateji bir senaryodur, reetenin kendisi deil, bi zma yntemidir. Ancak asla tek bir senaryo deil, olaslklarn deerlendirildii birden o a senaryonun yazlp, arasndan 'matematik akn' emrettii birinin seilmesidir.

n Giri 3

Strateji deitirilebilir mi? Gayet tabii. Zaten bu kitap 'dnme yntemini' ve bu yntemi ayesinde strateji oluturmann ya da mevcut stratejiyi deitirmenin mmkn olduunu anlat *+*

Yl 1492, aylardan Austos, ilk Cuma gn Saltes Liman'nda Cristoforo Colombo adnda bir ahriyeli (zaten lgn olmasa bahriyeli olur muydu!) gemiyle ufka yelken atnda Ameri arasmm kefedileceini kendisi dahil kim biliyordu? Zaten bu nedenle, hakszlk yaplarak yeni kefedilen bu anakaraya onun deil, sonradan ayak basan ve farkl bir yere geldiin i anlayan Amerigo Vespuci'nin ad verilmitir. Sonradan neden dzeltilmedii de ayr bir s orudur. Colombo vizyonunu gerekletirmek uruna tam sekiz yl randevu almak iin beklemit spanya Kraliesi sabella'nm saraynda. Onda egemen olan matematik akld, corafya ve ha aclk bilimiydi. Sonunda sponsorunu da vizyonuna ortak etmeyi baard. Bu grme srecine a stratejisi" dedik, yzyllar sonra. Yine Bacon Dmeme/e/inde yle yazyor: "Tragedya ust as Seneca da u dizelerle Amerika'nn bulunacan nceden bildirir: '... Yzyllarca sonra Bir zaman gelecek, Okyanus Dnyay kuatan-balan gevetecek, Kocama ir kam grnecek Typhis yeni dnyalar karacak ortaya, Karalarn son ucu Thule olmayacak a tk.'"

Typhis, Argo gemisinin dmencisi, deniz servencilerinin simgesiydi. Thule ise Kuzey Avrupa'da bir adayd. Kimilerine gre zlanda, kimilerine gre de Shetland adalarndan bi riydi. Bacon diyor ki: "zellikle, yldzclarn d yorumlaryla gelecekle ilgili szlerin anz buna benzer ok rnekler bulursunuz. Bana kalrsa bunlar nemsememek, kn ocak ba

4 Gelecei Ynetmek

anlatlacak eyler olarak grmek gerekir. nemsememek derken inanmamak demek istiyorum.. ." Amerika anakarasmn kefini aklayabilmek iin falc fak dolamamza gerek yok. Akln oru soruyu sormak yeterli. Colombo ne yapmt? O gne kadar tm Avrupal denizciler hep k aralel seyrederken O; kyya dikey hareket etmiti. te Amerika anakarasnn kefinin srr "Burnunun dikine giden bir adamn" kararll, Avrupal'nn Amerikal'y yaratmasna yol a lik psikologlar (boanma da olabilir) sorun yaayan iftlere, Colombo'nun ynteminden har eketle, alkanlklarndan farkl davranlar gstermelerini nermektedir. Bunun adna 'dik ' denmektedir. rnein; iftlerin heyecan kalmad dnlerek, onlara hafta sonlarm yam eirmek ya da doada adr kurmak veya denizin derinliklerine dalmak gibi hi yapmadklar belki de hayatlar boyu uzak duracaklar eylemleri yapmalar nerilmektedir. Gryor musunu , Colombo'nun vizyonunu gerekletirmek iin uygulad yntem gnmze ne denli yansmt +**

Yzyllar nce dnya yuvarlak diyenler lme mahkum ediliyor, atee atlyordu. nk dnya dine, siyasete, sosyal yaama, ekonomiye egemen olanlard. Ama bu egemenlik, zorbalk, dnyann yuvarlak olduu, hangi yne gidilirse gidilsin yine balang noktasna gelinece deitiremiyordu. Corafi keifler, krenin varln kefedenlerce gerekletirildi. Bu k nomik ve siyasi haritas ile sistemlerin deimesini, yenilerinin yaratlmasn salad. Ge le taman zenginlikler burjuva snfn, devrimleri, ulus-devleti yaratt. Ticaret teknoloj yi, teknoloji ideolojiyi yaratmt. Sonra snflar ve smf savalar ortaya kt. 'retim aralarna egemen olmak temel belirleyicidir' analizleri yapld. Ama dnyann yuvarlak ol uu gerei hi deimedi. Dnyaya dz diyenler kaybetmiti.

 Giri 5

Gerekten kaybettiler mi? 21. yzylda her ey ters dnm olmasn? Hindistan'da tehis kon BD'de reete yazlyor, Trkiye'de ameliyat yaplyor, ama herkes tehisin ABD'de konduunu r!.. IMF'de reete yazlyor, Japonya'dan para yola karlyor, Trkiye'de ATM'den ekiliy ce dnya yuvarlak m? Dz m? Bence artk dnya dz!..

Yirmi birinci yzyln ok farkl bir yzyl olaca ifade edildi. okkltrllk, Pasifik kadn yzyl olaca, kreselleme, zelletirme, bilgi toplumu ve bilginin ynetimi, ulus n yklaca tezlerinin ortaya atlmas gibi pek ok kavramn konuulmaya balanmas 'Berli onrasdr. Dnya Souk Savan sona ermesine hazrlksz m yakalanmt yoksa ABD mi ok h necektik. Ama Trkiye'nin ne olan bitenden ne de olacaklardan haberi olduunu, olama yacan anlamamz da ksa srd. Biz gerekten akndk. Ne olacan bilmek, anlamak ii vard; bizde onlar da yoktu! Yoksa ii gelecei tahmin etmek, gelecei grmek-ve gelecei y tmek olan ayr bir alann uzman kiileri vard da, bizim bunlarn varlndan m haberimiz Evet dorusu buydu. Adna strateji denilen bir 'matematik akl' alan vard; buralarda adn 'stratej' denilen kiiler 'stratejik ngrlerde' bulunuyor, sonra bunlar, adna 'senaryo ' denilen kompozisyonlar halinde yazlyor ve 'karar vericilerin' nlerine konuyordu. Onlar da kendilerine sunulan bu seenekli senaryolardan uygun olduunu deerlendirdikl erini iletmelerde, organizasyonlarda ve devlette hayata geiriyorlard. Bunlar yapanla ra 'sper g' deniyordu. te bizim dnen insanlarmz kuram ve kavram olarak bunlardan ama kurum olarak yaratlmas konusunu hi konuamyorlard. nk 'Souk Sava' dnemi buna rdu. Bu tr merkezler yalnzca Genelkur-

6 Gelecei Ynetmek

may'da vard. Ya da yalnzca orada olmas gerektiine inandrlm tk. 'Duvar* yklnca, ar meydana kt. 'Stratejik dnmenin' biz de farkna vardk. Strateji, kavram olarak bug mnda kullanlmamakla birlikte 2500 yl ncesine dayanan bir olgudur. Bunu Sun Tzu'dan yz lerce yl sonra kuramlatran Napolyon Bonaparte'dr. Buradan da anlalaca gibi bu daha kabullenilmi haliyle asker bir terimdi. Terimdi diyorum nk, kinci Dnya Sava ncesi opolitisyenlerin yaylmacl kolaylatran (kimisi buna merulatran diyor) kyla bi sallamas da balad. ABD'nin nl aratrma kurumu RAND Corporation'in kuruluu ve ilev a birlikte de 'strateji' i politikadan uluslararas ilikilere ve ekonomiye kadar her alanda kullanlan bir terim ve art arda yaratlan kuramlar haline geldi. Trkiye'deki dnrlerin bu kavramla tanmas ne yazk ki ge olmutur. Hele 'Souk Sava dneminde' erdii snrlar iinde kalnmtr. Geri 1980 sonras yazlan baz Trke iktisat ve ilet terim kullanlmtr. Ama asl youn farkna var, yaygn kullanm 1990 sonras-dr. Genel esinde "think-tank" dediimiz "aratrma merkezlerine" yine NATO standartlarnda sahipke n, iletmelerde ve organizasyonlarda bu admlarn atl da 1990'larm sonundadr. Kurulu tank olduklarmn bazlarnn durumunu rnek olmas nedeniyle anlatacam. Birisi hari, o r, baarszlkla sonulanm giriimlerdir.

Bu konuya ilgi duymam sanrm 1982 yl ubat sonuydu. imdi yerinde yeller esen Beylerbeyi kpr ayann altmda renim yaamn srdren Deniz Astsubay Hazrlama Okulu'nda fizik Bir gn sehpann zerinde Suat lhan imzal Harp Akademileri iin yazlm "jeopolitik" der n grdm, okumaya abaladm; ilgimi ekmiti. On-

 Giri

dan sonra Mert Bayat, Erdoan Dmen gibi imdi hibirisi hayatta olmayan (klar iinde uy ar) baz asker yazarlarn ders notlarn okumaya baladm. En ska duyduum kavram da "Tr jeopolitik nemi"ydil Daha sonra Deniz Harp Okulu'nda fizik retim yesi olarak grev yap arken, bu iin ustas olan Cengiz Okman'la birlikte oldum. Onun ders notlar, sohbetle ri benim iin gerek 'yol haritas'yd. Bu arada daha 1980 ylnda, fizik mi deniz tarihi m yol ayrmnda deniz tarihini semitim bile! Ksa bir sre sonra Amiral Manan ve onu nl eniz egemenlii kramt, baka bir ey bilmediimden olacak, benim iin yatp kalktm tek uram oldu. Aklm ve bilgim yettiince Trk Deniz Tarihinin yorumlarn bunu koordinat nokt s alarak aklamaya alyordum. Sun Tzu ve Clausewitz ile tanmam 1982 yldr, grld ka ge bir tarihte farkna vardm. Bir sre sonra uluslararas ilikiler blmnde yksek dm. Tez konum "Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli"ydi. Bu alma Milliyet Gazet in 1992 yl sosyal bilimler aratrma dln kazand (birincilik dln kazananlar iki g laryd). Sovyetler Birlii dalp Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn ilan edince, biz akalanmzdr (Hasan Pulur, Milliyet, 5.8.1993). nk oralar hakknda hemen hibir ey bi . Ne ciddi bir aratrma vard, ne de gzleme dayanan bir inceleme. Onun iin nce el yorda la bir eyler yapmaya altk, sonra da yava yava ii ciddiye alan almalar balad. ii bu dller, bu almalar gn yzne karan ilk platform olmas asndan paha biile uzun hazr elbise gibi, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine giydirmeye altklar 'Trkiye Cu yeti Modelini' gereki bulmadm savunmutum. O tarihte ortalk toz dumand ve herkes, mhurbakanlarmz bile unu sylyordu: "Trkiye, Trki cumhuriyetlere model olacaktr." Be yordum ki, "Bunlarn tanm Trki' olamaz Trk kkenli cum-

8 Gelecei Ynetmek

huriyetler' denmesi gerekir." Yllardr bu n bekleyenler ok kzdlar. kincisi, bir slog ar kmtm. Diyorlard ki: "Adriyatik'ten in eddi'ne kadar Trk dnyas"... Ben de di yanltr. nk, siz cumhurbakan dzeyinde bunu sylerseniz, Yeltsin de, 'Bunlar Pantrk halde Panslavizm meru hale gelmitir,' der ve Trk cumhuriyetlerini boar." zellikle CIA 'den bte alp yaymlanan "Yeni Forum Dergisi"nden Aydn Yaln, ok ar bir eletiri yaz nmanm Toktam Ate Hoca ayn slupla karlk verdi. Bana gre, Trkiye i dinamik soru e model gsterilemezdi. (Souk Sava yllarnda ABD, Trkiye ve Avrupa'da ad 'forum' olan giler karttrmtr. ok sonralar bunun bir "stratejinin" paras olduunu anlayabildim. aya koyduum, Trkiye'nin i dinamik sorunlar? "Deitirilmesine srekli aba gsterilen A ilevi srekli eletirilen YK, tm hkmetlerin yaknd ar ileyen brokrasi ve insan ir trl kurulamayan sosyal devlet..." Ayrca, "...Tarihsel geliim srecinde izlediimiz g bi, bu corafyadaki topluluklar, Trk, Turanc, slamc paydas altnda hibir zaman topl syalist bir sistemde eitim/retim grm topluluklarn, 21. yzyln eiindeki dnyada 1 da gerekletirilemeyen siyasi birliklerde bir araya gelmelerine almak pek de aklc bir l deildir... Trkiye, Trk Cumhuriyetlerine kar stratejisini yanl belirlemi olmakla b r, onlar Trkiye ile ilikilerinde stratejilerini doru belirlemi, batan beri Trk birli en sz amamlardr." Bu sylediklerime ok kzdlar. Ama neden? Hi anlamadm!.. Strateji le ilikim younlamt ama bunlar daha ok kapah devre almalard. Doktora almas ba da younlamaya balad. Ama asl akademik anlamda "strateji merkezlerine" ynelmem, o dne ki Deniz.Kuvvetleri Komutan Oramiral Vural Bayazt'm itmesiyle olmutur.

 Giri 9

Bu destein nemli olduunu dnyorum ve bakalarna da rnek olaca inancyla, sizlerle rum. Uur Mumcu ldrldnde Ankara'da Basn Yay m ube Mdrlnde grevliydim. Cenazey uvvet Komutan beni aratm, doal olarak bulamamlar. Saatler sonra geldiimde, hemen her te byk bir tela, komutann saatler nce beni arattn sylediler. Bu, askerlikte neml Ara kademelerde, telan, korkunun yaratt bir huzursuzluk vard ve bunu bana da yanst rd. Yeri gelmiken vurgulamadan geemeyeceimi Hiyerarik ynetim anlaynn egemen oldu pya sahip iletmelerin, kurumlarn baarszlnn en temel etkeni inisiyatif ve sorumlul an korkan bu davran alkanlnn yerlemi oluudur. Vural Bayazt komutann makamna nra kuvvet komutan olacak) Salim Derviolu da kurmay bakanyd. nce onun yanna uradm dir nerede olduumu sordu ve cenaze trenini anlattm, znts samimiydi. Bana bir memoran gsterdi. Komutann odasna girdim. O da nerede olduumu sordu; kendilerine Uur Mumcu'nu n cenaze treninde olduumu, ayrntlar anlattm. Bana Mumcu'ya olan sayg, sevgi ve ilgil ni anlatt; gzleri buuland (kuvvet komutanlar da alarm meer!). Sonra tek bir soru s Senin hayat plann nedir?" Afalladm. Hi beklemediim bir soruydu. Karsna oturmam, n uacamz syledi. Askerlik yapanlar, bu konuma annn ne denli skntl ve zor olabile bilirler. O gn, o odada itiim hlamurun iimi stan scakln bugn bile hissederim. lattm; istifa hazrlndaydm, ayrlp Avustralya'ya gidecektim. Vural Bayazt Amiral ban ledi: "Ben derim ki, ayrlma. Hi kukusuz motivasyonunu tketecek pek ok olayla karlat eslek yaantm boyunca ben de ayn eyleri yaadm. Sis-

10 Gelecei Ynetmek

tem byle. Subay mahfillerinde konumayla devrim yaplmyor, ayrlp gittiinde bana anlatt nlar nasl zlecek? Yineliyorum; ben diyorum ki ayrlma... Bahriyeden ayrlsan bile bu l en ayrlma. Tamam, orduda ok hrpalanm olabilirsin ama lkeye borcun olduunu da unutma. k fizik tahsil ettin, sosyal bilimlerde yksek lisansn bitirdin, doktoraya da balamsn bunlar yaparken Deniz Kuvvetleri sana engel oldu mu? Bugne kadar alt-yedi de kitabn yaynland, gazetelerde de yazlarn kyor. Baz ufak tefek tepkilerin dnda kimse san t m?"

Aada anlatacam baz olaylar dnda, gerekten de Deniz Kuvvetleri engel deil, zelli er destek olmutu. Her sistemde olduu gibi ara kademelerdeki baz yneticilerin olumsuz tavrlaryla karlamtm (bunu da doal gryorum; vizyon eksiklii, disiplinsizlik su korkaklk, kskanlk gibi pek ok e sz konusu olabilir). Komutana bunlar anlattm. Kom an sonra bana, yaammn akn deitirecek bir neride bulundu. Yalnz bunu anlatmadan ettiim memorandumun yksn anlatmalym. nk bu kitabn drdnc blmnde okuyacan rehber olacak. nemli, yaanm bir rnek olay olduunu dnyorum. Kbrs Bar Harekt aymlanmt (1990 Hazirannda). Bu kitabn bir zellii vard. Savaa katlm olan hemen konumu, sava jurnallerini grmtm ve Kocatepe gemimizin batnlm da neredeyse saniye mtm, O gne kadar yaynlanan eksiksiz deil ama doru almalardan birisiydi. Kemal Kay tan henz hayattayd. (Sonra Devsol militanlarnn iledii ifade edilen bir cinayete kurba oldu. Iklar iinde yatsn) Bana da bir evlat muamelesi yapyordu. Tm Kocatepe arivini (Mehmet Ali Birand'm yazl sorularna verdii yazk yantlar ve savunuculuunu Yekta Gng n yapt mahkeme tutanaklar dahil olmak zere) ahsma vermiti. Bu kitap yaynlannca, ' 1974 tarihinde komodor' olan rfan Tnaz Donanma Komutanyd ve kitabn yaynlanmasndan hatsz

n Giri 11

olduunu duymutum. Hatta annda beni mahkemeye vermeyi dnm fakat bunu paylat Kema ral onu engellemi. Dorusu bu olmayabilir ama bana anlatlan buydu. Ksa bir sre sonra r an Tnaz kuvvet komutan oldu. Ben de Harp Okulunda retim yesiydim. Yine o tarihlerde n ilizlerin gasp ettii "Sultan Osman gemisi" olayyla ilgili olarak bir aratrma kitabna Mim Kemal ke ile birlikte imza atmtk ve hem bu kitap hem de Destanlaan Gemiler kitabm a anlattm olaylar, TRT iin 6 blmlk belgesel olarak ekildi (Vizyon irketi yapmt) vvet Komutan rfan Tnaz'a gre asker sutu. nk hem senaryo yazarak para kazanmtm, z olarak basnla ilikiye girmitim. Komutan ilk bakta doru dnyordu. Ama asl sebep TCG Kocatepe'nin batn anlatm olmamd. Bunu herkes biliyor ve byle dnyordu. Kuze Komutanl asker mahkemede yarglandm ancak sonu lehimeydi. Kuvvet komutanna kar k bay mahkeme kazanmt (bu karar veren asker savc Altan Aklke, yarg ise Osman Kaynak onradan baz tatsz gelimeler oldu. Hemen unu da belirteyim, emekli olduktan sonra, ko mutan rfan Tnaz'n sevgisine, ilgisine tank oldum. Beni ycelten konumalarn duydum. S yaama geince ilikiler ok farkl olmutu. Ve komutan deiti. Vural Bayazt Amiral geldi laylar hem Hasan Pulur hem de Mim Kemal ke, sonradan Toktam Ate uygun slup ve lisanla yazdlar. Yukardaki memorandum bu yazlarla ilgiliydi. ke'nin yazsnda 'Birka yi Adam' inin yks anlatlyordu ve yaznn son paragraf yleydi: "Oramiral Vural Bayazt gibi kltrl, ince, medeni, konusunu bilen, mesleinin de ehli bir subayn filmden pek ho anacam sanyorum. Onun kuvvet komutanln devralmas TSK iin de, Trkiye iin de o kad ki, tahmin edemezsiniz. Herhalde bundan sonra artk Trk bahriyesinin efsane gemiler inin senaryolarn yazp, milletine hediye eden yzbalar mahkemeye verilmeyecektir (ve To Cruise'lar hakim olacaktr.)"

12 GeleceiYnetmek

Bu yaz yaynlandnda Vural Bayazt ABD'deymi ve Bykeli kr Elekda makaleyi kendis n, "Burada size bir mesaj var!" demi. Bunu bana syleyen komutann kendisidir. Bayazt amiral Trkiye'ye dner dnmez filme gidiyor ve oradaki kk rtbeli subayla albay (Jack N olson) arasndaki hukuk mcadelesinin ne anlama geldiini gryor. Ertesi gn memorandumu y zdryor. Orada zetle sylenen uydu: "Komutan makamnda oturan hi kimse aklnn estiind drma yoluna gidemez, herkes yasalara uymak zorundadr." te bu ast astk yetkisine sah an bir makam sahibinin demokratik bir liderlik rneidir. Bu memorandumu okuyup maka mlarna kmtm. Aramzdaki konumann bundan sonras zetle yle geliti. Komutan bir s n kurulmas iin emir vermiti. Komutan Vural Bayazt bir olay anlatt ve benim bundan der s karmam istedi. Eski Yugoslavya'da NATO'dan bir komutanla Trk Genelkurmay Bakan ve k vvet komutanlar bulumu, bundan sonrasn kendi azndan aktaryorum: "Odaya yirmili yalarnda bir gen geldi. Cebinden bir dnya haritas kard, sehpann zerine ko rmi dakikaya yakn analiz yapt. Saygl bir ekilde anlatt ve kt. Ardndan bu kimdir v iti diye sordum. Stratej olduunu, mhendislik renimi ve eitimi aldn, ardndan ulus lerde akademik alma yaptn sylediler. Bu renim srecinden geen teknik elemanlarn adna 'think-tank' denilen bir kuruluta istihdam ettiklerini sylediler. Ben de o and a 'bunu Trkiye'de de yapmalyz' dedim ve genelkurmay bakanna da nerdim. O da olumlu ya lat. Ankara'ya dner dnmez personel dosyalarn istettim, Yugoslavya'daki ocuun zelli sahip be kiiyi setim. Grdm kadaryla senin niteliklerin de buna uygun. Doktora al aten urayorsun ama alcade-mik olarak tamamen stratejiye odaklan, tezini de ona gre s e, sonra seni Brksel'e ve ABD'ye gnderelim. Burada da strateji merkezinin kurulmas e mrini verdim, eitimin bittiinde de bana ge ve teki arkadalarn yanna al. Bunun siv ynelik olarak temellerini atalm. Bence yaam plann bir kez daha gzden geir. Seni de i-

 G>J> 13

den istanbul'a, Deniz Mzesi'ne mdr olarak tayin edeyim, doktoran rahat yaparsn. skend r Pala'ya (divan edebiyat uzman, imdi profesr) da kymetli bir ocuk olduu iin sahip a orada. Birlikte mzeye de eki dzen verirsiniz!" 1980 sonras stanbul Sirkeci'de MT'e al olduu sylennn ya da btesi oradan kan (ama bamsz olabilir, nasl ynetildiini "merkez" vard fakat baarsz olmutu (zellikle psikolojik harp ve 'Trk slam sentezi' unda danmanlk verdii syleniyordu. Daha sonraki yllar, burada hizmet vermediklerini ve orada eitim aldklarn gururla anlatan onlarca akademisyene rastladm. Ama iin ilgin ya nlardan bazlar TV programlarnda derin devlet'e atp tutuyorlard). nk hibir strateji i emir-komuta zinciriyle ve tek adam merkezli olamazd. Herhalde buras bu ynyle dnyada ki tek rnekti. Fakat arivi ok zengindi. Burasnn da yapsn tarttk. Etkinlik ve re iz olumsuzdu. Deniz Kuvvetlerinde kurulacak olan merkez byle bir yer olmayacakt. K omutan Vural Bayazt'la yaptmz bu konuma kimi heyecanlandrmaz ki, elbette beni de ok canlandrd, gururlandrd, onurlandrd. Ne kadar gzel duygu varsa yaatt. "Nasl uygun dedim. Ve ite strateji bilim alanndaki akademik alma yolu ve yaammn bundan sonraki belli olmutu. Buraya kadar anlattklarm benim dmda, Vural Bayazt Amiral'in vizyonuyla lmiti, ama benim de vizyonum olmutu. Tez danmanm Toktam Ate'le konutum, olumlu kar alm bakalm!" dedi. Zaten, hibir zaman, "Olmaz," demez! Beikta'taki ok ama ok sevdii kluk gnlerimde her ziyaret sonras, "Ben, buraya mdr olsam," dediim m zedeki grevime madan nce Deniz Harp Okulu'na ksa bir sreliine dndm. Komutan Vural Bayazt'tan, nce a tayinimi rica etmitim, nk buradayken eski komutan (rfan Tnaz) tarafndan ceza olara esajla Ankara'ya alnm ya, bunu gurur sorunu yapmtm! Herkese, yeniden geri dndm diye m... Komutan Bayazt da bu isteimi olumlu kar-

14 Gelecei Ynetmek

lad ve ben Harp Okulu'na geldim. Bam ge ermiti!.. Bir liderin hem ynetici hem de l teliklerine sahip oluunu en iyi anlatan bu olaydaki davran eklidir. nand bir kiiyi ak uruna koskoca deniz kuvvetleri komutan, bir kk rtbeli elemann gereksiz ama safa e bile evet diyordu. Bu olay, sonraki profesyonel yaammn en nemli dersi olmutur. Benc e herkese de olmaldr. Ben bu tayin isteinde bulunurken syledii u oldu: "Gnderiyorum mutsuz olursun. Verimin ok der. nk Ankara'da kararghtaydn, baka trl emretmeye a bunun ne anlama geldiini fark edeceksin. Gittikten bir ay sonra beni ara, kararm b ildir. Mzeyi istiyorsan sylersin." Arada inanlmaz saf-salak cevaplarm oldu, sonraki yllar dndke utancmdan yanaklarm her seferinde ateler basar, basmaya devam ediyor. li deniz kuvvetleri komutan nasl da sabretmi ve beni odasndan kovmam. Bundan daha by ticilik dersi olur muydu? Neyse stanbul'a geldim. Ve olanlar oldu! Az nce szn ettiim lm nedeniyle, Doan Medya Grubuna ait olan 'Ekonomi Politika' dergisinden gazeteci Na ki zkan benimle bir rportaj yapt. ki hafta yaynland. (18 Temmuz ve 25 Temmuz 1993) Ge elkurmayda frtna kopartld. Bu dergiye verdiim yantlarda pek ok husus dikkati ekiyor unlardan bazlar: "1- Ermenistan'n budaym, ekmeini, elektriini versek ve bunlar verm drsek pek ok sorunun kmasn odanda engelleyebiliriz. Dnya artk ekonomik karlarla - Bah'da kaynaklar ran'n ylda paralanacan ve byk kargaalklar kacam syled oln aktlmas mmkn deil. 3- Mslman olup demokrasiyle ynetilen ve laik olan Trkiye' rlar srail'le atma halinde deil, tam tersine akma halindedir. 4- Benim inancma g nde Rusya Federasyonu dnyann sper gc olacaktr. SSCB'nin dalmas demek Moskova'nn g demek deil. Trk Cumhuriyetleri Moskova'nn gcnn farknda. Biz Azerbaycan petroln yin n'a aktacaz. Bu bir matematik ahi iidir. 5- Trkiye Rusya'y kmsememeli ve onunla he a ibirliine gitmelidir."

n Giri 15

Bunlar sylediim tarih 1993 yldr. Henz Trkiye'de bu konular dillendirilmiyordu. Ya d sivil evrelere uzak olduum iin duymuyordum. Bazlar ok rahatsz oldu. Bunun zerine T Erel benim subay olduumu ve genelkurmay adna konutuumu, srail'le stratejik ibirlii rken PKK sorunu hakknda hibir ey sylemediimi yazd. Oysa byle bir ey doru deildi, haddimeydi, zaten olamazd da. Rportajda analizlerdeki siyasi eletirilerden Cumhurbak an Turgut zal da Babakan Mesut Ylmaz da - artk ikayet mi denir ne denir bilmiyorum ahatszlklarn ieren bir eyler sylemiler. Onlar da rahatsz eden szlerim unlard: dolara yakn d borcu olan Trkiye'nin bamsz d politika izleme ans hi yok. Bams iliriz ama bunlar uygulatmazlar... Birinci Dnya Sava ncesi Bat, Slavlara kar Germen kulland. Sosyalizm dneminde ise Bat, NATO konsept ve doktrini iersinde Slavlara kar T iye'yi kulland. imdi ise yeni konsept hammadde yollarnn denetimi iin Trkiye'nin kulla mas. Bat nce Osmanl'y Almanlarla kol kola getirdi, sonra da sen dmanmla ibirlii y ek Osmanl'y ortada brakt. Benim endiem u: Almanya'ya kar stratejiler retildii bir baz devlet adamlarmz yine Almanya ile kol kola girmeyi tercih ediyorlar. Bunun bede lini bize detmeye kalkabilirler..." Ayrca yukarda szn ettiim kitabmda Almanya'nn T litikasn yle zetlemitim: "Avrasya, tm uzmanlara gre dnyann en fazla yeralt kayna tir. Trkiye parasna sahip olan ya da burada egemenlik kuran, Avrasya'nn tamamna egeme n olur." (Bu son ksmn farkna varan Hmcal Ulu olmutur, 26.6.2001/ Sabah). 1993 yl Tem 'unda sylediklerimin yarglanmas bugnn okuyucusuna kalmtr. te cumhurbakan ile ba mlar ve mesele genelkurmay bakanna yanstlm. Bunun zerine Vural Bayazt Komutan hak op oturmu hop kalkm. Bana disiplin tecavznden 7 gn gz hapsi' verdiler, eer asker m e verselerdi cezas aylarca srecek hapis olacakt, bu yolu

36 Gelecei Ynetmek

semediler. O tarihteki personel bakan Tuamiral Taner Ezg, "Sylediklerinin altna imza arm ama, istemeye istemeye ceza vermek zorundayz," demitir. O zaman okul komutan ok d eerli bir amiral olan Uur Yiit idi. zntsn, beni yreklendiriini mrm boyunca unut anlar ok nemli niteliklere sahip yaratc ynetici tipine rnektirler (Kuvvet komutan ol arsa lke ok ey kazanacaktr), aslnda beni beladan koruyorlard. Araya bir konuyu ekleme iyim. 12 Eyll darbesi yaplm, ordudan 78 naspl temenler atlyor. B srete baz k ukla mevkii kapyorlard. Daha Beylerbeyi'ndeki okuldaym. Blm bakan Binba (?) dosyam st bir subaydr..." notunu yazm. Hibir eyden haberim yok. Fakat yaammn ok zorlatr radan bir sre geti, okula yeni bir komutan geldi; Albay Kemal Tok. ok iyi yetimi bir kurmay subayd, sonradan amiral oldu ve koramiral rtbesinden de emekliliini ald. te bu komutanla iki yla yakn altm. Harp Okulu'na tayinim kmt, beni odasna ard ve ardndan yaplan uyarlan gsterdi. "ok zor oldu ama takibatn kaldrdk, bundan sonra d t," dedi. in ilginci o ispiyoncu kiinin emrine gidiyordum. Bundan gerisini yazmasam da olur ancak, Kemal Tok gibi yneticiler aslnda "strateji disiplininde" tanmlanan gerek 'stratejik lider' nitelii olanlara rnek olmas nedeniyle bu olay anlattm. Lider le yalnzca koltuunu dnen ya da kariyerini nemseyen ynetici arasndaki fark ortaya k li bir rnektir. Deniz Kuvvetleri Komutan'na bunca tatsz sknty yaatmama karn, inan esaretle (herhalde deli cesareti dedikleri budur) Vural Bayazt amiralin karsna geip, mzeye tayinim konusunda kendisinin hakl olduunu ve bunu istediimi syledim. Glerek, ya aklarm okayarak, srtm svazlayarak, istifa etmediim iin de teekkr ederek, "Peki!" cmdan aslnda yerin dibine gemitim.

n Giri 17

te bir liderin kararll ve onun ngrsyle strateji bilim disiplinindeki yrym ba a benzer eyler geldi bama. Buna bir rnek vereyim. Bir "sol" dergide, vermediim demele i bana aitmi gibi yaymladlar. Bam Genelkurmayca bir kez daha belaya girince bunun zer ne kurtarcm hocam Toktam Ate Cumhuriyetle bana sahip kan bir yaz yazd: "Erol Mter sevdiim bir rencimdir. Bir yandan Silahl Kuvvetler'deki grevini yrtrken bir yandan uslararas likiler'de doktora almasn yrtr. Bu arada frsat bulduka da zgn ve c ve yaynlar. Yeni yaymlanmaya balayan bir dergi geenlerde, Erol'un azndan bir eyler lad. Ancak lke btnl, Gneydou sorunu ve Trk d politikasyla ilgili olarak, 'kar ettii ne varsa, Erol'un gr olarak yaymland. Ben de araya girdim. Dzelteceklerini s er, zr dilediler. Bugne kadar ses kmad. Ama zaten dzeltseler ne olur, dzeltmeseler ur? Kimilerinin lafasna bir soru iaretini soktular artk. Ne kadar byk bir sorumsuzluk bu, ne kadar byk bir cret..." Birileri Trkiye'yle ilgili ngr ve ulusal karlar ne lerden, nerilerden rahatsz oluyordu, o tarihlerdeki grevim nedeniyle de, Genelkurma y' kkrtmaya abalyorlard. stelik bunu yapanlarn ounluu, bugn AB'nin nemli bir ylmaz savunucular olarak kelerdeler. Bazen de komik olaylar oluyordu. Buna rnek 3 Au tos 1995 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan "Trkiyeran likilerindeki Karank" alkl yazmdr. Bu uzun yaznn sonu yleydi: "Trkiye, Trk cumhuriyetlerinin ortaya Bugne dein de stratejisini belirleyemedi. ran' ok iyi grp (analiz edip) siyasal gel eri ulusal kar balamnda gereki ve bamszlk olarak deerenirebilmclidir. Eer rikan oyunlardan paralanmadan kurtlabilirse (ki hi sanmyorum), bu kez rejim deiikli karlaacaktr. Trkiye, her iki olasla da hazrlkl olmaldr." Vay efendim! Amerika saldracaklarm, bunu da nereden karmm? stelik bunu bir deniz subay ya..J

18 Gelecei Ynetmek

zyor. Sen misin bunu yazan... Hemen yine subay olmamdan dem vurularak, ikayet yazla r yazld. Ama bu kez ya tahtaya basmlard. nk oktan istifa etmi, yaznn yaymlan ni yaamma balamtm. Bundan sonras uzun ykdr. Bu kitap iinde yer almasna gerek g r gn anlatlacaktr. 2 Ocak 1995 sabah istifa ettim. Komutan yine Vural Bayazt't. Benim e vedalarken, "Haklsn, motivasyonun kalmad, hayrl olsun, ama ltfen yurtdnda kalm se arzun biran nce gerekletir ve lkene geri dn! Stratejiyle ilgili akademik almalar sakn son verme. Oradaki strateji merkezleriyle irtibata ge," dedi. "Eer hocalk yapma yacaksan, dnte ie ihtiyacn olacak, beni ara!" diye de ekledi. lk basks 1997 ylnda k strateji kitabm '21. Yzyl ve Trkiye'nin almalar 1990 ylnda balad ama Deniz M m 1992 ile 1995 yllan arasnda younlat. Sonra Avustralya'ya gittim, akademik almalar ta koymuken hakkn demem olanaksz olan Toktam Hoca'mn da tevikleriyle, doktora al rn orada yaptm. Avustralya benim yaammn dnm noktas oldu. Orada ok ey rendim. A kl olarak demokrasiyi soluduumuz havadan hissedebileceimizi orada yaadm. Ama lkem ad da umutsuzluum her geen gn derinleti. zellikle "okkltrll", 'farklln ynetim ve 'okkltrlln devlet stratejisi' olabileceini orada rendim. Bu kitabn ikinci ci izleri okuyacaksnz. Trkiye'ye dndkten sonra Mim Kemal ke'nin bir programna konuk ola katlmtm. (Samanyolu TV'deki "Milletin Meclisi" olabilir.) Sosyal demokratlarn durumu konuuluyordu. Blent Ecevit, Altan ymen, smail Cem gibi ar toplar oradayd. lk kez o televizyonlarda bu denli farkl bak sergileniyordu. Bunun zerine Altan ymen unu syled "Bu nedir? Sosyal Demokratlarla ilgili 63 stratejik sorun saydn ve soru olarak or taya attn..." O gnden bugne sorunlarn says artarak

On Giri 19

devam ediyor. Sonra yine tesadfen Mim Kemal ke'nin programnda Cengiz Okman, emekli Koramiral Ik Biren ve ben bir tarafta, karda da politikaclar ve bir gazeteci vard. Bi en de bir asker strateji ustasdr. Kar masadan da ayn lisanla konuma hevesi belirince taya ilgin ama komik bir manzara kt. nk kavramlar yle kullanlyordu: "starteji".. i"... "Trkiye'nin istartejik vejoopolitik nemi" gibi. Aradan bir sre geti, o masada oturan gazeteci dostumuz bir strateji merkezi kurdu ve bana geti! Bundan sonra okuy acaklarnz 1997 yl ile 2002 yl arasnda, Trkiye'de strateji merkezleri kurulmasyla i iriimlerden rneklerdir. Dikkatli okunmasnda yarar grmekteyim. Bir gn Ankara'dan babas adn ok ska duyduumuz gen bir akademisyen telefon ederek 'think-tank'lar hakknda bi ordu. Byk bir samimiyetle, thik-tank'larm Trkiye'ye yararna inanp inanmadm ren le bir merkezi "kaa" kurabileceklerini de sordu. Ben de, her yl bir milyon dolar h arcanarak, 10 milyon dolar bteyle ada ltlerde bir "merkezin" kurulabileceini syle sabrl olmak ve be yldan nce acele etmemek gerektiini zellikle belirttim. Bir sre so asnda o akademisyenin bir strateji merkezi kurduunu, daha dorusu bir nemli sermaye g rubunun kurup onu koordinatr atadn okudum. evreden aldm bilgiye gre 4 milyon dola bir bte ayrlarak balanm. Ksa bir sre sonra bana da Ankara'ya gelip gelemeyeceimi yantm olumsuzdu. Bana gre, u anda Trkiye'deki tek 'akl banda' stratejik aratrmala burasdr. Geri admlar atan o akademisyen artk orada deil ama kurum olarak oturmutur ara'daki bu ilk merkebin ardndan, pe pee stratejik aratrmalar merkezi kurulmaya balan Trkiye'de her konuda olan iler bu sektrde de olmaya balad, bilen bilmeyen herkes bir stratejik aratrmalar merkezi kuruyordu. Bunlarn bir ksm cemaatlerin oyun alan okrak rtaya kt, bazlar nceleri cumhurbakanndan alnan yardmlardan da yararland, dik-

20 Gelecei Ynetmek

kat eken nokta gazetecilerin bu ie pek hevesli olularyd. Baz eski vakflar da biriler n becerikli ellerinde "strateji merkezleri" oluvermiti. yle bir hal ald ki, tejevizy on muhabirleri bile sermaye temin edip aratrma merkezleri kurdu. Televizyonlarda b ir anda fotoraflarnn altnda "stratejist" yazan kiilerin says gibi byd. Tpk . Kimi akl banda kiiler dediler ki, "Ne deprem uzmanl ne de stratejist diye bir mesl vardr." Ancak aldran olmad. nk "strateji" mknats gibi ekici bir kavramd. Cazibesi r durabilirsen! Pek ok ke yazar ortaya atlayan bu uzmanlardan ikayeteder hale geldi. Tm ikayetleri temsilen bu konuda Cumhuriyet gazetesinden Hikmet etinkaya'nn yazsndan ir blm vermek istiyorum: "Hangi televizyon kanaln asam ya rak ya da Kbrs tartly sivil brokratlar, bilim insanlar, politikaclar 'strateji uzman' olarak grlerini dile tiriyorlar... Zaman zamm aralarnda bir-ikigazeteci de bulunuyor... Bakyorum 'strate ji uzman olan her biri saygn isimler salt sava- konusunda deil, her konuda uzman!.. Arkeolojiden edebiyata, sinemadan tiyatroya, resimden heykele dek bilgi sahibile r... Bazlar ii daha ileri gtr? ekonomiden sz ederlerken birden d politikaya girip nularna dalyor, ardndan 'ke yazar nasl olmal' sorusuna bile. yant aryorlar... Med larna bir nerim var!.. Onlar gazetelerinize ke yazar, televizyonlarnza yorumcu olar tlaka almalsnz, hatta ynetici bile yapmalsnz!.. Para pul gibi bir dertleri /ok!.. a verirler, inann!.. Sohbetleri ok iyi olur!.. Her konuda bilgi sahibidirler!.. He r yanlnza 'doru' derler!.. Nabza gre erbet verirler!.." Hikmet etinkaya bunu yazark ada yaz ilerinde yle bir konuma getiinden sz ediyordur Sorumlu yazileri mdrmz llahi i iportaya dt!' Bu ke yazsndan ksa bir sre sonra Cumhuriyet gazetesi br e d: Strateji! stelik bu Strateji adl ek'i sponsorluunu yapan kii de bir strateji merk nin yneticisi olan bir gazeteciydi! Cumhuriyet de iportaclardan mal almaya balamt!

n Giri 21

Naki zkan, benimle bir kez de Milliyet gazetesinde 'nc Gz' kesinde yaymlanmak zer fa bir rportaj yapt. ngr ve 'yksek strateji' anlatmyd (3 Austos 1998). Ama ayn g itr ahin Alpay bu rportaj sevmedi, anlalmas gerekten zor olan bir tepki gsterdi ( knz: Erol Mtercimler, Komplo Teorileri, Alfa Yaynlar, 2005), Batan itibaren drst ve li bir gazeteci olarak tandm Naki zkan bu duruma ok zld, onu teselli ederken, "Ne enimle rportaj yaptysan bam belaya soktun, artk yapmasak iyi olur," diye de satatm. rada zkan, "Bazlar, televizyonlarda kendine strateji uzman demenden ok irite oluyorla r, demesen iyi olur," uyarsnda bulundu. Televizyonlarda 'ahkm kesen bazlarnn' fotora ltna strateji uzman yazsalar raz olacam ama daha kts "stratejist" diye yazyorlar. r yazan kj'ci ocuklar stratejist deil de stratej yazmalar gerektiini nereden bilsinle r. Koca koca adamlar kendilerine stratejist dedikten sonra, onlar ne yapsn. Daha da kts var, baz vakflarn, irketlerin kadrolu evirmenleri, evirdikleri strateji kit "stratejici" adyla yeni bir meslek erbab trettiler. nk o kitaplarda stratejist deil "stratej" yazd iin, bizim evirmenlerimiz de buna bir anlam veremediklerinden bu olsa olsa "stratejici" olur diyerek, Trke'ye yeni bir kavram kazandrdlar. Dnyann baka hi kesinde olmayan bir kavram bu. Naki zkan'n "senden irite oluyorlar" dedii kiiler, ok uzun sredir, televizyon ve gazetelerde 'stratejist' unvanyla hem gr bildiriyorlar hem de baz iadamlar ve vakflardan saladklar btelerle 'strateji merkezleri' bakan ol rlar. Deiim byle oluyor demek ki Asl bu merkezlerin kurulmas gereken yer niversitele . Ama oralarda da ilgin iler oldu. Daha dorusu kurulamad nk buralar ncelikle kariy alar deildi ve ar hamallk istiyordu. Bu nedenle retim yelerine pek cazip grnmyor de niversitelerin kurumsal hale gelmi 'mafyos

22 Gelecei Ynetmek

yaps' buna izin vermiyordu. Yaadm olaylardan birka, rnei anlataym. stanbul nive emal Alemdar'd, deerli bilimadam arkadam jeolog (deprem uzman olmayan ama syledii h doru kan tek bilgili analist) ener Umezsoy bir neri getirerek, "Rektrle konutum, niversitede lir stratejik aratrmalar merkezi kurmay abul etti hemen bir rapor hazrlasana,"

dedi. Byk bir heyecanla yazdm rapor birka gn sonra hazrd. Rektre gittik, ksa bir rdini. (Azlara sakz olan ekliyle 'beyin frtnas' yaptk- NTV'de Ouz Hakseverin bir p a 'Organize ler' film oyuncu ve tasarmc kadrosu konuktu, filmin yksn anlatyorlard ok 'beyin frtnas yaptk' diye yinelediler ki, sonunda Cem Ylmaz dayanamad, 'Arkadal tk bu laf sylemeyelim, komik oluyoruz' dedi. Bu konularn suyunu kardmzn nemli b ktr inceledi, birka hafta sonra ener Umezsoy, "Rektr bizi bekliyor," dedi. Gittik. Bu projenin hayata nasl geirilebileceini sordu, ben de yantladm. Dinledikten sonra bir b okrasi anlatt, buras gya niversiteydi. Olmayacan anladm ama Umezsoy o Tatar inad k,' dedi. Birka ay daha geti, ses seda yoktu, Umezsoy ah al moru mor geldi. Strateji merkezinin kurulduunu, banda da Nur Setter'in olduunu, biraz da kzgnlkla aklad. li ksmn sonradan syledi; Harp Akademilerinde profesr olmad halde (akademik unvan d askerlere profesr olduunu syleyerek bu unvanla birka yldr orada ders veren birisiyle, Trkiye yksek retim dnyasnn lokomotifi stanbul niversitesi'nin bnyesinde kurulmas strateji merkezi ne yazk ki zrl bir ocuk olarak dourtulmutu. Sonunda Umezsoy bile ti. Ama bu arada gazetelerde yle bir laber kt: "stanbul niversitesinde deprem strat aratrmalar merkezi kuruldu." imdi sk durun, yelerini aklyorum: Erol Mtercimler, E ve ener Umezsoy... Komiklie bakar msnz, deprem ve Mtercimler ile siyaset bilimadam ne ilgisi varsa... Gleriz alanacak halimize.

n Giri 23

kinci yaadm rnek Yldz Teknik niversitesi deneyimidir. Cumhuriyet gazetesinde nive yelerinin ok sayg duyduu, makalelerini yaynlamakta hibir zaman tereddt etmeyen Sami raren'e o zamanki rektr Ayhan Alk, byle bir merkez kurma fikrinden sz etmi ama elind personelden hi kimsenin deneyimli olmadn sylemi. Sami Kararen de benden sz ederek grtreyim, yararlanabilirsin nerisini gtrm. Sonuta Rektor'Je biraraya geldik, iste stanbul niversitesi iin hazrladm raporu yanmda gtrmtm, kendisine verdim. ki ndevulatk. Gn geldiinde buluamadk nk ierdeki 'mafyos yap' hayr demiti. Onlar isi nasl olur da byle bir blm kurard. Adnn bir nemi yok, siyaset bilimci bir hocan nlnda balamak zorunda kaldm utana skla syleyen Rektr'e, stanbul niversitesinde tm, meseleye alkn olduumu syleyerek onu, rahatlatmaya altm. Ne oldu dersiniz? Tah leceiniz gibi byle bir merkez hibir zaman kurulamad. nc rnek olay da Beykent nive e yaand. Batan itibaren strateji merkezlerinin kurulmas konusunda ok youn aba harcay Mim Kemal ke bu niversitede blm bakanyd. Stratejik aratrmalar merkezi kurmak isted i, eer onunla birlikte ahmay kabul edersem bu ie soyunacan syledi. Ben de byle bi n kurulmasnn yararna inanlym, bu nedenle de ok sraraym, "Kabul," dedim. Rektr Yus e ile birisi patronun olu olan iki gen yneticiyle pahal bir lokantada bulutuk. Yine e imde raporlar, onlar soruyor, ben anlatyorum, ama burada i biraz daha kolay nk bu Rek tr byle bir merkez konusunda deneyimli. Avusturya'da siyaset adamlar yetitiren bir m erkezde bulunmu. kez daha grtk. Aradan zaman geti, Mim Kemal ok fkeliyi. nk R karak bakalaryla bir merkez kurmu. Kiminle mi? Yukarda szn ettiim Harp Akademilerin atan demeyeyim ama- yanltan stanbul niversitesinde de grdmz bir retim yesi vard bu kez yann-

Gelecei Ynetmek J>

da bir televizyon muhabiriyle birlikte, bu merkezi altryorlarm ancak bu defa yanlar ir de emekli orgeneral (Harp Akademilerinde komutanlk yapm birisi) eklemlenmi olarak . Ksa bir sre sonra Rektr de gitti, bu kadro da gitti. Strateji merkezine yine yazk oldu. Bu retim yesiyle sz edilen orgeneral bir televizyon kanalnda strateji programla yaptlar. Birikimlerini izleyicilerle paylatlar. Drdnc rnei de devletten vereyim. Y Yalm Erez Sanayi Bakan, Tansu iller Babakan, Avustralya Bykelisi Bilal imir -Yal kim nermi bilemiyorum- bir strate ji merkezi kurulmasna karar vermiler. Baz brokrat v tek nokratlara danlm, kimi nerirsiniz, isim verin demiler. Onlarm bazlar da daha arndan ya da akllarna baka isim gelmediinden beni nermiler. Aratrlm, soruturul a olduumu renmiler. Bakan Erez temasa gein talimat vermi. Grevliler de Bykeli'ye ben aranmaktaym. Bulamamlar, nk ayn gn (7 Austos) Avustralya'dan Trkiye'ye dnme yse eve geldim, annem de Bakan'm aradn syledi, Ankara ile konutum, meseleyi rendim. benim Trkiye'de yaamaya niyetim yok. Heyecan verici bir giriim, yine de grmek ve en a dan ne olup bittiini renmek iin gittim. Aklmda kalan iki isim, birisi ok yetenekli b rat Blent Ar, teki kii de Afyonkarahisar Milletvekili Nuri Yabuz. Vekil Yabuz koordi natr olarak grevli. Her eyi Blent Ar.(umarm bugn msteardr, nk gerekten de ar up gen teknokrat yapyor, hatta yapmlar bile. Bakan Yalm Erez bu ie ve yararna hakl k o denli inanm ki, hemen sekiz oda tahsis etmi, bilgisayarlar yerletirilmi, asistanl arn kadrolar karlm ve kzlar greve balam. Blent Ar da bu lkenin devlette al mu. Yani un, ya, eker, kazan var, aba bekleniyor! Yalm Erez'le olduka uzun sayla t) bir grme yaptk. Hatta Babakan da bulunacakt ancak son dakika gerekten de ok nem 'i' kt. Nuri Yabuz (sonra DYP'den ANAP'a geti; orada da ada bir strateji merkezi ku

On Giri 25

rulmas iin Babakan Mesut Ylmazla bir toplantnn arabuluculuunu yapt, grme babaka rekleti ancak kurulmas istenen merkezin grev tanm farklyd, kabul etmedim.) dnda sayan adm iki de milletvekili (galiba tesadfen geldiler) vard. Birisi salarn bir t alm teki tarafa yaptrmt, Dou aksanyla konuuyordu, o belleimde yer etmi. Baka mizi ok sevmitik, zeki ve inanm birisiydi. Zaten konuya da hakimdi. Grmeden sonra dedi ki: "Deniz Kuvvetlerine seni sormutuk, son derece olumlular, beni m amdan da sorun yok, elemanlarm da seni nerdi, Tansu Hanm da onaylad, ama zer Bey'i afasnda baka bir isim var. Onu raz etmem gerekiyor. Seninle grmemi beklemesini rica e mitim. imdi olumlu baktm ona anlatacam. Burada bir Trk'n olmas gerekiyor."

O zaman" anladm ki, zer iller'in mimledii yabanc (muhtemelen ABD'li) birisi var. stan ul'a dndm. Ama hem Nuri Yabuz hem de Blent Ar her gn arayarak, beni ho tutmaya al aklak bir hafta sonra Yalm Erez kendisi telefonla ok nazik bir lisanla davet etti, g ittim. nce uzun uzun bu projenin neminden, merkezin gerekliliinden sz etti. Giri konu asnn uzunluundan ve vglerden bu iin olmayacan anlamtm ancak konumann nereye b dum. Dorusunu sylemek gerekirse, olmamasndan da mutluluk duyacaktm nk niyetim yurtd ti, yaam planmda Nepal vard. Sonunda azndaki baklay kard, Babakan onaylamt ama " demiti. Tansu Hanm da bunun sorumluluunu zer Bey'e vermiti. Yalm Erez'in Nuri Yabuz a syledikleri hl kulaklarmda nlyor: "Eer ad Mister Erol olsayd, aylk 100 bin amerikan dolarna, karsnda taklal kabul etmesi iin yalvar yakar ola-

rak...," oysa bu sorunu amak kolayd: adm Errol ya da Eroll olarak deitirebilirdik! ( vustralyal yldz Errol Flynn belleklerdeydi.) O zaman daha sonralar strateji merkezin in niversitelerde kurulmas konusunda gsterdiim lde arzum olmadndan mutlu olmutum n znts, piman-

26 Gelecei Ynetmek

l beni daha ok kahretmiti. Sonuta, sanayi bakanlndaki o dzen de bozuldu, strateji de kurulmad. Yukarda verdiim 1997-2002 tarihleri arasnda ok giriim var. Bu liste uzar gider. Bu nedenle, bunlara son rnei de zel sektrden vereyim. Herkes gibi benim de o ayg duyduum bir sosyal demokrat iadam bymz beni ofisine davet etti. "Think-tank de uyorsun, unun almasn bana bir anlatsana," diyerek ricada bulundu. Ben de bana kar n t gsteriyor dncesiyle, utana skla bildiim kadaryla anlattm. ok ilgiyle dinledi ve izim bir vakfmz var, buras senin tanmladn bu iler iin kurulmu," dedi. Gerekten d etkinlik tanm yaplmamt. Bugn zellikle AB fonlaryla nemli aratrmalara atlan bi ilevini srdrmektedir. Trkmenistan'da ok baarl ilere imza atan Ahmet alk ile Tr nsolosu Nuri Bey'in de katld bir televizyon programmda tantk. Konu Trk cumhuriyetle Rusya ile ilikilerdi. Programn sonunda biraraya gelip, burada konuulanlar hayata gei recek bir 'strateji merkezinin' kurulmas koullarn konumaya karar verdik. Bir sre sonr alk Grubu'na ait, Trkmenistan'da al yaplacak olan, o tarihte dnyann en byk je ve rn irketinin alna davet aldm. Tren bitti, ertesi gn bakentin en byk oteli stan'da i yapan sekiz byk Trk irketinin genel koordinatr ya da ynetim kurulu bakan iraraya geldik. Bilgim yettiince onlara bu blgenin gelecei hakknda analiz yaptm. Kend ilerindeki veri ve dee. lend irmeler ile vardklar sonular rtyordu. Ahmet alk bir merkezinin' kurulmas nerisini ortaya att, onun hayali ABD'deki RAND'a edeer bir kuru mdu. O masada bulunan herkes o an raz oldu. Ayrntlar Trkiye'de konuulacak ti. Yine ra porlar, kurulu emalar, per .or el ve u-man. listeleri hazrland, alk'la stanbul'da da iinde bulunduu holding binasnda bulutuk. Heyecann, arzusunu, isteini size anlatam Rusya'da da o1. rr.ei:i grd iin yararn biliyordu. Kurulmas iin ok ;aba harca

On Giri 17

menistan'da ona evet diyenler sonradan yan izmilerdi. Nedenini bilmiyorum (hi sorma dm), sanyorum geri dn olmayacak lde byk para koymaktan vazgemilerdi. nk ah r kurumun btesi Trk irketlerinin gznde devasa boyutlardayd. Son rnei yine iadamla rek konuyu kapatyorum. 1998 ylyd, kitabm (21. Yzyl ve Trkiye) yaynlandktan sonra oldu. Gazeteci Mahmut vr, bir Rotary Kulp (KaTaky) iin konferans vermem konusunda, ke ndisinden ricada bulunan arkadalaryla aramda kpr oldu. Pera Palas'ta bilgilerimi anl attm. Konumamn bir yerinde, "Hindistan 21. yzyln sper gc olmaya adaydr," dedim. B larmz bu lafa pek kzdlar. O zaman saygszca ortaya koyduklar tepkilerini dinleyince d olmutu: Hem Osmanl hem de Cumhuriyet burjuvazisini yaratamad, ne yazk ki, bu kiiler " para kazanmay strateji", para kazandka da (lgili blmde para kazanmann strateji olmad caksnz) kendilerini dhi olarak gryorlar... Biz bu kiilerler mi 21. yzyln devrimini ktk? Yl 2006, Ocak aynn sonu, Davos'ta yaplan toplantnn ana gndem maddelerinden bir e zerinde en ok durulan uydu: "21. yzyln iki sper g aday Hindistan ve in'dir... onusu ve balkta ne kartlan aynen buydu.

21. yzyl tanmlanrken "bilgi toplumu yzyl" olacak diye bir ngr var. Buraya kadar o birincisi; lkemizin 'dnen adamlarnn', 'karar vericilerin', lkemizi bu yzyla tay lan hakknda bir karara varmanz iin anlattm. kincisi; lkemizm 'stratejik aratrmalar zi' tarihini ileride yazacak olanlara ariv malzemesi olmas amacyla kaleme aldm. ncs u kitabn birinci ve drdnc blmnde okuyacaklarnza bir 'n giri' olduu iin okuman dnyorum. 1980'lerin ortalarndan itibaren ekonomi ve iletme ders kitaplar Trke 'kur trateji' kitaplar ile 'stratejik dn-

28 Gelecei Ynetmek

me' ana temal kitaplar (son yllarda gerekten nemli kitaplar yazld, Faruk Snmezolu, z Okman gibi akademisyenlerin kitaplar artk klasik haline gelmitir) niin yazlmyor diy ok sormuumdur. Neden hep yabanc dillerden tercme etmek zorundayz. Arkadalarm hakl k ok neden saymlardr. Bunun zerine eksikleri ok olan ama kavramlarn ve analizlerin y lmamas iin aba harcadm "21. Yzyl ve Trkiye - Yksek Strateji" adl kitabmn ilk b (1997 ylnda) arasnda kt. Bir sre sonra bu kitabn adn, taklit eden demeyeyim ama, (belki bazlarn cesaretlendirmitir; hi kukusuz benim almamdan daha mkemmel alm yapt basklar ortada) kitaplar az sayda da olsa yaymland. Kitabmn ilk drt blm ek kuramsal aklamalard. Arlkl olan iki blm ise o yllara gre kendi penceremden g 'nin 'siyasal, sosyal ve uluslaras ilikiler alanlarndaki stratejik sorunlaryd'. Bu ki tabn ikinci basks Gncel Yaynlan (2000 ylnda) arasnda kt ama yaync beinci bl ksm, kitabn hacmini artryor diye karalm dedi. kardk, yle yaymland. Sonradan y Bu kitabn daha birinci basksnda hemen tm okuyanlar, kitab ikiye blseydin iyi olurdu, ediler. Yani kuramlar ayr, uygulamalar ayr olsun diyorlard. Ben de imdi onlar dinledi m ama farkl bir yntem uygulayarak! kinci cilt gerekten ayr oldu. Yalnzca Trkiye'nin alanlardaki 'stratejik sorunlar'n ele aldm ikinci cilt yayma hazrlanyor. Elinizdeki rinci cilt sorunlar zmeye dnk 'stratejik dnme'ye hazrlk olsun istedim. Aradan ge em Dou hem de stanbul Ticaret niversitesinde "Stratejik Dnme" yntem dersi atk. Bu e rencilerimin ilgisi ve nerileri ile eitli yerlerde verdiim konferanslar, seminerler okuyacanz bu kitab ortaya kard. Aslnda hep istediim uydu; simitinin de banka md a pazarlamacnn da, generalin de avuun da okuyabilecei bir baucu kitab olsun. 13u bir

On Giri 29

Bilmiyorum oldu mu? Olmadysa da yola devam edilecek. Ben de reniyorum ve reneceim dah ok 'ey' var. +**

Trkiye'de neden "stratej" yetimiyor? Yetimez mi? Yetiebilir, yetimek zorundadr ancak u gidiatla ok g. Birinci neden: Bizlere d kurduracak nemli meslek alan ve erbab r, mimarlar, sinemaclar ve moda yaratclar. te bizim d dnyamz tetikleyecek, bizi evrenlere srkleyecek bu alanda sanatkr ve zanaatkar yetimiyor da ondan. Gelelim iki cisine; ocukluk alarmzda oynadmz oyuncaklar anmsyor musunuz! 68 kuann, 78 k ent ocuklar bir dereceye kadar ithal oyuncaklarla oynad ama krsal kesimde byyen ocuk hangi tr oyuncaklar tanmtr. Metal, ember, elik omak, ak, bilye, bez bebekler, t tahta tabanca ve metal baklar. Bunlarn zerine zerine eklenecek bir ey olduunu sanm . Sleyman Demirel, Kenan Evren, Blent Ecevit, Nihat Erim, Tansu iller, Turgut zal, hs an Doramac, Recep Tayyip Erdoan, Abdullah Gl... Bu adlarm saydklarm hangi tr oyunca a oynayarak bydler? Bu sorunun yant ok nemlidir. stanbul Sunay Akn "Oyuncak Mzesi uz derse, bu soruyu sormamn nedeni ve yant araymn srarcl ok net anlalacakt inde retilen oyuncaklar gryorsunuz. Ve kafanzdaki, bizde neden stratej yetimemi soru un yantm vermeniz kolaylayor. ncelikle Eyp Sultan oyuncaklarn anlatmakla balamak Kutsal camisiyle bilinen ocukluumun semti Eyp, oyuncaklar. Cuma pazar, asker dikim le, feshanenin dillere destan gzel kadnlar ile sahnelerin gzel ve seksi kadnlaryla n Efkan Efekan da semtin damadyd. imdi yerinde dini objelerin pazarland Rza Pastanesi 0 doumluydu ve Imlknlanmn lezzeti dillere destand. Cami meydanyla iskele arasndaki ks a sokan oyuncaklarnda neler yoktu ki! Tahta bebeklerden at arabalarna, fayton-

30 Gelecei Ynetmek

lardan sopal kuklalara kadar akla gelen basit tasarmlar satlrd. ocuk dnyam megul e , oyuncak dkknlaryd. Saatlerce burada zaman geirirdim. Osmanl'da yenileme hareketl adar Trk mslman unsurlarn sanat dnyasnda boyutlu tablo yapmas yasak ve gnaht. T minyatrler yaplabilirdi. Bu ne kazandrd, ne kaybettirdi? Tablo yapmay yasaklamak asln a dnmeyi yasaklamakt. Tiyatroyu, operay, baleyi yasaklamakt. te bu, ardna snla ' olgusu, oyuncak tasarmna da yansmtr. Geleneksel sahne gsterisinde kullanlan oyunc a bakldnda orada kullanlan figrlerin de tek boyutlu olduunu grmekteyiz. Ad kuklac bu figrlerin orta yerine bilince ta monte etmitir, tm hareketi de yine tek boyutta y aptrr. Karagz-hacivat gsterilerini anmsaynz... Oysa Rnesans, reformu yaam Avrup klara baktmzda grdmz, tpk resim sanatnda olduu gibi hepsinin boyutlu oluud en kazandrlan derinlik, retilen dnceye de yansmtr. O halde dnme zgrl soru ine verdiimiz oyuncaklarla birebir ilinti var. Kukla gsterilerine baktmzda da Bat il ramzda nemli bir fark gryoruz. Bizimkiler ellerinde tek sopa tek kuklayla oyalanrken, Batl kuklac on parmana geirdii iplerle kukla-r oynatmaktayd. Aradaki fark ok ne da ocuklar bu tr kuklalarla oynarken, bizim ocuklarmz ise birisini yere brakmadan te i elimize alma ansmz olmayan kuklalarla oynadlar! Adn anmsamyorum, birTcuklac vard Trk kahramanlaryla olaanst ykler anlatrd. Belleime kaznan cmlesi uydu: "Kedin yi grene kadardr!" Bat'da dello gelenei oluurken biz pusu kurduk. Bydm zaman un alar ok gzeldir ama kuklacnn marifeti olmasayd, ne ie yararlard ki! Politikaclarn aclar vard. Ne olduunu pek bilmediim

On Giri 31

ama birilerinin, adna konjonktr denilen bir terimle yaptklar tanmlamann ardndan, kuk Almanya, srail, ABD ya da Rusya, vs olduu ifade edilmekteydi. in tuhaf yan, kuklac d yor da bizim kuklalar deimiyordu... Bat'da kuklaclar ynlendirenlere stratej denirken izde ad dzenbaz oluyordu. Yine de midi kesmemekten yanaym. 2003 ylndan itibaren ok s 'strateji merkezi' kuruldu. Artk umudumuz buralardan dnya leinde sz edilecek 'uzman ' kmasdr. ok nitelikli gen akademisyenler yetiiyor. Onlar sayesinde, bizim merkezler z de en azndan sve'te olanlarla yarabilir hale gelecektir. Bunu ok inanarak sylyoru lnzca Hikmet etinkaya deil, Toktam Ate, Emre Akz, Cneyt lsever gibi daha birok k yazlarna bakarsanz adna stratejist denilen kiilerden yaknldm okuyacaksnz. Asln er, nk bu kiiler arasnda salk memurundan di hekimine (di doktoru denmesine ok kz mdan ok sayda gazeteciye kadar geni bir yelpazede mesleki dalm grmek olasdr. Yine a yedeksubaylm genelkurmay istihbarat dairesinin koridorundaki bir odada yapanlar b ile, istihbarat uzman olduklarndan dem vurarak televizyon ekranlarnda 'yksek stratej i' reticisi olarak boy gsterip durdular. Neyse ki bu kiilerin takkeleri dtke, ortal kilmeye baladlar. ***

Bu kitabn yazlma srecinde ok kiiyle konuuldu, tartl* di. Bunlarn bir ksm arkada rtii, yurtd1 konferans ve panel dinleyicileri, bir ksm da rencilerim. Televizyonlard eitli program katlmclar. Herkesin farknda olmadan yetimemde, bilgilenmemde katkla . Ama zellikle birisi var ki, ok zlediim, yokluunu ok hissettiim, son teknolojik gel eri, uzmanlk alan olan biliim teknolojilerini ve strateji retimine etkilerini tartt ebei kardeime' sonsuz teekkrler. 1979 ylndan itibaren biliim teknolojileri konusunda me balayp

32 Gelecei Ynelmek

2000 ylnda yaamn yitirene kadar, her geen gn daha parlak bir teknik adam haline gele ardeim nal Mtercimler'in (1956-2000), Avustralya'da birlikte olduum dnemde katklarn e anyorum. Konuan muhasebe program retip, Apple'n kurslar hocalarnn hocaln da ya gezip 8 dilde mtercim bu gen adamdan ok ey rendim. Gnlerce yaptmz felsefe ile na , e-devlet ve okkltrllk konusundaki tartmalar benim bilgisizliimi ortaya koyarken, tabn eitli blmlerinin atsnn kurulmasna ok yardm etmitir. Bir ngrsn anmsa devleti anlamakta zorluk ekiyorsun, sen renene kadar m-devlet kurulacak. Yine ge kal acaksn!" Iklar iinde yatsn. *** Kitap drt blm olarak tasarlanmtr. Kuramlarn a an brakmamaya zen gsterdim. Umarm baarmmdr. rneklerin saysn kitabn sayfa l tutmaya abaladm. Drdnc bolm yani daha youn ve zel uzmanlk isteyen konularda hem r ok zorlandm ama ehevi bir arzuyla yazmaktan geri durmadm. nk, her bir balk konusu anlar onlarca kitap yazm. Jeopolitik ve jeostrateji balklar altnda verdiim rnekleri 'denizcilik gc' konseptine dnktr. Kitaplarmn okuyucular, nceki kitaplarmdan deni e deniz sorunlarna olan ilgimi ve bkp usanmadan bu konuyu yinelediimi biliyorlar. Drt denizi olup da buna gre strateji belirlemeyen, deniz bakan bile olmayan Trkiye'de, bunu bkp usanmadan yazmann borcumuz olduunu dnyorum. te bu nedenle yine deniz ta ve dnya denizcilik tarihimizden rnekler okuyacaksnz. A-tk, eviri olmayan zgn eserl geen ^n artyor. Bu nedenle akademisyen olmayan okuyucularn ulaabilmeleri iin zellikl ke telif eserlerin arlkta olmasna zen gsterdim. Anadilimizde her alanda Bat'daki r gibi kitaplar yazabiliriz; yazmalyz.

 Giri 33

Internet gnmz dnyasnn en vazgeilmez ve olaanst muhteem buluu ve yardmcmz. s M, gvenilir RAND, TBTAK, Devlet statistik Enstits, SIPRI, CSTS gibi) siteler dndak kumann dnda pek itibar etmedim. Baz alntlarda ne yazk ki kaynak gremeyeceksiniz an erin adlarn okuyacaksnz. Bu durum, yllardr ders anlatmaktan kaynaklanan bellee yerle e, dinlediim bir radyo ya da televizyon programyla, yerli yabanc okuduum -anlatlanlar da bulunmakta- periyodiklerden ya da konferans gibi etkinliklerden bende kalanl arla ilgilidir. Bazen de derste rencilerim sylyor. Bu konuda bir rnek vermek iin yaz um; okkltrllk konusunda almalarna dee;- verdiim uzmanlardan Ahmet duygu'da y d-m ama deerli grdm byle bir alntyla karlaacaksnz; bakalar da var. Ayn d ildiim ama nemsediim asker kaynaklar (bilgi sava, stratejik ngr, risk ynetimi ba nlatlanlar bu kaynaklardan yararlanlarak kaleme alnmtr) iin de sz konusu olmutur. abn yazlnda en nemli sorun kaynak teminidir. Bir ksmi kendi uzmanlk alanmla iigili imdendir. Bir ksm iin niversite ktphanelerinden yararlanlmtr. Dorudan uzmanlk a ama kuramlarn uygulanmasyla ilgili olarak yazlmas gereken ksmlarn kaynak salanmasn a gereksinmem ok iddetli olmaktadr. Ekonomi ve sosyoloji, asker hatta fizik bilim al anlarnda uzman olan arkadalarm her zaman imdadma yetiti. Adlan saylamayacak kadar ok itap bulunmasnda ve nerilerde Ali Bayrak'm katklarna teekkrler. iki kiiye zellikle borcum byktr. Yaynevinden editrm Rana Grtuna ve dizgiyi yapan Fatma Uslu'ya. Kitabn daha dorusu dzenlemesini el yazsyla yaptm, her ikisi de 'perian oldular'. Bir itiraft bulunaym: PC, laptop teknolojik tm aygtlarmn varlna karn, kurunkalem, silgi ve zl ktlardan vazgeemiyorum. Daima yazmaya hazr bekleyen 12 kurunkalemim var ve kuru erim

34 Gelecei Ynetmek

kalemtrala yontulurken kan sesten ve odun kokusundan ok keyif alyorum. oban aldatanla olarak grdm basmal otomatik kurunkalem' taklitlerinden nefret ediyorum. Yulardr yaz erinde oklar, toplu ineler, paragraf aktarmalar, tm bu kark ('kaos dzensizliin dze diyerek) ynteme, yzme karr hi itiraz etmeden, mimik yapmadan ama ara sra Fatma'nn, " ecek ama ben de kafay yiyeceim," cmlelerim glerek syleyileriyle bitirdik. Rana'nn em , teekkrle denir mi bilemem. Bu kitabn yazlnda da nceleri rencim, imdi ekip ark y Yamay Yakal'nn yardm oldu, teekkrler. Her zamanki gibi balangc Vezir'le, Vedat' Vezir yllardr sinsi sinsi izlemi olduu iin ne zaman, nerede, ne yazmm hepsini biliy e konumuum bir ksmndan haberdar ya da duymu (benim dmda iki kiiyi daha arivlemi: r ve Murat ulcu). Bu nedenle Vedat Bayrak'a fsldyor, o da nme takvim koyuyor. Bu gen sanlarn planlar, cokulan, be yl nce kitap yaynlatmamaya karar vermiken, bu yl drt rtaya kmasna yol at. Bakalm baka ne yazlacak? ki yllk plan yaplm bile! "Marif ir!.." Erol Mtercimler 2 ubat 2006

Birinci Blm SHRL VE EKC KAVRAM: STRATEJ

I Danarak avantajlarn deerlendir; kuvvetlerini ona gre yaplandr ki, olaanst takt ayabilesin. Kuvvetlerini stratejik olarak yaplandr, stnlk sende kalsn. Sun Tzu

Yz savata yz zafer kazanmak ustaln en doruk noktas deildir. Dman savamadan yenm uk noktasdr. Sun Tzu

Stratejik etkenlerin ounu kendi safmda bulunduran kimse daha savaa girmeden kararght a kazanm; bunlarn azn elinde tutan kimse daha savaa girmeden yenilmi sayhr - hele h ndurmayanlarn vay haline. Bu noktadan hareketle, yenen ile yenileni hemen grebilir sin. Sun Tzu

I 1.1. KAVRAM VE KURAM OLARAK STRATEJ nk "yi dnce yetmez. Hner iyi dnceyi de doru kullnmaktndr." Descartes

1.1.1. Terim Olarak Strateji Strateji kavramnn ilk olarak ne zaman retildiini bilemiyoruz ama yzyllardr, bugnk a olmasa bile kullanlmaktadr. Tarihi sreci deerlendirdiimizde Byk skender, Sezar, H al, Atilla, Cengiz Han, zellikle Napolyon Bonaparte gibi devlet adamlar ve komutan lar stratejiye hem anlam kazandrmlar hem de stratejinin bir "dnme yntemi" olduunu b e retmilerdir. Yzlerce yl sren bu eitim srecinde Machiavelli, Clausewitz, Liddell H ibi farkl dnrler de stratejiyi "matematik akim kullanld" hale getirmilerdir. Stra sker ve politika alanndan karlp i dnyasna ve ynetime girii 1960'lar sonrasndan ikte asl younlama, 1980 sonudur. Uzunca bir sre, "strateji" szc, daha ok asker al anlan bir terimdi. Bu szcn analizinde asker yannn ar bast ve anlam kazand g ava ortam doduunda, siyasi iktidarn, sonuca ulamak iin asker kuvvetleri kullanma sa arak kabul edilen stratejinin, asker alan dnda; rnein siyasal, ekonomik, kltrel ve ri alanlarda da kullanlmakta olmas, bu terimin, yllar ncesi bilinen anlamn daha geni mitir. Byle-

38 Gelecei Ynetmek

ce "strateji"den, daha geni anlamda dnldnde, bir ulu- _ sun ya da uluslar topluluu aanst hallerde hedefe ulamak iin ekonomik, siyasal, asker ve moral glerini birbiriy umlu olarak dzenlemesi ve kullanmas anlalmaktadr. Bu tanmlama daha da genelletirileb r. "Byk Strateji" ya da "Yksek Strateji", bir devletin benimsedii politikaya uygun o larak saptam olduu hedeflere ulamada her tr olanak ve aralar bilimsel kullanma sanat rak da anlalmaktadr. "Strateji" szcnn kkenini yazarlar, etimolojik adan ele ald rallik sanat" anlamna gelen Yunanca kkenli strategos szcne balamaktadrlar. Strateg letin bir arac olarak asker g olmas nedeniyle hem orduyla hem de asker gcn ynetilm vk ve idaresinin idari me- . kanizmas demek olan generallikle-amirallikle balantldr. Eski Yunanca'dan eviri yapan baz yazarlar strategos kavramn "generaller saltanat" ola rak da yorumlamaktadr. ster "saltanat", isterse "sanat" olarak kullanlsn, "ynetmek" v e "yneticilikle" ilgili olduunu grmekteyiz. Strategos szc, Eski Msr'da Ptolemiosla nde, Atina ve Roma'da asker ve sivil ynetim bakanlarn ifade etmekteydi. Eski Atina'da Strategosluklar, 501-500 yllarnda Kle-isthenes tarafndan kurulmu olup, bu mevkileri igal eden kimseler, barta diplomatik ve mali baz fonksiyonlara sahiptiler. Savata rtb lerine gre eitli kumandanlk grevlerini yklenen bu kiiler, devletin genel sevk ve ida inde nemli roller oynamlardr. Perikles strategos unvan ile uzun yllar Atina'ya egemen olan komutanlardan biridir. Bizansllar devrinde de yksek bir rtbe saylan strategoslu k bizzat kral tarafndan verilirdi. Strategoslar savalarda sivrilmi askerler arasndan ve gzde asker ailelerinden seilirdi. Bu terim zaman iinde bu kiilerden yava yava sy ak belirli bir sreci, stratejik sre adn verdiimiz bir oluumu ifade eder ekilde kull a balamtr. Ancak bu szcn anlam ve kapsam, uygulamada ok geni bir ereve ierisi ler iermektedir. Bu adan bakldnda strateji szc, bir ulusun yalnzca asker

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 39

kuvvetleri ile ilgili bir kavram olmaktan kmakta ve sz konusu ulusun politik, ekono mik ve psikolojik kaynaklarn (g unsurlar=genel yapabilirlik faktrlerini) ve bu kaynak arn oluturduu sentezi de ieren bir kavramn ifadesi olmaktadr. "Strateji alannn grece yeni olduu sylenebilir. 1950 ya da 1960'lara dek, strateji kon usunda ciddi aratrmalar yaplmyordu. Strateji ahm ve rekabeti anlama bir adan hl, y i gelien ynetim dallan. Rekabet hakknda hl hzla yeni eyler reniyor ve bilgi topluy iz rekabeti renirken ve nasl rekabet edilecei-konusundaki bu bilgi yerleirken, rekabe tin renmeyi srdrme gereksinimi yarattn anlamak da nemli. nk tm irketler avant rekli olduu dnlen bir eyi yapyorlarsa, bu artk avantaj olmaktan kar. yleyse, str yi srdrmeliyiz, ncelikle, bilinmesi gereken her eyi henz bilmediimiz iin. Ve ikinci rak da, renme srecinin, yeni renmeler yaratmas nedeniyle."1

Stratejiyi gnlk yaammzda da ou kez farknda olmadan kullanrz. rnein; maamzn mine kafa yormak, stratejik bir olaydr. Bu dnce aamas stratejinin "teori boyutunu", b nun eldeki koul ve olanaklara gre kullanlmas da "uygulama boyutunu" , literatrdeki de yimiyle "stratejik teknolojiyi" oluturur. Asker terimle buna "sevk ve idare" denil mektedir. te yandan strateji bilimi sayesinde devlet, yaklamakta olan tehlikelerin iddet ve ynlerini, olas etki alanlarn ve tahribatlarn zamannda grmek ve saptamak arna sahip olabilir. Kar nlemlerini alabilmek iin de olanak ve zamana sahip olur. Str ateji farkl bilim dallarnda deiik kesinlik dereceleriyle kullanlan bir kavramdr. "Yen ve iyiletirilmi" ya da "daha az kaln" gibi, (ounlukla) hatal olarak betimlenen Trki nin stratejik nemine benzer ekilde ou zaman sadece bu ifadeyi yazann ya da kullanann klnda sakl olan yalnzca kendisinin bildii anlama gelir, gerisi ise okuyucunun alglama daki falclgna kalmtr. Baka birisinin grdn, dndn bire bir grebilir ya da

40 Gelecei Ynetmek

Szlklerin ou bu szcn tanmn asker terimlerle ifade ederken, ynetim literatr d kullanma eilimindedir; ou kez stratejik planlamay, retim, pazarlama ya da finansal he defler koymak ve bunlar gerekletirmek zere kesin planlar yapmak anlamna gelen program lama ile kartrr. Programlama, lineer olma, bugn yarna uzatma eilimindedir. Doru ta trateji yarnla -vizyon- balar ve geriye bakp gelecee gtren kritik yollar belirleme s nden oluur.' Strateji hakknda gnmze kadar aktarlan en eski yazl eser, bundan yakla nce 51 ylnda, Romal byk devlet adam ve nemli komutan Gaius Jullius Ceasar'm (Ju yazm olduu 240 sayfalk Gaia Sava adl kitaptr. Ayrca 1700 ylndan bu yana yazlm maktadr. Yalnz Napolyon Savalar hakknda 10.000'den fazla eser yazlmtr. Bu kadar ci in yazarlar arasnda hibir "Trk aratrmacsnn" bulunmay da ok dikkat ekici ve d n, Faruk Snmezolu, Suat tlhan, gibi snrl saydaki uzmann bu konuda ufuk ac ve nite amsal almalar ortaya koyduunu da belirtmeliyim. "Trkler bugne kadar strateji reten, i stratejik dnceler ortaya atan bir g ve kapasite olmay baaramamlardr. thal mal nmi ve kullanlmtr. Stratejinin nceliklerine ve derinliklerine inmenin zorluklarn ba ri grmekteyiz. Kk bir asker gce sahip bulunan ve sava deneyimleri olmayan svire'ni strateji konusunda nl yazarlar ve eserleri mevcuttur. Bizde bu konuda balatlm buluna aaliyetlerin verimli olmad grlmektedir.'0 Bat'da Napolyon Bonaparte'n asker alanda anat olarak uygulamaya koyduu, (Her ne kadar Bat'da byle kabul ediliyorsa da, bunun doru olmadn ne sren analizciler de bulunmaktadr. "Kuramlarn uygulanmas" bal tir.) teorik erevesinin de Carl von Clausewitz tarafndan belirlendii sylenen "Stratej i" nasl tanmlanyor? Gerekten strateji kavram 19. yzylda m biim ve nem kazand? Uz de ve Japonya'da 2500 yl ncesine dayanan bir olgudur strateji. "Sava sanatnn" byk us Sun Tzu*1

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 41

dnyann en saygn stratejlerindendir. Yapt yalnzca asker nderler ve stratejlerce okun , Asya'da politikaclar, iadamlar, yneticiler tarafndan da okunup burada renilenler ejiler uygulamaya konmaktadr. te yandan Trke'ye kazandrlan "Zen Dersleri"5, "Be emb tab"6 Uzakdou'da binlerce yldr yararlanlan strateji yaptlardr. Yine in'de binlerce ateji yntemi olarak kullanlan ve "Sava Hileleri" olarak Bat dillerine evrilen "Strate gemler"den, Mao tarafndan bile hem savata hem de kltr devrimi sresince yararlanlmt rateji gnmzde en yanl anlalan liderlik konseptidir. Strateji Hun Kral Atilla ya da zu ile ilgili deildir; ynetim disiplinleriyle de ilgili deildir; hele hele ekonomet ri, rakamlar ya da program hedefleriyle hibir ilgisi yoktur. z itibaryla strateji, b ugn bulunduunuz yeri, yarn olmak istediiniz yerle kalc ve somut bir biimde balantl ntelektel bir yapdr."" Umut Bir Yntem Olamaz kitabnn yazarlarndan birisi olan ABD Ka Kuvvetleri eski Komutan'nn (Gordon R. Sullivan) yorumunda kmsemeyi artracak ekil n-Tzu, gnmz i dnyasna fikir gelitirme, yeniden yaplanma ve strateji retme konular r olmay srdryor. Uzakdoulu dnya devi irketlerinin tepe yneticileri iin "baucu kit trnde strateji ustalarnn k teknoloji ve endstrinin geliimiyle e zamanldr, ze daki ustalar "emperyalizm'le birlikte dodular. Atlantik tesinin uzmanlar ne derse d esin Sun-Tzu zerine, yorum yaparken bu olgular da gz ard etmemek gerekiyor. Sun Tzu, savata utku iin dolayl yntemlerin daha uygun olduunu belirtmi, savata hzn ve mane ine deinerek, mkemmeliyetin, dmann direniini muharebe etmeden krmak olduunu ifade e . Dnya sava tarihinde pek ok komutan bu prensipleri benimsemi, Hannibal, Belisarius, Marlborough, Rommel, Manstein, Patton gibi ok general bunlar bizzat uygulamlardr. Th omas Cleary bata olmak zere pek ok Batl Uzakdou retileri uzman, in, Japon stratej erlemilerdir. Bat'da yaynlanan ilk en nl zgn strateji yapt Floransa-

42 Gelecei Ynetmek

I Machiavelli'nin yazm olduu "Sava Sanat" ve "Prcns"tir. Eksik olarak ifade edilmekle birlikte "amaca gtren her yol geerlidir (mubahtr)." Makyavelist gr olarak bilinen bu rlendirme, yaklak be yz yldr poplerliini yitirmemitir. Liderlik ve g kullanmnd in be yz yl nce yazm olduklarn, gnmze uyarlayan Michae) A. Ledeen" strateji sena a liderin roln ararken "Neden Machiavelli?" diye sormadan edemez. Ledeen ok hakldr n rens" adl yaptnn byk bir blm eylem iindeki erkekler ve kadnlar iin, en ok da l rlanmt. Dini liderler, asker liderler, ister krallk ya da cumhuriyet, ister diktatrl a da demokrasi olsun; devlet liderleri iin... Machiavelli, iktidar dinamiklerini ve baarl liderlik yntemlerini anlamak isteyen bir inin, biraz tarih almas gerektii konusunda srarl olmasna karn, konuyu gncelleti rd sanrm. Gazeteleri okumak, televizyon izlemek ve bugn her eyi kendiliinden anlamaya balamak yeterli olmuyor. zellikle baar ve ayakta kalma sorunlarnn egemen olduu ve inc likler iin pek zaman bulunamayan btn zirvelerde insan doas deimez. Gemiin ciddi bi elenmesi, bugn ve yarn saduyulu kararlar almak iin malzeme salar. Atalarmzn yapt rarlama eilimmdeyiz, oysa gemiteki kahramanlarn gerekletirdii byk ileri amaya a lerimizin eski bilgileri anmsayp yenilikleri renmeye iddetle ihtiyalar var. Onlar, M iavelli'nin temel sorularndan birine her zaman yanl yant veriyorlar: Sevilmekten ziy ade korkulmak m, yoksa korkulmaktan ziyade sevilmek mi daha iyidir? John Major ve Bill Clinton'dan Newt Gingrich'e, Silvio Berlusconi ve Benyamin Netanyahu'ya ka dar Batl liderler umutsuzca sevgi aradlar. Hem dostlarndan hem dmanlarndan, lke ii slararas giriimleri mahvolaa dek her eyde... Ronald Reagan, Margaret Thatcher, Lee Kw an Yu, Bill Gates ve Papa II. Jean Paul bilgiyle iyi donatlmlard ve dnyaya yeniden bi m verdiler. Karkla dalmadan nce son bir.soru yantlanmak Hemen hemen be yz yl sonr elli'nin dnceleri nasl oluyor da hl bylesine iddetle bize meydan okuyor ve esin kay or? Kukusuz, o bir dhi; filozof Benedetto Croce'nin hakl olarak ne srd gibi, talya tn baarlarnn zellii

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 43

olan nkte, gze! konuma yetenei ve acmasz zmlemenin esiz bileimi ile "bir talyan a da fazlas var. Floransa Rnesans'nda byk entelekteller, servenciler ve sanatlarn anln elde ettii tm bilgi birikimine meydan okuyorlard, Her ay yeni dnyalar kefedild ni bayaptlar yaratld ve yeni dnceler ne srld. Heyecanl ve kaotik deiim olaan oransa Cumhuriyeti iin almaya balayndan sonraki yl, 1498'de Michelangelo Piel'y sre sonra Vavud heykeline baiad. Yapt 1504'te tamamlannca Machiavelli'nin atma oda unduu Palazzo della Signoria'ya yerletirildi. 1505'te Amerigo Vespucci Bat Hint Ada lan'na ikinci yolculuuna yelken at. Kolomb'un gezisi tamamland, kif ilk yolculuunu y Museviler spanya'dan karld, ayn yl Muhteem Lorenzo ld (1492). O gne dek yerkred lnzca tahmin edilen blgeler zerinde Portekiz kifleri hak iddia ediyordu., Machiavelli 'nn Floransa hkmetinde baarl bir memur olduu 1510'da Martin Luther, Katolik Kilisesi n yozlamasna kar bir protesto sunmak iin Roma'ya gitti. Grlen o ki meydan okunmam, anmam hibir ey braklmyordu. Machiavelli bu entelektel cokunun bir parasyd; byl anclarna hem tank oldu hem de bizzat katld. Yaratm srecinin iinde yer alarak, lider emel kurallarn allmam aklkla grebildi; bunlar keskin bir akszllk-le ortaya

Macliavelli'nin strateji dnr olarak, be yz yl nce danmanlk yapt liderlere i olmadklar dnyann ne denli "farkl" olduunu anlatm olmas, gnmz liderlerinin de d s gerektiim gsterir. Trkiye'de Osmanl mparatorluu dneminde de, Trkiye Cumhuriyeti' yllk yaamnda da "Niin stratejkr kmyor? " sorusunun yantn en doru, en ak ve en avelli vermektedir. Trkiye'de insanlk tarihinin yaratt ve gzler nne srd "entele e yeteneine sahip ne entelektel ne de aydn yetiti. Liderin strateji danman, onun duy ya da grmeyi arzu ettiklerini deil dnmesi gerekenleri syleyen kiidir. Oysa Trkiye'd ardr stratej olarak tanmlanan kiiler liderin "sultanlm" kabul etmi, strateji retmek aha ok gn kurtarmaya dnk tak-

44 Glecei Ynelmek

tik yaratma yoluna gitmilerdir. Trkiye'de MachiaveUi yeteneinde ve drstlnde kimse en, hakszlk yapmamak iin hemen belirteyim, Ltfi Paa ve Koi Bey gibi danmanlar rapor azrlayarak padiahlar gidiat konusunda uyarmlardr. Her eyin en kusursuz grnd zurnan erdemden uzaklaarak ykma srklenen byk imparat kleri vardr; bunlardan biri olan Osmanl mparatorluu'nun k, belki de ykl gerek biimde anlald. Osmanllar on altna yzyln ortalarnda, tarihin en byk hkmdarlar i Sultan Sleyman'n liderliinde zirveye ulatlar. Tam o srada, Kauuni'nin emekli sadraz m Ltfi Paa, yozlamaya giden yoldaki ilk dehetli admlar grd. O allm uursuz ha bandakilerin yetersizlii; yararsz ve savurgan bir ordu ve brokrasinin art; para dar zorbalk ve ekonomik sorunlarn ksrdngs; btiinliiiin ve sadakatin zayflamas ve le at'nm denizci devletlerinin byyen ve tehdit eden glgesi." Ltfi Paa, Kanuni'den, impar torluu gl ktan ilkelere dnmesi iin talepte bulundu; her eyden nce nemli atamalard artan adam kayrmacla kar kiisel gcn ve saygnln kullanmas iin yalvard. Am yln ortalarnda, Sultan IV. Murad'm ba danman Koi Dey imparatorluun durumu konusund bir rapor yazd. Koi Bey, dncesinin incelii ve zarafeti nedeniyle ounlukla Trk Mont 'su olarak tanmlanr. Eletirisinin ana noktalan, Machiavelli'nin liderler iin nerebild ii "yapmayacaksn"[ardan oluan bir elkitabma temel oluturabilirdi: Sultanlar devletin dorudan gzetiminden ekildiler. Atamada siyasal kayrma yaplarak devletteki iki numar l makam olan sadrazamln deeri drld, dolaysyla sadrazamlk, "saray gzdelerinin erhangi bir anda derhal azledilme, el konulma ve hatta idam edilme ile kar karya brak d." Silahl kuvvetlerin sekin kolordu yelikleri dahil, br kilit grevler, uygun bir eye istekli herkesin elde edebilecei hale geldi, ve "satn alma ya da kayrma yoluyla greve atanma yaygnlk kazand -hatta kadlk gibi dinsel grevlerde bile."

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 45

Yozlama Osmanl mparatorluu'nu yktna gre, o kadar grkemli olmayan kurulular kola 19. yzyln en nemli strateji yapt, bir sava kuram olan "Snva zenne"dix. Yazar, b eneral ve asker yazar Carl von Clausewitz'dir ve herkes tarafndan kullanlan sz de udu : "Sava, politikann baka aralarla devamdr." Clause-witz en ok Alman genelkurmayn e Hitler, Moltke, Ludendorff, Schlieffen kuramlar uygulamaya almlardr; sonu ortada! dan Mao ve MacArthur da Clause-witz'den ska alnt yapmaya zen gstermilerdir. Bunun ya Lenin, Engels ve Marx da, "Sava zerine"yi incelediklerini ve hayran kaldklarn belirt milerdir. Strateji, yalnzca asker bir terim olarak m bilinip aklanr? Tabii ki hayr. omiden politikaya, yneticilikten iadaml-a dein hemen her alanda kullanlan bir teri esel pazarn nl pazarlama irketi "Trout"tan Jack Tro-ut'un tanmyla, "baar tmyle do iyi bulmakla ilgilidir. nk strateji rekabeti dorultuyu belirler, strateji retim planl masna dikkat eder, strateji size ieride ve darda nasl iletiim kuracanz, neyin z nacanz anlatr. Stratejinin tmyle neleri ierdiini anlamak bu yzden bylesine neml iyi ne kadar iyi anlarsanz, baar iin doru stratejiyi seme ansnz o kadar yksek olu bu lmcl rekabet anda sk sk karlaabileceiniz byk skntlardan kurtulma ans " Szlkler stratejiyi yle tanmlyor: "Bir amaca ulamak iin izlenmesi gereken una yol: im, bu genel anlam dnda birbirinden farkl olgu ve olaylara ilikin olarak kullanlmakt lkin strateji, asker literatrdeki klasik anlamyla, bir savan kazanlmas iin sava sker harektn dayand esaslar olarak anlalmaktadr. zellikle nkleer silahlarn orta teji de global bir nitelik kazanmtr. Bununla beraber strateji, gnmzn konvasiyonel an klasik anlamn korumaktadr. kinci olarak strateji terimi, genel anlamda, parti, ile tme, devlet vb. tr kurum ya da kuruluun belirli bir amaca ulamak iin izledii yol anla mnda da kulla-

46 Gelecei Ynetmek

nlmaktadr." "Asker glerin harektn siyasal iktidarca belirlenmi bir hedefe ulaacak rletirme sanat. Bir savan srdrlmesi ya da bir ulusun ya da ittifakn savunma hazrl rekli asker, siyasal, iktisadi ve manevi glerin hareketini birbiriyle uyumlu klma sa nat."11 Bir baka szle gre de strateji: "Savata belirlenmi hedeflere ulamak iin el ynaklar (asker, ekonomik, siyasal vb.) uygun bir biimde seferber etme ve dzenleme sa nat ya da bilimi. Bazen 'yksek strateji' olarak da adlandrlan bu tanm, giderek karma ir nitelik kazanan savan yrtlmesinde asker olmayan etkenlerin de nemli rol oynad reklerini yanstr. Teorinin geerlilik kazand 18. yzylda ve 19. yzyl balarnda str birliklerin sevk ve dzeni ile asker harekt planlama ve ynetme sanat anlamn tayord usewitz ise stratejiyi yle tanmlamaktadr: "Strateji, muharebenin savan amalarna hiz decek ekilde kullanlmasdr. Strateji, muharebenin savan amac dorultusunda kullanlma teji sava plann yapar ve ngrlen hedefe gre ona ulalmasn salayacak bir dizi eyle ayr seferlerin planlarn hazrlar ve her birinde verilecek muharebeleri rgtler."*6 Stra ejinin tanm basit olmakla birlikte karmaktr da. Gerek askerler, gerekse de strateji b ilimiyle uraan bilim adamlar, stratejiyi farkl farkl yorumlamaktadr. te yandan i d evrensel bir strateji yoktur. Evrensel stratejiler uygulamaya kalkmay Michael Por ter, "stratejik tuzaklar" olarak" yorumluyor:17 Hibir strateji, belli bir i kolunu n snrlarnn tesine geirilemez. irketlerin srekli yineledikleri en byk hatalardan b nsel bir strateji uygulamaya kalkmalar. Bu dnme tarz irketleri tuzaa srklyor. lk lerin, kazanmann tek yolunun bu olduunu dnerek, pazar paynn byk blmn ele geir inanmalaryd. Pazar paylarnn dk olmasna ramen yksek krllklara sahip pek ok ir anlln kantlyor. Daha da kts, tm irketlerin pazar paynn byk blmn ele ge azanmasnn pek mmkn olmad bir sava yaratabilir.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 47

Dier bir tuzak da tm irketlerin evrim zamanlarn azaltp, pazarlama sresini hzlandr ktii dncesiydi. Evrensel bir 'gerek' olarak bu da doru deil. Kimi pazarlarda yeni r ksa gelitirme evrimleri iinde yaratmaktan ok, doru olan yapmak iin gerekli zaman k k daha nemli. Baka pazarlarda durum farkl. Ama tm irketler evrim srelerini ksaltrl taya, kimsenin kazanamayaca bir zaman yar kar. Herkes kaybeder; nk pazarlamaya da bilme yaklam sonunda maliyeti artrr ya da geliri azaltr, bu da kn drr.

Yirmi birinci yzyl iin, her yerde uygulanabilecek evrensel bir strateji olduu dncesi yanll aka grlyor. Bunun tersini dnmek bence, byk bir hata olacaktr. Tm b eji bilimi de teori ve pratik (uygulama) olmak zere iki ksmdan olumutur. Teori ksm s teji prensiplerini, uygulama ksm ise teknolojik ksmn ierir ve bu prensiplerin nasl u lanacan retir. Teori blmn anlamak ve renmek, br bilimlerde olduu gibi bir l , uygulama aamasnda ortaya kar. rnein; prensipleri her komutan, iletme genel mdr, enel 'yayn ynetmeni bilir ama, tarihe parlak utkuyla (utkularla) gemi lider says ok . "Bir topluluun iradesinin bir baka irade zerine de baskn kalabilmesi, hedeflerin i yi tanmlanmasnn yan sra bu iradeyi hkim klacak g ve olanaklar oluturabilmesine v yi ekilde sevk edilebilmesine baldr. Yani, ne sadece hedeflerin tanmlanabilmesi, ne d e g unsurlarnn sevk edilebilmesinden ibarettir. Strateji, bunlarn hepsini ve ayrca g urlarnn hazrlanmasn da iermelidir."18 "Stratejiyi politik ve sadece asker anlamda st ejiler olarak ayrabilmek ve ikincisinin son tahlilde birincisine bal olabileceini syl emek mmkndr. Ayrca mcadelenin btnn kapsayan genel strateji ile tek tek cephelerde, yon alanlarndaki stratejilerden de sz etmek mmkndr. Sorun politika ile asker olanakla pratik uygulamas arasndaki, bir baka ifadeyle aralarla amalar arasndaki dengelerin d u kurulabilmesi-dir. Bunun yan sra topyekn strateji ile buna bal ikincil nitelik-

48 Gelecei Ynetmek

te stratejilerden sz edildii de olur. Dman zayflatmak, ona, elde ettiiyle orantsz verdirmek, gcn datmak, enerjisini bo yere tkettirmek, moralini bozmak gibi hususlar nlara rnek olarak verilebilir. Taktikler ise, bizzat savamann nasl yaplacana ait hus ardr. Gerek strateji, gerek taktiklerde hedefin en ucuz ve ekonomik yolla elde ed ilmesi esastr."" Stratejinin tanmlanmas konusunda asker alandaki netlie karn siyasi ndaki kafa karkl i dnyasmdakiyle ayn ldedir. rnein pazarlama ile stratejinin srenler bulunmaktadr. "Ancak, strateji ile pazarlamann ayr eyler olduunu syleyenleri arl ileri daha da zorlatryor. Oysa iin dorusu, baarl olmak istiyorsanz bunlar ektiidir. i srkleyen pazarlamadr. Doru dzgn bir pazarlama olmazsa, harika bir j" i bile bu yksek rekabet ortamnda baarszla mahkm olur."3" Kimisine gre de ynzarlamn lerin bilekesidir. O halde taktik ve strateji nedir? Bu sorunun yantn aramak gerekiy or. nceleme dzeyi sorunu ve "stratejinin taktie dklmesi", yani savataki stratejiyi ta layan dk hazrlk konular zm faekleven nemli br meseledir. Savata etki ve karar v ne geleneksel hiyerarik dzen erevesinde bakldnda aadaki gibi bir piramidal yap , geleneksel olarak stratejinin en stte, hazrlk ve taktik dzeylerinin alt ksmlarda ye ald bir piramit olarak tarimlanan bu basit model gerek hayatta dzey arasndaki di likiyi yanstmamaktadr.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 49

Byle bir hiyerarik sistemin yaps tabii ki otoriterdir ve bu dorultuda verilen emirler ve alman kararlar en stteki stratejik dzeyin tekelinde olarak en alta doru bir har eket iindedir. Ancak gerek hayatta hazrlk ve taktik konulan stratejik kararlar etkile dii gibi bu kararlardan da etkilenmektedir. [rnein: Trkiye'nin AB'ye ye olma srecinde ar bir kayba uramamak, yani mzakerelerin balamasna (4 Ekim 2005 karar) olumsuz yant k istemeyii (bu ksmen taktik ya da hazrlk sorunudur), lkenin AB grme masasndaki ko ve strateji seimini etkileyebilir. Trkiye'nin Rum ynetimini tanmadan "Ek Protokol" b asksndan kurtulmas hazrlk sorunudur. te yandan Trkiye protokol imzalarken imzasnn riyeti'ni tanma anlamna gelmeyeceini beyan eden bir deklarasyon yaymlamas da ksmen ta tik ve hazrlk sorunudur. Daha alt dzeyde taktik bir sorun kullanm (bunlar teknik kull anm deildir) uygulanan stratejiler zerinde bir etki yapabilir.] Yzyllarca nce Romall asker messeselerini akln stnln ne kararak kurmular, bunu zen Machiavelli de, ilmezliine hayran olmutur. Dman tamamyla hkimiyet altna almak, savan ana hedefi o aya konularak, asker dnce, kendi mant ve yntemleri olan bamsz bir alaV haline ge skeri konularn bilimsel bir dzeyde tartlmas mmkn klnmt. Baka bir deyile, bt stn bir amaca ynelik ilikileri asmdan deerlendirilmesi ve bunlar iin rasyonel bir konmas mmknd. Dahas savan baarl bir sonuca ulamasnn asker konular yneten ka alnacak nlemler sayesinde mmkn olaca eklinde bir dnce vard. Ksacas, Machiavell aar, zihni bir sorunun zmlenmesine dayanyordu. O zaman strateji terimi henz mevcut o masna ramen bu stratejik dnmenin balangc idi.21 Stratejik dnme, rakibe stn gelme ve bunu da, ayn eyi onun size uygulamaya altm apma sanatdr.

50

GeteceiYelek Stratejik dnme, sizin teme] becerilerinizle balar ve onlarn en iyi llanlacan inceler. Stratejik dnme bazen de, ne zaman oyundan kanlacan bilmek a

Birbirini etkileyen kararlara "stratejik", onlara uygun den hareket planlarna ise " strateji" tanm yaplabilir. rnein; durgun bir suya atlan tan dalgalar yaratmas ya d elebein Tokyo zerinde kanat rptnda Ankara semalarnda frtna olumas gibi teorik d ilebilen "kaoslar" bununla aklanabilir. "Trkiye Rumlara limanlarm aarsa mzakereler ve Rumlarn yeni talepleri asndan olaylar nasl geliecek?" sorusu "stratejik" bir sorudur. 1995'te Trkiye'nin imzalad ve kabul ettii Gmrk Birlii, Kbrs Cumhuriyeti'nin ticar a deniz ve havalmanlarn kapatmasn nlemektedir. Kbrs'n tannp tannmamas teknik d jinin baarl olabilmesi, her eyden nce ve en ok, ama ve aralarnn iyi hesaplanmas (egdm) edilmesine baldr. Ama, eldeki toplam aralarla uygun bir orantda olmaldr. alar, ister ele geirme isterse yardmc bir ama iin olsun, son amacn kazanlmasna kat nan her ana hedefin elde edilmesi bakmndan, bu hedefin deeri ve buna duyulan ihtiya cn nemi ile doru orantl olmaldr. Ara hedefe, ele geirmek ya da yardmc olarak yara ibi, ne amala ynelmirse ynelinsin, bu belirtilen gerek, her iki durumda da geerlidir. 23 Taktik ya da hazrlk dzeylerindeki stn performanslar ou zaman siyasi ve asker lid in uzun vadeli stratejiden uzaklaarak ksa vadeli baarlar nemsemelerine neden olmutur ir strateji bilinli olarak hazrlanmad takdirde, onun yanl bir strateji olmas ok y olaslktr. Bu, stratejinin savata ynlendiren kuvvet olmasndan ok, bir yan rn ya da n tasarlanan bir ey olmasna neden olur. Uzun sren savalarda ya da uluslararas mzakere erde -AB yelii sreci gibi- bu durum bir felaket reetesidir, nk sra d taktik ve h ar galip gelen bir stratejiye hibir ey katmayabilir.-' nk bir komutann ya da siyasi k dronun taktik gc nihai bir

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 51

stratejik zaferi garanti altna almak iin yeterli olmayabilir. rnein; bir futbol ligi nde bol beraberlii olup hi malup olmayan bir takm, malubiyetleri olan ama galibiyetle ri fazla bir takmn yer ald sralamada muhtemeldir ki, ampiyon olamayacaktr. Kardak a stn glerle bastrmadmz takdirde strateji planlamanzn hibir nemi kalmayacaktr. okuz boumdur, sekizini yut birini tut" atasz, stratejinin taktie dklmesini ifade eden bir rnektir. Stratejide hesaplama ii, taktiktekine kyasla daha basit ve olanaklar ls doruya daha da yakndr. nk, savata hesaplanmayan balca unsur insan iradesidir. Bu varln direnme eklinde belli eder. Direnme ise, taktiin snrlar iine girer. Stratej er hari, direnii yenmek zorunda deildir. Amac, dmann direnme olanan zayflatmakt hareket ve baskm unsurlarndan yararlanarak ulamaya alr.25 Asker tarih ve sava tarih olyon Bonaparte' taktik dehas ve strateji ustas olarak kaydeder. Clausewitz "Sava stn " adl yaptnda u vurguyu yapar: "... Napolyon her eyin taktik sonulara bal olduunun farkndayd... Bu da tm stratejik planlamalarm sadece taktik baarlara dayandnn bilin nemli olduunu sylememizin nedenidir." Aslnda bu, Napolyon'un zayf yanyd. "Stratejin taktie dklmesi" meselesi, daha nemsiz olann nemli olan ynetmeye kalkmasdr. "Aya ayak oldu" atasz bu durumu anlatan zel bir rnektir. Savan farkl dzeyleri arasndaki k ilikinin daha iyi ifade edilebilmesi iin aadaki diyagram faydal olabilir, nk bu er bir dzeyin greli nemi, savan yn ve kontrol dorultusunda kendisini temsil eden k bykl ile gsterilmitir. Dahas bu diyagram savan farkl dzeyleri arasndaki karl me srecinin resmi hiyerarisinde sralarn dikkate almadan gsterir.26

52 ekei Ynetmek STRATEJ OPERASYONLAR < TAKTKLER 1

i Diyagram: Kaynak: Karmak temas noktas modeli olarak savan dzeyi Miclaet I. Handel Ustalan", s. 427 T SYASET *STRATEJ 7 ! ^ OPERASYONLAR V 1 TAKTKLER ! -j A *

Diyagram: Politik kontrol ve savan ynetimi iin her dzeyin grece nemi Kaynak: Michael Handel: Savan Ustalan, (s. 428, ev. Berna Kara, Doruk Yaynlar, stanbul 2004.)

Tarih boyunca stratejinin taktie dklmesinin temel nedeni, asker liderlerin kontrol e dilemeyen hrs ya da siyasi liderlerin taktiksel ve uygulamal olarak oryantal dnceleri olmutur.27 Teknoloji gelitike, yaratlan asker aralar -ya da sava aralar- stratejiy t etmedi, temel stratejik seimlerin mantn belirledi. Mustafa Kemal'in, "stikbal gkle dir," ifadesi, havadan yaplacak bombardmanlarn stratejik tercih olaca ngrsdr. Kos sava bu eilimi gstermitir. kinci Dnya Sava'nda balayan bu tercih, teknolojik ilerl ucu Kosova ve Irak savalarnda uygulanabilirlik salamtr. Bir stratejik hamle ou kez i deitirebilir ya da deitirilmesini zorunlu klabilir. Bir stratejik hamleye gvenilirl k

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 53

katmak iin, hamleyi tersine evirmeyi pahal, hatta olanaksz klan baz destekleyici adm atmanza gerek vardr. Gvenilirlik, stratejik hamle iin bir taahht gerektirir. rnein, afik kazalarn nlemek amacyla sokaklara afiler asp televizyonlarda konumak yerine, Me s'ten yasa karmak bu konuda Hkmet'in tehditlerinin bo olmadn ortaya koyar ve geli tratejiyi inanlr klar. Demek oluyor ki, stratejik hamleler iki e ieriyor: "Planlanm eylem izgisi ve bu izgiyi inanlr klan taahht"28. Taahht, tehditler ve vaatler, uyar e gvenceler ile caydincilik, stratejik hamlelerde kullanlan eylem kavramlardr. Tehdi t, sizinle ibirliine girmeyenleri cezalandran bir yant ku raldr. Vaat, sizinle ibirl apacak birisine dl teklif etmektir. Vaat yalnzca nleyici olmaz, zorlayc ya da engelle ic de olabilir. Eer sizin yararnza olan bir tehdit''te bulunursanz, buna uyan diyoru z, [rnein, zelletirme daresi, zelletirme ihalesinde teklifi kabule hazr olduu hald ejik davranarak irketleri daha iyi bir fiyat sunmaya ikna etmek iin veto girii mind e bulunuyorsa, bu bir tehdit olur,] Uyar, bakalarna ey lemlerinin etkisi konusunda bilgi vermektir. [Birisini bir tehlike den korumak iin uyarda bulunmak strateji dei l, bir eylemi ve iyi niyeti ifade eder.] Verdiiniz bir "sz" tutmanz sizin yararnza is buna gvence diyoruz. Tehditler ve vaatler gerekten stratejik hamlelerdir. Halbuki uyar ve gvenceler daha ok bilgi vermeye ynelik rol oynarlar. Uyar ve gvenceler kar ni etkilemek iin sizin yant kuralnz [yant kural: Bakalarnm hamlelerine kar sizin acanz belirler. Oyun da siz bakalarndan sonra oynasanz bile yant kuralm uygula ma ekiler oynamadan nce verilmi olmaldr.] deitirmezler. Bunun yerine siz sadece onlara, ylemlerine da yanarak nasl yant vermek isteyeceinizi bildiriyorsunuz. Bu nun tam te rsine, bir tehdit ya da vaadin yegne amac, sizin yant kuralnz sras geldiinde sizin iyi olan yanttan sap trmaktr. Bunu yapma nedeni bilgi vermek deil, maniplasyondur. n hdit ve vaatler kendi karnza kar hareket *' <^ !^f

54 Gelecei Ynetmek

edeceinizi gsterdikleri iin gvenilirlik konusu devreye girer.2* Stratejik hamle seene klerini aadaki ema ile zetliyoruz. Koulsuz bir hamle, sizin ilk hamleyi yaptnz ve inizin deimez olduu bir yant kuraldr. Tehdit ve vaatler, sizin ilk hamleyi yaptnz ortaya kar. Bunlar koullu hamlelerdir. nk kuraln nerdii hamle, kar oyuncunun ham 0 Stratejik Hamleler Zorlayc nleyici Zorlayc nleyici Bir stratejik hamle her zaman nkoul gerektiren bir dir. Kar taraf oynamadan nce yant kural saptanm olmaldr.

1.1.2. Taktik ve Strateji Asker terimler olarak bilmen taktik ve strateji konusu, zerinde en ok tartlan meselel rden biridir. Kavram olarak farkl olmann tesinde ilev ve eylem olarak da ayndrlar. Ge nel olarak siyasal-sosyal-ekonomik-asker (ulusal gvenlikle ilgili) alanlardaki atma, rekabet, pazarlama, seim gibi eylemleri (stratejinin ilgi ve kapsam alan gerei) "sa va" olarak ele alyoruz. Taktik ve strateji ayrm yaygn olarak kullanlmaktadr. stelik i kavramn ve olgunun niin ve nereye oturtulacan bilerek uygun konuma, platforma yerle irilmektedir. [Hi kukusuz, ikisini birbirine kartran, bunu farknda olmadan yapanlar d var,]

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 55

Strateji ve taktik konusunun hem aklanp analiz edilmesinde hem de tanmlanmasnda dnc lii yoktur. Ancak olayn doasna aykr olmad srece tm tanmlar ve deerlendirmeler r. [Edilmelidir, ancak farkl tanmlar olduunu da gz nnde bulundurmak kouluyla.] L. Ha a gre strateji, "siyasal amalara ulamak iin asker olanaklarn datm ve uygulanmas atejinin grevi, ok kez yaplan tanmlamalarn tersine yalnz kuvvetlerin hareketleri ile eil, etkisi ile ilgilidir. Asker olanan kullanlmas, eylem olarak bir savamaya dn dolaysz bir tutumun dzenlenmesi ve ynetilmesi "taktik" terimi ile tanmlanr. Strateji ve taktik, her zaman tartlmaya elverili bir konu olmakla beraber, gerek anlamda hibir zaman birbirinden ayr ksmlar halinde deerlendirilemez. nk bunlar, yalnz birbirini e mekle kalmaz, ayn zamanda birbiri iine kaynar.31 Taktik ve strateji olgularn "asker atejler"in kltrleri ile bak alarn bu bala kadar inceledik. Yine devam edeceiz a asndan dnrlerin yorumuna da yer vermek gerekiyor. rnein, Boston Consulting Group'un ateji Enstits32 taktik ve stratejinin birbirinden farklln ortaya koyuyor. Sava yr elerin planlanmas ve yrtlmesi demektir. Eer muharebe tek bir eylemden ibaret olsayd, aha baka alt blmlere ayrmaya gerek kalmazd. Tek bir muharebe -ou kez arpma diye a tanmlanr- bile, arpmalar "kendi bana dzenlemek ve yrtmek" ve onlar kendi aralar balantlandrmak gibi ok farkl bir faaliyet ortaya karr. Bunlarn birincisi taktik, i ise strateji olarak adlandrlr. Fakat zaferi elde edebilmek iin her ikisi arasnda ya kn bir ballk olduunu kabul etmek, daha dorusu ihmal etmemek zorundayz. Asker alanda va iin bir uyarnn gz nnde bulundurulmas gerekiyor. Savata zaferin kazanlmas' ii ta kademesi ile savalarn -her rtbedeki askerin- stn eitimli ve yetenekli olmas yet ldir; o devletin izleyece-

56 Gelecei Ynetmek

i ve izledii siyaset de rol oynamaktadr. Strateji ile politika arasnda ok yakn bir il i vardr ve strateji ok kez siyasetin ynlendirmesine baldr. [Buna etki, bask altndad ebilir.] Fakat bu ba, taktik ile siyaset arasnda [politikac mdahalesi olarak siyaset ten sz etmekteyiz] olmamaldr. Sava tarihine baktmzda politikaclarn kart takt anla sonulanmtr. Osmanl tarihindeki Balkan bozgunlar bunun en yakn rneidir. Ekonom danmanlk yapan Boston Group'a gre taktik "arpmada silahl kuvvetlerin kullanlmasn trateji ise "arpmalarn savan amacna bal olarak kullanlmasnn retisi"dir. Micha antajlarm Yaratmak" balkl makalesinde 'ak bir strateji' oluturmann nemini vurguluy rmi birinci yzyla girerken, ak strateji ihtiyac artyor. nk kesin bir farka ve benz nasl sahip olacaklar, farkl mteri gruplarna rakiplerinden farkl bir eyi nasl suna akknda ak bir vizyon belirlemeyen irketleri, youn rek.bet i i yiyebilir. [Piyasal gibi bo deil] Ama artk Ije'n de' stratejileri hemen ve acmaszca cezalandrlyor... H ayn deikenler [Toplam Kalite Ynetimi gibi] dizisi zerinden alrsa standart ykseli etlerin hibiri ilerlemez. lerlemek -ve ilerde kalmak- stratejinin temelidir. Bu, r ekabet avantaj yaratmaktr. Strateji, kendinizi rakiplerinizden farkl klmakla ilgilid ir."33 dnyasndan Trout'un strateji tanm da yle: "Strateji, sizi benzersiz klarak, kllnz mterilerinizin ve potansiyel kitlenizin zihnine sokmann en iyi yoludur. Stra kardan aaya deil, aadan yukarya doru geitirilmelidir." Dnyann en nl pazarlam ratejilerinin stad olarak kabul edilen Jack Trout [s. 80-83 aras], taktik ve strate ji ayrm ile birleimine ynelik yorumunda unlar sylyor: "Strateji ancak iin kendisin gerek taktiklerin derin bilgisine dayanlarak ve bunlarla iliki iinde gelitirilebilir . Stratejiyi ' taktiin dikte etmesi gerekir. Yani pazarlama stratejisini iletiim t aktii dikte etmelidir,

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 57

ou pazarlamac bunun tersine inanr. Genel kabul gren yaklam nce rgtn ana strateji a konmas gerektii ynndedir; taktikler arkadan gelebilir. Taktik bir fikirdir. Taktik aradnz zaman, bir fikir aryorsunuz demektir. Ancak fikir puslu bir kavramdr. Ne tr fikir? Nerede bulacaksnz? Bunlar yant bekleyen balang sorulardr. Bu sorular yant rdmc olabilmek iin, u zgl tanm kullanmanz neririz: Taktik, rekabeti bir zihinse rya ulaabilmesi iin rekabeti bir aya sahip olmas gerekir. Bu, mutlaka daha iyi bir da hizmet demek deildir, daha ok bir farkllk unsuru olmas gerektii anlamna gelir. Da kk, daha byk, daha hafif, daha ar, daha ucuz ya da daha pahal olabilir. Farkl bir mi olabilir. Bunun da tesinde, taktiin yalnzca bir ya da iki rn ya da hizmet karsnd , toplam pazarlama arenasnda rekabeti olmas gerekir. Rekabeti zihinsel a, zihnizdek arlama programnzn etkin almasna olanak veren bir noktadr. Baarya ulamak iin bu e geirmeniz gerekir. Ama taktik tek bana yetersizdir. Sreci tamamlamak iin taktii str tejiye dntrmeniz gerekir. (Taktik iviyse, strateji ekitir.) Konumunuzu zihninizde be lemek iin her ikisine de ihtiyacnz vardr. Strateji hedef deildir. Yaamn kendisi gibi tratejinin de hedefe deil, yolculua odaklanmas gerekir. Yukardan aaya doru dnenl limlidir, Onlar nce neyi amaladklarn belirlerler, ondan sonra bu hedefe ulamak iin y yordam aramaya balarlar. Ancak hedeflerin ou ulalmazdr. Hedef koyma eilimleri boa g denemelerle sonulanabilir. Pazarlama da, tpk siyaset gibi, mmkn olann sanatdr. Bizi da strateji bir hedef deil, tutarl bir pazarlama dorultusdur. Strateji, seilmi olan tie odaklanmas anlamnda tutarldr. Strateji tutarl pazarlama faaliyetlerini ngrr. andrma, datm, reklam-pazarlama karmasn oluturan tm bu faaliyetler tutarl bir ekil odaklanm olmaldr. (Taktii n belli bir dalga boyu, stratejiyi de bu dalga boyuna a lazer olarak dnn. Bunlarn her ikisinin de hedef kitlenizin zihnine nfuz etmesi gerek r.)

58

Gcleccr Ynetmek Son olarak, strateji tutarl bir pazarlama dortitusudur. Strateji bir kere saptandktan sonra, dorultu deitirilmez, Stratejinin amac taktii daha etkili klm iin kaynaklarnz seferber etmektir. Btn kaynaklarnz tek bir stratejik dorultuya ba edefin varlnn ierdii kstlamalar olmakszn, taktikten yararlanma dzeyini azamiye duu gibi, pazarlamada da en gvenilir'strateji, taktiin ok abuk devreye sokulmasdr. D enmek kaybedenlerin iidir. Kazananlar baskya ara vermez."

Stratejinin bir yanyla 'tamamen rekabetle ilgili' olduunu ne sren Trout [s. 83-84], i dnyasnda olup 'taktik mi, strateji mi?' sorusuna yant arayanlara da unlar sylyor: "Taktik tekil bir fikir ya da adr. Strateji ise hemen hepsi de taktie odaklanan birok unsurdan oluur. Taktik benzeri olmayan ya da farkl bir adr. Strateji pekl yaygn ol r. ' Taktik zamandan bamszdr ve grece sabittir. Strateji belirli bir dnemle snrld i satlar, Amerika'da ou perakendecinin zaman zaman bavurduu bir taktiktir. Her gn in imli sat yapan bir maaza ise bakadr, onunki bir stratejidir. Taktik rekabet stnl Strateji ise bu rekabet stnln korumay amalar. Taktik bir rn, hizmet ya da irket unsurdur. irketin imal ettii bir rn bile sz konusu olmayabilir. Strateji ise iseldir, Stratejiler genelde byk apl bir irket ii yeniden yaplanma gerektirir.) Taktik ileti limlidir. Buna karlk strateji rn, hizmet ya da irket ynelimlidir. Aadan-yukarya ma ilkesi olduka basittir: zgl olandan genel olana doru, fosa vadeli olandan uzun va deliye doru ilerlersiniz. Aadan yukarya doru pazarlamann tekil olma zelfiini de un ie yarayan bir taktik bulun, sonra ondan bir strateji ina edin. Ama bir taktik bul un; iki, ya da drt deil. Genel olarak ifade edersek, taktik rakiplerinize kyasla bec eri dzeyinizin ok yksek olduu bir eydir. kinci Dnya Sava'nda

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 59

General George S. Pat ton tank savalarnda ok becerikliydi. Onun taktii buydu. Southw est Airlines'dan Herb Kelleher yakn mesafe uularnda olduka baarlyd, sonunda bu onu l haline geldi."

dnyasnda rekabet, pazarlama gibi hayati konularn asker alandaki savala bir tutulmas e bu trden parametrelerle aklanmasna kar kanlar olduu gibi ounluk "pazarlama sav ektedir [bu kitabn yazar da bunu savunmaktadr]. Bu nedenle asker alandaki 'strateji ve taktik' konusuna geri dnyoruz. arpmalarn tekil ya da bamsz ile ezamanl arp nutmamalyz. Clausewitz'e gre, mekn bakmndan, yani ezamanl arpmalar dikkate alnd imin ap, rtbesi ne olursa tek bir kiinin komutu apyla belirlenirken, zaman bakmndan i birbirini izleyen arpmalar dikkate alndnda, bu ap her atmann ierdii krizin e belirlenir, Clausewtiz "Sava stne"de unu sylyor: "Sava ve savataki muharebeleri, ri bir dierine yol aan tek tek arpmalardan oluan bir zincir gibi dnmeyi renemezs corafi noktalar fethetmenin, savunmasz blgeleri ele geirmenin kendi basma bir ey old fikrine kaplrsak bunlar kazanlm bir avantaj saymaya balayabiliriz. Byle bakar ve b bir dizi olay iindeki bir halka olarak grmezsek, bu fetihlerin ileride daha byk deza vantajlara yol ap aamayacan sorgulamay akl edemeyiz. Sava tarihinde bu yanla ok ur. yle diyebiliriz: Nasl ki tacir tek bir alun-satmun krn bir kenara koyup emniyet a tna alamazsa, savata da tek bir avantaj btn giriimin baarsndan ayrlamaz. Nasl ki zaman btn servetinin arlyla etkide bulunmak zorundaysa, savata da tek bir olayn b taj m, yoksa dezavantaj m olduunu belirleyen ey sonutaki toplamdr." Bu dar anlamdaki ava sanat da kendi iinde strateji ve taktik olarak ayrlr. Birincisi tekil bir arpma la ilgile-

60 Gelecei Ynetmek

nirken, ikincisi kullanmyla ilgilenir. Yryler, kamplar ve konaklamalarn durumunu her isi de ancak arpmalarla ilgili olarak ele alabilir. Ama bunlarn taktik mi yoksa stra teji mi olduunu, arpmann ya yapsn ya da anlamm etkilemesiyle ilgi kurarak saptarz da belirtilmi olduu gibi strateji ve taktik gibi birbirine ok yakn iki olguya dikkat li bakldnda stratejinin ynetim ve ynetme sanat, taktiin ise dzenleme, sevk ve idar i olduu grlr. Bu balamda stratejinin kararghta -ya da ynetim merkezinde-, taktiin i alanmda -muharebelerde- ilerlii olduu sylenebilir. Son sylediklerimizden ortaya kan u, arpmalarn ynlendirilmesindeki ayrntlarn "taktik" olduudur. Strateji temel pren arak deimezken, taktik muharebeden muharebeye -uygulamadan uygulamaya- deiir. Strate ji, arpmalarn savan amacyla bal olarak kullanlmasdr. O nedenle sava eyleminin a uygun bir hedef konmak zorundadr. Baka bir deyile, strateji sava plann hazrlar ve ca gtrecek olan eylem dizisini bu amala balantlandrr. Tek tek muharebelerin taslakla zrlar ve tekil arpmalar bunlarn iine yerletirir. Btn bunlar ou zaman ancak vars rak belirlenebilecei, ama bu varsaymlarn hepsi geerli olamayaca ve birok ayrnt nc ekilde kestirilemeyecei iin, stratejinin de uyarlanabilirlik bakmndan bazen muharebe alannda gelitirilmesi gerektii aktr. [Bu konudaki en nemli rneklerden birisi, 1915 i Gelibolu Kara Muharebeleri'nde yarbay rtbesindeki komutan Mustafa Kemal'in 25 N isan 1915 ile Austos 1915'teki klar, ingiliz kararghnda stratejinin gzden geirilm luluunu dourmasdr.] lYtifcrifc ile strateji arasndaki ilikiyi saldn ve savunma eylem indeki ilikileriyle de deerlendirmek gerekir. Bu ikisi aslnda birbirini tamamlar, y ani birbirinin iindedir. Savunmann gl yanlar olduu kadar zayf yanlar da vardr. G lanaksz deilse de bunun bedeli ar olabilir. Hangi bak asndan olursa olsun, bunun d nun

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 61

kabul edilmesi gerekir. Yoksa insan kendisiyle elikiye der. Savunmadaki her ara bizi bir saldr aracna gtrr. Ama bunlar ou zaman birbirine o kadar yakndr ki, anlayabil vunma bak asndan saldr bak asna gemeye genellikle gerek kalmaz. Tahminlerin ak dourur.

ekil: Taktik-Strateji-Politika likisi Kaynak: Suat lhan, jeopolitikte Taktie, Harp Ak demileri, 1971.

Taktikte saldr ve savunma: arpmalarda zaferi getiren koullara bakldnda, kritik bi an deiken olarak baskn, arazinin avantaj ve birok ynden saldr zerinde durulmal aferin garantisi deildir. Aslolan mutlak, yani genel stnlktr, ancak saldrda baskn s su ise saysal stnlk ok nemli ve gereklidir. Arazinin avantaj sa-

62 Gelecei Ynetmek

vunandan yanayken teki iki unsur ise saldrann lehinedir. Savunmada kalan darbeyi be kler ve bunu geri pskrtrse baarl savunma yapm olur. Stratejide saldn ve savunma: S de zafer yoktur. Stratejik baar, bir yandan taktik zaferin etkin ekilde hazrlanmasdr; bu baar ne kadar byk olursa arpmadaki za fer o kadar kesin olur. Asker eylem olarak admz, bildiimiz sava olgusunun ticari dnyadaki "atmalar, rekabet ve arpmalar" lahlar dnda baary getiren koullar ayndr. te yandan stratejik baar, kazanlm zanlm bir muharebenin ardndan deiik kombinasyonlarla ne kadar ok sayda olay zaferi rna katabilir s e, temelleri muharebeyle sarslm ve ken ykntlardan ne kadar ok gan ayabilirse, muharebede ancak tek tek ve byk zorluklarla ele geirilebilecek eylere ne kadar ok topluca el koyabilirse stratejinin baars o kadar byk olur. Byle bir baar aan ya da bunu kolaylatran pek ok etken vardr. "Eer iyi bir strateji hayatta kalmanz gerekliyse, ngilizce Webster's New World Dictionary adl szlkteki stratejinin tanmna akmak da iyi bir balang noktasdr: Byk apl asker operasyonlar planlama ve ynetme etlerini, dmanla gerek bir karlama iin, ondan nce davranarak, en avantajl konuma y e bilimi. Bunun dman gzetilerek kullanlan bir asker terim olduu dikkatinizi ekmitir avantajl konumu' aramaya kalkmak iin, nce sava alann incelemeniz, kavramanz ve evr e manevralar yapmanz gerekecektir. Ve bu sava alan, mterilerin ve mteri adaylarnn edir." [J. Trout, s.24-25] Sava asndan bakarsak arazi avantaj savunmadan, baskn sald taraftan yanadr. Bunlar stratejide de, taktikte de ayndr. Ama basknla ilgiU olarak u nu belirtmek gerekir: Baskn, stratejide taktiktekine kyasla olaanst etkili ve nemli b r aratr. Taktikte bir baskn byk bir zafere dntrmek nadiren mmkndr; buna karl knn btn bir

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 63

sava bir rpda sona erdirmesi hi de olaand deildir. Ama gene vurgulamak gerekir k ullanlabilmesi iin dmann byk, kritik ve ender yanllar yapmas gerekir. O yzden ba sine pek byk bir arlk ekleyemez.31 [Baskn kavram ya da eylemi ile "baskn strateji" rinden ok farkldr. Baskn, psikolojik alanla ilikilidir. Hesaplanmas, maddi sahadakind n ok daha zordur. Bu glk, dmann iradesini etkilemesi muhtemel trl koullarn her d ve eitli olmasndan ileri gelmektedir. [L, Hart, 449] Baskn strateji35 zerinde biraz d uralm. ki trl oyun-at-ma dnelim. Birisi ardk hamleli, tekisi de ezamanl ols leleri siyahmkilerle srayla ve ardk yaplyordu. Bunun tersine "medyadaki her faaliyet" ezamanldr. Gazeteler gnlk kar, dergiler haftalk ya da aylk. Dama ve bri de konsep kl olmakla birlikte ardk hamleli oyunlardr. Farkl iki trden olan bu oyunlar iin ger stratejik dnme ve hamlelerin nitelii de nemli lde farkldr. Ardk hamleli oyunla un geriye doru akl yrterek, kendisinin o sradaki hamlesini saptamas iin ileriye baka rakibinin kar hamlelerini ngrmesi gerekir. Bu tr oyunlarda dorusal bir zincir vardr Eer bunu yaparsam, teki oyuncu unu yapacak, ki bu durumda ben de yle karlk verecei ibi. Oysa ezamanl hareket oyunlarnda her iki oyuncunun da kendi hamlesini yapmadan n ce tekinin tamamlanm hamlesini grmek gibi bir avantaj yoktur. Burada akl yrtmedeki eim, tekinin stratejisini grmekle deil, onu tahmin etmekle olur. Bunun iin sadece ken dinizi rakibinizin yerine koymanz yeterli deildir. nk o da kendini sizin yerinize koy mutur! Doru dnme yntemi nedir? Her oyuncu kendisini ayn zamanda hem kendinin hem de ibinin yerine koymal ve her iki taraf iin de en verimli hamleleri saptamaldr. Dorusal bir dnce zmciri yerine, "Eer ben onun benim ne dndm dndn dnrsem..." Burada pf noktas, bu daireyi kare yapmaktr.

64 Gelecei Ynetmek

Tahmin etmek mmkn mdr? Stratejik dnmede tahmin falc gibi kt amak demek deildir lasl varsa emsiyeni ya da pardsn yanna almaktr. Yani savunma aygtlaryla hamlele olanaklar yaratmaktr. Genel olarak bir oyuncu iin baskn strateji, baka btn seenekle geride brakan ve teki oyuncularn hareketlerinden bamsz olan bir hareket stratejisidir Bir oyuncu byle bir stratejiye sahipse, karar vermesi ok kolaylar; rakiplerinin ham lelerini dnmeksizin baskn stratejiyi seer. Bu nedenle aranacak ilk ey, baskn stratej r. Birisi medyadan, dieri gnlk yaamdan iki rnekle baskn stratejiyi inceleyelim. Hafta dergi, fiyatlarnda indirim yapt. (Aktel, Tempo, Haftalk - fiyatlar 1 YTL.) Buradak ma kt maliyetine dergiyi satarken tiraj ykseltmek, piyasada bulunan ve byk gruplara mayan dergileri yaatmamak. Fiyatlar yksekken her hafta kapak sava veren dergiler, fiy at drdkten sonra akl yrtme konusunda daha yksek olaslkl seeneklere ynelmek zor ecavze uradn iddia eden sradan bir dizi oyuncusu, einden boanan nl bir sinema oy l odasnda l bulunan TV ekranlarndan tandk bir yz, etkisi tahmin edilebilir kapak kon rdr. Bu olaylarn arasnda kapaa zelletirme ya da a konusunu ekmek baskn stratejid konu ekonomi ve salk pazarndan pay almayla ilgilidir. Her dergi sektrel olarak hang i konuyu setiinde mteri profilinin dalmnn ne olacan biliyordur, bu nedenle bask terleri ortadadr. kinci rnei bilinen saray yaamndan seelim. Kral ya da padiahn e Zehirlenme riskine kar yemekleri nce o tadar. Bu, imparatorun baskn stratejisidir. H er iki tarafn da baskn stratejisinde kulland oyunlar, stratejik bak asndan en bas rdr. Stratejik etkileim vardr, ama sonu nceden bellidir. Her oyuncunun seimi, tekini eimi ne olursa olsun, kendi baskn stratejisidir. Yalnzca

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 65

bir tarafn baskn stratejisinin olduu oyunlar da ok basittir. O taraf en iyi strateji sini kullanr, teki taraf da bu stratejiye en iyi yant seer. Baskn stratejinin tanmla snda dikkat edilmesi gereken ayrnt udur: "Baskn stratejideki basknlk, sizin rakibini arsndaki basknlnz deil, sizin kendi stratejilerinizden birinin teki stratejilerin olmasdr. Baskn bir strateji, bir oyuncuyu rakibin kulland stratejiden bamsz olarak uygulayabilecei baka herhangi bir stratejiden daha iyi bir duruma getiren strateji dir. Ezamanl oyunlarda eer bir baskn stratejiniz varsa onun kullanlmas bir kural olar k benimsenmelidir. Tek oyunculu bile olsa btn oyunlarn baskn stratejileri yoktur. Ba sknlk, kural olmaktan ok, istisnadr. Eer sadece iki strateji seeneiniz varsa ve biri ilgen ise, tekinin doal olarak baskn olmas gerekir. Edilgen bir stratejiniz varsa on dan kanmalsnz. Hangi sektrde olunursa olunsun, yle rnek olaylar ve oyunlar var ki, strateji sz konusu olabilir. Bu durumda "denge stratejileri" aramak dorudur. Dngsel akl yrtme hibir sonuca gtrmez. Denge stratejisinin bir baka iyi yan da sfr toplam a, yani oyuncularn karlarnn tam olarak birbirinin tersi olduu oyunlarda ortaya kmas lenize kar onlarn verecei en iyi karl dikkate alm durumdasnzdr. Bu konuyu kap hedefin belirlenmesinin de nemli olduunu sylemeliyiz. Stratejik hedefler, stratejik amaca -baarmak istediiniz eydir- ya da onun nemli bir boyutuna ulalmas iin gerekl si yaamsal olan zgn hedeflerdir. rnein, eer stratejik ama bir rn ya da hizmetin n tedarikisi olmaksa, stratejik hedef olarak belli bir pazar pay konulabilir. Strate jik hedeflerin gerekletirilmesi genellikle gerekli olmakla birlikte, her zaman str atejik amacn gerekletirilmesi iin yeterli olamaz. nemli olan, vizyona doru ilerlendi n rgt yeleri ve liderlik ekibi tarafndan kolaylkla kavranp anlalmasnn salanmasd

66 Gelecei Ynelmek

Koullar uygun deilse taktik geri ekilmeden kanmayacaksnz. Geleneksel anlamda bir ask afer kazanmann taktii tereddte yer brakmayacak kadar aktr: Dmann kayplarn takv enilemesini nlemek.

1.1.3. Teknolojinin Evrimi ve Strateji Teknolojinin evrimi ile strateji ilikisi, insan ve yaratt teknolojiyle zdetir. Gelii deiim ve gelecei anlama araydr. Burada teknolojinin geliimi ile insan arasndaki il taya kan ikilemi sorgulamay dnmyoruz, kitabn konusu da bu deil. "Taktik ve stratej eknolojik evrimin rol nedir?", "Matematiin nemli teorilerinin oyunlanmzdaki etkisi n odir?", "Karar verme srecinde tekniin pay var m?" trnden bir dizi sorunun yantlarn . Evlerimizde ocuklarmzn bilgisayar karsnda ellerinde joystick ile oynadklar sava leri strateji problemlerini hayretle -belki de gizli bir kskanlkla- izliyoruz. Bunl arla baa kamayacamz dnyoruz. [Hi kukusuz az sayda orta yal anne-baba gizlic itir.] Joystickli canavarlarn bilgisayar bandaki sava ustal pekitirme antrenmanlar du mensuplar simlasyonlarla laboratuvar ortamnda yaamaktadr. Son bir-iki yldr rastla syoruz ama daha nceleri ska okuduumuz bir haber vard: "Ege semalarnda Trk ve Yunan u r it dala yapt..." kinci Dnya Sava'n konu alan filmlerden belleimizde kalan sahne havada ift kanatl uaklar birbirinin kuyruuna taklr, sonra makineli tfek ateine bal ise filolar havalanmadan tm muharebeyi kararghnda yaamaktadr. Teknoloji evrildike "d ktrinler" deimekte, bu dorultuda stratejik yaplanma da yeniden kurgulanmaktadr. Nklee silahlar, ktalararas fzeler, uzay almalar, yksek teknoloji (high-tech) kullanm, dediimiz oyuncular gl pozisyonlarn srdrebilmeleri iin baat stratejiler retmeye

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 67

Strateji ustalar ile teknolojinin buluular arasnda kanlmaz bir rnek alma zorunlulu nein, Bill Gates Nicollo Machiavelli' nin sylediklerini ok iyi zmsemitir. Bir fizik b limi terimi olan "srtnme"yi Clausewitz strateji terimi olarak ilk kez 1806'daki Pr usya-Fransa Sava srasnda "gerein savata fikirler ve amalar zerine etkisi"ni tanml eine 29 Eyll 1806'da yazd mektupta kullanmtr. Srtnme, gerek sava kararghtaki gisayar ortamndaki simlasyonda yaanlan muharebelerden ayran tek gerektir. Fizik mekan kte srtnme tek bir noktada younlamaz, birka yerde rastlantsal olarak karmza kar. de olaslk hesaplar nemli bir yer tutar. Savataki her hareket de kesin deil, sadece o as baarlara yneliktir. Yine Clausewitz'in kulland bir baka kavram da "sis" ya da "b izlik" tir. Bugn i dnyasnda her iki terim de kullanlmakta, asker alandaki sonulardan rarlanlmaktadr. ABD'de Pentagon'da "dijitalize edilmi muharebe sahas" projesi ile sa van sisinin (belirsizliinin) ortadan kalkaca, dolays ile srtnmenin neminin i I arsaym ileri srlmektedir. !' Belirsizlik (sis) i dnyasnda zellikle pazarlama blm n ok uratran -uratrmas gereken- bir konu' dur. Pazara yeni sokacaklar rn iin en (veri) toplanr, pazar paylar hesap edilir ve her trl planlar yaplr. Eer yneticiler pazara girmeden tm olaslk hesaplarn yaptklarna ve artk bi "sis" kalmadna ina gre yaparlarsa muhtemelen yanlmalar ortaya kacaktr. Bunun sonucunda da para ve zaman harcanacak, belki de serj ' mayeye ynelik yeni dzenlemelere gidilecektir. 1815'te Waterloo Sava'nn arifesinde, generallerinden biri Wellington Dk'nden ertesi gne ait tratejisini aklamasn jv istedi. Wellington'in lmesi durumunda tekiler Napolyon'un ord larn yenmek iin onun ana plann uygulayabilsinler diye... Wellington soruya armt. nm bilmek istiyorsanz," diye yantlad. "lk nce Bonaparte'n ne yapacan

68 Gelecei Ynetmek

bana sylemelisiniz." Wellington dmanlarnn ne yaptn izleyip, sonra buna uygun biim arak kazanmak niyetindeydi.37 Wellington^ onaylayan bir akl yrtme de 'pazarlama' se ktrnden gelmekte: "Bugn i yapmak savamak demek. Daha iyi insanlar ya da daha iyi rnler demek deil. Ak Kafal bir ynetici bir sat toplant n kamlayc bir konumay pazarlama arenasnn gerekliiylc krtrmaz. yi bir general ayal bir asker strateji kurmaz. Elbette bir i dnyas generali de. Adamlarnza ne kadar rbat olduklarn syleyin tabii, ama sakn sava stn nitelikli personelle kazanma planla mayn. Sava stn nitelikli bir stratejiyle kazanma hesab yapn."M Wellington'in

yant savan "belirsizlii" ve "srtnme" konusunda iyi bir rnek oluturur. Buradan hare u syleyebiliriz: Olaylarn akn deitirecek kadar bilgi sahibi deilseniz, "deiime h Liderler ya da yneticiler her zaman strateji ve taktikleri deitirmek iin dnsel hazr e olmaldr. ou st dzey ynetici, zamannda iletilen bilgideki eksiklii doal kabul ed rumda karnza ne kar? Srtnmenin temel olarak kayna vardr: Birincisi, her eyi e adfler; ikincisi, plann uygulanmasnda karlalan eitli glkler; ncs, savan uzluk. Pentagon, "l Frtnas Harektndan (1991) sonra, gelecekteki teknolojik ilerlemel n tarihsel srtnme sorunlarna kalc bir zm bulup bulamayacan tartyor. dnyas me iin bilgi, bilginin ynetimi, stratejik dnme ve internetin [@] uygulanmas diyebilir iniz. Bill Gates, "dijital sinir sistemi" kavramn aklarken diyor ki: "Dijital sinir sistemi, insan sinir sisteminin irket seviyesindeki dijital karldr ve ruluun doru yerlerine doru zamanda iyi yaplanm bilgi akn salar. Dijital sinir si rketin evresini alglayabilmesini ve gerekli tepkileri gsterebilmesini, rakiplerin y oi at tehlikelerin ve mterilerin ihtiyalarnn belirlenebilmesini, gerekli kararlar zaman alnabilmesini sala-

Sihirli ve ekici Knvram: Strateji 69

yan dijital proseslerden oluur. Hem donanma hem de yazlnn gerek duyan dijital sinir s isteminin bilgisayar andan fark, kesinlik, hzllk, bilgi iilerine salad bilginin bilginin mmkn kld sezgi ve ibirliidir. Dijital ada Faaliyet gsterebilmek iin ye l altyap oluturduk. Bu altyap insanlarn sinir sistemine benziyor. Biyolojik sinir si stemi, refleksleri harekete geirir, bylelikle tehlike ya da ihtiya karsnda tepki gst eyi salar. Konular zerinde dnr ve seim yapmaya alrken ihtiyacn duyduunuz bilg konular karsnda uyank davranrsnz; sinir sisteminiz sizin iin nem tamayan bilgin asn'engeller. irketlerin de przsz ve sorunsuz i yapabilmeyi, acil durumlar ve frsat ansnda zaman kaybetmeden tepki verebilmeyi, gerekli bilgiyi irket iinde o bilgiye iht iyac olanlara iletebilmeyi, kararlar hzla alabilmeyi ve mterilerle etkileime girebilm yi salayan benzer bir sinir Sisiemine ihtiyalar var."35 21. yzyl birok yeni kavramla aklanmaya, tanmlanmaya allyor. Bunlardan birisi de Aadaki emada da gr'^ei gibi, ak ynteminde "stratejik dnme" uranmas gereken I ' * \i

Kaynak: Bill Gates, Dnce Hznda almak, s.32. Dijital sinir sistemi bir irketin d etlerinin btn biimlerim birbirine skca balayan dijital yntemlerin tmn ierir. Fin

70

Gelecei Ynetmek retim gibi temel faaliyetler, buna ek olarak mterilerden alnan bilgil r, bir irketin saysal aralar kutlanan, htzla uyum gsterip tepki veren bilgi iilerinin kolaylkla eriebilecei verilerdir. Gvenilir bilgiye nnda eriilebilmesi, strateji sapt y tek bana yaplan bir faaliyet olmaktan karr, gnlk alma faaliyetlerinin iinde, ese dntrr* Stratejik dnme bilimine "Oyun Teorisi" denir. Bu aamada bu konuya girmenin de yeri g elmitir.

1.1.4. "Akl Oyunlar"ndan "Oyun Teorsi"ne Akl Oyunlar (Beautiful Mind) filmini grmsnzdr ya da kitabn okumusunuzdur. Kitab filmi izlemedim diyorsanz, bir satrla ifade ermeye alaym. Otuz yl izofreninin pen kvranan Nobel dll matematik dhisi John Nash'in srad hayatn anlatr. Drt Oscar aamyks anlatlan Nash'in ne nemi var ki makalelere konu oluyor! Nash mademki bir matem tiki, biz de bir aritmetik sorusuyla devam edelim: ki iki daha drt eder mi? Bazlar un syleyebilir: "Etse ne olur, etmese ne olur?" lgi alannz baka bir yerdeyse sizin iin nlam ifade etmeyebilir. Bugn yarat vermekten kandnz bu soru bir-gn karmza karsa Bu sorunun yant gerekten de tek ve kesin mi? Didier Nordon ki ki Daha Drt Eder mi? a l kitabnda diyor ki: "... Sanlann aksine kolay ve basit bir forml deildir bu. Kelimeler ve formllerin aras daki ilikinin karmakln rneklemeye de uygun bir forml gibi geldi akas. nk 'i i?' sorusuna bir Alman 'hayr' cevab verecektir. ki iki daha drt etmez, nk Almancada forml, 'zwei und zwei ist vier" buradaki 'ist' olmak fiilinin nc tekil ahs zamiridir panyolcada ise ayn forml 'dos y dos son euatro' -buradaki 'son' ise olmak fiilinin nc oul halidir- olarak sylenir. Almanca toplaca ilemi zerinde dururken spanyolca elerin sralanmas-- : vurgulamaktadr. Franszca da iki nesnenin karlkl eylemleri st 2=4 iinde saf gerek denen eyi ararsak kk

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 71

nanslarla dolu kelimelerle karlarz. Daha okunduu anda forml evrensel niteliini kay . te matematiin byle krlgan bir yan vardr, Dardan gelen efldlere aktr ve bu d kontrol yoktur."4'

2+2=4 forml konusunda ilkokula baladmz gnden bu yana kuku duymadk. Ancak yukarda un hi de basit bir forml olmadn gryoruz. amaz doru olduunu sandklarmz, ya bi a "aynann nne" konulanlardr. Oysa, gerek neredeyse tmyle aynann ardnda gizlidir. G ler de aslnda ksa ama yantlamas kolay olmayan bir soruda aa kmaktadr, kartabilm umsal olaylarda bu soru, yalm olarak "Kim kazand, kim kaybetti?-' dir. Yalnz unutu lmasn ki, yaln olan basit olan deildir. Baka bir ifadeyle de basit olan ou kez en kar ak olandr. Stratejik dnme yntemi seminer ve derslerinde artk klasiklemi bir soru{ "Dan arkasn nasl grrsnz?" Uakla havalanmaktan zirveye trmanmaya kadar akla geleb t alkanlktan kaynaklanan tahmin edilebilir yantlar retilir. Ancak kimse, "Dan tepesi aklm koyarm," yantn vermeyi ak etmez. Ya da ben hi rastlamadm. Burada sz konusu e "matematik akl"djr. Strateji derslerinde bu tr oyunlar ok oynarz. insanlar oyun oynam aktan her zaman byk zevk almlardr ve her an saplant yaratm oyunlar vardr. ou unsurlarn iermektedir ve ans eseri defalarca kazanan oyuncular, yetenekli olarak grl ektedir." Fakat kimi oyunlarda ansn pay son derece azdr. 2ar atlmaz, ansl pler ek nlar, yalnzca stratejiye dayanan oyunlardr ve bu oyunlarn incelenmesinde, oyun kura mndan yararlanlr. Bir yanda da lm-kalm oyunlar vardr. Gerek taktik denemelerinin s ce pahalya patlayacan dnen asker eitimciler, rencilerine sava oyunlar oynamala trancn ve Go oyununun temelde birer sava oyunu olmalarna belki de amamak gerek.

72 Gelecei Ynetmek

Kkenleri 19. yzyla uzanmakla birlikte, oyun teorisi matematiksel kanlmazl karar al hil etmeye alan nceki abalardan byk apl bir kopuu temsil eder. Gerek Daniel Berno gerekse Jevons'n ("Haz, ac, emek, fayda, deer, servet, para, sermaye vs. hepsi saysa llatrlabilir kavramlardr") fayda teorilerinde, birey tercihini tek basma, br insanlar ne yaptn bilmeden yapar. Buna karlk, oyun teorisinde, iki ya da daha ok sayda kii klar fayday ayn anda, dierlerinin ne yaptn bilerek azamiye karmaya alr/3 Oyun lie yeni bir anlam getirir. nceki teoriler belirsizlii yaamn bir gerei olarak kabul i ve kaynaklarn belirlemek iin fazla bir ey yapmamt. Oyun teorisi belirsizliin ger bakalarnn niyetlerinde yattn syler.4'1 Stratejik dnme bilimine "Oyun Teorisi" de r kuram iki teorem zerine kuruludur: nemli fizik bilim adam Von Neumann'n 1928 Minima ks Teoremi ve matematiki Nash'n 1950 Denge Teoremi. En kklerin en byn seen oyunc olduu durumu ele alalm. Oyuncunun her salt stratejiyi inceleyerek rakibinin her sa lt stratejisine kar minimum getiriyi salayacak stratejiyi setiini dnelim. Bu oyuncu a sonra bu olanakl getiriler arasndan en byn veren stratejiyi seecektir. Maksinin d z strateji de budur. Tmyle benzer dnceler, en byklerin en kn seen oyuncuyu mi ne gtrecektir. Bu iki stratejiye, beraberce, oyunun minimaks strateji ifti denir.45 Nash'n teoreminin von Neumann'mkinin bir genellemesi olduu dnlebilir, ki Nash de by dnyordu, ama ayn zamanda radikal bir sapma olduu da gerektir. Von Neumann'n teoremi kiilik, sfrtoplam oyunlarn gerek dnyayla hibir ilgisi yoktu. Savata bile daima ibi kazanlacak bir ey olurdu. Nash anlamal ve anlamasz oyunlar arasndaki ayrm gsterm l oyunlar, oyuncularn kendi aralarnda balayc anlamalar yapabildikleri oyunlard. Yan p olarak belirli bir stratejiye gre oynayabiliyorlard. Daha nce tanmlanan stratejik

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 73

dnme, rakibe stn gelme ve bunu da ayn eyi onun size uygulamaya altn aklda tu Bunun tam aksine anlamasz bir oyunda, ortaklaa kararlar almak mmkn deildi. Balayc ayc anlamalar yoktu. Anlama ve rekabet ieren oyunlar da teorisine ekleyerek genilete ash, oyunlar kuramnn ekonomiye, sosyal bilimlere ve evrim teorisine uygulanmasna ka p am oldu. Richard Mankiewicz'in, Matematiin Tarihi adl yaptnda konuyla ilgili verd udur: "19. yzylda Prusyallar, Kriegspiel adn verdikleri bir oyun gelitirdiler. Bu, 'sava o u' anlamna geliyordu. Bir oyun tahtas zerinde oynanan oyun, tamamen taktikseldi ve oyun iinde sregelen savalarn verilerinin tm ayrntlaryla tutulmas da oyunu ok daha du. Prusya ordusunun asker baars genelde taktik konusundaki stnlne balanyordu ve egspiel' sayesinde oluyordu. Bu oyun, ABD ve Japonya gibi birbirlerine uzak lkele rde bile yaygnlk kazanmt. Almanya'nn Birinci Dnya Sava'nda yenik dmesiyle bu oyu tesini yitirmitir. Yeni silahlann ve tama sistemlerinin gelimesiyle asker stratejiler de [taktik ve strateji, zaman ve mekan bakmndan i ie geen, ama znde farkl olan iki mdir.-E.M] tamamen deimiti. Askeri alanda yalnzca silah yapm iin deil, ayn zamanda jik kararlar alma asndan dn matematikilere ve bilim adamlarna gereksinim duyulmaya ba anmt. Bu durum, zellikle kinci Dnya Sava'ndan sonra daha da iyi anlalmtr. Dny en iki sper gcn, byk kitlelerin katliamna neden olabilecek gl silahlar elinde bul askeri alanda uygulanagelmi stratejileri tamamen deitirdi. Ssl talar ve kahramanlk u yanstan kurallaryla satran benzer oyunlar tarihe karm gibi grnyordu.""6

Mankiewicz'in ne srd gibi satrancn tarihe karacan sanmyorum. Dnyann belki de atrantr. John Forbes Nash, tm karmaklna karn satrancn en st dzeyde strateji i unlar neden syledik? "Komplo Teorileri" konusunda sada solda baz yazlara rastlarsnz; zlar bilgisiz olmalarna karn yine de yle bir ifade kullanrlar: "Efendim, bunlar

74 Gelecei Ynetmek

komplo teorisi..." ou kez bunu neye dayanarak sylediklerini kendileri de bilmezler. Ona gre, komplo teorisi olumsuz bir eydir. Bu kavrama olumsuzluk yklemitir. Acaba g erekten kt olan "komplo teorisi" yazmak, yani "akl oyunu" yapmak ya da retmek midir; yoksa komplo ve fesat retmek midir? Britannica'ya gre komplo, "tertip" ya da "fesa t" olarak da bilinir. "ki ya da daha ok sayda kii arasnda, hukuka aykr bir eylemde b nmak ya da hukuk d aralar kullanlarak hukuka uygun bir sonu elde etmek iin. yaplan "dr. Angloamerikan ceza hukukunda belirsiz ve gevek bir kavram olarak geni bir alan a uygulanan komplo suu, Roma hukukunu temel alm lkelerde genellikle devlet aleyhine ilenen sularla snrl tutulur. Komplo suunun olumas iin anlamann belirli bir biim kmez. Gnmzde birok yasada su ilemeye ynelik bir anlamann varlnn kantlanmas i me giriilmi olmas koulu yer almaktaysa da, komplo suunun olutuu kansna daha ok do lerden varlr. Bu bakmdan tek tek komplocularn baka komplocularn varlklar ya da kiml i konusunda bilgi sahibi olmas gerekmez, iki kiinin yalnzca bir nc kiiyle ayr ayr yapm olmas bile birlikte komplo hazrladklar sonucuna gtrebilir. Szn z, "komplo mplo teorisi" retme abas iine girilmez. Komplo teorisi yazmak, yani akl oyunu ciddi b ir itir ve her eyden nce bilgi birikimi ile matematik mantk kullanma becerisi ister. Eer bunlar gelimemise, hayat boyunca aritmetik aklla ii idare etmise, yaplanlar "f etme" basamanda kalr. te yukarda szn ettiimiz sada solda yaz yazan, TV ekranlar takm ahsiyetlerin yapt da aynen budur. ABD'de 11 Eyll'de yaananlarn ardndaki gere k iin Beyaz Saray'n aklamasn beklemek mi gerekir, yoksa o gn orada aslnda neler old veriler" nda ortaya koymak m? Ortadou'da ilenen siyasal cinayetler birer kriminal s e ardndaki komplolar nasl ortaya kartlacak?

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 75

Bu gibi sorulan ve sorunlar oaltarak kendi komplo teorilerinizi yazabilirsiniz. Kom plolardan uzak durun ama komplo teorileri yazmaktan kanmayn, korkmayn. Komplo teoris i yazmak aslnda "senaryo" yazmaktr. Ancak biz baka bir "senaryo" yazmann, "strateji kompozisyonlarnn zerinde duracaz. En basit oyun biimi, iki kiilik ve iki stratejilik un biimidir. ki mantkl oyuncu, karsndakini yenme ve oyunu kazanma amacyla otururlar ir oyuncunun kazanmas, tekinin kaybetmesi demektir. Buna ilikin elenceli bir rnek, "k ek blme" rneidir. Bu, gnlk yaamda belki de ok karlatmz bir durumdur: Bir keki t olarak paylatrmak. Bu sorun, iki aamal br srele zlebilir. ocuklardan biri keki ocuk da ilk seimi yapar. Her iki ocuk da e byk paray almak ister, fakat ocuklar de birbirlerinin agzllnn ayrdmda olduklar dnlrse, zmn o kadar da zor olma ce adil ve eit oranda kesmek zorundadr nk eer paralardan biri tekinden byk olursa cuun seimi de nnda belirlenmi olacaktr.*7

1.1.5. Karar Analizi ve Oyun Teorisi Oyun, ocukluumuzda en ok sevdiimiz etkinliklerden biriydi. Oyun, bir eylemdir. Kimi zaman kazanma-kayberme zerine kurulu, ansa bal, kimi zaman yalnzca elenme amal, kim an da gsterie dayal trlerdi. Oyunlarn ierik ve kapsam ne olursa olsun, tek bir amac : Rakibe stn gelmek. ster satran, ister sendikal grmeler, isterse ticari iletmeleri im kurulu toplantlar olsun, ama ayndr. Oyun sonucunun oyuncularn uygulad stratejil lirlendii bu tr durumlar, "matematiksel oyun teorisi" olarak adlandrlan eyin k nok rmaktadr. Oyun teorisini bir dizi pratik kural, anekdotlara dayal bilgi ve temeli olmayan baz inanlarn tesine tayan temel unsur, oyundaki btn oyuncular iin bir dizi l strateji, bir minimaks noktas kavramdr.

76 Gelecei Ynelmek

Oyun teorisi perspektifinden bakldnda, aldmz hemen her karar, bizim istediklerimiz ier insanlara istediklerini vererek belirsizlii azaltmaya altmz bir dizi mzakeren dur. Poker ve satran gibi, gerek yaam da, bizi hilebazlara kar koruyan szlemeler ve skmalardan oluan bir strateji oyunudur.4" Ancak poker ve satrancn aksine, bu oyunlard a "kazanan" olmay nadiren bekleyebiliriz. En fazla kazandracan dndmz alternatif skli karar olma eilimindedir, nk o seim, bizim o ynde yol almamz durumunda kaybedece lan oyuncular en sert savunmaya gemeye tahrik eder. Bylece, genellikle seenekleri uz latrmaya alrz, bu da ktnn iyisi kararlar almamz gerektirebilir; oyun teorisi bu nmlamada "azami asgari" (maximin) ya da "asgari azami" (minimax) gibi terimler ku llanr. Alc-satc, ev sahibi-kirac, kar-koca, borlu-alacakl, General Motors-Ford, [R ofa] ebeveyn-ocuk, Bakan-Kongre, yaya-src, ii-patron, solist ve partneri asndan e sylediimiz gibi stratejik dnme bilimine oyun teorisi denir.50 Oyun kuram karmak y arn mcadelesini aklayan matematik bir yaklamdr. Yararlarn atmas ekonomide (send i ile ynetici arasndaki cret grmeleri, oligopol piyasasndaki durumlar, vb.) olaan o an, son yllarda oyun kuramna ilgi olduka artmtr. Hatta baz iktisatlar belirlenemey opolistik zmler iin bavurulabilecek en son aracn oyun kuram modeli olduunu ne sre me ve ekonomi kaynaklarnda "oyun", zamanla ortaya kacak olan belli demeleri nceden ke stirmek iin karar verme zorunluluunda kalan taraflarn -ya da oyuncularn- kar atmal rekabetini yanstr. Oyun teorisi karar srecinde matematik yn ile taraflarn seenekler formle etmeyi amalamaktadr.51 Herhangi bir stratejik oyun, davrana dayanan oyunun so nucudur. Oyun, oyuncunun stratejisine ve faaliyeti esnasndaki ansna baldr. Stratejik yunlara rnek olarak, satran, sava oyunlar, bri ve pek ok kt oyunu gsterilebilir. it

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 77

bir ifade ile, iki ya da daha ok oyuncuyu ieren yarmac bir durumdur. Yani bir anlamda oyun iki ya da daha ok kii arasnda herhangi bir ekime durumunu gsterir. ekimenin s zerinde oyunculardan hibirinin tam bir kontrol yoktur. Ayrca tm oyuncular faaliyetle ri ya da kendileri iin elverili olan seenekleri (stratejileri) ve verilen herhangi bir faaliyetin seimi ile ilgili mcadele sonularn biliyor saylr. te yandan oyuna kat r oyuncunun kendi kazancn en yksek ya da kaybn en az klmak iin akla hareket ettii dilir." Oyun teorisi zerinde ok fazla alma yaplm olmasna ramen bu teorinin pratik etme problemlerine uygulanmas, teorik alma yannda ok azdr. Oyun teorisinin etkin uyg ma alan olarak sava ya da asker problemler gsterilmektedir. Oyun teorisi ile yaklalac k iletme problemlerinden rnek vermek gerekirse rekabete dayanan problemler ya da d oaya kar verilecek karar problemleri unlardr54: Teklif verme politikasnn saptanmas, am planlan, satn alma politikasnn belirlenmesi, sermaye planlamas, yeni mamuller ara sndan seim yapma, aratrma stratejilerinin belirlenmesi, talebin belirsiz olmas halind e retim programlama, fiyatlama. Fizikte hareket problemlerinin zmnde yararlanlan yasa ardan birisi (Newton'un nc yasas) 'etki=tepki'dir. Stratejide de fizikte olduu gibi y ptmz her eyleme (aksiyona) karlk bir kar eylem (reaksiyon) vardr. "Bizler bir fan ayor ve hibir eylemde bulunmuyor deiliz. Bu nedenle davranmz deitirdiimiz zaman deimeden kalacan varsayamayz."55 Yalna indirgendiinde bir strateji oyunu birbirind e ierir56: Oyuncular, hamleler (stratejiler), getiriler (kazanlar ya da demeler). ncular: Her oyunda farkl amalar olan en az iki oyuncu yer alr. Onlarn aklc hareket e kleri gibi kazanmak iin en iyisini yaptklar varsaylr. Stratejik dnme bazen de ne za yundan kamlacan bilmek anlamna gelir. Hamleler (stratejiler): Oyunun her aamasnda o lar,

78 Gelecei Ynetmek

olanakl bir di2 seenek arasndan kendi eylem yollarn seer; olanakl seenekler genell r oyuncu iin farkldr. Ayrca her oyuncu iin olanakl seenekler saysnn sonlu olduun Ancak baz ilgin ve nemli oyunlarda sonsuz seenekli (bir reel saylar aral gibi) kar leri de kullanlmaktadr. Herhangi bir oyuncunun deneme faaliyetleri belirsiz sayda i se oyun sonlu deil, sreklidir. Deneme faaliyetleri belirli ise oyun sonludur. Her oyuncunun seenek stratejisinin says sonludur. Getiriler (kazan ya da demeler): Seimle yapldktan sonra her oyuncu, ortak bir birim cinsinden hesaplanan belirli bir geti ri elde eder. Oyunun sonucu kazanmak, kaybetmek ya da oyundan ekilmek olabilir. H er sonu ya da deme, negatif, pozitif ve sfr olmak zere her oyuncunun rakibine kar ka c ya da kaybn belirler. Oyunlarda inisiyatifi yakalayp ilk hamleyi yapmak her zaman avantaj salamaz. Bu, elinizi aa vurur ve teki oyuncular bunu kendi avantajlarna, size kar kullanabilirler. kinci hamleyi yapanlar, daha gl stratejik konumda olabilirler." u saydmz e dnda temel kavramlar arasnda bilinmesi gereken iki kavram daha vard isi ve Oyunlar. demeler Matrisi

Oyuncularn strateji seimlerinin trl bileiminden sonulanan kazan ve kayplar gstere demeler matrisi denir. deme matrisinin elemanlar pozitif, negatif veya sfra eit olab lir. Sz konusu matrisin herhangi bir eleman pozitif ise stunda yer alan oyuncu, satr da yer alan oyuncuya bu miktarda deme yapar. Matrisin herhangi bir eleman negatif ise satrda-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 79

ki oyuncu stundaki oyuncuya bu negatif elemann mutlak deerine eit demede bulunur. Mat risin eleman sfr ise oyunculardan hibiri birbirine demede bulunmaz.58 m sayda satirli ve n sayda stunlu bir demeler matrisi aadaki ekilde ifade edilebilir, a a Ij.......a]n 2j.......a2 ij ...... i a a a ml am2.......amj......... amn _

Satr A oyuncusunun, stun da B oyuncusunun stratejilerini gsteriyor diyelim. Buna gre A oyuncusunun (1, 2, ...m) sayda stratejisi var ve bunlardan birini seebilir. B o yuncusunun da (1, 2,...n) sayda stratejisi vardr. Oyunun sonucu, yani stundaki B oy uncusunun, satrdaki A oyuncusuna yapt deme, A oyuncusunun deme matrisinde setii sat B oyuncusunun setii stunun kesitii yerdeki eleman tarafndan belirlenir. rnein A oyu A3 stratejisini seer ve B oyuncusu da B2 stratejisini seerse oyunun sonucu a^ vey a A oyuncusunun kazanc olur. Eer a 32 negatif olsa idi, bu miktar A oyuncusunun B oyuncusuna yapaca demeyi veya A oyuncusunun kaybn gsterecekti. Oyunlar Bir oyunda iki ya da daha fazla oyuncu (ya da rakip) bulunur ve oyunculann seecei alternatiflerin kombinasyonu ile bir karar matrisi elde edilir. Genel olarak rekabet problemler inde u zellikler bulunmaktadr:5* 1) n oyuncu saysn gstermek zere n > 2'dir. n=2 ii kiili oyun", n>2 iin "n kiili oyun" ad verilir. Dolaysyla oyuncu says sonludur. 2) ir oyuncu rasyonel davranacaktr ve kendi karn dikkate alarak karar verecektir.

80 Gelecei Ynetmek

3) Oyun sonucu oyunu kazanma, kaybetme ya da oyundan ekilme olarak belirlenir. He r bir sonu (outcome) veya deme, negatif, pozitif ve sfr olmak zere her oyuncunun dier ne demeleri ile belirlenir. 4) Taraflarn seenekleri belirlidir ya da her bir oyuncu nun davranlar seti (=S S2, S3,... gibi) rakibince bilinmektedir. 5) Her bir oyuncun un seenek says sonludur. Verilen rakip yapl problemlerin zelliklerine gre taraflarn r iin benimseyecei strateji veya alternatif sfr toplaml oyunlar da tam strateji ve ka rma strateji olarak adlandrlr. Sfr toplaml oyun, rakiplere demeler toplamnn sfr rtir. Yani iki kiili oyunlarda bir oyuncunun kazanc teki oyuncunun kaybna eittir. Ger kten oyun teorisindeki almalar, "sfr toplaml-iki kiili" oyunlarda youndur. Oyunlar likle sfr toplaml oyunlar ve sfr toplaml olmayan oyunlar olarak iki snfta toplanabi Sfr toplaml iki kiili bir oyun iin iki rnek ele alalm:60 RNEK 1: A ve B oyuncular oynanan oyunun deme matrisi verilmitir. B oyuncusunun stratejileri A oyuncusunun e n kk kazanc stenen, oyunun deeridir. zm: A oyuncusunun A1( A2, A3 gibi stratejileri varken, B oyuncusunun da B], B2, B3, B4 stratejileri vardr. A ve B oyuncusu rakibinin hangi stratejiyi seeceini bilmedii gibi her biri ancak tek bir strate-" jiyi kullanabilmektedir. Oyunda tam bir be lirsizlik sz konusudur.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 81

deme matrisine baktmzda, A oyuncusu AT stratejisini setiinde kesin olarak en az topl 6'ya eit deerde, A2'yi setiinde en az 8 ve A3 stratejisini setiinde ise en az 14 dee de kazanacaktr. A oyuncusu B oyuncusunun hangi stratejiyi oynayacan bilemediinden, ke ndisi iin mmkn olan en az kazanlar, yani [16, 8, 14] arasndan en byk olann, yani 1 nti etmek ister. A oyuncusu iin kazanma kural en kk kazanlar iinden en byn sem i oyun matrisinde bu deeri a ile ifade edersek; a = Max min ajj olur, 1 j

Bylece A oyuncusu A, stratejisini seer. Eer Aj'dert farkl bir stratejiyi seerse, maxm in kuralnn verecei deerden daha az kazancn riskini yklenmi olacaktr. rnein A oyun tratejisini, B oyuncusu da B2 stratejisini seerse, A'nn kazanc 8 olur. B oyuncusu d a B, stratejisini seerse 50, B2 stratejisini seerse 80, B3 stratejisini seerse 16 v e B4 stratejisini seerse 90'dan daha fazla kaybetmez, B oyuncusu da en fazla kaypl arndan en kk olan garanti ermek isteyeceinden, B3 stratejisini seecektir. Buna gre ncusu iin stratejisinin seimindeki kural (b) kayb gsterirse; b = Mini max a olur. i lece A oyuncusunun nmminimal strateji A, ve B oyuncusunun miiiimaxiinal strateji B3 seimi sonucunda A oyuncusunun kazanc a13=16 elemanna karlk olur. Demek ki, B oyun usunun kayb b=16'dr, A oyuncusunun kazanc B oyuncusunun kaybna eit olduundan oyun sf plaml bir zellik gsterir ve deeri (v)=16'dr. Sabit toplaml oyunda her iki oyuncu iin zanlarn toplam sabit bir saydr. Sabit toplaml oyunlarda ortakln hibir stnl o mda ortaklarn yararlar dorudan doruya atmaktadr. _^ Sabittoplanh olmayan oyunlarda taklk bir stnlk salayabilir. imdi sabit toplam oyunlar iin bir rnek ele alalm.

82 Gelecei Ynetmek

ki kiilik sabit toplaml oyun iin yukarda A ve B oyuncular iin ayr ayr kazan matri itir. Bu oyunda kazan toplam 120'dir. Eer A oyuncusu An stratejisini seerse ve B oyun cusu da B; stratejisini oynarsa kazan toplam (40+80=120)dir.

Minhnaks Teoremi Tm iki oyunculu, sfr toplam oyunlarnda her oyuncu iin bir karma stra teji mevcuttur. yle ki, oyuncular bu stratejileri uyguladklar zaman ikisi iin de bek lenen getiri, ayn V deendir. Bundan baka her bir oyuncunun oyundan bekleyebilecei en iyi getirinin deeri de V'dir. Bu nedenle bu karma stratejiler iki oyuncunun uygu layaca optimal karma stratejilerdir. Kavramlar yaln olarak aklamaya alrsak; bir e kuralma strateji diyeceiz. Bir kural eer her zaman ayn eylemi semeyi sylyor ise, ona salt strateji, bunun dndakilere de karma strateji diyeceim. Bir oyunun zm ise basit nlk duyulmayacak bir seim anlamnda her oyuncuya olanakl en iyi getiriyi veren strate jidir.61 ki-kii, sfr-toplam oyunlar dnelim. Birisi maksimumu amaladnda onun sa mu amalayann getiriinin tersidir. Bu nedenle iki oyuncunun toplam getirii sfrdr. KKT ey Kbrs Rum Kesimi arasndaki oyun buna rnek olarak verilebilir. KKTC'nin minimum lekt salayaca getiri (kazan-kar) Gney'in maksimum kayb olarak kabul edilir. Daha basit ek vermek gerekirse, eleme usul yaplan spor karlamalarnda iki oyuncunun toplam getiri sfrdr. Ksacas, amalar birbirinin tam tersi olan sadece iki oyuncunun bulunduu trde lara iki-kii, sfr-toplam oyun-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 83

lan denir. Yani A'nn kazanc, B'nin kaybdr. Bu konuda kastl ya da bilgisizlik nedeniyl ortaya atlan bir stratejiye de deinelim; kazan-kazan (win-win) ancak "eitler" arasn da olur, g atmas iinde olanlara bunu nermek anlamszdr. Grld gibi iki-kili, n ok zordur. Ama zm bulunursa da hi kukusuz olduka ilgin sonular ortaya kabilir. her oyuncunun optimal stratejisi kesin olarak hesaplanabilir. Genellikle gnlk yaam daki oyunlar ok oyunculudur. Bunlar karmak oyunlardr. TBMM'de grlen yasa teklifleri lerce oyuncu grnrken (2005 Meclisi'nde) aslnda iki oyuncu vardr: AKP ve CHP. Bu neden le iki-kiili, sfr-toplam oyunlarnn matematik zm araylar geerli hale gelir. Ii arasndaki cret zamm grmeleri de ok oyunculu gibi grnrken, iki-kiili, sfr-topla gelir. Dengeli Oyunlar Yaamdaki oyunlarn, ibirlikili oyunlar, ibirlikili olmayan oyun ar olarak snflandmldmda ne denli karmak oyunlar haline geldiini kestirmek g olmasa Farkl anlatmlar (versiyonlar) olan iki oyundan (Tutuklunun kilemi ve Korkak Tavuk Oy unu) aada sz edeceiz. Ama nce strateji oyun problemlerinde ska duyaca'mz baz kav a alalm. Bunlardan birisi tepe (eyer) noktasdr. Tepe noktas (tam strateji) ou kez s noktas olarak da adlandrlr. nce matematik zm aklamas: (bir matriste) Sralarn simumu (maksmin) ile stunlarn maksimumlarnn minimumu (minimaks) eit olduu bir hamleye oyunun denge noktas ad verilir. Bir denge seim noktasna genellikle tepe (eyer) nokta s denir. Tepe noktasnn nemli zellii, iki oyuncudan biri, tek tarafl olarak, farkl d sa bile daha iyi bir sonu alamayaca bir seim olmasdr. Daha yalm sylemek gerekirse, o culardan birisi byle bir seimi nceden teki oyuncuya bildirebilir

84 Gelecei "-'HneUmk

ve bu durum ona bir ey kaybettirmez. 13u nedenle her iki oyuncu iin en iyi seim tep e (eyer) noktasndadr. Bu noktaya "salt strateji" bakmndan, oyunun zm denir. nk o ekrarlanrsa tekrarlansn, her oyuncu iin en iyi seim her zaman tepe (eyer) noktas seen di .62 Oyunlarn en basiti tepe noktal oyundur. Cebir olarak zmde yani satrnda en k m) ve stununda en byk (maksimum) bir tek eleman olan demeler matrisi dnlmektedir.' noktay bulmak iin oymvmatrisinin satr stratejilerinin her biri iin en az kazan belirl er erek bir stun halinde oyun matrisinin yanna yazlr. Sonra stvm stratejilerinin en k oynandnda ortaya kacak en byk kayplar satr olarak oyun matrisimn altna yazlr. S nde en kk eleman ve stun elemanlar iinde de en byk deerli eleman bulunur. Eer bul minimum eleman, stun maksimum elemanna eit ise oyunun tepe (eyer) noktas vardr, denir Oyunun tepe noktas ayn zamanda oyunun deeridir." Her oyunun birden fazla tepe nokt as olabilecei gibi hi olmayabilir de. Eer herhangi bir oyunun tepe noktas yoksa her o yuncunun optimal stratejisi karma olacaktr."3 Buna bir rnek problem verelim;"' RNEK 1: Bir kasabada bulunan Ami ve Umut arap firmalar rnlerini kk boy, byk boy v azarlamaktadr. Her iki firma piyasada iyi tannd gibi, birisinin kazanc dierinin zara maktadr. Her iki firma her ay pazarlayacaklar rnlerine birbirine bal olmadan karar ve mektedir. Aadaki deme matrisi Anl firmasnn olup matristeki rakamlar bin TL.'yi ifade mektedir. UMUT FRMASI K.Boy B.Boy ie ie F T 4 17 20 11 6 9 0 -3

Sirli ve ekici Kavmin: Strateji 85

Her irket rnlerini hangi reklam stratejisi ile sata sunmaldr? zm: Oyunu zmede y m, oyunun bir dengeli oyun veya tepe noktas oiup olmadn kontrol etmektir. Buna gre he satrdaki en kk deerler ve stundaki en byk deerler belirlenerek deme matrisinin s larna eklenir. Yani;

UMUT FRMASI Kk Byk F Satr en kk deerlere baktmzda Anl firmas, Umut firm tratejisini seerek en az 9 bin TL/lik kazanc garanti edecektir. Stun maksimum deerle rini ele aldmzda, Anl firmas Umut firmasnn seimini dnmeden kendi firmas iin e bin TL. verecek f reklamn semeyi garanti etmeye alacaktr. Dikkat edilirse maksimi s deerleri eit olduundan oyun dengeli bir oyun olup tepe noktaldr. Oyunun deeri tepe oktas, yani maximin=minimaks=v olduundan v=9 bin TL.'dir. Oyunun tepe noktas (1,3), yani birinci satr ile nc stunun kesitii yerdeki eleman 9'dur. Anl ve Umut firmala trateji vektrleri ise; x=(l,0,0) ve y=(0,0,1 )'d ir.

s Bylece diyebiliriz ki, Anl firmas her zaman kk boy ie araplarn, Umut firmas d plarn pazarlamak ve bunlarn reklamn srdrmelidir. Her ay ortalama Anl firmas 9 bin anrken. Umut firmas da 9 bin TL. kaybedecektir. Her iki irket bulunan bu optimal st ratejilerinden saparsa, sonu o irket iin daha kt olacaktr.

86 RNEK 2: Gelecei Ynetnek

A ve B firmalar iki grip ilacn satmaktadr. A firmas radyo (A), televizyon (A2) ve gaz te (A3) reklam yapmaktadr. B firmas radyo (B^, televizyon (B2) ve gazeteye (B3) ek olarak bror (B4) postalamaktadr. Kampanyann dncesine ve younluuna bal olarak her dierinin pazar payndan alabilir. Aadaki matris A firmas tarafndan kazanlan ve kaybe pazar paylarnn yzdelerini zetlemektedir."

zm: Oyunun zm, her bir oyuncu iin ktnn iyisini garanti etmeye dayanr. Eer A fi sini seerse, B'nin ne yaptna bakmakszn, en kt sonu A'nn pazarnn %3'n B'nin al en dk deeriyle gsterilmektedir. Benzer ekde, A2 stratejisinin A iin en kt sonucu n pazarnn % 5'ini almas, A3 stratejisinin A iin en kt sonucu A'nn pazarnn % 9'unu phrmasdr. Bu sonular "satr min." stununda sralanmtr. Ktnn iyisini baarmak iin ejisini seer, nk bu maksimin deerine karlk gelir ya da "satr min." stunundaki en . B firmasnn stratejisini ele alalm. Sonu matrisi A iin verildiinden B'nin ktnn iy teri minimaks deerinin belirlenmesini gerektirir. Sonuta B'nin seimi B2 stratejisi olmaldr. Oyunun optimum zm iki firmann da televizyon reklamn kullanmas anlamna g B2 stratejilerini gerektirir. Sonu A firmasnn lehine olacaktr, nk pazar pay % 5 art u durumda oyunun deerinin % 5 olduu ve A ile B'nin eyer noktas z-' mn kulland s

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 87

Eyer noktas zm, firmalarn (hibirinin) daha iyi bir strateji semeye zenmesini engel B baka bir stratejiye geerse (B B3 ya da B4) A firmas B'nin pazar payn daha fazla ka betmesini (%6 veya % 8) garantileyen A2 stratejisinde kalr. Ayn ekilde A baka bir st rateji kullanmak istemez nk A eer A3 stratejisine geerse, B de % 9 pazar art salay B3'e geebilir. Benzer sonu A firmas A^e getiinde de sz konusu olur. Oyunun optimum e er noktas zm saf stratejilerle karakterize edilmemelidir. Onun yerine, zm iki ya da fazla stratejiyi rasgele kartrmay gerektirebilir. Optimal stratejinin bulunduu ve bu nun hemen ardndan oyunun basitleiverdii oyunlar vardr. rnein birok kolay ocuk oyunu oyunun mant zlp anlaldnda oyunun ilgin bir yan da kalmaz. Nash, satrancn bil ejiye sahip olduunu kantlamtr. Fakat bu oyun o kadar karmaktr ki, optimal stratejis bulunamamtr. Oyunun son anlarnda bile kimin kazanaca belli deildir. Eer optimal st isi bulunursa satran da sradan, basit ve ilgi ekmeyen bir ocuk oyunu haline gelecekt ir. Nkleer silahlarn da bir optimal stratejisi var mdr? Amerika birka yl boyunca dny ki tek nkleer g oldu. Fakat Rusya'nn da bu ynde bir etkinlik gstermesinden ok korktu ralarnda Bertrand Russell'm da bulunduu dnrler Rusya'nn bu yndeki bir giriiminin e mesi ve yetkin bir dnya barnn kurulmas ynnde neriler getirdiler. Bu neriler uygul a zaman iinde byk ykmlar yaand.68 Matematiksel oyun teorisinin temeli "minimaks teor "ne dayanr. Von Neumann'm "minimaks teoremi" ok gl bir iddiada bulunuyor: Her oyuncu iin en az bir karma strateji vardr. yle ki, oyuncular bunlar uyguladklarnda her iki o uncu iin ortalama getiri ayn olur. Dahas, rakibinin rasyonel oynamas kouluyla bu orta lama getiri, her oyuncunun bekleyebilecei en iyi getiridir." Minimaks Teoremi ile karma strateji kavramnn beraberce ortaya karlmas da herhangi bir sfr-toplam, iki-k yunun zlebilir olmasn salamtr. Bunun iin bir denge noktas-

88 Gelecei Ynelmek

nm var olduu gsterilmitir ancak bu, salt stratejiler uzaynda deil, karma stratejiler uzaynda bir noktadr. Strateji kavramnm anlamn tek bir eylem seme (salt strateji) yeri e, olanakl btn eylemlerden rasgele seme (karma strateji) olarak genileterek von Neuma nn, her iki oyuncu iin, rakibine herhangi bir avantaj salamadan, nceden beyan edecei rasyonel bir seimin var olduunu, oyuncularn bu optimal karma stratejiden saparak g etirilerini artramayacaklarn gstermeyi baarmtr. Von Neumann'n daha sonra, "Grebil la bu teorem olmadan ... oyun teorisi diye bir ey de olmazd... 'minimaks teoremi' ispat edilene kadar yaynlamaya deer bir ey olmadn dnyordum," demesini yabana atm r.70 Minimaks Teoremi" yalnzca iki oyuncunun yer ald ve oyuncularn seimleri ne olursa olsun, getinlerinin toplam sfr olan oyunlar iin geerlidir. Baz oyunlarda oyuncularn lii yapmas, her iki oyuncuya da yarar salayacaktr. Bu durumlarda ne zaman rekabet ed ilmeli, ne zaman ibirlii yaplmal, bunu ok iyi hesap etmelidir. Bu davran gstermeye e "matematik akl" kullanma denir. Bir oyuncunun teki oyuncunun seiminden bamsz olarak kendisi iin en iyi olan sonucu verecek tek bir seenei olmayabilir. Yani oyuncular n e birbirlerine kart ne de birliktelerdir. Bu tr oyunlara "karma amal" oyunlar dendiin belirtmitik. Bu niteleme, her iki oyuncunun da ayn sonucu isteme, yani rekabet et mektense ibirlii yapmay isteme olasln yanstmaktadr. Oyuncular m her ikisinin de b avran stratejisi yoksa bu oyunun denge noktas yoktur. Karma stratejiler kavramn akla zere bir rnek verelim.71

Sihirli ve ekici Kavrmr. Strateji RNEK 1: 89

ki oyunculu bir yaz-hra oyununda iki yaz geldiinde A, 1 TL. kazanmakta ve iki tura ge ldiinde hibir kazanc olmamakta, bir yaz geldiinde 1/2 TL. kaybetmektedir. demeler mat isini ya*' zarak her oyuncunun en iyi stratejisini ve A'ya gre oyunun deerini bulu nuz, zm: A'ya gre demeler matrisi aadaki gibidir: "Tepe noktas" olmadndan, optimal stratejiler karma stratejiler olacaktr. x + x2 = X1l/2X2 = v -1/2X2 = v X1= 1/4, X2 = 3/4 v = -1/8

Her oyuncu her seferinde 1/4 yaz ve 3/4 tura grecektir. Oyun tekrarlandnda A ortalama 1/8 kaybedebilecei iin oyun A'ya gre avantajl deildir. RNEK 2: A ve B oyuncular yaz a atmaktadrlar. Her iki oyuncu da birbirinden habersiz olarak sonucu tahmin ermek te ve ardndan sonucu ayn anda birbirlerine sylemektedirler. Eer ikisi ayn tahmini yap msa (YY, TT gibi) para atldnda A oyuncusu B'den 1 pb alacak, aksi halde B'ye 1 pb ver cektir. Aada A iin verilen sonu matrisi A'nn B ile ilgili stratejilerinin srasyla s nimum ve stun maksimumlarn vermektedir.

90 Gelecei Ynetmek

Oyunun maksimin ve mininaks deerleri srasyla -1 ve l'dir. ki deer eit olmad iin strateji zm yoktur. zellikle eer AT, A tarafndan kullanlrsa, B oyuncusu A'dan 1 pb iin By'yi seer. Byle ulursa, A oyuncusu B'den 1 pb alarak oyunun ktsn tersine evir Ay stratejisine geebilir. Her bir oyuncunun bir baka stratejiye gemeye zenmesi saf b ir strateji zmnn kabul edilemez olduunu gsterir. Bunun yerine her iki oyuncu da ayr tratejilerin uygun rasgele karmlarn kullanmaldrlar. Budununda oyunun optimum deeri n maksimin ve minimaks deerleri arasnda kar: Maksimin (dk) deer < oyun deeri < min yksek) deer Bylece para atnda oyunun deeri -1 ile 1 arasnda olmaldr.73

Karma amal oyunlar iin ilgin rnek, her ikisi de belirli bir sula itham edilen iki tut kluyla ilgili oyundur. Bu oyun anlatila anlatila ok deimitir. Bu nedenle farkl anlatm ar grmenin yarar var. ANLATIM 1: Nasl'm almalar optimal sonucun belli eylem dizgelerinin sonucunda ortaya dn gstermitir, Bunun en nl rnei de tutuklunun ikilemi olarak anlan, Melvin Dresh ortaya atlan ve Albert Tucker tarafndan psikoloji rencilerine yorumlanan rnektir. rn k, st ste anlatila anlntla zamanla deiime uramtr. Fakat orijinal rnekte iki adan hlal ettikleri gerekesiyle tutuklanr ve iki ayr hcreye konur. Eer ilerinden biri suu iraf ederse dl kazanacak ve serbest braklacak, dieri de cezalandrlacaktr. Suu itir zlerse ikisi de serbest braklacaktr. Bu ikilemin en can alc noktas, optimal sonucun h r iki tutuklunun da sessiz kalmas ve bylece serbest braklmasdr.

Sihirli ve ekici Kavram; Strateji 91 Fakat byle bir stratejinin en tehlikeli yan, her ikisinin de birbirinden habersiz olarak suunu itiraf etme ve ikisinin de yarglanma olasldr."

"Tutuklunun ikilemi" oyununa deiik bir rnek (stikamet Hapishane) daha verelim:71 ANLATIM 2: "Sovyetler Birlii'nde (Stalin dneminde) bir orkestra efi, bir sonraki ko nserine giderken, trendeki koltuunda o gece ynetecei mziin notalarm gzden geiriyord KGB subay, efin okuduklarn grdler ve mzik notasyonumn gizli bir ifre olduunu d diye tutukladlar. ef, bunlarn aykovski'nin Keman Konertosu'mn notalan olduunu syle itiraz ettiyse de, yarar olmad. Ertesi gn sorgu yargc kendinden emin bir tavrla ier girerek yle dedi: 'Bize her eyi anlatman iyi olur. Arkadan aykovski'yi yakaladk ve umaya balad bite.' Belki de en iyi bilinen strateji oyunu olan 'tutuklular ikilemi' nin bir yks byle balar. KGB'nin adnn aykovski olmasndan baka hibir suu olmayan n tutukladn ve onu bir baka yerde, orkestra efine yaplana benzer ekilde sorgulad , yky mantksal sonucuna doru gelitirelim. Bu masum insanlarn ikisi de bu sorgu sras rei sylemekte direnirlerse her ikisi de er yla mahkm olacaktr. Eer orkestra efi m ikisi'ni sulayan yalan bir itirafta bulunursa ve aykovski susarsa o zaman orkestra e fi bir yllk ceza (ve KGB'nin teekkrleri) ile kurtulacak, aykovski ise inkrda direndi n 25 yl ar ceza alacaktr. Tabii ki eer tersine aykovski orkestra efini sulayan bir -verir, ef de kar koyarsa bu halde cezalar buna gre yer deitirir. Eer her ikisi de i af ederlerse her ikisi de standart ceza olan on yla mahkm edilecektir. imdi, orkest ra efinin dncesini ele alalm. aykovski'nin ya itiraf edeceini ya da susacan biliy ovski itiraf ederse kendisi susmakla 25 yl, itiraf etmekle 10 yl ceza alacaktr. ylese itiraf etmek onun iin daha iyidir. Eer aykovski susarsa, ef de susarsa 3 yl, itira f ederse 1 yl alacaktr. yleyse itiraf etmek kendisi iin en iyi seimdir. Dzerjinski Me ydan'ndaki baka bir hcrede, aykovksi de benzer bir akl yrtme ile ayn sonuca varr. rak, sonu-

)2

Gelecei Ynetmek ta ikisi de itiraf ederler. Daha sonra Gulag Takmadalarnda karlap karlatrdklarnda ise aldatldklarn fark ederler. Her ikisi de suu kabul etmemekte di, ikisi de ok daha ksa sreli mahkmiyetle yakay kurtarabilirlerdi. Soruturma ncesin buluarak meseleyi konuabilselerd, her ikisi de direnmekte karar klabilirlerdi. Ancak byk ihtimalle byle bir anlamann yararl olmayacan ksa srede fark ederlerdi. Ayr rgulama baladnda ikisinin de tekine kazk atp kendi iin daha iyi bir anlama elde et li gl olabilirdi. Tekrar Gulag'da karlaabilirlerdi, ama bu sefer aldatmann hesabn (uzlamann deil). Bu ikisi, ortak olarak tercih ettikleri zme ulamak iin yeterli ka lirlii elde edebilirler mi?"

Asker, ticari ve kiisel kararlarda etkin rol oynayan stratejik kararlar, ite "tutuk lunun ikilemi" trnden mantk oyunlar ile yorumlanyordu. Deneysel yollardan insanlarn o timal sonular elde edebilecei dnlyordu. RNEK: ki sank cezalandrlmak nedeni ile yarglanmaktadr, iki sann da stratejileri s rn kabul etmek veya etmemektir. A ve D diye adlandrlan sanklarn ayr ayr soruturmal de edilen oyun matrisleri aadadr." A oyuncusunun kazan matrisi 13 oyuncusunun kazan m trisi

Matristeki elemanlar cezann iddetini, yani mahkm olacaklar yl belirtir. imdi bu rne sabit toplaml olmayan iki kiili bir oyunda ortakln yarann aklamaya alalm. Her abul ederse her ikisi de ayr ayr 25 yl ceza yiyecekler ve toplam ceza 50 yl olacaktr. Biri suunu kabul eder, dieri reddederse ayr ayr 60 yl ceza yiyeceklerdir. Eer A suu kabul eder, B redde-

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 93

derse, A ceza yemeyecek fakat D 60 yl ceza yiyecektir. Bu durum B iin suu kabul etm ekten daha ktdr. A oyuncusu reddeder ve B oyuncusu da suu kabul ederse A oyuncusu 60 yl ceza grrken, B oyuncusu cezaya arptrlmayacaktr. A oyuncusu B'yi inandrr ve her de sularn reddederse ancak 5'er yl ceza grrler ki bu durum her ikisi iin de yararl ktr. Sfr toplaml olmayan oyunlarda bir oyucunun kazanc dier oyuncunun kaybna eit de Bir anlamda oyuncularn kendi yararlarn dnd pek ok iki kiili oyunda, taraflarn r sabit olmad gibi kazan ve kayp toplamlar da sfra eit deildir.

Stratejiler evrenindeki yolculuk ok uzun srer. Bu blm ok duyulan kavramlarn rneklenm ne ynelikti. Minimaks teorisi (kuram) bilimde -ve yaamda- yeni ve nemli bir kavramdr, nk daha nce rasyonellik dnda olduunu dndmz bir alanda, rasyonel biimde nas yda teoriden biridir. Baka hibir ey baarma-sa da oyun teorisi felsefenin krdmlerin emlisini zmeyi baarmtr: Aklc ve akld davran arasndaki engeli kaldrma,76 Von aya atlan minimaks kuramna gre, her iki oyuncunun da honut kalabilecei bir ortak nokt a bulunmaktadr. Bu kuram, ikiden fazla oyuncu iin de geerli olacak biimde gelitirilmi ir. Oyuncularn says arttka uygulama da o kadar kolaylar ve izlenebilir bir hal alr. kuram daha sonralar insanlarn bencilliklerine hizmet ettii gerekesiyle byk lde e r, fakat daha sonra yaplan almalarla, insanlarn gerek yaamdaki dnce yaplarnn v ar alma mekanizmalarnn oyun kuramyla byk bir koutluk sergiledii ortaya kmtr. ik unlarda kazanma ve kaybetme kavramlar daha merkezde yer alrken, borsa gibi oyunlar da ise nemli olan daha ok kiinin kendi kazanlarn olabildiince artrmdr. Bu durum raf da doan ilikiden kazanl kyorsa dayanma olgusu n plana kmaktadr. Balangt r izlemi olsa da oyun kuram, gnmzde

94 Gelecei Ynetmek

pazar ekonomisinin en nemli kuramsal dayanaklarndan birini oluturmaktadr. Son gnlerde para getirecek yeni pazarlarn yaratlmasnda bu kuramdan geni lde yararlanlmtr. G konomisi, dayanmaya ve rekabete dayanmaktadr. Koca bir oyun kuram!77 Bitirirken: "Oy un teorisinin amac, zm bulmak deil, kavramaktr."711

1.1.6. Newton'dan Etkilenen Clausewitz: Arlk Merkezi Polisiye romanlar okuduunuzda sezgiye dayal olarak sonucu tahmin etmeye ya da bulma ya alrsnz. Eer yanl bir ipucu bulmusanz olay sonulanmyacandan yknn bitmes nc ile siz farkl sonulara ularsnz, tabii ki sizin yazdnz baka okuyucular taraf aktr. Bu, hatal stratejinin taktik dorularla sonuca ulalamamas ile ayndr. Stratejid ginin yeri vardr ama bu esas, umut balanan unsur olmamas gerekir. Yzyllarca hareket k onusunda sezgiye dayal aklamalar vard. Fakat iki biUm adam kt, bu problemi zd, b eyle ezberimizi bozdu. Bunlardan birisi Isaac Newton (25.12.1642-20.3.1727), teki si de Galilei Galileo (15.2.15648.1.1642) idi. Bu iki kii ne yapt da iki bin yldr bi linenlerin aslnda bilinmeyen olduunu kantladlar. Tek bir ey yaptlar: En uygun soruyu sordular.

Aristo tarafndan sylendii ne srlen yasa uydu: "Hareket eden bir cisim, onu iten kuvv artk onu itemeyecek hale gelince, durur." ki bin yl boyunca bunun yanl olabilecei hi rgulanmad. Galileo matematik akl ne kararak Aristo'nun szel-sezgisel yntemini ykt. o'nun bilimsel dnmeyi bulmas ve kullanmas, insann dnce tarihindeki en nemli baar ir ve fizik biliminin gerek balangcdr. Bu bulu dorudan doruya gzleme dayanan sezgi ulara her zaman

Sihirli ve ekici Kavram Strateji 95

gvenilemeyeceini, nk onlarn bazen yanl ipularna vardn bize retti. Galileo b "Kendisini etkileyen hareket nedeni bulunmad zaman, bir cismin hareketi nasldr?" Buna yant vermek iin her gn evresinde grdn bir yana brakmas gerekiyordu. Yeryznde ava ile suyun direnciyle karlamayan hibir ey yoktur. te Galileo, gnlk yaamda bu g inenleri bir kenara atma yrekliliini gsterdi. "Eylemsizlik ilkesi" adyla bilinen akla ay yapt: Kendisini hibir hareket nedeninin etkilemedii bir cisim, doru izgi zerinde dzgn bir hareketle yer deitirir. yleyse byle bir cismin yrngesi bir doru izgidir bunun zerinde sabit bir hzla yol alr. Sezgi nerede yanlr? Drt atn ektii bir araban ki atn ektii bir arabadan daha hzl gitmesi gerektiini sylemek yanl olabilir mi? Hi ntn veririz: Eer ara bann zellii deimiyorsa "drt atl bir araba yalnzca iki atla abadan daha hzl gider." Bylece sezgi bize hzn etki ile temelinden balantl olduunu r. Dz bir yol boyunca, drt tekerlekli bir el arabasn iterek giden birinin, arabay itm eyi braktn dnnz. El arabas durmadan nce, ksa bir sre daha gidecektir. imdi artrlabilir? Tekerlekleri yalamak ve yolu ok dzgn yapmak gibi areler vardr. Tekerle ne kadar kolay dnerse, yol ne kadar dzgn olursa, arabann hareketini srdrmesi de o kad r uzaya-aktr. Yalama ve dzgnletirme ile ne yaplmtr? Yalnzca u: D etkiler zay erdeki ve hem de tekerlekler ile yol arasndaki srtnme dediimiz etki azaltlmtr. Bu grnr kantn teorik bir yorumudur ve gerekte keyfi bir yorumdur. nemli bir adm daha k doru ipucunu ele geireceiz, Tam anlam ile dzgn bir yol ve hi srtnmesi olmayan te er dnnz. O zaman, arabay durduracak hibir ey olmazd ve bundan dolay araba l dur derdi. Bu sonuca ancak dnceletirilmi ve asla gerekten yaplamayacak bir deney dnl btn d etkileri gidermek bir $ W

96

Gelecei Ynelmek olanakszdr. Dnceletiriimi deney, hareket mekaniinin tabanm gere ren ipucunu gstermektedir.7'

Probleme yaklamann bu iki yntemini birbiri ile karlatrarak yle diyebiliriz: Etki n bykse, hzn da o kadar byk olmas sezgisel bir dncedir. Bundan dolay hz, d kuv i etkileyip etkilemediini gsterir. Galileo'nun bulduu yeni ipucu udur: Bir cisim iti lmezse, ekilmezce, szn ksas bir cismi hibir d kuvvet etkilemezse cisim ayn biimde u bir izgi boyunca hep ayn hzla hareket eder. Bundan tr, hz, bir cismi d kuvvetler leyip etkilemediini gstermez. Newton, Galileo'nun vard sonucu, doru sonucu bir kuak ra silredurum (eylemsizlik) yasas olarak formlletirdi. Bu, genellikle okulda fizik konusunda ezbere rendiimiz ilk eydir ve kimimiz bunu anmsayabilir: "Her cisim, kendis ini etkileyen kuvvetler ant durumunu deitirmeye zorlamadka, durgun halde kalr ya da h reketini doru bir izgi boyunca ve bir-biimli (uniform) olarak srdrr." Grdk ki, bu s m yasas dorudan doruya deneyden karlamaz; ancak gzleme uygun olan kurgusal dnme y abilir. Dncelletirlmi deney, asla gerekten yaplmaz, ama yine de gerek deneylerin d e anlalmasn salar. Newton, mekaniin temel yasalarn ve evrensel ktle ekim yasasn ak fizikte gerek bir devrim gerekletirdi. Hareket nedenlerinin nasl etkili olabildiin i dnen Newton, bundan sonraki aamay baarmtr. rnein bir at, bir arabay hareket e bir kuvvet uygular. Newton, kuvvet bilinirse bunu, ktle (ktle ile arlk farkl byklk denilen bir byklk ile blerek buradan ivmeyi bulabileceini varsaymhr. Burada ktle, ete kar koymann bir eidi olarak grnr. Bylece ktlesi bir baka arabannki-nin iki ir araba, ayn atn etkisi altnda birincinin yars kadar bir ivme kazanr. Ksaca ktle h t edenin eylemsizliini belirtir ve bu yzden ona eylemsizlik ktle-

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 97

si ad verilir. Buna gre her cismin olanakl btn kuvvetlere kar gsterebilecei tepkiy leyen zel bir eylemsizlii vardr. Bunu bulduktan sonra geriye bir kuvvetin ne olduunu anlamak ii kalyordu. Bir d kuvvetin etkisi, hz deitirir. Bundan dolay hzn kendi si itmenin ya da ekmenin bir sonucudur. Byle bir kuvvet, hareket ynnde ya da kart yn etki yapmasna gre, hz ya artrr ya da azaltr. Bu bir fizik dersi deil, bu nedenle an r uzatmann bir anlam yok diye dnlebilir; ama fizikte sz edilen pek ok kavram stra larnda referans olmaktadr. Bu hareket yasalarndan Clausewitz nasl yararland, bunu ort aya koymaya aljahm. Bunu belirtirken Newton'dan ok nce yaam Sun Tzu'nun da bazt fizi avramlarndan yararlandn kendisi deil, biz sylemekteyiz. Clausewitz, Snvn stnc'smd inin unsurlarn ematik olarak yle belirlemi: "Saysal stnlk-Kuvvetlerin meknda yo erin zamanda birlemesi-Kuvvct ekonomisiTasarm ekonomisi-Arlk merkezi." Clausewitz'e g e btn sava plann kapsayan ve dier btn her eye yol gsteren iki temel ilke vardr." , dmann gcnn zn mmkn olduu kadar az sayda, eer mmknse bir arlk merkezine kar saldry mmkn olduu kadar az sayda, gene mmknse bir byk harekta indirgemek kincil harektlar mmkn olduu kadar ikincil, birinciye bal halde tutmaktr. Tek kelime birinci ilke mmkn olduu kadar youn hareket etmektir. ikinci ilke, mmkn olduu kadar h vranmak, yeterince neden yoksa mola vermemek ve hep kestirmeden gitmektir. Tm str ateji uzmanlarnn aklnda yer eden nemli bir konu da dmann en zayf noktasn bulmak v aya saldr-maktr."1 Clausewitz'in"2 konu stne gelitirdii kavramlardan en nemlisi ar zidir." Dolayl tutum stratejisinin ustas L. Hart'a gre Clausewitz'i rnek alanlarn, de rinliine ve tam olarak kavrayamadklar bir

98 Gelecei Ynetmek

gerek vardr ki, o da udur: Savata her sorun ve her prensip iki ynldr. Bir para gibi, nlarn da iki yz vardr. Bu nedenle bara arac olacak iyi hesaplanm bir uzlama gerek e bir ihtiya, sava eyleminin iki taraf arasnda geen bir mesele olmas gereinin yaratt bir sonutur. Bu durum, bir yandan vururken, bir yandan da korunmay gerektirir. Bun dan kan sonuca gre, etkili bir biimde vurmak iin, dmann alm olduu korunma durumu gerekir. Etkili bir arlk merkezi, ancak dman yaylm bir durumda olduu takdirde mmk . Normal olarak dman yayabilmek iin, ok kez kendi kuvvetlerimizin de geni lde da dur. O halde d grn ile paradoks (eliki) hissini veren bir deyimle yle denebilir: merkezi, dalmann rndr.*1 Newton, ideal tip ynteminden ok fazla yararlanmtr. Bu, matematiksel bir yapdan ya da kurgusal bir sistemden olumutur (Tamamen doal bir dur umdan deil, gerek dnyada hibir ekilde var olmayan bir sistemdir.) kinci aamada Newto zihinsel yapsn gerek dnya ile karlatrmtr. Clausewitz'in kesin olarak kulland witz, Sava stne'de birka kez Newton'a deinmitir. [2. blm, 2. kitap, s.104]: "... yksek dzeyde bir sava faaliyeti iin gerekli bilgi, ancak kiisel yetenee dayanan lem, inceleme ve dnme sayesinde elde edilebilir. Bu, anlarn ieklerden bal toplamas g bir tr zihni igddr ki, ancak hayattaki olaylardan akl yoluyla ka-nlabildii gibi g incelemenin yan sra yala da kazamla-bilir. Zengin retisine ramen hayat, hibir zaman ton ya da Euler yetitirmezse de bir Conde ya da Byk Friedrich gibi yksek hesap adaml arn pekl yetitirebilir."

Clausewitz, Newton kanunlarndan dn ald bir kavramla yola km, bu metodolojiyi str ker operas-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 99

yonlarn ortamna uygulamtr. Sun Tzu ise, Newton kanunlarndan tamamen uzak ve farkl ol k, Clausewitz'den iki bin yl nce en etkili stratejiyi benzer zmlerle ifade edebilmiti . Sun Tzu anlatmlarn daha kapal (ifreli denebilir, Nostradamus gibi...) ortaya koyark en, Clausewitz anlalabilir ekilde ifade etmitir. Ayrca Clausewitz "arlk merkezi" ka un Tzu'dan daha sistematik bir ekilde anlatabilmitir. Arlk merkezi kavramn Clausewit e Jomini uygulamal bir kavram olarak gelitirmilerdir ve ounlukla arpmalar balad anm ve uygulama ekliyle ilgilenmilerdir. Btn kuvvetimizi dmann gcnn arlk mer inin tek bir istisnas vardr; ancak ikincil giriimler olaanst yararlar vaat ediyorsa b ilke geerli olmayabilir. Ama bu durumda, ana eylem asndan fazla bir riski gze almada n bize bu giriimleri gerekletirme olanan veren belirleyici bir stnle sahip olmam 5 Clausewitz Sava ifctiine'de diyor ki: "O nedenle, bir sava ptam hazrlarken dikkate alnmas gereken ilk ey, dmann gcnn a ni saplamak ve bunlarn saysn, mmknse bire indirgemektir. kincisi, bu arlk merkezi anlacak kuvvetleri tek bir byk harekt halinde birletirmektir. ... Bu yzden ana muhare eyi, younlam bir sava, btn savan ya da seferin arlk merkezi olarak grmek gerek ynann odak noktasnda birleip en mkemmel resmi ve en youn sy meydana getirmesi gibi, kuvvetleri ve koullan da ana muharebede birleerek en youn ve azami etkiyi olutururla r."

Clausewitz, savan eitli dzeylerine gre arlk merkezlerinin doru belirlenmesinin sa manda ve en dk maliyetle kazanmaya giden yol olduunu ne srer. Bunun iin yle demit

100 Gelecei Ynetmek

Sun Tzu ve Clausewitz'in Savata Stratejik ve Uygulamal Planlar iin "Arlk Merkezi"nin elirlenmesiyle lgili Farkl ncelikleri Sun Tzu SAVA VE BARI ARASINDAK FARKLAR VE NCELEME DZEY Arlk merkezleri yksek siya atejik aamalara gre belirlenir. Sava ve bar arasndaki lark bulanktr; bu ikisi berab r olduundan problem kalcdr, Arlk merkezi kavram sadece ima edilmi bir kavramdr; k ak gelilirilme-milir. Analizler deneyime, sezgiye ve almalara baldr. Sonular ksme z ve benzetmeli olarak sunul- mutur. Hareket iin bir rehber arttr. Stratejik planlarn oturtulmas iin tercih edilen yollar asker deildir (yani diplomatik, ekonomik, siyasi hileler). Doal kaynaklan korumay ve mmkn olduu srece g kullanmn en aza indirgem Li)

Clausewitz Arlk merkezleri ncelikle uygulama dzeyinde, daha sonra stratejik dzeyde belirlenir. S va ve bar arasndaki fark kesin ve nettir; atma ise hasarldr. Arlk merkezi teori atik bir ekilde gelitirilmi ve Newton kanur'nrna dayanmtr, Bu kavram aka ifade ed reket iin bir rehber grevi stlenmitir - sadece metalor olarak deil. ARLK MERKEZ KAVRAMININ GELTRLMES STRATEJY OTURTMAK N NERLEN ARALAR

ncelik srasna gre arlk merkezleri; NCELK SIRASINA GRE OLASI AIRLIK MERKEZLER OL AN UNSURLAR 1 Sava kmadan ya da g kullanmadan nce dmann stratejisinin ya da planla s. 2. Sava kmadan nce dmann mtleliklerinin blnmesi. 3. Dman ordusuna saldrmak arak dman lkenin bakentine saldrmak.

Dman yenmek iin kullanlan aralar askeridir. G (zorla uygulanan iddet) youn bir e nlr (Gewall), dier aralarn bilincinde olunmas gerekir ancak ayrntl bir ekilde gz s art deildir. ncelik srasna gre arlk merkezleri; 1. Dman ordusunun yok edilmes n bakentinin ele geirilmesi. 3. Dmann en nemli mttefikine kar etkili bir asker ha rleri: 4. Dman lideri. 5. Dman lkenin kamuoyu. KAYNAK: Michael 1. Handel, Savan Ustalar, s.94 (ev. Roma Kara), Doruk Yaynlan, Ank^T""H.

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 101

"Bu nedenle byk bir stratejik karam dman kuvvetlerindeki arlk merkezini ve sz konu etlerin etkili olaca alanlar belirlemesi doaldr."

Arlk merkezi (kavram), fizikte bir cismin toplam arlnn younlat dnlen san laylk salamak amacyla yaratlan bu kavram bazen bina, kpr gibi statik yaplarn tasar da bir d kuvvetin etkisiyle ivme kazanan bir cismin davrann nceden kestirebil-mek am a da kullanlr. Fizikte trde (homojen) ve trde olmayan nesnelerden oluan sistemlerde erkezi ile geometrik merkez farkl olur. Strateji belirlenirken de (savata ya da to plumsal olaylarda) bu konuya dikkat edilmelidir. Younluu farkl iki cisim dnelim; bir ahta cetvel ile demir bir cetvelden bir sistem yaratalm. Bu yeni cetveller sistem inin arlk merkezi demirin arlk merkezine yakn olacaktr. i bo cisimlerde ya da d nesnelerde ise arlk merkezi (ya da ktle merkezi) cismin fiziksel maddesinin dnda, bo herhangi bir noktasnda bulunabilir. rnein futbol topunun arlk merkezi iindeki boluk andalyenin arlk merkezi ise ayaklarnn arasndaki bir noktadadr. Bir koalisyon olutur da ya da AB gibi okuluslu birlikler kurulduunda, bu topluluklarn arlk merkezinin nere i olaca son derece nemli bir konu haline gelmektedir. nk bu birliklerin eylemlerinde a da buraya yeni girecek yelerin ilem srelerinde belirlenecek stratejilerde uygulama hedefi olan arlk merkezi, farkl hedefler olacaktr. Bir somut rnek: Trkiye'nin AB s de arlk merkezinin Paris, Londra ya da Bonn mu olduunu isabetle semesi gerekir. Arl kezi baz durumlarda liderler ya da kamuoyudur. AB rneinde olduu gibi, devletler topl uluklar da trde olmayan nesneler sistemi olarak grlmelidir. Baz uluslararas probleml n zmnde arlk merkezi, sorunlu iki lke ya da lkelerin bakentleri dnda bir yerde

102 Gelecei Ynetmek

Clausewitz ve Jomini dman ordusunun kendisini en nemli arlk merkezi olduunu srarla a koymulardr. Clausewitz arlk merkezi kavramn aslnda hazrlk kavram olarak grr, her zaman savan gerek arlk merkezi olarak grlmelidir. ...Savata, muharebenin nemi olan hibir etken yoktur. ...Bu yzden byk ve odaklanm bir sava, tm sorunun arlk m ak ele alnmaldr."' Clausewitz, balang noktas olan ayrntl incelemeler ve mantktan narak, arlk merkebini yle tanmlamtr:86 Kuramclarn asl sylemesi gereken udur: Bir kimsenin her iki muharibin de temel zellikl rini aklda tutmas gerekir. Bunlarn sayesinde var olan bir arlk merkez bulunur ve gel Bu da tm gcn ve hareketin bal olduu bir kaynaktr. Tm enerji buraya 1 ynlendirilme Eer dmann dengesi bozulursa, to parlanmas iin zaman verilmemelidir. Ayn yne doru ar dzenli olarak yaplmaldr. Baka bir deyile galip gelen tarafn tm gcyle saldrmas dece kendi gcnn merkezini bilen ve zafere odaklanan bir taraf, dman gerekten malup lir.

Gnmzdeki baz stratejlerin yorumuna gre de arlk merkezi seimi, hazrlk seviyesidir syal ekonomi dnrlerinin strateji ustas olarak benimsedikleri Sun Tzu"7 arlk merkez mn aka tanmlamamlar ama ifreli de olsa ipular vermitir: "kinci en iyi seenek mttefiklere saldrmaktr. [Li Quan] Bu, ittifaklar henz oluurken drmak anlamna gelir. ...Bundan sonraki seenek, dorudan ordulara saldmnktr. [Mei Yaoc ] Bu, savaarak kazanmak anlamna gelir. Bu nedenle usta asker planlar yaplrken saldrya geer, [Cao Cao] Dman strateji planlarn hazrlarken vurmak ok kolaydr. [Ho Yanxi] D pusu kurmaya hazrlanrken onlara saldr - bu kolaydr. Dmann planlarnn hangi ynde

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 103

hesap et ve glerini ona gre konumlandr. Daha niyetlerini ortaya koymadan zerlerine yr

Clausewitz'e gre en nemli arlk merkezi dmann ordusudur. Clausewitz ve Jomini, arl belirlendikten sonra byk riskler almann gereklilii zerinde dururken, Sun Tzu'nun arl rkezinin mmknse g kullanmyla birletirilerek, risk almaktan kanlmas gerektiini i derece artcdr. Sun Tzu'ya gre ise dman ordusunun yok edilmesi nc sradadr. C tefiklerine taarruz nc sradadr. Sun Tzu'ya gre dmann planlarna ve mttefiklerine usuna saldrmaktan nce gelir. Bu yzden onun arlk merkezi farkl, daha yksek bir dzey Sava baladktan sonra ise dmann ordusuna saldrmak Sun Tzu iin de nemli bir ncelik BD, Irak'a yapaca asker operasyon ncesi, Trkiye, Suriye, rdn ve hatta ran'a taarruz bulunmu (1 Mart tezkeresiyle), ama Trkiye parlamentosu bu baskya boyun ememitir. Gr i Pentagon Sun Tzu'dan esinlenerek strateji gelitirmitir. Ancak lkelerin halklarn ve kltrlerini hesaba katmad iin "arlk merkezi" konusunda hata yapmtr. Son rnei d en verelim: Asker harektn arlk merkezi ile politik "hareketin" arlk merkezi farkl n baktmz zaman arlk merkezi dorudan PKK, yani silahl kadrodur. Dalarda egemenlii n PKK'ya kar "sava alannda" elde edilen zafer her eyden nemlidir. te yandan yine Cla witz'e gre iki nemli arlk merkezi de "liderler ve kamuoyu"dur. Sun Tzu'nun ikinci sra a yer verdii dman mttefiklerine taarruzu TSK, dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Orgenera Atilla Ate'e, Suriye'ye gzda veren bir konuma yaptrarak, uygulamtr.

1.2. YKSEK STRATEJ YA DA SAVA POLTKASI

"stediiniz zaman balatabil irsiniz sava, ama ancak gcnz yettii zaman sona erdirebi z." N. Machiavelli

Tanmlarn farkllndan da grld gibi strateji hakknda yazlm bulunan eserler dikk yazarlarn dnceleri bazen kendileri ile bazen de br yazarlarn dnceleri ile elime bir savan sonularnn, daha nce gelitirilmi ve doruluuna inanlm dnce ve sonu , hatta bunlarn bir kenara itilmesine ve bir zaman sonra yeniden ayn dncelere dnlmes neden olduu grlmtr. Zamann olanak ve koullar dolaysyla bu eserler bilimsel bir ememitir. Yalnzca, yazarn dnce gc, olaylara bak as ve kapasitesinin rn olan Stratejinin tanmnda bile bir beraberlik yoktur. Harp, strateji, sevk ve idare teri mleri ayr ayr anlamlar tadklar halde, aklamalarda ayn anlamda kullanldklar gr ok ksa ifadeler bulunur. Bu ksa ifadelerde, yazarn konuya hangi adan bakt hangi o etkisi altnda kalarak bu szckleri kulland ve bu sonuca vardn anlamak mmkn olmam zarn dncelerini olduu gibi kabul ederek doruyu bulmamz ve anlamamz olanakszdr. Do nabilmesi iin, konu ile ilgili btn yazarlarn dnceleri ve analizleri okunarak sonuc mas gerekmektedir.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 105

zellikle asker stratejinin eitli tanmlamalarna rnek olarak unlar gsterebiliriz: G ri von Clausewitz (1780-1831): Strateji, sava kazanmak iin muharebeleri kullanma sa natdr. Mareal Moltke (1800-1891): Strateji, bir are bulma ve en zor koullar altnda uy ulamada bulunabilme sanatdr. General Andrea Beaufre (1902-1975): Strateji, siyasi ilkelerle saptanan amalar yneltisinde, en etkin katkda bulunacak biimde kuvvet uygul amak sanatdr. Amial Robert B. Corney (1955): Strateji, amalara ulalmas yolunda kayna rdan mkemmel bir ekilde istifadeyi salayan bir harekt plandr. Mareal V.D. Sokolovsky 897-1968): Kompleks, sosyal bir olaydr. Sava hazrlamay, savan amacnn teorisi ile p kapsar. Devletin en yksek asker liderlerinin, savan hedefine ulamak amac ile asker k etlerin egdml kullanlmasndaki alma ve etkenlik alann oluturur. Mareal Wavel (1 teji, harektn yksek komuta kademelerinde genel sevk ve idaresine zg bir sanattr, Muha ebeleri hazrlaT, en iyi koullarda idare eder ve byk sonular almaya gayret eder, siyas et-strateji-taktik bir btn oluturur. Urs. Schwarz - Laszlo Hadik: Strateji, uluslar aras bir ortamda ulusal hedefleri emniyete almak amacyla barta ve savata asker gc i ilde, topyekn ulusal gcn sistematik biimde gelitirilme ve kullanlmasdr. John Quick: teji, utkuya giden olaslklar artrmak ve utkudan beklenen olumlu sonular oaltmak ve gi olasln azaltmak hedefine ynelik noktalara azami destei salayabilmek iin politik mik, psikolojik ve asker kuvvetleri savata ve barta gelitirme ve kullanma sanat ve bi imidir. James King; Strateji, hareketler ve kararlar da dahil olmak zere, eitli aral arn hedefleri elde etmeye yneltildii bir plandr. Amiral Mahan (1840-1914): Strateji, sava hedefine ulaabilmek iin deniz sava vastalarnn (elerinin) kullanlmas usuld

106 Gelecei-Ynetmek

Amiral Colomb (1831-1899): Deniz savann amac deniz egemenliini kurmaktr. Strateji, bu egemenliin salanmas iin tm deniz kuvvetlerinin sevk ve idaresidir. General Jomini (17 79-1869): Strateji, sava sahasndaki tm olaylardr. "Strateji, fiili, potansiyel ya da salt sanal dmanlara kar yaamsal karlarn etkili bir ekilde gelitirme ve gvencey a, silahl bir ulusun ya da uluslar koalisyonunun -kuvvetler de dahil- kaynaklarn ko ntrol .etme ve kullanma sanatdr. En yksek tip strateji -kimi zaman byk strateji denil en- ulusun politikalarn ve silahlarn, savaa girmeyi gereksizce erteleyecek ya da maks imum zafer ansyla savaa girecek ekilde birletiren stratejidir."66Burada dikkat edilir se strateji tanmnn kapsam geniletilerek bar srecindeki ulusal politikalar da deerl ye alnmaktadr. Dikkati eken ikinci nokta da "yksek tip strateji" kavramdr. Baz strat er bunu "byk strateji" [Nitelik bakmndan yksek strateji, bir yandan stratejiyi kontro l altnda tutarken, te yandan da, kapsad prensipler, strateji alannda hkim olan pren rle ok kez atr, Bununla beraber, bu iki ana unsur arasndaki sk iliki dolaysyla, jinin incelenmesi sonucu ulalacak daha kapsaml baz hususlarn aklanmasna yardmc ol rt, 489] olarak tanmlamaktadrlar. "Nasl ki taktik, eitli dzlemlerde zmlenip anla a, ayn ey strateji iin de geerli olabilir. Szgelimi, General Sir Douglas MacArthur'un Pasifik'teki 'adadan adaya atlama' stratejisinde olduu gibi szcn bir kullanm, odak tasyla salt asker olabilir. Szcn bu eklyle kullanm, atmann asker olmayan boy a ya da bir btn olarak savaan devletin uzun erimli asker ve siyasi amalarna ok az ye akr ya da hi brakmaz. Bu nedenle, bu boyutlar da kapsamak iin asker yazarlar, kullan s gereken en uygun terimin 'byk strateji' olduunu nermilerdir."8* P. Kennedy nemli b stratej olan Liddle Hart'in "Strateji" adl yaptndan "byk strateji" tanmn yle akta

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 107

"Byk strateji, sava hizmetlerini srekli klmak iin ulusun ekonomik kaynaklarn ve ins esaba katmal ve gelitirmelidir. Halkn gnlllk ruhunu beslemek asndan moral kaynakl ha somut g biimlerine sahip olmak kadar nemlidir. Byk strateji, eitli hizmetler ara e hizmetler ile sanayi arasnda g dalmn da dzenlemelidir. Dahas, sava gc, byk iradesini zayflatmak iin mali, diplomatik ve daha az olmamak zere- etik bask gcn hes katmas ve uygulamas gereken aralarndan sadece bir tanesidir... Strateji sadece eitli aralar birletirmekle yetinmemeli, ayn zamanda gelecekteki bar durumuna zarar vermekte kanacak ekilde -kendi gvenlii ve selameti iin- bu aralarn kullanlmasn da dzenl

"Yksek stratejinin" aklanmasnda nemli bavuru rehberlerinden birisi olan L. Hart'in an lizlerine daha derinlemesine bakmalyz. Taktik nasl stratejinin daha alt seviyedeki bir uygulan ise strateji de "yksek strateji"nin daha alt derecedeki kullanldr. "Y teji", sava hedefini belirlemesi gereken st derecedeki temel politikadan farkl olar ak, savan ynetimine esas olan siyasetle hemen hemen ayn anlama geldii gibi, "uygulama halindeki siyaset" anlamn da tar. nk, yksek stratejinin grevi, bir milletin veya er grubunun btn olanaklarn, temel politikann tanmlad ama olarak savan siyaset h edilmesi iin koordine etmek ve ynetmektir.91 Yksek strateji, silahl kuvvetleri dest eklemek iin, milletlerin ekonomik imknlarn ve insan gcn hem hesaplamal hem de geli dir. Bu husus, moral gc de kapsar. nk, halkn moral duygularnn canl tutularak ykse ok defa daha belirli kuvvet kaynaklarna sahip olmak kadar nemlidir. Yksek strateji, silahl kuvvetlerin kendi aralarnda olduu gibi, bu kuvvetlerle sanayi arasndaki g bl dzenlemelidir. Savama gc, yksek strateji aralarndan sadece biridir. Bu strateji, d ini zayflatmak iin, kendi mali, diplomatik, ticari ve bunlar kadar nemli olan moral bask gcn de hesaba katmal ve uygulamaldr. yi bir dnce, bir

108 Gelecei Ynetmek

kalkan olduu kadar ayn zamanda bir kltr. Buna gre, savata valye ruhu, moral gc ii gibi dmann direnme azmini zayflatan en etkili silah da olabilir."2 Stratejinin ufk u savala snrland halde, yksek strateji, baklarn savan tesine ararak bunu iz Ayrca yksek strateji, eitli aralar yalnz birletirmekle kalmaz, gelecekteki bar d mniyet ve refah ynnden bir zarar vermeyecek biimde bunlarn kullanln da dzenler. B n sonra grld'zere, bir barn her iki taraf iin de ac sonu vermesi ugeree bal ji alan, stratejinin aksine, byk ksm ile bilinmeyen bir sahadr. Bu nedenle, hl ince ve anlalma ihtiyacm-dadr.93 ''Bunlara ek olarak bir de stratejik eylemden sz etmek gerekmektedir. Bunlar temelde dmann savunma dzenini bozmak, cephesinin konumunu deiti meye zorlamak, glerini datmak, ikmal ve ekilme yollarn tehdit altna almak gibi eyle ir. Stratejik eylemler, dmann en az direnmeyi rgt-leyebilecei, en az bekledii yollar onu ikileme sokarak ve hareket serbestisinden mahrum brakarak yaplan eylemlerdir. Bu, bizi stratejinin temeline, yani glerin dalm, glerin konsantrasyonu ve alternat deflerin elde tutulmas gibi noktalara getirir. Bunlarn alm ise stratejik prensiplere einmemizi gerekli klar ki, bunlar olduka youn bir ekilde tartlm meselelerdir."*1 ej Genrikh Trofimenko "byk strateji"nin Bat'da ve ABD'de farkl tanmlandm belirtmekt Asker-politik stratejiye Bat'da bir kural olarak "byk strateji" denmektedir. ABD'de ounlukla kullanlan deyim ise "ulusal gvenlik stratejisi" ya da "ulusal stratejidir. " Resmi bir Pentagon tanmna gre ulusal strateji "ulusal amalara ulamak iin bar ve s mannda silahl kuvvetleri ve onunla birlikte bir ulusun politik, ekonomik ve psikol ojik glerini gelitirme ve kullanma sanat ve bilimidir." Asker strateji ise "kuvvet ya da kuvvet tehdidi uygulama yoluyla, ulusal politika hedeflerine ulamak iin silahl kuvvet kullanma sanat ve bilimi" olarak tanmlanm-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 109

tr.55 ABD'li politikaclar ve asker teknisyenler, asker doktrin ile asker strateji ara snda ak bir ayrm yapmazlar ve iki terimi birbirlerinin yerine kullanrlar. Souk sava inde baskn iki kavram ve neri sunuluyordu. Bunlar, "demokrasi" ve "insan haklar"yd. Bu srete gvenlik, hele ulusal gvenlik ifadelerini neredeyse hi duymadk. Oysa 11 Eyll 001'de kiz Kuleler'in ykln yaayan ABD'li stratejler birdenbire tehdit olgusunu kef nlik kavramn birinci sraya yerletirerek, strateji kavramn da bununla birlikte eleti ldular. 11 Eyll'e kadar Trkiye gibi lkeler tehdit ve terr alglamasna dayal stratejil kurmaya alrlarken srekli el e tin alyorlar, kendilerine gvenlik meselesinin abartl , "insan haklan"na ve "tekinin kabulne" dayal ynetim stratejileri retmeleri belirtili yordu. Son drt ylda ise "ulusal gvenlik" vurgusu ve buna dayal ulusal stratejiler be lirlenmesi zellikle ABD'nin bir numaral gndem maddesi oldu. ilk admda strateji dendii nde asker strateji anlaldndan ya da daha yaygn kabul grdnden, nce bu terimi a politik strateji ile arasndaki farkn altn izme-liyiz. Gnmzde ynetim stratejisi ve rde stratejinin ne denli nemli ve yaamsal olduu da ortadadr. Zaten buna da "strateji k dnme ve karar" diyoruz - ki ilgili blmde zerinde durulacaktr. "Asker strateji, o 'ham' fiziksel kuvvetle (yani asker kuvvetle) ilgilenir. Bu silahl kuvvet, dorudan, dmann direnme ruhunu krmak, onun silahl kuvvetlerini imha etmek ve zafer salamak ii ullanlr."50 "Asker-politik strateji ise d politika konularm ele alrken ok daha geni t kategorileriyle ilgilenir. Politik ve psikolojik, ekonomik, bilimsel, teknoloj ik, jeofizik ve nihayet asker kuvvet... Bylece asker kuvvet, bir ulusun toplam gcnn y lnzca bir paras gibi ele alnr. Ayrca, asker kuvvetin kendisi de, yalnzca tamamen fi l bir ey olarak deil -rnein, silah zoruyla bask uygularken yapld gibi- ama ayn za ker yetenein el altnda bulundurulduu gereine yaslanp,

110 Gelecei ynelmek

kar tarafa bask uygulamak iin politik ve psikolojik bir alet gibi de kullanlabilir."9 7 Yukardaki tanmlara gre asker-politik strateji, asker stratejiye gre daha stndr g sonu kmaktadr. Askerpolitik stratejiye gre belirlenen hedef am a/amalar iin asker i bir ara olarak kullanlmaktadr. Clausewitz, "Politika bir temeldir, sava ise yalnzca bir ara ve bunun tersi deildir," yorumunu yaparken aslnda daha yaln bir tanmlamayla "sava politikann devamdr"[Aslmda sava{ politikann devamn salayan bir ara deildir witz'in vard bu hkm doru olsayd, dnyay anlamak ok kolaylard]'" demektedir. lk ktmzda ABD'nin eylemi bunun tersini gstermektedir; sava hazrlklar, politikay ynl a da daha ak deerlendirmeyle "politikay belirlemitir". Ksacas, sava ama, politika olarak kullanlmtr. Carl von Clausewitz'in (1780-1831) nl yapt On War (Sava stne) cephede eine yazd mektuplarn derlenmesinden oluturulmu bir yapttr. Bu kitabn Trk sursuz evirilerinden birini yapm olan Fahri eliker'in evirisinde (Harp Akademileri ve zne Yaynlar, 19) "yazarn nsz" bal altnda bir deerlendirme yaplmtr. Yol g orum: "Olmu baaklan grmek iin tarlaya gitmek varken buday tanesinin kimyasal elerinden ba i karmaya almak hi kukusuz sama olur. Aratrma ve gzlem, felsefe ve deneyim asla memeli ve hibir zaman biri dierini ie kartrmamaya kalkmamaldr. Aksine birbirlerin eklemelidirler. Bunun iin bu kitabn tmceleri, bir d nokta oiarak, i zorunluluklarnn emerleriyle ya deneyime ya da harp kavramnn kendisine dayanmaktadr. Dolaysyla temelde n yoksun deildir. Canl ve kapsaml, sistematik bir harp teorisi kurmak belki de olan aksz deildir, fakat imdiye kadar kurduumuz teoriler, bu niteliklerden ok uzaktr. Bunl r, bilimsel [bilimsel kavramnn sadece ya da balca bir sistem ve bu sistemin hazr bir tisinden ibaret olmad, bugn artk tartlmas bile gereksiz bir husustur] olmadklarn stemin tutarll ve mkemmellii aba-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji m

sna ramen sama sapan, basmakalp ve harclem gevezeliklerle doludurlar. Buna bir rnek rmek istenirse, Lichtenberg'in [Georg Christoph (1742-1799), fiziki ve gzel sanatl ar yazar] bir yangn ynetmeliinden ald u para okunabilir: 'Bir evde yangn knca, ldaki evin sa duvarm ve sadaki evin sol duvarn korumaya almak lazmdr. nk, rne ol duvar korunacak olursa sa duvar, sadaki evin sol duvarna kar decek ve ate de b e sadaki duvarn sanda bulunduundan (nk evin, yangnn solunda bulunduunu kabul etm r, atee sol duvardan daha yakn bulunacak ve eer korunmayacak olursa ate, korunmu olan sol duvardan nce kendisine geleceinden tutuacak-tr. Bylece korunmam olan bir ey, k u olandan daha nce yanacaktr. O halde bunu brakmak, tekini korumak zorunludur. Sonu o arak unun bilinmesi yeterlidir: Eer ev, yangnn sa-mdaysa sol duvarnn, solundaysa sa rnn korunmas gerekir.'" _

te yandan Clausewitz burada politika ile sava alanlar arasndaki ilikiye hakl olarak d kkat ekerken, bunlar bir ve ayn ey olarak (sava, politikann baka aralarla devamnda ttir fikri) grmesiyle hataya dmekte, ne srd her gr tayin edici muharebeye bala itz grnde, dman yava yava ypratmak deil, hzla kertmek esastr. Bu grn do ayn kiiler tarafndan yaplmasdr. ayet bu durum gerekleir de tekleen asker-politi ihai zm tayin edici muharebeye balarsa felakete urama en muhtemel sonutur. Clausewit n vatan Almanya, bu felaketle nce Ludendorf-Hindenburg byk genelkurmay, sonra da Hitl er'in ynetimi altnda, iki kez karlamtr. Gerekten de politik hedef, bir seri asker kazanlmasna, hele hele tayin edici bir muharebeye balanmamaldr." "Souk Bar" dnemin ile SSCB, aralarndaki sava kazanmann silah gelitirme ve Avrupa'da olabildiince yna stratejisine dayal olduunu deerlendirmilerdi. Bunun sonucu olarak, (uluslararas poli tikalar da dahil) ulusal kar stratejileri asker-politik stratejiye baml olmutur.

112 Gelecei Ynelmek

Buraya kadarki aklamalarda strateji asker ve politik alanlarda kullanld ekliyle ort ondu. Strateji farkl bilim dallarnda deiik kesinlik dereceleriyle kullanlan bir kavra mdr. Stratejinin esas zellii amalarla aralar birbirine balamasdr (olanaklarla kou . Strateji bir kprdr. Kpry yaratan elemanlar aralar, vizyon ve deerlerdir. Deerler n ve strateji hep birlikte rgtn stratejik mimarisini meydana getirir. Deerleriniz si zin kim olduunuzu ve nasl davranacanz belirler. Vizyonunuz (iinde bulunmay arzu ett fotoraf karesi) amacnza.k tutar, geri kalan btn her eyi tututuran kvlcmdr. St niz balamnda vizyonunuza nasl ulaacanzn ana hatlarn izer. Nasl ki deerler olma u bir temeli yoksa, vizyonsuz strateji de anlamszdr. Birlikte olduklarnda ise baarl e lemin temelini oluturacak bir yap yaratrlar.1* Paul Kennedy'ye gre byk stratejinin p ktas politikadadr; yani lke liderlerinin lkenin uzun erimli (savataki ve bartaki) en i biimde karlarn korumak ve glendirmek iin asker olan ve olmayan btn unsurlar b rme kapasitelerindedir. Byle bir aba, llemez ve ngrlemez "srtmelerle" doludur. U Antoine Henri Jo-mini'nin [Fransz asker ve yazar] tanmyla gelenek de bir matematik bilimi deil, Clausewitz'ci anlamda bir sanattr - ve zor bir sanat; nk eitli dzeyle esas amaca ulamak (ya da ertelemek) iin hepsi de birbiriyle etkileen siyasi, strate jik, ey-lemsel ve taktik dzeylerde ortaya kar. Tarihte "byk stratejiye" sahip devletl ere rnek vermek gerekirse; "Roma mparatorluu; erken modern ada imparatorluk spanya's 9. ve 20. yzyllarda Fransa ve Almanya birbirine bu kadar yakn, fakat stratejileri i tibariyle birbirinden bu kadar farkl iki lke; dnn ve bugnn Sovyetler Birlii. Yine, b klerde esas vurgu salt muharebelerin kazanlmas, hatta savalarn kazanlmas zerine dei ferin oturtulaca geni siyasi koullar zerinedir. Birok adan bugnk ABD, Roma, span nya gibi eskinin bir numaral byk glerine benzer bir konumda bulunuyor. Kukusuz, Ameri an politika oluturucula-

biirli ve ekici Kavram: Strateji 113

mim 20. yzyln sonunda kendilerini iinde bulduklar koullar kendine zgdr. Terimin da da tarihin kendini tekrarlamadndan da kuku yok. Fakat, Amerikal liderler kendilerine ait 'birleik, uzun erimli stratejilerini' gelitirmeye alrken bile, tarihin farknda o lar ve byk stratejinin btn zamanlarda ve btn lkelerde var olan zelliklerini anlama erekir."102 John Hattendorf, spanyol Veraset Sava'nda (1702-1713) ngiliz byk strateji ini analiz ederken pratikte stratejiyi yle tanmlyor: "Strateji, salt bir ulusun, siy asi amalar iin kuvvetleri nasl kullanacayla ilgili bir kavram deil, gerek glerin amnda fiili ynlendirilmesidir."1"3 "ngilizlerin spanyol Veraset Sava'n sevk ve idare in ve bu savala ilgili grnn ekonomik, siyasi, diplomatik ve asker yanlarnn bir ana iltere'nin kencU zel amalarna ulamak iin btn kaynaklarm kullanmaya srarla abalad ulamak iin uluslararas diplomasi, mali ve asker g, birbirini tamamlayacak ekilde ku nld. Amacn tekillii nedeniyle, lkenin stratejik sorununun Avrupa'da gler dengesini m faza etmek olduu gerei, sava idare eden ardk yntemleri motive etti. ngiltere'nin nliini, siyasi bamszln ve ticari bymesini srdrebilecei en iyi pratik dzenleme izcileri, askerleri ve diplomatlar kendi alanlarnda bu amalara ulamak iin altlar." Dnya Sava'nda ngiliz "byk stratejisini" analiz eden Michael Howard "byk stratejiyi nmlamaktadr: "20. yzyln ilk yansnda 'byk strateji', esas olarak, sava zamanndaki litika hedeflerine varmak amacyla, mttefik lerinkiyle ve olanakl olduu yerlerde doal glerinkiyle birlikte ulusal zenginlik, insan gc ve snai kapasitenin dzenlenmesi ve ha ekete geirilmesinden ibaretti."103 Yksek stratejinin uygulanmas ve deitirilmesine Trk ye'den rnek verelim:

114 Gelecei Ynetmek

TARTIMA: Devletin Yksek Stratejisi Deiti mi? Gnmzde farkl alanlarda ve olduka deiik ekillerde strateji szc kullanlmaktadr. ekirse, "olanaklarla koullar rttrme sanat" olarak birka kez ifade edilen stratejini ndeki gibi ama-ara dengesi sz konusuysa, hedef en nemli etken haline gelmektedir. Bu rada kullanlan anlamyla hedef, amac iaret etmektedir. Daha nce de belirtilmiti; devle ler dzeyinde strateji uygulamas ise "yksek strateji" ya da "byk strateji" adyla betim enmektedir. Bir devletin benimsedii politikaya uygun olarak saptam olduu hedeflere u lamada her tr olanak ve aralar bilimsel kullanma sanat olarak da anlalmaktadr. Devl "yksek strateji"yi, yaplarna bal olarak eitli kurumlar kanalyla belirlerler. Trki ugne kadar uygulanan ekliyle, MGK'da alman kararlarn yksek devlet stratejisi olarak uygulandn grdk. Ya da bizim byle alglamamz saland. "Yksek strateji", stratejini uygun olarak uzun yllara yaylacak ekilde uygulanr. Aslnda devlet gelenei oturmu, kur ar yerlemi ve ideolojik dayatmalardan kurtulunmusa senaryolar 50 yllk olarak yazlmal kiye iin bunun geerli olup olmad herkes tarafndan sorgulanmaldr. Her devletin kurul efesi ve ideolojisi olduu gibi 'Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin de bu iki temel uns uru 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bar Antlamas sonrasnda uluslararas aland kabul ettirilmi, 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen, cumhuriyet rejimiyle de muh kemletirilmitir. Teorik olarak aklamak gerekirse cumhuriyetin siyasi rejim olarak ta nm tek deildir ama amaca hizmet eden en yaln olarak "monarik olmayan tm siyasal rejim ere" cumhuriyet ad verilir. Bu tanmdan yola kldnda cumhuriyetin demokrasi olmas ge hemen grlmektedir. rnein ran islam Cumhuriyeti gibi... Ancak .ngiltere rneinden ha ulduu ekliyle de baz monariler "demokrasi" sistemini kurabilmek-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 115

tedir. Trkiye'de ise demokrasinin varl laik cumhuriyetin yaatlmasna baldr. Yani b uriyetimiz demokrasiyle talandrmak zorundadr. Trkiye Cumhuriyeti'ni tanmladmzda malardan farkl olduu ortaya kmaktadr. Nedir bu fark? Bir Osmanl mparatorluu ferdi o azi Mustafa Kemal bu sistemin iine doup orada yetitikten sonra, kurduu cumhuriyete u reveyi izmitir: "Egemenlik kutsal padiahtan alnp bireye verilmi, kuldan vatanda, m millet yaratlm ve bu da laik dnce sistemi zerine oturtulmutur." Anayasaya konulan d emez ibaresiyle yerletirilen hkmlerle de bugne kadar gelinmitir. Ancak demokrasi henz salamlahramamhr nk demokrasi cumhuriyet gibi bir gecede kurulabilecek bir siyasi re eil, yaanlarak renilen bir kltrdr, sistemdir. 2l. yzyl tanmna gre de farkll si meselesidir. Referans AB olan ada hukuk dzenlemeleri ve uygulamalardr. Cumhuriyet e, yani siyasi rejimiyle hibir sorunu olmayan Trkiye'nin, deyim yerindeyse demokra sisi ile ba beladadr. Bu cumhuriyet kurulurken Gazi Mustafa Kemal temel stratejik [s un] tercih belirlemitir. Bunlar: 1. ada uygarlk dzeyinin stne kmak, 2. Yurtta bar . Ne mutlu Trkm diyene! Her stratejik karar da bu cumhuriyet yaad srece yaayacak an "yksek stratejinin" tanmndan yola kldnda byle olmas gereklidir. Bugn geldii ryla drum byle midir? Sanyorum artk her ey deiiyor. Ya da deitiriliyor. "Ne mutl " ifadesi, 21. yzyln ykselen deeri olan okkltrlln (kimisine gre 21. yzyln i ik olarak formle edilmi eklidir. Gerekten de byledir. Multiculturalism, yani okkltr rklln ynetimi" olarak ifade edilmektedir. Bu denli yalndr. Bunu Trkiye zelinde a lk bir st kimliktir, ayn zamanda vatandaln da ifadesidir ve bunun altnda tm alt k

116 Gelecei Ynetmek

trel kimlikler kendilerini anlatabilirler. Ama bunun da koullar bulunmaktadr. Nedir bu koullar? 1. Trke birinci dildir. Parlamentoda, eitim kurumlarnda, yargda, orduda k sinlikle dnsz konuulacaktr. 2. Korunmas gereken anayasa Trkiye Cumhuriyeti anayasas Tm mal varl bu lke iin harcanacaktr. 4. Trkiye ad verilen lkenin snrlan anavat ul edilecek, baka bir talepte bulunulmayacaktr. Bu drt madde, okkltrlln bir ykse ratejisi olarak kabul edilen [drdnc blmde teorik olarak anlatlan] Avustralya rneind rebir alnmtr. Trkiye Cumhuriyeti kurulurken demokrasi kltrnden gelmeyi nedeniyle, yetin korunmas ve yaatlmas Trk Silahl Kuvvetleri'ne emanet edilmitir. Ordu bu ulus-d eti korurken ulusal ekonomiden beslenerek yaayacak ekilde bir konsept oluturulmutur. Savunma doktrininin sorunlu oluunun temel nedeni de budur. Bugn gelinen noktada b unun ilevsiz kalaca grlmektedir. AKP iktidar (3 Kasm 2002) sonras zelletirme ve A un (Geniletilmi Ortadou Projesi) uygulanma ballk; Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu f ideolojisinde aka ifade edilmese de bir deiimin kanlmaz olduunu ortaya koymaktad Bakan Kemal Unaktan'n basma yansd ekliyle cumhuriyetin banda kurulan ve simgele ortadan kaldrdklarn ieren konumalar, artk temel deiikliin geri dnlmez olduun ktadr. Yani cumhuriyetin izlerini tayan tm simgeler ortadan kaldrlmaktadr. Bunun yar ca sonular bizden sonraki kuaklar grecek. Ancak bizim grdmz ise, ulusal ekonomin edildiidir. Trk ordusunu besleyen ana damar tkanmaktadr. 1955 ylndan sonra bir "milli dava olarak ilan edilen Kbrs" artk bu niteliini kaybetmitir. Bu Kbrs politikasndaki ik ok ama ok nemli bir gstergedir. Bunun burada kalma-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji H7

yaca, Trk d ve i politikasnda hemen her alana yansyaca ya da yanstlaca 10 Au an tarafndan ifade edildii ekliyle, "Bunun ad Krt sorunudur," aklamas, devletin ezb bozduu anlamn tamaktadr. Bu aklamaya kadar PKK terr rgtnn, eylemleri etnik mi ayrlklk hareketini silahl mcadeleye dkmekle sulanmas ve asker mdahalelerle mca bir aamaya gelinmitir. "Yksek devlet srratejisi"nin deitirileceinin sinyalleri veril rek, etnik kimliin Babakan tarafndan telaffuz edilmesiyle, PKK'nn yllardr seslendirdi ama bir trl kabullenilmeyen ifade bugn artk rahata dillen-dirilmektedir. Babakan'm bu sylemiyle, konunun ya da sorunun terristle mcadeleden daha ok terrle mcadelenin neml lduu ve byle sylenerek PKK'nn elinden nemli bir koz alnd da deerlendirilebilir. A n ok gereki olduunu u anda sylemek gtr. Olaya taraf olanlardan birisi devlet, tek ir terr rgtdr ve ok sayda ehit ve yaral verilmitir. Yani i politika bundan sonra acaktr. te yandan, Irak'ta ve zellikle de Kuzey Irak'ta ortaya kan gelimeler adn na arsak koyalm (Krt sorunu ya da PKK terr gibi...) uluslararas bir sorun haline gelmiti . Ksacas bu mesele Trkiye'nin i politika problemi olmaktan kartlmaktadr. Bunu grme iyor ve eer mcadele edilemi-yorsa grmek de yetmez, ie sindirmek gerekiyor. "Yksek str atejinin" karar vericileri olan (bu sorun iin) Hkmet, MGK, Genelkurmay ve Dileri Baka l, 82 yllk cumhuriyetin kazanndan ve kararlaryla bugne kadar gelinebildiim [2023'e dilemeyecei ortaya kmtr.] ama ada dnyada ortaya kan gelimelerin sonucu olarak rg ABD'n senaryolar dna klamadn toplumla aka paylamaldr. Ancak bu duru gulayabilir.

118 Gelecei Ynetmek

DENEME 1: Bantn Stratejisi ya da Bar Stratejisi Artk renildii gibi strateji kavram binlerce yllk bir kavramdr; aslnda bar da onu ak bar dendiinde benim aklma gelen Tolstoy'un lmsz eseri "Sava ve Bar" romandr. fndan gnmzden iki bin yl nce yazlm olan "Sava Sanat" kitab, sanyorum dnyann yulan strateji kitabdr. Bu kitab kendisine rehber edinmeyen politikac, iadam, asker h men hemen yok gibidir. Neden? nk savamay retir! ngrd ama yenilmezlik, savamad , atmann fizii, siyaseti ve psikolojisini kavrayarak asla saldnlamayacak bir gce kav tr. Nicolo Machiavelli'nin "Sava Sanat" adl on blmlk bayaptnda bir kez bile ol mazsnz. Birinci kitaptan okumaya balayp yedinci kitab bitirdiinizde yine bar szc tlmasna ait tek bir cmleye rastlayamayacaksnz.. Clausewitz ve Anloine Henri Jomini gi bi kiilikleri birbirine zt iki dehann yaptlarn okuduunuzda da "bar" ya da barn bi kavramlara rastlamamann aknln yaamaktayz. Cari von Clausewitz gemite hakl o nden" bahsetmiti, fakat bar da, yaratt gnl rahatl ve altnda yatan gizli tehlike amalarla dolu kendi sisini oluturmakta, stelik bugn imdiye dek hi olmad kadar youn lde. [Fred Halliday; 2000'lerde Dnya, 2002: 76] Son bir umutla, bahriyeli olmas ne deniyle akn ve alkoln adam Amiral Mahan'n kitabnda bar buluruz diyerek satrlar y m ettiimizde de, ne yazk ki, bar kavramyla karlaamyoruz. Ancak yine de umutlarmz -yiz!.. NapoLyon imdadmza yetiiyor ve kendimizi biraz olsun kurtarmamz salayan u sz ediyor: "Sava sava dourur," ve "Bar demekle dnyada bar olmaz." Ya nasl olabilir! bas, ban salamak iin ortaya kt, ama barn devamlln salayamazd. Barn sa

Sihirli ve ekici Kavram: Simleji 119

termesi arttr." Bu szler bana ait deil, Winston Churchill'e ait ve barn topik bir k olduunu vurguluyor. Batan beri sunduklarmla, barn topik ve edebi bir kavram olduun szcn airler ve romanclarn eserlerinde kullanldn rahatlkla syleyebilirim, Diy itikaclardan sk sk duyduumuz bar szc hangi anlamda kullanlyor? Bu da m aldatma m, politikaclarn kulland bar kavram dillerine persenk ettikleri "sanal" bir kavramd arn vurgusu hep sava tehdidi arm yapt iin bar szcn kullanmaktan ibaretti sim bilir, sava meydanlarndaki askerler ve tepelerine bomba yaan halk! George Gordo n Byron diyor ki: "Halk ancak barta savan ar ykn anlar..." Politikac iin sava, kazanma argman ve bar, bir tehdit unsurudur! Ralph Emerson'un szlerini biraz deitire sizlere sunmaya alaym: "Savalara Jalkn menfaati ve refah iin girilir. Ama neticed zalanp ortalk sakinleince- siyasi sosyal buhranlar ortaya kar." Bu buhranlar yok etme iin yeniden sava ilan edilir ve ardndan bir kez daha bar masasna oturulur. Ve yenide buhranlar ortaya kar... Bar nedir? Geni anlamyla bar, sava halinde olmayan bir l umunu ifade eder. Baka bir deyile bar, dostluk ilikilerinin kurulmas ve devam etmesi alidir. Bar nasl gerekleir? ncelikli ve tek koul, bar iinde birlikte yaama iste Bar, bir antlamann yaplmasyla gerekleir. Bar, atekes ve mtarekeden kesin olara ar vermeye yetkili organ, genellikle sava ilanna yetkili organdr. Barn temel esaslar taya koyan bir hazrlkla balayan bar antlamas, ou kez ekonomik koullar, toprak d i hkmleri de iine alr. te yandan bar kendinden nceki sava srasnda uygulanmasna luslararas antlamalar da yeniden yrrle koyar, Yani bar iinde birlikte yaama orta i kullanlabilirse!

120 Gelecei Ynelmek

Bar iinde birlikte yaamann ilkeleri: 1. Devletler arasndaki sorunlarn zmnde sava larak kullanlmasndan vazgemek (sorunlar grme ve anlamayla zlebilir) 2. Eit hakla mak (karlkl karlara sayg)-(kuv-vete bavurmaya son) 3. ilerine karmama (savaa et ayn ekilde onu engellemek iin de kullanlabilir)106 4. lkelerin toprak btnlne s ilmesi. 5. Karkl karlar ve eitlik temeli zerinde ekonomik ve kltrel ibirliini g r liginin gelitirilmesi. 6. Gelime halindeki lkelerle srdrlen ibirliinin salamlat itirilmesi iin tutarl yol izlenmesi. 7. Kresel eitsizliin azaltlmas. Ekonomik refah iyasi zgrln daha yaygn bir biimde gerekletirilmesi. Bar kavram ancak Mahatma Ga ntik devrimcilerde farkl bir anlam kazanr, hatta biraz da fanteziye dnr: "lkelerin i ii iin bar arttr ve uluslararas ilikilerde barn rol ok byktr." Gandi'ninbu arn nasl kurulabileceini, bunu srdrmenin stratejisini nasl tayin edebileceimizi an alacam. Stratejinin kullanlabilir tanmlarndan birisi "koullarla olanaklarn rt Strateji basit, anlalabilir ve uygulanabilir olmaldr. Bu aklamam nda barn str e u argmanlar ne srebilirim: 1. Dnyada barn salanmas iin devletler deil, mille yaknlamaydr. Bu, Ernest Ipsen'in nerisidir. Ben dn alarak bunu gelitirmeye alac s gereken milletler mi birbirine yakmlamaldr, yoksa halklar m? Sanyorum doru yant h r olacak. Savalann kararm politikaclar veriyor, sava askerler yapyor ve barn karar itikaclar veriyor, imzay onlar atyor. ok aktr ki stratejiyi belirleyecek olanlar pol kaclardr. Ancak lkelerin karar alclar ya da politika

122 Gelecei Ynetmek

yapclar, yksek devlet stratejisinde "bar" yoksa, bar srecini ya tehditle uzatr ya t alglamasna bavurarak psikolojik savan tm unsurlarn kendi halklarna uygularlar. srail'in ve ABD'nin yksek devlet stratejisinde bar yoktur. "Souk Sava dneminden ABD ava kazanarak kt. Birinci ve kinci Dnya savalar ile kansz bir zafer olan Sovyetle , Amerikallarn ounluu, barn insanln normal koulu olduuna inanr; savan ya da uikast; bakaldr benzerleri gibi daha snrl iddet olaylarnn patlak vermesine hep a l ve alkantl yzyln, bize barn normal olmadn ve en az zararla kazanmaktan emin savaa hazr olmann en iyisi olduunu reteceini dnm olmalsnz. Maalesef!"107 Ta manl mparatorluu'nun yaylma dnemlerinde de "bar" szcnn karar alclarn szl liriz. Politik ve asker stratejide bar gszlerin yksek devlet stratejismde yer alr. ... Ne pahasna olursa olsun bar elde etmeye alanlar ve gelecek saldrya kar kendi nmak iin gerekli admlan atmayanlar, Machiavelli'ye gre savamaktan daha korkun bir teh likeye girerler: Yenilgiye uramak ve dmann egemenlii altna girmek. Eer savamazsanz anlarn egemenlii altna girersiniz. Kazanan olmak her zaman daha iyidir; nk o durumda iz egemenlik kuracaksnz ve en azndan ksa bir sre iin bir dmannz eksilmi olacakt cu Flavi-us Vegetius Renatus drdnc yzylda her eyi zmledi: "Bar isteyen istesin, zrlann."1119 2. Dnyada barn salanmas iin tek bir siyasi rejimin uygulanmas gereki rmeyi de yine Ernst psen'den dn aldm. Eer hibir d dman olmasayd bu dng sonsuz ama uygulamada, kamu dzenini yeniden kuracak kadar uzun yaayan devletler pek azdr. Yozlama, zayflk ya da kaos dnemlerinden birinde gl bir komu devlet onu ele ge-

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 123

irir ya da silip sprr. "Tek rejim uygulanmas..." Bu bir siyasal peri masal. nsanlk ine gre, hkmdarlarn devrilmesi, bir lkenin bir bakas tarafndan ele geirilmesi ya d ayaklanmalarnn ortaya kmas bizi hi artmyor. Strateji, matematik akln kullanld etik mantkla strateji kurduunuzda ABD'nin Vietnam'da dt duruma dersiniz. Biliyorsu tnam Sava'nn iki mimarndan birisi MacNamara'dir ve kendisi dnya literatrnde "aritmet manya" adyla bilinir. [(4. Blm'de anlatlacak olan ARPA' nn zel proje yn) Washingt n F. Kennedy'nin seilmesinin deitirdii atmosfere tam anlamyla uygundu. Savunma bakan obert S. McNamara, Pentagon'u Amerika'nn stratejik duruundaki 'kitlesel misilleme' felsefesinden uzaklatrp Amerika'nn nderliine kar uluslararas tehditlere 'esnek te verme stratejisine doru kaydrd. Bilim, yeni n gt artk. Kaynak; Hafner-yon; nter s.22-23] Evet, ebedi barn salanmas iin ideal koul dnyann tek bir rejime sahip olm bunun gerekleeceine ancak 68'liler inanabilir! Zaten inanmlard da... nk onlar hep omantik devrimcilerdi ve hayat felsefeleri "savama sevi"ti. Bu gerekten bir stratej idir! (stelik de manevra alann geniletmeyi giriimcinin yetenekleriyle snrlamyor...) ilahlar azaltlmal ya da snrlandrlmaldr. Souk Sava dneminde silahl kuvvetlerde h gidildi, hem de her defasnda zellikle nkleer silahlarda azalt-wma ve snrlama gerekle ildi. Bunun sonucu olarak halklar d politikaya ilgilerini yitirdiler ama gelecek h er zaman savala balad! Nkleer Silahszlanma Antlamas'nm baarszln gz nnde bu k ve kimyasal silahlarla ilgili yaplacak benzer anlamalarn da baarszlkla sonulanaca edebiliriz. Nano teknolojinin yeni tr kitle imha silahlan retmesini de bekleyebil iriz. Ama henz bu yeni tr silahlardan endie etmek iin bir on yl daha gemesi gerek.""

124 GekceiYnetmek

4. Sorunlarn bar ortam iinde zm iin insanlar "eitilmelidir." Bildiiniz gibi ei nda bal bana stratejidir. nsanlarn bar istemeleri ya da bunu destekleyecek davran meleri iin eitim programlan retmek hi kukusuz nemli bir admdr ama tarih boyunca gr r isteyenlerin abas soylu bir davran ol arak .nitelenmi ancak kendileri ou kez hap erde srndrlmtr. "Savan Kkenleri ve Barn Korunmas zerine" (s.570) adl alm belirtmektedir: "Bar korumak isteyen bu devletlerin ileri srd iyi niyetin, tek ynl szlanmann, ittifaklardan kanmann, savan zararlarn retmenin ve tlemenin hibir genel olarak benimsenen tanm ile sava, "hak ve karlarn elde edilmesi iin bir milleti a da milletler grubu ile milli glerinin btnn ortaya koyarak giritikleri mcadeledir" i Mustafa Kemal bugnn gereksinimini de karlayacak bir tanm yapmtr: "Sava yalnz ik deil, iki milletin btn mevcudiyetleri ile, btn imknlar ile, btn maddiyat ve manev ile kar karya gelmesi ve birbiriyle vurumasdr," Gnmzde ve yakm gelecekte fiili a kendini gsteren savalarn tamamen ortadan kalkacan mit etmek safdillik olur. Milletl ras ortamda meydana gelen kar atmalar ve anlamazlklara etkili ve srekli bir zm sava, bir zm arac olarak kullanlmaya devam edecektir. Halihazr koullarda sava or drmak olas grlmemektedir. 5. Yeni aktrler bulunmaldr. Sava nlemek ok nemli ve a le politikaclara braklmamaldr. Gemi savalara baktmzda savalarn kaynann "em iriz. Pek ok kaynaa gre Son 1500 yl iinde 14.000 sava olmu ve bu savalarda, bugnk nun yars kadar, yani milyar insan lmtr.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 125

Tylerinizi diken diken edecek bir baka say daha vereyim: Yaz ili tarihin son 3500 yln da sadece 270 yl sava grlmedi."0 Tm lkelerin sivil toplum rgtleri birleerek global uturabilir. Ortak gvenlik sistemi kurulmaldr. Yeni aktrler "sivil toplum rgtleri" ol . 6. ABD mparatorluk kurma hevesinden vazgemeli, "de mokratik cumhuriyetiler" iktid ara gelmelidir. Silah ve petrol tccarlarnn siyasetteki glerinin krlmas gerekmektedi D strateji merkezlerinin deerlendirmesine gre petrol ve doalgazrn toplam mr eer ABD k ntrolnde olan bir dnyada olursa yz elli yl, ran ve Ortadou lkelerine braklrsa otu i dnya tehdit altndadr. Bush gibi silah ve petrol tccarlarnn temsilcisi olan siyasile in egemenlii dnya bar asndan byk tehlikedir. ABD'nin yksek devlet stratejisinin gerekmektedir. 7. Sava sulan ok arlatrlmaldr. Uluslararas hukukun byk ksmnn stmodern atmalarn kkeninde yer alan ulus-devletlerce formle edildiini unutmamamz- g r. Ve ayrca uluslararas kurallarn, bu devletlerce kendi ilerine geldii gibi grmezden elindiini de akJdan karmamalyz. Bundan dolay uluslararas hukukun gzden dmesi yen 1 Bar koruyucu olmay kabullenmeyen birok asker sonunda bar koruyucular tarafndan su rak yakalanyorlar. Sava sularna kar genileyen uluslararas hareket ki bu hareket Hol 'daki daimi mahkemenin kurulmasn salamtr- gemie gre deerlendirildiinde postmoder baarlarndan biri olabilir. Aleyhine dava alanlar arasnda sadece katliamlar srdrenl Bir Hrvat komutan, General Tihomir Blaskic, Mart 2000'de komutasndaki askerlerini n iledii sulardan dolay 45 yl hapis cezasna arptrld.112 (Yeterli mi? Hayr!) 8. B Bozkurt Gven'in sorusu 'bar kltr' araylarn ortaya koyuyor: Sava, renilmi ya , soru

126 Gelecei Ynelmek

daima, "Bir bar kltr mmkn mdr?" olmaldr. Bar ve sava seenekleri her zaman bi i etik sorunu olmutur. Yani, "Baka insanlara nasl davranmal?" Srf karlkllk ilkesi esinlikle imknsz deildir. Gerekten bar istiyorsanz, bar olun yeter. tekiler kar nsn yapacaktr. Btn byk dinlerin en evrensel ilkesi aadaki dsturda dile getirili asn stemediin eyi bakalarna yapma." te mkemmel bir bar forml. Ama yazk ki i bakalarn bakalar olarak grmeyi srdryor, ama kendimizin de bakalar olduunun fark Ben tekiyim/' diyen air ne anlalyor, ne de ciddiye alnyor.11-1 Son yllarda Unesco, B gibi kurumlarda farkl boyutlarda bar kltr olutu. Ama yeterli deil. Bar hep sava d. Bar dendike sava yapld. stn gce sahip devletlerin, milletleraras kurumlarda o lar ve milletleraras yasalara kar takndklar tavrlar endie yaratmaya devam etmektedi tta bu hkim glere kendini yakn hisseden devletler bile, ayn elikili yollara bavurma kinmemektedirler. Bu atmalarda taraflara, yasalarna imza koyduklar BM Gvenlik Konseyi nin kararlarn zorlayacak etkili yaptrmlar mevcut deildir. Savalar nleyecek uluslara r kurum olmad srece atmalarn sona ermeyeceini rahatlkla syleyebiliriz, 9. okkl ygulanmal. Nedir okkltrllk stratejisi? Farkllklarn kabul ve ynetimidir. ncelikl bul edecek, ardndan okkltrllk vakflar kuracak ve vakflar da global bir vakfa dn tratejik zm bu olabilir. okkltrllk stratejisi "bar iinde birlikte yaama politik i ifadesidir,

DENEME 2: Sava ve Demokrasi 'Sava ne zaman kanlmazdr?' 'Sava ne zaman sz konusudur?' sorularn sorsak, sanyoru e kolaylkla

Sihirli ve ekici Kavram: Slmleji 127

veremeyiz. Ama asker stratejinin ustalarndan Cari von Clause-witz yant yle veriyor: " ava, byk karlarn kanla zmlenen almasdr." Ve devam ediyor; "Sava, ciddi bir a " John Keegan, Clausewitz'in sava tanmn hatal bulduunu belirtmitir. Sun Tzu'dan, Mac velli'ye, ondan da Liddell Harf a kadar birok stratej, teorik olarak sava tanmlamtr. dikkat ekici olmakla birlikte, stnde durulmayan bir konu da udur: nsanlk tarihi boyun a hep sava stratejisi retilmiti]' de, hi bar stratejisi retilmemitir! Neden acaba? um bunun yant sava-politika ilikisinin analizinde yatmaktadr. 2005 ylndan baktmz evletlerin, ulusal karlarn korumak amacyla savatklar gibi bir nerme ne srebiliri tz der ki: "Politika ynlendiren akildir, sava ise sadece bir aratr." Gnmzde bu, ne k r geerlidir, hi kukusuz, tartmaya muhtatr. Daha nceki blmde yaptmz tanma gr n kararlara 'stratejik', onlara uygun den hareket ve harekt planlarna ise 'strateji' ad verilir. Stratejik dnme ise, rakibe stn gelme ve bunu da, ayn eyi onun size uyg ya altn aklda tutarak yapma sanatdr." imdilik bu tanmlar bir keye brakyoru rasi olgularna dnyorum. Bana gre her ikisi de birer kltr esidir ve alglamaya bal i siyasal rejimden farkl olarak bir sistemdir. Ne denli arzulu ve istekli olursanz olun yaama geirilmesi kolay deildir, yaanarak, bedel denerek reniliyor. Tarihlerind e yaam anlaylarnda sava bir kltr olarak benimsemi Avrupa iki dnya savanda 70 mi bettikten sonra, gnmzde ABD'den deiik bir felsefe benimsemitir. Bu farkllk tehdit a sn farkllatrd gibi ulusal gvenlik tanmndan terre dek pek ok kavrama deiik ta neden olmutur. Oysa Ku-zey-Gney savan gz ard edersek, topraklarnda hi sava yz g nin kltrndesava, kolayca uygulanacak bir mdahale biimi olarak alglanmaya devam etmek ir.

128 Gelecei Ynetmek

Ayn ABD'nin demokrasiyi nasl alglad ya da tanmladna da bakmakta yarar var. Willia aydut Devlet" adh yaptnda bu konuda bir deerlendirme yapm'"; Yllar boyunca Washington'un resmi makamlar tarafndan yaplan aklamalar demokrasiyi bas te indirgemekte, genellikle sadece seimlerle ve sivil zgrlklerle eitlemektedir. ala yiyecek, barnacak yer bulabilmek bile bu eitliin paralar deildir. Bu yzden alarla, zlerle, tedaviden yoksun hastalarla, ok az okuma yazma bilen, isiz, ikence gren, sev dikleri kiilerin dev-. letin gz yummas sonucunda ortadan kaybolduu ya da ldrld in dolu bir lkede yaamann adna 'demokrasi' denebiliyor. Byle bir lkede, iki ya da drt y bir belirli bir yere giderek ve sef yaam koullarnz dzelteceine sz veren ama bunu g ecek ileri hibir ekilde yapmayacak oian u ya da bu kiinin isminin nne (bile bile) a koymak, bir lkede demokrasi olduunu gsterir m? stelik, byle bir toplumda asgari dze bir zgrlk bulunmas gerekir. Bir insann, mevcut gler hakknda ya da toplumun sorunla e grlerini, bu grleri aklamann olaylarn geliimi zerinde bir etkisi olsun ya da ndrlma korkusu duymadan ifade edebilmesi byk lde o toplumun insani zenginliinin gs dir. Yunanca halkn idaresi demek olan bu szck, halkn gerekten kendi istedii gibi yaa anlamm ierir. ABD'nin demokrasiyi bu dar anlamyla tanmlamas bir rastlant deildir. So ava boyunca, 'serbest ve adil' ok partili seim: lerin olmamas ve sivil zgrlklerin ye li dzeyde bulunmamas Sovyetler Birlii'ni ve uydularn belirleyen zelliklerdi. Ancak, b lkeler, yurttalarn alacak i bulma, yiyecek, salk hizmetleri, eitini, vb. bakm rak olduka iyi bir yaam standardna kavuturdular ve bunu yaparken her zaman ve her ye rde mevcut Brezilya ikencelerini ya da Guatemala im mfrezelerini kullanmadlar. Ayn za anda, Souk Sava srasnda Amerika'nn mttefiki olan nc Dnya lkelerinden birou in aket blgeleriydi; bu lkelerde, seim sandnda geecek 60 saniye dnda, muhalif dnc zla etkili deillerse ve bir harekete dnme tehdidi tamyorlarsa, tolerans gsterilirdi

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji ]29

Doal olarak, Souk Sava dneminde bu tr takm dizlileriy-le propaganda puanlar kazanm yolu, takmnzn erdemini yceltmek, dmanmnkini ise ktlemekti. Birincisini 'demokrasi sini ise 'totaliter' olarak nitelemekti. te bylece, Amerikallar seimler olmad takdi ir lkede hibir ilerlemenin salanamayaca dncesine iman edercesine inandrldlar. On ri demokrasiyle ve demokrasiyi seimlerle zdeletirmeleri retildi. Eer William Blum'un uduumuz deerlendirmesi doruysa, ABD'nin sava yoluyla Irak'a demokrasi getirecei tezi hangi llere gre gereklik pay tamaktadr? t*

Tm kuramclar savan ne olduunu deil, nasl olmas gerektiini arklamaya almaktadr nmlad gibi savan hi kukusuz ekonomi, diplomasi ve politikayla balants vardr ama zerlik yaratmaya yeterli deildir. Sava, kesinlikle diplomasi ya da politikaya benz emez, nk deer yarglar ve yetenekleri politikaclar ve diplomatlardan ok farkl insan afndan yaanr.""5 Kuramclar sava, ba sonu belli olan bir olay olarak deerlendirir. a Afrika, Balkanlar, Kafkasya'da yaanan yerel savalara taraf olan ya da dolayl etki lenen uluslar, deyim yerindeyse "babozuk topluluklarn" savalarnda hangi argmanlarla " trateji" retebilecekler? Bu tr savalar "byk gler" planlamsa sava bir ara olarak rken, savaanlar iin bir "amatr". Sava kuramclarnca pek hesaba katlmayan bir e de Rusya'nn batakla sapland eenya'da Rusya Genelkurmaymn gz ard ettii konu, sava u. Halbuki benzer deneyimi Afganistan'da yaarmlard. Afrika'da Hutularla Zulularm sa vanda olduu gibi bazen "teori" gerei gstermeyebilir.

130 Gelecei Ynetmek

1.2.1. Postmodern Sava ABD'nin 11 Eyll sonras Afganistan' vuracan aklamasyla birlikte, kimileri bunun bir acan, kimileri bir atma olacam, kimileri de tek tarafl harekt olacan ne srd a yaplm savalar konseptinden bakarak bir deerlendirme yapmaya altk. Afganistan'a v a saldrnn tekilerden ne fark olacakt, onun analizini yaptk. 20. yzyl iki byk dn Sava ile onlarca yerel ve blgesel savaa tank oldu. Bazlar Atlantik tesi gcn doru ettii savalar, bazlar da ayn gcn mdahaleci olduu ve "zc" rol oynad savalar celikle uluslararas ilikiler disiplinine gre sava nasl tanmlanyor, bunu grelim. "ki ya da daha ok devletin birbirlerine iradelerini kabul ettirmek amacyla ve devle tler hukukunca dzenlenmi kurallar uyarnca yaptklar silahl mcadele. Sava, silahl ku ce yaplan bir mcadele olduundan bir devletin, dierine kar girimi olduu tek tarafl ar, dier devlet tarafndan ayn ekilde karlanmadka sava saylmamaktadr. Ayrca herh ava halini almas iin devletler arasnda cereyan etmesi gerekmektedir. Bir devletin si lahl kuvvetleriyle silahl fertler arasndaki atmalar, asilere veya deniz luydutlarnm iriilen hareketler sava kabul edilmemektedir. Sava, devletler hukuku kurallarm uygun olarak gerekletirilmek durumundadr. Sava halinin balamasndan itibaren, sonuna kadar, savaan devletler arasndaki ilikilerde sava hukuku kurallar, savaan devletlerle tarafs devletlerarasnda ise tarafszlk hukuku kurallar uygulanr. Sava hakk klasik devletler uku doktrinine gre, egemen devletlerin bata gelen haklarndan birisidir. Ancak nce 19 28'de imzalanan Briand-Kelbg Pakt, daha sonra BS'te kabul edilen Birlemi Milletler An tlamas ile sava uyumazlklarnn bar yollarla zlmesi prensibi gereince kullanl olarak kabul edilmitir."

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 131

Clausewitz On War (Sava stne) adl klasiklemi eserinde, 'sava, "politik temaslarn" karmasyla oluan devamdr' yargsn ne srer. Ama bugnk durum daha karmaktr ve van, politikann devamn salayan bir sre olmadn grmekteyiz. Bir asker doktrin, r karmdr: Politik unsur ve teknik-asker unsur. Politik unsur tekine gre daha baskn Sava bir aratr ve Afganistan'a mdahale analizinde "Souk Sava dnemi uygulanan stratej e politikalar, bugnk sava karan temel etken olmutur" sonucuna varmaktaym. ran-Irak ortaya k srecinin analizi de aka kantlamaktadr ki politika, sava dourmutur. I olgunlama sreciyle, Afganistan'a mdahale sreci ayn taktik hatalardan kaynaklanmtr. kez daha belirtmekte fayda var. Asker politik stratejiye teknik olarak "grand str ategy-byk ya da yksek strateji" den mektedir. ABD'de ounlukla kullanlan deyim ise "ul sal g venlik stratejisi" ya da "ulusal strateji"dir. . I 2002 ylnda deitirilen NATO d oktrini ve ulusal gvenlik kavramna terrizm ile mcadele dahil, eklenen yeni argmanlar boyutlaryla analiz etmek gerekir ama oraya dnmeden, ABD'nin Afganistan'a mdahale m antn, bir baka adan, Pentagon'un 1984 ylnda yaynlad bir resmi belgeden, nemim a bir kez daha aktaryorum. Gnmzde de geerli olan buradaki tanma gre ulusal strateji, lusal amalara ulamak iin bar ve sava zamannda silahl kuvvetleri ve onunla birlikte lusun politik, ekonomik ve psikolojik glerini gelitirme ve kullanma sanat ve bilimid ir." Yine bu kaynakta asker strateji de yle tanmlanmtr: "Kuvvet ya da kuvvet tehdidi gulama yoluyla, ulusal politika hedeflerine ulamak iin silahl kuvvet kullanma sanat ve bilimidir." ABD'nin daha nceki Afganistan ve Irak mdahaleleriyle ran ve Suriye'y e yapacan ilan ettii saldrnn ve bundan sonra eitli lkelere yapmak zorunda olduu genel mant yukarda tanmlanm olan ereve iindedir,

132 Gelecei Ynetmek

ABD'nin mdahale stratejisinin en belirgin g stnl "hzl mdahale gcdr". ABD Sila yurtdnda mdahaleci operasyonlar yrtme amalan iin muhafaza edilmesi, temel grevi ke sal topraklarn savunmak olan teki lkelerin silahl kuvvetlerinden onu ayran en nemli f rktr. Politikaclar, asker strateji uzmanlar ve ou tarihi asndan sava, topraklar si ya da ulusal onurun yenilenmesi mcadelesi saylabilir. Bundan sonra yapacam analiz , bu deerlendirmenin hakll-hakszl stne deil, savan yeni "formatnn" tanmlan bles Gray, 1980 sonras ortaya kan atmalar, daha nceki blgesel ve dnya savalar k yrmak iin "postmodern" olarak tanmlyor. Bana gre de doru bir deerlendirme. "Postmodern sava, silahlarn gelimesini en st, byk gler arasndaki fiili asker kap t dzeyde tutan bir uluslararas gerilime ve bunun sonucunda ortaya kan silahlanma yar dayanyor. Ve bu sava sylemi, elektronik ve biliim teknolojisinin vek trel bilekesi k "

nsanlk tarihi gerekte savalarn tarihidir. Teknolojinin geliimi de, ister iimize sind lim isterse sindirmeyelim, sava endstrisine yaplan yatrmn sonucudur. Uzun insanlk ta inin analizine girmeden 20. yzyl savalarn ieren ksa bir deerlendirmeyi deneyelim. ' n savalarn balang noktas hangisidir?' sorusunun yantn vermek g olmakla birlikte, van" balangc olarak Birinci Dnya Sava'm gsterebiliriz. Birinci Dnya Sava'nn as en ksaca yorumu, "siper sava" oluu ve buna gre teknolojinin gelitirilmesidir. kinci Sava'nda ise gelitirilen zrhl ate gc destei ile uaklarn stratejik kullanmyla erin nemi ortadan kalkt gibi stratejik derinlik konsepti de yerleti. Denizalt teknolo isinin gelitirilerek sava alanna srlmesi modern savan en belirleyici ynlerinden bir lmutur. Ancak her iki sa\a da topyekn sava konseptindedir ve

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 133

buna gre gelitirilmi asker doktrinler erevesinde uygulanmtr. Her iki savan genel kazammna dnktr. Ve her iki sava da ABD'nin mdahalesiyle sonlandrabilmitir. Atom bo birlikte "topyekn-total-sava" konseptinin kt grld. Uzmanlarn yaygn gr moder tamamen yok olmasnn on ile yirmi yl arasnda srecei ngrlyor. Modern sava teknii u? Bunun bence en ksa yant bilim ve teknolojideki gelimeler. Bu noktaya geli srecini e ksaca ana balklaryla belirtelim. Gerilimli bir Souk Sava dnemi... Topyekn mdahal ejisinin ekiUendirildii Berim ve Kore Krizleri... Esnek Karlk Stratejisi (1960'larn s nunda NATO'nun kabul ettii asker strateji).,. Dehet dengesi... Yumuama... Stratejik Silahlanma Snrlandrlmas... Orta Menzilli Nkleer Kuvvetler Antlamas... te yandan yi yzyl, gayrinizami savalar ile yeni teknolojilerin snand blgesel savalara da sahne erilla savalarna birka rnek vermek gerekirse, in Halk Sava, Vietnam Ulusal Kurtulu ilistin mcadelesi, eenistan Sava saylabilir. Afganistan'a mdahale kararyla birlikte daha fazla ilgilendiren blgesel savalar ise; Kore Sava, Arap-srail savalar, Kbrs ran-Irak Sava, Afgan Sava, Falkland Sava, Krfez Sava, Bosna ve Kosova savalar yaanan Etiyopya, Somali, Ruanda savalar olarak sayabilir. Teknolojinin geliimi ve ku llanm amalar nedeniyle gnmzde geen ve bundan sonraki savalar da "Bilgi Sava" ad Eer aklamalar doruysa, son deerlendirmeler, Afganistan'dan istenildii mkemmellikte ormasyon ak salanamadn gstermektedir. Bu konuda yalnzca dnemin Babakan Blent yeterli ve doru istihbarat bilgilerine sahip olduunu aklad. Enformasyonun ve enforma syon savann ne denli vazgeilemez bir unsur olduu net biimde ortaya kmaktadr. Bilgi rn kullanld ortamda enformasyonun ilenmesi bir asker operasyon; bu veri deer-

134 Gelecei Ynetmek

lendiricileri ise, smaklardaki ya da sava komuta merkezlerindeki postmodern savalar o arak adlandu'ilmaktadr. Bu pencereden baktmzda, ak kaynaklardan (gazeteler, TV'ler) e yaacak asker mhimmatn miktarn hesaplamann dnda Afganistan'daki Talibanlarm ans n aada baka bir adan deerlendiriliini okuyacaksnz, buraya gemeden C2'den C4I2'ye iinin ksaca stnde durmak istiyorum. Asker kuramclar uzun bir sre modern sava iin C ani komuta ve kontrole gereksinme olduunu belirtmilerdi. Postmodern savan ilk yllarnd C3I'ya, yani komuta, kontrol, iletiim ve istihbarata gerek duyulurken, 1980 sonl arnda C4I2 yani komuta, kontrol, iletiim, bilgisayarlar, istihbarat ve iilerlik n pla na kmtr [iilerlik, sistemdeki br bilgisayarlar ve insanlarla konuabilen bilgisaya mna gelmekte]. ABD'nin Krfez'de ve Balkanlar'da mdahale ettii iki savan tekniine bak Basra Krfezi'ndeki atma iin uzmanlar, "ki sava arasndaki deiimi ifade ediyor," d ler. Bu sava iin kullanlan ortak adlandrma "bilgisayarlarn yon verdii" atmalar bt ibersavalara gre bilgisayar, zaman ve mekn bakmndan savan geleneksel snrlarm de ramn savunucularnn deerlendirme yanlglar, Vietnam Sava'nm elektronik muharebe kura e dtkleriyle ayndr. Balkanlar'a ABD'nin mdahale konsepti "bar kurma" olarak akla sava teknolojisi ise "ofansif siber-sava" silahlaryd. Uzmanlara gre Yugoslav komuta, kontrol ve hava savunma sistemlerini bozmak ve kullanlmaz hale getirmek iin her tr l virs kullanld. ABD'nin bombardman sreci hackerlar iin ciddi bir snavd ama sonucu Artk'sava simlasyon merkezinde yaplyor. ABD asndan deerlendirme yaptmzda, her da asker kayb asndan riske girmeden sanal ortamda sava kazanmak stratejisi gibi yeni bir dncenin asker alanda hayata geirilmek istendiini syleyebiliriz. Eer bu stratej

Sihirli ve ekici Kavram: Stmteji 135

muharebe meydanlarnda taktik enformasyon sistemleriyle birletirildiinde baar getirirs e, doktrinletirilecektir. Gray'e gre, Srp operasyonunun karmak sonular enformasyon s operasyonlarnn ne kadar snrl olabildiini gstermektedir. Pro-Srp ve Pro-Kosova web s rine yaplan baz hacker saldrlar dnda Yugoslav seferinde yeni olan bir ey yoktu. "Es lan daha nemliydi. Hassas silahlarn kullanm konusunda o kadar ar bir gven vard ki, a Belgrad'daki in Bykelilii bombaland. Bu savan mant bar salamak zerine kur politikay temsil ediyordu. atmalarn bile uluslararaslamasyla birlikte savan k nu da devam etti. Son olarak da, eski atma biimlerinin -etnik temizlik erevesinde tec vz, ikence ve cinayetileri teknolojinin son rnekleriyle bir arada olduunu gryoruz. Po tmodern savan unsurlar ad verilen bir dizi unsuru oluturan eler bunlar. Savalarn modern akma uygun olarak bar iin yaplmaktadr ama, Afganistan ve Irak sava ne iin y ? Postmodern olarak adlandrlan bu yeni yapnn, Irak'ta savan kendisinin kriminal-leme in nne geebilecek midir? Afganistan'da olan bitene baktmzda bu tr mdahalelerin ken kriminal hale geldiini sylemek iin strateji ustas olmaya gerek yoktur. Her ne kadar General Norman Schwarzkopf, "Bilgisayarlar olmasa baaramazdm," demise de, yakn zama nlarda tank olduumuz Krfez ve Balkan savalarna baktmzda, savalarn yle iddia edi l olmadn gryoruz. Yine bu rnekler, teknoloji ve hava gcnn de sava kazanmak, tar kurmak iin yeterli olmadn kantlamtr. Gen mhendislii, biyolojik ve kimyasal silah daki gelimeler, nkleer silah ve maddelerin kolaylkla satn alnabilir oluu gereklerini gz nne aldmzda aritmetik stnln yeterli olmadn deerlendirmek iin "falc" ki, biyolojik ve kimyasal silahlar yoksulun atom bombasdr ve sava kesinlikle denet im altna alnamaz. i: *J I

136 Gelecei Ynetmek

Eer aritmetik stnlk sava kazanmak iin yeterli olsayd, ABD'nin Vietnam sendromu imdi ratrde olmayacakt. Daha nce de belirtilmiti. Bu savan mimarlarndan Mc Namara'nn lk metik manya"dr. ABD'nin Vietnam yenilgisi ortada olduuna gre, 'aritmetik akl' ile 'ma ematik akl' arasmdaki tercihin hangisi ynnde yaplmasna yalnzca 'stratejler' de herk rar vermelidir. Hem yukardaki Balkan ve Krfez mdahalesi hem de Afganistan ya da ola s teki blgelere mdahale, ileri ya da yksek teknolojiyle dk younluklu sava stratej ade almasdr, tehisinin, tartlr olmakla birikte yanl olmadn dnyorum. Hem Irak'ta eitsiz bir kapma oldu ve olacak. Gra/in deerlendirmesi ok yerinde: "leri teknoloji yenilgiye uratlabilir, ama bunun iin rgtlenme, sadakat, sabr, siyasa ek, istihbarat, halk destei ve mttefikler gere-

kir." Saddam bunlarn ok azma sahipti, Ladin ise Afganistan'da hemen hemen hibirine sahip deil. in ilgin yan Ladin, Afganistan dnda daha fazla eye sahip grnyor. S nistan'a ve Irak'a mdahale, total bir sava deil "snrl sava" olacaktr. Corafya, sil efler asndan kstlanabilen bir sava olacaktr. Vietnam yenilgisine bakarak, Irak ve Af istan' deerlendirmek pek doru olmaz. Neden? Hc Chi Minh bir asker stratej idi, oysa Saddam ve Ladin deiller. Vietnam, Irak ve Afganistan ABD halk ve askerleri asndan far kl psikolojik motivasyon tayor. Vietnam zaten batan kazanlrnayacak bir sava olarak g u. Minh, ABD ordusunu ormana ekti, oysa Irak ve Afganistan yzey ekilleri asndan farkl Sovyetler'in Afganistan deneyimi ve eer yazlanlar doruysa Trkiye'den istenen Krmz Be ilerin deneyim destekleri Talibanlarn iini ok zorlatracak. Kt stnde ya da kararg etik okluk, savan kazanlma garantisi deildir. Ama, yeni teknolojilerin, simlasyonlarm taktik ve stratejilerin uyguland, gelecek savalarnn ipularn greceimiz bir harek

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 137 OKUMA PARASI: Ordu-Nintendo Birleimi ve ocuklar in Asker Oyunlar I

Askeriye ile elektronik oyun endstrisi arasndaki iliki, i 1980'lerin balarnda A.B.D. Ordusu Atari firmasna, Bradley Sava Arac (greli olarak hafif ve hzl hareket eden bi tank) srcleri iin eitim arac olarak kullanlmak zere Battle Zone f isimli oyunun r versiyonunu sipari ettiinden beri sr] mektedir. O zamandan beri asker ve oyun (ye tenek ve rn) arasnda simbiotik (ortak yaamsal) iliki olumutur. Elence endstrisine tannm askeriye mensuplarndan olan, Kuzey Karolayna'da bulunan Interactive Magic'in b akan J.W. "Vahi Bill" Stealy, oyunlarda gerekilie adanmtr. Stealy "Hayali (fantezi ar oynamam. Macera oyunlar oynamam. Ben Hava Kuvvetleri Akademisi'ne gittim ve bi r subaym. rendim ki gereklii alp ondan bir eyler retmeliyiz," der. Stealy'nin en so jesi, asker teknoloji ile sivil oyunlar arasndaki gittike belirsizleen izgiye dikkat ker. Firmasnn yakm zamanda piyasaya srd Carrier Strike Fighter isimli uu similasyon nunda iF/a-18E ua, uak gerek hayat ta genel operasyonlarda henz yerini almadan kullan akta dr. Oyunu olabdiince gereki klabilmek iin Stealy ve ara trma ekibi iF/a-18E'i uularn gzlemekle kalmam ,ayn zamanda programclarn oyunu tam doru hale getirmeler isi USS Abraham Lincoln'da bulunarak fotoraf ve videolar ekmilerdir. Emekli bir Den iz Kuvvetleri pilotu ve Interactive Magic'in nde gelen oyun tasarmclarndan olan Jim Harler, "imdi donanmann cephaneliinde bulunan en lmcl jetlerden birini uurmann heye rekten simle edebiliriz," demektedir. Baka bir asker, Marine Doom'un yetenekli yara tcs Daniel Snyder u anda zel sektrde almakta ve askeriyeye eitim amac ile satla unlar gelitirmektedir. Snyder gibi * ' h ' ' { '$' \ t?

138 Gelecei Ynetmek

oyun tasarmclar, daha deiken ve esnek alma ortam, daha ksa tasarm dngleri ve d bi nedenlerle askeriyeden zel sektre gemektedir. Ama ayn zamanda GT Interactive'in e ski kdemli yapmcs Dante Anderson gibiler de yetenekli ordu personelini ticari oyun dn yasma gemeye ayartmaktadr. Anderson, ordu ile oyun endstrisi arasndaki artan sinerji ye hi de yabanc deildir. Yllk rtibat Konferansnn (Connections Conference) emektar riye-Ninten-do Bileimi'nin etkileyici bir rneidir. A.B.D. hkmeti tarafndan gereklet n konferansa, "asker ya da popler sava oyunu paketlerinin modellemesi ya da gelitiri lmesi ile ilgili" herkes davetlidir. Katlmclar arasnda Savunma stihbarat Tekilat'nm fense Intelligence Agency) ve GT Interactive gibi oyun firmalarnn personeli bulunm aktadr. Konferans gndeminde "Sava oyunu tasarmnn temelleri" ve "Savunma Bakanl Sav r" gibi balklar bulunmaktadr. Bu iki sektr arasndaki egdm, hkmete bilim ve tekno rnda tavsiyelerde bulunan Ulusal Aratrma Kurulu (National Research Council) tarafnda n "dier tarafn modelieme ve simlasyon teknolojilerindeki yeteneklerinin daha iyi an lalmas ve daha ileri ibirlii iin olas alanlarn belirlenmesi" ynnde aktif olarak d ektedir. birlii, oyun yapmclarnn askeriyeyi gzlemlemelerine izin verilmesinin ya da sektr arasnda yetenek transferinin gereklemesinin tesine gemitir. 1997'de Massachuse Cambridge'deki MK Technologies, hem ticari hem de asker pazarlarda piyasaya srlecek amfibi bir bilgisayar oyunu olan Marine Exed Unit 2000'i yaratmak iin ilk kez Sa vunma Bakanlndan 'ikili kullanm szlemesi' hakk kazand. MK Technologies'in kurucula ri olan Warren Katz'a gre, "MK'm Savunma Bakanl ile video oyunlar endstrisi ara-smda t ikili kullanm i modeli, asker mteriler iin profesyonel kalitede ve dk maliyet alayacak ve sivil pazara bugne kadar retilmi en gereki oyunlar sunacak."

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 139

Askeriye-Nintendo Bileimi (kaynann ou Amerikallarn vergilerimiz olan) ocuklarmz ir olan ve bylesi sloganlara sahip oyunlar retmekte: "Frengi dnda tamamen gerek ordu ibi", "Napalmm kokusu", "Fzelerini dorudan dman hedeflerine gndermenin doyumsuz zevki ", "Tanklar havaya uuran cephanelerin ve gs gse savata helikopterleri indirmenin g ", "yisi mi asker emniyet kemerlerinizi balayn! Hayatnzn adrenalin salgs ile kar iz"... ocuklar, A.B.D. ordusunun asker eitiminde kulland oyunlar ile oynamaktalar. oc klar, asker eitiminin iyi bilinen disiplini olmasa da, asker personelden daha sk ve daha uzun sre "oynamakta". Ekranlarda sergilenen ve dman askerleri ve sivillerle b an koparan "gerek" ileri teknoloji asker operasyonlar az miktarda Amerikan nedenselli ile sonulanmakta. Ekranlarda yaplan "sanal" ileri teknoloji savalar ocuklarmz iddet arszlatrmakta ve onlar ldrmeye programlamakta. "Doom gerek olacak" bir imgelem (fant ) halini almakta, Oyun gittike savaa, sava ise gittike oyuna benzemekte. Bu oyunlar General Schwarzkopf'u endielendirmekte: "Bence bu rktc. Bir Nintendo oyununda grlen klikle ban kopmas beni sinirlen diriyor. Orada ocuklar, insanlar paralayp havaya uu ." Kaynak; John Nnisbi, nsan ve Teknoloji, s. 76-78, (Trkesi: Orkunt Ayaz, Huba Ylchran chparo ayan Kileci), CS Yayn, stanbul 2001.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 141

1.2.2. Mikro Milliyetilik-Etnik Terr, Mikro lekli Savalar Chris Hables Gray "Postmodern Sava" adl yaptnda, "Yzylmzn tarihi 1914'ten 1995'e, sm'dan Bosna Hersek'e basit ve ackl bir hikyedir," der. Bu mercekten bakldnda, moder at'nnbin yllk tarihinin tamam, Saraybosna'nm yarm yamalak smrgeletirilmesi, gelip tleri, sonu gelmez etnik, dinsel, emperyalist ve ideolojik savalaryla yryen dolambal ikyesinden karlabilir. Elbette bu yknn hep "ayn" olmas korkutucudur. Belirleyici k pitalist atmasnn sona ermesinden sonraki birka ylda evremizde olup bitenlere bakars unun ayn zamanda gerek bir hikye olduunu grrz. O halde, dnyadaki birok sava uygar verilen bu byk Manesyan mcadelenin -krmz, beyaz, maviye kar kzl- bir paras ola . Artk "Souk Sava" kazanld; ama gelin grn ki savalar eskisi gibi srp gidiyor. im va"n erevesinden yoksun kalan bu savalar birok bakmdan gemiin kbuslar olarak ort anlar, ve Kafkaslar'da rza geme, cinayet, etnik temizleme ve igal savalar. Afrika ve Gneybat Asya'da kabile savalar, Orta ve Gney Amerika'da acmasz basklar ve kyl sav a ve Asya'da-ki milliyeti terrizm, Ortadou'daki petrol savalar, Japonya'daki gaz sald ve ABD'deki kimyevi bombalar gibi arlarn (dinsel ve ideolojik) terr, Afrika ve Asya'n baz yerlerindeki devlet gcndeki kktencilik, her yerde ortaya kan dinsel atmalar"6. 'nn eitli lkelerinde, zellikle Almanya'da yabanc kart ldrme eylemleri ile Avustr gibi Aborjinlere kar yaplan ayrmcl da mikro lekli savalar arasna katmalyz. So zl izlenirken kreselleme kavram duyuluyor, ii doldurulmaya allrken de milli uslararas sisteme oturuuna aknlkla tank olunduu srete, ayrlk terrle beslenen istemleri gndemi kana buluyordu.

142 Gelecei Ynetmek

Henz "Souk Sava" srerken IRA, ET A, BASK, PKK ayrlk iddet rgtleri -k nedenle ara dayansa daAvrupa'y sarsyordu. Bu rgtler gelimi ya da gelimekte olan lkelerde ey apyor, yoksulluk ve basknn sonucu olarak 1960'lann sorundan itibaren siyasi gndemi ig al ettikleri iddia ediliyordu. Uzun yllar, gelimi Avrupa lkelerinin bana dert plan id olojik terr (Almanya'da Kzl Ordu Fraksiyonu, talya'da Kzl Tugaylarn eylemleri gibi) ini ayrlk etnik terre brakmtr.117 Baz blgelerde de din ve etnik kimlik istekleri trel atma da iin iine sokulup ekonomik yoksunluk payanda edilerek, mikro milliyeti i mler trmandrlmtr. Etnik atmalar 2000 yl banda son on yla gre ok yavalam in sonucu olarak grdmz "etnik temizlik" eksenli silahl atma olasl da ortadan k ye dnp baktmzda Afrika'daki Hutu-Tutsi atmas "kabilecilik" kimliklerinin korunmas nrken, Kafkasya'daki Ermeni-Azeri, Avrupa'nn yan banda Srp-HrvatBonak atmas tek aklanabilir mi? Hangi kavram kullanrsanz kullann ve nereden rnek verirseniz verin d en tek ey yz binlerce insann ldrlddr. 1987 ve 1988'de byk apl silahl atma ee ulat [Byk apl silahl atma, iki ya da daha azla hkmetin asker gleri ya da bir organize silahl grubun asker gleri arasndaki uzun sre devam eden sava ve tm at a en azndan 1000 insanm sava nedeniyle lm durum olarak tanmlanr]. Sonra 1991'de say za st, 1994'te otuz (Carter Merkezi verisi) ya da otuz drde (SIPRI verisi) ykseldi. u atmalar 27 veya 28 farkl yerde cereyan etti. 1995 istatistikleri 25 yerde 30 byk a ilahl atma belirledi. Ancak bu tr atmalarn says dtyse de, bunlarn iddeti ve izm de ykselmektedir. ou terrist saldrlar, imdi sekler gruplar ya da bireylerden o k ya da dini il-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 143

hamli gruplar tarafndan yaplyor. 1996'da Amerikan Dileri Bakanl'nn yllk "Global nde baka bir eilim rapor edildi: Bireyler ya da gruplar tarafndan yrtlen saldrlar K , Irak, Libya, Kuzey Kore, Sudan ve Suriye gibi devletler tarafndan desteklenen t errizmi ok fazla glgede brakt.1" 1996'da baslan bir SIPRI raporu, sadece eski Yugosla ya'da 1991'de silahl-atmalarn balamasndan bu yana 65.000 kiinin ldn gstermekt 5.000'inin Bosna-Hersek'te've 10.000-inin Hrvatistan'da ldrld kaydedilmitir. Afgani Cezayir, Angola, Azerbaycan,. Banglade, Burundi, Kamboya, Kolombiya, Endonezya, E rmenistan, Guatemala, Grcistan, Hindistan, ran, rak, srail, Liberya, Burma, Peru, Fi lipinler, Ruanda, Somali, Sri Lanka, Sudan, Tacikistan, Trkiye, ngiltere ve Zaire' de yzbinlerce kii ld. Ancak nemli olan ey bu atmalarn ounun tek bir lkenin sn , bunlar egemen devletler arasndaki ulusal atmalar olarak deil, etnik, dini ve kltre gruplarn kimlikleriyle balantl atmalar olarak grlmektedir. Bu global etnik, dini byk grup kimlikleriyle balantl atmalar olgusu Hugh D.S. Greenway'in 1992'de Boston al'daki yazsnda, "farkl kltrlere ait insanlarn bar iinde birlikte yaamasna izin ekler, yasalar ve medenilik, tm Avrupa'da ve tesinde kyorlar, etnik nefret canavar se best kalyor," biiminde ifade edilmitir.12" Uluslararas Komisyon'un Balkanlar Hakkndak i Raporu'n-da13' "Souk Sava" sonras Avrupa'da ilk "dalan devlet" olan Yugoslavya'da b ir i sava olarak balayan atmalar, ksa bir sre iinde egemen devletler arasnda bir kken itibaryla devletleraras deil devlet ii ve etnik bir nitelik tad akt. Dn larla snrl kalmamakla birlikte ncelikle Bosnal Suplarn sava boyunca uygulad akll hetti. Hrvatlar ile (Mslman) Bonaklarn Srp saldrganlna ve vahetine kurban gitti laflar sonucu kan atmalarda taraflar sk sk terr eylemlerine bavurmaktadrlar. Etni olojik, dinsel ya

144 Gelecei Ynetmek

da ekonomik nedene dayanan terrizmden farkldr. Etnik terristler temsil ettiklerine i nandklar etnik grubun siyasal amalarna hizmet iin eylem yaparlar; bunlar gerilla sava apan gruplarla benzerlik tarlar ve ou kez proto-gerilla hareketi olarak tanmlanrlar. tnik terrizm rkla yakndr. Hitler'in Yahudi soykrm da bir eit etnik terrizm sa rrizme ynelenler ilerine bakalarn almaktan holanmazlar; rnein Tamil gerillalarna en bakalar katlamaz. Etnik terrizm, daha az ulusalc olan dinsel terrizmden de farkld 2 Yukarda sz edilen "Rapor'a" (1998, 62) gre, uluslarn birbiriyle atan tarihsel haf ak noktasn snrlar oluturur. Balkanlar'daki tarihsel deiim alanlarnda da bazen, at ki hafzalar ile atma arasnda sadecebir admlk mesafe vardr. Etnik ve siyasi snrlar le akmamas, Balkanlar'daki ulus devleti kurma srecinin nnde hl almas gereken bi usuz. Bir yaklama gre bugnk atmalar, ulus devletlerin oluum srecinin tamamlanmas meden kaynaklanr. Balkanlar'la baladk, yine oradan devam edelim. Noel Malcolm, Balk anlar anlamak iin Kosova tarihiyle ilgili yazd kitabnda "etnik nefretin" Bat tarafn anl alglandm ifade etmektedir. Hrvatistan ile Bosna'da yakn dnemde yaanan sava k t'da yaygnlkla geerli gr, bunlarn yerel topluluklar arasnda karanlkta kalm, anc etin patlamasyla balayan birer "etnik atma" olduu eklindeydi. Bu yaklam bir btn tibaryla yanlt oysa.123 Dorusu neydi? Malcolm'a gre sava politikaclar karmt. rduu bir soruya verdii yamtta ayn snrlar iinde bile farkl nedenlerle etnik ayrlk y elirtmektedir. "Kosova'da Srplar ile Arnavutlar arasnda meydana gelen atmalar iin de ayns m geer bu, ok daha gerek bir 'etnik.' atma gibi grnyor. Temel ayrlk, en bata ve kelime amyla etnik bir ayrlk. Bosna halklarnn hepsi Slav olup ayn dili konutuu halde, Srp Arnavutlar dil bakmndan tamamen ayrdr. Dildeki ayrln yannda, birou dine bal o

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 145

baka pek ok kltrel farkllk vardr. Srp-Arnavut ayrm, kabaca Dou Ortodoks-Mslman halk hem dil, hem dinle birbirinden ayrlyorsa, birinci dereceden bir atma iin btn hazr grnmektedir."131

letiim devrimi sonucu teknolojideki olaanst deiim uluslararaslamay hzlandrarak, Souk Sava'n bitiriliiyle oluan tekkutuplu mimari yap, uluslarst kurumlarn organiza r dizi yeni oluum, kimlik bunalm tartmasn da gncelletirdi. Bunalmn almasna y okkltrllk gibi yeni kavram, teori, strateji retilmesine yol at. Ayrlk terr, e ro milliyeti talepler corafi blgeler ve tarihi gemilerine gre ya tek boyutta ya da o oyutta karmza kt veya yle gsterildi. Blgesel gibi grnp de aslnda kreselleme olgular gerekte bileenleri ekonomik, siyasi, kltrel, tarihi ve toplumsal bir birikim in bilekesidir. Federico Mayor NPQ'daki syleisinde milliyetilik patlamalarnn, Berlin uvar' nn unufak olan talaryla ina edilen Yeni Dnya Dzeni'nin Babil Kulesi'nin kaderi karlaabileceinin altn iziyor (K 1992,21) ve devam ediyor: "zgrlk hayalinin, ka eni dzen umutlarnn ayrlklk kmaznda kaybolup gidecei kayglar pek de yersiz gr e adil bir dzen hayalini bozan teki etkenler Kuzey ve Gney arasnda katlanarak artan nfus fark ile teknolojik rk ayrmcl diye adlandrabileceimiz olgudur. in ve Hindis her ay 2.7 milyon kii ekleniyor. te yandan Tokyo'daki -faks ve bilgisayarlar bir yana- telefon says, Afrika ktasndaki toplam telefon saysndan fazladr." Amacm kimlik nu teorisini ya da tarihsel akn irdelemek olmamakla birlikte etnik kimlikten milliye tilie ve ayrlk isteklerine deiimi zerinde ksa da olsa durmak, zm iin nerilen y eksene oturtabilir dncesindeyim. Gnmz dnyasnda, etnik kimlik taleplerinin zellikle r tarafmdan dile getirildii gzlenmektedir. Bu akmlar varlklarn bir etnik kimlik iddia a dayandrdklarn-

146 Gelecei Ynetmeli 1 I I i i

da, etnik kimlik ile milliyetilik aktrlmaktadr.125 Terr konusuna eilen yazarlarn iyasal niteliinin ar bastn vurgulamlar, ama eylemlerin gl bir etnik kimlik olu evini ihmal etmilerdir.126 Etnik kimlik, belirli bir topluluun yelerinin kendilerin i, di er topluluk yelerinden ayrt eden, farkllatiran bir aidiyet duygusudur. Bu duygu , topluluk yelerinin kendilerini bir I "biz"in mensuplar olarak, "onlar"dan farkllkl arn vurgulayarak kendi ilerinde birletirmektedir. Etnik veya ulusal kimlik, sosyal v e politik btnln gl bir aracdr. Toplumda sosyo-ekonomik dzey, ya, cinsiyet, din tlardaki farkllklarn yaratt ayrlklar, blnmeleri telafi edici bir et kiye sahipti yal olarak marjinal veya alt dzeylerde bulunan gruplarn toplumda bir yer bulmasn ve entegrasyonunu salamaktadr. Bu temsiller, eitli insan kmelerinin kendini tanmlamasn antlamasn saladndan kimlik, dierlerine kar kmann, snrlandrmann, kendini e r kapallk olarak belirmektedir. Bunun sonuI cunda bir tr dar cemaatilik veya kabile varl yaantsna kaylabilmektedir.1" Jean Francois Bay art bunu "Kimlik Yanlsamas" nd : "Elbette ar durumlardr. Ama komplo dnn siyasal tahayyllerin gl ve evrensel bi nu hatrlatmaktadr... Ruanda ve Burundi'de, siyasal ve toplumsal blnmelerin etnik ter imlerle tanmlanmas, artk 'kendi kendini gerekletiren bir kehanet' gibi ilemektedir; h r grup dier grubun kendisini son ferdine kadar yok etmeyi planladm dnmekte ve buna g avranmaktadr." Krfez Sava srasnda George Bush'un ortaya att "Yeni Dnya Dzeni" ka an formlletirilen kresel lemenin yaplandrlma sreciyle birlikte ortaya kan sorunl e souk sava sonrasna uygun kavramlar -daha nce retilenler de dahil edilerek- zmler aya baland. Bunlardan birisi de etnik terr durdurmakta etkili olabilecei dnlen ve iye dntrlebilecek olan okkltrl-lk /okkltrclktr. [i:

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 147

Gnmzde "demokrasileri tehdit eder" boyuta ulaan "etnik terre" zm bulmaya uraanlar l soru sormaktadr. Birinci soru: lkedeki etnik farkllklar korunmal ve gelitirilmeli m dir? kinci soru: lkedeki farkl etnik kmeler arasnda olumlu ilikiler kurulmal ve geli lmeli midir? okkltrllk konusunda yapt almalarla tannan Ahmet duygu, [1995 yl .m.] bu sorulara verdii yantlarla drt temel iliki biimi tanmlamaktadr: "Her iki soru 'evet' yant veriliyorsa, yani bir yandan etnik eitliliin korunmas hedefleniyor, dier ndan ise farkl etnik kmeler arasnda olumlu ilikiler amalanyorsa, ortaya kan model ' '. Eer etnik kmeler arasnda olumlu ilikilerin kurulmas isteniyor ancak etnik kkenleri farkllndan kaynaklanan kltrel eitliliin korunmas ve gelitirilmesi deerli bulun s birinci soruya 'hayr1 ikinci soruya ise 'evet' kar verildii durumda, etnik iliki seme' (assimilation) sonucu ortaya kmaktadr. Birinci soruya 'evef denirken ikinci s oruya 'hayr1 deniyorsa, dier bir syleyile etnik eitliliin varl ve gelitirilmesi etnik kmeler aras ilikilerin olumluluu deerli bulunmazsa tanmlanan 'ayrmlama' (seg ion) olmaktadr. Son olarak, ne etnik eitliliin korunmas ne de etnik ilikilerdeki olum uluk deerli bulunmuyorsa, her iki soruya da 'hayr' karl verildii durumda, etnik-ky cide) etnik ilikilerin ald biim olmaktadr. lk iki model, okkltrllk ve 2mseme, daki ilikiler asndan olumlu bir konumu iermektedir. Dier iki model ise ayn ilikiler olumsuzdur, birliktelii deil ayrmlamay ya da yok oluu getirmektedir." okkltrllk bir fantezi deil, Souk Sava sonras uluslararas yaplanmann gereksinimidir. Gler, et dinsel uyanlar, yabanc dmanl, snmaclk hzla artnca yeni konsept ve zm stra dodu. okkltrll kabul, ie sindirme, tanm ve kapsam konusunda lkeler arasnda fa saptanabilir; spanya, sve, Finlandiya, Kanada, Avustralya, srail, in, ^ 4 T

148 Gelecei Ynetmek

Rusya rneklerine baktmzda "okkltrll" alglay ve toplumsal bar yaratma argm ne denli farklklar olduu kolayca grlmektedir. rnein, Avrupa hkmetleri "aznlk" po litirirken, Avustralya "okkltrllk" stratejisi gelitirmektedir. Trk etnik grubu klt iini koruyarak Avustralya'da ok rahat yaarken, igc g sonucu gittii Avrupa lkeler muamelesi grmektedir. Balkanlar, Kafkasya gibi "mikro milliyeti" taleplerin "etnik terre" ve "etnik temizlie" trmand corafya paralarna bar ynnde mdahale etmeye e gz gezdirdiimizde "kendilerinden olmayanlara" kar uyguladklar aznlk politikalarn larla ifade etmektedirler. Almanya'da "yabanclar politikas", Fransa'da"gmenler polit ikas", Hollanda'da ise "aznlklar politikas"... Grld gibi ad geen Avrupa lkeleri yanamayp, "asimilasyona" ynelik devlet politikas retmektedir.126 okkltrllk zeri arles Taylor, okkltrll farkllklarn tannmas kapsamnda ele alrken, Kanada toplu inde Will Kymlicka da "okkltrl Yurttalk" adl yaptnda yine kimliklerin tannmas ve lara sayg gsterilmesi dncesini eksen alarak "okkltrl terimi, her biri kendi meydan u ortaya koyan, birbirinden farkl kltrel oulculuk biimlerini kapsyor," yorumunu yapm adr.129 . okkltrll tanmlamak gerekten zor grnyor, nk, "kltr" teriminin ta fyalarda (ABD, Kanada, Avustralya, Avrupa) deiik anlamlar yklenmesine yol ayor. okkl de yer alan iki terimin de tanmlanmasndaki farkllklar karklk yaratyor; bunlar, "o ve "oketnikli"dir. Her siyasi g bu terimleri iine geldii gibi tanmlamaktadr. Bu konu i farkl tanmlardan birisini Kymlicka yapmaktadr: "Bir devlet, eer yeleri ya farkl ulu lara ait (okuluslu

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 149

devlet) ya da farkl uluslardan kopup gelmise (oketnikli devlet) ve bu olgu bireysel kimliin ve siyasi hayatn nemli bir yann tekil ediyorsa, o devlet okkltrldr."130 lanan okkltrllk ulusal ve etnik farkllklardan doan bir terimdir. O halde "okkltr istemi ya da strateji olarak deerlendirdiimizde "farklln ynetimidir" tanmn yapabi okkltrllk devlet stratejisi ya da hkmet politikas eklinde grlp toplumsal bar alglandnda ncelikle snrlarn blnmezlii, birinci dil gibi drt-be maddelik ana il r, ardndan da bunlara uyulduu takdirde etnik gruplara kltrlerini, dillerini serbeste kullanma, uygulama hakk tannabilir. Ayrca her etnik grup, deiik kltrlere de sayg ve ermek zorundadr. Etnik 'terr ortadan kaldrabileceine inanlan "farkllklarn ynetimi stratejik tanm yaplan "okkltrllk," devleti yaatarak etnik gruplar arasnda bar rilmesini gerektiren sistemin addr ve kurulmas da mucizelere bal deildir. Ancak bu st ateji Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada gibi ulus devletlerde uygulanrken Trkiye gi bi [Almanya Babakan tarafndan jeostratejik nemi nedeniyle AB'ye alnmaldr (2 Kasm 20 abertrk TV) saptamas yaplan] 47 etnik grubun yaad bir lkede uygulanmasna izin veri Dnlmeli.

1.3. KARAR, SONU VE HEDEF FAKTRLER

"Eer frtna knca/ yolcular gemiyi terk etmemi olsalard kimse okyanusu geemezdi." Ch . Kettering

"Strateji" szcnn anlam stratejinin terisyeni Trk bilim adam Cengiz Okman'n "Strat sine Giri"133 ders notlarnda farkl bir bak as ile yorumlanmtr. "Kendi bana bir alndnda 'strateji' soyut bir kavram olarak nmze kar. Bu hali ile ancak belirli bir enel bir anlam tar." Buna gre, genel bir erevede soyut bir ekilde ele alndnda, st lirli faktrler arasmda balant kuran ynlendirici bir kavram olur. , Bu faktrleri "kara " ve "sonu" olarak basite ifade edebiliriz. Bir aama daha ileri giderek karar faktrn hedef" faktr ile birletiren bir kavram olur. Bu birletirme belirli vastalarn kullanl la mmkn olur. Sadece bu adan ele alndnda "strateji" genel anlam ile "karar ve hede leri arasnda belirli vastalarn kullanlmas suretiyle balant kuruluunu ifade eder. Bu t devaml ve dinamik bir balantdr. Devamldr, nk beklentiler devaml olarak kararla dilir ve devaml olarak belirli amalar (hedefler) dorultusunda vastalarn sevk, idare v e dzenlenmesi ile balantldr. Dinamiktir, nk devaml bir karar-vasta-hedef balant li deikenleri gz nne alr.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji jg-[

ileride gereklemesi istenen durumlarn (amalarn) iinde bulunduumuz zaman ve mekn ze lman kararlara be lirli vastalar yoluyla balann ifade eden bir kavram olarak *? t" "s rateji" aadaki gibi emalandrlabilir: *T * STRATEJ Karar , Ama-Hedef (leriye dnk tutum) (leride gereklemesi istenen dumml Xj * i ' I

Bir szck olarak "strateji" nne getirilecek belirli ve sfat niteliindeki szcklerle a kazanr; asker strateji gibi. Bazen de bizzat bu szcn kendisi sfat roln oynar ve n ir isme anlam kazandrr; stratejik plan gibi. Ancak, br szcklerin (nne ya da arkasn en) anlam ve dilbilgisi asndan ilevleri ne olursa olsun, bu kelime birletirmenin beli rli kurallar vardr. Bu birletirmeler, belirli amalara gre yaplr. Bu husus, bizi, bel i birletirmelerin (tamlamalarn) yapl ekli konusuna gtrr. Strateji kavram ile taml in bir ekli ve bir de amaca hizmet edecek ynleri vardr. ekli ynden bakacak olursak, o kabark sayda tamlamalar, aralarnda bir organik baanlam btnl aranmakszn sralan i, stratejik plan, strateji dersi, stratejik turum, jeostrateji, stratejik dnme vb. gibi yzlerce tamlama art arda dizilebilir. Ama bunlarn aralarnda bir balantnn kurulm s zordur. Bu nedenle strateji edebiyatnda en ok kullanlan ve aralarnda kademeli bir b alantnn bulunduu tamlamalar bulup karmak gerekir. Bu adan baktmzda en ok rast leme, derecelenme ifade eden ilevsel, ikili tamlama ekilleri yle ifade edilebilir: 1 fi

152 (bir yapya referansla kullanlabilecek'tamlamalar) Ulusal strateji Topyekn strat eji Genel strateji Harekt stratejisi Taktik dzey

Gelecei Ynetmek (belirli temel ilevsel faaliyet alanlarna referansla yaplan tamlamala r) Politik strateji(ler) Ekonomik stratejider) Sosyokltrel stratejider) Asker st ejider)

1.3.1. Stratejinin Alt Blmleri Strateji, politika ve asker g arasndaki diyalogun rn ateji uzman, politik hedeflerle asker hedefleri uzlatnrken byk bir karmaa ve belirsi kle uramak durumundadr. Tpk stratejinin operasyonlardan ve taktiklerden nce gelmesi g bi politika da, bir bakma, stratejiden daha nemli olmaldr. Politikann olmad bir dur strateji gerekten de anlamsz olacaktr ve eer operasyonlar ve taktikler stratejiyi "g erekletiremezse" kukusuz hepsi boa gider. u bir gerektir ki politikaya veya taktikler nazaran strateji daha karmaktr ve ustaca strateji oluturmak daha zordur."5 Strateji nin baarl olabilmesi, her eyden nce ve en ok ama ve aralarnn iyi hesaplanmas ve ilmesine baldr. Ama, eldeki toplam aralarla uygun bir orantda olmaldr. Buna karl ter ele geirme isterse yardmc bir ama iin olsun, son amacn kazanlmasma katkda bulun r ana hedefin elde edilmesi bakmndan, bu hedefin deeri ve buna duyulan ihtiyacn nemi ile orantl olmaldr. Ara hedefe, ele geirmek veya yardmc olarak yararlanmak gibi, ne a ynelinirse ynelinsin, bu belirtilen gerek, her iki durumda da geerlidir. Aralar ve yedek hedefler arasndaki ilikide orant bakmndan bulunacak bir fazlalk, tpk bir yete ik gibi zararl olabilir."1 Strateji, hedef ve yntem asndan tek bir btn ifade eder. uygulama asndan strateji, her biri atmann (ya da

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji " 153

genelde anlamazla bak eklinin) belirli kademeleri -alanlar- iin geerli olacak alt bnyesinde tar. Bunda stratejinin bavurduu maddi vastalarn farkllnn da rol vard yal faktrler ancak belirli alanlarda ve belirli atma ekilleri erevelerinde geerli o tr. Bu nedenle, rnein "deniz stratejisi" daima "kara stratejisinden" (ya da politik alanda asker alandan) ayr ve zel bir alan belirleyecektir: Burada yatay (deniz-kara ) ve dikey (politik-asker) farkllama sz konusu olmaktadr. Bu farkllk, hem yapsal ve de ilevsel alardan kendini gstermektedir. Bylece birbirlerinden yatay ve dikey dorult larda- farkl yaplanm, ancak mutlak bir dahili iliki iinde bulunan hatlardan (birimler en) oluan bir piramit ile kar karya geliyoruz.135 Bir derece-kademelenme ifade eden t amlamalar ve "strateji"nin ilevim" aadaki gibi bir piramitte deerlendirebiliriz.1J6 e ada grld zere bir devlet yaps iinde hangi kademede olursa olsun "stratejik" sre de nmze kyor. te yandan her kademedeki karar-vasta-ama balants da bir btn hal ademelerde (topyekn, genel ve harekt'stratejileri dzeylerinde) strateji, belirli ka rarlar ile amalar-hedefler arasnda belirli vastalarn dzenlenmesi ve organizasyonu sur etiyle balant kurmaya alyor. Topyekn strateji dzeyi kavram ile bir devletin st ka larnn yer ald, temel hedef ve politikalarn belirlendii ve ana politik ynlendirmenin psal ereve kastedilir. Devlet bakan, hkmet gibi organlar, bu dzeyin ana rgtsel bi olutururlar. Genel strateji dzeyi ana ilevsel alanlar, her bakanln kendi faaliyet a e karr. rnein, asker adan, M Savunma Bakanl altnda alan ve esasta genelkurm komutanlklarnn yer ald faaliyet alan gibi. Harekt dzeyi ise, her ana ilevsel alan alan gayet geni ve faaliyet alannn kendine zg teknik uygulamalar blmn ifade eder. ker adan ordular ve kolordulardan aa uzanan faaliyetler

154 Gelecei Ynetmek

Yapsal bir erevede stratejik sre, karar kademeleri ve her kademede "stratejinin" ilev Kaynak: Strateji Teorisine Giri (Prof. Cengiz Okman) ema:

ya da dilerinde diplomasi uygulamalar. Bu dzeyin hiyerarik adan bir btn olutu durumu kademe kademe aklayacak olursak: - Kademelerime bir devlet tekilatn ifade edi or, otorite ve kararlarn kt dzeylere gre bir astlk stlk ilikisi erevesinde de

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 155

- Bu yapnn stnde -hkim bir pozisyon igal eden- devlet iin devamllk arz eden (hkm deimeyen) kalc ulusal stratejiler grlyor. Bunlar devletin kalc hedefleridir (Trki na ilkelerin korunmas vs. gibi). - Devlet yapsnn en st kademesi, devletin tm alanlar gilendiren tm kararlarn alnd ve hedeflerinin her adan ayr ayr kapsayc bir ekil ey ile gsteriliyor. Bu dzeyde gze arpan temel organ hkmettir. Tm bakanlar burada top a bulunurlar. - Devlet bakan da bu dzeydedir. - Bu dzeyde alnan kararlar ile belirlen en hedefler arasnda bir balantnn kurulmas sz konusudur. Bu balant hkmetin tespit tikalar dorultusunda belirli olanak ve yeteneklerin seferber edilmesi suretiyle k urulur. te bu balantmn kuruluu stratejilerin belirlenmesi demektir. - Bu dzeyde strat jilerin belirlenmesi demek, hkmet dzeyinde alnan kararlarn belli amalara devletin top ekn imkn ve yeteneklerinin seferber edilmesi suretiyle balanmas demektir. - teki kade melerde de sre ayn ekilde ve ayn mantk erevesinde iliyor. - Yukardaki dzeyin alt nln kendi faaliyet alam alr. Bu dzeyde her bakanln tm faaliyetlerinin en genel ( ele alnmas sz konusudur. - Silahl Kuvvetler asndan ele alrsak, en yakndan balant olarak Milli Savunma Bakanl, Genelkurmay ve Dileri Bakanl'n alacak olursak, bu d aliyet alanlar ile ilgili olarak, en st dzey organlar bulunacaktr. Dileri asndan r, bakanlk, mstearlk, ana departmanlar gibi organlar, savunma asndan ise ilgili bak genelkurmay bakanlklar, kuvvet komutanlklar bulunacaktr (her devletin yapma gre bu arn yap ve isimleri deiebilir). - Bu organlar, kendi faaliyet alanlarn en genel anlam a kapsayan kararlar alacaklardr; dileri politikas ve asker stra tejik planlar bu kade ede belirlenecektir. Buna bal olarak da belirli hedefler sz konusu olacaktr.

156 Gelecei Ynetmek

- Bu genel hedefler dorultusunda ilgili faaliyet alanlarnn her birine ilikin kararla rn alnd bu dzeyde de stratejinin ilevi bu kararlar ile hedefler arasnda o dzeye ai klar (vastalar) seferber ve sevk-idare etmektir. Bunlar arasnda balanty kurmaktr. k topyekn strateji dzeyinde olsun ve gerekse genel strateji dzeyinde.olsun gze arpan ellikler unlardr: Her iki dzeyde de organ says snrldr. Her iki dzeyde de kararlar -hedefler genel karakterlidir. Topyekn strateji dzeyinde kararlar ve amalarhedefler bir alt dzeye oranla daha genel ve daha yol gsterici, politik karakterlidir. - Bu dzeylerde vastalar da daha genel bir ekilde ifade edilir. Topyekn dzeyde vastalar "u usun tm imkn ve yetenekleri/' genel strateji dzeyinde ise (ilgili bakanla bal olarak i'ne.... ya da Silahl Kuvvetler'e....) tahsis edilen tm imkn ve yetenekler eklinde i fade edilirler. - Devlet yaps erevesinde uygulamalarn yer ald dzey "harekt dzeyi yde ilgili faaliyet blmnn (burada Dileri ve Silahl Kuvvetler'in) en st kademe sevk organlar bulunur. Dileri'nde bykelilik tekilatlar erevesinde saha birimleri, Sil r'de ise genel kurmay tekilatlan ve bunlarn altndaki kuvvet komutanlklarnn hemen alt yer alan ana saha komutanlklar (donanmalar, ordular, taktik hava kuvvetleri gibi) bulunurlar. (Genelkurmay Bakanl ve kuvvet komutanlklar genel strateji dzeyinin teme rganlardr. Ancak kuvvet komutanlklar ayn zamanda harekt alannda en st birimleridir. ile kuvvet komutanlklar, genel strateji dzeyinin en alt ve harekt dzeyinin en st sevk idare birimleri olarak da deerlendirilebilirler.) - Bu organlar, genel strateji dz eyinde alnan kararlar ve belirlenen hedefler dorultusunda harekt kararlar alma (plan lar oluturma ve belirli hedefler dorultusunda bu kararlara i lerlik kazandrma) durum undadrlar. te "strateji" bu noktada yine nmze kyor.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 157

- Bu dzeyde de stratejinin ilevi, belirli harekt planlarnn nceden belirlenen hedefler dorultusunda gerekletirilmelerini salamak iin belirli vastalar sevk ve idare etmek o ktadr, - Bu durum en alt uygulama birimlerinin yer ald taktik alana ela ayn mantk er inde yansmaktadr. - Taktik alan en alt uygulama birimlerinin yer ald... insan ve madd e olarak en kalabalk unsurlarn gz nne alnd... faaliyet alandr. Dileri'nin dip uzlama, anlama srelerine girdii alan burasdr. Ayn ekilde tmenlerden aaya doru rin deiik manevralar srdrdkleri alan da burasdr. - Bu alana baktmz zaman da str l ilevi, taktik kararlan (durum muhakemelerini) belirli taktik amalara balamak iin ei li vastalarn dzenlenmesi ile megul olmak eklinde nmze kmaktadr. Tm bu kademeler , strateji denen kavram karar ile ama arasmda belirlenen yolu ileyen, ona dinamizm kazandran bir faktr... hatta bu ekli ile devaml bir sre... olduudur. O devamldr. lar ve amalarn etrafnda gerekli manyetik alan oluturan faktrdr. O bir hareket dnc areketin kendisidir. Planl ve bilinli bir ekilde hareketin dzenlenmesidir. Bu pirami tte yer alan stratejileri de yle sralayabiliriz: a) Ulusal Strateji, b) Topyekn Stra teji, c) Genel Strateji, d) Harekt Stratejisi. a) Ulusal Strateji: Ulusal Stratej i ok uzun vadelidir ve stratejik anlaya sahip lkelerde, byk lde, rejim deiiklikl corafi deimeler olsa bile, hedeflerine eriinceye kadar sabit kalr ve ancak ondan son ra yeni hedeflere ynelik biimde kendini yeniler. Bir ulusun uzun vadeli milli stra tejisi, ounlukla, onun, tarihi geliimi sreci iinde mevcuttur. b) Topyekn Strateji: Pi amidin en stnde yer alr ve dorudan hkmetin (politik otoritenin) denetimi altnda olan . Ulusal Strateji'nin, gnn koullarna gre dzenlenen ve

158 Gelecei- Ynetmek

grlebilen gelecekteki hedeflere ynelik uygulamal (aktif) blmne denir. Ulusal gcn t ma alanlarn temsil eden devlet kurum ve kurullarnn ve danma kurullarnn katksyla d Bu strateji, her zel strateji blmnn (siyasi, ekonomik, asker, vs.) hedefini ve bunlar ulusal ama yolunda nasl birletirilmesi gerektiini belirtir. Asker adan ve sava duru gre bakldnda, Topyekn Strateji'nin ilevi, topyekn savan ne biimde sevk ve idare rektiim belirtmektir. c) Genel Strateji: Topyekn Strateji'nin bir alt kademesini b elirler. Stratejik sistemin etkinlik ve verimliliini salamak ve artrmak amac ile ort aya kan zel bir alan belirler. Genel Strateji'nin ilevi; her ana saha iindeki (politi , ekonomik, asker vs.) ileri dzenlemek, datmak ve eitli faaliyetleri denetim ve koor e etmektir. Her bir zel faaliyet alan (politik, asker, eitim, ekonomi, maliye vs.) i le ilgili -ve teki ilevsel alanlarla balantl- bir stratejik dzeyi belirleyecektir. Bu adan bakldnda en belirgin faaliyet alan "asker alan" olmaktadr. Her asker alt sis genel stratejisi vardr, bu stratejinin grevi, kara, hava ve deniz kesimleri arasnd aki grev dzenlemesini yapmak ve. bu kesimin harektlarn koordine ve kontrol etmektir ke olarak aksi geerli olmas gerekmesine ramen, asker alann dndaki alanlarda genel s ji nosyonu -burada ele alnan ekli ile- pek yer almaz. rnein, genel bir siyasi politi ka, i politika, d politika ve propaganda politikas gibi kesimlerin tek harekt plan b sinde koordinasyonundan bahsedilmez; ya da ekonomik alanda retim, mali politika v e deniz ar ticaretin koordinasyonu pek gze arpmaz. Ancak, bu gereklere ramen gnlk bu alanlarla ilgili olarak 'strateji', uygulamada fiili olarak ve ok kere byle bi r teorik planlama olarak nmze kar. Ancak bu faaliyetlerin ou (ve ok kere tm) dze en-sonu analizi sreci sonucunda ortaya

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 159

karlm konseptlere dayandrlmad iin birok frsatlarn deerlendirilmesi de mmkn t alan iin bir Genel Strateji olmal; teorik adan durum bunu gerektirir. Byle bir stra eji, ilgili her bakan tarafndan uygulanabilir ve bu uygulamada bir kurmay bakan (ve dolaysyla bir kurmay tekilat okuyucu kurmay tekilatn danmanlar grubu olarak dn devaml bir sekreter tarafndan yardm salanabilir." d) Harekt Stratejisi: Ulusal, Topy kn ve Genel Strateji almalar ve bunlarn verimi olan konsept ve tutumlar bir noktada u gulamaya ynelirler. te kuram ile eylemin birletii bu noktada bulunan ynetim aamalar tratejiye "Harekt Stratejisi" ad verilir. Bu stratejinin amac, kendi alanna ait gene l stratejinin ngrd hedefleri elde etmek zere, mevcut olanaklar erevesinde, en uygun lama ortam ve koullarn oluturmak ve sz konusu faaliyet kesiminde geerli olan taktik v teknikler arasnda uyum salamaktr. Harekt Stratejisi'ni asker alanda bir rnekle belir ecek olursak; Genel Strateji'nin ngrd hedefleri elde etmek zere, taktik ve lojistik o anaklar erevesinde en uygun uygulama ortam ve koullan oluturacaktr. Bu aamada lojist kmale ynelecek, asker strateji kuvvet stratejisine dnp taktik harekta zemin hazrlay . Harekt Stratejisi, genel stratejinin soyuta yakm asker hedeflerini kesinlikle so mut asker hedeflere evirip gerektiinde ana fiziki hedefleri dr- saptayarak taktik k omutana yn verecektir. Asker Strateji, tm harp alanlarn kapsarken, harekt stratejisi endine zg harekt alan ve alanlarna ynelecek ve taktik komutann taktik temas noktasna uygun koullar iinde eriip muzaffer olmas iin gereken her eyi ona salayacaktr. Hare atejisi seviyesinde gnmzde ortaya karlm yeni bir alt blmden sz edilmektedir. Gen Beaufre'ye gre bu, daha ok bar zaman stratejisi olarak belirtilmektedir. Karlkl m arla lojistik erevede srdrlen bir ekime sz konusu olmaktadr,"'

160 Gelecei Ynetmek

Lojistik stratejinin amac; rakip elindeki malzemeyi demode bir hale getirmek iin sr ekli olarak yeni malzeme ve gere retimini ngrr. zellikle, nkleer silahlar anda, b tratejinin zel bir ekilde ele alnmas gerekli olmutur.1" "Lojistik stratejisi, bte ve mali programlarn karmndan ayr bir ey olarak ele aln (ve strateji piramidi zerinde gerekli yerini alncaya kadar) gerektii kadar etkin v e verimli bir biimde sevk ve idare edilemeyecektir. Byle bir ortamda ise (zellikle Souk Sava dneminde hkm sren tipte bir caydrclk stratejisinin gelitirilme ve deva k harcama ve srdrlecek gayretlerin maliyeti ykselecektir. Ara ve gere gelitirme ve g kli stratejiler iin elde daima en yeni ve etkin vastay bulundurma mcadelesi (deiik d lerde deiik ekillerde de olsa) genelde caydrclk stratejilerinin temelini oluturur. Souk Sava dnemindeki 'nkleer caydrclk' sreci, teki tm ynlerde srdrlen mcad ne zg bir 'lojistik Sava' alt srecim de beraberinde tamtr. Yine ayn ekilde, gn (stratejik kalp) altnda da olsa, rnein; Trkiye ile Yunanistan arasnda srdrlen ok in asker-politik adan 'lojistik ekime' yn de vardr. Rekabetin bu ynnde bir 'harek lojis-tik ekime sreci' olarak da gz nne alnmasnda ok faydalar olacaktr. Yukarda ik kademelerin belirlenmesi ile ilgili olarak ileri srlen aklamalar, meseleyi basite ortaya koymaktan ok, bu meselenin aslnda ne kadar karmak bir ey olduunu gzler nne edir. Ancak, her ne kadar "strateji" soyut bir sanat gibi grnmekte ise de, bu soyu t sanatn pratik ynleri de vardr; soyut olgularn pratik sonular da vardr."

1.3.2. Stratejinin Dayand Unsurlar Stratejinin temel unsuru mekn, kuvvet, zamandr. Bu temel unsura bal olarak strate dayand unsurlar be ana balk altnda toplayabiliriz. Bunlar: a- Ulusal karlar, b edefler, c - Ulusal Siyaset, d Ulusal Strateji, e - Ulusal G

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 161

a - Ulusal karlar Sosyal bilimlerde, zellikle de uluslararas politika alannda kullanl n baz kavramlarn aklanmas ya da kavramsallatrma, baz zorluklar, sorunlar tamaktad an birisi de "ulusal kar" kavramdr. D politikalarn ynetiminde ulusal karlarn gz bakmndan milliyetiliin (ulusuluun) ve ulus-devlet kavramlarnn ortaya kt dnem l kar", ulusuluun domasndan sonra gelimi ve halk ynetimlerinin kurulmas ile yerle lus-devletlerin ortaya kmaya balad dnemlerden itibaren kullanlmaya balayan deyim g aygnlamtr. Bu yaygnlk o dereceye ulamtr ki ulusal kar, tm devletlerin d pol akat kendisi belirlenemeyen esrarengiz bir "ey" haline dnmtr. Tm devletler eitli eya davran arzularn bu kavrama dayandrarak hakl gstermeye almlardr.Ui Suat Bil aatin" tanmlanmas gereklilii zerinde duruyor: "Bamszlk, gvenlik ve dnya politikas duruma ait konularda milli menfaatin ne olduu hakknda bir gr birliine varmak zorunlu ur. Bir millet, milli menfaat ve amalarm tayin etmez ve bunlar gerekletirecek hazrlk yapmaz ve tedbirler almazsa d politika faaliyetleri tesadflere bal kalmaya mahkm olur Eer bir millet d politikasn ve dnya politikasnda teebbs elinde tutmak istiyorsa faatinin ne olduunu ve bunun politika ve faaliyet olarak neleri gerektirdiini bilm esi zorunludur.""5 Suat Bilge, ulusal kar kavramn "milli deerlerin toplamdr ve bu an da milli menfaat, bir memleketin bamszl, lke btnl, gvenlii, maddi ve manevi y i sayd hak ve menfaatler""' olarak tanmlamaktadr. Mehmet Gnlbol, "ulusal kar" teri evletlerin uluslararas alanda ulamak istedikleri hedefleri anlatmak iin kullandn bel erek, "'ulusal kar'"m halkn toplumsal bilincinde kok salm, tamamen soyut nitelikte ol an birok iyi ve gzel fikirleri ierdiinin altn iziyor. Uygulamada, 'ulusal kar'a y veren, onu bir senteze ulatran politika-

162 Gelecei Ynetmek

clardr. Soyut bir kavram olan 'ulusal kar'in anlam hakknda birok tartmalar yaplma t bu konuda bir oyda-maya (concensus) varlmas olanaksz grlmektedir."7 Kaynak: Ulusa! Strateji, s. 6, Mart 2003 {Dou Akrulga)

Faruk Snmezolu ise, hem "ulusal kar" tanm yapan; hem de kavramn kuUanumnn giderek a an ne sren bilim adamlarnn analizlerine yer vermektedir. rnein, uluslararas polit sik eilimin temsilcilerinden Joseph Frankle'a gre ulusal kar, "...lkenin yneldii gen ve srekli amalar..." olarak tanmlanmaktadr. Charles Learche ve Abdul Said ikilisine gre ise; "devlet, ulus ve hkmetlerin hizmet ettiklerini dndkleri genel, uzun dnemli ekli gayeler" ulusal kar olutururlar. Wolfram Handrieder'a gre de ulusal kar "...top tarafndan bir btn olarak yararlanlan datlamaz, blnemez deerler fikrine dayal... mdr."8

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 163

Yine Snmezolu'nun saptamasna gre, bazlar, ulu sal kar "...karar, aha neye karar ve dur" eklinde tanmlamaktadrlar."5 Ayrca, "ulusal karn" bu ierikte ele almann da sor letmedii sylenebilir.1S0 te yandan, James Rose-nau da, "ulusal kar" kavramnn "...yar ve yanltc:.." olduunu 151 sylemektedir. "Ulusal politika" disiplini iinde "ulusal kavramsallatrlma zorluuna karn, politikac ve askerler kendi duru yerlerine gre tan nein, "Asker Strateji" adl ders notunda eitli tanmlar yaplmtr. "Ulusal kar" (m erimi, genellikle "Temel Milli Hedefler" terimine kar olarak kullanlrsa da; esasnda " milli menfaat" deyimi, ok daha geni bir anlama sahiptir.. "Milli menfaat" kavram, u luslararas siyaset iin arttr. nsanlarn kuvvetle hissettikleri fakat ekseriya szle if edemedikleri mutluluu, refah ve gvenlii ile ilgili emelleri olduundan, bu kavramn ay ve kesinlikle, izah zordur. Genel olarak ulusal kar; bir devletin ve o devlet halknn ulusal varlnn devam ve gelimesi iin her zaman bulunmasnn art olduklarna inandkl arak kabul edilebilir. Podelford ve Lincoln, "ulusal karlar" ile ilgili aklamalarnda, "Btn devletlerin ulusal karlar geni apta ayndr. Bu karlar milletin refah ve si eri ile ulusal yaam tarz zerinde toplanmtr," demektedirler. "Ulusal kar" bu ulusal nt verebilecek bir ulusal hedef bulunmadan nce bilinmez ve kararsz bir biimde anlalac ktr. "Ulusal kar", bir milletin haklar ya da eylemlerinin zerinde durulduu, onlarla i gilenildii, gelecek zararlarn en aza indirildii ya da bu zararlardan kamld durumlar am yararlanld ve frsatlarn karlmad ulusal bir sorun olarak dnlebilir. Baz al benliin bir ifadesi olduunu sylemilerdir. Ulusal kar; bir ulusun ve devletin, gele ei, ulusal gvenlii, refah ve mutluluu iin zorunlu grd ve inand hususlardr.

164 GeleceiYnetmek

Ulusal karlar, bir lkenin devaml ve sabit amalarn yanstt gibi ulusal hedeflerin ulusal stratejinin belirlenmesinde bir kaynak tekil eden ulusal deerlerin toplamn if ade eder. Bu deerler bir milletin genel ve devaml karlardr. Amiral A.T. Mahan "ulusal rlar" yle tanmlamaktadr: "Ulusal karlar, ulusal politikann yalnz meru deil ayn nedenidir. Hkmetin grevleri, ulusal karlar gerekletirmektir," Ulusal karlar, beli urum ve dneme, uluslararas ilikilere bal olarak deimedikleri gibi genellikle devaml rirler. Ulusal amalan ierecek derecede kapsamlar genitir, devamldrlar ve saylan azd usal hedef ve politikalarn ortaya konmasnda bir hareket noktas ve bir ereve devi gr Sonu olarak; ulusun bamszlk ve zgrlnn kazanlmas ile bunlarn devamlln sa yal ve asker ynlerden kendine yeterli ve kudretli olabilme, deien dnya koullarnn ge rdii ada dzey standartlarna ulaabilme anlayndan doan karlar, "ulusal kar" la kar"lar, "ulusal hedeflerin asli bnyesini oluturur. b- Ulusal Hedefler "Ulusal hede fler" elde edilmeleri halinde "ulusal karlarn" gereklemesini salayan ya da ulusal gv ik ve refah salayc etkiler reten amalardr. eitli kaynaklar, ulusal hedeflerin tanm de vermektedirler:153 "Ulusal hedef" saptand ve anlaldnda bir milletin siyasetini g mek amacyla ekonomik, politik, diplomatik ve asker sorunlarda/konularda eitli giriiml erine yn verir. Belirli bir "ulusal hedefin" tanm, atan i karlar ve kar gruplar lay yaplamaz. Bununla birlikte, baz hedefler, anayasalarn balang ksmlarnda belirti fler gibi ortak onaylanm hedefler olarak tannrlar. rnein; btn dnyada barn kurul i hedefler, istikrarl olarak ge-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 16S

litirilmesini olas klacak onaylanm, birlikte karar verilmi hedefler deildir. Pratik as bakmndan kararlatrlm olan hedeflerin dmdaki "ulusal hedeflerin" saptanmas nor devlet adamlarnn sorumluluundadr. "Ulusal hedefler", isteklerine varmak iin kullanaca tem ve aralara kar klan bir milletin-siyasetini ynelttii ulusal kaynak ve giriimle aklad temel ama ve istemlerdir. Tanmlardan da anlalaca zere "ulusal hedefler", ul iinde bulunulan ortam ve yz yze kalnan durum karsnda ifade edilmi ekli olarak m-^ lusal hedefler", ulusal karlarn nda saptanan, uzun ya da ksa surede elde edilmeler de, bunlarn gereklemesini salayan ve milletin glerinin yneltildii genel nitelikteki ardr. Ulusal karlarn tersine, ulusal hedeflerin saptanmas, uluslararas durum, mevcut r, taahhtler ve ulusal karlarn nda yaplr. Belirli bir aamada ulalmas olanakl edeflere ulamada uygulanacak kesin hareket yntemleri; milletin, hkmete ait ilerine, i faaliyetlerine olduu gibi, d ilikilerine de yn verme ve dzenlemede ana ilkeleri olut r. "Ulusal hedefler" genel anlam ile politik, ekonomik, psikososyal ve asker nitel ikli eler tar. Siyasi istikrar, iktisadi refah, sosyal ve endstriyel geliim, dman y sorunlu devletler tarafndan yneltilecek tehditlere kar emniyet gibi kavramlar olarak ifadelerini bulur. Ancak bunlar, ok genel ve soyuttur. Ulusal siyasetin belirlen mesi bakmndan almas zorunludur. Hedefin ifadesinde aranan en nemli nokta, bunun, ak esin bir ekilde belirtilmi olmasdr. Ancak ulusal hedeflerin ortaya konulmalarnda gl arlalabilir. Bunlar yazl olarak ifade edilmeseler bile, milletin ve hkmetlerin yne vranlarndan karlmalar olasdr. "Ulusal kar" farkllklar ya da atmalar neden birbirinin ayn olan iki millet olamaz. Belirli bir durum ve dnem her millet kendi ulusal karlar dorultusunda hareket ederken, ulusal hedefleri farkl olan ya da at-

166 Gelecei Ynetmek

an milletler anlamazla debilirler. Benzer ve ortak hedeflere sahip milletlerin, btn flerinde ortaklk bulunmasa bile, dnler vermek zorunda kalarak baz hedeflerini daha a z nemli olanlara yeleyerek, glerini ittifak iinde birletirerek, ulusal hedeflerine ul ak iin uzun ya da ksa vadede ortakbelirlenmi bir strateji izleyebilirler. Sonu olara k; ulusal hedef, elde edilmesi halinde, "ulusal karlarn gereklemesini salayan ve ulus elde edilmesi arzu edilen maddesel, tinsel ve dnce baznda planlama amalandr. c) Ulusa Siyaset Ulusal siyaset, hkmetler tarafndan kabul ve takip edilen genel kapsaml, kes in hareket tarzlardr. Ulusal siyaset, ulusal hedeflerin elde edilmesiyle ilgili btn giriimler iin dzenleyici ve snrlayc bir rehberdir. Ulusal hedeflere ulamak amacyla r tarafndan saptanan ve uygulanan hareket tarzlarndan oluan ulusal siyaset, esas it ibaryla bir karar ve nlemler btndr. Ulusal siyasetin uygulanmasnda, hkmetin teki eylemler ve grevleri ile, belirli hedefleri gerekletirmek iin kaynaklarn da turn ve birini izleyecek aamalar, ulusal programlar halinde ekillenir ve devlet btesine yansm ak suretiyle, yasama organnn denetlemesine alr. Btenin analizi, eitli ulusal hedef siyasete verilen ncelikleri ortaya koyar. Bir devletin ulusal siyaseti genellikl e o devletin i siyaseti ile d politikasnn bir karm olarak dnlr. D politikan i siyaset ok ender grlr, bunun tersi de dorudur. kinci olarak, bir devletin d pol adece o devletin d politikalarnn toplam olmaktan daha fazla bir eydir. D politika u malar zorunlu olarak bir devletin ykmllklerini, hedeflerini ve prensiplerini ya da mi lletin siyasi karakterini ierir. Daha ak deyimle ulusal siyaset, ulusal hedeflerin elde edilmesinde bir devletin ulusal g ve elerini, ile ve dta kullanmada uygulad areket tarz-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 167

lardr. Ulusal siyasete ulusal hedefler ile ulusal g arasnda bir ba, bir kpr niteli akmak, deerlendirmek gerekmektedir. Bu ba kurarken, politika hangi ulusal g unsurlarn "ne yntemde" ve "ne miktarda" kullanlacan belirtir. Bu nedenle, unsurlarn kullanlma odunu ve kaynaklarla ilgili yklemleri kapsar. Bu yklemler, maddi olabildii gibi, so syolojik ve siyasi ierikte harcamalar ya da sonular biiminde de olabilir. zlenecek s iyaset maddi harcamalar gerektiriyorsa, bu takdirde, ortalama ncelikleri ve riskle rin derecesi belirtilmelidir. Bu anlamda ulusal siyaset bir karardr, bu karar icra at takip edecektir. Bu itibarla, bir ulusal siyasetin ifadesinde, icras istenen h areketlerin neler olduunu anlamaya yetecek kadar aklk bulunmaldr. Bu nedenle de siyas tin bir form halinde ifadesi gereklidir Bu forma gre politika u hususlar iermelidir: - Ulalmas istenen hedef, - Bunu salamak iin giriilecek eylemlerin kapsam, - Kullan ulusal gcn ciris ve miktarnn belirtilmesi, Ulusal siyasetin amac, ulusal hedeflerin elde edilmesi olduuna ve ulusal hedefler de genellikle politik, ekonomik, psikoso syal, asker ve corafi karakter tadna gre, hedeflerin elde edilmesinde uygulanacak h t yntemleri de politik, ekonomik, psiko-sosyal ve asker olacaktr. Bu duruma gre ulus al siyaseti aadaki blmler halinde ele alabiliriz. Ulusal d siyaset; ulusal kar ve rin gereklemesini salayan ya da buna yardmc olan d ilikiler konusundaki dzenleyici ya da hareket tarzlardr. Ulusal ekonomik politika; ekonomik alandaki ulusal kar ve hedeflerin gereklemesi amacyla saptanan hareket tarzlardr. Ulusal psiko-sosyal siyase t; psiko-sosyal alandaki ulusal hedeflere ulamay ngren psiko-sosyal hareket tarzlardr Ulusal siyaseti; vatandalarn hak ve hrriyetlerinin korunmas, toplumun huzur ve gvenl iinin salanmasn] hedef tu-

168 Gelecei Ynetmek * 1 ' { 1 i j !

tan, iileri siyaseti, endstri, ulatrma, ticaret, salk, eitim gibi siyasetler olarak blmlere de ayrabiliriz. Ulusal politika, belirli blgelere, bloklara gre de ayrntlana ir. rnein; Trkiye'nin Yunanistan ya da Ortadou politikas, ABD'nin NATO ya da Irak pol itikas, Fransa'nn Afrika politikas gibi. Ulusal hedefin elde edilmesinde ulusal siy aset; politik, ekonomik, psiko-sosyal ve asker tm aralar kullanr. Bunlarn kullanlmas belirli bir sra yoktur. Duruma gre bu aralardan herhangi biri, birka ya da tm birden llanlabilir. Genel bir kural olarak, bar devresinde, asker enin desteinde olmak zer leri srekli faaliyet halindedir. Savata ise politik, ekonomik ve psiko-sosyal e arala r asker eyi destekler. Ekonomik e; bir devletin, endstriyel, teknolojik, ticari ve e omik kaynaklarnn tmdr. Ekonomik e, ekonomik gc artracak ve koruyacak, dmannkin ise zayflatacak, onu ilemez hale getirecek biimde kullanlabilir. Ekonomik gc zayfla bir devletin yaama koullan gleir. Sa va srdrme kararll krlr. Politik e; sndan ve eylemlerinden ortaya kan etkilerin dourduu sorunlarn zmnde hkmet taraf lecek idari, yasal, adli ve diplomatik nlemler olarak uygulanan bir edir. Politik e, dmann politik gcn zayflatacak, kendi durumunu ise glendirecek biimde kullanlr. i ve d politika olmak zere iki ksm halinde ele alnr. Btn stratejik planlama faal in balang noktas "ulusal siyaset"tir. Bir lkenin ulusal politikasnn saptanabil mesi o lkenin "jeopolitik" durumunun ve bu "jeopolitik" duruma uygun "ulusal kar"lann ge reki bir adan analiz edilmesiyle, "ulusal kar" larma ulaabilmesi iin "ulusal hedefl ortaya koymak gerekir. Ulusal karlarn ve buna bal ulusal hedeflerin ortaya kmasnda ra ulusal politika saptanr ve bu noktadan ulusal stratejiye geilir. Sonu olarak; ul usal politika, "ulusal karlara" dayanlarak ve "ulusal g" dikkate alnarak, saptanm " l hedeflere

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 169

ulamak iin yurt iinde ve dnda uygulanan aba ve eylemlerin dayand ynetim felsefes M STRATEJS POLTKA STRATEJS SOSYAL STRATEJ ASKER STRATEJ

d- Ulusal Strateji Ulusal strateji, barta ve savata, ulusal hedefleri ele geirmek ya da ulusal amalara u lamak, ulusal siyaseti en st dzeyde gerekletirmek iin, topyekn ulusal gcn belirli iinde, bir btn halinde kullanlmas ve gelitirilmesini belirleyen hareket tarzdr. Ulu trateji, hedeflerine ve amalarma erimek zere, bir devletin olanaklarn .kullanmada uyg ulayaca uzun vadeli plandr. Geni anlam ile ulusal strateji, hem savata hem de barta lanr. Ulusal strateji, ulusal gcn siyasi, ekonomik, psiko-sosyal ve asker unsurlarm k apsar ve bunlar kullanr. Corafi konumu ve manevi nitelikler gibi teki ulusal deerlerd en de yararlanr. Her ne kadar ulusal strateji, esnek olur ve o andaki olaslklara uy durulabilirse de, temel ieriiyle deimez. Eer ulusal hedefe varta sapmalar olursa, ka m ancak o zaman deitirilir. Ulusal gc, evre koullarn ve ulusal kaynaklar:

\% Gelecei Ynetmek

dikkate alarak, saptanan ulusal hedefleri gerekletirecek hareket tarzlarnn toplamna u lusal strateji denir. Sonu olarak; ulusal strateji, ulusal politikann uygulanma un surudur. Ulusal politikann gsterdii yolda, ulusal hedeflerin elde edilebilmesi iin, politik,'ekonomik, sosyal ve asker glerin, savata ve barta, en uygun bir biimde kull asn salayacak planlama eylemi ve ynetilmesi sanatdr. e - Ulusal G Ulusal g, uluslayndan ortaya kmtr ki, bir milletin ulusal gc maddi (maddesel) ve manevi (moral) le toplam potansiyel gcdr. Maddesel ve moral g bir btn olarak birbiriyle i iedir v i ana e birbirini destekler ve btnler.1" Ulusal g, ulusal stratejinin dayand, onda t destek ald, lkenin gvenlii, geliimi ve kalknmasnda byk bir etkinlik gsteren v le olan ilikilerinde asli unsurdur. Nasl ki, i siyasete ynelik deerlendirmelerde gle engesi belki de temel hareket noktasysa, ulusal g kavram da, siyasetin toplumlar dzey indeki ynnn aklanmasnda temel eyi oluturur. Ulusal g ise, baz maddesel ve tinse reimdir.155 Ulusal g, alt ve st yapsal eleriyle deer lendirilebir. a) Ulusal Gcn eri Ulusal gcn maddesel elerini, bir yandan o- toplumu evreleyen doal (corafi) koul e yandan da o toplumun ekonomik ve demografik olanaklar oluturur. Bunlara bir de, ei tli etkenlerin bir bireimi sayabileceimiz asker gc eklememiz gerekir.156 b) Ulusal Gc t Yapsal eleri st yapsal eler, kltrel etkenler, ulusal moral, d siyaset (diploma anda, milliyetilik (ya da yurtseverlik) olarak belirlenmektedir.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 171

Ulusal g, asker literatrde yle tanmlanmakta: Bir devletin ulusal karlarn salama edeflerini elde etmek iin kullanabilecei insan gc, corafi, ekonomik, asker, siyasi ve idari, psiko-sosyal ve teknolojik g elerinden oluan maddi ve manevi unsurlarn toplam Devletlerin, gerek ulusal snrlan iinde gerekse uluslararas ortamdaki hedeflerini gere kletirme yolundaki politikalarn etkinlikle srdrebilmeleri ncelikle kendi ulusal gle n kaynaklanr. ' Kaynak: Ulusal Strateji, Mart 2003, s.67 (Makale: Dou Aktulga)

G, asker nitelik tamayan uluslararas ilikilerde sabit ve srekli bir uyar, ima ve g de bavuru unsuru saylr. G, objektif bir realitedir. Realist teorinin zn oluturan g yklenen anlamlarn olduka farkl olduu dikkati ekmektedir. G kavramn en sk kullana raras po-

172 Gelecei Ynetmek

litika analizinin merkezine yerletiren Morgenthau, politikay g mcadelesi olarak tanml makla birlikte g kavramn ayrca ele alp ak bir tanmn yapmamtr. Morgentliau'ya el amacn ve herhangi bir siyasal davrann temel gdsn olutururken br baka yerde g i biimi ya da amac gerekletirmek iin bir ara olduunu ifade edebilmektedir. Bilimsel bilecek bir gerektir. Gereklik derecesi deerlendirilmek isteniyorsa, byle bir lmn y a zorunluluk vardr. Toplam gcn yaratlmasnda, lkenin konumu, bykl, topografyas, doal kaynaklar, retimi, teknolojisi,- tantm ve moral unsurlar birbirleriyle btnle idir. Yetimi olsa bile insan kaynaklaryla, endstriyel gc, politikann ama ve hedefle rttrlemedit srece bir anlam ifade etmezler. G kavram, lkenin d ya da i polit ok nemli bir anlam ifade eder. nk g, elde edibnesi beklenen sonularn eitli ynt bilme kapasitesidir. Ulusal gten beklenen grev, devletin, uluslararas ilikiler de oyn ayaca roln nemli bir belirleyici olmas nedeniyle, "yksek stratejiye" uygun olarak, t lkelerin davranlarn istenilen ekilde snrlayabilme yeteneidir. Uluslararas ortam anlamalarn uygulanmasn salayacak kurallar ve yaptrmlarn her zaman olana bulunama Bu nedenle, h'/ devletler, ulusal ve uluslararas hedeflerinin gereklemesine * \" yne lik politikalarn srdrmede zellikle ulusal g byk* L' lklerinden yararlanmak zorund laysyla, "g faktr", bir dinamik e olarak ortaya kar. Baka bir ifadeyle, "ulusal stratejik, asker, ekonomik ve politik bakmlardan sahip olduu olumlu ya da olumsuz, kuvvetli ve zayf ynlerinin toplam olarak da grlebilir. Uluslararas ilikilerde g; nfuz, itibar ve saygnlk salama unsuru olmann yan sra, itaate zorlama yeteneine ek k siyasi bakmdan hkmedebilmektir. Tm bu aklama abalarna karn g, aslnda dman d er aldklar farkl ittifak ve birliklere gre de-

tV Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 173 ^

iiklik gsteren greceli bir kavramdr. Yalnzca kaynaklara ^ '^ sahip olu da gc garan . 'G'n oluumu iin bu kayI ' naklarn rasyonel olarak iletilmeleri, kullanlmalar ve leri etkileyebilecek lekte ynlendirilmeleri gerekir. ' \$ Ulusal gcn kullanlmasn ge recek olan ulusal ' / kar ve ulusal hedeften de sz etmek gerekiyor. ' > Ulusal kar, sal varln gven iinde bulunmas ve bi\ reylerin mutlu ve refah ierisinde yaamas iin in gerekli olduu Y deerlendirilen hususlardr. Dier bir ifade ile gerekletirilmesi ve orunmas urunda, milletin her trl zveride bulunabilecei, hayati sayd karlardr. H grevi de ulusal karlarn gerekletirilmesinin salanmasdr. Ulusal karlar zaman ier teren deiikliklerin oluu veya kapsamlarmdaki bir hususun gereklemi olmas gibi istisn durumlarda deiime urayabilir. Genel olarak deiken deildir. Ulusal hedef, ulusal kar omut ifadelerle belirginletirilmesi ile ulusal siyasete yn veren,'ulusal siyasetin zn oluturan deerlerdir. Ulusal hedefler; milletin karlar, genel istek, ve eilimle alnarak siyasal, iktidarlarca tespit edilir ve siyasal iktidarlarn btn gayreti ulus al hedeflere ulalmas ya da ulusal hedeflerin elde edilmesine ynelik ulusal politikal arn retilmesine, bunlarn kararl bir biimde uygulanmasna yneliktir. Ulusal hedefler u al karlar gibi sk sk deimezler. Deien. ulusal hedefe ulalmas ya da.ulusal hedefi mesi ve korumas iin benimsenecek stratejilerdir. Ulusal hedefler ounlukla siyasi ikt idarlarn programlarnda ak ekilde ifade edilir. Ancak, ulusal hedeflerin devlet srr o ak korunmas gereken gizli ynleri de vardr diye aklamak mmkndr. Yukarda aklanmaya edefi elde etmek ve ulusal karlar salamak iin gerekli olan ulusal gcn unsurlar da 1. nsan gc 2. Corafi g J{ ,fr 3. Ekonomik g % J&

174 Gelecei Ynetmek

4. Politik ve idari g 5. Psiko-sosyal g 6. Bilimsel ve teknolojik g 7. Asker g 1. usal g unsurlarnn oluumunda ve desteklenmesinde nemli bir aktif rol bulunan insan g ve etnik yaps, aile yaps, eitim ve renim durumlar gibi somut unsurlar ierir. nsa lii nfusun fazlal, etnik yapnn salaml, aile yapsnn kuvveti, eitim ve renim orantldr. 2. Corafi g Milletin kontrol altnda bulunan lkenin dnya zerindeki kon bykl, topografyas, ekli, iklimi, jeolojik ve hidrografik durumu milli gce dier g le ilikili olarak olumlu ynde byk lde katk salar. 3. Ekonomik g lkelerin sahip onomik kaynaklar, bu kaynaklarn iletilmesi, her trl mal ve hizmetleri retme kapasites ve bunlar ulusal hedefler dorultusunda tekilatlandrlabmesinden doan gtr. Ulusal unsuru ekonomik gtr. Ekonomik g gelimeden politik g ve asker g geliemez, yeter vuamaz, Ekonomik retim esastr. Ancak, devlet kaynaklarnn ok byk bir blm asker a uzun vadede ulusal gcn zayflamasna yol ama olas vardr. (Sovyet-Rusya'daki gibi) konomiler ok byk ordular ve daha ok pahal ve karmak silahlar destekleyecek geni t sanayi altyapsn ortaya karabilir. 4. Siyasi g Ulusal karlar dorultusunda, teki d erinde salanacak siyasi etkinliktir. Ulusal stratejimizin tespit ve uygulamasnda ne mli bir yer tutar. Ulusal g unsurlar iinde en nemlilerinden biridir. (Yunanistan; ABD , AB ve dier lobilerin

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 175

gcn her ortamda bize kar kullanabilmektedir. Zaman zaman etkili olduu da bir gerekti 5. Psiko-sosyal g Milletimizin, milli birlii, moral ve deer yarglarmz, milli karak izi, dini inanlarmz, gelenek ve greneklerimizi ifade eden soyut unsurlardr. Bu deerl n ykseklii her zaman iin ulusal gcmz manevi olarak yksek tutmamza neden olmaktadr r g Ulusal hedeflerimizin elde edilmesinde ve ulusal politikalarn uygulanmasnda asker g, zellikle doal kaynaklara, ekonomik yapya, savunma sanayiine ve ncelikle insan gc yanmak zere dier g unsurlar ile birlikle silahl kuvvetlerin tamamndan oluur. Silahl tlerin gc ekonomik gle dengeli olmaldr. Ulusal gc oluturan unsurlar birbirleriyle olarak ulusal gce katk salarlar. Gerek g gerekse ulusal g kavramna hem yklenen gr anlamlarm ierii bakmndan bu kavramlar tanmlamaya alanlarn birbirlerinden ok far meleriyle karlamaktayz. G ve ulusal g kavramlarnn kullanlmasna altmz alan e bu kavramlar da bu ilikilerde atmay aklayan teorilerin parametreleri olarak-grlm . D politika analizinde g yaklam konusunda aratrma ve analiz yapan Trk akademisye duka nemli kitaplar yaynlamlardr. Bunlardan Faruk Snmezolu'nun "Uluslararas Politi olitika Analizi" klasik hale gelmitir. Gnmzde, gc sadece baz eylere sahip olma olar layan, ulusal gc kapasite ile zde kabul eden deerlendirmeler de bulunmakla beraber, g enellikle ilikisel bir olgu olarak anlalmaktadr. rnein, Robert Keohane ve Joseph Nye, "G, bir aktrn dierlerine, normal olarak yapmayacaklar bir eyi yaptrabilme yeteneid rlerken bu eilimi yanstmaktadrlar. Gcn ilikisel yn asndan iki kavram nem kazanm

176 Gelecei Ynelmek

tadr; kontrol ve etki. Bir yazar gc, "insann, dier insanlarn dnce ve eylemleri ze ontrol"; bir bakas ise, uluslararas eylemin gerekletirilmesi iin gerekli olan "kayna rn kontrol" olarak grmektedir. Dier baz yazarlar, ilikisel anlamda gc tanmlarken k kavramnn snrlarn daha da geniletmektedirler. rnein/birisi gc "bir yandan kaynakl sonular zerindeki kontrol" olarak ortaya koyarken, baz yazarlara gre kavram, "A aktr B aktr zerinde kontroln oluturan ve srdren her eyi" iermektedir. Snmezolu'nun i, bu tanmlamalarda anahtar kavram konlrol'dm. Buna karlk, gc yine ilikisel yn ile baz yazarlar da etkiyi anahtar kayram olarak kullanmaktadrlar. rnein, g "bakalarn nlarn kendi amalan dorultusunda etkileme" kapasitesi olarak.tanmlanmas yan sra, " n davranlarn istenen bir dorultuda gelitirme ya da etkileme yetenei" olarak da tanm vardr, "Dierlerinin dnce ve eylemleri zerinde etki uygulanmasdr" tanm da yaplma kapsayc adan tanmlanan g, "..;uluslararas alanda.bir aktrn maddi ve maddi olmayan ve kymetleri, uluslararas olaylarn sonularn kendi istedii ynde etkilemede kullanma ei..." eklinde tanmlanarak, kavramn sahip olma ile ilgili ve ilikisel vehelerinden he ikisine de belirli bir vurgu vermektedir. Snmezolu'na gre, g kavram ile ilgili doru r tanm, g analizi asmdan baarl bir kavramsal ereve, esas olarak bu iki yn de di orundadr. Snmezolu'nun kitabndan uzun bir alnt158 yaptk ama gcn ne kadar farkl ta izinin yapldn ortaya koymamz gerekiyordu. Bu ok eitli tanmlarda kavram dikkat nlar, kapasite ile kontrol ve etki'dir. G dendiinde aklmza gelen asker gtr ancak a omik gce de ska vurgu yaplmaktadr. Daha nce anlatld gibi stratejide saysal fazla anmak iin garanti deilse, asker gte (kuvvet) ekonomik ve teknolojik kapasite birletir lirse zafer garanti altma alnr. Taraflarn asker glerinde belirgin stnlk olan galip ktir. Fakat, taraflarn

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 177

asker glerinin birbirine yakn olduu durumlarda, atmann sonucunu belirleyecek teki arasnda ekonomik gcn zel bir nem tadna da dikkat ekmek gerekmektedir159 . Ekonom ile teknolojik gelimilik, sava ortam olmadnda d politikada istenileni elde etmede ralardr ama savala zm gerektiinde asker kapasiteyle birlemek zorundadrlar. Genel me Bat'da adna "Think Tank"'60 denen genel adlandrmayla "strateji belirleme gruplarnn " genel amalar unlardr:'61 1) Gelecee ynelik asker, siyasi, ekonomik ve sosyal arat yaparak, stratejik planlar hazrlamak. 2) Yaplan almalarn kendi ulusal hedefleri ve arn korumaya ynelik olmasn salamak. 3) Gerekirse resmi ve sivil makamlara danmanlk i vermek. 4) Yabanc glerin etkisinden ve ynlendirmesinden uzak, objektif bir alma ya k. 5) "Brain Storm, (Beyin Frtnas) denilen yntemle herhangi bir konu zerindeki btn o lu ve olumsuz dncelerin ortaya karlmasn salayp doruya ulamak. 6) Enformasyon el ekli dokmanlar toplamak suretiyle bilgi arivi oluturmak. 7) Medya araclyla kamuoyun gilendirerek, zel grmeler yaparak kendi hkmetini ya da teki lke hk met ve kamuoyu rmek. "Strateji belirleme" gruplar yalnzca devletin resmi kurulular olmayp, sivil kur um ve kurulular, vakflar da olabilir. ABD ve Avrupa'da (en bilinenleri ngiltere, Fr ansa, Belika, sve ve Almanya'da bulunmaktadr) bulunan nl "Think Tank"lerin hemen tama sivil kkenlidir. ABD'de 1950 ynda RAND adl kuruluun hazrlad strateji almalar i vetleri iin asker savunma stratejisini oluturmutur. Trkiye'de ise bilindii kadaryla

178 Gelecei Ynetmek

2004'n ortalarnda youn giriimler balamtr. Bugn, kimin ne yapt belli olmayan, s ardan, zellikle de AB formlarndan para almak iin kurulan szde "dnce merkezleri", kur u olup, saylar da salkl olarak bilinemeyen pek ok "Think Tank" bulunmaktadr. in t ecesinde ilgin yan, bu kurulularn byk blmnde gazeteve televizyonlarda muhabirken b strateji ustas olan, sahte profesr, unvan ile harp akademilerinde ders veren, salk m emurluundan stratejlie terfi edenferin ortalkta cirit atmasdr. Bu kiilerin banda ve olduu "Think Tanklarda hangi tr stratejilerin retilebileceini bilmek hi de. zor olma sa gerektir. .

1.4. STRATEJK NGR "Keifte bulunmak iin ans gerekir, icat etmek iin nhl; arm her iki i de bu iki eyden geemez," Goethe

niversite birinci snfta renciyken "olaslk hesab (probability)" dersinde rendikler z "bahislerde" kazanma olaslklarn hesaplamaya balam, hesab da doru yaptmza in erde" bulunmutuk: Sonunda hem tm renci harlmz yitirmi hem de bamz derde sokm ? Olaslk hesaplarn hatasz yaptna inandmz arkadamz, hesap yapmadan yalnzca t biz bunu bilmiyorduk. Aslnda sorulan doru sormutuk, basit ve mantklyd ama hata yaplm alan "akl" ihmal etmitik, , Piyango, toto, loto gibi oyunlarans ve talih oyunudur, ya ni saylarn bir rastlant sonucu biraraya gelmesi gerekir. catlar da, keifler de rastla ntya bal olarak ortaya kmtr, ancak iki "rastlant" arasnda fark vardr. Rastlant iliki kuranlarn says azmsanmayacak denli oktur. Kimisine gre zek ve ans insana do len zelliklerdir, Fransz kimyager ve mikrobiyolog Louis Pasteur inanlmaz sayda nemli keif yapmtr. Belki de bu yzden, talih ve rastlantnn kazanmalarna ebelik yapm oldu etmede ortalama yetenek sahiplerine kyasla daha mtevaz olabilmi-rlarmm kmsenmesi t esine ramen bunu yap-

180 Gelecei Ynetmek

mtr. Ama kazanmlarn azmsamak isteyenlere kar da yle demitir: "Rastlant ancak h der."10 Pasteur, Einstein, Jefferson, Mustafa Kemal gibi keskin bir zek ve ans arm aan edilmi kiilere dhi diyoruz. "Dhiler, muhteem bir igr, sezgi, esin, beyin dalga inan -adn ne koyarsanz koyun- yoluyla, bir eyi farkl bir perspektiften grr ya da al r. Onlarn yeni perspektifi, kar ko-nulmazh sonradan ortaya kan yle bir gr as hibir eyi eskisi gibi gremeyiz.-Onlarn grdkleri, ounlukla, bizim halihazrda yakal iimizden daha geni ereveli bir resimdir. Ve onlarn bunu yapabilmelerinin sebebi, para arn btne uyu eklini, yarlklarn yzeyde ala-kasrzm gibi grnebilen daha derin harm sezinlemeleridir/"63 Clausewitz'in deha tanm (1. kitap 3. blm) ise yledir: "Belli bir ustalkla yrtlmesi gereken her zel faaliyet, akim ve ruhun zel yeteneklerine muhtatr el yetenekler, yksek bir dzeye km ve olaanst faaliyetlerle kendilerini belli etmi nlar meydana getiren akla deha denir." nceden inceye yaplan olaslk hesaplar baarnn isi midir? Colin Bruce, elenceli kitab "Mantk ve Olaslk Hikyeleri" nd e buna yant ar "Olaslk olaslk, kaderse kaderdir Watson! Hangi deniz kurduna sorarsan sor, sana baz en yzde bir olasln gerekletiinin, binlerce rneini verir... Demek gerekleme ans bir kez gerekleiyor!''"''1 Allagelmi bir rnek: Piyango biletinden ikramiye kazanmak r ans iidir. A_ma, bu ikramiyeyi kazanabilmek iin, ekili gnnden nce bilet satn alm kir. Bunu yapmayan, ansn deneyemez, Trkiye sanayiinin iki nemli ve baarl yatrmcs an Sakp Sabanc "te Hayatm" adyla yaynlad zyaa-mykiisnde frsatn, tesadfn v yle anlatyor1''3:

mi ve ekici Kavram: Strateji 181

"Fakat unu kabul etmek gerekir ki, ayn yeteneklere sahip, ayn imknlar kullanan, ayn y gsteren kiilerin ayn sonuca varmamalar da mmkndr. te burada, ans-kader-ksmet ya kar. Sonucu, bu faktrler deil de, bu faktrlerden yararlanabilme becerisi tayin ede r. ans-kader-ksmet veya Anadolu deyimiyle 'frsat', etrafmzda belli olmayan zamanlarda , belli olmayan ekillerde belirir. te beceri, ortaya kan frsat en aklc biimde de lmededir. Frsat 'bir kere kullanlacak, bir seferde yaplacak vurgun' niteliinde deerle dirmemek gerekir. Bu ancak kanuni olmayan, karanlk ilerde sz konusu olabilir. 'Frsat ' gnlk hayatta, herkesin nnden geen imknlardr ki, meru'dur, helal'dir. . Lise taleb im. Ar hastalk geirdim. Tedavi yl kadar srd. lalar ve annemin efkatli bakm i 'iko'ya kt. Arkadalarmdan yl geri kaldm. Yam 17-18'e vard. Okula gitmek ist edim. Babam anlay gsterdi, bylece alma hayatna atldm. Delikanlla gei dnemim mam, beni ok gen yata i hayatna yneltti. Bana kalrsa, byle bir izah eksik kalr. Ha esadf sayabiliriz, ama benim i hayatna ynelmem sadece ona bal deildir. Ortam, benim yata i hayatna heveslenmeme msaitti, Babam i delisi bir adamd. Dindar bir adamn dil en nasl dua eksilmezse, babamn akl fikri de iten baka bir ey dnmezdi. ocuk yata ak verdi, i retti; hayatn etin yolunda edindii bilgileri, tecrbeyi cmerte nmz asl retmen olarak babamz bilirdik. Hastalk araya girip de okuldan kopunca, artk ken i kocaman bir adam olarak gryorum ve 'Ben alacam,' diyorum. Yani almaya hazrm-, e babamn gsterecei her ii baaracama inanyorum. O sralarda Bossa iine balamz. uyoruz. naat sryor, babamz Trkiye'nin en byk ilerinden birine kalkm; gz uyku ikinci oulum. Babama yardm etmek istiyorum. Bu byk iin iinde reneceim ok ey old m. nmde, frsatlarla dolu bir i var. Yani ortam hazr. Ben de hazrm.

182

Gelecei Ynetmek Demek ki, insanolu, uygun bir ortamda nne kan frsat deerlendirmey u mu, hayatna bir yn verebiliyor. Bunda, tesadfn, ansn, kaderin rol olduu kadar; i nlan ortamn, sahip olunan deer yarglanrn da rol var. Frsattan yararlanmaya hazr ol

1.4.1. ans, Hile, Aldatma, Rastlant, Tahmin ve Strateji Bill Gates, nl futbolcu Pele, Vehbi Ko gibi aktrlerin zyaamykleri, bizim iin ar . Bu olaylar Machiavelli'yi u sonucu karmaya gtrr:166 "alacak derecede zengin ya da acnacak derecede yoksul birini grdnzde Tann'ya ynel r Tanr'nn sunduu olaand bir durum sonucu ykma srklenmi ya da yklenmilerdir; k t ve bilgelikle ynetme frsatn veren ya da bunu yapma gcnden onlar yoksun brakan bud Genellikle ok zenginler, kukusuz kullandklar olaanst bir ans vuruuyla o konumu eld er; ancak frsat, kendi abalarnn bir sonucu olarak deil ans Melei'nden gelmitir. Onl re karmann yersiz olmasnn nedeni budur. Benzer biimde, ok yoksullar da ayplanmamal zaman bir ansa sahip olmamlardr belki."

Rahmi Ko ve Sakp Sabanc, Vehbi Ko ve Hac mer Sabanc'mn ocuu olarak dnyaya gelmele ken, eer stanbul'un gecekondularndan birisinde domusanz bu bir ansszlkken, sizin h 12 Eyll 1980 asker darbesinden sonra Ankara'da yeni siyasetiler ortaya knca, bu olana rlendiren yeni ''iadam prensler" tredi. Bunlarn byk blm ans Melei'nin onlara ver ark etmediler ve ne Ko ne de Sabanc oldular. Bunun nedenini Machiavelli aklamaktadr. Machiavelli Prens'teK7 ansn insan kaderi zerindeki etkisine geni yer vermitir. "Srada bir kii iken talihin yardm ile hkmdar olanlar bu ykselii pek aba harcamadnn elde e r. Fakat hkmdar olduktan sonra yerlerini korumalar ok gtr... Bu hkmdarlar yerleri iki ey, onlar oraya getirenlerin iradeleri

Sihirli ve ekici Knvran: Strateji 183

ve talihleridir. yle ki her ikisi de deikendir ve sreklilikten yoksundur. Bu kiiler y erlerini korumasn bilmezler ve bunu yapamazlar." Machiavelli, birey, ans sayesinde t epe noktaya gelebilir ama yetenekleri kendisini oraya tamamsa, tutunabimesinin olanak szln ortaya koymaktadr, Machiavelli ans kavramn ounlukla hesaplanamaz ve tesadf deletirmitir.,BS (Ona gre) ans; "ne bir Tanr takdiri ne de fatalizme varan bir msama kaderdir". Ancak kimi zaman terime metafizik bir anlam ykleyerek kader gibi kozm ik bir gc ya da gnlk yaama yklediimiz anlamyla ans ifade etmekte de kullanmtr. irerek kulland bir ikinci kavram da virt'dr (virtue: erdem, fazilet; etki gc). Bu ka m, "yabanclam ve dman bir dnyada" insanlarn refahlar ve iyi yaamalar iin yaams i tm nemli eserlerinde, Prens, Diskurlar, Sava Sanat- bu kavram zaman zaman deien an larda kullanmsa da kavramn nihai olarak temsil ettii, sahip olunan yeteneklerin disi pline edilmi bir irade ve basirette erdemJi kullanmdr. Kiiletirilerek kullanldnda zellikleri zerinde toplayan metafizik varlk; bir kiiye ya da topluma ilikin kullanld bu zellikleri zerinde toplayan kii ya da toplum anlamna gelmektedir. Machiavelli'ye gre "yaam, ans ile virt arasnda bir mcadeledir." ans yaamn ilek bir zelliidir. izi eitli durumlara, drr ancak bu durumlardan kp kmayacamz kendi virt'mze b arak bir ekil (dzen) vermek, bir baka deyile kendi kaderine hkmetmek olanakldr. rne hiavelli'ye gre hayran olduu "eskiler-tarihi kiilikler" (zellikle Romallar kastedere ulland bir szdr) bu zellikleri sayesinde baarl olmulardr. Machiavelli'nin sahip t'yu tariflerken rnek olarak gsterdii hayranlk duyduu kiiler listesinde; Roma'nm kur su Romulus, Hz. Musa, Spartal Lycurgus ve Atinal Solon'un ad, kimi Roma im-paratorl aryla birlikte ne kmaktadr. Tm eylem adamlar gibi, Machiavelli bir yandan kaderin so rndan kamak, te yandan Sevgili ans' kendi tarafna

184 Gelecei Ynetmek

ekecek garantili bir yol bulmak iin (sihirbaz) Houdini benzeri hareketle i denemek ister. Bazen, o sanki ans'a kur yapmak ve kazanma c olanaklym gibi davranr, bazen an 'n\ iradesini kendi iradelerine boyun edirip ona zorla egemen olacak gl liderleri ge rekli grr.168 Ksr i Kozmik karakterine karn Machiavelli'ye gre talihin ynetilmesi o ldr. O, "yazgnn kendilerini ynlendirmesini yeleyenler"e pek de itibar etmemektedir. O u bir rmaa benzeterek nasl yatandan kan suyun fkesinden kamaktan baka are olmad insanlar, ortalk durulur durulmaz, sular bir daha "kabardnda bir kanaldan aksn ya da takn bunca dzensiz, bunca zararl olmasn diye bentler setler yaparak nlemler almaktan eri" durmuyorlarsa, talihe hkim olmak iin de benzer bir abann gsterilmesi gerektiine nanmaktadr. Zira talih; "gcn, kendisine kar koyabilmek iin dzenlenmi bir erdemin ( mad yerlerde gsterir; kendisini durdurmak iin setlerin, bentlerin yaplmadn bildi neltir saldrlarn." Machiavelli'ye gre yeterli kararllk ve deien artlara uyum gst ne sahip olanlar, bu zelliklerini gzpeklikle birletirirlerse talihe hkmetmeleri olana kldr.170 Siyasal olaylarn yeni prensipler asndan incelenmesi iin Rnes'ans'm yaratt i kaftand. Rnesans'n dnrlerinin felsefe ve bilim alanlarnda kaydettikleri baarla amlarnn altnda yatan varsaym, sosyal yaam ve insan faaliyetleri olaylarnn ardnda a bulunabilecek ve bu sayede olaylar kontrol altna alabilecek baz konumlarn mevcut o lduu inanc idi. Baz yasalarn asker olaylar da idare ettii ve bu olaylarn, ynn ta kri, Machiavelli'nin asker konulara yaklamndaki temel varsaym olmutur. Kendisi tm i ni bu kanunlarn bulunmas zerinde toplamt. Dolaysyla Rnesans'n insan aklna olan g oluyla insann hayattaki ans ve talihini yenebilecei yolundaki iyimser gre o da katl .'71 Bu, bo bir iyimserlik deildi. Rnesans dnrleri Fortuna'nm (Talih Tanras) kuvv yabana atmyorlar ve ha-

x Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 185 h

yat, insan aklyla bu dnek Tanra arasnda tehlikeli bir mca dele olarak gryorlard. unda insan aklnn galip ge leceinden kukulan yoktu. Machiavelli muharebeyi asker ku? r umlarn gbeine yerletirmiti. nk kendisinden nceki yazarlar korkutan belirsizlik (m n sonunun nceden kestirilemeyii) onu korkutmuyordu; akl yoluyla bulunan ya salara u ygun ekilde bir asker rgt kurularak ansn etkisini azaltmak ve baary garanti altna olabilirdi.171 Machiavelli hrsl bir kumar oyuncusuydu. Hkmetten atldktan sonra her g yarsn iftliinin yanndaki handa iskambil ve tavla oynayarak harcard. Tm kumar oynaya gibi "ans meleini" yakalamak iin ok zaman harcamtr. Ama, tarih aratrmalarndan ve nden, hem hkmetteki hem de kumar masasndaki deneyiminden, baz olaylar hatann ya da pa lak zeknn deil tmyle ansn belirlediini biliyordu. Olaylar ansa balannca, en by akntyla srklenirler. "ans Melei, niyetlerine kar klmasn istemiyorsa, insanlar der Machiavelli zntyle.173 Machiavelli bir noktada talihe hkmetmeyi 'gelecein belirs izliklerine hkmetmek' anlamnda kullanmaktadr. Buna gelecek ynetimi adn verebiliriz. G lecei ynetmek tm belirsizliklerin ortadan kaldrlmas anlamna gelmez. deal planda bun kn da yoktur. Gelecei ynetmek abas, olaylarn aknn srkleyici!iinin dna km n ve onlara ulamaya alrken kontrol altnda tutamadmz parametrelerin adedini olanak azaltmay ierir. Burada kullanlan kontrol her zaman girdilere ve ktlara, en azndan bu rn ikincisine hkim olmak anlamna da deildir. ou zaman umabileceimizin en iyisi bir o a etki eden olabildiince ok parametreyi gzlem altnda tutabilmektir. Bylelikle, bir an lamda olaylarn nne gemek olanakl olacaktr. Bu tek bana gelecei ngrmeye almakt den farkl bir eydir. Futureology'den fazla olarak, gelecekte meydana geleceklerini ngrdmz olaylar karsnda, srdrlebilir bir avantaj nasl yakalayabileceimizi d

186 Gelecei Ynetmek

stratejini r bizzat kendisidir. Bu sebeple Machiavelli ansn yardmyla de edilen iktida rn, elde edilmesi iin ok aba harcanmas ge ektiini belirtmektedir. Bu anlamda anslar tidara gelerie:', onun ifadesiyle; "yolda hibir engelle karlamazlar, nk ay ak gelir ama btn zorluklar, yerlerine varnca ortaya kar." Aka Machiavelli'nin kastettii sr lmayan bir avantajn keskin yzdr.17'1 Machiavelli'den.'yaklak 300 yl sonra yaayacak Clausewitz de "iddet, ans ve siyaset" lemssi zerinde ahmlar getirmektedir. O'na gre like halinde moral kuvvetlerin iinde en ok nem kazanan unsur "cesarettir". "Cesaret ve ihtiyat baka baka eylerdir, fakat moral kuvvetlerdir; fakat yine de bir likte bulunabilirler. Buna karm tehlikeyi gze almak, tnlihe gvenmek, yiitlik, atlganl sadece cesaretin d grnmleridir ve btn bu ruh halleri, kazay, tesadf ararlar; n unsurudur."17-

Sava sanatnn hesaplarnda batan itibaren mutlak, matematiksel, salam bir temel bulunma savan, tm yapsyla bir olanaklar, olaslklar, talih ve kaza oyunu olduunu gryoruz. le sava, insan faaliyetleri iinde kt oyununa (kumar) en yakn olandr. Savan objekt bir ihtimaller hesab haline getiriyor. Clausewitz (Sava stne, 32) tesadf ile saras y n yana getirirken unu sylyor: "Sava bir kumar haline getirmek iin yalnzca bir unsura reksinim kalyor: Tesadf." Hi kukusuz sava, bu unsurun eksikliini de duymayacaktr. Sa adar tesadfle ilikisi kesilmeyen ve tesadfle gelen temasta bulunan baka bir insan ey lemi yoktur. Tesadfle birlikte ans da savata byk bir yer tu-' tuyor.17" Savan kumara a da kt oyununa) benzetilmesi nedendir? Bunun yantn yine Clausewitz veriyor: "Aklmzn daima aklktan ve kesinlikten yana olmasna karn, ruhumuz daha ok belirsizl nr. Ruh, kendisini yabanc hissettii, btn bilinen objelerin kendisini terk etmi grnd ulamak iin, felsefi aratrma ve mantki sonu karmann zahmetli yolundan yrmek yeri e -biraz da

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 187

bilinsiz olarak- tesadflere ve asn snmay tercih eder; zaruretin aresizlii yerine buradaki (tesadfler ve ans ortamndaki) zenginliinde yaar; bu onu heyecanlandrr, cot cesaret abucak artar ve onun iin tehlike ve tehlikeli giriim, tpk nehirdeki cesur yz ibi kendini iine att bir unsur olur."1" Sava sanatnn ilgili alan, canl ve moral g nedenle hibir konuda mutlakiyete ve kesinlie ulaamaz. Yani "daima tesadfe, ansa bir yer kalr; bu, en kk ite bile en byk iteki kadar byktr":7" Clausewitz nemli bir mizi ekiyor: "Bu ans, taraflardan birinden yanaysa, cesaret ve kendine gven de teki tarafta yer almal ve boluu doldurmaldr. Cesaret ve kendine gven ne kadar bykse ans dfe braklan yer de o kadar byk olabilir. O halde cesaret ve kendine gven, savata ok ilkelerdir.'"7' Savan ileri dzeylerde anlalmasnn ne kadar zor ve karmak olduunun ran Clausewitz, bu durumu l analiz yoluyla aklamay tercih etmitir. Hibir sava birb enzemez. Sun Tzu bunu ortaya koyarken yle sylyor: "Su nasl topran eimine gre akars r de zafere dmann durumuna gre akar. Suyun nasl sabit bir ekli yoksa, savata da sabi oullar yoktur." Clausewitz l analizinde, savan karmaasn teme] eilime indirgem rkl olmasna karn, bu eilimin balants, ve rollerinin incelenmesi ile tm savalar alabilir."" '* "Tam bir fenomen olarak savan var olan eilimleri her zaman paradoksal bir l oluturur -bunlar balangta mevcut olan iddet, nefret ve dmanlktan oluan do idir; ansn ve olaslklarn yaratc ruh iin gidilebilecek yerler olmas ve boyun eme u bir prensibin unsuru olmas tm bunlarn sadece akla dayal olmasna neden olmutur."1"2 Bu limden her biri genel olarak, toplumdaki gruptan biriyle uyum salar.183

188

Gelecei' Ynetmek "Bu eilimden ilki temel olarak halkla; ikincisi komutan ve ordusuyl a; ncs de hkmetle ilgilidir, Savata ortaya kan tutkular ve hrslar halkn doasn duygulardr; cesaret oyunu, yetenein olaslklar dnyasndaki yeri ve ans komutana ve or unun belirli karakterine baldr; ancak siyasi amalar sadece hkmetin iidir."1" [Sava SAVAIN TEMEL ELM Kaynak: M.l. Handel - Savan Ustalar, s.137.

A.K. Han yazd doktora tezinde (.. Uluslararas likiler, 2001) atma, belirsizlik, tratejiyi incelerken somut rnekler de veriyor: "Kozmik bir ans anlaynn benimsenmedii noktada, Clausewitz ve Machiavelli'nin ans diy abir ettikleri ve atmalarn sonulan zerinde belirleyicilii olduuna inandklar belir nucunda gereklemi olan olaslktr. Her tr atmann sonunda gereklemi olan olasl e tercihleriyle uyumam olan taraflarn 'ansszlk' yaknmalarn duymamz da bundandr. er yznden spor karlamalarnda da, savalarda da oyun oynanmadan sonucu bilmek olanakl ir. Yaplabilecek olan en fazla, 'salam' temeller zerine oturtulmu bir ngrdr. nsan nin, direncinin, yaratclnn verecei sonulan ngrmek ou zaman saf matematiksel

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 189

olaslk hesaplaryla olanakl deildir. Machiavelli'nin ilgilendii iktidar mcadeleleri d Clausewitz'in teorisini kurmaya alt sava da toplumsal atmann farkl yzleridir. z sava dier atmalardan ayran tek farkn, kanla zmleniyor olmas olduunu belirtme kendi z varln karsndakine dayatmaya almasnn yol at mcadeleden, modern de i toplumlarn toplumsal faydalar adna giritikleri savalara kadar tm bu mcadelelerde t flarn ortaya koyduklar tercihler, kendi faydasna ncelik vermek anlamnda, bencilce ola bilir. Bencilce tercihler ve toplum iin olumsuz sonular arasnda deterministik bir i liki de yoktur. Edeyile bu 'bencil' tercihlerin toplum iin muhakkak olumsuz sonular d ourmas da gerekmez. Bencilce tercihlerin son tahlilde toplum iin olumlu sonular da, olumsuz sonular da dourmas olanakldr. (Bu iki durumun tipik iki rnei, hususi mall e ilerdeki Walras'dengesi ile kamu mall ekonomilerdeki gnll katklar dengesidir. Sadece hususi mallarn olduu bir ekonomide, tketicilerin, verilmi fiyatlar altnda kendi fayda larn en byk klacak talepte bulunmalar sonucunda ortaya kan tahsisat Pareto opti-mal Buna mukabil, eer bir kamu mal ekonomisi alacak olursak, tketicilerin kamu malnn reti ine kendi faydalarn en byk klacak katkda bulunmalarnn sonucunda ortaya kacak gn esi Pareto optimal olmayacaktr. Bunlardan Walras'a dair sonu refah iktisadnn birinci temel teoremi olarak bilinir.) Ayn durum tercihlerin sahipleri iin de geerlidir. K arar alrken bilgi birikimleriyle snrl olduklar ve durumu alglay biimleri erevesi larndan sonular her zaman yararlarna olmayabilir. Zira bilgiler, yetersiz alg, arptl a riskini daima tar."'"

ans, rastlant ve tahmin konusunu kapatmadan nce bu konuda yine bir ilgin yaamyks r lim. Tannm iadam shak Alaton, ailesinin yaad byk bir skntnn iindeyken, nas li bir sanayicisi oluunu, kendi kaleminden yle anlatyor:,ss

190

Gelecei Ynetmek "Babam, hali vakti yerinde bir tccard. Airefendi Caddesi'de iki katl aazas olan bir pamuk iplii ithalats idi. Ankaral olmaktan gurur duyard. Atatrk hay 1940*11 yllarda, sava boyunca uzun kuyruklarda bekleyip karne ile ekmek alrdk. Yokl uk yllar iinde, bir de stelik Varlk Vergisi felaketini yaadk. Devlet, babamdan btn i vergi demesini istedi. yeri ve evdeki eyalarmz devlet tarafndan haczedildi ve sat meyen vergi karl olarak, Akale'de srgne ta krmaya gnderildi. Dokuz ay sonra, kr bi krk bir ihtiyar adam olarak evine dnd. Gven duyduu, hizmet ettii, candavbal ol 'devleti'ninihaneti-ni izah ve affedemedi. ine kapand, bir daha sfrdan balamay denem , dnyadan erken ayrld Her ktnn bir iyi taraf var olsa gerek... Skntlar iinde lis mde, niversiteye gidecek maddi imkn bulamadm. Mimar olmak isterdim. Olmad. Bir ithal at irketinde daktilo memuru olarak altm. Askerlik grevimi Polatl Topu Okulu'nda ast larak yaparken, Amerikal subaylardan ngilizce rendim. Terhis sonras, Mehmet Kavala'nm Volvo kamyonlar ithalat servisinde alrken, sve Bakonsolosu ile tantm. Bir mesle mama yaryacak teknik bilgileri de alabileceim bir ortam bulmal idim. Konsolosluktan bana isve'te bir i bulmasn rica ettim. Yardmc oidu. Bir sene mddetle, bir vantilatr ikasnda kaynak iilii, iki sene de teknik ressamlk yaptm. 1954 ylnda stanbul'a dnd t sonra, mterek dostlarn aracl ile, sevgili ortam ve hayat yoldam zeyir Garih i konutuk, anlatk. Galata'da bir ihanmm avluya bakan bir odasnda, iki masa ve iskeml le ie baladk. Dostlarmzn destei ile, Trkiye'nin yeni gelimeye balayan sanayi haml stifade ettik. Allah'a krler olsun, gemi krk iki yl boyunca, irketimizi bir yerlere rebildik. imdi, bilgili, prensip sahibi, profseyonel bir kadronun ynetiminde, Alar ko Holding'! gen kuaklara devretmenin hazzn ve huzurunu yayoruz.

Trkiye bulunduu corafi konum nedeniyle anssz, ABD ve Norve ise ansl lkeler, Trkiy biriyle sorunlu sekiz komusu varken, rnein ABD'nin Kanada ve Meksika gibi iki snrda , Buradan yle bir sonu da karmak olas; $ans b-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 191

yk irketlere ve sper glere yardm ediyor. Ya da yle de sylenebilir: Rekabet ve at Bu ans kavramna kozmik bir baktr, oysa strateji platformundan bakldnda ise u sy Gcnn tm parametrelerini matematik aklla deerlendiren kazanr; kazanmazsa bile en az kaybetmez. i dnyasmdasmz, boluu grdnz ve sektre girip hzla bydnz. Bundan sonr a olursa olsun bymek iin atlm stne atlm yapyorsunuz. Pazarnz srekli geniletm bulundurmuyorsunuz ve sonunda kaynaklar tkenij'or. Piyasadan ekildiinizde de gerid e yalnzca borlarnz kalyor. Sulu ans meleiniz mi? Hile ve Aldatma Bilinen en nl "h Troya Sava'ndaki "tahta at"tr! Ozan Homeros Antik a'm en gzel efsanelerinden birisini anlatmtr. (Homeros'un yaayp yaamad, Troya Sava'nm olup olmad ok tartlyor iz bu savan yapldn kabul ediyoruz.) Troya (Troia), dnemin (gnmzden 5 bin yl nc adolu kentlerinden biridir. Banda nl Kral Priamos vardr. Kraim kk olu Paris, oban a Zeus tarafndan tanradan (Hera, Athena, Afrodit) hangisinin en gzel olduunu semek vlendirilir. Paris, Ak Tanras Afrodit'i seer. Afrodit de ona armaan olarak gzeller g Sparrah Helen'in akn sunar. Ama Helen, Sparta Kral Menelaos'un kardr. Paris, ne ya der, Helen'i karp Tro-ya'ya getirir. Bunun zerine Menelaos'un kardei Agamemnon nderli de tm Akha ordular birleip Sparta Kral'nm ayaklar altna alman onurunu kurtarmak zere roya'ya kar saldrya geer. Troya nnde dokuz yl kalrlar. lyada Destan, Troya Sava ylnn sonunda, yalnzca 51 gnlk sreyi anlatmaktadr. Efsanevi kahraman Akhilleus'un (A du-

192 Gelecei Ynetmek

larn komutan Agamemnon'a kar fkesi ve savatan ekilmesiyle balar; Akhilleus'un sava , Priamos'un byk olu Hektor'u ldrp Troya kenti evresinde srkledikten sonra lsn vermesiyle biter. Efsanenin anlatld kitaplarda yazlanlarn zeti byle. Ancak Mays 2 Trkiye'de gsterime giren Troya (Troxj) filminde yk deitirilmiti. stelik film memlek zde "Troya Trk mdr?" tartmasn balatmt! On yllk muhasara sonunda Akha ordusu e bir tahta at brakld grlr. Bir gn Khin Calchas Yunanllar toplar. "u duvarlar der. "Baka bir yol, bir hile bulmalsnz. Troya'yi tek bana zor kullanarak ele geiremi uz. Bir kurnazla bavurmalyz." Kurnaz Yunan lideri Odysseus dev bir tahta at ina edip ne askerleri saklamay, sonra bu at Troyallara hediye olarak sunmay neYir. Akhilleus'u n olu Neoptolemus bu fikirden tiksinir; bu hi erkeke deildir. Bylesi hileli bir zafer kazanmaktansa binlerce askerin sava alannda lmesi daha iyidir. Ama ellerinde erkek lik, onur ve lm ya da hzl bir zafer seenei bulunan askerler at seerler ve at derhal dilir. Hile baarl olur ve Troya yenik der. Bir hediye Yunan davas iin on yllk bir daha fazlasn yapmtr. Filmi anmsayacaksnz; Troya yakld, ykld ve gzel Helen [Di s Menelaos'a [Brando Glnee] dnyordu. Byk Akha Kral Agamemnon [Brian Cox] kazanmt. mda ne olmutu? Bu, bir strateji sava myd? Yoksa stratejik bir sava myd? Troya Sava eyen bir metin bulunmasa da yazlanlara gre ticaret yolu stndeki stratejik konumu ned eniyle Troya, yzyllar boyunca pek ok halkn saldrsna uramtr. Filmin sonunu nasl len kocasna geri dndne gre, bunun bir strateji sava olduunu anlatr. Agamemnon'un baskn unsurunun aktrleri Helen ve Menelaos, taktiin en temel eleridir ve "Troya at"nd n daha nemlidirler.

Sihirli ve ekici Kavmin: Strateji 193

karlacak ders: Eer bir gn bir kraln karsna k olursanz, biliniz ki siz k olur se stratejik aktr! Strateji retisine gre zaten ak, bir "baskn strateji" dir.

Szlkler "hile"yi yle aklyor: Bir kimseyi belli bir irade aklamasnda bulunmaya ya apmaya ynelten yanltc davran. Dar tanm hileyi, onun yardmyla, normal yoldan ulal maca bakalarm aldatarak ulamakta bavurulan ara olarak gsterir. Hilenin bu betimi Alma dil alanna, hatta tm Bat'ya uygun den geni hile anlayn verir. Buna karlk hile anm yaygn bir ekilde bilinmez. Bu geni tanma gre hile, kendisine bavurulmak suretiy rmal yolla hi ulalamayacak olan bir amaca ulamann aracdr. kinci tanmda demek ki al ortadan kalkmtr. Hilenin geni tanm kurnaz szc ile tamamlanabilir, Buna gre hile bavurulmak suretiyle normal yolla ulalamayacak olan bir amaca ulamakta kullanlan bir kurnazlk aracdr. Byle bir hile tanm, Bat lkelerinde inlilere zg hile anlayna ek kpry oluturur. nk her ne kadar hileye inliler gibi z itibaryla olumlu baklma anmn ntr katks, hileyi hi de aldatma ve yalan dolana indirgememi olmasnda ortaya Hilelerin, kaynan insann varoluunda bulduu konusunda eski zamanlardan beri dnld a 18. yzylda Asur Kral ami-Adad olu Yasmak-Adad' yle uyarr: "Dman yenmek ve ak zere hileler (shibgu) dn. Fakat dmann da hileler dndn ve sana kar manevr birbirlerini yenmek iin hilelere bavurduklar gibi." Eski Ahit'te (Tevrat), Vecizele r Kitab'nda, "Sava hilesi yoluyla sava ynetmelisin; zafer ancak birok plan yaplarak e edilir," trnden cmleler bulunur [Kuds'teki brani niversitesi'nden Abraham Malamafm irisiyle]. Burada Polyaenus tarafndan S 2. yzyln ikinci yarsnda kendisi-

194

Gelecei Ynetmek ne kalfalk unvan verilmi olan Frontin'in toplad strategemleri zikre yim. "Edda" adyla anlan zlanda kaynakl "Eski Kuzey iirleri'"nde, "leri gitmek istiyor an zekn kullan" ve "Halk, yzne gle gle aldatmak gerekir" gibi tlere rastlanr.1"6

Hem Bat'da, hem Dou'da "hile" szcnn yer ald pek ok ataszne rastlanr. Bunun d intlilerde ve Araplarda da konuya ilgi duyulduunu gsteren saysz rnek verilebilir. Dah a o zamanlar slamiyet'in kurucusu Hz. Muhammed (570-632) yle demiti: "Sava hiledir."" ' Clausewitz de "hile" kavramn ele almtr. Yaygn baskn gereksinmesini anlatrken18 b m iaret ederek, "Her basknn temelinde az da olsa bir hile vardr," demektedir. Clausew itz'e gre, "Stratejinin ismini hileden al ve Yunanllardan ben urad gerek ve grn re ramen bu ismin hl savan niteliine uygun oluu ilk bakta haksz grnmez."1"5 Cla kavramn da yle tanmlar; "Hilede daima gizli bir niyet vardr; o halde, dolaysz anlatmn kart nkte olduu gibi , basit, dolaysz tutumun kart da hiledir. Bu nedenle hilenin inandrma, karclk ve z ortak bir yan yoktur ama aldatmayla ortak yan oktur. nk her ikisinde de niyet gizlid r. Hatta hile, baarl olduu zaman tam bir aldatmadr; fakat hilede dorudan doruya sz mamak diye bir ey yoktur. Bu bakmdan genellikle hile diye tanmlanan aldatmadan fark ldr. Hileye bavuran biri, aldatmak istedii kimsenin akln o derece yanltr ki, nihaye yanlglar bir sonuca ular ve aldatlmak istenen kimsenin gznde iin ekli birdenbire d e denebilir: Nkte nasl fikir ve tasavvurlarla yaplan bir kelime oyunu ise, hile de eylemlerle yaplan bir oyunbazlktr."

Daha nce de belirtildii gibi Dou'da (Asya'da, zellikle de Japonya'da) Sun Tzu'nun kl asik retilerini ada yaamn i ve siyaset alanlarnda baaryla uygulamlardr. Sun T eylem olarak dnmesini aklayan nl, "Savamadan kazanmak, en byk baardr," doktri enimsenmi bir baar felsefesidir.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 195

Sun Tzu, hile kavramn yaama geirirken "tm savalarn aldatmacalara ve artmaya dayan hareketle diyor ki: Asker harekt hile gerektirir. Glyken zayf grn, etkiliyken etkisiz grn! [Cao Cao]: ektlarn belli bir ekli olmaz, hileyle yrr. [Mei Yaochenj: Hilesiz strateji olmaz; str atejisiz hasmn denetim altna alamazsn. [Wang Xi]: Hile dman yenmek iin gereklidir; k ise bir grubu ynetmek iin. [Zhang Yu]: Gerekte glyken zayf grneceksin, cesurkens k; bu yntem Hunlara kar ie yaramt, [Li Quan]: Li Quan, Han Hanedan komutanlarndan Hunlarla yapt ibirlii hakknda bir ansn anlatt. mparator dman glerini anlama di, Adamlarn hepsi de dmana saldrnn uygun olduunu bildirdi. mparatorun en son olara rdii Lou Jing ise tam tersine Hunlara saldrnn hi de doru olmayacam syledi. mparat inin nedenini sorduunda Lou Jing u yant verdi: "ki dman kar karya geldiinde n olarak en gl birliklerini yerletirir. Ben ise Huri ordusunda en nde sadece yal ve za skerlerin yer aldm grdm. O zaman da bunun kendilerini zayf gstermek zere hazrlanm olduunu anladm. Saldr iin durumun uygun olmadna olan inancm bundan kaynaklanyor," Lou Jing'in szlerine inanmayarak onu cezalandrr. Sonra da kuvvetli bir birliin bana g rek bizzat akma katlr. Hunlarn tuzana derek kuatlr ve tam yedi gn sreyle malzem orunda kalr. te, der Li, bu, br ordunun gsz gzkme taktiinin baarsdr. Sun Tzu' ponya'da ne denli yaygn olarak yararlanlan bir yaptsa, in'de de "Strategemler" tam k ar-lyla "Sava Hileleri" o denli yaygn olarak baaryla uygulanan retilerdir. Uzun tulan bu hileler yakn zamanlarda Bat'da yaynlanabilmi tir. svireli hretli in uz-

196 Gelecei Ynetmek

mam Harro von Senger inlilerin nl 36 slrategeinini Bat kltryle tantrm, stratej ufuklar almasn salamtr. Senger, Trke szlk ve ansiklopedilerde yer almayan bu "s lam ile kavramn yer ald Batl kaynaklar191 yle anlatyor: "Strategem' szc, Esk gema'dan geliyor. 'Strategema', genel anlamda 'generallerin ileri', zel anlamda is e 'sava hilesi' demektir. Romal devlet adan: Sextus Julius Frontius (lm: S 103), 'st egema' szcn bir yazma balk olarak semitir (Sava Hileleri). Neredeyse 2000 yll 'Sava Hileleri' balyla evrilmitir. Kitabn modern Dou Berlin basksndan nceki so isi 1792 ylma aittir. Son ngilizce evirisi ise 1925 ylnda yaplmtr. 'Strategema' s de Almancadan ok daha sk kullanlmaktadr."1* Genel olarak "hile" ya da "sava hileleri" kavramlar ile bunlarn uygulamalarnda Bat ile Dou kltrleri arasndaki anlay ve alg von Senger yle ortaya koyuyor: "Strategem' szc Alman dilinde bir klkedisi durumundad k ender durumlarda kullanlr. rnein Hans-George Beck'in u tmcelerinde olduu gibi: 'Uz yaamay salayan strategema-lar, yani sava hileleri, atak ve cesurca fakat fazla dnmed aceleyle yaplan denemelerden daha nemlidir."" Szc 26 ciltlik Byk Brockhaus'tn veya tlik Yeni Meyer Szl'nde (1980) ve Dden Yazm Klavuzu'nda (1980) aramak bounadr. Dd Szckler Kitab'nda (1986), buna karlk szck, 'sava hilesi, desise, entrika' karlk Wahrig Almanca Szlk'te de szcn 'sava hilesi, dman aldatma, yanltma, artma' o k ender olarak baz bilimsel eserlerde, rnein Schopenhauer'in 'Eristik Diyalektik' a dl kitabnda, 36 retorik hilenin sayldn saptyoruz. Buna karlk gnlk konuma dili bilimsel szlkte, gzel sanatlar alannda ve medyada, 'strategem' szcnn Almancada pr arak hi yer almad grlmektedir. Oysa in'de durum tamamen bakadr. Bahar a ve K aan Devletler a'nda ( 5-3. yzyllar)

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 197

veya gnmzn ince kitaplarnda, sreli yaynlarda, Mao'nun kitaplarnda, deiik ideogra n, fakat aa yukar ayn anlama gelmek zere zlco, mou, ce, ji olarak okunabilen bir s . Bugnk kullanmyla \jan {saymak, hesap etmek) ve s/fi Con) anlamlarna gelen ve iki sz irlemesiyle meydana gelen ve tek ideogramla gsterilen bu szck, plak anlamyla 'on say ' demektir. Yani szck, hesap etmek, kalklasyon, plan yapmak anlamlarna sahiptir. Bugn iki anlamda kullanlmaktadr: 1. Sava hilesi, 2. Politikada ve hatta zel yaamda bavuru an hile, entrika."

Szcn her iki anlam da, Bat dillerinde "stratagem ya da strategem" terimiyle ifade edi en anlamlar iermektedir. Senger zellikle altn iziyor: "Ben 'stratagem' veya 'stratege ' szcn basit bir ekilde hile szcyle karlamak istemiyorum. nk 'strategem' sz baml deildir. ...'Strategem'e karlk olarak Bat in szlklerinde bilgelik, akll amlarma sahip kavramlar yer almaktadr." (1. kitap, s. 20-23) Yukarda anlatlanlardan aka grlyor ki, Bat ile Dou dnyasnda "hile"nin ierii ok farkldr. Bat'da hil rken, in'de sanatla, bilimle, bilgelik gibi olumlu bir anlama sahiptir. Batl strate ji dnr Machiavelli ne bir siyasi liderdir ne de bu ie soyunmutur. Machiavelli'in siy l dnce tarihine getirdii yenilik, tek kelimeyle gerekiliktir denebilir. O, siyaseti d n ve ahlaktan ak bir biimde ayr tutmu, skolastik grlerden soymutur,1*4 Siyasette a an gerekilii ve ak szll, insanlarn ktlk ve zaaflar stne yarglar ile siya malar onun aklnn eseridir.195 Machiavelli, ahlktan tmyle ayr bir siyasal dnce gel ahlaki deerlerin kendisini bozmam, "iyi"ye kt, "kt"ye iyi dememitir."4 Machiavelli asal dnce tarihinde, "Amaca ulamak iin her ara geerlidir (mubahtr)." gr ile n kltrnde yer eden alglanyla) hileyi, aldatmay m iermektedir? Bazlar byle algla esinde hakszlktr. Ancak ahlak asndan bir sula-

198 Gelecei Ynetmek

ma saylabilecek bu grn, siyasal adan bir gereklii dile getirdiini nasl yadsyabi lgi alan ise tmyle siyasal alandr, bu alan iindeki kurallardr.197 Fakat bu yazlanlar zi Machiavelli'nin hileyi nermedii gibi yanltc bir sonuca gtrmesin. Sava usulleri t n salayacaklar yarara gre deerlendirilmelidir. Machiavelli, Castruccio Castracani'de n takdirle bahseder:1'8 "Hile ile kazanabilecei durumda hibir zaman zor kullanmaya teebbs etmedi, nk sylemi olduu kazanan tarafa eref getiren, zaferin nasl kazanl kendisidir." Dolaysyla Machiavelli'nin dncesine gre generaller, sadece asker faaliy erle ilgilenmekle kalmamaldrlar; ayn zamanda dmann cesaretini krmak iin onu aldatac kin yntemler kat etmeli ve hileden de yararlanmaldrlar. Machiavelli, sava hileleri ze rine yazlm "Stratejiler" kitabnn yazar Frantinus'un hayranlarndand ve onun pek ok da nermiti. Stratejik faaliyetler ile hile arasnda iliki kuran Clausevvitz'in yaklam ir: "Kuvvet darbelerinin indirilmesi, yani muharebe taktie braklr ve strateji, olanaklarn beceriyle kullanlmas sanat olarak kabul edilecek olursa yakc bir hrs ve elik bir ir gibi basks hi gevemeyen karakter kuvvetlerinin dnda doal niteliklerden hibirinin ik faaliyetleri ynetmeye ve canlandrmaya hile kadar elverili olmad grlr. Bir ncek tiimiz yaygn baskn ihtiyac da bu hususa iaret eder; nk her basknn temelinde az da hile vardr. Fakat, savata komutanlarn kurnazca hareketler, eviklik ve hileyle birbi rlerini nasl aldattklarn grmek byk bir ihtiya olarak hissedilirse de itiraf etmek g r ki, tarihte bu nitelikler ok seyrek grlr ve birok olay iinde nadiren ortaya karl er."

Bunun nedenini bulmak pek g deildir ve "baskn" blmyle*' ayn kapya kar. Baskn da adr. "Tamamen doal koullardan tr taktikte baskn daha ok sz konusudur, nk taktikte zam eler daha ksa^'r.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 199 Stratejide ise alnacak nlemler taktik alana girdii takdirde baskn daha kolay, politi k alana girdii takdirde daha g salanacaktr."

Hilenin asker sava kazanmak iin yaplmas meru kabul edilirken gnlk yaamda ise insa n daha ok ktl iin yapldna ska tank olunmaktadr. Bu, ahlk penceresinden bak "Hilenin, hile olarak ahlk ynnden deil de, kimin tarafndan hangi amala kullanldna yarglanmas, Avrupallara da hi yabanc deildir. Avrupa masal, fkra, yk ve komedi ede ek sk olarak, 'hilenin fiziksel ve sosyal ynden zayf olanlarn sava arac olarak tann inmesi'nin rnekleriyle doludur. 'Efsane kahraman dier sihirli eyleri ve gizemleri hi le ile saf d braktnda, onun yapp ettikleri -amacndan hareket edilerek bakldnda dirilir.' ocuk ve genlik edebiyatmda 'baz ykler, ocuklarn hileci hayvan ve ocuk kah larla adeta zdelemesine hizmet ederler.' 'Hileci kahramanlar: hakszla urayanlar iin ileriyle zdeleilen bir figr olarak anlatan' bir fkra, 'yaamsal yardm' salam olur.

in'de strategemlerin ahlaksal deerler ynnden ntr karakterli olduu gr egemendir. " ler sadece aratrlar. Aralar aralarnda 'ahlaksal ynden iyi' veya 'ailaksal ynden kr deil, yalnzca 'elverili/kullanl' veya 'elverisiz/kullansz' olmalar bakmndan ay 2 Stratejide hileye bavurmaya gerek var mdr? Ya da neden hileye gerek duyuluyor? Bu sorunun yantn Clausewitz yle veriyor:103 "Stratejinin, ilgili nlemleri alarak muharebeleri dzenlemekten baka ii yoktur. Yaamn ier blmlerinde olduu gibi sadece szlerden oluan faaliyetlerle yani aklamalar, deme . ile ilgilenmez. Fakat pek pahal olmayan bu eyler, hilekrlann zellikle arkasna sakla ndklar eylerdir. ...stratejinin emrindeki kuvvetler ne kadar zayf olursa strateji de hileye o kadar istekli olur. O kadar ki, ok zayf, ok kk, akl ve tedbirden artk hi eklemeyen, sava sanatndan umudunu kesmi olan tarafa hile son are olarak grnr. Durum kadar umutsuz ise her ey, btn umutlarn bir darbeye balanmasn ne

'] 200

Gelecei Ynetmek kf iar zorunlu klyorsa hile de o kadar iyi niyetle cesaretin yanndr y er alr. Dier btn hesaplardan, gelecee ait btn endielerden kurtulmu olan cesaret ve irbirini trmandrr ve farkna varamayan kck bir umut n yle bir noktada toplar teleyebilecei sanlr." \ p l> K& \}l it$ IF ^ 1.4.2. Stratejik ngr

Stratejik ngr, gemiten gelip bugn var olan ve gelecei etkilemesi olas eilimleri g k, gelecee ynelik stratejik planlama yaplmasn salar. amz, "bilgi adr"; bunun e 10-20-50 g; yl sonrasnn hedeflerinin belirlenerek stratejilerin gelitirilmesi'? di r. ster asker, isterse iletmelere ynelik olsun, gelecee ynelik ama ve >%\ hedeflere ak iin olaslkl strateji planlar hazrlanr ki, ilem srecinde beklenmeyen durumlarla gulanacak yeni modele hzla geilebilmelidir. te bunun ad "stratejik ngr"dr. Uluslar nada SSCB'nin dalndan sonra ortaya kan gelimeler, kanlmaz olarak, hzla, gelecek azlmasn zorunlu klmtr. Okuyucuya bir rnek olmak zere; "Rusya 2010 ve Dnyadaki Yer 3. blmnden, yazarlarnn, "bu senaryoyu" hangi yntemle yazdklarn aktaryorum: "Tarihin, geriye doru bakarak, hatta bazen gemiin hatalarn tekrarlamamaya kesin biimd ant ierek yazlmas dettir. Senaryolar sz konusu olduunda ise gelecee ilikin hikyel r demektir. nnzdeki blmlerde drt senaryo sunulmaktadr; Rusya 2010'un olas gelecekle ilikin arketiplerdir bunlar. Her biri ayn ekilde kurulmutur. lk blm, 2020 ylnda he bir tarih kitabnda (ya da tarih diskinde) karmza km gibi okuyabileceimiz ekilde y eden oluur, ikinci blm, hikyenin gelitii senaryoyu oluturan unsurlarn analizidir. H lik ile analizin bileimi dncemizi geniletip ufkumuzu aarak olas gelecekleri snamak i bir yntem salamaktadr,

Sihirli ve ekici Kavmv: Strateji 201

almamz gelitirirken bize yol gsteren iki temel dnce olmutur. Bunlardan ilki dor st sistemin, gdml ekonominin ve Sovyet mparatorhu'nun kmesi sonucunda Rusya, merkez rak planlanm ekonomiden ve tek partili devletten kar koyulmaz bir biimde uzaklamaya b ad. Artk gemie geri dn yoktur. kinci dnce ise balanthlktr. Senaryolar, yaln rnatif birer tablo deildir. Birbirleriyle balantldrlar. nemli olan hangisinin nce ge eeceidir.'"111 Yazarlarmz ngrleri konusunda o denli iddialdrlar ki kehanet olarak mlanabilecek bir tarih bile veriyorlar, "2010'a gelindiinde, Sovyet dnemi sonrasnda ki gei henz tamamlanm olacaktr. Bu arada Rusya, bir kez ya da bir kezden de fazla bu oldan yine uzaklaabilir. Ama demokratik bir Rusya kurulmas mmkndr. Kapitalist bir Rus ya kurulaca ise hemen hemen kesindir,"

Yergin ve Gustafson'un "stratejik ngrlerinin gerekleip gereklemeyeceini 2010 ylnd eiz. ngr kehanet deildir. Kehanet gelecei bilmektir fakat, hi kimse (tesadfler d bilemez, ok klasik bir rnekle ikisinin arasndaki fark aklayabiliriz. "Yarn yzde y yaacak", bu ifade kehanettir. "Yarn, yamur yama olasl yamama olaslndan fazlad "yarn [yzde] % 51 yamur yaacak" demek "ngr"dr. Aadaki okuyacanz ksmlar, Ha Kennedy Ynetim Okulu'ndaki bilim adamlarnca dzenlenen (19881992 aras) sempozyumlard a tartlan gelecek senaryolar (stratejik ngrler), AB ordusu generallerinden Charles' ylor tarafndan retilmi ve Harp Akademileri'nce de (1994 ylnda) evirisi yaptrlarak o uya sunulmutur. Konunun zel oluu, farkl bir uzmanlk gerektirdii iin tarafmzdan uzu lnt olarak yararlanlmtr. Senaryolar, yakn veya uzak zamanda, baz nceden seilmi gelecek evrelerini tasvir eden nlatmlar veya taslaklardr. Bu senaryolar, byk lde bilinebilecek eyler, koullar ve rn gelecee yanstlmasyla deiim hakknda yeni kavramlar ve fikir-

202

Gelecci.Yuetmek iein uyandrlmassndan oluur. Senaryolar kendi ilerinde tahmin ve keha ler olmasna ramen, gelecei etkilemek iin bugnn planlamaclarna, politika reticileri karar mekanizmasnda bulunanlara gr kazandracak biimde gelecekteki evreyi tanmbrk r aryolar genellikle yar-nitel veya nitel ve hkmidir. Ger- eklemesi muhtemel senaryola r kurmak iin kullanlan yntemler ve senaryolarn geerlilii uzmanlarn ulat bir kons a yalnuca senaryolar kullananlarn kabul ile determine edilebilir. Bu almada drt sena luk bir yaklam paketi tanmlanm ve gelitirilmitir. Bu yntem, tek senaryo analizinin ministik ve kehanette bulunum yaklamn amak ve daha kavramsal ve daha ok olasl ie esi muhtemel bir ereve izmek iin zellikle oluturulmutur. Yanstma srecinde, sosyal rdeki ftristlerce gn getike kabul gren zellikli bir takn ikili terimler kullanlm e nemli bir dikatomi, kehanet ve ngr arasndaki farktr. Baz analizcilerce kullanld hanet, gelecein deterministik bir grdr, yani bir kesinlik belirtir, mesela "yarn ya aacak" ifadesinde olduu gibi. te yandan fturistlerce gittike kabul grd ekliyle n asla dayanan bir grdr; yani burada ans esi vardr, mesela "yarn yamur yamas esinde olduu gibi. Bu fark nemlidir, nk herkes gelecek hakknda kehanette bulunabilir akat hi kimse, eer ans eseri deilse, gelecei kesin olarak tahmin edemez. Alternatif s enaryo yaklamnn avantaj planlama iin bir ana ereve salamasdr ki burada deiik e r yelpaze ve eitli durumlarda deiik kavramlarn irdelenebilmesi sz konusudur. Her sena yoya betimleyici bir balk vererek, ortak bir referans ve kyaslamalar iin ortak bir sz lk ve deiik senaryo kullanclar iin tartma ortam salar, (sayfa; 6)

a- Olaslk (ngr) Konisi Koninin kullanm, senaryolarn ngr kesinliini artrmaz fakat koninin iinde iz srmek, arn geerliliini, inan-labilirliini ve gelime mantn kurar ve pekitirir. Gerekle arn mantki olarak ina edildii bu teorik koni iinde tanmlanan ileme "Gerekleebilirl si" denir. G'erekleebilirlik konisi, bir grup gereklemesi olas senaryo-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 203

yu, yani d dnyalar ve planlamaclarn bunlara zmlerini (nerilerini) iine alr. Bu s , B, C ve D olarak tanmlanm ve bugnden 2020 ylndaki bir odak noktasna girmektedir. S ryolar baz zellikleri asndan birbirlerinden ayrlsalar da bu drtl senaryo paketi kap e btncl bir politik, ekonomik, sosyolojik ve teknolojik grup oluturur. Her senaryo h er odak alannda/seviyesinde canlandrlm bir evreyi temsil eden bir nokta olarak gster itir. Her senaryo zaman iinde, zaman dilimlerinden tutarlln korumu bir ekilde gee en hedeflenen (2020 ya da 2030) odak alanna gider. Bir zaman dilimi periyodu, rnein be yllk bir sre iinde bir ferdi trend hatt dorusal, asal veya erisel olabilir. A ler sona erebilir, yeni trendlere yerlerini terk edebilir veya baka trendlerle bi rleebilir. Senaryo Ynlendiricileri: Senaryo ynlendiricisi olarak pek ok e kullanlabi . rnein; "yeni bir lkeler dzeni" senaryosu hazrladmz varsayalm. Aada baz yn konomik-Bilim ve Teknoloji-Politik-Demografik-CorafiToplum-Doal Kaynaklar-Asker gib i.., Koninin iinde gelitirilen senaryolar bir balang noktasndan mantki bir ekilde s e planlanm bir odak alana ilerliyorlarsa, bunlarn akla yakn, gerekleebilir olduklar rekleebilirlik sonu tahminleri araclyla ve her senaryodaki trend ve olaylar btncl irbirleriyle etkileim srecindeyken llr. Ayrca her senaryodaki trend ve olaylar zaman nisinde ileri ya da geri olarak izlenebilir. Bu, gemi, bugn ve gelecek arasnda yksek dereceli bir uyum olmasn salar. Bylece, trendler, olaylar ve onlarn olas sonular bi eriyle kolayca i ie girer ve ksa, orta ve uzun vadeli planlamalar iin rehberlik ve o ryantasyon salar. Gerekleebilirlik konisindeki ilem, hkmet, sanayi, i dnyas ve aka irim ve organizasyonlarmdaki tahminciler ve planlamaclar iin uygun ve idealdir, nk, b u birimlerde trendlerin ve olaylarn mantki ve gerekleebilir gzlemlerine gereksinme du yulur,207

204 Gelecei Ynetmek

Kaynak: Stratejik ngr, [Yazan: Charles VV.Taylor-ABD], eviri: Harp Akd. Yayn, 1994, s 8 Okuyucuya Not: Takvimler [tarafmdan] deitirilmitir. Orijinali 1966'da balatlp 2026 bitiriliyordu.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 205

Kaynak: Stratejik ngr [Yazan: Charles W Taylor], eviri: Harp.Akd. Yayn, s.14, stanbu 1994.

htimal d senaryolar: Bugnn perspektifinden baknca gereklemesi olanaksz grnen ve de bir araya getirilen br trend ve olaylara "ihtimal d senaryolar" denir. Bunlar norm alden sapmalardr. Bu senaryolar belli bal ykc, sapkn, felaketli ya da anormal trend olaylar kapsarlar [ekil iin bkz: Yeni Bir lkeler Dzeni iin alternatif Dnya Senaryola tli ikaz derecelerine karn bu senaryolarn gerekleme olasl genellikle yksek deild laslkd senar-

Kaynak: Stratejik Ongni [Yazan: Charles W, Taylor), eviri: harp Akademileri, s-19, stanbul 1W

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 207

yolar her an ileme girebilir, geree dnebilir ve byle olursa gerekleebilir de. Bunl iye girdiklerinde senaryo evreleri kkten deiiklie urar. Bir olaslk d senaryo ile nd ve olaylar, senaryonun baskn yn vericileri haline gelirler. Bunlar senaryo konu sunu tamamen deitirirler. Bu durumda olaslkd senaryolar, koni iinde kurulan senaryo antki ilerleyiini, yeni anahtarlar belirleninceye ve senaryo ynlendiriciler olarak yeni trendler ve olaylar bulununcaya kadar askya alrlar. lgn senaryolar gerekleebili k konisine dik ve koniye benzer biimini kazandrr. Bunlar, teorik olarak, koniyi, ko ninin dibinde, yani d yllardan daha ok yakn gelecekte daha byk basn uygulayarak de rdir. Bu tr senaryolar hazrlanrken senaryo ynlendiricileri olarak seilen trendler ulu sal ve uluslararas sorunlar asndan ok nemlidir. Bir lkenin geleceini biimlendiren diren ve teki uluslarla ilikisini etkileyen trendler, corafi-eko-nomik-askersosyoloj ik-bilim ve teknolojik-politik-demografik-evre etkisidoal kaynaklar-toplum g elerdir. Ynlendiriciler, bu ve teki elerle ilikili ve deien llerde senaryolarn konusunu b gereklemesi olas trend ve olaylardr. Bir senaryoda bu ynlendiricilerden biri seilir, istenin bana konur ve br tm ynlendirici trendler zerinde egemen olur. Bu ynlendiric n birbiriyle etkileimi senaryolarn zaman konisinde ileriye doru hareketini salayan s onular yaratr. Drt rnek ynlendirici-teknolojik, politik, evre etkisi (sosyolojik), e omik ve konu srasyla A, B, C ve D senaryolar iin tanmlanmtr. Ynlendiriciler hkm k sanayi kuruluu ve i alan iin ok nemlidir. Bir ftrist tarafndan planlamaclar ii alternatif senaryo gruplarnn optimum says drttr. Her grupta drt tane ynlendirici ruplar ar ular, en alt ve st limitleri; en iyi ve en kt olaylar ya da orta yoldan ryolar kapsamaz. Senaryolarn birbirinden olas bamsz kullanmlar dikkate alnmakszn aryo bir planlama paketi olarak tasarlanmtr. Bylece planlamac ve analistler deikenle etkile-

208 Gelecei Ynetmek

rini zaman iinde, gereki koullarda ve potansiyel olarak (kehanette bulunarak deil) de en toplum gruplamalarn deerlendirerek kyasta bulunabilirler. Bu almadaki senaryolar anclara gelecek iin, kstlama, gereksinme ve kaynaklar dikkate alarak, gereki planla pma aralar salar. Planlamaclar ortak noktalan ve farklar ortaya karrken planlama e yaplarn oluturacak analizler retir. Bu mukayeselerden son biimi verilmi birleik pla etilebilir. Balang senaryolar, uzmanlar, planlamaclar, ftristler ve senaryo yazarlar snda ileyen bir iliki yaratmada yararl aralardr. Gerekleebilirlik (olaslk) konisi in akm iinde ilgili ve kesin veriyi salayan ve ortaya kan senaryolar kullanacak olan , uzmanlar ve planlamaclardr. Ftristler ve senaryo yazarlar ngrleri salayan ve sen a tutarlk ve btncl bir gr verenlerdir. Bunlar, sre esnasnda, senaryolarn son dur eyecek ayrnt seviyesine daha byk bir yetkinlikle ineceklerdir. Ynlendiriciler, durum saptamalar olarak ifade edildiklerinde planlamaclar ya da bu senaryo kullanclar da se naryo gelitirilmesine katkda bulunabilirler. Planlamaclarn, senaryo ynlendiricileri a rasndaki etkileim alglamalar ve anlamalar, onlarn senaryolarda geici veri olarak kul abilecek uzun dnemli yanstmalar gzlerinde canlandrmalarn salar. Senary olarn evrim rekleebilirlii, temel ynlendiricilerin bir balang ylndan sonu ylma, rnein 2006 dar genilemesi ve izlenmesiyle ortaya kar. Gerekleebilirlik (olaslk) konisi tarafn in edilen srelerin kullanm unlann elde edilmesini salar: Senaryo retimi, bir rgt i andardizasyonu olasl ve ngr yntemlerini daha bilimsel bir duruma getirme. Ek olarak ide kullanlan dnce sreci, kullanclarn ama tesis etme, zm bulma ve yaratclk k esini ve yeni sorunlarn ortaya karlmasn salar ki bunlarn hepsi ortaya karlan r ci, amir, devlet bakan vb...) azami derecede gven duymasn salar.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 209 is

Kaynak: Stratejik ngr [Yazan: Charles W. T.^lor], Harp. Akd. Yayn, (eviri), s.20, st ul 1994.

b-Senaryolarn zellikleri Bir senaryo son eklini alnca, deiik koullar ve tavrlar yar unlar senaryo ynlendiricilerinin younluk ve ynn yanstr, senaryo kompozisyonunun kara rini ifade eder ve bir senaryodan tekine deikenlik gsterirler. Bunlar senaryo evreler inde varl gzlenen ya da varsaylan senaryo zellikleridir. Bunlar senaryo ynlendiricil ne bal deikenler olup, mmkn olduunda saysal bir atan biiminde ifade edilirler. Bu r senaryolarn anlalmasna yardmc olduk-

A? um 2^Q Gelecei Ynetmek r

larndan okuyucu ve kullanclar iin nemlidir. Bir tahmini te mel deer ve rnein senary 2020 ylnn sonunda kyaslanabmesi iin bir greceli deer ierirler. Planlamaclar, bu t rileri kullanarak temel senaryolarla ve br zaman di liminden brne deien zelliklerle mlu olacak ara resim*\ 1er karabilirler.

Sonu "Stratejik ngr", gemiten gelip bugn hl sren ve gelecei etkilemesi olas eilimler gelecee ynelik stratejik planlama yaplmasn salar. "Stratejik ngr" neden gereklidir evlet ynetim karar alclar olsun isterse de rgt yneticileri olsun, beklenmedik bir ge ortaya ktnda, yeni bir modele geii hzla salayacak "e", "stratejik ngr" planl in (ya da iletmenin) st dzey kararlan ayn ngrler dorultusunda alnmazsa, ounlukla etkisini yok edecek kararlar dizisi halinde, bir ksrdng yaratrlar. "Stratejik ngr" ryolar hem devlet karar alclar; hem de okuluslu byk rgtler ve akademisyenler iin e hazrlanmak zorundadr. nk, ortaya kan/ kacak olaylar, rnein politik, ekonomik, nolojik ve asker koul ve olanaklarn deimesi hem devlet hem de zellikle uluslararas y sermaye gruplarn derinden etkileyecektir. rnek: ABD'li bir stratejin hazrlad 2020 y bir lkeler dzeni iin alternatif dnya senaryolar. Aadaki ekilde grlen koninin i en 4 senaryo 1990'dan belli bir matematik dnceye gre seilmi, planlanm, bir odak ala ilinen bir olay, rn. bir ekonomik kriz) ilerliyorsa bunlarn akla yakn, gerekleebilir lduklar dnlr. Gerekleebilirlik sonu tahminleriyle ve bu senaryodaki trend ve olayl larak seilen odak noktasndaki olayla etkileim srecindeyken llr. Ayrca her trend ve

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 211

olaylar, zaman konisinde ileri ya da geri olarak izlenebilir, rnein 2020'den 2005' e, oradan da 1990'a (ya da daha erkene) ve 90'lardan da geri 2020'ye gidilebilir ki bu da gerekleebilirliin bir baka ekilde snanmasdr (ekil aadadr). Bylece, ve onlarn olas sonulan birbirleriyle kolayca i ie girer ve ksa, orta ve uzun vadeli lanlamalar iin rehberlik ve oryantasyon salar. Gerekleebilirlik konisindeki ilem, hk , sanayi, i dnyas ve akademik birim ve organizasyonlardaki tahminciler ve planlamacl ar iin uygun ve idealdir nk bu birimlerde trendlerin ve olaylarn mantki ve gereklee gzlemlerine gereksinme duyulur.209 t,

212

Gelecei Ynetmek Charlie Senaryosu: Yeni Milliyeti Dnya ABD siyasi liderleri gl bir a r savunma istiyorlar. Endstri tesi altyaplar ve uzmanlam endstriler, endstri patla att talebi yeterince karlayacak kapasiteye sahip deil. Dnya apnda milliyetilikte nfuzunu azaltyor ve denizar ABD asker varln engelliyor. ABD yerel topluluk altyap arnizonlar ve konulandrma yatrmlarn olumsuz etkiliyor. Delta Senaryosu: Sessiz ok K u Dnya ABD siyasi liderleri gl bir sosyal refah ve sosyal yatrm ekonomisini savunuyor ar. Endstri tesi altyaplar ve uzmanlam endstriler, endstri patlamasnn yaratt t karlayacak kapasiteye sahip deil. Dnya ekonomik kalknmann milliyetilie tercih edil ABD nfuzunu artryor ve denizar ABD asker varln koruyor. ABD yerel topluluk altya rnizonlar ve konulandrma yatrmlarn olumsuz etkiliyor.

Alfa Senaryosu: ABD Tecriti ABD siyasi liderleri gl bir sosyal refah ve sosyal yatrm konomisini savunuyorlar. Endstri tesi altyaplar ve uzmanlam endstriler, endstri pat yaratt talebi yeterince karlayacak kapasiteye sahip deil, Dnya apnda milliyetili rt ABD nfuzunu azaltyor ve denizar ABD asker varln engelliyor. ABD yerel toplul sker garnizonlar ve konulandrma yatrmlarn olumsuz etkiliyor. Bravo Senaryosu: ABD D n Salayc ABD siyasi liderleri gl bir asker savunma istiyorlar. Endstri tesi alty anlam endstriler, endstri patlamasnn yaratt talebi yeterince karlayacak kapasit a ekonomik kalknmann milliyetilie tercih edilmesi ABD nfuzunu artryor ve denizar varln koruyor. ABD yerel topluluk altyaplar, asker garnizonlar ve konulandrma yat z etkiliyor. Konu Hkimiyeti in Potansiyel Ynlendiriciler eren Mikro Senaryolar

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 213

Tm tehditlerin, ufuk tesinde olumaya baladn ve bu tehditlerin somut emarelerinin g eyecei ancak aklla kavranaca belirtilmelidir. Buna tehdit alglama ve proaktif olma ye tenei denir, aksi durum ise 'tehdit alglama yetersizliidir' ve doal olarak kararlar reaktiftir. nk tehdit bym ve ufuk nnde gzle grlr, elle tutulur duruma gelmiti Yetenei olmayan bu durumdaki insanlarn ynetim grevlerine soyunmamalar hayati nemdedir Tarih byle yneticilerin ve byle ynetilen uluslarn ykleri ile doludur.210

Kaynak: Dou Akhlga, "Atatrk'n Devlet Ynetimi Anlay", (Konferans) U ubat 2001, s.12 Akademileri, istanbul 2001.

Stratejik ngr ve ulusal karlara uygun dmeyen gelecekteki senaryonun geri besleme mek zmas ile trendlere etki yaplarak deitirilmesi sayfa 180'deki emada gsterilmektedir, B limsel yaklamlar youn bir ekilde ie koa bilen ve ulusal gc global boyutta etkili d an lkeler, trendleri etkileme gleri ile karlarna uygun dmeyen senaryolar, mmkn o uygun ekilde deitirebilmekte, bu mmkn olmasa bile, zararlarn minimize edebilecek nl i, proaktif olarak alabilmektedir. Gelecek senaryolar

214 Gelecei Ynetmek Kaynak; Dou Aktulga, "Atatrk'n Devlet ynetimi Anlay", (Konferans) 14 ubat 2001

saptamayan veya saptad halde trendleri etkileyecek gc olmayan devletler ise senaryola rn oyunca ve hatta kurban olmaktadrlar.211 rnek Olay: Senaryolara son eklin verilmes istler tarafndan senaryolara son eklin verilmesi iin kullanlan ilem, planlamaclarn k i uygulamalarn senaryoya gre gelitirmek amacyla yapld iin gerekleebilirlik koni anr. lem ilk olarak btncl dnce ve her bir senaryonun btn ynleriyle gzden geir Daha sonra her senaryo iindeki eilim ve hadiselerin tretilmesini ve mantn yeniden de lendirilmesini ierir. Bu sre ayn zamanda futurist ve planlamaclar tarafndan eilimler birbirleriyle ilikili sonularnn yeniden deerlendirmesini ierir. Bu daha nceden gzle yeni eilimleri ortaya karabilir. Senaryolara son eklin verilme aamasnda, en nemlisi, anlamaclarn mikro, mini ve makro senaryolarn zaman iinde neler getirebilecei hususund a dnce edinmelerini salar.212

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 215

"Gerekleebilirlik konisi" srecinde planlamaclar senaryolarn arasnda ve iindeki birbi e gemi konulara zel dikkat sarf ederler ve son olarak, senaryolarn iinde deien gd i olaslklar ve apraz etkiler dinamii ile gelecein stratejik ortamn yaratacak olan s gzlemlerler. Senaryolara son biiminin verilmesi ilemi u ekilde aklanabilir: Senaryol temel gd veya temalar, politik ve eko* nomik unsurlardr. Bu temel unsurlar ve "gerekl bilirlik konisi" kullanmyla, ftrist drt senaryonun her birinde drt tane temel gd e en oluan seti bir araya getirebilir. Bu setlere mikro senaryo ad verilir. Bu mikro senaryo setinden planlamacar, drt olas politik ve ekonomik ortam ya da senaryonun her biri iin ilk organizasyonel planlama tepkilerini yaratabilirler. Bu, planlama clar iin srekli bir ilemdir ve son analizde, drt senaryonun her biri iin planl tepki ini karara balarlar. Seenekli senaryolarn hazrla mann amac, karar alcar ve planlam , seilmi balantl eilimleri 20-25 yl sonrasn yanstarak, onlarm gelecei daha geni maktr. Bu, okuyucular, planlamaclar ve kullanclar kendi senaryo tepkilerini yaratmak ortak bir zemin bulmaya iter ve bu arada senaryolar bu ve ondan sonraki blmlerde gelitirilir ve yeniden deerlendirilir. Bu ilk basamakta, planlamaclar drt alternatif senaryoyu yantlarn gzden geirerek basit ama nemli bir ekil olan mikro-senaryolar bi de dzenlerler. Artk, daha nceki btn planlamaclarn alternatif senaryolara yantlan ka lmi ve her senaryonun btnsel grnne ya da yanta uyumu lsnde deerlendirme yapl deerlendirme iin ftrist, eilimlerin dzenini bir konu hkimiyetini esas alarak, yani k msal (ABD askeriyesi) plan, politika ve davranlar zerinde etkilerinin bykl srasn n dzenlemitir. Bu dzenleme, zaman iinde herhangi bir noktada bir toplumun davranlarn rmekte ok etkili olabilen zel olay ve eilimlerin varldr. Bunlar toplumu uzun sre me me eilimi gsterirler. Bu eilimler teki eilim ve olaylarn gelecekte alacaklar yn ze elirle-

216 Gelecei Ynetmek

yici etkiye sahiptirler. rnein 1973'te balayan OPEC petrol ambargosu uzun vadeli bi r benzin ktlm gsteren bir hkim temayl harekete geirdi. 1973'te bu eilim akla yatk istasyonlarndaki kuyruklar ve benzinin maliyetindeki gnlk artlar bunu gzle grlr bi haline getirdi. Bu eilim br birok olayn ynn ambargo sresince ve daha sonra da bir nca deitirdi. Bunlarn arasnda, otomotiv, karavan ve turizm endstrilerinde olanlar say abilir. Daha yakn bir rnek olarak bu lkede daha nce benzeri hi gereklememi olan bir , Dnya Ticaret Merkezi'nin ubat 1993'te terristlerce bombalanmas saylabilir. Bu olay ABD'de-ki byk ehirlerde uzun vadeli gvenlik ve kamuya ait ya da zel mlk, uak ve insa rn korunmasn olaylarn yinelenme frekansndan bamsz olarak etkileyen, hkim temaylle te geirdi. Bu olaylarn yinelenme olaslna kar bir rnek olarak ABD tarafndan dzenl tlanta Olimpiyatlargibi daha nce de yaplm bir uluslararas spor olaynda alnan nleml ilebilir. Okuyucu hakl olarak unu soracaktr: Bu ngrye karn nasl oldu da "11 Eyll" 1" Gelimelerinin bu noktasndaki senaryolara, tema hkimiyeti uygulandnda, senaryolar y erini ve nesne hatlarn gstermeye balarlar. Senaryolar iin yeniden dzenlenen ynlendir eilimler Sayfa 178'de Tablo'da gsterilmitir. (Tersi iin Tablo l'e baknz.) Bu yakla odu, gerekilie yardmc olur ve uzun vadeli planlamaya eitlilii getirir. rnein BRAV sundaki, ABD'nin kresel etkisini artran ve denizar slerini korumasn salayan ekonom e "hkim temadr" ve bu senaryo iindeki btn dier temalarn iine nfuz etmekte ve onlar tadr. Halbuki, senaryo DEL-TA'da ayn tema daha dk etki olaslna sahiptir ve hkim t amuoyunun ABD genelkurmayna, daha dorusu Pentagon'a kar tavrdr. Drt mikro senaryodan r biri iin hkim ve genel temalar tesis edildikten sonra, ftrist tarafndan senaryolar "gerekle-ebilirlik konisinin" btncl mant iinde zamanla da do-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 217

ru geniletilebir. Bu srete futurist her senaryoyu mini senar yo denen bir geniletilmi tema formu iinde tekrar yazar. Bun lar bir ya da iki sayfa uzunluunda birbirinden farkl nitelikler kazanmaya yeni balayan senaryolardr. Byle senaryolar 2020 ylna doru taya kabilecek mantkl ve gerekleebilir bir gelecein tanmn yapmaya balarlar. Ft da r doru bakma zorlamas altnda, planlamaclar koninin mant iinde yantlarn d endirmeye devam ederler. Planlamaclar, bu aamada, her biri mini senar yo iinde beli ren daha geni bilgere dayanarak her senaryoya yeni ve ek yantlar gelitirirler. Bu ye ni yantlan, gz nnde bulundurarak manzaralar, alglamalar ve tarihi derinlik (2000'den 2005'e, 2020'ye kadar) artk planlamaya ftrist tara fndan dahil edilebilir. ' Bu ilem ftristin 2005 ve 2020 dnemleri iin planlamacnn dikkate ald nemli olgularn farkn nlara hitap edebilmesini garanti eder. Planlamaclar senaryolara daha nceki yantlarn s on kez gzden geirir ve dzenlerler. Planlamaclarn yantlar yalnzca rnek olarak ve k rtilmitir. Zira, bu cevaplar planlamay yapan grubun kurumsal ilgilerine gre deiir, ya ni bu ilgi sanayi, eitim ya da ulusal savunmaya ynlendirilmi olabilir. Ftrist ve plan lamaclarn arasndaki ilikinin salanma yntemi de ok nemlidir. 1.4.3. Komplo Teorileri Teorisyenleri ve Stratejler a. Kuramsal Yaklam ve Problem zmleri Hile kavramn ve bun hem Dou hem de Bat kltrlerindeki anlam ve alglanmalarn grdk. Yine ok tartlan i o ve komplo teorileri ile strateji arasnda bir iliki kurulup kurulamayacam yorumlama ya alalm. Sorumuz yaln: "Komplo teorisi" bir strateji olabilir mi? Srekli ikyet ett konularn banda kavramlarn yerli yerinde kullanlmay gelir. Bunlardan birisi de "komp orisi" kavramdr.

218 Gelecei Ynelmek

Komplo teorileri, Trkiye'de bilen bilmeyen herkes tarafndan ska kullanlan, dile perse nk edilmi kavramlardan birisidir. Hatta denilebilir ki, nne gelen herkes tarafndan h er ama iin kullanlp genellikle de olumsuz, kltc vurgularla ifade edilir. "Komplo t ifadesini olumsuzluk olarak deerlendirip, birilerini sulamak ya da kmsemek amacyla s emekte ya da yazmaktayz. Gerekte ise durum nedir? Hemen hepimiz "komplo" szcn u ya nedenle, yerli yersiz kullanyoruz. in tuhaf yan genellikle de neden kullandmz da uz. Szlklere gre komplo yle tanmlanmaktadr: Tertip ya da fesat olarak da bilinir ki, i ya da daha ok sayda kii arasnda, hukuka aykr bir eylemde bulunmak ya da hukuk d ullanarak hukuka uygun bir sonu elde etmek iin yaplan anlamadr. Britannica'ya gre "ko plo suunun" olumas iin anlamann belirli bir biimde yaplmas gerekmez. Gnmzde bir meye ynelik bir anlamann varlnn kantlanmas iin belirli bir eyleme giriilmi olma sa da, komplo suunun olutuu kansna daha ok dolayl delillerden varlr. Bu bakmdan t mplocularm varlklar ya da kimlikleri konusunda bilgi sahibi olunmas gerekmez. ki kiin in yalnzca bir nc kiiyle ayr ayr anlamalar yapm olmas bile, birlikte komplo haz elebili:. Komplo teorileri gerek inidir? Bu sorunun yantn komplo teorilerinin Trkiye' deki nc yazar Ay tun Altndal yle veriyor:214 "Birok szck gibi 'komplo' da szlmze Franszcadan gemitir. ngilizcesi 'plot', yan Com-plof olunca ngiliz mantnda mutlaka iki ya da daha fazla kii tarafndan kurulmu 't k' kastedilir, tek kiilik 'complot' olmaz. 'Complot' kavram en ok 'conspiracy' kavr am ile kartrlr. Oysa ikisi birlikte anlmalarna ramen birbirlerinden ok farkldrl irbirlerine kar kullanlrlar. Bu durum daha ok teknie dayal istihbarat alanlarnda b gnlk dilde ve hayatta deil. 'Conspiracy' kavramnn Trkesi 'fesat'tr. Tek kii 'plot ilir ama bir 'conspiracy=fesat' iin en az bir rgte gereksinme

-T Sihirli ve ekici Knvram: Strateji 219

vardr. Hi kimse tek bana bir 'conspiracy' yapamaz. Bu, eyann doasna aykrdr. rne tarafndan ldrlmesi, siyasi literatrde 'conspiracy'dir, 'komplo' deil. Bizim kltrm ok 'suskunluk fesad' vardr. Nedir bu? Bakalarna ait olan fikirleri alarak, kendisine aitmi gibi pazarlamak. 'Suskunluk fesad' yapan ve yayan kiilere Araplar 'fassal' de rler. Gnlk konuma dilimizde buna 'dmen' de denir."

"Strateji" bir senaryodur; "komplo teorisi" de bir senaryo dur. Ancak ikisi birb irinden ok farkldr. Komplo teorisi hem "gelimi" Bat lkelerinde hem de "gelimemi" aratrmaclar ya da strateji merkezlerinde alanlar tarafndan yazlmaktadr. Trkiye'de azk ki gerek "strateji" gerekse "komplo teorisi" yazm yeni yeni balamtr. Aslnda kom teorisi de bir "oyun"dur. Son yllarda TV programlan, maka leler, ke yazlan, aratrmala , kitaplar yaynland. Souk Sava dneminde aydnlar (zellikle sol kesim) siyasal sistemi asksyla, kapal kaplar ardnda bu senaryolar tartrken, bugn kamuoyu nnde yaplabi e son yllarda ounluu amatr olsa da stratej dediimiz strateji uzmanlar, strateji merk erinde strateji yazmn yaygnlatrmakta ve ak kaynaklarda yaynladklar komplo teroil ilirlii ni tartmaya amaktadrlar. Baka bir ifadeyle akl oyunlarn toplumun teki ilg rtleriyle birlikte yapmaktadrlar. Ye ri gelmiken unu da belirtelim: Stratej -bazlar h atal olarak stmtejist demektedir- bir meslek mensubu olamaz, yani stratejistlik d iye bir meslek yoktur. Bu arada ksaca, bir stratej ile komplo teorisyeni arasndaki fark belirtmeye alalm:113 * >' ** I* ' * !r [

"Stratejist [dorusu stratej olacak. E.M.] genel, soyut ve uzun dnemli bir siyasi d inamii aklamak ya da ynlendirmek isteyen bir karar verici iken, komplo teorisyeni, b u strateji iinde kalarak ya da tamamen ayr bir ereveden hareket ederek, belli bir ol ay ya da olguyu aklamak, tahmin etmek, yorumlamak abasnda olan kim se saylabilir. Str tejist [dorusu stratej, E.M.], bir teorisyen olarak ' kabul edilirse, komplocu [d orusu komplo teorisyeni, E.M.] lis roman' yazar, bir gazeteci gibi dnlebilir; ok ke kombir 'po

220 Gelecei Ynetmek

locular [dorusu komplo teorisyer olacak, E.M.] gazeteci ve romanclar arasndan kar. An ak amatr alanda her iki tipin kolaylkla ayn ahsta birletii grlebilir. Komplolardan t edip strateji senaryosu retenlerle kendi stratejik kurgularndan hareket edip, sre kli komplo retenler bu alanda daha sk grlr. Gerek stratejistlerinldorusu stratej ola , E.M.] byle lksleri yoktur." Yukarda okumu olduunuz alntda ok nemli bir uyar var e daha nce de belirtildii gibi hem strateji hem de komplo teorileri yazarl yeni yeni yaygnlat iin, eletiriciler de [Yukardaki rnekte olduu gibi] ne yazk ki "amatr" omplocu" ile "komplo teorisyeni" arasndaki fark bilinmiyorsa, doal olarak "komplo teorileri" ad verilen senaryolarm yazarlar olumsuzluk sfatlar yklenerek takdim edilir ler. nce bir rnek anlatp ardndan "Komplo nedir? Komplocu kimdir?" sorularnn yantlar arak doru tanmlamalar bulmaya alalm. mek olaymz Robert Greene-Joost Elffers taraf "ktidar" adl kitaptan seilmitir.216 "On drdnc yzyln balarnda Castruccio Castracani adndaki gen bir adam sradan bir a lya ehri Lucca'mn lordu haline gelmifti. ehirdeki en gl ailelerden biri olan Poggiola r onun bu ykseliine (kallelik ve kan dkmeyle gerekleen bir ykseliti bu) arac olmu gc elde ettikten sonra Castracani'nin kendilerini unuttuunu hissetmeye baladlar. Hrs issettii her tr minnettarl bastryordu. 1325'te Castruccio, lucca'mn en byk dman rprken Poggiolar balarna dert olan bu hrsl prensten kurtulmak iin ehrin dier soyl iyle bir komplo hazrladlar. Komplocular bir isyan balatarak Castruccio nun ehri ynetm esi iin geride brakt valiyi ldrdler. Ayaklanmalar balad. Castruccio destekileri estekileri arpmaya hazrlandlar. Gerilimin doruk noktasnda ailenin en yal yesi Ste oggio mdahale edip iki tarafn da silahlarn indirmesini salad. Barl bir adam olan omploda yer almamt. Ailesine bunun gereksiz yere kan dklmesine neden olacan sylemi ailenin lehine araya girip Castruccio'y ikjetlerini dinlemeye ve taleplerini karlama ikna etmesi gerektiinde srar ediyordu. Stefano ailenin en yal ve bilge yesiydi; ailes i gvenlerim, silahlar yerine diplomasiye dayandrmay kabul ettiler.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 221

syan haberleri Castrccio'ya ulatnda aceleyle Luca'ya geri dnd. Ancak o selene kad efanmtn araclyla sona ermiti ve o ehrin sknet ve huzuruna arma. Stefano di Po nn isyan bastrd iin kendisine mteekkir olacan dnyordu, bu yzden prensi ziy ni tnlatp Castruccio'mm merhameti iin yalvard. Ailesindeki asilerin gen ve dncesiz gce a ama deneyimsiz olduklarn syledi; ailesinin Castrccio'ya kar gemite ne kada nu hatrlatt. Btn bu nedenlerden tr byk prens Poggiolar affedip ikyetlerini dinl un 6 yapla-cak tek ey olduunu syledi, nk aile silahlarn isteyerek brakmt ve on teklemiti. Castruccio sabrla dinledi. En ufak bir gcenmilik ve kzgnlk gstermiyordu. ano'ya adaletin stn gelecei gvencesini vererek rahat olmasn ve btn ailesini ikyet de konuup bir anlamaya varmak zere saraya getirmesini istedi. Birbirlerine veda ede rken Castruccio efkat ve'nezaketini gstermesi iin kendisine verilen bu frsat iin Tanr ya krettiini sylyordu. O akam btn Poggolar saraya geldi. Castruccio onlar hemen t e birka gn iinde idam ettirdi, Stefano dahil."

Komplo teorisi ya da teorilerinden sz edebilmek iin ortada "komplo"nun varl gerekir. Yine szlklere gre komploya dnersek; "Bir kimseye kar toplu olarak alnan gizli karar" arak tanmlanrken, "komplo teorisi" ise, i politika, uluslararas ilikiler, ekonomi, ks cas siyasal ve sosyal sorun ya da olaylar gerekte olduundan farkl/uydurma parametrele rle deil, ak ya da zel kaynaklarn yaynlarnda ortaya konan argmanlar kullanarak, bi atik mantk erevesinde deerlendirmedir. rnein, Trkiye'nin hep d gler adyla vurgu rdr. Bir baka rnek, Trkiye srekli paralanma ve paralatlma tehdidi altndadr. Bir b r srekli Sevr paranoyas iindedir! Bu yaktrmalarla karalanan kesimler "komplo teoriler " retmekle sulanrlar. Aslnda "dayanaksz" sulamalara maruz kalanlar m, yoksa bunlar anlar m sulanmaldr? Bunlar ya da tersini syleyebilirsiniz. Ancak kullandnz parame rgmanlar ve yaptnz aratrmalar, akademik

222 Gelecei Ynetmek

almalar, konunun ana konseprini iermiyorsa ortaya kan deerlendirme yalnzca komplo o Hatta paranoya halini alr. "Komplo teorileri" aslnda senaryo yazmaktr. Her olay ya da sorun zmlemesiyle ilgili drt senaryo yazlmas tercih edilir. Ama iin uzman olmay ukusuz bunu yazmak ok gtr. Falclk deil, ngr yetenei gerektirir. Dnyadaki hemen leri ya "komplo" kurar ya da "komplo teorisi" yazarlar. lkemizde komplo teorisi y azmay nemsiyorum nk bu, beyni boaltmak, kuku ve endieleri paylamaktr. Yazlacak s olitik aktrler ve karar vericilere yol gsterici olursa -ki olmaldr- bundan tm toplum kazanl kacaktr. "Komplo teorileriyle stratejik modellerin gvenilirlikleri hakknda bi eneme" yazan Ergun Trkcan, hakl olarak profesyonel ve amatr stratejler ayrm yapm:317 "Gnmzde amatrler oalmtr; internetten bol veri toplamak mmkndr. Herkes kendi ama usunda byk devletlerin uzun vadeli hedef ve stratejilerini 'kefederek' her gn yeni s tratejiler ve komplolar retmekte, bunun da belli bir talebi doduu iin medyada ksa zam anda yaylp ispatlanm gerek saylmaktadr. in bu kadar nndan kmasnn nedeni, ya utuplu veya ok kutuplu bir dnyada yaamaya balamamzdr. ki kutuplu dnyann parametrel a snrl olduundan ok fazla alternatif retilemez; iki firmal bir denge modelinde oyun risi veya sava oyunlar, ancak sorumlu strateji odaklarnda, gerek verilerle oynanabil ir. ki temel aktrn birbirleriyle ilikileri dnda kalan dier blgelerdeki hareket bi komplolar, ana denklemin trevleri olarak, talimin edilebilir ve tabii nispeten d aha gereki bir baza oturtulabilir."

Pek ok kavram kabullenme, ie sindirmede Bat ile Trkiye aydn ve entelekteli arasnda taya kmaktadr, Bat'da komplo teorisyenlerini ideolojilerine gre ayrarak zmlemek pe nin aklna gelmezken, lkemizde ise "ideolojik bir yafta" aslmaktadr. Bu doru mudur? Bu sorunun yantn Murat Belge yle veriyor:

Sihirli ve ekici Knvram: Strateji 223

"... Trkiye daha ok sa kesiminde tarihi [komplo teorisyenlerinin anlaylarna gre] anl veya hemen bugn olanlar byle yorumlama eilimi epey gldr. Ama sol kesimin 'komplo'd m bir zihniyeti olduunu da iddia edemeyiz. Zaten bu dnce biimi 'saa zg' ya da 'so dan nce bir politik yaplanmaya, dolaysyla o yaplanmaya denk den toplumsal yaplanmay r eydir."

Komplo kurmak, provokasyon yapmak ya da anari retmek bir stratejinin paralan olabil ir. rnein, bl-ynet bir "yksek strateji"dir. Bunun gerekletirilebilmesi iin uygulanm eken ilem basamaklar ya da eylemler toplumda "fesat" domasna ynelik olmak zorundadr. iyasal, sosyal, ekonomik ve gvenlik sorunlar ve problemlerine zm retmenin bilimsel y mi analizdir. Pozitif bilimler olarak adlandrlan fizik, kimya ve matematik dallarnd a zmleme ya da analiz, amalara ynelik sistematik yordamlardr. ster sosyal bilimleri er fen bilimlerini ele alalm, fark etmez, verilerden hareketle ilemler yaplr. Ksacas, tm veriler ya da deliller toplanmadan "analiz" yaplamaz, yani "kana-at"e yer yoktu r. Analiz kavramnn kullanld bir yer de iletmelerdir ve bu kavram iletmenin strateji iminin aklanmasnda deerlendirilen bir parametredir. Stratejik ynetim denildiinde, il elerin d evresiyle ilgilenen ve daha ok tepe yneticilerinin karar alannda yer alan bi sre akla gelmelidir. Stratejik ynetim ve iletme politikas zmlenirken d evre ana t ve tehditlerin tespiti amacyla) gereksinim duyulmaktadr. evre analizi, "kendi i evr esi ve genel d evrelerin iletmeye sunduu frsat ve tehlikeleri aratrma, gzleme ve y a srecidir."2" Grld gibi analiz kavram farkl bir anlam ve ierik tamaktadr. Ayr yaplrken, konu iki ayr zaman dilimi iinde ele alnmaldr: imdiki durum ve gelecek. e sadece mevcut yapsnn ve artlarnn tehisi ve tammlanmas yeterli olmaz. Ayn zamanda g tahmin edilerek, gelecekte uluslararas ve lke ii meydana gelebilecek deiiklikle-

224 Gelecei Ynetmek

rin nceden belirlenmesi, stratejik ynetim iin olduka nemlidir: Bylece iletmenin bekl edik bir durumla karlama olasl azalacak ve yeni durumlar iin hazrlkl olunacaktr iletmeler kadar geleceini dnmek zorunda deil mi? Byle bir hakk yok mu? Egemenlik k tsz halkta gzkyor ama devletlerin bu hakk inedikleri durumlarla o kadar ok karla k X-F//es'ta anlatld gibi, hkmet bilgi sahibi olduunu saklyorsa halkn, egemenliin lmak adna eylem yapmas gerekir. Bu eylem dnme dzeyinde olacaktr. Eer yeterli veri y veriler ya da deliller saklanm ya da karartlmsa, bu durumda "kanaat" n plana jkar; buna "komplo teorisi" yazmak denir. Halkn da yapabildii bu kadardr. rnein John F. Ken nedy ya da Orgeneral Eref Bitlis cinayetlerinde kantlar ortadan yok edilmi ya da he rhangi baka bir yntemle gzlerden karlmsa, sulanmas gerekenler, bu cinayetleri a mplo teorisyenleri" midir, yoksa bu "komplolar" kuranlar m? "Strateji teorisyenler i" iin "veri", olmazsa olmaz koulken, komplo teorisyenlerinin ynteminde "gizlenen v eri" nedir sorusunu sorup bunun peine dmek gerekliliktir. Ortada veri adna ne varsa "tez"in kantlanmas' amacyla deerlendirilir. aresiz kalnd yerde "kanaat" veri olara nlr. Siyasal, sosyal, ekonomik alanlarda, hatta, gvenlik alannda yaanan olaylar, akl n nedenleri dmda pek ok olguyu iinde barndrmaktadr. Sonular, belki toplumu doruda dirmiyor olsa da, bedeli ar faturalar detmese de bu denli youn ilgilenilmeyecektir. Fakat insanlk tarihi, yaadmz her olayn, bize yanstlan ksmnn gerek olmadn, aktrler olduunu kantlamtr. Bu nedenle toplum kendisine kurulan komplolarn izini sr dir. Yirminci yzyln ortalarndan itibaren radyo ve televizyon yaynlarnn yaygnlamas na doru da biliim teknolojisindeki devrim, olaylar ve srlar hzla yayd. 1960'l

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 225

yllarda bilgisayarlar dev hesap makineleri gibi tasarlanmt ve yaratclarnn en byk ar bir gn gelimi iletiim aralar olarak kullanabilmekti. nce ulusal gvenlik alannd n denetlenmesi dncesiyle balayan proje, bugn bilginin paylalmasna dnt. Henz ul uluslarar sansr mekanizmas otomatik olarak devreye giremedii iin her tr bilgi k adr. Bu olanaklar varken artk olaylar ne kadar "sr" olarak kalabilir? Aldatma strat ejisi zerine kurulan iktidarlar, aldatlan, savunma refleksi gelitirmek zorunda brakm Gelimekte olan lkelerin hayatndaki en nemli kurumun IMF olduunu artk bilmeyen yok. Ba n, bakan yardmcs, masa sorumlular akrabalarnzdan biri haline gelmi durumda ama bu , lkelere aynann nnde verdiklerinin tesinde, aynann ardnda neler planladn intern da okuduumuzda dehet iinde kalyoruz. IMFin komplolarn aa karma konusunda en yetk Joseph E. Stiglitz'in kaleminden km onlarca yazy okuduk. 21. yzyl kresel dlerin ulmas gereken bir yzyldr. Gelecek yeniden planlanmak zorundadr; politika, uluslararas ilikiler, i ynetimi, rekabet, kontrol, liderlik, pazarlama ve sava stratejisi... nter net a ile artk bireyler birer takn haline geldi. Fakat hzl bilgisayarlar, hem dnm e "dnme rnlerini yaratmay" hzlandrmtr ancak bu yeterli deildir. Bugn yonga tek y nedeniyle dnme hz endstri a insanlarmm tahminleri zerindedir. nk yonga tekno imede, bir mikroipe on milyonun zerinde transistor sdracak dzeye gelinmitir. Ksaca younlaarak klmektedir. 21. yzylda dnya daha da klecek. Ancak ekonomik alandaki k yal alandaki kresellemenin hzla nne gemitir. Bu du. mm gelecekteki olas byk tehli e habercisidir. "Temiz bir toplum, demokrasi, insan haklan istiyorsak" komplolar aa karmak zorundayz. Komplolardan uzak du run ama "komplo teorisi" yazacak bilgiye, d nanma hep sahip y olun.2' ^

226 ' Gelecei Ynetmek

ABD orijinli TV kanal CNBC-e'de yaynlanan en popler dizilerden birisi, FBI soruturma larna konu olan (karanlk olaylarn planlaycs CIA) The X-Files (X Dosyalar), hkmetin ttii olaylar ve komplolar aa karmaktadr. Bu televizyon dizisindeki olaylarn zl oyunlar" olarak yceltirken, Trkiye'de "komplo teorisi" yazanlar ya da bu aba iinde ol anlar "paranoya" iinde olmakla filenmektedir! *** Bir matematikinin matematik, akl v e anlam maceralarndan bir blmn birlikte okuyalm.'-22 The X-Files Says Mulder; Hey Scully! lmH^r. aunra yaama inanyor musun? Scully: Dieri kendime, bir hayat kuracam. -Shadows, The X-Files Dr. Googol, paranormal gerekler z erine FBI soruturmalar ile ilgili TV dizisi The X-Files setinde izliyordu. Dizidek i barol oyuncularndan biri olan David Duchovny'e dnd. "David, insanlar dnyann sonunu ahmin etmek iin saylar kullanmlardr. Bu tr tahminler genelde matematik dergilerinde almaz." Dr. Googol kalarn kaldrd. "Ama bu American Mathematical Monthly 1947 Ocak sa ysnda grlmt." "Dr. Googol, bakmama izin verin ltfen," dedi David alak bir sesle. M Dr. Googol'dan ald ve okumaya balad: nl astrolog ve numerolojlst Prof. Umbugio dnyan sonunun 2141'de geleceini sylyor. Tahmini gereki matematik ve tarih temellerine dayan or. Prof. Umbugio, deeri aadaki forml kullanarak buluyor: w=1492" 1770" 1863" * 2 n=0, 1,2, 3. .... 1945'e kadar aylarca laboratuvar almas ve uratan sonra tm saylar ile blnebildiini gryor. 1492,1770

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 227

ve 1863 saylar nemli, unutulmaz gnleri hatrlatyor: Yeni dnyann kefi, Boston Massac ettysburg Address. 2141 'deki nemli olay ne olabilir? Elbette dnyann sonu... David, elindeki kt parasn yavaa yeredoru indirdi. "Baym, bu gerekten inanlmaz. Bu, Xn mthi bir konu. Formlle oluturulan btn saylar 1946 ile blnyor olabilir mi? 2141' onu ile bir alakas olabilir mi?" Dr. Googol, Gillian Anderson'un gmlek cebine doru uzand ve programlanabilir bir hesap makinesi ahp David'e verdi. "Bir program yaz ve hangi saylan elde ediyorsun gr." David yazmaya balad, ksa bir sre sonra Dr. Googol a kt eklindeki sonulan uzatt. sembolleri bilgisayann bilimsel ifadeleri tanmlama b Mesela 1.00E + 02 demek, aslnda 1.00 x 102 veya 100 demek oluyor.

"Dr. Googol, saylar korkun abuk byyorlar! Eer birimler yllardan bahsediyorsa, beinc Kim yldzlarn tkenmesi iin gerekli olan zamandan daha uzakta bir zaman tanmlyor." Da eye balad. "1946 ylndaki bilim adamlar nasl tm sonularn 1946 ile blnebildiini s iin W deeri katr? Tm W saylan 1946'ya blnebilir mi, yoksa n=1945 zelliinden sonr rak sona m eriyorlar?" Dr. Googol kafasn sallad. "David, bunlar ilgin cevaplanmam so ar. Ama beklemek zorunda kalacaklar." Dr. Googol, setteki sokan ortasnda siyahlar ii nde sigara ien ucube adam iaret etti. "Birazdan nc trden bir yaratkla karlaacak r oluturmaya yarayan bilgisayar program iin www.oup-usa .org/ sc/0195133420'ye bakn.

228 Gelecei Ynetmek

*** Bu blm bitirirken bir kez daha yineleyelim: Hem "strateji", hem de "komplo teor isi" bir senaryodur. Ancak komplo teorisi bir strateji deildir. Dr. Francis O. Go ogol diyor ki: "Bir matematikinin grevi bizleri yeni deryalara tarken sular derinleti mek ve ufuklar geniletmektir." te, "komplo teorisyeni"nin grevi tam da budur!

b. Analitik Yaklam ve Analiz Yntemleri Strateji kavramn "Souk. Sava"m bittiinin ilan edilmesiyle birlikte kefeden medya, Urb ri ardnca "analizci", "analist", "strategist" unvanlarn?, sahip adlar kamuoyuna sun makta. Bu analistler yalnzca asker konularda deil, d politika, ekonomi, futbol gibi h emen her alanda karmza kmak talar. Analizci unvan ile aklamalarda bulunan kiilerin r eitim aldklar, elde ettikleri sonular hangi teknik ve metotla elde ettikleri merak konusudur ou zaman bu kiilerin konularnda uzman olmakla ya da o konu hakknda derin d le analiz yaptklar sanlmaktadr. Bilimsel olarak bu yaklam doru deildir. Analizcinin sunda uzman olmas ve o konu zerinde ayrntl dnmesi gerekmektedir. Ancak tek bana b naliz yapmak ve analizci olmak iin yeterli deildir. An?!iz y^nlcri, bir problem zme t eknii olarak yetimi analizciler tarafndan, devletler de dahil olmak zere her kurum ve kuruluun mevcut durum tespiti ve gelecee ynelik politika oluturma abalarnda kullanl bir yntemdir. Bu adan bakldnda analiz, analizci ad verilen yetkin kiilerce yaplma nemi ve deeri ile sonulan gzden karlmaktadr.323 Kavram olarak hem analiz hem de an dzeyi tartmalara yol amaktadr. Bu iki kavramn birbirinin yerine kullanlmas analiz d orununu daha da iinden klmaz hale getirmektedir. ou zaman kiinin "analiz birimi" ile aliz dzeyi-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 229

ni mi yoksa gerekten analiz birimini mi ifade etmek istedii anlalamamaktadr. Bu tr ka ara uluslararas ilikiler alannda olduka sk rastlanr hale gelmitir.154 Analiz, bir b parametrelerine ayrarak o btnn ya da problemin daha iyi anlalmasn salama yntemidi analiz ilemi, kavramdan farkl olarak bir dizi ilem basaman gerekli klmaktadr. Anali i doal bilimlerde toplumsal bilimlere oranla daha kolay mdr, yoksa zor mudur tartmas anlaml deildir ama doal bilimlerde normal artlar altnda ayn deneylerin ayn sonular , dolaysyla analizlerin de ayn olduu unutulmamaldr. Doal bilimci de, toplumsal bilim de "kukucu" bir yaklam iinde olmaldr. Doal bilimci bir deiimin yasasn bulduu za a "zaman ve mekn"dan bamszdr. Yani hangi zaman kesitinde ve hangi meknda olursa olsun ayn nedenler ayn sonular dourur.225 Sosyal bilim-konularnda analiz yapanlarn karl nedenlerin farkl yerlerde ve farkl zamanlarda, farkl sonular ortaya karmasndan kayn anmaktadr. Bunun niin byle olduunun da analiz edilmesi analizcinin grevi olmaldr. Ge likle toplum bilimlerinde kabul edilen iki yntemden biri, btnden, yani sistemden ha reket ederek paralar analiz etmek, ikincisi ise paralardan yola karak btn analiz et r. Analiz dzeyi sorunu sadece uluslararas ilikilerde sz konusu deildir. Bu sorun topl um bilimlerinin hemen her alannda, yani sosyoloji, sosyal antropoloji, sosyal psi koloji, kltrel psikoloji, mikro ve makro ekonomi alanlarnda da bulunmaktadr. Analiz e dilen konu, gelecee ynelik bir tahmin olabilecei gibi, mevcut durum ierisinde en uyg un hareket tarznn seimini kapsayan bir boyutta da olabilir. Dolaysyla analiz ilemi, m vcut durum ve gelecek boyutuyla, planlamayla uraan her analizcinin (ya da teknokra tn) bavurmas gereken bir muhakeme yntemidir. Analizci analizini yaparken genellikle kendi penceresinden buna kimileri paradigma der- bakmaktadr/ Oysa tm yaam-

230 Gelecei Ynetmek

mz boyunca, zellikle de i yaammzda eitli sorunlarla ya da bir projenin planlanmasn irilmesinde zorluklarla karlarz. Ancak sorunlarn zm, ynetimin iyiletirilmesi ya planlanmas ile bir stratejinin oluturulmasnda/gelitirilmesinde genellikle bireysel d ler retiriz ve bunu yaparken sadece kendi bak amz nemseriz. Oysa sorunlarn kaynakl gelitirme yaklamlar ok farkldr ve zmnde de farkl bak alarna sahip kiilerl dr.227 Analiz-sentez tekniklerine bavurulmas ve onlardan yararlanlmas konusunda farkl yntemler nerilmektedir. Bunun iin ncelikle sorun tiplerinin snflandrlmas gerekmekt enel kabule gre sorunlar sade ve karmak olarak ikiye ayrmann kullanl olabilecei y r. Sade sorunlar llebilir ve genellikle operasyonel dzeydeki saysal verilerin zmnd kalite teknii"nden (ak emas, kontrol izelgesi, sebep-sonu diyagram, dalm diyagr zelgesi, pareto analizi, histogram) yararlanlr. Karmak sorunlar olarak snflandrlan, g ancak daha kritik konulardaki szel verilerin zmnde de ana liz-sentez tekniklerine leri problem zme aralar, sonra yedi yeni kalite teknii veya yedi ynetim ve planlama t knii, daha sonra katlmc ynetim teknikleri ve en sonunda da analiz-sentez teknikleri o larak adlandrlmtr) bavurulmak tad ir. Bu teknikler fikir retme ve gelitirme amacyl ra olarak yol gstericidir. Bu aralarn nemi ve amac, kiinin altndan kalkamayaca so likte zmek zere bir araya gelmi insanlar, hedefte birletirici olmasdr. Analiz-sente nikleri, elemanlarn birlikte alrken, ortak almay baarmasn, uzmanlamasn, bir nasl tasarlayacana ve nasl baaracana karar vermesini salar. Bu aralar st dzey y rafndan birok yerde kullanlabilir. Kurumu rekabete kar korumak amacyla mevcut mteri memnun edecek ve uzun srede kur um/kuruluun varln salayacak stratejik planlar yapmad ullanlabilir.

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 231

Hangi alanda olursa olsun karar alcnn da analistin de yapt i, ksaca sylemek gereki oblem zmek"tir. ok bilgiyi (n sayda) ieren bir problemle karlaldnda marifet (e roblemin koullarnn sizi yararl olmayacak bir bilgiye ekmesine izin veraemektir. Sizde neyi bulmanz isteniyorsa ona odaklann ve bunun size yol gstermesine izin verin. yle bir problem dnelim: Sahip olduunuz olanak says var olan kouldan +1 fazla olsun. Bura i dalmn zm nasl yaplabilir? Byle problemlerle karlaldnda genellikle probl e" eilimi vardr; nk zmn ilk admnn ne olmas gerektii bilinmez. Bazen tahmin ve mine bavurulabilir. Bu tip problemlerde nerilen yaklam u noktalan dnmektir. U nokt akl yrtmek baz problemlerin zlmesinde olduka kullanl bir yoldur. Bu, kimi zaman enaryosu olarak da dnlebilir. Bunu ifnde etmenin en gzel yolu bir rnekle gstermekt di gelin baz gzel akl yrtme stratejilerini grelim.22" Problem: Br ekmecenin iinde rap, 6 yeil orap ve 12 siyah orap vardr. nal'n bu ekmeceden bakmadan minimum ne kada ayda orap almas gerekir ki elinde ayn renkte iki orap olduundan emin olsun? "Ayn ren iki orap olduundan emin olsun" ibaresi problemin kalbini olutu-maktadr. Problem hang i renk orabn olmas gerektiini belirtmez. Bu nedenle renkten herhangi biri olabilir. u problemi zmek iin "en kt durum senaryosu" stratejisi kullanlabilir. nal nce bir m ap, sonra bir yeil orap ve daha sonra bir siyah orap alr. Ne var ki bunlarn hibirisi irbirine uymaz. (Haklsnz, ilk iki ekmede ayn renkte bir ift ekebilirdi ama problem " n" olmasndan bahsediyor.) Dikkat ediniz ki, bir sonra ekecei orap, bu elindeki orapla rdan birine mutlaka uyacaktr ve artk elinde bir ift ayn renk orap olacaktr,

232 Gelecei' Ynetmek Kaynak: Siiahl Kuvvetler Dergisi, say: 372, Nisan 2002, s.53'

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 233 ***

kinci bir probleme bakalm: Bir ekmecenin iinde 8 ift mavi orap, 6 yeil orap ve 12 s rap vardr. nal'n bu ekmeceden grmeden minimum ne kadar sayda orap almas gerekir ki e iki siyah orap olduundan emin olsun? Bu problem bir ncekine benzese de, nemli br fa rk vardr. Bu problemde belirli bir renk gereklidir. Bu nedenle, bir ift siyah, orabn gelmesi garanti edilmelidir. Tekrar, tmdengelimsel bir akl yrtmeyle "en kt durum sen ryosu" stratejisini kullanalm. Varsayalm ki nal, ilk bata btn mavi oraplar (8), dah ra btn yeil oraplar (6) ekti. Siyah oraplar hl gelmemitir. imdi 14 tane orab v siyah deildir. Ne var ki, daha sonra ekecei oraplarn siyah olmas gerekir nk geriy e siyah oraplar kalmtr. ki siyah orap ektiinden emin olmak iin nal minimum 8 + 6 rap ekmelidir.

Analizcinin dikkat etmesi gereken bir nemli nokta da, problem zmenin yalnzca eldeki problemi zmekle bitmediidir. Ayn zamanda eitli problem tiplerini ve daha da nemlisi gerekli eitli prosedrleri sunmay da ierir. Problem, zm iin gerekli tekniin sunulm aratr. Bir kii problem zmeyi gerekte zm tiplerinden renir, nk zlecek bir p ak en nemli tekniklerden biri, kendine u soruyu sormaktr: Daha nce bu problemle karla ? zm iin kullanlacak yntem, problemin kendisinden daha nemlidir.

Analiz lemlerinde Kullanlan Matriks Yntemleri Basit Matriks Teknii: Bu teknik, birden fazla seenek arasnda tercih yapma durumunda kal-v.d zaman tercih sralamasnn belirlenmesi amacyla kullanlr. Arlk Matriks Y mareler ile gelecee ynelik tahminlerin olas sonularn deerlendirmek amacyla kullan-

234 Gelecei Ynetmek

Ur. Bu matrikste olas sonular ile sonulara etki eden gelimeler belirli arlk deerler kymetlendirilir. (Toplumsal patlamaya neden olabilecek gelimeler ve bunu harekete geirici unsurlarn deerlendirilmesi gibi.) Emare-Hipotez Karlatrma Matriks Teknii: li bir konu zerinde elde edilen emarelerin farkl sonular douracak bir problem halini almas durumunda olas seenekler belirlenerek emarelerin hangi seenek zerinde younlat unda bir deerlendirme yaplr. (A lkesi B lkesine ynelik olarak X-YZ seeneklerinden ha sini uygulayabilir?) Mike's Matriks Teknii: Bu matriks teknii, birden fazla seenei o lan analiz probleminin seeneklerinin olaslk deerlendirmesi ile seeneklerin avantajlar dezavantajlar amalanmayan sonulan, analizi yapan taraf iin ne anlama geldii ve bekle nen emareleri tespit etmeye yarar. Bu matriks sayesinde farkl seeneklerin birbiri ile kyasla itinasnn yan sra emareler gerek olaylarla karlatrlarak gelimelerin h gittii deerlendirilir ve ilgili merciler uyarlr. (ABD, Afganistan'a ynelik gereklet ii harekt sonrasnda bilinen amalarn gerekletirmek iin ne yapacak/ne yapabilir gibi Matriks Teknii: lkelerin gelitirdikleri politikalarn milli hedeflerle tutarlln te k amacyla bu teknik uygulanr. Bunun iin basit matriks tekniinde olduu gibi yatay ve d stunlara ayn parametreler yerletirilir ve her parametre birbiriyle kyaslanarak nasl bir etki douraca aa ve yukar oklarla belirlenir. (Trkiye'nin Kuzey Irak'a ynelik y nn milli hedeflerine uygunluunun tespiti gibi.) Bu matrikste elde edilen sonu anali z edilmi tam bir hkm deildir, sadece genel politikann gidiat hakknda bilgi verir. A -sentez teknikleri, liderler ve yneticiler tarafndan i planlamas amacyla ok sk kulla ilecek aralardr. Dnceleri ve kavramlar (konseptleri) dzenlemede yardmc olma ynnd ma iddiasndadr. Yaratc dncelerin snflandrlmasnda ve birletirilmesinde kullanl lanlarna yle rnekler verilebilir: Taktiklerin geliti-

Sihirli ve ekici Kavram: Strateji 235

rilmesi, uak onarmlarnda kalite gvence, kalite iyiletirme, planlama ve gelitirme, gem overhol veya onarm srelerinin analizi, emniyet (gvenlik) kontrolleri, (asker alanda) silahlarn test deerlendirilmesi, kalite tasarm, konaklama tesislerinin (ya da asker s olanaklarnn) ynetimi ve iyiletirilmesi, eitim ve retim, ie alma ve personel atama, nsal sorunlar ve muhasebe, vs. Bizim bir analiz sonucunu anlatmadaki baarmz, raporu okuyann anlama, alglama yeteneiyle snrldr. Bu, unutulmamaldr. Uzun yllar belirli zerinde alan ya da bir sre bir konu zerinde dnme frsat bulan kiiler ou zaman leri yanlgsna kaplmaktadr. Bu tr yaklamlar nedeniyle balangta ynlendirilmi bir e kalnd iin doru sonulara ulamak ounlukla olanakl deildir, Sonu olarak, analis ri, karar vericilerin gelecei grmelerini salayacak en yetkili yntemdir. Ftrist ve pla lamaclar arasndaki alma ilikileri daima gayri resm olmutur ve bylece iletiim frs itir. Byle fikir alverileri, senaryolarn geliimi iin kesin ihtiyalardr. Senaryo a n tesinde iletiim bilgisayar a ile de erletilebilir, zira planlamaclar ve ftristler la birbirinden uzak olacaktr. Yakn ve gayri resmi ilikilerin en nemli yaran ise udur: Ftrist bu sayede, senaryolarn, planlamacnn grlerini ve senaryoyla ilgili probleml erek tasarlayabilir. Ayn zamanda, ftrist, eilim ve olaylarn sonularn ve bunlarn ge lik iaretlerini tanmlayabilir ki, bu da, planlamaclarn ve politika yapanlarn yetenekl erini zorlamaya eilimlidir. Senaryolar ftristler yerine planlamaclarn ya da politika apanlarn hazrlamas durumunda, evre koullar, planlama ve politika hedeflerine uygun ol cak biimde yazlr, yani bu koullar saptrlm, nyargl veya blgesel olabilir. Ftri mluluu, planlamaclarn son analiz ve zmlemelerine hazr olarak tamamlanm senaryolar tr.

236 Gelecei Ynetmek

Yukardaki basamaklarn geilmesinden sonra, futurist tarafndan hazrlanan senaryolarn so hali ve planlamaclar tarafndan verilen son yantlar, bir kez daha atlyeye getirilir. Her bir makro senaryo, futurist ve planlamac tarafmdan gerekleebilirlik, mantk ve u yuma asndan deerlendirilir. Deerlendirme kriteri, her senaryonun iinde deikenler rilen ekonomik ve politik evre koullan tarafndan belirlenen kaynak snrlamalar zerine urtulmutur. Her almann sonunda zet de verilmelidir.

Birinci Blm Dipnotlar 1 2 3 4 5 6 7 S 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Michael Porter: "Yarnn Avantajlarn Yaratmak," Derleyen: Rowan Gibson, Gelecei Yeniden Dnmek, (inde) s. 46, (ev: Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1997. Gordon R. Sull Michael V.Harper: Umut Bir Yntem Olamaz, (ev. Aye Bilge Dicleli), s. 125, Boyner Y aynlar, stanbul, 1997. E. Tuamiral M. Cemal Trsen - Dz. Ktv. Dergisi, s: 29, "Stratej ve Teknolojisi" balkl makale , Nisan 1986 Sun Tzu - Sava Sanat, Anal tar Ki tapla r ay ine vi'nce Trke evirisi yaynland. in dnr Sun Tzu daha 500 yllarnda en a zayf noktaya kar gcn konsantrasyonu konusunu ve baka baz temel prensipleri doru ol formle etmitir. Aradan 2500 yl getikten sonra in gerillalar bunlar yeniden kefedere ularnn yol gsterici prensipleri haline getirmilerdir. Sun Tzu'nun belli bal prensiple i savan aldatmaya dayanmas, dmann beklenmedik zamanda ve yerde vurulmas, dmann he erek durumun aksi olan dncelere srklenmesi gibi konulardr. Miaoxi ve Zhu-an- Zt De Anahtar Kitaplar Yaynevi Miyamoto Musashi - Be ember Kitab, Anahtar Kitaplar Yaynevi svireli 5inoloji uzman Harron von Senger 36 strategemi derlemitir. Anahtar Kitaplar Yaynevi'nce Trke'ye kazandrlan bu yapt "Sava Hileleri" adyla yaymlanmtr. Sulli , Umut Bir Yntem Olamaz, 124 Michael A. Ledeen, Liderlik ve G Kullanmnda Machiavelli, [Trkesi: Trkn Arkan - Elif Gkteke} Literatr Yaynlar/2003, 3-35 aras. Ledeen, 7 L 2-133 Jack Trout, Kumhdnna Stratejileri, s. 11-12, (ev. mit ensoy) Optimist Yayne l 2004. 'Faruk Snmezolu ve . Anbuan, B. Dedeolu - Uluslararas likiler Szl, Cem sse, c: 21 Ana Brittanica, c: 20 Carl von Clnusewitz - Sava zerine, (derleme) s: 1 25-192 aras ve s: 203-213 aras, ev: iar Yaln, May Yaynlan- stanbul 1975 Michael Por Yannm Avantajlarn Yaratmak, 46-47. M. Tanju Akad, 20. Yzyl Savalar; s. 21- Kasta Yay stanbul 1992 M. Tanju Akad, s. 23 Jack Trout, Konumlandrma Stratejileri, s. 12. F elix Gilbert, "Machiavell: Sava Sanatnda Rnesans," derleyen: Edward

238 Gelecei Ynetmek

Mead Earle, Modem Stratejinin Yaratclar, (iinde) 5.22, Asam Yayn, Ankara 2003. 22 Avi ash K. Dixit ve Barry J. Nalebuff: Stratejik Dilme, s.1-6, ev. Nermin Ark, Sabanc n itesi, stanbul 2002. 23 Lidell Hart, Strateji Dolayl Tutum, s. 448, (ev. Sclma Koak) , Doruk, stanbul 2003. 24 Michael Handel, Savan Ustalar, s. 424 (ev. Berna Kara), Dor uk, Ankara 2004 25 Lidell Hart, Strateji Dolayl Tutum s. 449. 26 Michael Handel, Savan Ustalar, s. 427 27 Michael I. Handel: Savan Ustalar, s. 428. 28 Dixit ve Nalebu f, Stratejik Dnme, s. 122 29 Dixit ve Nalebuff, s. 117-125 30 Dixit ve Nalebuff, s. 124 31 Lidell Hart, s. 447. 32 Bolko von Oetinger, Tiha von Gliyczy ve Christop her Bassford, Clnusewitz ve Strateji, s. 98-124, ev: Zlf Dicleli, Henkel, stanbul 20 02. 33 Michael Porter, "Yarmn Avantajlarn Yaratmak," Derleyen: Rowan Gibson Gelecei Yeniden Dnmek, s. 45 (ev: Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul, 1997. 34 Bolko von Oet er vd., Clnusewitz ve Strateji, s. 115 35 Dixit ve Nalebuff, "Stratejik Dnme", s. 8 7-191 ve s. 57-84'te anlatlanlardan yararlanlmtr. Asker alanda "baskn" ise; "Stratej baskna oranla hareket faktrnden daha fazla yararlanmay amalayabilir ya da bunun aksin i de hedef olarak benimseyebilir. Bununla beraber, bu her iki unsur da karlkl olarak birbirini etkiler. Hareket baskn yaratr. Baskn ise, harekete hz kazandrr. nk, hz ynn deitiren bir hareket, kanlmaz bir ekilde ve belirli bir lde baskn etkisini a karlk baskn, dmann kar tedbir ve hareketlerini nleyerek, kendi tarafmzn giri unu ak tutar." Kaynak: Liddell Hart, Strateji, 449. 36 Sullivan ve Harper, Umut Bi r Yntem Olamaz, s. 130 37 L. Hart, 449 37 Michael A. Ledeen, Macliavelli, s. 18. 3 8 Jack Trout, Konumlandrma Stratejileri, s. 69-70. 39 Bill Gates, Dnce Hznda almak l Cevat Akkoyunlu), s. 14, Doan Yaynclk, stanbul 1999, 40 Gates, s. 16-17. 44 Didier ordon, ki ki Daim Drt Eder mi? s. 10-11, ev. Deniz Altunba, Gncel Yaynclk, stanbu 42 ans oyunlarn beceri gerektiren oyunlardan ayrmak gerekir. Rulet, zar ve kumar mak inasnn ileyi ilkeleri ayndr, ancak bu ilkeler poker, at yar ve ravla oyunlarn k inci grupta sonu kadere baldr, dierinde ise tercih devreye girer. Bahis oran -kazanma olasl- bir ans

Birinci Blilm Dipnotlar 239

oyununa girmek iin bilmeniz gereken tek eydir, ama sonu ans kadar beceriye de bal old nda, kimin kazanp kimin kaybedeceini grebilmek iin daha fazla bilgiye gerek duyarsnz. Son derece uzman iskambil oyuncular ve at yar bahisileri olmasna karn, barbutta uzm aarl kimse yoktur. Birok gzlemci borsann da kumarhaneden ok farkl olmadn dn sla birlemi becerinin bir sonucu mudur, yoksa yalnzca ansl bir kumann neticesi midir? ans oyunlarnda kayp ve kazan dnemleri, tpk gerek hayatta olduu gibi, sk sk yer arbazlar bu durumlara asimetrik tarzda tepki verirler: Kayp dnemlerine biran nce so n vermek iin ortalamalar yasasna bavururlar. Buna karlk kazan dnemlerinin srekli o ayn ortalamalar yasasn devre d brakrlar. Oysa ortalamalar yasas her iki davrana Zar atmada sonularn kaydedilmesi, bir sonraki atta gelecek sayyla ilgili en kk bir salamaz. skambillerin, madeni paralarn, zarlarn ve rulet arklarnn hafzas yoktur. zlar krmzya veya yediye ya da drde oynadklarn dnebilirler, oysa gerekte o srada atle bahse girmilerdir, Kaybeden, ksa br dnemin olasln devreye girecei kadar uzun an dilimi olmasn ister. Kazanan ise uzun bir dnemin, olasln devre d kalaca kada n dilimi olmasn bekler. Kumar masalarndan ok daha uzaklarda, sigorta irketi yneticile i de ilerini ayn tarzda yrtrler. Primleri, uzun vadede gerekleecek kaypla n karla de saptarlar, ancak deprem, yangn ve kasraga yaklak ayn anda meydana geldiinde, ksa e son derece ac verici olabilir. Kumarbazlarn aksine, sigorta irketlerinin ksa vadel i ansszlk dnemlerinin kanlmaz sonularna gs gerebilecek sermayeleri ve bir key eri vardr. Zaman kumar oyunlarnda hkim etkendir. Risk ve zaman ayn madalyonun iki yzd yann olmad takdirde, risk de olmayacaktr. Zaman riski dntrr ve riskin doas zama fndan biimlendirilir: Gelecek, oyun alandr. Kararlar tersine evrilemediinde, zaman o aha byk nem kazanr. stelik geri dn olmayan birok karar yetersiz bilgi temelinde a mundadr. Kararlar tersine evirememe, taksi yerine metroyu tercih etmekten, Brezilya 'da bir otomobil fabrikas kurmaya, i deitirmeye, sava ilan etmeye kadar btn kararlar im olur. Bugn satn aldmz bir hisseyi her zaman iin ertesi gn satabiliriz. Peki ama, iye rulet masasnda "bahis kapanmtr" diye bardnda ya da pokerde ortaya srlen para ne yaparz? Geri dn yoktur. Zamann ans getirecei ya da olaslklar lehimize evirece areket etmekten kendimizi alkoyabilir miyiz? (Kaynak: Peter Bernstein, Tanrlara Ka r, Riskin Olaanst Tarihi, s. 32-33.) [ev: Canan Feyyat], Scala Yaynclk, stanbul 2

240 Gelecei Ynetmek 1 \ s 1 * r ' r -< i r f

43 Peter L. Bernstein, Tanrlara Kar Riskin Olaanst Tarihi, s. 261-262, (ev. Canan Fe t), Scala Yaynclk, stanbul 2006. 44 Bernstein, s. 262. 45 'Oyun teorisi' daha nce bir Fransz matematiki olan Emil Borel tarafndan 1921'de tanmlanm ve analizleri Neumann 1 2B'de yapmtr. Sonra O. Morgenstern ile birlikte 'Theory of Games and Economic Behav ior" adl yapt 1944 ylnda yaynlamlardr. John L. Casti - Be Altn Kural, s. 21, (e ), Sabanc niversitesi 2000. 46 Mankiewicz, Matematiin Tarihi, s. 240, (ev. Gken Ezber , Gncel Yaynclk, stanbul 2002. 47 Richard Mankiewicz, Matematiin Tarihi, s. 242, sta l 2002. 48 Peter Bernstein, Tanrlara Kar, s.262. 49 Peter Bernstein, Tanrlara Kar, s. 62. 50 Avinash K. Dixit, Barry J. Nalebuff - Stratejik Dnme, s. 1, (ev. Nermin Ark), Sabanc niversitesi, 2002. 51 Ahmet ztrk - Yneylem Aratrmas, s. 393, Ekin Yaynevi, 001. 52 Osman Hala - Kantitatif Karar Verine Teknikleri, s. 72, Alfa Yaynlan, stanb ul 2001. 53 ztrk, Yneylem Aratrmas, 394 54 Hala, Kantitatif Karar Verme Tenknikleri, 55 Dixit, ve Nalebuff, Stratejik Dnme, 30 56 Casti, Be Altn Kural, 6 ztrk, Yneyl ratrmas, 394 Dixit ve Nalebuff, 32 ztrk, 58 395 Hala, 73-74 ztrk, 396-397 Casti, 6 sti, 4-6 Hala, 75 ztrk, 401 ztrk, 401 60 ' Problem iin kaynak: A. ztrk: Yneylem Ar 2-403 67 Bu 61 rnek iin kaynak: Hamdy A. Taha - Yneylem Aratrmas (ev. . Alp 62 Bara Esnaf), s. 545-546, Literatr, stanbul 2000. Mankiewicz, 63 Matematiin Tarihi, 244 Casti, Be Altn Kural, 14 64 [Oyun teorisi muazzam entelektel almalara imza atm bir , John 65 von Neumann (1903-1957) tarafndan gelitirilmitir. Von Neumann 66 1920'ler de Berlin'de kuantum mekaniinin kefinde kilit isimlerden biri ol67 mu, Amerika'nn il k atom bombas, ardndan da hidrojen bombasnn ya68 pmnda nemli bir rol stlenmiti. Di ilgisayar o icat etmiti; baarl 69 bir meteoroloji uzman ve matematikiydi, sekiz basa l iki rakam akldan arpabilirdi, mstehcen fkralar anlatmaktan ve yine mstehcenlik ie teli drtlkler okumaktan holanrd. Ordu iin alrken amiralle-

Birinci Blm Dipnotlar 241

ri generallere tercih etmiti, nk amiraller daha sk ikiciydi. Biyografisi' ^ \. ni ya Norman Macrae, onu "uzun yllar byk aclar ekmi iki einin : %$ dnda... herkese a ik davranan" biri olarak tanmlamtr; : elerinden biri de, bir defasnda yle demitir riler dnda her eyi sayabilir." Olaslk teorisiyle ilgili bir meslekta, bir gn, Von 'dan kesinlii tanmlamasn istemitir. Von'Neumann arkadana, nce bir evin projesini ya bu arada salon demesinin kmeyeceinden emin olmasn sylemi ve yle devam etmiti: " n de eve bir kuyruklu piyano koy ve bu piyano ile zerine km ark syleyen alt kiini Sonra da bunu le arp." Bu, kesinlii garanti edecektir. Von Neumann varlkl, kltrl olu bir ailenin ocuu olarak Budapete'de dnyaya gelmiti. Budapete o zamanlar Avrupa'n ltnc byk ehriydi, dnyann ilk yeralt metrosuna sahip, refah iinde ve giderek byye i. V Okuma yazma oran % 90'n zerindeydi. Nfusun % 25'inden fazlas, Von Neumann'lar da dahil olmak zere Yahudiydi -ancak John von Neumann espri kayna olmasnn dnda Yahudi pek nem vermezdi. I. Dnya Sava ncesinde Budapete'nin kard tek nl, kesinlikle V i. adalar arasnda onun gibi tannm fizikiler -Leo Szilard ve Edward Teller- kadar e asnn nlleri de -George Sol, Paul Lukas, Leslie Howard (asl ad Lazlo Steiner), Adolph kor, Alexander Korda ve belki de en nlleri olan ZsaZsa Gabor- da vard. Von Neumann, Berlin'de, Einstein'! aratrma bursa vermek iin yeterli bul mayan nde gelen bir bili m kurumunda renim grmt. Daha sonra da eitimini Wernet Heisenberg, Enrico Fermi ve Ro t Oppenheimer gibi b yk bilim adamlaryla tant Gttingen'de srdrmt. 1929 ylnd 'ye vurulmu ve Amerikan ynetimi iin alt uzatmal dnemler dnda, izleyen kariyer 'daki leri Aratrmalar Enstits'nde geirmiti. 1937 ylnda Enstit'ye girerken ald dolard, bugnn alm gcyle 100.000 dolan ayordu. Einstein 1933 ylnda Enstit'ye k ar istemi, 16.000 dolar almt. Von Neumann strateji oyunlar teorisini ilk ke 1926 yl 23 yandayken, Gttingen niversitesi Matematik Kulb'ne sunduu bir aratrma yazsnda yl sonra baslmt.] Kaynak: Peter Bernstein, Tanrlara Kar, s. 262-263 Casti, Be Alt 15 rnek problem iin kaynak: O. Hala-Kantitatif Karar Verme Teknikleri, 2001-8081. K aynak: Hamdy A. Taha, Yneylem Aratrmas, 546-547. Richard Mankiewicz - Matematiin Tari hi, s. 243 Dixit-Nalebuff: Stratejik Dnme, s. 15-17. rnek in Kaynak: A. ztrk- Yney mas, 388. 4 70 71 72 73 74 75

242 Its 77 78 79 Gelecei Ynetmek

Casti, Be Altn Kural, 36. Mankiewicz, Matematiin Tarihi, 246 Casti, 36 A. EinstcinL-lnfcld, Fiziin Evrimi, s. 21, Iev: ner nalan], Onur Yaynlar, Ankara 1972. 80 Balko etinger vd - "Cttusevitz ve Strateji" s. 135 81 Handel; Savan Ustalar, 85. 82 C.V. CI nusewitz: "Sava zerine" (ev: H. Fahri eliker) zne Yaynevi, 1999, lk Basks Harp Aka inde kmtr. 83 [Bu kavramn getii blmler: 2. blm, 2. kitap, s. 104. Blm 6, kita Blm 8, s. 680-681, 693] 84 Hart, Strateji Dolayl Tutum, 457 85 Oetinger vd. "Claus ewitz ve Strateji", 137. 86 Handel, Savan Ustalar, 86. 87 Bu konuda kaynak olarak ya pta bavurulmutur: 1. Thomas Cleary: "Sim Tzu-Savn Sanat", [ev: Sibe! zbudun ve Zeyne taman] Anahtar Kitaplar, 1992/2. R.L. Wing: "Su Tzt-Strateji Sanat", Ezgi Kitabevi, 1995/3. Thomas Cleary: "Sun Tzt-Sava Sanat" 1910, basmndan eviri, Kasta Yaynlan, 20 8 Paul Kennedy- Savata ve Barta Byk Stratejiler, s. 12 (aktanlan kaynak, Makers of Mo dern Strategy, Edward Mead), Eti Yaynevi- stanbul 1995 89 Kennedy-12. "20. yzyln neml strateji uzmanlarndan biri olan Liddell-Hart endirekt ya da dolayl strateji olara k adlandrd pozitif unsurlann yan sra, yaplmamas gereken birka hususa da deiniyor r dman hazrlkl ve glyken gcn tek bir darbeye balanmamas ve bir kez baarsz ol um hattnda srar edilmemesidir. Btn prensiplerin en nemlisi olarak da zayf noktaya kar konsantrasyonunu vurgular." 90 P. Kennedy-13- aktarlan kaynak Liddell Hart, Strat egy (New York, 1974) 91 Hart, Strateji Dolayl Tutum, s. 447. 92 Hart, 447 93 Hart , 447-448. 94 M. T. Akad, 20. Yzyl Savalar, 24 95 Genrikh TrofimenkcMmm'tor Sava Str jileri s: 8, ev. Levent Ouz, Pen7 cere Yaynlan, stanbul 1991-alnt yaplan kaynak; Bir Kurmay Bakanl, Dictionary Df Military and Associated Tenns; s; 244,1984 Washington 96 Trofimenko, s.17 97 Trofimenko, s. 17 98 ' John Keegan, Sava Sanat Tarihi, s. 1 Sabah Kitaplar- stanbul 1993 99 Kcegnn, Sava Sanat Tarih, s. 23 100 Sullivan ve Harp er, Umut Bir Yntem'Olamaz, 124-125 101 Kennedy, Snvata ve Bcntn Byk Stratejiler, 17

Birinci Blm Dipnotlar 102 Kennedy, 19-21. 103 Kennedy, 43 104 Kennedy, 43 243

105 Michael Howard, Grand 5trategy, c. 4'ten aktaran P. Kennedy, 51 106 Her ne k adar yaanan ihtilaflarn birounda uzlamaya varmaktan kanldysa da, 20. yzyln son tler arasnda hem de devletlerin kendi ilerinde karlkl anlama yoluyla zme gidildi a da tank oldu; tpk Namibya, Gney Afrika, El Salvador, Nikaragua ve Kamboya'da olduu ibi. Fred Halliday, 2000'lerde Dna, s. 92, Bilgi niversitesi Yayn, stanbul 2002. 107 Ledeen, Machiavelli, 23. 108 Ledeen, 25 109 Charles Hables Gray, Postmodern Sava, s. xi 110 Bozkurt Gven, "Bar Kltr m? Yoksa Bar in Kltr m?" Cogito, Bar ve s. 25 111 Gray, xviii 112 Gray, xvi 113 B. Gven, 27 114 William Blum, Haydut Devle t-Dnyann Tek Sper Gc in Bir Rehber, Yenihayat Ktphanesi, 2003, s.202-203. 115 J.Ke ava Sanat Tarihi, s. XI 116 Gray, Postmodern Sava, s.3. 117 Emin Grses, Ayrlk Terr isi IRA-ETA-PKK, s.ll, Balam Yayn, stanbul, 1997. 118 Vamk D. Volkan, Kanba Etnik Gu dan Etnik Terre, s. 25, Balam Yaynlan, stanbul 1999. 119 Volkan, 26 120 Volkan, 26 1 21 nsz: Leo Tindemans, Bara an-Uluslararas Komisyonun Balkanlar Hakkndaki Raporu, s (Trkesi: zden Arkan), Sabah Kitaplar, stanbul, 1998. 122 Pulat Y. Tacar, Terr, ve Dem krasi, s.191-192, Bilgi Yaymevi, Ankara 1999. 123 Noel Malcolm, Kosova Balkanlar Anlamak in, s. 13, (Trkesi zden Ar-' kan). Sabah Kitaplar, stanbul 1999. 124 Malcol . 125 Nuri Bilgin, Kimlik Sorunu, s. 57, Ege Yaynclk, zmir 1994. 126 Pulat Y. Tacar, Terr ve Demokrasi, s. 192 127 Bilgin, 100 128 Kadir Canatan, Gmenlerin Kimlik Aray, . 52-75, Endls Yaynlar, stanbul 1990, 129 Erol Mtercimler, (yaynlanmam doktora tez Sorunlar (Avustralya rneinde) (1967-1997), s. 18, stanbul niversitesi, 1998. Aktarla kaynak: Charles Taylor, "Taranma Politikas", Hazrlayan: Amy

244

Gelecei Ynetmek Gutmann, okltrllk, eviren: Yurdanur Salman, Yap Kredi Yaynlar, s. 42-80 aras. Will Kymlicka, okkiiltrl Yurttalk Azm tk Haklarnn liberal Teorisi ullah Ylmaz) s. 48-49, Ayrnt Yaynevi, stanbul 1998. Mtercimler, doktora tezi, 1998,13 (Kitap, 1, s: 9-14 aras, Deriz Harp Okulu Yayn, ders kitab, stanbul 1995/aynca Dr. C ngiz Okman, Asker Strateji Ol, ksm :1 ders notu, Dz. H. O yaym, stanbul 1978) Colin G ray-Geoffrey Sloan, (derleyen): Jeopolitik, Strateji ve Corafya, (iinde) Colin S, Gray, "Corafya ve Strateji: Uygulamada Jeopolitik", Asam Yaynlar, Ankara 2003, s. 2 28. Hart, Strateji Dolayl Tutum, 448 Okman, Strateji Teorisine Giri, s: 76 Okman, s. 11 - " Okman: Silahl Kuvvetler Dergisi, say: 339, s. 17 Okman, Silahl Kuvvetler Dergisi, say: 339, s. 12 Okman- Strateji Dersine Giri, 77-78 Okman, Strateji Dersi ne Giri, 79 Okman, Strateji Dersine Giri, 79 Okman, Strateji Dersine Giri, 77-78 Su at Bilge- Milletleraras Politika, s: 313, Ankara; A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn lan; 1996 Faruk Srmezolu - Uluslararas Politika ve Dt Politika Analizi; s: 111, Fili z Kitabevi; stanbul 1989. S. Bilge, Milletleraras Politika, 316 Bilge, 314 Mehmet Gnlbol, Uluslararas Politika, s: 83 Ankara 1979 Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika e Df Politika Analizi, 112 Snmezolu,117 -Snmezolu, 119 Snmezolu, 119 Deniz Harp Okul ders notu, s: 7-9, stanbul 1986 Asker Strateji, s: 10-11, Dz. Hrp. Ok. ders notu, s tanbul 1986 (alnt kaynaklar belirtilmemi) " Muzaffer Erendi!, kinci Dnya Harbinden So ra Oluan Silah Sistemlerinin Taktik ve Stratejiye Etkilen, s: 58- Genelkurmay Bk. Yayn, Ankara 1994 Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, s: 176 - mge Kitabevi, Ankara 199 Klal, 176 Faruk Snme2lu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Tayyar An, U ras likiler Teorileri, Trke'deki nemii yaptlardr. Hans J. Morgenthau'nun (ev. Bask sal Oskay) Uluslararas Politika I, II; bunlarn yan sra ok zengin ngilizce kaynak bulu maktadr. Snmezolu, 135-163 Snmezolu, 138 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151' 152 153 154 155 156 157 158 159

Bilinci Blm Dipnottun 245 160 161 "162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176

Think Tank, ngilizci' bir deyim olarak siyasi terminolojide "d'mce deposu, fikir reti len merkez, beyin takm" gibi anlamlara glmekledir. eitli konularda uzman kiilerin olu rduklar hkmet, ordu, tic a ri sirkei gibi sosynl kurululara yn verecek stratejiler sa ptayan gn' p ve ki : ulumlara genel olarak "think tank" denir. ABD'de "think lank" deyince rkh !;. olarak kinci Dnya Sava'ndan sonra ortaya kan ve bu tr k Li r ek. . anam alarak kabul edilen RAND (Research and Development) Corporation gelir. Bu kurulu, devletin ve toplumun ok nemli i ve di surun ve problemlerini aabilmesi iin i ve retici bir yapya sahip olarak ortaya km; ABD karlarn; koruyacak u^ma bir k orumluluklar yklenmitir. Pentagon yetkilileri, zellikle ulusal gvenlik alrnu-da ala uzmanlar "savunma entelektelleri, teknokratlar, RAND steri, slratejler" gibi nitel endirmelerle adlandrmtr. RAND'in bilinen ilk almas ABD Hava Kuvvetleri iin 1951 y ar slerin yerinin saptamnasd. (Bu konuda geni kaynak: Foul Dickson. Think Tankf, Ba tina Books, NY, 1972) Silahl Kuvvetler Dergini, say: 341, s: 39 - kmruliah Tekiri imzal n-.nkale (Think Tank) Oetinger vd- Clnscnitz ve St,teji, 1-14. Michael Gelb- "D hanz Kefedin" (ev, Handan halkara), i. 9, M a r t i n Kemp taraimdan yazlan s/:, D ,ynlan, stanbul, 2003. Colin Bruce - Mantk ve Olaslk Hikyeleri, s: 67, [ev; Murat S Gncel Yaynclk, istanbul 2001. Sakp Sabanc - te Hayatm, s. 304-305, (birinci bask) l 1985. Michael A. Ledeen - Machinvelli, s. 50. Machavelli - Prens, (cv. Nazm Gven), Bulum Vll ve blm XXV, Anallar Kitaplar, stanbul 1993 ile Machinvelli - Hkmdar, (ev. ahat-t:n Badatl), Sosyal Yaynlan, stanbul 1984. Ahmet Kasm Han - "Kavram ve Kuram Ola rak Strateji Kreselleen Dnyada Ulusal Strateji" (doktora tezi - yaynlanmam), stanbul kini 2001, Sayfa: 95109 aras. Han, tezinde "atma, rekabet, belirsizlik ve ans arasnda strateji" zerinde durmaktadr. M. A. Ledeen - Mnchiavelli, 38 A.K. Han- dotora tezi , 98 Edward Mead Earle - "Modern Stratejinin Yaratclar!," s. 21 (eviri: Demirhnn ve idem Erdem, Glin lgeze), Asam Yaynlar, Ankara 2003. Earle, 22. M.A. Ledeen - Mach 38. A.K. Han - doktora tezi, 98-99. Clausewitz - Sava stne (ev. Fahri cliker), 33, (T ke eviride "kaza ve kader ifadesi kullanlmtr. Ancak bunun hatal olduunu dnyorum miyet'in kabulcldr. "Yazg" kavram budur. Clausewitz'in orijinal metninde bu yoktur.) ausewitz, Savu stne, 32.

246 Gelecei Ynelmek

177 Clausewitz, Sava stUne, 33 17S Clausewitz, Sava stne, 33. 179 Clausewitz, Sava s 33 180 SunTzu - Sava Sanal (ev. Adil Demir), s. 167 181 Michael Handel - Savan Ustal ar, 134-135. 182 Clausewitz, Sava stne 183 Michael Handel - Savan Ustalar, 135 184 A Han - Kavram ve Kural Olarak Strateji, doktora tezi, 99-100. 185 shak Alaton - " Gr ve neriler", s. 42-43 (Gnmz Trkiyesi'nde Yahudi olmak balkl yaz), stanbul 2 on Senger, Sava Hileleri, c.l, s.33, [ev: Mekin zbalta], Anahtar Kitaplar, stanbul 1 996 187 Senger, 34 188 Clausewitz, Sava stne, 3. kitap, 9. blm 189 Sava stne, s. 17 kitap, 10. blm) 190 Harro von Senger, Sava Hileleri: Strategemler, 36 Strategem 3 cilt olarak Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul (1996-2005 tarihleri arasnda Almancad an Trkeye tercme edilerek yaynlanmtr. ev: 1. ve 2. Cilt Mekin Balta, 3. Cilt Efkan 191 Strategemler, I. cilt, s.20 192 Harro von Senger "strategem" szcnn yer ald ng Almanca ve Franszca kaynaklar konusunda tm kaynakay dkmtr. (1. cilt, s.20-22) Oxfo lizce Szlk (Blm X, Oxford 1933) szc u karlklarla vermektedir: l.a. An operation eralship; usually, an artifice or trick designed to outwit or surprise the enemy (nderlik etme, komutanlk etme sanat iindeki bir ilem veya edim; esas itibariyle dma fd brakmak veya artmak zere bir hileye veya desiseye bavurma, dolap evirme) l.b. lized sense: Military artifice (Genel anlamda: Asker hile) 2.a. Any artifice or t rick; a device or scheme for obtaining an advantage (Herhangi bir hile veya desi se; bir avantaj salamak amacyla dzenlenen tertip, plan veya entrika) 2.b. n generali zed sense: Skill in devising expedients; artifice, cunning (Genel anlamda: Amaca ulamak iin ustaca hile yapmak; hile, kurnazlk) Szck, Jacob ve Wilhelm Grimm kardeler n yeni basks 1984'te yaplan Almanca Szlklerinin 19. cildinde de yer alr; fakat yeterl bir ekilde aklanmaz. Oysa Anglosakson dnyasnda ve zellikle askerlik zerine kitaplar "strategem" eklinde sk sk yer alr. Birka rnek verelim: Strategem, Deception and Swpri e in War (Strategem, Savata Hile ve Srpriz), Barton Whaley, Cambridge, Massachuset ts, Center for International Studies, 1969. Stratagems and Spoils: A Social Anth ropology of Politics (Strategemler ve Kkrtmalar: Politikann Sosyal Antropolojisi) Fr ederick G. Bailey, Oxford, 1985. Hatta szck psikoloji kitaplarna da girmitir: Put-of fs and Come-ons (Almancaya "Birlikte Yaama Kurallar" adyla evrilmitir.), New York, 19 68. Londra'daki

Birinci Blm Dipnottan 247 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211

Ulusal Tiyatro, 1970'te George Faiquhar'in (1678-1707) be perdelik The. Beaux' St ratagem (apknlklarn Strategemleri) adl oyununu sahneye koymutur. Kindler Edebiyat Sz 5) eserin adnda geen "stratagem" szcn kullanmaktan saknm, eseri, eserde bir kzn iyle kandrlmas sz konusu olmasna ramen "Stutzer'in Sava Hilesi" adyla anmtr. Oys Fransz dil evrelerinde szcn "stratagem" (ng.) ve "stratageme" (Fr.) yazllarnda a ptadm. Bir mek daha: J.R. Salis'in "Bir Avarenin Notlan" adl eserinin (3. bask, Zuri h-Schwaebisch Hail, 1984) 304. sayfasnda yer alan, "Kendini kr oSarak tantan ve evre sini kr olduuna inandran kimse, saklamba oyununda herkesi kandrabilir," tmcesi, eseri Franszca evirisinde, "Qui se fait passer pour aveugleel qui, graced ce stratagime , observe son entourage..." eklinde yer almaktadr ve tmcede "stratageme" szc kullan adr. Oysa eserin Almanca aslnda byle bir szck yoktur. Antsal Britannica Asiklopedis de (15. bask, 1981) "strategem"e rastlanmaz. Buna karlk Byk Larousse Ansiklopedisi ( 0 cilt, Paris, 1964), "stratageme"i almay ihmal etmemitir. Bizans Sevime Sanat, Mnih, 1986, s.182. Selhattin .Badath'nn, evirisini yapt (Sosyal Yaynlan, 1984) "Hkmdar 9'dan. Nazm Gven'in evirisini yapt Machiavelli, Askerlik Sanat (Anahtar Kitaplar adl yapta yazd nsz, s. 16'dan. Badath'nn nsz, s. 9 Badath'nn nsz, s. 9 Ed Stratejinin Yaratclar, Asam Yayn, 2003, s.13 iinde Machiavelli'nin "Sylevler-Discor kitap 3, blm 41'den aktarlmtr. [Castracani, 14. yzyln balarnda sradan bir aske ehirlerinden Lucca'nn lordu olmutur. E.M.] 9. Blm Clausewitz, Sava stne. Senger, S gemler 'Sava Hileleri', c.2, s.29 Senger, Strategemler 'Sava Hileleri', c.2, s.26 Clausewitz, 3. kitap, 10. blm, s.179 Daniel Yergin ve Thahe Gustafson - Rusya 2010 ve Dnyadaki Yeri, Sabah Kitaplar 1994, s. 139-140 D. Yergin-T.Gustafson, s. 322. Charles W, Taylor. Stratejik ngr, (eviri) Harp Akademileri Komutanl, s. 7, stanbul Taylor, Stratejik ngr, 9 Taylor, Stratejik ngr, 17 Taylor, Stratejik ngr, s.9 Dou "Atatrk'n Devlet Ynetimi Anlay" (Konferans), 14 ubat 2001, Harp Akademileri, stanb 01, s.11. Dou Aktulga, "Atatrk'n Devlet Ynetimi Anlay", (Konferans) 14 ubat 2001, H kademileri, stanbul 2001.

24S GebccSi Yurtv.-.ck 2] 2 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 22 v " J./

Taylor, Stratejik ngr, 47-45 Bunun yant birka olaslkl darak verilebilir, Frwkli b> .m iir, bkz. Erol Mtercimler, Komplo Teorileri, Alfa Yv^nlar!, 2005 Erol MterciiTil er, Komplo Teorileri, Alla Yr:yr4an, istanbul 2005, 73 ykO anlatlmtr Ergun Trkcan, K lo Teorileriyle Stratejik Mtdkri G;mnilrl\:deri Hakknda Bir Deneme, Mlkiye Dergisi. Y z/ "00-*.. e. 26, w.yrl-, 1'.. s o-:. Robert Greene-)oost Elffers, G Sinil O;,''fJ-r' '.'DS-S KTaj-e'.P ;. l-.'o-146, Altn Kitaplar, stanbul 2000. Ergun Trkcan, Mlkiye D isi, 71 Murat Belge, Komplo Zihniyeti, Birikim, say: 17S, Subra 200-: i. :.'. mer Din er, Stratejik Ynetim, s.43, Beta Yaynlan, Uvfnbu ^S1/ Diner, s.44 Erol Mtercimler, plo Teorileri, Ons, Alfa Yaynlar, isiinDu; 2S Clifford A. Piekover, Saylarn Bys, , (av. ivi-r^ Salam), Gncel Yaynclk, stanbul 2003 Cemil Antalyal, Silahl Kuvvetle , Nisan 2002, say: 372, s. 5 Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri, 3. 99, Alfa Ya lar., Istanbul 201)2 Toktam Ate, Tini Devrim Tarihi, s, 16, Der Yaynlar, stanbul 2001 Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri, s. 98 Deniz Kuvvetleri Dergisi, Mart 2002, say: 583, s. 44-45 (Derleyen: Osmnn Kozan) Alfred S. Pasnmcnter,Matcanlik Biii/iehH , s. 126-128 Analiz - Sentez Teknikleri

228 229 lgi Diyagram Byk miktarda szei veriyi (fikirleri, grleri) toplar, bunlar d lerine dayanarak gruplandrr ve gruplarn birbirine balantsn salayan kavranlan belir

Birinci 'Blm Dipnotlar Kaynak: Deniz Kuvvetleri Dergisi: Mart 2002, Say 583, s. 46-4 8. liki Diyagram Sebepler ve sonular arasndaki sorun hedefleri inceleyerek ve etmenle rin birbiriyle aralarnda olan ilikileri gstererek karmak durumlan inceler. 249

Matris Diyagram ki veya daha ok grup deikenleri (konular) arasndaki karmak ilikil ikier ele alnmasn ve gsterilmesini salar.

Aa Diyagram Birincil hedef ve ah hedeflerden balayarak, bu hedeflere ulatracak tm g ri de beraberce gstererek, sistematik bir ekilde ayrntlarn belirlenmesini, analiz edi lmesini salar.

250 Gelecei Ynetmek

Sre, Karar ve Program emas Planlamaclara uygulama boyunca kabilecek tm aksaklklar unlar ngrmey ve bunlar iin gerekli nlem ve faaliyetleri planlamay salar. nceliklendirme Matriksleri Bilinen arlk ktstaslanna dayanarak alternatif grev veya hu suslarn objektif bir ekilde deerlendirilmesini ve sralanmasn salar.

Faaliyet Ak Diyagram Tm ilerin zamannda bitirilebilmesi iin, grev ve alt grevlerin programn gstererek, baz kritik ilerin takip edilmesini salar.

kinci Blm TARHN VE CORAFYANIN FARKINDA OLMAK

II "Hkmet galeyana gelip orduyu seferber etmemelidir, asker liderler fkeye kaplp savaa amamaldrlar. Kzgnlk sevince, fke neeye dnebilir, fakat yklm bir ulus var ed drlemez. Aydn bir hkmet bu konuda dikkatli, iyi bir asker lider ise tedbirlidir. Ulus gvence altna almann ve silahl kuvvetleri bir btn olarak korumann yolu budur." Sun T "Tarih; kiisel deneyimi artrr, bilgiyi oaltr ve bunlarn doal sonucu olarak insan ' r' olmaya gtrr," Thukydides "Tarih yazmak, Tarih yapmak kadar nemlidir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen gerek, insanl artacak bir mahiyet alr." M. Kemal ATATR ler arasndaki ilikidir." Max Weber "Tarih; bir milletin ayp ve noksanlarn gsteren ayn dr. Gerekleri grmeye yarayan bu ayna, ayp ve kusurlar olmayan milletler iin, milletle in topland yer olan dnya pazarna, kuvvetine, zarafetine ve olgunluuna krederek, yak fetle kmasna yarar. Ksacas bizim kolumuzu kanadmz krp hareketsiz klmaya alan hepimiz ve i bandaki devlet adamlarmzn ounun, tarihten ibret almamasdr." Mehmed A

2.1. TARH VE STRATEJ LKS i t bir kez daha tekrarlanrsa komedi olur." f Tarihte ilk kez drnm olan bir olay, Karl Marx t lv, , A^

2.1.1. Bilgi ve Bilin Bu blmn amac "tarih nedir" sorusuna yant vermek de ildir. Tarihin, tanmn da yapmay can. Gerek ama, tarih ve strateji arasndaki ilikinin nemini ve zellikle devletin i tika stratejilerinin saptanmasnda ve bu srete tarih bilincinin ne denli gerekli old uunu analiz etmekt tir. Birinci blmde, stratejinin tanmn yaparken, hangi ama iin ku caksa ona gre betimlendiinin altn izmitim; rnein, "asker strateji" gibi. Ynetim t isinde bugn siyaset, strateji, konsept, doktrin, taktik, teknik, model ve program kavramlar i ie ge mitir. Gerekte ise siyaset/politika ile strateji de farkl kavraml . M M' \

Siyaset, en ksa tanmla kullanma sanatdr. Buradaki kullan ma konusu devletin g ve kayn klardr. Daha ak ifadesiyle siyaset, devletin g ve kaynaklarn ulusal karlar dorul zrlama ve kullanma sanatdr. Bunun kapsam ok ge' nitir. "Ulusal g" ve kaynaklar haz ile bal bana bir siyaset konusu olup konsept, doktrin, program ve model kavramlarn ha ekete geirir. Devlet ynetimini siyaset ile ifade etmek olanakl olduu gibi, bunun alt unsurlarnn hazrlanmas ve kullanlmas iin de ayn tanm yaplr. Literatrde sk sk ma

254 Gelecei Ytetmek

siyaseti, enerji siyaseti, mesken siyaseti, d siyaset, Kbrs siyaseti, Kuzey Irak siy aseti gibi kullanmlara rastlanr. Doktrin, kalplam dnceler, model, kalplam uygu ram ise belirlenmi i sras anlamlarn tar. Konseyt tanm ayr bir ierik tamakta avramdr. Model, doktrin ve program, ilemleri ve hareketleri objektif nesneler iken , konsept sbjektiftir. Teknik kavram da objektif iken, strateji ve taktik sbjektift ir. Zira strateji ve taktik probleme ve duruma bir yaklam tarzdr. Elbette bu yaklam t rz, ahsa gre deiik olacaktr. Tarihteki baarl strateji uygulamalar, o gnn koull rilmelidir. Gemiteki baarl rneklerin incelenmesi, gnn koullarna uyumun aratrlm ksa aynsn uygulamak'iin de. Muharebenin (gnlk yaamda da muharebe vardr, rnein; lanmas, pazar bulunma abas bir muharebedir) deimeyen kurallar vardr. Hedef, sklet m i, kuvvet tasarrufu vb. gibi. Kurallar ile tavr ve tarzlar ayn eyler deildir, Hele t eknolojik gelimelerin zaman ve mekn unsurlarn eskiye gre byk lde deitirdii gn r de silahlarn etki ve iddeti eklendiinde, "harekt" unsuru arlndan kayba uramakta stik" unsuru arlk kazanmaktadr. Stratejinin bir baka tanm da "gerekli gleri gerekl rde ve gerekli zamanda hazr bulundurmaktr". Bu gereklerin her birinm llerini ve kayna klarn bilmek, bulmak ve de zamannda salamak bal bana bir strateji problemi, daha do ifadeyle stratejik dnme olacaktr. Gnmzn ada stratejisi ite budur ve derinlii, ynetimiyle ite bu nedenle eit boyutludur. amzda siyaseti ynetenlerin stratejiyi bil runluluu kammazdr. in iine "siyaseti ynetenler" girince, bilin ve bilginin, aralar rmn da farknda olarak bilinmesinin nemi ortaya kmaktadr.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 255

etin Altan'm saptamasyla, 'Trklerin genellikle tarih ve hukuk bilincinden yoksun ol duu" sylenir. Bilin nedir? Yantm merak etmediimiz ve bu soruyu umursamadmz sonucu m. Bilin, karlatmz ya da yaadmz olaylarn nedenlerini, kaynaklarn, sonular Sultan Mehmet'in stanbul'u fethetmesi bizi hangi adan ilgilendiriyor ya da Yavuz'un ran zerine sefer yapmas m yoksa ah smail ile yapt savam ayrntlar m nemli? S ma nemli ayrnt buradadr. Yani Fatih'in stanbul'u zaptetme dncesinin kaynaklar, ned ve sonular zerinde durulmas, analiz edilmesi bilintir. Benzer biimde, Yavuz'u ah sm rine ynelten nedenleri ve sonular, bugne yansmalar analiz etmek bilintir. Yoksa sava nasl olduu ok nemli deildir (hi kukusuz sava tarihileri ve asker analistler as Ksacas, neden-sonu ilikisinin aratrlmas (bunun teki anlam da meraktr) bilintir. arkna varlmas ve yerlemesi, "doru tarih bilgisi" ne baldr. Yani sorunun yantn "t i" verir. '21. yzylda "bilgi" mi yoksa "bilin" mi nemlidir?' sorusunun yant, duraksam ksrzm/'bilin" tir. "Tarih bilincine" yalnzca siyaset belirleyiciler iin deil, strate j ad verilen "ulusal senaryo" yazclarnn da sahip olmas gereklidir. Trkiye'de "strate yetimiyor; Trkiye'nin "stratejisi" yok saptamalarn, sk sk duyuyoruz. Bence, bunun ned nini sorgulamalyz. D gc en geni olan kiiler stilistler, senaristler ve ynetmenlerd ema endstrisi iinde olanlar, strateji kuramclarndan ok nce, 21. yzylda yaam ve ya zerine grkemli filmler yaptlar. zellikle ABD'li ynetmenler, teknolojinin de yardmyl yetenek snrlarmz zorlayan yaptlar rettiler. Kuramclar, 21. yzyln "bilgi-bilim" rmasyon" yzyl olacan ngrmektedir. Robotlar yaamn her alanna girecek, lazerle hab laacak, fiber optik teknolo-

236 Gelecei Ynetmek

jisi, iletiimi, 20. yzyl insannn tahminleri tesinde rnikro ve makro boyuta gtrecek. ri devrimi senaristleri bu senaryolar rettiklerine gre, "nc dalga uygarl" sanat ansmz bile olamayacak tasarmlar ve filmler yaratacaklardr. Bugn dnyada, siyasal ola ra yn veren tek aktr olarak kabul edilen ABD, bu gce nasl eriti? Pek ok e sayabilir , bana gre yant var: Senaristlerinin d gc, teknoloji ve sanayi ile laik bilim, d lar ulusal kar stratejisi. Burada sz edilen senaristler "stratejik ngrde" bulunan s ji (yazarlar) belirleyicileridir. Her stratej, iyi bir senarist olmak zorundadr. Tr kiye'de d gc geni senaryo yazarlar olmad iin, Trkiye bu durumda demek, doru olm endstrici bu dzeyde olan bir lkenin siyasal stratejileri de, filmcilerinin dzeyinde n bir parmak ileride ya da geride olamaz. Zaten, bu nedenle sonu ortada. Belleimi hi z crlamyorum; Eyp'te, film yapmcs Cemil'in tekelhdeki yazlk sinema bahelerinde urulu sandalyelere, evden getirdiimiz minderleri koyar (ki, bunu gren Uyank Cemil m uamba minderleri bilet fiyatnn -ederinin-yarsna sattrmaya balad), birinci filmde es n, tekinde de esas kzn kr olduu iki filmi izler, filmin ortalannda kemanc ya da ark an esas kahramanmzn gz, bir otomobil arpmas sonucu alr, bazen mutlu, ender de ols sonla biten filmi bir hafta konuurduk, ikinci hafta barol oyuncular deiir ama konu he p ayn: olurdu. Biz, yine bir hafta konuurduk. Sonbahar gelip okullar aldnda, Emin Okt y'n tarih kitabm okur, corafya dersinde svire'nin rettiklerini, biyolojide ele soluca sindirim sistemini bilemezsek, ikmale kalrdk. Kimileri de okuldan atlrd ama hi kimse 'Niin ezberci sistemde srar edilir de soru soran, sorgulayan, analiz, sentez yeten ekleri gelimi renciler yetitirilmez?' diye sormazd. nk, sormas gerekenler de ayn im grmlerdi. te bu sistemin yaratt arzal renciler, Souk Sava'tan

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 257

gnmze kadar Trkiye'yi yneten kiiler oldular. 1970'li yl larda filmcilerimiz seks fil ri evirdi, Aksaray, ehzadeba ve Beyolu sinemalar kara bykl, gs kllar gmlekle seyirci rekorlar krd. Aydemir Akba, Mete nselel, Behet Nacar (Parala Behet) esas uyorlard. Yazlk sinemalarn esas ocuklaryla kzlar arkc oldular, ne syledikleri, n r hi nemli deildi, Bu filmler ir kin erkeklerin komplekslerinden kurtulmalarn salay top lumsal bir ilevi yerine getirdiler! Daha sonralar, adna "sosyal konulu" ve "sos yal ierikli" dedikleri ama ne olduunu pek an lamadmz, kylln erdemlerini anlatan trl anlatamayan; ii kzlarn, patronun ocuuna k olup da, kt adam patronun (gene oynard) Bif zans entrikalanyla "geneleve" drln nefretle seyredip [t dlerimizi ze ik. Bir gn, takvime baktk, 2006 yl Ocak ayyd ve bu filmlerle yetienler, Trkiye'yi y erin danman, brokrat, teknokrat olmulard. ,, 1980 ylnda, 12 Eyll ara rejimini ya ! Filmle\ rin ierii deiti. aban, Kemal Sunal ile yldz olmu, arabesk ad verilen bir e "Lle Devri" periyodu balatlm t. Yl 1996, aylardan Eyll, gnlerden Perembe, takvi 10'unu gsteriyor, TV'ler Kuzey Irak'taki kaosu yaynlyor, / f ekrandan bir bant geiyo r, "aban" on bininci kez yinelenecek, "muhakkak seyredin", TV ekrannda bir altyaz b ant geiyor; f "aman sakn karmayn", Kemal Sunal bayaptnn ardndan ["" "arabeskin k da, jiletileriyle birlikte... Yl 2005, takvim 15 Ekim'i gsteriyor. Bu kez TV'ler AB D'nin Irak' par[I aJadm, her gn meydana gelen patlamalar ve onlarca ina^ nn cesedi iyor. Bu filmlerle yetien genlik, bu senaryolarn d gc snrlar iinde "ideoloji" r getirildiler. "68 kua" bugn, ka kii kaldk diye merak edip saym yaptlar, "bamsz li petrol" sloganlar atanlardan iki elin parmaklar kadardlar; hayrete dtler. Bugnk i ve politikaclara hi kzmyorum; nk onlar da bu filmlerle bydler. Opera, bale tan ik ^ ' V

258 ekei Ynetmek

mzik dinlemek kimileri iin "kk burjuva" zentisiydi, kimisi iin de geleneksel kltrd gnah ve ahlkszlkt. Hi kukusuz, ekonomik ve teknolojik olanaklar tannrsa, dnya a irecek "ynetmenlerimiz" olacaktr, potansiyel olarak bugn de var. Fakat teknolojiyi de kuUanarak yzy sonrasn dleyebilecek senaryo yazarlarm karamayz. Bu nedenle de y miz snrlarmz dna kamaz. Snrsz d gcnn ve teknolojinin kullanld filmleri ize balyorum. Aslnda, bugnk endstri, teknoloji, uluslararas politika arenasndaki ge izin balca nedenini, bu savaa katlmaymz olarak deerlendiriyorum. nk bu sava, t k, doktrin ve ideoloji savayd. Trkiye, savan dnda kalarak bu teknik, dnce, ret dnda kalm oldu. Geri, Birinci Dnya Sava'na katldk, Kurtulu Sava verdik ve to elerde kaldk; sanki hakknda bir film mi evrildi diyebiliriz. Burada eklemem gerekiy or. Hali t Refi'in evirdii "Yorgun Sava" kk rtbeli subaylar anlatyordu. Mareal utucu ve kukucu dnceleri ve ilkel strateji anlayyla yetitirilmi ynetici kua, b ir tr dizi yaz oldu. Bir daha kim evirmeye cesaret edebilir? Aradan geen 90 yla karn nel tarihi yazlamayan bu sava iarn, filmi de ekilemez; bu da ayr bir gerek. Bir kez d ha zetleyelim: 21. yzy dleyecek senaristlerimiz yok; genel tarihimizi yazacak tarihi imiz var, tarihe yaklam sistemi bilinci yok; dnyada, tek bir alanda bile sz sahibi o lacak teknolojimiz yok; felsefecimiz hi olmad; ulusal otomobil sanayiimizi ldrmeye al uz; sonra da, o zamanki "Dileri Bakanmz (Tansu iller), Kuzey Irak yerine Kuzey Kbrs ," diyerek kendisine ate pskryoruz. El insaf! Gazeteciler, bilim adamlar, grsel medya yorumcular, bir "ulusal stratejimiz" yok; Kuzey Irak'ta olaylar oluyor ama, Trkiye 'nin stratejik planlar belli deil diye hep birlikte yaknyoruz...

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 259

2.1.2. ok Boyutlu Tarih Sanyorum son on ylda Trkiye'de kullanlan en popler kavram "strateji", "think tank" "resmi tarih" szckleri oldu. "Strateji" kavram olarak da; szck olarak da bize yabanc. Ni in yabanc? nk bilim ve teknoloji olmadan, endstri devri mini yaamadan, stratejiy tamamazsmz. kincisi de "tarih bi limine" bilimsel ve ada yntemlerle yaklam salaya strateji bilimiyle de buluamazsmz. Bu balamda disiplin oluturulmadnda "stratej-tar afya" rtmesini ger ekletiremeyeceimizi deerlendiriyorum. Bu blmn ele ald baat h mi stratejiyi yaratt, yoksa strateji mi tarihi biimlendirdi? Prof, Sencer Divitiol u'nun bak asyla1, "sadece olaylarn kronolojik hikye edildii bir tarih botur". Stra ir sistemli dnce rndr. Strateji tarihten yararlandna gre, tarihin de bu balamda turmas gerekiyor. Yine Divitiolu'na gre, "tarih de tpk fizik ya da iktisat bilimleri ibi sistemli dnlm" rndr. "Tarih, ilk elde, gnmzde yaayan tarihinin, gemite yapt bir bilimdir. Tarihi iin bu bakas yddr; yani uzaklarda olan mesafelemi bir un hakkndaki bilgiler ancak arivden bulunup okunan belgelerden elde edilir. Tarih gemite bugnn bitiiinde bir insanbilimdir." lk teknoloji rnlerinin kullanld ask o nomik savalara kadar "strateji", farkna varlan olgu deildi. V"' "kar" ve "toprak il ak" ile birlikte ncelikle hile kefedildi," ardndan taktik ve plan kavramlar geliti ve gelitirildi. Strate jinin sanat olarak uygulannn, ilk kullanlnn, kimi uzman larca Bonaparte'la balad kabul edilirken Clausewitz ile kavramlatrld tartmasz bir g arihine, daha dorusu padiahlarma baktmzda "yksek devlet stra tejisi" diyebileceimiz mimari yaplanmayla birka padia hn dneminde ancak karlaabiliyoruz. Bana gre bu padi

260 Gelecei Ynetmek j j in '* . ,

Iar, Fatih Sultan Mehmet, III. Selim, II. Mahmut, Sultan Abdla-ziz ve II. Abdlhami t'tir. Osmanl'da strateji gelitirilemedi ve stratej yetitirilemedi de Trkiye Cumhuri yeti'nde yelitirilebildi mi? Ne yazk ki, yant olumsuz. Belki u ileri srlebilir: Trki NATO yesi bir lke, konsepti NATO Genel Komutanl karargh belirler ve Trkiye de uygul olaysyla Trkiye'nin de stratejileri belli olmaktadr. Bu analizin hatal olduunu syley liriz. nk Trkiye'nin ulusal, asker, ekonomik, politik, eitim, sosyal stratejileri olm k ve bunlar da halk tarafndan bilinmek zorundadr, rnein; Rusya'nn geleneksel asker ve uluslararas ulusal stratejisi "scak denizlere ulamaktr", bunu tm dnya bilir ama, ayr r, Rusya Cumhurbakan ya da ar'n kasasndadr. Eer Trkiye'nin ulusal stratejisinde Mu da Bat Trakya'nn siyasi haritaya dahil edilmesi hedeflenmise, bunu bilmeliyiz. Gene lkurmay'm harekt merkezinde haritalarda ilenmi olmas (byle bir hedef olup olmadm bi rum) pek anlaml deildir. "Megali idea" ya da "Enosis" hedeflerinin tm dnyaca bilinme si Yunanistan'n gizli srlarnn aa kmas demek olmadna gre (te yandan kamuoyunu ir), Trkiye'nin de uluslararas arenada belirlenmi ulusal stratejik hedeflerinin ya da en azndan ana balklaryla stratejilerinin bilinmesi, aklanmas gereklidir. Gte yand strateji, aklc ve uygulanabilir olmaldr. Anmsanacaktr; SSCB dalp, Trki Cumhuriye ya knca Bat dnyasnn belirleyiciyle "Trkiye model alnmaldr" dendi. Trkiye Cumhur nla ulusal stratejimizi duyurdu. Bunlardan birisi "Adriyatik'ten in Denizj'ne Trk dnyas'', tekisi de "21. yzyl Trk yzyl olacaktr" idi. Bu deyiler, poplist i pol olur ama, uluslararas arenaoa daha uygulama dncesi bile biimlenmeden boulur. Dikkat dilirse, Yunanistan'n "megali ideas" iki devleti iigilendiren hedef tarken, bizim sl oganlarmz ok geni bir corafyay kapsamaktadr, Bu incelii grmek gerekiyordu. u soru

Tarihin ve Corafyann Farkmla Olmak 261

Bunlar, "ulusal stratejimiz" olamaz m? Olur. Ama, koulu var. Bu stratejiyi gerekli egdm salayp planlarn ayrn (-kndrdktan sonra Cumhurbakannn kasasna koyar, sonraki hedefimiz dersiniz, adm adm, her hkmet uygulamaya koyar, sonunda hedefe ulal Ulaa! stratejilerin halka aklanabilecek ve aklanamayacak olanlar belirlemek o denli or deildir, Kald ki, NATO'nun ve ABD'nir bildii Trkiye'nin "ulusal stratejilerini" Tr halknn bilmesinde ne gibi sakncalar olabilir? Osmanl mparatorluu'nda ve Trkiye Cumh yeti nde "ulusal kar stratejilerinin" olmadnn, belirlenemediinin altn izmitim. B na gre- temel nedeni daha henz genel ulusal tarihimizi yazamam olmamzdr. Niyazi Berke s, "Trkiye'nin ekonomik tarihi neden yazlmamtr?"1 sorusuna u yant veriyor: "Trkiye rek anlamyla bilimsel genel tarihi bile yazlamamtr ki ekonomik tarihi yazlm olsun, n tarih demek, devletlerin, yani toplumlarn tepesinde oturan siyasal g rgtnn ve zel onun zirvesindeki hkmdarlarn yaptklarnn hikyesi demekti. zellikle slam lkelerind nedeni udur: Hkmdarlar gelip gemi baka hkmdarlarn zamannda geen olaylar renme almak isterlerdi. nk en korktuklar ey ellerindeki devlet gcnn karlmas ya da yk mek iin tetikte olmalar, gzlerini drt amalar gerekliydi. Bunlarn akl banda olanla zarlarna nem verirler; olmayanlar da "tarihilerin rakibi olan mneccimlerden medet uma rlard. Osmanl Devleti'nin gemiinde de hkmdarlar zaman zaman kendilerinden nce gemi di zamamVmda geen olaylarn tespit ve kaydedilmesi iin 'vak'anvis'ler, yani olaylar ka ydetmeye memur kiiler seerlerdi. Bunlarn en ok yapt ey, seferleri, baka devletlerl ilikileri, ieride vezirlerle, askerlerle, brokratlarla ilgili tayin, terfi, msadere, rvet, idam, srgn, isyan olaylarn, zamann hayrat ve hasenatla ilgili olaylarn kayd .

262 Gelecei Ynetmek

Bu yazarlar toplum snflarndan kopmu, yalnz devlet katnda yeri olan kiiler olduklarn n ok ve en yakndan bildiklerini yazarlar, tesine nem vermezlerdi. Yazdklarnn ou ke larnda, kendi ilerinde olup biten olaylar zerineydi. Toplumun dier snflarnda, o sn onomik hayatnda neler olup bittiine aldr etmezlerdi." "Ulusal strateji" hi kukusuz t ir stratej tarafndan deil, bir uzmanlar kurulunca saptanacaktr. Eer bir lkenin genel ulusal tarihi, genel ulusal ekonomi tarihi yazlamamsa, ulusal yksek stratejisi nasl b elirlenebilir? Cumhuriyet dneminde de tarihimizin ekonomik yannn daha iyi anlalmam o nu saptayan Niyazi Berkes bunun nedenlerini sralyor. Bunlardan birisi, "...tarihim ize bilimsel gzle bakmamak. Ya slamclk, ya Osmanllk ya da Trklk ideolojilerinin e dnyaya ya da akla meydan okurcasna olaylar zerine 'edebiyat' yapmak, olaylarn amansz ekonomik realitelerinden kanmak."3 Prof. Berkes'in saptamalar 1969 ylnda yaplmtr. hten bugne deerli tarihilerimiz yetiip yaptlarn yaynladlar. Bu arada pek ok kimse grlr bir tarih yazma merak balad. Ama bu kez de baka olumsuzluklar yaratld. Prof. te, "Herkes tarih yazmann bysne kapld," diyerek unlar yazyordu: "Millete tarih y dtk. Birileri kendince ha babam 'tarih yazyor'... Bu 'maraz/ yani hastalk sanyorum C mhurbakan zal'la balamt. Her gn tarihi yeniden yazar, her gn bir devrim yapard... larmz bir ma kazanyorlard. Tarih yazm saylyorlard. Bir haltercimiz pe pee rekor mileri bunu da 'tarih deitirmek' olarak yorumluyorlard. Bir hakemimiz Avrupa'da bir ma ynetiyordu. Elbette tarihi yeniden yazm oluyordu. ler sonunda yle bir noktaya ge ki; tarihiyle vnmesini ok seven insanlarmz, tarihine kar en saygsz bir konuma d mli tarihimizin sayfalar arasnda bir virgl bile olmayacak kimi 'pestenkerani' eyler, tarihsel olaylar ve admlar diye yorumlanr oldu."4

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 263

Cumhurbakanndan Babakan eine, haltercisinden gazete-cesine dein tarih yazan bireylerd en oluan ulus nedense doru ulusal tarihini yazamyor ve ulusal stratejisini belirley emiyor. Bu da bir paradoks... Benim deerlendirmeme gre Trkiye Cumhuriyeti'nin ulusa l stratejisi temel dncede yaplandrlmtr. Bunlardan birincisi "Yurtta bar, dny "ada uygarlk dzeyine ulamak", ncs de "Ne mutlu Trkm diyene". Bana gre, de avatan daha ok, barla ilgili -ve yzyllarca etkili olmas umut edilir - bir politikan imiyle ilgilidir. Ama bu hedefler, Trkiye'yi sper g ya da Souk Sava sonras terminolo iyle dnya gc yapacak stratejik unsurlar deildir. Okumakta olduunuz bu ksm, strateji irlemede tarihin rolyle ilgili bir tr denemedir. Hem dnya tarihinden hem de Trk tari hinden rneklemelerle tartma amaya abalamaktadr. Trk tarihinden zellikle asker tari eniz stratejisini ayrn ulamaya, tartmalar bu konuda odaklamaya younlatrmaktadr. Cum etin bandan bu yana her konuda ikiye ayrlmay alkanlk haline getiren bizler, tarih ya nusunda da bunu srdrdk. Bir ksm tarihilerimiz "resmi tarih" yazmakla sulanrken, su gayri resmi tarih" yazmaya abalayacaklarn duyurmann gururunu yaadklarn belirttiler. grup tarih bilimciler de "resmi" - "gayri resmi" tarih ayrm olmaz, bu saptama yanltr, "ciddi" - "gayri ciddi" tarihiler vardr diyerek, sorunu biraz daha anlalr ya da daha anlalmaz hale getirdiler. evket Pamuk'un, Osmanh-Trkiye ktisadi Tarihi adl yaptnda ih nedir, ne tr bilimdir?" sorusuna verdii yantta, "inde bulunduumuz yzyla kadar ta azclna egemen olan anlay, olaylar zaman-dizinsel hiimde betimlemek ve bu olaylarda li dersler karmak olarak zetlenebilir," diyor. "Ortaa ve ncesindeki toplumlarda tarih hkmdarlarn ve devlet adamlarnn yaptklarnn yks olarak anlalyordu. Tarihiler ve devlet asndan bakarlar, yazdklanyla devlet adamlarna yol s-

264 Gelecei Ynetmek

termeye .alrlard. Daha sonralar, Avrupa'da ulus-devletlerin kurulmaya yaslad donemd tarihiler, zaman-dizinsel olarak sraladklar ol lylarda kendi ulus-devletlerinin varl btnln samnm yjrumlar kardlar. Bylece tarih, ulusalclk ideolojisinin iemeile;, aylmasnda nemli rol oynad. Bu ideolojinin ten, >1 aralarndan biri durumuna geldi. Bu ur eilimler gnmzde de varlklarm srdryorlar hi phesiz. Ancak imdiye kadar olayl l olarak betimlemekle yetinen tarih, bugn olaylar arasndaki neden-sonu ilikilerini b ulup karmaya, gelimeleri ve deimeleri bu neden-sonu erevesi iinde aklamaya ynel leri artk "ne oldu" sorusuna deil, "niin oldu" sorusuna yant aryorlar. Bu eilimlerin e etkisiyle amzda tarih giderek bir toplumsal bilim nitelii kazanmaktadr. Nitekim 20. yzyln nde gelen tarihilerinden, Avrupa feodalizmi zerine almalaryla tannan Marc hi her eyden nce deimenin bilimi olarak grdn sylyor."5 Bir baka tarihi, yaam rimi'nin tarihini yazmaya ayran ve Tarih Nedir? balkl kitabyla da tannan E.H. Carr'a eyse, "tarih.nedenlerin incelenmesi" demektir, Yine evket Pamuk, "Bir kuram olmad an tarih yazlabilir mi?" sorusuna da zetle u yant veriyor: "teki toplumsal bilimciler gibi tarihi de iki temel sorunla ya da tehlikeyle kar karyadr. Birinci sorun u: Yzy e bu belgeleri hazrlayanlarn toplumda belirli yerleri vard; olaylara kendi bakmlar, h atta belki de bu alarndan belgeleri kendi karlarn korumak amacyla hazrlamlard. elgelere ve onlar hazrlayanlara kar eletirel bir tavr almazsa, tarihi gemiin bak da kts, gemiteki belirli bir kesimin ya da snfn bak asyla yazmak ve yorumlamak r. Tarihinin inceledii gelimelere ilikin olarak bir kuram, bir baka deyile soyut kav lar kullanarak ina edilmi basit bir aklamas yoksa, nndeki on binlerce olgu onun iin anlam ifade etmeyecektir. Olaylar neden-sonu ilikileri iinde yeniden kurmak ancak bi r kuram sayesinde, bir kuramn salad bak asyla olanakl olabilir."6

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 265

20, yzyln nde gelen tarihilerinden Fernand Braudel bu gereklilii, "Eer kuran yoksa de yoktur," diyerek zetliyor. Gemii bugnn bak asyla yorumluyoruz. te yandan ge ak yaptmz aklamalar, getirdiimiz yorumlar da bugne k tutmakta. Gemii anladm lece tarih ve tarihilik bugnn toplumu ve onun bak alaryla dnn toplumu arasndaki sreci iinde geliiyor, deiiyor. I - , I * fi, t \ ?.

2.1.3. Tarih Tekerrr Eder (mi) "Tarih tekerrrden ibarettir" dilimizde ok yaygn kullanlan bir deyitir. Bu tanm ne den i gerekle badamaktadr ya da dillere persenk edilen bu deyi, aslnda ne ifade etmektedi ? Bence bu, tarih bilincinin farknda olmamaktr. Erol Ozbilgen'in "Maluplarn Zaferi" adl yaptnda, "Tarih tekrarlardan (tekerrrden) ibarettir" trnde zdeyiler (vecizeler) yzyl iinde, (yani Tarih'in metodolojisinin henz gelitirildii dnemde) geni kitleler yaygn olarak kullanlmtr. Aslnda toplumbilimlerinde speklatif yorum yapmak isteyenler Tarih'in bir yinelemeden olumas, ilka falclar gibi "gaib"den haber vermeye ok elver bir durum yaratmaktadr. Bu nedenle insan ruhundaki "gelecei kefetmek, gaibi bilmek" gibi bilinalt nitelikteki ilkel eilimler bu tr dncelerin halk arasnda da canl kal den olmaktadr. Prof. Macit Gkberk, "Deien-Dnya Deien Dil" adl yaptnda "Tarih bir dir" analizinde de (s: 50); "tarih bilinci lsyle, gnlk yaammzda ortalkta dolaan, tartlan, son yllarda bizde de gncellik kazanan tarihle ilgili birka yarg zerinde bi urup dnmeyi deneyeceiz. Bu yarglardan biri: Tarih bir yinelemedir," der. Bu sav, tari h adn verdiimiz olaylar dizisinde olup bitenler birok kez yinelenir/tekrarlanr demek istiyor. Bugn olmakta olanlar dn de olmulard, yarn da olacaklardr. Bu anlaya gre, yeni. bir ey yoktur; burada hep bilinenlerle karlarz; bugn de, yarn da dnde bul

266 Gelecei Ynetmek

Oysa birounuzun, belli olaylar karsnda, zaman zaman ban Sc la yarak bilgece bir ta ak ileri srd bu yargy kuk ile kararsak yanl bir ey yapm olmayz; tam tersin ruz. nk, tarih srecine dikkat" s bakarsak, bu sreteki her olayn, her nn bir kezlik grrz; tarihin gemiten gelip imdi zerinden geerek gelecee uzanan, geriye bklmeye iiminde bir gidi olduunu buluruz; onun "tarih bir yinelenmedir" savnda olduu gibi bir dnme dolap olmadn anlarz. Bu doru izgi zerindeki her nokta -ya da srecin her e ; bundan nce var olmu deildir; "zgndr"; bylesi ne bundan nce vard, ne de bundan so caktr. Onun bundan nce ve sonrakilerle ilikisi birtakm benzerliklerden ileri gitmez; bu da onun "kendine zgln" ortadan kaldrmaz. rnein 1789 Fransz Devrimi bir kezlik btn olarak aldmzda biriciktir, yepyenidir; ncesinde, sonrasnda kendisiyle tpatp ceimiz bir devrim yoktur, ne Fransa'da ne de Fransa dnda; baka devrimlere kimi bakmla dan benzese bile. Prof. erafettin Turan, Birinci Asker Tarih Semineri'r\e (1983) s unduu bildirisinde "Tarih bir tekerrr mdr?" sorusuna verdii yantta, "Tarihin ele ald lar, asla iki kez aynen grlemeyecek olan bir niteliktedir," analizini yapmaktadr. " Tarih tek bir ynde ak biiminde olmasa da, bir devamllk olduuna ve sk sk birbirini laylarla karlaldna, savalarn, barlarn, yasal dzenlemelerin, zgrlkleri ksma elerinin birbirini izledii grldne gre, acaba bu olaylar tam anlamyla aynen mi yaan zel deyimiyle Tarih bir tekerrr mdr? ok eski zamanlardan beri ne srlen ve N. Machi li'de dayanak bulan bu konuda fazla ayrntya inmeksizin syleyebiliriz ki, Tarih'te o laylarn aynen tekrarlanmas deil, birbirine benzer olaylarn yaanmas sz konusudur. Gr irini andran olaylar gerekte az ya da ok farkllklar tarlar, Bu yzden Tarih'in ele a ar, asla iki kez aynen grlemeyecek olan bir niteliktedirler. Tarih'in 'tekerrr' etm eye-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 267

cek olan, yani her biri tekil olan olaylar konu edinmesi, onun bireycilikle, kiise llikle ilgilendii anlamna da gelmez. O, olaylar anlamaya ve anlatmaya alrken, sz ko olayn zelliini belirtmeye zen gsterir ve bir tr genellemeye de bu zelliklerden harek e varmak ister. Her dzenlemenin zelliini belirtmeden dzen hakknda bir genelleme yapma ya, ya da her arpmann, muharebenin zelliini vurgulamadan sava hakknda toptan bir ya armaya olanak bulunmad gibi... Olaylarn oluumunda byk rol oynadklar kabul edilen y r, komutanlar, bilginler, sanatlar vb. kahramanlar, ya da milyonlarca dierleri arasn da figran durumunda bulunan bireyler, tarihsel adan ancak kendi zelliklerinden tr n ar." Sonu olarak; tarih, tekerrr etmez. Bu balamda deerlendirme yapmak, zellikle, ulu sal kar stratejilerinin belirlenmesinde matematik dnce kullanmamz salar. "Tarihin y nmesi" Trkiye gibi kalknmakta olan ve de iinde bulunduu dzeyden kmamalar iin dn okulabilecek en uygun nermedir. lkelerin fiziki corafi yaplan ve yaplanmalar deimey r; ama, jeopolitikleri, deien dnya siyasi ve ekonomik dzenler dorultusunda deiim ve kllk gsterecektir. Bu durumda da, bu corafyada "'tarih yinelenecektir" sav, smrgeci sav olmann tesinde, o lkenin insanlarnn da kaderci olmalar demektir. Tarih'in oluum a corafya en nemli etkendir. nsan, tarihi olaylara yn veren, yazan edir. Tarih-coraf btnl, siyasi, asker, ekonomik stratejilerin belirlenmesinde, dnce konseptinin olma az kouludur.

2.2. ASKER TARIH'IN TANIMI VE METODOLOJS "Tarihten hibir ey renilemeyeceii, tarihten reniriz." Bernard Shaw

"Asker Tarih" kavram, Birinci Dnya Sava'ndan sonra nem kazanmaya balam ve gnmzd r tarih anlayna dnmtr. Asker Tarih, ktisadi Tarih, Kurumlar Tarihi, Siyasal Tari gibi zel alanlar genel tarihten ayrlp bamsz bir tr olmutur. Demokrasi ve demokrati sreciyle birlikte, askerlerin devlet ynetimine ve politikaya mdahalesi kalmamtr; faka lke savunmasndaki dorudan ve doal rol nedeniyle, devlet ynetimini yine de etkilemekt dir. Ordularn kuruluuyla birlikte askerler de devlet ynetimiyle zdeletiler ve bunun s nucu olarak, askerlik ve tarih, birbirinden ayrlmaz paralar oldular. Genel tarih ii nde nemli bir yer tutan asker tarihin aratrlp yazlmas, askerler iin bir gereklilik geldi. Tarihin gerek anlam "aratrmak" demektir. Asker Tarih aratrmasnda da temel d el tarihte olduu gibi gemii karlatrmal bir sentezle, gnmz ve gelecek iin sonul Tarih kavramn aklayabilmek iin Harp Tarihi kavramn da tanmlamak gerekmektedir.

Tarihin ve Corafyann Farknda Ohnnk 269

Harp Tarihi; devletlerarasnda yaplan savalarn nedenlerini, taraflarn ulusal ve zellik e asker glerini, arlkl olarak da sava iinde yaplan muharebeleri ve bunlarn daha arn kendisine konu edinmi bir tarih daldr. Buradan da anlalaca zere Harp Tarihi'n lann genelde sava ve muharebeler oluturmakla birlikte temel konu, muharebeler ve bun larn olu tarzdr. Bunu incelerken de, baarl olmu ya da olmam asker harektla, gal , sevk ve idarenin etkin nedenlerini aratrr ve bunlar rnekleyerek, komutanlk ve asker ik sanatna ilikin dersler, taktik ve stratejik sonular karr.7 "Asker Tarih", "Harp T hi" almalar alanlarn da kapsayan ve ierik olarak farkl bir olgudur. Asker Tarih ve arihi iinde muharebeler de farkl bakla yorumlanmaktadr. Asker Tarih, "Harp Tarihi"nin asl ura konusu olan muharebeleri salt asker adan ele almaz. O, muharebelerin nedenler ni, oluumunu, cereyan tarzm ve sonucu etkileyen "Ulusal G, Ulusal Strateji, Yksek Sev k ve dare" faktrlerini, Harp Tarihi incelemelerine esas olan "Asker G ve Strateji"yle birlikte ayrntlaryla dikkate alarak konuya eilir. Ayrca, temel yorum, arlkl biim er ve askerlie dnk olmakla birlikte, olaylarn yalnz asker sonularn saptamakla yeti Asker Tarih'te konu yalnzca muharebeler deildir. Asker Tarih'in konusu, yalnz asker h rektla snrl kalmamakta, askerlere ve askerlie ait tm faali^^et alanlarm arlkl bi ktadr. Bu ynyle de Asker Tarih, genel tarih iinde kendine zg bir yer igal etmektedi rof. erafettin Turan, kavramn tanmna tarih yazarnn olaylar ve olgular arasnda yapt gnmzde tarih yazmna temel olmas gereken ilkeler dorultusunda yaklamaktadr. "Ancak ierikli Genel Tarih de, zel Tarih de olaylar ve olgular arasnda tarih yazarnn zgr i esiyle yapt bir semeye dayanyordu. Oysa gnmzde tarih yazmna temel olmas gereken Tarih'te trleri de douran iki ilke yaygnlam bulunmaktadr:

270 Gelecei Ynetmek

Tarih yalnzca ulusal ya da hanedanlara ilikin bir hatra deildir. O topluma dolayl yol dan yarar da salasa, kar gzetmeyen bir bilme, bir aydnlanmadr. Yalnz seilen, nemli aylar deil, btn olaylar tarih olmaya deer. Tarih tm bu olaylardan olutuuna gre, onl yalnzca siyasal olaylara, kurumlara, kltre, ekonomiye ya da askerlie ilikin olanlar le alp anlatmak, bir 'seim'den baka nedir? yleyse adna 'Ekonomik Tarih', 'Kltr Tarih 'Asker Tarih' denen anlatmlar, Tarih'in dnda trler olmayp onun iinde var olan, Tar oluturan olaylar beinden birer dizgedirler. Yzyllar ilerledike ayn tempo ile ilerled srlemeyen fakat giderek 'geniledii' grlen Tarih'in, anlatmda gelenek-sellii srdr llikle siyasal ierikli olaylara arlk vermesi, bu alanlara da dikkatleri ekmeyi ama ed nen abalar kanlmaz klm ve saylar giderek artan yeni disiplinler domutur. Buna e rak, yakn dnemlere ilikin bilimsel aratrmalarn azl ve yetersizlii nedeniyle ortay a yaygnlaan 'Yaygn Tarihilik'i (ya da Jurnalistik) gryoruz. Sonu olarak unlar syl z: - Asker Tarih, Tarih'in dnda apayr bir tr deildir. - Asker Tarih, benzeri teki bi Tarih'in iinde ve onu oluturan bir olaylar dizgesi, ayn konu ve trdeki olaylar ele alan bir sekidir. - Asker Tarih'te Tarih metodolojisi dnda bir metodoloji sz konusu lamaz. Ancak Tarih'in her alannda olduu gibi Asker Tarih konusunda da aratrcnn ya d ih yazarnn gemii yeniden canlandrmaya yarayacak belgeleri saptama ve onlar deerlendi de gerekli n hazrla, bilgi ve beceriye sahip olmas zorunludur."10 Genelkurmay Asker T rih ve Stratejik Ett Bakanl'nn 1983 ylnda dzenledii "Birinci Asker Tarih Seminer er Tarih" tanmlanmaya allm, fakat farkl tanmlar ortaya kmtr. rnein, Ycel r Tarih": yle tanmlamaktadr:

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 271

"Askerler ve askerlikle ilgili her trl olay, konu ve sorunlar; Ulusal G'n oluumunu e leyen faktrlerin, Ulusal Stra-teji'nin ngrd hedeflerin ya da bu gleri dengeleyen ot nin ve idealin yaratt olanaklarn altnda, tarih metodolojisine uygun biimde ince aamada arlkl olarak asker sonulara varp her seviyede komuta kadrosunun rnekleme y salkl karar verebilmesine katkda bulunan bir tarih daldr."11 Ayn seminerde TTK yesi Arar da sunduu bildirisinde kavram daha farkl tanmlamaktadr: "Asker Tarih genel tari bilimi iinde bir uzmanlk daldr. Ancak, bu yndeki incelememizi burada brakr ve sadec 'Asker Tarih genel tarih iinde bir uzmanlk daldr' demekle yerinirsek, gerekten zne i, konuya ok dar bir adan bakm ve de olaylarn ok, hem de pek ok yzeyinde kalm o arih'in konusunu ve snrlarn ortaya koymak iin nce konuya dar bir adan bakmak gerekl zorunludur, fa- kat Asker Tarih'in genel tarih iindeki yerini ve nemini belirtmek ii n yeterli deildir. Bunu ortaya karabilmek iin btn beeri faaliyetlere hkim olan dei al kanunlara, hatta diyebilirim ki tabiat kanunlarna derin ve felsefi bir grle bakma k gerekmektedir. Dar anlamyla Asker Tarih'in konusunu yle saptayabiliriz: - lkadan g adar uygulanan ve askerlik meslek ,^f ve sanatnn temelini oluturan strateji ve takt ik kurallarnn ee'*H mesi, bunlarn deimesine ve gelimesine yol aan eitli et\ ^ i edenler. ,} - Gene ilkadan gnmze kadar kullanlan eitli sava ^ ara ve gereleri; iin ilerlemesine paralel olarak si-lahlardaki gelime ve deime; bu gelimenin strateji ve taktik kurallarnda yol at deiiklikler. - eitli devletlerin asker tekilat ve ta tutan, dzenleyen yasalar, nizamlar; sancak, niforma, madalya ve rtbe iaretleri gi bi askerliin vazgeilmez unsurlar olan

272 Gelecei Ynetmek

nesnelerin tarih iindeki gelime ve deime evreleri. - Bir savata, savaan birliklerin b rs iin art olan istihkm, haberleme, ulatrma, salk ve lojistik hizmetlerinin tarih elimeleri. - Asker eitim, zellikle subay ve kurmay eitimi tarihesi. - Beib savalarn elli muharebelerin tarihi: Krm Sava, Birinci Dnya Sava, Trk istiklal Sava gibi ya Mercidabk, Sakarya Meydan Muharebesi; Preveze, nebaht, eme, Navarin ve Sinop Deniz M uharebeleri gibi. Bu savalarn siyasi, iktisadi ve fikri sebepleri; sava ya da muhar ebelerde bir taraf galibiyete teki taraf yenilgiye gtren nedenlerin incelenip ortaya rlmas. te dar anlamyla Asker Tarih'in konusu, ana izgileriyle bunlardr."1' Sz edi ere "Genel Hatlar ile Askeri Tarih" balkl bir bildiri ile katlar Cihat Akakayaholu li albay] Askeri Tarih kavramn bir "bilim" olarak tanmlamtr: "Asker Tarih, barta v ulusal gvenliin, topye-kn savunmann salanmas; milli ve asker stratejinin, i ve d al politikalarn hazrlanmas ve gerekletirilmesi faaliyetleri srasndaki ulusal ya da u lararas her eit dolayl, dolaysz ilikilerle, etkileimleri olay ve olgular gereklere ir kaynaklara dayal olarak belirleyen ve deerlendiren, ayn zamanda 'Genel Tarih'in dallarndan olan bir 'bilim'dir. Eti tanmlama zaman koullar ile ilgilidir."" Asker Tar ih, Ulusal Askeri Tarih, Dnya Asker Tarihi olarak ayrlp incelenebilir. te yandan "Sav a Tarihi" Asker Tarih'in bir blmdr ve muharebelerin genel karakterleriyle ilgilenir. sker tarihi; sava, muharebe, ihtilal, inklap, tekilat, istihbarat, lojistik, personel ve benzer konular irdelerken asker, siyasi ve corafi koullarla birlikte an teknoloj sosyo-eko-nomik, politik ve kltrel koullarnn asl konuya oian etkilerini de incelemek ve saptamak zorundadr

2.3. ASKER TARHN NTELKLER VE URA ALANLARI "Tarih, her eyin tarihle dorulanabileceim dorulamaktadr." Voltaire

Asker Tarih de, genel tarihi oluturan iktisat, felsefe, sanat tarihi gibi dallarda n birisidir. Ancak her tarih dal ya kendi konusu kapsamn aratrr ya da ok yakndan il olan bir baka'daldan yararlanarak aratrmasn yaparken "Asker Tarih" tm tarih dallarn di alanlarnda ayr ayr yaptklar aratrmalarn tmnden yararlanmak zorundadr. nk, i kadar eskidir. Ulusal gce dayanan, uluslararas ilikiler olarak da tanmlanan savan, enel tarih, ok kez politik nedenlerini, zamann ve yerini aratrmakla yetinmitir. Bunun gibi teki bilim dallarnn aratrclar da kendi konulan iinde kalmlar ve savan "Ul ikisini ve etkisini aratrmaya gerek duymamlardr. Halbuki* Asker Tarih, sava, "Ulus urlarn ulusaL karlar uruna giriilen mcadele olarak grr ve bu unsurlar ortaya ka ve sonras olmayan bir aratrma konusu yapar. Askeri Tarih'i teki tarih dallarndan ayra nemli bir nitelii de, baz yardmc elere duyduu gereksinmedir. Bunlar, asker coraf rafya, tahkimat, tekilat, sava silah ve aralar, meteoroloji, uluslararas ilikiler, si ah teknolojisi, elektronik, sibernetik ve uzay bilimlerinin yan sra strateji, je-o strateji ve jeopolitik bilgi ve bilimleridir,

274 Gelecei Ynetmek

Asker Tarih'i yazarken kaynak olan belgeler; planlar, devaml talimatlar, yazl emirle r, raporlar, krokiler, durum haritalar, harp cerideleri," fotoraflar, filmler ve dma ndan ele geirilen silah, malzeme ve yazl kaytlardr. Asker Tarih aratrclar genel a gre daha ansldr, nk belgelerin tamam titizlikle korunmutur. Asker Tarih yazarla uharebeleri incelerken ok ynl belge ve kaynak aratrmas yapmak zorundadrlar. zellikl arebeler incelenirken savaan tm taraflarm kuvvet, kurulu, konu, muharebe durumu, sev k ve idare prensipleri, lojistik, istihbarat, personel olanaklar ve benzeri konul ar aka belirlenmeden kesin sonulara varmak olanakszdr. Asker Tarih'in tarih iindeki yaygn ve genitir. Salt asker gibi grnen konular, o dnemin siyasi, kltrel, ideoloji iktisadi olaylar ile yakn ilikileri bulunmaktadr. Asker Tarih'in nitelikleri; 1. Aske r Tarih, her eyden nce, gemi savalar, gvenlik konularn, barta ve savata Silahl i durum ve faaliyetlerini uluslararas ilgi ve etkileimleri ierir. O, bu konularda, t eki tarih dallarndaki rneklerden daha fazla ayrntlara gireceinden, toplumun ve deviet in btn eleriyle yeterince ilgilidir. 2. Savan ve muharebelerin asker strateji ve tak bakmndan btn girintilerini, eitli oluum, deiim ve geliimlerini, inceler. 3. Bar ulusal ve asker stratejinin hedeflerine ulamas, gereklemesi bakmndan ilgi ve etkiler devletin i ve d politikas, lkenin iktisadi, mali, snai konulan ve alanlar ele alr. milletin tm olanaklaryla katld bir harekettir ve zamanmzda savalar topyekn ele er Tarih, Harp Tarihi slup ve tekniine uygun olarak tm ynleriyle (olumlu ve olumsuz) aratracaktr. Asker Tarih, aratrmalarnda gz nnde bulundurduu eler bu nedenle o ein, Kbrs Bar

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 275

Harekt kara harp ceridesi kez deitirilmitir. Yani savan tm gerekliiyle yazld r, ayaklanma ve bakaldrlar, 2. Ulusal g, asker g. 3. Jeopolitik durum ve bu arada c . 4. Her trl nielKeriyle insan gc (eitim dzeyi dahil). 5. iktisadi ve mali durum v bir g olarak deeri; o arada sanayi, ulatrma dzey ve yetenekleri. 6. Devletin i ve d tikas, uluslararas ilikileri; lkenin asayi durumu. Silahl Kuvvetler ile devletin, bu akmlardan etkileimleri. 7. Genellikle bireylerin ve toplumun morali. 8. lkenin Sila hl Kuvvetleri. Asker Tarih ve tarihi, olay lojistik (ikmal), strateji ve taktik ynnde de aratrr. Aratrd bu faktrlerle de genel tarihten ayrlr. ZET: Asker Tarih her elime aamasnda ise de bir bilim dal olarak kabul edilmektedir: te yandan askerlik bir sanat olarak da tanmlanr ve bnyesinde bilimsel yntemi de barndrr. Bilimin dayand ilik, yntemi ise deneye, aratrmaya dayanarak analize ve senteze varmaktr. "Asker Tari h" bilimle sanat birletiren bir yaklamdr. Tarih belli yntemi olduu iin bir bilimdir bilimlerinde kesin sonu alman olaylar, ayn koullarda dnyann her yerinde benzer sonuc u verir. rnein, iki kere iki her yerde drt eder. Ancak tarihte olay, iki kez yinele mez; yani tarih, ayn olayn bir kez daha yaanan ayaca bir olaylar btndr. Olaylar b benzeyebilir ama birebir ayn deildir. Bunun bir baka anlam da "tarihin tekerrr etmeme sidir". Asker Tarih de "genel tarihin" bu niteliklerine sahiptir. "Asker Tarih" bi r bilimdir, askerlik ise uygulamasyla sanattr. Asker Tarih'in genel tarih iindeki ye ri ok nemlidir.

276 Gelecei Ynetmek

Asker Tarih belirli bir uzmanlk dal deil, yani sadece askerli i ieren bir tarih dal , tarihin teki tm uzmanlk dallar n da ierisine alan ok daha kapsaml bir tarih dald gle ilgili olarak Asker Tarih, bu gcn hem bar hem de ola anst hallerde, yaad ilgili bir tarih dal olarak belirmektedir. Bu konular ve olaylar zetlemek gere kirs e, bunlar da eitlidir. Olaylar (sava, sefer, muharebe), tebtv kilat, silah ve donatm, asker doktrin ya da kurallar, idari hizmet harekt (personel, lojistik, inaat), coraf i zellikler, asker ariv ve mzeler konular ierisinde yerini alr. Bunlarn da ekonomi, aset ve toplum gleriyle yakndan ve dorudan ilikileri vardr. Dar anlamyla Asker Tari ece "sava tarihi"; fakat daha kapsaml ele hit, alndnda "uzmanlk dal" olarak tanmla . Strateji, jeostrateji, jeopolitik olgularn aklayabilmek iin yalnzca "genel tarih" b lgisi yeterli deildir, "Asker Tarih" bilgi ve ynteminin de bilinmesi gereklidir. Bu nlar; hedeflerin saptanmas, uygun gcn oluturulmas, kullanma yol ve yntemlerinin sapta mas, hedefin elde edilme ve srdrlmesi olarak zetlenebilirler. Temel etkenler ise; zam an, alan ve kuvvet olarak tanedir. Stratejin strateji yapabilmesinin temel koulu t arih ve corafya ilikisini deerlendirebilmesidir. nk; corafyay bilmeyen ve corafi k rlendiremeyen tarihi anlayamaz. Napolyon ve Hitler'in Rusya seferleri ile Yunani stan'n Anadolu seferi,, sonucu nedeniyle, bu deerlendirme ve bilgi eksikliinin kantdr Anadolu corafyasn doru analiz edebilen Atatrk ise, gerek anlamda tarih yazmtr. n hi boyunca sava tarihi incelendiinde "asker strateji" konusunda fazla bir deiiklik ol mad grlmektedir. Silahlar deimitir; oktan klca, tfee, topa ve fzelere evrimle ekten yelkene, buhara, makineye geilmi ama insan unsurunda strateji esi olarak deiim lmamtr. Genel strateji ve taktik, ilkalarda olduu gibi, en iyi eitilmi ve gelimi a donatlm en stn vasfl g-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 277

cn, dmann en zayf yresine yneltilerek, kesin darbenin bylece vurulmas biiminde ol leer silahlar da kullanlsa, bu konsept deimeyecektir. Bunun ayrntlar, deien, gelie lar karsnda ancak eitim yntemlerinin deimesi olarak grlmektedir. ite "Asker Tari urada ortaya kmaktadr. nk, "Asker Tarih", gnmz strateji ve taktii bakmndan da ler ve dersler verecek durumdadr. Sultan Osman dretnotu olaynda yaananlar hem asker tarih asndan; hem de teknoloji ve strateji iliki ve ilintisi erevesinde yaplacak de dirmede, yukarda altn izdiim rnek ve ders balamnda ok nemli bir argmandr. Koul aylar farkl boyutlara gelebilir, ama zellikle strateji, hemen hi deimemektedir. Birin ci blmde altn izmitim, strateji, jeopolitik ile dorudan ilintilidir. Dnya jeopoliti zerinde yaadmz bu dnyann, uzay dahil, hibir zaman deimeyen belli bir ortam olma ayndr. Gerekte her ne kadar, yer yer yeniden oluan devletlerin g dengeleri bakmnda politik ve jeostratejik mevkilerde zaman zaman deimeler, daha dorusu bir yreden baka bir yreye kaymalar oluyorsa da, hepsi bu kadarla snrlanmaktadr. Dolaysyla karmzda yn incelemelerle deerlendirilebilecek yeni bir jeopolitik ve jeosrratejik e olumaktad . O halde, her bir durumda yine de tarihten alacamz, tarih boyunca yaplagelmi yararl a da zararl tutumlardaniaydalanabileceimiz birok etmen ortaya kmaktadr. "Asker Tarih avramnn kullanlmasndan nce "Harp Tarihi" terimi kullanlyordu. Fakat amzda bu ter kapsam ifade etmektedir. Savalarn gerek ve grnrdeki nedenleriyle ilgilenen, sava ha arn, savaslardaki muharebeleri taktik ve stratejik adan inceleyen, gelien silah tekno lojisinin harekt zerindeki etkilerini deerlendiren, bunlardan gelecek savalarda yara rlanlmak zere taktik ve stratejik dersler karan "Harp Tarihi"nin konusu ve kapsam,

278 Gelecei Ynetmek

amz savalarnn ok deiken nitelik ve ulusal savunma kavramnn genileyen boyvAtlar ir alana skmtr. Halbuki bugn ada tarih ve asker tarih aratrclar, bir sava munu, tm evrelerini ve sonucu etkileyen (ekonomi, sosyoloji, teknoloji vb. gibi) birok etmeni de birlikte incelemektedir. Ayrca, bar dneminde grlen asker olaylarn leme konusu olarak ele alnmas gerekmektedir. Ulusal gc oluturan etmenlerin asker olay ar etkileyii kadar, asker olaylann da ulusal gc etkiledii, ksacas karlkl bir et nusu olduu grlyordu. Bu durumda genel tarih iinde bir "Asker Tarih" dalna yer verilm kanlmaz hale gelmitir. "Asker Tarih" genel olarak u karakteristik nitelikleri ierme dir: 1. "Asker Tarih" genel tarihin bir daldr, ancak hibir zaman genel tarihin yerin i alamaz. 2. Asker olaylar (sava, teknoloji vd.) dorudan ya da dolayl inceleyen btn ular Asker Tarih kapsamna girer. 3. Asker Tarih'in konusu yalnzca asker harektla sn dir. 4. Asker' tarih, askerler ve askerlikle ilgili her trl olay, konu ve sorunlar, ulusal gcn oluumunu etkileyen faktrlerin, ulusal stratejinin ngrd hedeflerin ojisine uygun biimde inceleyen, st dzeyde asker ve sivil yneticilerin, salkl karar v elerine yardmc olan bir tarih dal olarak tanmlanabilir. 5. Genel tarih metodolojisi "Asker Tarih"in de metodolojisi-dir ve Asker Tarih'in ayr bir metodolojisi yoktur. 6. Asker Tarih almalar, tarih ve askerlik bilgi, becerisi olan zmanlar tarafndan ya 7. Asker Tarih'in kaynaklar yalnzca asker belgeler deil, pek ok sivil kaynakl belge (en nemlisi de anlardr), 8. Asker Tarih bir bilimdir fakat, yazma ise, genel tarih yazmnda olduu gibi bir sanattr.

2.4. CORAFYA VE STRATEJ LKSNDE YORUM: JEOPOLTK "Gerekten deerli bir eye ulamann kestirme bir yolu yoktur." John Williams

2.4.1. Corafya Savamak indir Dnyamz 19. yzylda smrge ve smrgeletirme dnemini yaad. Dnyay paylamay becere ez byk sava kardlar. Sonularn daha nce ele almtk. Byk gler, anakaralarda d lar izdi ama dini inanlar ile kltrlere snr izmenin kolay olamayaca da yzyllarca bittiini ilan edenler bu kez ekonomik entegrasyonun ve kreselleme ad verilen "yeni ideoloji"nin snrlar ortadan kaldraca tezini ortaya attlar. yle ki ulus-devletlerin geldi diyenler gittike oalmakta. (Almanya Babakan Schroder de, 12 Ekim 2005 tarihinde istanbul'da AKP'nih organizasyonunda bunu sylemitir,) Sovyet Bloku'nun zl sonras let says 249 olmutur ve bunlarn 191'i Birlemi Milletler'e yedir. "Bu siyasal parala tmalara ve gerilimlere de yol amaktadr. Snrlarn oalmas, lkeler arasnda anlamaz trmaktadr."15 Bu ksa anlatdan ela fark edilecei gibi jeopolitik dnya bugn, birbirler e elien harekete gre yeniden biimlenmektedir. Bir yandan ekonomi kreselleip ulusla gtler geliirken, te yandan devletler ve snrlar oalmaktadr.

280 Gelecei Ynelmek J>

Ancak t eliki de ulus-devletlerin ortadan kaldrlmaya allmasdr. Dnya bugn dev r ve irketleri karmak bir ekonomik, siyasal ve kltrel ilikiler ve hiyerariler siste de bir araya getiren bir btn olarak ilemektedir.16 Byk -ermaye gruplarnn iddiasna g a devletleri bugn egemenlik haklarn zayflatan, uluslararas ve uluslartesi d g nde olmak zorundadr: Politika alan (BM, Avrupa Birlii, ASEAN, vs.), ekonomi alan (VV TO, NAFTA, okuluslu irketlerin stratejileri; vs.) ve kltr alan (dinler, dnya medyas, .).17 Souk Sava dneminde lkelerin siyasal iktidarlarn deitiren, darbe ve ihtilaller an ABD ve SSCB'nin yerini, gnmzde okuluslu irketler alm durumda. Bu irketler, vakf STKTar (Sivil Toplum Kurulular) marifetiyle sonu almaktalar. Her ne ekil verilmeye al allsn, yine de devlet nemini korumaktadr. atmalar devletler dzeyinde ama meknl r. Bu nedenle bir lkenin i ve d politikas, corafi faktrlerle karlkl bir etki ve ulunmaktadr.18 Siyasal corafyann ieriini meydana getiren unsurlarn, devletin gl bi ortaya kmasnda byk pay olmaktadr. Devletlerin d siyasal corafyalarn, i siyasa ayr tutmak d-nlemez.1' Siyasi corafya ile jeopolitik arasndaki farkll ok ak o myoruz. Yine de "jeopolitik" kavramnn eitli tanmlar zerinde durulacak ama bu emada etle u sylenebilir: Jeopolitik bir yorumdur ve bak koordinatlar corafyadan politikaya dorudur. Yani iktisadi corafya ya da tarihi corafya gibi deildir. Jeopolitik, corafya nn ierdii tm unsurlardan yararlanr. Devletler aras ilikilerde corafyanm unsurlarn zorlayc bir unsur olarak ele alrsak belirsizlik ve atmalarn ortaya kmas da kan .

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 281 Kaynak: Kmil Gnel, Corafyann Siyasal Gc, s. 39.

282 Gelecei Ynetmek

Birin i Dnya Sava ncesi ortaya kan "Balkanlatrma" kavram:, fouk Sava dnemindeki tam nedeniyle unutulmutu. 1990 yl sonras dnyann eitli corafi parala rr da grl Yugoslavya, Kafkaslar, Somali vs.) "Balkanlama"nm hep olabileceini gsterdi. Bunun ak okumas uydu: Corafya savamak iindir. Colin S. Gray, corafya ve strateji ilikisini yo larken ortaya " corafya gr" koyuyor. Gray'e gre corafya stratejiyi en az ekild Birincisi, corafya strateji tasarmclar ve uygulayclar iin fiziki bir oyun sahasdr olarak stratejik davran iin az veya ok dayankl bir ortan sunan ve znel olarak daha veya daha dk bir doruluk dzeyiyle deerlendirilen corafya, stratejik deneyimi konu al tarihi dramn sahnelendii yerdir. kincisi, her ortamn kendine zg fiziki deikenleri o corafya,, taktiklere, lojistie, kurumlara ve asker kltrlere hakim olan teknolojik se mleri belirler ve elbette ekillendirir. ncs, corafya, genel jeopolitik anlay olar kuramn byk anlatmnn ilham kaynadr. Corafya, toplum, kltr, etik, organizasyon (s vet planlamas), enformasyon ve istihbarat, teknoloji ve geri kalan unsurlarla bil e stratejinin ayrlmaz bir unsuru veya boyutudur. teki strateji boyutlarndan ayr tutu labilecek bir boyut olmasna ramen "corafya", stratejinin her boyutunda kendini gster ir ve stratejinin her boyutta ekiliendiri:mesine katkda bulunur. Ksacas, corafya btn rateji fenomenlerinde karmza kan bir boyuttur."' Sovyetler Birlii'nin dalmasyla so Souk Sava sonras dnemde Avrasya siyasi corafyasnda ve g dengelerinde nemli deii u. Rusya "sper g" niteliini kaybederken ABD sper g deil, bir hiper g olarak lider eldi. lke ve ittifaklarn politika ve strateji oluturulmasnda etken aktr olarak kullan dklar jeopolitik tanm deimektedir. Baz lkelerin bulunduklar corafya tarih boyunca ici olmutur. Ya savalar buradan balamtr ya gler ya da ihtilaller bu topraklarda ya

Tarihin ve Corafyann Fnrkmdn Olmak 283

nsanlk tarihi boyunca toplumsal yaamda ve toplumlararas mcadelelerde corafyann nemi nerek hareket edilmiti. skender, Anibal, Se?,nr, Cengiz, Attila gibi anakaralar ar as seferler yapan liderler harekete gemeden nce hedef lkelerin ve aradaki corafi blge erin zelliklerini aratrp buna gre hareket tarz belirlemilerdir. Hi kukusuz bu, bug lamda "jeopolitik" analiz deildi. Zaten bu konunun bilimsel tarzda ele alm yirminci yzyldadr. Geri jeopolitiin ortak kabul edilen bir tanm olmad iin bilimsel niteli i de yoktur." Klasik olarak tanmlama yapmak gerekirse jeopolitik, hkmetme grdr, hkm ve iktidar ohna bilimidir. Ancak gnmzde baz analistler farkl tanmlama yapmaktadr. Je litiin yeni bir bilim dal oluu nedeniyle doru renilmeden tanmlar, zmlemeler yapl rak polemiklere yol almaktadr. Gnmzde baz bilim adamlar jeopolitii kullanarak etni zemin yaratabilir ya da kltrel haklar konusunu sorun haline getirebilirler. Pasca l Boniface, jeopolitii, uluslararas ilikilerde taraflarn genel yaklamlarn ortaya ko lgili aktrlerin satran hamlelerini analiz etmeye yarayan bir sistem yaklam olarak ak aktadr. nl Fransz corafyac Yves Lacoste, gnmzde jeopolitik teorilerden daha ok "j problemler" olduunu, bu problemlerin olabildiince objektif olarak sergilenmesi ge rektiini ve b amala yegne yntemin, oyunlar, gelimeleri, birbirine zt argmanlara sa ve liderlikleri olduu gibi ortaya koymak olduunu iddia etmektedir. Lacoste bunu sy lerken 1980'lerin ortasndan itibaren ekonominin merkeze konmu olmasn gz nnde bulundu ktadr. ABD'li nemli stratej Zbigniew Brzezinski aka, "Avrasya'ya egemen olan dnyaya e emen olur," demektedir. 1990'h yllarda oluan jeokltr kavram Samuel Huntington'm tezi ile jeopolitik tartmalara yeni bir boyut getirdi. Bu teze gre 21. yzylda kltrler ar Dikkat edilirse kltrler (medeniyetler) aras farkllk bir atma argman olarak ortay adr.

284 Gelecei Ynetmek

Gnmz uluslararas ilikilerinin hassas konularn yine kriz corafyalar oluturmaktadr uebec'e, Bat Sahra'dan Kbrs'a kadar gemiteki rneklerinden daha ok, kriz corafyas i m balarn artmaya devam etmektedir. Ayrlklar, birlik yanllar; hemen her yerde by ek doal. in daha nemli taraf gnmz uluslararas siyaset anlaynn artk blgesel s k telakki etmesinde yatmaktadr. Zira bylelikle kriz corafyalar gemite olmad kadar roblemlerini yaygnlatrma imkn kazanm bulunmaktadrlar. Elimizde somutlatrlabilece ecrbe var: Viyana, Malta gibi yalnz bir kesimin dncelerini ifade eden zm denemeleri etersizlii. nk corafya ve insan arasndaki ilikinin doasnn ihmal edildii btn orundadr. Corafya ve zerinde yaamakta olan insanlarn oluturduu anlam yzyllarn r bu rnn doasyla elikiye den gnmz siyaseti kendi bam artmaya devam etmektedi el sreklilik dnda aramak pratik olarak yaamakta olan ve insanlarn zihinsel kimlikleri i oluturan birok deerle atmaya girmek demektir. Yani tarihle atmaya girmek, kimlik girmek gibi. Halbuki Pax Ottomana veya Pax Romana gibi uzun sre kriz corafyalarm uz latrabilmi rnekleri incelemek nemli ipular salayabilir. Aridk Ferdinand' katlede ana bir dnya sava balatm kabul edilemez. Kabul edilmesi gereken bir milliyetler cen olan Bosna-Hersek'in hangi siyasal hatalarla patlayacak bir barut fs haline getirild iidir. Daha nce, byle potansiyel bir kriz merkezini ustalkla idare edebilmenin pf nok talarn incelemek, gnmzde zm adna ortaya konabilecek uygulamalara da katkda buluna r.-3 Btn bunlar gstermektedir ki, krizler tek balarna ortaya ktklar corafyalardan de pek de fazla bir anlam ifade etmemektedirler. Mevcut tabloyu oluturan tarihsel elerin ayrntl bir ekilde masaya yatrlmas sonucunda gnmz anlamaya matuf anlaml ilebilir. Hasl, tarihsel bir srekliliin neticesinde meydana gelen ve de-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 285

rin tarihsel kkleri olan kriz corafyalarn, bu corafyalarn zerinde yaanm olan bell ihsel birikimden kopuk bir biimde tasavvur etmenin bizi yanl karmlara gtrebilecei aldr. Bunun yannda, byle bir tutumun kriz corafyalaryla i ie olanlar iin gelecekte mu da zmsz bir hale getireceini sylemek pek de yanl olmayacaktr."'1 Gnmzde tm nomi nemli bir yere sahiptir. Edward Luttwak, "Devletler arasndaki eski rekabet imd i jeoekonomi diye adlandrdm yeni bir biim ald," diyerek konuya aklk getirmitir. Y onomi, atma mantnn ticari alana tanmasdr ve jeoekonomi, jeopolitik iin nemli b tedir. Ekonomi ve jeopolitik arasndaki iliki ok ciddi platformlarda tartlmaktadr. B l jeopolitikte, ekonominin nemli bir yeri ve gc vardr. Bugn i jeopolitik, ideoloji, i san haklar, evrenin korunmas, okkltrllk gibi yeni yaklamlar sz konusudur ve jeop anmasnda kullanlmaktadr. nternet ve elektronik bankaclk, baka bir deyile elektronik dolam corafi snrlar ortadan kaldrmtr ve bir tr iletiim alan corafyasndan s arak jeopolitik, ortaya atlan yeni kavram ve oluumlarla blgesel ve i jeopolitiin yan a dnya jeopolitiini de gndeme getirmitir ama hl ayn ideolojiler, bir kar toprak ya rman snr deiimi iin savamaktadr. Hi tartmasz ekonominin gnmz dnyasnda lasik unsurlara dayal parametreler gc aklamaya devam etmektedir. ABD'nin yapmakta kar arl olduunu srarla aklad ve olmayan kitle imha silahlan raporlar hazrlatp buna d rekletirdii Irak operasyonu ve srail'in istihbarat raporlarna dayanarak ran' tehdit , Filistin-srail atmalar, eenistan sorunu, Avrasya yeralt kaynaklar iin verilen m mel bir yaklamn daha uzun yllar jeopolitik aklama unsuru olacan gstermektedir. Co ak iindir.

286 Gelecei Yctek

2.4.2. Jeopolitik'in Gelimesi ve Unsurlar Ulusla rai as ilikilerde tm glerin kullanlmas dncesi zamanla corafya olaylarnn ve d politikaya uygulanmas olanaklarnn aratrlmasna ynelmitir. Bunun sonucunda da k" ad verilen yeni bir alan domutur. Sava, siyasi corafyacnn bulgularn gnlk siya aras yapt, tte bu, jeopolitiin tariflerinden biridir.25 Jeopolitik, corafyann politi ile ilgisinin bilimidir. Jeopolitik bir hkmetme grdr, hkmetme ve iktidar olma bilimi . "Evrensel dzeyde deiiklikler yayoruz. Deimelerin dnya lsnde bilinebilen btn luyor. Yenilenmekte olan uluslararas politik yapnn iyi izlenmesi, yeni politik yapda bulunulmas dnlen yeni bir ama olarak tespiti ve gelimelerin olabildiince lkemiz v muz yararna ynlendirilmesi gibi yaamsal sorunlarla kar karya bulunuyoruz. Souk Sava snda fiziki corafya deimedi. Siyasi corafya da deimedi. Ksacas corafi konumda bir lmad. Deien, corafyay aktifletiren lke gleri ve uluslararas birlikler, anlamalar nlatmla, evrensel deerdeki g odaklar ile blge glerinin etkinlii deiti."-'' Cora ar verme sreci arasndaki iliki dinamik bir ilikidir; bu iliki deien ulam ve silah jisine baldr. Bu dinamik durum jeopolitik kuram, corafya ve strateji arasndaki en nem i halkalardan biridir ve bu durum ve tarih arasnda sregelen alveriin son derece nemli olan doasn aklar,27 "Corafya le siyaset arasnda bir iliki vardr ve bunun nemli b uu kesindir. Fakat corafyann siyaset zerindeki etkileri daha ok dolayl bir ekilde be mektedir. Ayrca, kanmca, corafi etkenlerin siyasal sistemi belirlediini (eer belirlem ek, yalnzca tek bir sonu ya da zmn ortaya kmasn zorunlu klmak anlamna geliyorsa oru deildir. Gerek odur ki, corafi temel, zerinde yaayan insanlar, sadece birka kon eim yapma olanayla kar karya

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 287 r

brakr. Bunlarn dnda, insann yaad yer, retim, savunma ve ulam sorunlarn zm seim olanaklar bir lde snrl olsa da, seenekler hi yok deildir. * te corafyan etkisinden bu anlamda doru olarak sz edilebilir. Ancak bu etki yalnzca tek ynl olarak ilememektedir. Yaadmz yerin bizi etkilemesi lsnde, bizim de onun zerinde etkimi jeopolitik, mevcut g yaplarn veri olarak kabul eder ve d politikada karar veren gre re kavramlar ve tavsiyeler sunmak amacyla bu yaplar iinde alr.29 - j? Jeopolitik uzm arnca yaplan aklamalarn ortak noktalat r incelendiinde, hepsinde devlet, corafya ve tika kavramt larmn arlk kazand saptanmtr. Bu dnrlerin ayrldk lar nokta je r. Jeopolitiin bilim, v

sanat, planlama ya da bir uygulama olduu konusunda anla- % maya varamamlardr3", "Jeop olitik'in grevi, corafi bilgileri tu [il a L ok, bu bilgileri hkmetin amalar dorul kul lanmak ve baz bilgileri propaganda eklinde halka aktarmak tr31." Kapsamnda bir e reve iine sktranlarn yan sra, je opolitik zerinde yllardr alan Suat lhan, " konu, tek bir tannm kalplan ierisine sktrldmda daima eksikler kalyor, bu neden anm yapmak gerekebiliyor,"12 demektedir. Buradan hareketle Suat lhan je opolitiin t anmlarn yle yapyor:" "Jeopolitik, dnya corafyasn, corafi yap ve evrensel deerl , dnya, blge ve lke apnda g ve politik dzeyde hareket tarz aratrmas yapar. Je ika belirlenmesi amacyla, bir ulusun, uluslar I ' topluluunun ya da blgenin jeopoli tiin deimeyen ve deien unsurlarn dikkate alarak g deerlendirmesini yapan, etkisi d o gnk dnya g merkezlerini, blgedeki gleri inceleyen, deerlendiren bir bilimdi ik, bugnk ve gelecekteki politik g ve hedef ilikisini corafi gc esas alarak inceler efleri ve hedeflere ulama koul ve aratrmalarn belirler."

288 Gelecei Ynetmek

"jeopolitik, btn g unsurlarnn, corafi platformun sahip olduu deer ve br corafi itikaya verdii yn aklar." "Jeopolitik, corafyann btn trleri ve verileri ile akiif aktif olarak deerlendirilmesidir. Corafi platform zerinde g merkezlerini karlatrm k deerlendirir, politik dzeyde g ve hedef ilikisi kurar. Bir devletin gvenlik ve geli politikasnn bilimsel zeminini oluturur." Buraya kadar yaplan tanmlardan da grlyor eopolitiin zerinde anlamaya varlm bir tanm yoktur. 27 Mays ihtilalcilerinden eski Muzaffer zda da "Jeopolitik Konusunda Notlar" analizinde jeopolitii yle tanmlyor; " politik, devletleraras ilikiler, devlet kudretinin oluumunda, kuvvet dengelerinin ek illenmesinde, kapsamna ald kaynaklarla lkelerin, hayat ve faaliyet alanlarnn; mekn corafi konumun etkisini belirleyen, vurgulayan, bilgi disiplinidir."'''1 Roma mpa ratoru Julius Sezar ( 100-44) corafi unsurlarn lke fetihlerine olan belirleyici etkil erini incelemi ve bu balamda bir kitap yazmtr. "Galya Savalar" adl yaptnda (oriji den Trke evirisi Alfa Yaynlar 2005, yaynlanmtr), corafya ile siyaset ve strateji li ilikiler bulunduunu ileri srmtr. Teknolojinin stratejiye etkisinin youn biimde g ya Savama kadar olnn tm savalarda corafyann nemini fark eden komutanlar, zaferden za e komulardr. Napolyon gibi bir usta bile corafyay gzard edince (1814, Moskova Seferi enilmesi kanlmaz olmaktadr. Napolyon'dan ders almayan Hitler de Moskova'ya k mevsimi efer anca, sava m sonucu belli olmutur. Sonu olarak jeopolitik; politika ve corafyan arlkl etkileimine dayanan bir bileim, daha dorusu, politika ve corafya bir bileen, itik ise bilekedir. Kresel bir bak asyla deerlendirme yaparsak, evrensel ve yerel ( evlet) glerinin genel d politikalarn belirleyen stratejik dncenin corafi unsurlar asdr. Bir lkenin po-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 269

litikasnn belirlenmesinde temel faktr yalnzca corafi unsur deildir; ekonomik, asker, el, sosyal deerlerin tamam ya da bir ksm da zaman zaman belirleyici etkisi olan etme nlerdir. a. Jeopolitik'in Gelimesi . Jeopolitik deyimini ilk kez kullanan sveli cora fyac Kjel-len (1864-1922) "corafi organizma ya da mekn iinde fenomen olarak devletin incelenmesine" jeopolitik demitir. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Kjellen'i tarih iti baryla hemen izleyen Alman jeopolitikisi Haushofer jeopolitii "(doal koullarn ve tari i gelimelerin etkisi altnda gelien) siyasi hayat eklinin zerinde yaad yer ile ili kmndan bilimi" eklinde tanmlamtr.35 "Eski zamanlar filozof ve devlet adamlarnn yaz opolitik grlerin krntlarna rastlanmakla beraber, gerek anlamda jeopolitik grlere ant'tan ilham alan Alman profesr Friedrich Ratzel'in (1844-1904) 1897'de yaynlad 'Pol tiche Geographie' adl eserinde rastlanr. Kendisi, devleti, eitli yazlarnda halk ile t pran bir bileimi olarak incelemi ve devletin bir yer canls olarak br canllarn ba ara uyarak bydn belirtmitir. Ratzel'in dnya politikasn etkileyen ana gr, sn zel'e gre snrlar, deien bir asimilasyon alandr. Bu itibarla snrlar dinamiktir ve g arak genileyerek devletlerin byyen kuvvetlerini yanstrlar. Snr, devletlerin bymesi l olduklar zaman sava sebebi olurlar. Ratzel'in bu grnden hayat alan gr domutu i zellikle Alman jeopolitikisi Haushofer'i ve Hitler'i etkilemitir."3* b. Jeopoliti k'in Unsurlar Stratejinin unsuru olan mekn, kuvvet ve zaman jeopolitiin unsurlarnn balklarn oluturur. Jeopolitiin "deien" ve "deimeyen" unsurlar iki ana balk alt .

290 Gelecei Yjetmek

I- Jeopolitiin corafi unsurlar (Deimeyen unsurlar): Corafi konum (anakaralar aras ve e dzeyinde), snrlar ve corafi btnlk, saha genilii ve sahip olunan stratejik kaynak afi zellik (ada devleti, kta devleti, i devlet...) II- Jeopolitiin beeri unsurlar (De n unsurlar): Sosyal deerler, ekonomik deerler, politik deerler, asker deerler, kltr leri ve kltr evresi bir lkenin bnyesini, temel yapsn oluturan jeopolitiin corafi eimeyen unsurlar), beeri unsurlar (deien unsurlar! ve zaman, birbirlerini etkileyerek biimlendirir ve bir btnlk iinde deerlenirler. Bu btn, ilgili lkenin politikasn lusal gcdr.'1'' Jeopolitik deerlendirmede, denklemlerde komi olan [parametre olarak seilen] "kuvvet, saha, zaman" faktrleri, [arasnda] karlaan gler ayn uygarlk daire e ayn bilim ve teknolojik seviyede iseler anlaml bir ballk kurulabilir, Batl Hristi illetlerin, Amerika, Avustralya yerlilerini topye-kn yok etme ve Afrika'nn milyonl arca zenci, kle, ii tama ameliyeleri; egemen medeniyetin zihniyetine, gre, "ayr bi aklk kurutma, bitki rtsn deitirme, orman ama, eki havran tama ve kullanma gibi" ekonomik birer ameliyedir (ilemdir).38 Jeopolitiin amalarndan biri, politik hkimiyeti n, sadece insan ya da maddi kaynaklar anlamnda g sahibi uimanm tesinde, bu gcn uygula d corafi evre ve koullarla ilgili bir mesele olduunu vurgulamaktr. Hemen hemen muha , direni, mcadele veya fikir ayrl ieren btn uluslararas ticari ilerde karlkl taraflar arasndaki mesafe ve yerleim faktrleri nemli deikenler olmutur. Bu nem "G " zdeyiiyle de ifade edilmitir. Yani politik talepler yeryz zerindeki bir yerden die e olan uzakla gre tasarlanrlar.39 "Corafya ile siyaset arasndaki iliki dolayl bir i r. Bu zincirin aradaki halkalarn ekonomik ve asker etkenler oluturmaktadr. Bir toplul uun fiziksel yeri, ekonomik gelimesi-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 291

nin ve asker gvenliinin koullarn oluturan eleri (rnein, toprak, iklim, doal kay s.) kapsar. Bir devletin kaplad corafi alan, kendi bana, o devletin siyasal deerleri ve kurumlarnn kesinlikle u ya da bu trden belirli bir nitelik tayacan ifade etmez corafyann, asker gvenlik ve ekonomik verimliJik zerinde dolaysz bir etkisi ve bunlar araclyla da toplumun yaamn srdrmesi ve gnenci zerinde dolayl bir etkisi vardr. oprak paras, onu savunanlar asndan birtakm stratejik zelliklere, gl ve gsz yan na gre, mevcut glerini r-gtleyip kaynak dalmn dzenlemek zorunda olan devlet, bu llikleri dikkate almak zorundadr. Bu nedenle, siyaset, toplumdaki eitli etkenlerle r nein ekonomik sistem, ulam yntemleri, nfusun bykl, saldrganlar pskrtme yetene dolayl etkisi altndadr."J" c. Jeopolitik Dnrleri ve Jeopolitik Kuramlar 1. Jeopoliti n Dnrleri Jeopolitik dnrlerinin'" kimlii, bir bakma, jeopolitiin tarihesi demek edilen kiiler klasik jeopolitik'te adlar ska belirtilenlerdir. Friedrich Ratzel (184 4-1904): Alman Jeopolitik ekol ncs 19. yzyln sonlarna doru Almanlar deniz gcne d ar byk bir nem vermeye baladlar.'12 Siyasi corafyann ilk bilimsel etdn Friedrich pt. Mnih ve Leipzig niversitelerinde corafya profesrl yapmtr. Ratzel bir jeopoli Jeopolitik adn kullanmam, siyasi corafyann kuruluuna ve siyasi corafyadan jeopoliti tamnn olumasna katklarda bulunmu ve bu geii hazrlamtr. lke snrlarnn deii Bu gr, genileme politikasna dayanak arayanlar iin, bu arada Alman Kari Haushofer iin li bir belge olmu ve bu tannm jeopolitikiyi etkilemitir. Friedrich Ratzel, devleti to raa bal bir para (e) olarak grr ve alan geniliine

292 Gelecei Ynetmek

Kaynak: Deniz Kuvvetleri Dergisi say: 501, sf. 32 D daireler denge iinde yrtlebilirc i dairede bar ve refah; denge salanamadnda yoksulluk ortaya kar. (Az gelimi lke buna rnektir.)

ok nem verir. Grlerini 1897 ylnda "Politische Geographie" adl eserinde aklamtr i etkileyen gr, devletin bir organizma olduuna ilikindir. Ratzel'e gre, siyasi cora emmel haritalar yapmakta ve lkeleri tanmak iin yeni bilgiler retmekte, havann, nfusun iklimin etkilerini yeterli bir ekilde aklamakta ise de, siyasi bilimler zerinde tat min edici bir duruma ulaamadndan cansz ve sade kalmaktadr. O halde corafya, siyasi b mleri de yine kendi sahasnda ileyerek ancak siyasi corafyay

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 293

statik olmaktan kurtaracak ve ona bir hayat ve canllk kazandracaktr.13 Ratzel, bu ki tab, 19Q3'te, "Politische Geographic, oder die Geographie der Staten, des Verkehr es und des Knegs - Siyasi Corafya veya Devletler, Ulatrma ve Sava Corafyas" adyla ge terek yaynlad. Mekn fikrinin tarihte kaybolmadna iaret ederek, "Vaktiyle bir birlik de eden mekn, paralanm olsa bile, o mekn fikri ya da mekn duygusu yzyllarca yaar v inde siyasi bir fikir tekrar hayat bulabilir," diyor ve rnek olarak Roma mparatorl uu'nun vrisi talya'y ve eski Germen mparatorluu'nun vrisi Almanya'y gsteriyordu. S orafyann bekleneni verebilmesi iin ekonomi, sosyoloji, siyasi bilimler, kltr ve meden iyet tarihleri, toprak ve mekn fikirlerinin de kendi bilim dah ierisinde ilemesini uygun buluyordu. Ratzel, siyasi g olarak rgtlenmi bir toplumun bulundu u fiziki ortam a ilikisi hakknda genel bir teoriye varmak isti yordu. Teorisini nce, corafyann polit ikaya sunduu iki temel unsura dayandryordu. Genilik, fiziki zellikler, iklim vb. ile tayin edilmi Mekn (Raum); meknn yeryzndeki vaziyetini fi " tayin eden ve mnasebetler n bir ksmn yneten Konum (La\ ,1 ge). nsann mdahalesi, tabiata bir dinamizm vermek ve u organize etmekte doal gds demek olan Mekn Duyusu (Raumsinn) tarafndan ynetilir' d e bir milletin yaa d alan yzlm ve haritadaki uygun konumunun, o mille tin siyaseti lemeye yetmeyeceini takdir ederek, felsefesi' ne bu nc unsuru eklemiti. ^ Ratzel'in tahlilindeki temel grlerden biri de siyasi grupJ larn igal ettii "saha"dr (Raum). Je litikiler bu gre de yer vererek bunu "yaama sahas" (Lebensraum) olarak adlandrmlar k onlar bir devletin Lebensraum'a hakk olduu zerinde durmular, Ratzel ise daha ok dev letlerin saha ilikileri zerinde durmutur." Denizleri, kltrleri birletiren byk bir u olarak grmekte olan Ratzel Pasifik Okyanusu'ndan "stikbalin Okyanu1

294 Gelecei Ynelmek

su" eklinde bahsetmekteydi. "Sahildar lkeler bir gn dnyada hkim gler olacaktr," diy Ratzei'in parlak ryas, politik corafya binasnda, yeni bir odaya kaplar at ve dier olitik gcn dnya yznde dalm ile ilgili teorilerini geniletmek ve gelitirmek iin, ieri uygun adm girdiler. Ratzel snrlara, devletler arasndaki toprak elde etme mcadele inin belirli bir zamandaki sonularn belirleyen geici iaretler gz ile bakyordu. Sonu ya hkimiyeti iin muazzam bir mcadeleye girecek olan birka gl ve karmak yapya sahi vletin ortaya kmasna sebep olacak ekilde, kk politik blgeler, daha bykleri taraf ecektir. 1930'larda Ratzei'in fikirleri Nazi Almanya'snn "Lebensraum"u ele geirmesi ni, ilerlemelerini ve doa yasalarna uygun olarak mukavemet edilemez genilemesinin i lham kayna olmutu. Rudolf Kjellen (1864-1922) sve Gteborg niversitesi'nde devletler uku hocal yapmtr, Friedrich Ratzei'in grleri ynnde alm, 1916 ylnda yaynl " kitabnda ilk kez jeopolitik terimini kullanmtr. Corafyann devletin oluumu zerinde kisini incelemi ve devletin varln devletin gcnde grmtr. Bu gc, hukukun da koru eerlendirmitir. Kjellen yaayan bir organizmaya benzettii devletin; top lumsal, ekono mik, ynetsel, beeri ve corafi olmak zere be dinamik unsuru bulunduunu ileri srerek, lar srasyla45; T) \y\ "Sosyopolitik (politikann sosyal ve kltrel yn) - Ekonopolitik itikann ekonomik yn) - Kratopolitik (Politikann ida& *" l) ri yn) - Demopolitik (Pol kann nfus ve halkla ilgili yn) Geopolitik (Politikann corafi yn)" olarak adlandrl Dnya Sava kmadan hemen-nce, ingiliz corafyac James Fairgrieve "Geography and World r" adl bir kitap yazd. Bu kitapta zellikle nceki ve o zamanki balca siyasi blgeler e almyordu. Son blmde yazar, ne gibi deiiklikler olabileceini ngryordu. sveli olan llen de l

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 295

ayn sralarda byk ada kuvvetlerden sekizini inceleyen bir ett hazrlamt. 1914 yl alma Almanca'ya evrilmiti. Btn bu kitaplarn byk kuvvetler savaa girmeden nce y sadf deildi. Bu kitaplar yeni balam olan "kapal siyasi sistem" devrinde milli gcn t olarak doal evreye duyulan ilginin rnyd.46 ki yl sonra Kjellen, "The State as an O sm" ile siyasi sistemini yaratt. Yazar siyaseti be blme ayrd ve bu blmlerden birine olitik adn verdi. Jeopolitiin tarifi, bu terimin siyasi corafya terimi ile e anlamda kullanlm olduunu gstermektedir. Kjellen, srekli olarak savatan etkilenmi ve Almanla ekelerini savunan eserlerinde jeopolitikten yararlanmtr. Ratzel'in benzetmesini teme l bir prensip ya da bir doa yasasym gibi alm; eserlerinde devleti bir organizma olara dnmtr, jeopolitie bir isim vermekle kalmam; ayn zamanda daha sonra Nazi siyaseti lan "alan konsep-ti"ni, zellikle bamsz ekonomi politikasn savunmu tur f Alman jeopol k ekolnn ortaya k Kjellen ve Ratzel iie olmutur. Kjellen'e gre, devletin temeli co e rktr. Kltrel, ekonomik, sosyal ve hukuki unsurlar ondan sonra gelir. Tarih, devlet in bymek, topraklarn artrmak ve corafi bakmdan bir btn olmak iin yapt mcadele Otari"ye, yani hammadde, fabrika, pazar alan gibi btn ihtiyalarn kendi iinde salam Devlet bir organizma ise, kendisini tekil eden insan gruplarndan veya fertlerden a yr ve bunlardan stn, bunlar kavrayan bir hareket gcne sahip olmas da doaldr. Bu g hemen yzyl nce Alman filozoflarndan Nietzsche, Hegel ve Von Schlegel'in ortaya attkla r fikirlere paralellik tekil ettii grlr. Kjellen, bir bakma eski Alman siyasi felsef ne, temel bilimlerden meydana getirdii yeni bir elbiseyi giydirmi olmaktadr. Kjelle n, devletin i bnyesini aratrmak ve onu deerlendirmek iin u drt temel olguyu saptam Devletin

296 Gelecei Ynetmek

corafi t urumu, dnya haritasnda igal ettii konum, corafi unsurla; - Etnolojik yap: T umun hangi millet ve kltr ailesine mensup olduu - Ekonomik g: Toplumun ekonomik ve ma li bnvesi - Devletin ekli: Anayasa ve nizamlar." Burlardan baka, bir milletin kendi rol, dnya kamuoyunda siyasi faktrlerin rol ve hatta eylem adamnn yetenek ve karizmas inde aratrma yapmalarn da belirtmektedir."5 Kari Haushofer (1869-1946) Asker akademi mezunudur. Mnih niversitesi'nde siyasi cogTafya ve asker tarih okutmutur. 1923 ylndan itibaTen, Rudolf Kjellen'in lmnden sonra Almanya'da etkili olmaya balamtr, Devletin um alann (sahay) en nemli g unsuru olarak grr. kinci Dnya Sava ncesi, politik etilmesi ile ilgili almalar olmu, Rusya ile ittifak kurulmas, bunun iin nce Bat'da anlmas, nce Fransa'ya ve ngiltere'ye taarruz edilmesi grn savunmutur, Hitler'in p etkisi olmutur. 1924 yl bamda Mnih niversitesi'nde Institut fr Geopoli tik'in organ n "Zeitschrift fr Geopolitik" dergisini kar mtr. Baz evreler kendisini jeopolitiin velli'i olarak adlandrrlar. Alfred Mahan (1840-1914) ABD Deniz Akademisi'nden mezu ndur. 1890 ylnda yaynlad "Deniz Kuvveti'nin Tarihe Etkisi (16601783)" en nemli eseri . Kendisine zg bir teorisi yoktur. Donanmann ve denizlerin nemini tarihten ald rnek ki gelimeler iinde aklam ve dnya gc olabilmek iin denizlere egemen olma gerei z r. (Jeopolitiin kuramlar blmnde daha geni anlatlacaktr.) Nicholas J. Spykman (1893Jeopolitii ABD'nin savunmas, gvenliinin salanmas amac ile ele almtr. Ona gre je ir lkenin gvenlik

Tarihi ve Corafyann Farknda Olmak 297

politikasnn corafya olaylarna gre planlanmasdr. Kenar kuak lkeleri ve bu lkelerin corafya zerinde durmutur. Jeopolitik tartmalarda, Mackinder'in teorilerinin karsna l bir seenek getirmitir. Grleri "kenar kuak teorisi" olarak bilinir. Halford Mackind (1861-1947) Londra niversitesi corafya profesr, parlamento yesi, Londra ktisat Okulu Kraliyet Corafya Cemiyeti ikinci bakandr. Grlerini nce, Krallk Corafya Kurumu'na sunduu "Tarihin Corafya Mihveri" konferansnda aklamtr. 1919 ylnda "Demokratik d erek" adl kitabn yaynlamtr. Kara hkimiyet teorisi ile jeopolitiin entelektel boy getirmi ve konularn somutlamasna, tartmalarn bir dnce oda kazanmasna katklard plarn ngilizler iin yazm, fakat kuramlarn en fazla Almanlar tartm ve planlarnd yasi corafya ile birlikte jeopolitiin asl gelimesi 19'uncu yzyl sonlar ve 20'nci yz rna rastlar. Konunun nl dnrleri bu dnemde yetimitir. "Jeopolitik'in gelimesi esa Birinci Dnya Sava'ndan sonra olmutur. Balca byk devletler: ngiltere, Fransa, ABD k reksinmeleri asndan jeopolitik'e nem vermilerdir. ngiltere, imparatorluun devam ii li olduu lde ve Fransa da smrge corafyas ve zellikle Almanya'nn amalarm kefetm litik almalar ile ilgilenmilerdir. ABD ve Almanya'nn sorunlar baka baka olduu iin e jeopolitik'e baka alardan bakmlardr. ABD'nin bir lke yetimezlii sorunu olmad bu lkede Birinci Dnya Savar'ndan kinci Dnya Sava'na kadar daha ok bir siyasi cora elii gstermitir. ABD ancak kinci Dnya Sava iin savunma amacyla gerek anlamda jeop plana almtr."" Alman ekolnn kurucusu olan Tmgeneral Kari Haushofer gelecekteki bilgi lere zlmesi gereken kafa kartrc bir miras brakt. Alman ekolnn znde, doal sn

298 Gelecei Ynetmek

srekli bir corafi genileme fikri arasnda dinamik bir iliki olduu iddias bulunuyordu. 13 ylnda Almanya'y Rusya ve Japonya'ya balayacak "Anglo-Saksonlardan bamsz kt'a a savundu.50 Jeopolitiin gelitirilmesinde nemli rol oynayan Almanya, Birinci Dnya Sav a'ndaki yenilgilerinin nedenini/nedenlerini saptamaya urarken lke genilii (corafya ahip olduklar asker kuvvet ve genel g potansiyeli arasndaki ilikiyi aratrmlardr. politik'i kinci Dnya Sava'nda byk zaferler (utkular) kazandracak bir etken olarak de ndirmilerdir. "(Dalan) Sovyetler Birlii'nin kinci Dnya Sava'ndan nce jeopolitik'e erdiine dair bir belirti yoktur. Marksizm, doktrin itibariyle corafyadan daha ok ta rihe nem verdiinden jeopolitik'i benimsememilerdir. Ancak kinci Dnya Sava'ndan sonra CB'nin giritii planlar ve programl genileme ve uluslararas toplantlarda ileri srd devletin jeopolitik'te hayli hazrlk yapt olasln glendirmitir."51

2. Jeopolitik Kuramlar Jeopolitik kuramn doasyla ilgili olarak .nokta en belirgin biimde ortaya kyor. Bi , bu doann dinamik yaps; nemli lde ulam ve silah teknolojisindeki deiimlere atf bir dinamizm; ikincisi, jeopolitik kuramn oynayabilecei balca rollerin tanmlanmas. n ikle, jeopolitik kuram aklayc rol oynayabilir. Kuram, bir uluslararas politika gr arn ve denizlerin corafi dzeni ve belirli devletlerin politik geliimiyle ekillenen st ratejik bir tarih gr nerir. kinci olarak jeopolitik, politika /siyaset bilimi ilevin ebilir. Amalarn korunmas iin belirli jeopolitik perspektifler dikkate alnmaldr. Jeop tik, gvenlik sorunlarnn yapsn aklamaya yardm edebilir. ncs, jeopolitik politi a olabilir.52 Jeopolitik kuramlar gnmz problemlerine zm retebilir mi? Klasik jeopol kuram, sistem iindeki ulus devletlerin nemini azaltmaktan daha ok ulusal ve blgesel rekabetlerin

Tnrihi ve Corafyann Farkmda Olmak 299

hayati nemini artrma eilimindedir. Devletler, jeopolitik karakteristiklerle ilgili bilgileri'arptmak suretiyle teki devletlere kar bir avantaj salamay ya da en azndan letlerin etkinliklerini kontrol altnda tutarak onlarn avantaj kazanmasn nlemeyi dne ler.53 Kresellemenin doal sonucuy-mu gibi ortaya atlan "ulus devletlerin kecei" tez opolitik kuramlar modellemesiyle deerlendirildiinde, speklatif bir tez olduu sonucu ortaya kmaktadr. Bu da, jeopolitik kuramlarn, jeopolitik problemleri zmek iin ne den gerekli olduunu gstermektedir. Balca jeopolitikilerin ileri srdkleri grler d _niz ava kuvvet ve hkimiyetleri teorilerine gre blmde toplanabilir. Bu teoriler aklanr sl bir sra izlemek gerektii konusunda gr birlii yoktur. Bazlar, nce "kara hkimiy n, "deniz ve hava hkimiyeti" teorilerini; kimileri de nce "kara hkimiyeti", ardndan, "deniz ve hava hkimiyeti" teorilerini sralarlar. Kronolojik (zamandizin) sraya gre ise nce deniz, daha sonra kara ve hava egemenlik teorileri gelimeleri birbirini iz lemitir. 1- Amiral Manan ve Deniz Egemenlii Kuram: Deniz egemenlii kuram (ekol), Barb ros Hayreddin Paa'nm "Denizlere egemen olan dnyaya egemen olur" zdeyii ile aklad t ilimsel yapsn ve yorumunu yapan bir jeopolitik ve jeost-ratejik gr alann oluturur. uram oluturanlarn banda gelen kii Amerikal Amiral A.T. Mahan'dr. Aslnda bir jeopol mayan Mahan'm (18401914), 1890 ylnda yaynlad "Deniz Kuvvetinin Tarihe Etkisi, 1660-17 3" yaptmdaki makaleler, birok lkenin deniz politikasn etkilemitir. Mahan'm teki eser i "Deniz Kuvvetinin Fransz Devrimine Etkisi (1892)"; "Nelson'un Hayat (1897)"; "Am erika'nn Deniz Kuvvetine Bugnk ve Yarnki lgisi (1897)". Mahan, tm bu yaptlarnda "de gemenlii" sorununu aratrmtr. Mahan'm 17,18, ve 19, yzyllarn tarihleri zerindeki i ri kendisinde, dnya apndaki tarihsel uralarn genellikle denizlerin kontrol iin yap li bir mcadele olduu kansn oluturmutur. Bunun sonucu olarak, "Dnya ege-

300 Gelecei Ynetmek

menliinin anahtar, deniz yollarnn kontrolndedir" tezini ortaya atm ve savunmutur. M ngrd stratejik doktrinin z, denizlerin kontrolyd ve bunun, dmann deniz kuvvetl t gemilerini denizlerden uzaklatrabilecek bir kuvvetin bulunmasyla mmkn olabileceini du. Bu doktrin dorultusunda byk deniz kuvveti kurulmasn neriyordu. Mahan'a gre deniz ; kylar dnda engebesiz, usuz bucaksz ovalardr ve jeostratejik nemine gre bir ege rur. Yollarn birletii ya da birbirini kestii noktalan kontrol, yollarn say ya da nem rannda bir egemenlik salar. Denizlerde de aynen byledir. Her ne kadar, denizdeki ik i nokta arasnda belirli bir. yolun izlenmesi gerekli deilmi gibi grnyorsa da, gerekt rzgr, aknt, derinlik, zaman, mesafe gibi nedenler, denizlerde de bir lde belirli rot rn izlenmesini zorunlu klar. Bu yollar, kydaki bir noktadan getii ve deniz aralan bu oktasn deiik amalarla kullanmak zorunluluunda bulunduklar durumda, bu ky noktalar de, onlarla ilikin yollarn ve bu yollardaki hareketlerin kontrol iin gerekli olur. B ir dnya egemenlii iinse, karadaki benzerlerine oranla stn say ve nemdeki bu noktalar ahip olmak esastr. Bu da, gl bir "donanma" ile salanp srdrlebilir. Ma han'la ilgil hususlar unlardr: Mahan'n siyaset ve deniz kuvvetleri alanlarnda iyi liderlere sahip olmann nemi hakkndaki grleri, corafyann nemiyle ilgili yorumlarn dengeliyordu. deniz gc dikkate alndnda Mahan'n politik zmlemesinin znde tek bir ulus devlette slu bir konsorsiyum vard, ekonomik ideali mutlakiyetten ziyade serbest pazard ve M ahan, corafyann strateji zerindeki etkisiyle ilgili kabul, tesadflerin sonulan etkile ekteki gcn byk lde takdir ederek yumuatyordu.55 Amiral Mahan'n jeopolitisyen olm ne karan, stratej olarak kabul edilmesine yol aan nermesi olmutur. "Bu nermelerd ncisi, ok byk bir gcn ekonomik. baars iin deniz ticaretinin gerekli olduuydu. ki gre, kendi ticaretini koruyup dmannkir engelle-

Tarihin ve Corafyann Farknda Ohnnk 301

menin en iyi yolu deniz hkimiyetini srdrebilecek kapasitede olan sava gemilerinden o luan bir filoyu konulandrmakt ki, bunun doal sonucu uydu: Kruvazrlerle uygulanan b careI ti nleme stratejisi, sonu zerinde etkili bir zayiat verme potan' siyeline sah ip deildi. ncs, deniz hkimiyetine sahip bir lkenin karada asker olarak stn olan nebileceI giydi. ou kii bu iddialarn dnyadaki politik dzen iinde nfuz sahibi olmak deniz hkimiyetinin n art olduu savyla ayn olduunu dnd.57 Hibir dnr deniz g atejisini Alfred Thayer Maha kadar etkilememitir. O, ABD'nin deniz siyasetinde devr im yaratm, ngiltere'nin egemen bir deniz gc olarak kalma kararllna teorik bir daya m, II. Wil-helm ve Amiral Tirpitz dneminde Alman Deniz Kuvvetleri'ni gelitirme abalar a g katmtr. Yazlar Fransa, talya, Rusya, Japonya ve br lkelerin deniz gcne ili smtr. Mahan, T. Roosevelt ve Henry Cabot Lodge'u etkileyerek, 20. yzyl banda ABD'ni izar yerlerde daha byk bir rol oynamasn salamtr.58 Mahan, yapt inceleme sonuc tinin u nedenlere dayandn belirtti59: Maddi stnlk, stratejik dokt rinlerin stn ni lmas, ngiliz deniz kuvvetlerinin "dar denizleri" de kontrol altnda tutmas. Modern de niz tarihinde ok byk rol oynayan bu dar denizler; ngiliz Kanal, Cebelitark Bo az, e ve stanbul Boaz gibi her iki kydan da kolay lkla kontrol edilebilecek su paralar k tanmlanabilir. ngil' 4~~ tere, donanmas ve ele^eirdii deniz sleri sayesinde Dou At ntik ile Akdeniz'i kesin olarak kontrol altna almt. 1980 y t ' lnda Mahan ilk kitap ynlad zaman Avrupa dnda byk deniz gleri bulunmad iin, Avrupa denizlerinin ko rnn kontrol demekti. ngiltere'nin dnya denizlerinde kurmu olduu hkimiyet ancak Avru mayan glerin ortaya k ile sarsld. Yine de, 19. yzyl boyunca n gilizler balca ol etmeye devam ettiler. Harold ve Margaret Sprout (Foundations of International Politics1962), "Mahan'n uluslararas politika hakkndaki d.<

302 Gelecei Ynelmek

ncesinin temelini drt grn oluturduunu" iddia ettiler0: 1. Kesintisiz ve blnmemi ve balantl denizler; 2. Etraf buzlarla evrili Kuzey Kutbu'ndan Asya'nn ilerindeki en eli l-da eridine ve Dou Avrupa'dan, Japonya'dan daha douya doru kesintisiz bir ekil anan, neredeyse hi kys bulunmayan muazzam bir kt'a ar devlet, Rus mparatorluu; 3. pasnn ky devletleri ve Asya'nn gneyindeki ve dousundaki kyda bulunan snr blgele a anakarasyla hibir balants olmayan ve Ma-han'm Amerika Birleik Devletleri'ni de bu g uba dahil ettii Byk Britanya ve Japonya gibi ada devletleri. Mahan'n corafi konumla i lgili grleri yle zetlenebilir: Birincisi, bir deniz devletinin kara devletine nazaran kaynaklarn denizcilikle ilgili gelimelere ve denizar karasal genilemeye yneltme im fazladr. kincisi, bir lkenin deniz stratejisinin koullar zerinde byk etkileri olan ler, deniz kuvvetlerinin bir blgede toplanmasn tevik edebilir veya datlmasn gerekt r. ncs, dier glerle birlikte corafi konum, sadece topraklara saldrma imkn bakm caret yollarna saldrma imkn bakmndan da, merkezi bir konumdan ve muhtemel dmanlara dr operasyonlar dzenlemeye elverili bir s olmasndan kaynaklanan daha fazla stratejik antaj salayabilir. Ve drdnc olarak, Malan, belirli su alanlarn kontrol altnda tutma nomik ve asker adan zellikle nem tadna iaret etmitir.61 ABD Deniz Kuvvetleri 18 (1812 spanyol deniz muharebesi) ky savunmasna gre yaplandrlmt. Ancak buharn en birlikte gemilerde yelkenden buhara geilmi, ahap teknelerin yerini zrhl tekneler alm daha hafif ve etkili toplar yaplmt. Ama denizcilik gc yaratma dncesi ile deniz tek i arasndaki ilikide, teknoloji hzla ilerlemiti.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 303

Teknolojik ilerlemeler 1880 yl sonrasnda, yeni bir deniz stratejisinin de yaratlmas d sinin retilmesine neden olmutur. Bu tarihten sonra deniz gc "Yksek Stratejinin" nemli bir esi haline gelmitir. Bu gelimeleri yakndan izleyen Mahan, milli siyaseti, deniz s iyasetini, deniz stratejisini ve taktiini ayr ayr deil, birlikte ele almtr. Mahan'n rn stratejiye yapm olduu en byk katklar unlardr: Dnyann her tarafnda sadece aske eil hkmetlerce de kabul edilen ve benimsenen bir deniz gc felsefesi yaratmtr. Deniz tejisine ilikin yeni bir teori gelitirmi; deniz taktiini eletirmitir." Ona gre deniz ratejisi ve deniz gc baz doa artlarna (lkenin ktada veya adada olmas gibi) ve deni tleri ile ilgili milli siyasetlere, deniz ticaretine ve denizar slere balyd. te yan eniz taktii muharebe baladktan sonraki harektla ilgiliydi. Taktik, silah kullanma sa nat olduu iin, silahlar deitiinde taktik de deiebilirdi. Fakat deniz stratejisinin ipleri deimez ve hem bar zamannda hem de sava zamannda etkin olurdu.63 Strateji ile tik arasndaki bu kesin fark Mahan' nceki yazarlardan daha stn kld. Mahan yapm oldu meler sonunda ABD'nin gcn ve prestijini ykseltmekte deniz gcnn yararl bir ara olac rd." Ticareti gittike artan ABD, Birinci Dnya Sava'na kadar deniz ticaret filosuna ne vermi deildi. Sadece retim yapyor; retiminin Avrupa'ya naklini alc devletlere brak Bylece, ABD iin denizyollarn koruma diye bir sorun ortaya kmam ve bu devlet, sadec koruyacak bir donanma yapmakla yetinmiti. Bu dnemde ngiltere, ABD'nin balca deniz ta durumuna girmi ve bu hizmetten byk servet kazanmt.65 Mahan deniz gc ile ilgili fakt inceledike emperyalizm konusundaki gr deiti. Eskiden emperyalizme karyd. Fakat ar ile smrgeler arasndaki ban nemini kavramt. Smrgeler sayesinde lke yabanc bir d

304 Gelecei Ynetmek

yarda toprak sahibi olur, satmak istedii mallar iin yeni bir pazar, gemicilik iin y eni bir saha, halk iin yeni i olanaklar ve devlet iin daha byk bir refah ve zenginli rar.^Mahan'n g, ekonomi ve corafyann birbirleriyle ilikili olduuna dair teki fikirl n arasnda deniz gcyle ilgili olanlar, almasnn jeopolitikle ilikisi zerinde nemli ol at.67 Tm kuramlar yorumlama konusunda olduu gibi Mahan' ar biimde yerenler de, klamlarn doru bulanlar da, hatta baka jeopolitisyenleri etkilediini iddia edenler de du. Bu sylenenler gnmz iin de sz konusudur. Mahan'm deniz gc ve ulusal g hakknda inin 1914'ten nceki poplerlii, byk lde, bu fikirleri destekleyen salam tarihi iddi duuna dair yaygn inanlara balanabilirdi. Bununla birlikte Birinci Dnya Sava boyunca va gemilerinin oluturduu gruplar arasndaki deniz muharebeleri azd ve bunlarn s'onucu elli deildi; buna karm denizalblann kydaki haberleme ve ulatrma aralarna dzenledi ritanya'y yenilginin eiine getirdi. Bu durum Maha'n, deniz stratejisinin temelini, de iz ticaretini engellemenin deil de donanma muharebesinin oluturmas gerektii iddiasn bi grnd. Buna ilaveten byk donanma kuvvetlerinin nispeten dala az aktif olmasna kar daki arpmalarn youn ve byk lekte olmas ve Almanlarn kt'a zerinde gsterdikleri da yaklaan zaferleri, Maha'n deniz gcnn kara gcne stn olduu savnn doruluu h at Maha'n zmlemesinin inandrclnn kaybolmasna ramen; Halford Mackinder' a zam bir stratejik gre rnek olmas Kari Hausho-fer'i etkiledi.*8 Gnmz yeni yaplan a aha'n arijaka-siden daha ok nem kazanan tccar snf zerinde durduunu ortaya k endirmeye gre Alman jeopolitik uzmanlar, teki Avrupal jeopolitisyenlere oranla kresel lekte kuramlar gelitirmi olan Manan'dan ok etkilenmilerdir. Hatta baz yo-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 305

rumcular kinci Dnya Sava'ndaki Alman yaylmacln besleyen yaklamn Mahan'n deniz ne benzeyen, kara gcn geniletme zerine kurulmu bir devlet gc ve bymesi kuram ie ir. Mahan ve Mackinder'in jeopolitik zmleme tarzlarnn "olduka benzer corafi zellikl ine kurulduuna" inanlmakla birlikte, her iki jeopolitik dnr arasnda byk farklar va bu, baz konularda hemfikir olduklarn da gz ard ettirmemelidir. Dikkat edilirse Mahan 'a yukardaki ilk girite "jeopolits-yen" deildir, dedik; onu ABD deniz stratejisi kura cs olarak adlandrmak doru olacaktr. Bu tanmlamaya iten neden (Influence of Sea Power pon History) kendi syledikleridir: ABD'nin demokratik bir lke olmas Mahan'a gre olum suz bir faktrd. Demokrasi ile idare edilen lkeler ileriyi yeterince gremiyorlar ve a sker ilere gereince harcama yapmyorlard. Kara topraklarnda yaylmacla kar olduu BD iin nemli olduuna inanyordu. Sava'ta ABD kylarnn kolayca abluka altna alna mn ablukay yarmak ve limanlarn abluka altna alnmasn nlemek zerine kurdu. Bunun i in gl deniz kuvvetlerine gereksinmesi vard. "Deniz gcn etkileyen deiikliklerin o ABD lehine oldu. Mahan'n deniz gcne ilikin alt faktr baz deiikliklere urad, fak fikirleri dorudur. Corafi konum, fiziksel biim (doal kaynaklar ve iklim de bunlarn a rasnda saylr), halkn karakteri, devletin ekli hl bir ulusun deniz gcn etkileyen b dr."70 Mahan, gvence altnda bulunan deniz slerinin, deniz gcnn temeli olduunu srar rtmiti. Teknolojinin geliimi ve bunun denizcilik sektrne uygulan ilk zamanlar Mahan' kl olduunu kantlarken lmnden ksa bir sre sonra Alman denizaltlar 1917 ylnda ng abluka altna ald. kinci Dnya Sava'nda da (1940) Alman uaklar ngiltere liman ve ge endstrisini bombalarken, Mahan'n kuramna gre kurulmu byk ngiliz donanmas aciz

306 Gelecei Ynetmek

kalmt. Mahan'm "Deniz Gcnn Tarih zerindeki Etkileri" yaptnda "Deniz Gcn Olutur e de elikili ksmlar vardr. Mahan'n zerinde durduu bir koul da "hkmetin etkisidir gre Britanya ve ayn zamanda ABD iin temel sorun hkmetlerin, sra silahl kuvvetlere ha ma yapmaya geldiinde tasarrufa ynelme eiliminde olmalaryd. Mahan, The Influence of Se a Power Upon History adl kitabnn ilk blmnde "tipik poplist hkmetlerin, gerekllolsa genellikle asker harcamalara taraftar olmad" gzlemini ifade etti. 1897'd e Mahan, Bri tanya ve ABD hkmetlerinin, "ister savunma ister saldr amal olsun orduya ynelik eksik bir ulusal politika plan iin yeterli mali nlemleri alma kapasitesinden yoksun oldu klarn" ve "geni ticari ilikilere sahip olan" bir ada devletinin, (Mahan bu ifadenin Britanya'nn yan sra ABD'yi de tanmladna inanyordu) kylarndan uzaklarda kaybedece sndan dolay, igdlerinin doal olarak bartan yana olduunu iddia etti. 1911'de Mahan "Bar zamannda sava iin hazrlk yapma politikas, ticaretle uraan tipik uluslara uy ; nk insanlar, asker ihtiyalara veya uluslararas sorunlara, yani hazrlkl olmaya y skya yeterli nemi gstermeyeceklerdir."7' Mahan, demokratik ynetimi monariye tercih ed iyordu ve bundan dolay az nce anlatlan sorun iin nerdii zm, ulus tesi bir ibirli 00 ylnda unu ifade etti: "Her insan ve her devlet tek bana gidecek gc olduu kadar b aha fazla deil. Bu snra ulaldnda eer daha ileri gitmek gerekiyorsa ibirlii kabul r." Politik ve kltrei benzerliklerin yan sra ihtilaf yaratan karlarn olmamas ve g arn mevcudiyeti Mahan', Britanya ve ABD'mn birlikte hareket etmelerinin akllca olacan inandrd. Mahan, geleneksel anlamda bir mttefiklikten ziyade gayri-resmi olarak abal arn, yz yl nce Britanya'nn tek bana fark etmi olduu deniz hkimiyetinin getirdii etmeye yetecek bir g stnl retecek ekilde, bilinli olarak

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 307

egdmlenmesini savunuyordu. Mahan 1894'te yazd bir yazda yle diyordu: "Byk Britan in denizlerde ortak karlar bulunmaktadr. Sz konusu karlarn korunmas ve kullanlmas erde yaanan olaylar kontrol edebilecek yeterlilikte organize bir gce ihtiya vardr."7' Mahan, nl Alman Amiral Alfred von Tirpitz zerinde nemli lde etki yaratmtr. te y teorileri Alman jeopolitiinin geliiminde de rol oynamtr. Buradaki benzerlik, genileye Alman kara gc zerine kurulmu bir devlet gc teorisinin, Mahan'n byyen deniz gc k an jeopolitikileri, kresel felsefesi Avrupa'nn genilemesi zerine olan ada teorileri n daha yksek derecede ve daha cretkr olan Mahan'a hayranlk duyduklarn sk sk tekrarl Haushofer, Mahan' ABD'yi byme yoluna sokan byk bir jeopolitik dnr ve Amerikan dev mlarma dnya gc anlamnda dnmeyi reten bir "khin" olarak nitelemitir.73 Doktrinler deniz glerine k tutmu olan bir Amerikan deniz subaynn, kara gc teorisine ilham k tmi olmas tarihin bir cilvesidir. Haushofer'in ve Hitler'in byk stratejisi baarya ula sayd, Mahan'n dnd deniz gc tarihten silinecekti.74 Gnmz dnyasnn temel dn retini ele geirmekle" salanacadr. ngiltere'de Kralie I. Elizabeth (15. yzyl) dnem Walter Raleigh'in belirttii, "Denizi kontrol eden, dnya ticaretini kontrol eder, dn ya ticaretini kontrol eden dnyann kendisini kontrol eder" gr aradan geen alt yzyl mitir. Mahan'n zerinde durduu ve genilettii dncenin esas budur. Deniz egemenlii ilmesi iin baz kavramlarn tanmlanmas kolaylk salayacaktr. Bunlar, "deniz gc ve de gc", "deniz iliki ve karlardr". Denizcilik gc: Bir ulusun, denize ve denizcilie d k ve yetenekleri (imkn ve kabiliyetlerinin) ulus yararna kul-

308 Gelecei Ynetmek

lanlmas, deerlendirilmesi, korunmas ve evrimletirilmesi amacyla harcanan, dnsel, d , bilimsel, fiziksel, ekonomik, asker ve politik abalarn toplam verimliliidir. Deniz gc: Denizcilik gcnn, denizde bulunan dinamik blm ve onunla birinci aamada balant kurum ve kurulularn kapsar (ticaret bahriyesi, ynetim merkezleri, tersaneler...). De niz kuvveti: Denizcilik gcnn; koruyucu ve denizcilik politikasnn destekleyici ve stra tejisinin caydrc sistemi. Deniz iliki ve karlar: Bir devletin denizlerle, denizcili ilendiren ya da denizcilie dolayl dolaysz katkda bulunan alanlarla ilikileri ve bunla rdan salad karlardr. Bu iliki ve karlarn ulusal gce, ulusal amalara uygun ve u gereklerini karlayacak bir- dorultuda katkda bulunmas iin, gerekli yntemlerin ve pol kann saptanmasyla ilgili almalar da kapsayan bir ilevdir, "Denizcilik gc" ile "den ve karlarnn" bir strateji esi olarak deerlendirilmesi, lke iinde zgrln de k mli etken olduu iddiasnda bulunanlarn kuramlarm dikkate almak gerekmektedir. Byk 'kar gc' olma projesi Almanya'nn ve Rusya'nn siyasetini ne lde ekillendirdiyse, denizin nlik de Anglo-Amerikan geleneinin ekillenmesinde ayn lde etkili olmutur. ngiltere'd Birleik Devletler'de demokrasinin baars, bu her iki lkenin de, yirminci yzyl ncesin avunmalar iin karadan ok denize dayandklar gereine ayn lde borludur. Her iki r denizde gl olunmas ile demokrasinin birlikte yer aldklarn kantlamtr.75 "Churchi lusu adma konuarak yle demitir: 'Avrupa ile ak deniz arasnda bir seim yapmak zorund dmzda, her zaman ak denizi seeceiz.' Bu ifade, ngilizler ya da szgelimi Japonlarm ir corafi konuma sahip olan uluslar iin kanlmaz olan seenekleri ortaya koymaktadr. B ktann kenarna yakn bir ada zerinde yaayan insanlar iin, ktann sorunlarna katlma ni denizlerde arama seenekleri

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 309

vardr. 1066 ylma kadar, Romallarla balayp Normanlarla son bulan eitli halklar, Kta' ritanya'ya girip der etim kurabilmekteydiler. Bunun nedeni, Britanyahlarn, adalar etrafndaki denizlere egemen olacak ya da karaya kan bir saldrgan pskrtecek lde bi alaryd. Normanlarn fethinden ve yerlerini salamlatrmalarndan sonra, bu durum deiti am'dan sonra gelenler yeni igalleri nleyecek kadar glydler. Hatta, zellikle on nc yzyllarda, ii tersine evirerek, ordularn ngiltere'den Fransa'ya gnderebilecek hale erdi. ngiliz krallar, iki yzyl aan bir sre iin, anakarann byke bir kesimini adad altnda tutmak gibi bo bir aba iinde kaldlar. Sonuta baarszla uradlar ve Fransa lar son noktadan (Calais Liman'ndan) on altnc yzyln ortalarnda srldler."70 Gnm belirleyici etkisi kmlamamtr. zellikle de corafi olarak derinlii olmayan lkelere ya ak harekt ile bu lkelerin savunmalarnda ortaya kacak sonu, sava denenmeden grlebil u salayanlar da, "falclar" deil "jeopolitik dnrleridir." II- Mackinder ve Kara Egeme Kuram: lk jeopolitik teori "Kara Egemenlii Teorisi" ad ile anlr ve ngiliz H. Mackin tarafndan ortaya konmutur. Halford Mackinder (1861-1947), 1904 ylnda "Tarihin Corafi Esaslar" adl eserini yaynlam, teoriyle ilgili grn 1918 ylnda aklamtr, Onu izlemitir. Mackinder, devletleri "kara ve deniz" devletleri olarak snflandrr, "kara d evletleri iin kara kuvvetlerini; deniz devletleri iin deniz kuvvetlerini" esas alr. Ancak, dnya egemenliini kara glerinin salayaca grn savunur. Mackinder'e gre; Afrika bir btn olarak "dnya adasn"77 oluturur. Asya ve Avrupa ise bir btndr ve.Av d ile anlr. Akdeniz, Atlas Okyanusu'nun bir girntisidir ve "Atlantik Krfezi" diye anl te yandan Mackinder "heartland-kalpghmerkez blgesi" tanm yapmtr. Buna gre: "Dnya ya apnda bir g merkezi oluturacak ekilde kendi kendine yeter-

310 Gelecei Ynetmek

li bir blge vardr ve buras 'merkez blgesi-heartland' olarak adlandrlr." Mackinder ku gelitirerek 1919 ylnda kalpgh' yle aklayacaktr: "... an koullarnda deniz gc blgedir." Merkez blgesinin snrlarn batda Volga, douda Sibirya, gneyde Himalayalar de Buz Denizi arasnda kabul etmi, daha sonra da bu snrlar genileterek Avrupa Rusya'sm tamamn merkez blgesi iine dahil etmitir. Mackinder, dnya adasn ve merkez blgesi s anmladktan sonra aadaki Ij tanmlamay yapmtr: I I "Merkez blgesine egemen olan d men olur. Dn ya adasna egemen olan, dnyaya egemen olur." '' Mackinder teorisini zam anla gelitirmi ve Almanya hakkn1 ' da klasik hale gelen bir forml ne srmtr. Bunun e 1 merkez blgesinin Bat'ya kaym olmasdr, Bu teze gre: "Do'( ' u Avrupa'ya egemen o erkez blgesini kontrol eder; mer\ kez blgesine egemen olan dnya adasn kontrol eder; d ya adasna hkim olan dnyay kontrol eder." Mackinder, kara paralarn ve denizlerin da utar ve denizde kuvvetli devletlerle karada kuvvetli devletler arasnda temel bir fark gzetir. Hem denizde hem de karada kuvvetli olan devlet, egemen devlettir. Bu radaki koul, homojen ve yeter derecede kuvvetli bir kara parasnn rahat rahat okyanus lara erimesiy-le mmkn olur. Byle bir kara parasna sahip tek devlet Rusya'dr ve dnya enliini elde etmesine engel olunmak isteniyorsa onun ak denizlere kmasna engel olunma . Bu jeopolitik problem bugn de geerlidir. Bu nedenle kimi jeopoli-tisyene gre Mack inder'in kuram gnceldir. Mackinder merkez blgesi tanmn yaptktan sonra, dnyann geri blgelerini de, sahip olduklar zelliklere gre jeopolitik blgelere ayrmtr. Buna gre blgesini kontrol eden iki nemli kuak vardr. Bunlar; a- ya da Kenar Kuak:78 Merkez b inin evresinde, Almanya, Avusturya, Balkanlar, Trkiye, ran, Pakistan, Hindistan ve i n'i kapsayan kuak.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 311 V'

b- D Kuak ya da Adalar Kua: ngiltere, Kuzeybat Afrika, Avustralya, ABD ve Kanada'da n kuak. Bu iki kuak kademeli olarak merkez blgesini kontrol etmekte ve buralarda ol uturulacak g merkezleri, merkez blgeye egemen olabilecek gcn yaylmasn nleyebilece Mackinder'in amac, insanlk tarihini dnya organizmasnn hayatnn bir paras olarak a kinder, corafyayla politik kararlarn geliimi arasndaki ok ince ilikinin de farkndad na gre, corafi evre politika retenlerin seimlerini belirlemez; bununla birlikte hayat i olmasa bile nemli bir koullama etkisinde bulunur. Balatan doa deil insandr; ancak k ntrol, byk lde doadadr.79 kinci iddia politik gcn iinde uyguland corafi yap nemini vurgular. Mackinder, zellikle bir devletin corafi yerleiminin deien politik u gunluunun altn izdi. Bu deiimi meydana getiren balca etkenler ulam ve silah tekno de ortaya kan etkenlerdir. Mackinder fiziki corafya, modelleri ve politika tarihi a rasnda, sz edilen iki etkeni birletirerek bir sentez gelitirir ve gl bir benzetme d lanr: "Saldrgan bir kiiliin, kendisine dman olanlar bir araya getirmek anlamnda ne sosyal fonksiyonu vardr ve Avrupa da d barbarln basks altnda uygarlna ulat. r an iin Asya'y ve Asya tarihini Avrupa'dan ve Avrupa tarihinden daha nemli saymanz i stiyorum; nk Avrupa uygarl, byk oranda, Asyallarn istilasna kar verilen lik m r."6u Mackinder'in jeopolitik kurammdaki yenilik, dikkatlerin o gnk Rusya'nn strate jik neminin zerine ekilmesi ile teknolojik ilerlemenin Avrupa-Rusva ilikisini nasl et kileyeceinin aklanm olmasdr. Sz edilen teknolojik ilerleme "demiryo-lu"nun yaygmla inci Dnya Sava sonras ortaya kan siyasi harita nedeniyle dnyaya olan ilgi jeopolitik arak deer buldu denebilir. Bu balamda srekli bar kurmak ve srdrmek ynnde snrlar sorununda nem tayacak ncelikli koul ne srld. Profesr L.W. Lyde'm "Avrupa'daki M

312 Gelecei Ynetmek

Politik Snr Trleri" konulu konumasnda (1915) bunlar yle sraland:81 "Birincisi, sos mmkn olduunca corafi dzenle uyumlu olmaldr; ikincisi, yeni corafi blgelerde polit yetin uygulanmasnda yeni nfusu asimile edebilmek en n srada yer almaldr; ncs, s klarn kanlmaz olarak bir araya geldii karakteristikleri iine almaldr. Bu snrlar s rinden ve dalarn zirvelerinden gememelidir." Mackinder ise bu konumadan farkl bir yor umda bulunarak snrlarn politik bir pazarlk sreciyle belirlendiini ne srd:82 "Eski fikrinin Avrpa'dnki herhangi bir toplantda yine kendini gstereceini anlayacanz d , snrlarn eskiden olduu gibi pazarlk sreci yntemiyle belirlenecei anlamna gelir... iin bu savan sonucunun ne olabileceini dnn. Alman ulusunu yok etmeyeceksiniz. Bu i mmkn olsayd bile byle bir eyin gereklemesi istenmezdi. Alman mparatorluu''nda 61 v milyon insan var ve tahminime gre 8 ila 10 milyon Avusturyal Almcn' da bu insanlara ilave etmeniz gerekir. Avrupa'nn merkezinde bulunan, gl bir ulusal karaktere sahip 7 0 milyonluk bir ulusla uramak gerekecek, Bu ulus yine de ok kuvvetli bir g olacaktr; u yzden ideal bir harita izmenin gerekleebileceinden pheliyim. Eer bu gc zapt ede ma gelecei dnerek bu gcn kolunu kanadn krmak olacaktr." ?M

1914 Aralnda, Mackinder tarafndan yaplan bu ngri yorumlardan gelimekte olan bir j dnce belirtisi tespit edilebilir. lk unsur Alman ulusunun corafi yerleimi ve demogra ik boyutuydu."3 Birinci Dnya Sava'nda Mackinder'in dncesinin ikinci unsuru Dou Avrup a daha kk devletlerin ortaya kmasn gvence altna almann neminin altn izdi. 191 un kurulmasna yardmc oldu. Bu topluluk, Yu-gskvj-a adn alacak bir devlet dncesine ulunan bir rgtt. 1916 Eyllnde bir gazete makalesinde Srbistan'n Bosna Hersek, Sloven ve Hrvatistan' iine alacan ne srd"4 "Tm bu anlatlar Mackinder'in analizlerinin n betli olduunu gstermektedir

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 313 I

RNEK OLAY: Sovyet Rusya'nn Afganistan yenilgisi ikinci Dnya Sava galipleri iki odakl ya yarattlar. e kirdek silahlara dayal dehet dengesi, Souk Sava dnemi ola rak adland raki de olsa bir bar yaamamz sala d. Souk Sava dneminde, Kore ve Vietnam'da oldu nistan zerinde de, kenar kuak delinmeye allmtr. ' Rus ilerleme gzerghnn Pakist a belli ol mutu. Rusya, Pakistan'daki baz etnik gruplarn desteini sa lamak iin oral bir ksm genleri ve ocuklar Moskova'ya gtrerek eitmeye balamt. Sovyet Rusya'n ilgisi, Osmanl mparator' luu'nun Hint Okyanusu ve Viyana yenilgileri gibi SSCB'nin ' dalmasnn iareti olmutur. j / Afganistan yenilgisi u sonular* getirdi: a- SSCB'nin y mezlik grnts ykld, b- SSCB'nin bar propagandasnn gerisindeki gerek grnd, bir ykn al tna girdi, d- Trkler Afganistan'da savaa gnderilemeyince ' jf Ruslarn g e zorunluluu Rus halkn rahatsz etti. et 'L SSCB'deki Trk Cumhuriyetlerinde ve br cum iyetlerde yeni umutlar, yeni grler gelimeye balad, f- Sovyet sisteminin yetersizli li oldu. (S. lhan-Yeni Forum, say: 307, s. 39) I .

III- Hava Egemenlii Kuram: Bu teori genellikle kara ege menlii kuramnn kurucusu Macki nder'in kuramlarnn uygu lanmasnda hava gcnn yerini ve etkisini saptar. Hava gc teor temel tekil eden almalarn onurunu talyan Gene rali Giulio Douhef e (1869-1930; verme hakszlk olmayacaktr. f Aslnda bir topu subay olan Douhet, hava gcnn-topyekn sav anlam ve 1909 ylnda bu konudaki ilk ya ptn yaynlamtr. Bu arada hkmetin asker en bir muhtras yznden harp divanna verilip bir yl hapisle cezalandrlmas ve sonra y greve arlmas ve generallie kadar ykseltilip talyan Havack Dairesi'nin ba na ge dnceleri nedeni ile nasl bir uraa gir-

314 Gelecei Ynetmek

diini ve sonunda kazandn belirtmektedir. Douhet'in Amerikal meslekta General Willia chel'in (1879-1936) yks de hemen hemen ayndr. O da bamsz bir hava kuvveti iin gird tutumu sonunda tugeneral iken harp divan karar ile rtbesinin be yl sre ile geri al ezasna arptrlm, istifa etmi ve mrn bir dnce adam olarak tamamlamtr.'5 kin a gcne" dayanan yeni bir egemenlik kavram hzla gelimeye, balam tr. Buna gre, "hav aha nceleri devletlerin gvenlikleri, deniz, da, l... gibi" engellerin etkisini deiti ir. Mackinder'in merkez blgesine dayanan kara gcnn, deniz gcnn direkt etkisinden kor u olabilme olasln bu blgenin tavann amak suretiyle yok etmitir. Yine hava gc, eket kolaylndan daha fazla bir serbestlie ve onun ulaamayaca noktalara erimek gibi e sahiptir. Bylece hava gc ve onun amac olan hava egemenlii, jeopolitik teoriler aras da yer almaya balamtr. Souk Sava boyunca, "stratejik" hava gc Bat savunma dnces e, yalnzca kt'alar arasnda uabilen bombardman uaklarn ve nkleer silahlan akla geti lnda "stratejik" hava gc nkleer caydrcln nemli bir paras olarak grlyordu ve n kzgnlk nnda kullanlmamas olduu dnlyordu. "Stratejik" hava gc dndaki hav anlalyor- 'sava alan" veya "taktiksel" hava gc snfna sokuldu ve bu hava gcnn t etlerin mtereken kullanld kara operasyonlarnda zrhl ve mekanize piyade birliklerin klemek olarak grld. Konvansiyonel hava gcnn kuvvetlerin mtereken kullanld bir s vetlerinden bamsz olarak stratejik sonular retme potansiyeli, savunma uzmanlar bir ya a dursun, havaclar tarafndan bile pek fazla dikkate alnmad.86 Mackinder'in dnce tarz alan Hava Albay Harry A. Sachaklian, "Hava kuvveti, yer tekilatna bal ise, deniz kuv -

Tarihin ve Corafyama Farkndn Olmak 315

veti iin de ayn ey sylenebilir," demitir. Bu uzman, insann bir kara yarat olduunu sonsuz bir ekilde kalamayaca gibi, denizde de sonsuz bir ekilde dolaamayacan hatrl haklian'a gre, "eer merkez blgesinin dayand temel, kara ile deniz kuvveti arasndaki ele ise bu kuvvetlerden birisi ile ayn nitelikte olan bir nc kuvvetin, hava kuvvetini n gz nne alnmamas iin hibir makul neden yoktur."87 Mackinder'in teorisine gre SSCB, kez blgesi" olarak tanmlanan lkenin egemenidir. kinci Dnya Sava'ndan sonra en byk vleti olarak haritada yerini alan SSCB, Dou Avrupa'ya egemen olduu gibi, sahip old uu kara kuvveti de tm Avrupa'nn toplamndan fazlayd. te yandan br lkelerin donanmal angi bir durumda SSCB'ye mdahalesi de sz konusu deildi. Bu koullar altnda Sachaklian' a gre SSCB'nin bir tehdit olmaktan karlmasnn yolu, daha dorusu "dnya adasna" egeme eyecek g, "kart stratejik hava kuvvetidir." Hava Albay Harry Sachaklian'n grne g vvetinin n plana k savunma politikasnda taktik deil stratejik deiiklik meydana ge u deiiklik Bat memleketlerinin gvenliinin tek mit kaynan oluturmutur. Bilindii ejimi yklmadan nce Rusya dnya adasna hkimdi, kinci Dnya Sava'ndan sonra yapt g Avrupa'ya hkim duruma gelmiti. Rusya'nn kara kuvveti tm Avrupa devletlerinin kara ku vvetinden fazla idi. Batllarn deniz kuvveti de kendisinin kaynaklar ve sanayi gcne, b nlarn corafi mevki dolaysyla etki yapacak durumda deildi. O halde Rusya'y dnya adas sonrasnda Dnya'ya hkim olmaktan alkoyan nedir? Bu, Amerikan stratejik hava kuvvetid ir.88 1980'lerin sonlarnda baz havaclarn, geen on yldaki teknolojik eilimlerin, mt vvetlerin sava alanndaki hedeflerini, konvansiyonel hava gcnn dorudan gerekletirme einde nitelik asndan bir gelime salayabileceini fark etmesiyle bu durum deimeye ba ark edii bu-

316 Gelecei Ynetmek

yk lde tasdik edercesine, 1991'deki Krfez Sava'nda mttefiklerin Irak'a dzenledii kt, Vietnam'dan sonra, hava silahnn ldrclnde ve etkinliinde adeta bir dnm o rekt"nn ilk gecesinde mttefiklerin Irak zerinde hava kontroln abucak ele geirmesi nemlisi, bu kontroln ardndan mttefik hava unsurlarnn, ittifakn, belirlenen kara hed erine hzla ulamasna imkn tanmak suretiyle baard eyler birok kiiye gre hava gc mna geliyordu. Savatan hemen sonraki dnemde hkim olan dnce, ki bu dnce sadece hav da grlmyordu, kara harektnda bylesine artc biimde kolay bir zaferin kazanlmas gcnn byk pay olduuydu. Tabiatyla, birok gzlemci, Irak'n malup edilmesinde mtte unsurlarnn btnnn nemli rol oynadn kabul ederek aceleci davranm oldu. Bununla Hava Kuvvetleri'nden emekli Korgeneral Tony Mason, hkim olan gr u ifadesiyle zetledi Krfez Sava'nda 20. yzyl hava gcnn en stn rnei grld." u an olduu gibi o zam amayan tek nokta, bir ABD Hava Kuvvetleri hava gc kuramcsnn ifadesiyle acaba "l Frt gelecekteki birok savan ynetiminde kkten bir deiim olacan ve asker operasyonlar eni bir dnce tarzna ihtiya duyulacan" gstererek sadece hava gcnn olgunlamasn va gcnn hkimiyetini ve yeni bir sava modelini mi" simgeliyordu?8' Byk birlikler ve i l hatlarnn yaratt hantall bir lde azaltan iki eilim, son yllarda helikopterli gnlamas ve eski byk tmenlerin daha kk olan tugay byklndeki birliklere dnt harebe aralar, kara kuvvetleri havaclnn ayr bir bran olarak gelimesi, hava kuvvet ynl grevleri yapabilecek duruma gelmesi ve zellikle de muharip helikopterlerin gelim esi, teknolojinin sava zerinde meydana getirdii son byk devrimin temelini oluturmutu Bu, kinci Dnya Sava'nda ilk rnekleri grlen bir eilimin devam olarak "Kar*

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmnk 317

Hava Savalar" ve ilgili doktrinlerdir. Geri, henz bu ok varlkl ordularn temel doktr labilmektedir ama gnmzn alm budur. Svarinin eskiden yapt kanat harekt artk u e havadan, nc boyuttan yaplmaktadr. Paratler kinci Dnya Sava, helikopterli bi erden beri sava alanlarnn bir paras olmutur.90 Tm bunlarn yan sra unutulmamaldr gili en genel tarihsel eilimlerden birisi de, her silaha kar onun etkisini azaltaca k kart silahlarn yaplmas ya da kart nlemlerin alnmasdr. Zrh delici mermiler ile asndaki bitmeyen mcadele, bunun iyi bir rneidir. Ayn olay imdi brlerinin yan sra, a sava ve elektronik sava alanlarnda var gcyle srmektedir.91 Silah sistemleri arasn k ynl ve karlkl yana bir rnek de, uaksavar alannda verilebilir. Bunlarn etkinli kar elektronik sistemlerini bozacak aygtlar gelitirilmi ve sistemlerle kar sistemler asnda bitmeyen bir yar balamtr. Elektronik sava, zel bir dal olarak ortaya km yerini oktan almtr. Ksacas, amzdaki savalar "sistemler" savadr. Jeopolitikil ramn, kara egemenlii kuramndan yola karak aklamlardr. Buna gre: "Merkez blgesi egemen olan Dou Avrupa'y da kontrol eder; merkez blgesine egemen olan, eer hava kuvv etleri ile durdurulamazsa dnya adasn kontrol eder. Dnya adasna hkim olan dnyay kont debilir, Fakat bunun iin hava kuvveti stnlne de sahip olunmas gerekir."92 Buradan ha kuvveti stnlnn her ey demek olduu sonucu karlmamaldr. "Aksine, gelecekte, mt en bir komutam snayabilecek muhtemel koullar yelpazesi o kadar ok eitlilik gsteriyor i, hi kimse kesin olarak her zaman iin herhangi bir g unsurunun tek bana, geni kapsa ir biimde egemen olacan syleyemez. Hi kuku yok ki, hava sava aralarndaki son gel g unsurlarna kyasla hava silahnn nispi etki gcn olduka fazla

318 Gelecei Ynetmek

artrd. Bununla birlikte hava gc asla, bir saha komutannn karlaabilecei, akla gele er meydan okumaya cevap veren, her yerde ve her zaman kullanlabilecek bir ara hali ne gelmedi."93 nk, uaklar, hl yer komuta merkezine baldr, yk tama kapasiteleri gre daha azdr. Ancak kara ve deniz kuvvetleriyle desteklenen hava kuvveti Krfez Kri zi'nde de grld gibi nemli bir stratejik silahtr. [Eer ABD ran'a harekt yapacaksa etinden yine stratejik bir silah olarak yararlanacaktr. Ocak 2006] Klasik jeopoli tiin etki alann d uzaya kadar geniletmeye alan baz yazarlar buna "astropolitik" a dir: "ayet Dnya ve atmosferi iin gelitirilen jeopolitik kuram d uzaya aktarlabilirse uramn temel konseptlerinin ve holistik yapsnn faydas ve deeri geerliliini korur ve r bir grup gzden geirilmi ya da yeni-klasik jeopolitik nermeye uygun olur. Bu adan ba dnda uzay teknolojisinin devreye girmesi jeopolitik kuramn devam eden geliim srecinde i en son yeniliktir."94 Henz uzay jeopolitii kuram/kuramlar yaratlmamtr. Bu kuram y bir olaslkla deniz egemenlik kuram "ieriinde" olacaktr. Alvin ve Heidi Toffler "21. yln afanda Sava ve Sava Kart Mcadele"95 adl yaptlarnda, "Uzay Savalar" bal itik kuramlar deitirdiklerini analiz etmektedirler. Bugn, en ileri olanlar dahil, hib r lke uzay iin uzun vadeli, kapsaml bir asker strateji gelitirememitir. John Collins, Dnya-Ay sistemini asker koullar iinde inceledii, ok nemli, ama pek az bilinen bir ar snda bu noktay dile getirmektedir. ABD Kongresi tarafndan sipari edilen ve "Asker Uza y Gleri: nmzdeki 50 Yl" adn tayan bu kitabn ok byk dikkatle okunmas gerekiyo si'nde st dzey analizci olan Collins, yzyln banda Dou Orta Avrupa ile Rusya'nn kr albini" oluturduu kuramm gelitiren jeopolitiki

Tarihin ve Corafyann farknda Olmak 319

Halford J. Mackinder'e (1S61-1947) atf yapmaktadr. Daha nce ilgili balk altmda okduum z bu kurama gre Afrika ile Avrasya'nn geri kalan blm sadece "Dnya Adas"dr. Mackinde tekrarlanan kural formle etmitir: - Dou Avrupa'ya hkmeden Kalbe hkmeder. - Kalbe hkm n Dnya Adas'na hkmeder. - Dnya Adas'na hkmeden Dnya'ya hkmeder. Aradan yz yl get e uzay gleri yzyln bandaki jeopolitik varsaymlar geersiz kld iin Mackinder'i alnmamaktadr. Ancak Collins, Mackinder'le bir paralellik kurmaktadr: "evremizi saran uzay, Dnya'y seksen bin kilometre bir ykseklie kadar sarar" ve Collins 21. yzyln or arnda, asker hkimiyetin anahtarnn bu olacan ileri srmektedir. - Yerkresini saran, eden, Dnya gezegenine hkmeder. - Ay'a hkmeden dnyay evreleyen uzaya hkmeder. - L4 ve 'e egemen olan Dnya-Ay sistemine hkmeder. - L4 ve L5, Ay denge noktalardr, uzayda Ay 'n ve yeryznn yerekiminin eit olduu noktalar. Kuramsal olarak, oraya yerletirilecek r sler fazla bir yakt gerektirmeden ok uzun sreler orada kalabilirler. Bunlar yarnn y savalar iin "yksek tepeler" kesiti olabilirler. Toffler ifti gemie gnderme yap bunlar kurgubilim kokmaktaysa da, tank sava ya da hava gc hakkndaki ilk varsaymlarn le olduu unutulmamaldr," diyerek, doru bir saptama yapmaktadrlar. yle grnyor ki Ma 'in kuramndan ve ona gnderme yaplmasndan kolayca vazgeilemeyecek. Yalnzca Collins de bakalar da, rnein Dolman da Mackinder'in bir nceki sayda yazlm olan nl vecizesin arak kendi tezini savunmaktadr. Astropolitik, Mackinder'in izinden giderek, d uzayn jeopolitik blgelerinin snrlarnn izilmesiyle balar (ekil'e baknz). Tpk kalpghn ak potansiyeli de o

320 Gelecei Ynetmek

kadar muazzamdr ki, uzayn kontroln bilfiil ele geiren devlet, dnyadaki btn hkmetl tik, asker ve ekonomik kaderlerini tayin edebilir. Mesela Ay, alminyum, titanyum, demir, kalsiyum ve silikon asndan zengindir. Titanyum ve alminyum "genellikle Dnya'da saflatnlmayan maden cevherlerinde bulunurlar ve bunlar karmak iin yeni yntemler ger cektir". htiya duyulan, etkili ve ucuz bir enerji kayna olan Gne l gerilim hcrele iin silikon gereklidir. Ay topra stlarak koloniler iin yakt ve bol bol oksijen ka Suyun, kuyrukluyldzlarn arpmas sonucunda ortaya kan kraterlerin srekli olarak glge n ksmlarnda toplanabilecei tahmin edilmektedir. Gnmz teknolojisi gz nnde tutulurs ine benzer olan bu kaynaklardan imdiden yararlanlabilir. Asteroitlerin, gezegenler in ve uydularnn, kuyrukluyldzlarn, meteorlarn ve' Gne'in sahip olduu potansiyel - sadece haya! edilebilir.96 ekil:

Uzayn Drt Blgesi zmleme, C.S. Gray-G.Sloan, jeopolitik, Strnteji ve Corafya (iinde) 23. Kaynak: Everett C.Dolman, Uzay anda Jeostrateji: Asttopolitik Bir

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 321

Hava boyutunun atmosferin dndaki alana, uzaya kadar genilemesi ise yine son onyllarm bir gelimesidir. Uzay gerek gzlem, haberleme ve istihbarat gerekse de anti-balistik sistemlerin yerletirilmesine ynelik olarak kullanlmaktadr. Bunlar kukusuz ki son der ece pahal sistemlerdir ve ABD ile giritii silahlanma yar SSCB'nin kndeki en nem Gnmzde, endstri bakmndan gelimi olan devletlerin hepsi asker uzay gcn ulusal g noktas olarak gryorlar ve asker uzay programlarna kar oktan beri var olan itirazlar enara atp hevesli bir ekilde kendi uzay altyaplarn kurmaya alyorlar. Gelecekteki s uzay destei sonucu belirleyen faktr olacaktr. Uzay teknolojisinin modern sava alannd aki neminin artmasndan dolay uzaya hkim olmak giderek hayati bir nem kazanyor. Bugn y operasyonlarnn jeo/astropolitik gereksinimleri Dnya ve Ay evresindeki uzay rgtlerin en yeryznde s kurma koullarna kadar ok ayrntl olarak tartlmaktadr.97 Bugn by bir baka alan da C3I, yani komuta kontrol, haberleme ve istihbarat alanlardr. Bunlar daha geni ekilde EWC3M (elektronik sava, komuta, kontrol, haberleme ve kar nlem) ba da ele alnmaktadr. Muharebe alanlarnn ve geri blgelerin gndz ve gece, insanl ve in hava aralaryla elektronik-optik gzetim altnda tutulmas modern savan olmazsa olmaz ko rndan biri haline gelmitir. Modern ordu, bunlarn yan sra gece savalarn da etkinlikl mak zorundadr. Ancak teknolojideki btn bu gelimelere ramen ada birok ordunun sahra tnameleri u szlere yer vermektedir: "Bir savan gidiatm belirleyen en temel faktrler fya ve hava koullardr." IV. Hayat Alan Kuram: "Alman kuramcs Ratzel'in (18441904") o ya att 'Devlet i Alan' dncesi, devleti canl bir organizmaya benzetir. nsan bunun erici unsurudur. nsan doaya dinamizm katar ve doay mekn (lke) haline getirir. Bu kura Birinci Dnya Sava'ndan sonra Mnih ni-versitesi'nde Corafyasal Bilimler profesr Alm neral Kari Haushofer (1869-1946) tarafndan ele alnm ve 'Devlet

322 Gelecei Ynetmek

in Hayat Alaru' biiminde deitirilmitir. Buna gre, hayat alanna sahip olup onu geni rgtlenme, komuta ve ynetim gc stn olan insan topluluklarnn doal hakkdr. Hausho a Hitler ile ibirlii yapm ve onun kuramlar Nasyonal Sosyalist ya da ksa ad ile NAZ ininin corafyasal ynn oluturmutur. Bugn, bu kuramn uygulaycs olarak, Frat ve Ni a kutsal Yahudi lkesini kurmak amacyla savaan srail devletini grebiliriz. Bunun NAZ'l rden en acmasz zulm gren bir soy tarafndan uygulanmas da amzn en byk elikile e yandan, daha nce de olduu gibi byk meydan savalarnda baarl olmak iin btn g r ekilde bir araya getirilmesi gereksinimi devam etmekle birlikte gnmzde yeni hava v e uzay imknlar, mterek kuvvetleri yneten komutanlarn organize olmu dman kuvvetleri erasyonlar, imdiye kadar olduundan ok daha abuk ve etkin olarak yrtmelerine izin ver r. Gerektii gibi kullanlmas halinde bu imknlar, byk savalarda komutanlara dman kar tleriyle uzak mesafeden deta bir dokunulmazlk iinde- atmaya girip bu kuvvetleri etkis z hale getirme olana sunar ve bu suretle, zayflatlmam dman kara kuvvetleriyle doru girmek zorunda kalacak dost birliklerin karlaacaklar tehlikeyi ve bylece bu birlikle rin yksek zayiat verme riskini azaltarak stratejik sonular elde edilmesini mmkn klar. Byle bir stratejik hava harekt, 20. yzyln balarnda hava gcyle ilgili ngrlerde t ettii gibi abuk ve kolay bir zafer getirmeyecektir. Bununla birlikte bir gzlemcin in ifadesiyle byle bir harekt "bir eksikle srdrlen bir savatan daha abuk ve daha kol bir zafer getirecektir." V. Saul B. Cohen'in Jeostratejik ve Jeopolitik Alanlar Kuram: "Bu teori baz dzeltmelerle ada gre temel oluturabilir ve zellikle, ulusl g ve kuvvetlerin hl hak ve adaletin nnde gittiinin gereki bir grnmn yanstab ratejik alanlar arasnda, 'kilit ve tampon', olarak deerlendirilen blgeler, byk g mer leri-

1 I i Tarikin ve Corafyann Farknda Olmak 323

nin yaylma ve yaylmaya kar koyma hareketlerinde bulunan lkelerin pek ounda silahlar rdr susmamaktadr. 'Kilit ve tampon'lardaki en gl devlet olan Trkiye'nin bile, 12 Ey\ 1980'den nceki yllarda i savan eiine trmanan olaylara sahne olmas bunun kantdr de, ayn corafi yaps nedeniyle i gvenlik tehdidi altndadr, VI. Kuramlarn Uygulanmas Olaylar: Teoriler, ortaya konduklar tarihteki ve bugnk dnya siyasi yapsna uygunluk g rdikleri iin nem tayorlar. lerde bugnk dnya gleri ve dnya g merkezleri el ve y nde, bu teorilere gre deil, tarihte teekkl edecek olan ev- > rensel glere ve bu g eekkl ettii corafyann konumuna gre dnce retilecektir.101 Jeopolitik inceleme, d plan ve jeopolitik verilere dayanan bir gerei arama ilemidir. Byle bir dnce ortamn em ortamna geiin yolunu belirler. Bu nedenle, jeopolitik inceleme iin daha nce gerekl irilmi olan politika uygulamalar byk rnek deeri tarlar.1"2 Olaylarn nedenleri ile larn gelimelerinde etkili olan unsurlarn birbirleri ile olan ilikilerini teorilerde bulabilmekteyiz.103 Jeopolitik teorilerin siyasi dnce ve tartma gndeminde smrgeci y , emperyalizmin dorua yaklat yllar dan balayarak Batl glerin gaspetciklerini kor re el glerine layk oranda pay almak emeliyle dnyay yeniden blmek iin, iki byk bo uklar zaman di liminde yer almas, itibar kazanmas nedensiz deildir.10,1 Jeopolitisye nler teorilerini, gr ve iddialarn, byk lde siyasi ve asker tarihin tahlilinden kte yorumlarna, nerilerine, telkinlerine, ilgili bulunduklar toplumlarn emellerine, zihniyetlerine hakllk kazandrma heves ve tutkular da karm, hkmleri bir lde ide k bir ierie brnmtr.105 Jeopolitik kuramlarn uygulanmasna ilk rneimiz nl Romal ava prensipleri. ' ' ' ' " '/ it ^,; inceleme ll t '<i * ' f/ s^ ' \ '

324 Gelecei Ynetmek

RNEK OLAY 1: Sezar'dan Etkilenen Napolyon Modern stratejinin tarih sahnesinde Nap olyon savalaryla ktna inanlr. Ancak bu dnce doru deildir.106 Napol yon saval alarnn bir kopyasdr. Her iki komutann savalar incelenecek olursa, birbirinin ayn o Napolyon'un Avrupa savalar ortala dehet ve kor ku vermitir. Napolyon'un savalarn y , Sezar'n savalarn yapt corafyadr. Corafya deiip sava Rus top raklarna intika eti bilmeyen muzaffer Na polyon ordular yenilgiye uramtr. kinci Dnya Sava'nda yeni ye dnlen Alman ordularn da ayn corafya yenilgiye uratmtr. Grlyor ki, corafy bile yenebilmektedir. Bu hususun deniz savalarn da da rnekleri oktur. ngilizler yzyl ca dnya egemenlii ni corafyay iyi kullanarak srdrebilmilerdir, rnein; S vey ve C zlarn tutarak Akdeniz'e egemen ol mular ve bu egemenliklerini srdrebilmilerdir. Napol on, Sezar'n kitaplarn okumutur ve onu iyi tanmaktadr. Sainte Helene Adas'nda srgnd yaveri General Montholon'a ! yazdrd yazlar arasnda bulunan aadaki szleri, Sezar' konusunda ne denli derin bilgiye sahip olduunu gstermektedir: "... Ne sr'at! Ne ati klik! Ne cr'et! Adriyatik Denizi'ni gemek, rakibini Yunanistan topraklarnda kovalam ak iin gerekli olan gemiler hazrlanrken o, Alp dalarn, Pirenekr'i at. Ancak kendi k sna (gvenliine) yetecek 900 athnn bamda Katalonya'y geti. Larida nne vararak Afrik mutasndaki Pompe lejyonla'* rm yenilgiye uratt. Sezar'n -prensipleri Byk skender ve al'inkilerle ayn olmutur. Kuvvetlerini bir arada tutmak hibir yer de kolay krlp delin cek kk bir nokta brakmamak, nemli noktala' ra abuk varmak, maneviyatlara ilham ettii rkuya, silahlarn hretine dayanmak, ayn zamanda balaklarnn ballm ve hkm alt atini salayacak aralar ihmal etmemek." evreye salman korku, silah ve ordularnn hret ullaf narak ikinci Dnya Sava'nda Hitler, tek kurun atmadan ekoslovakya ve Avusturya'y teslim alabilmiti.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 325

Stratejinin ok nemli faktrlerinden bir bakamm da moral olduunu bu rnekler bize ak gstermektedir. Napolyon'un, Sezar'n Galya savalar hakknda da daha pak ok szleri vard ezar'n savalarnda kulland strateji ve kt mandan ola rak zellikleri aada ayrntl n, Nap alyon'un Se zar hakkndaki dncelerinin devamnda fayda grememitir. % Sezar'n s jisini ve komutanlk zelliklerini anlamak, mo dern strateji, ada komutan ve Napolyon'u anlamak anlam na gelir. Bu bakmdan ok nem kazanr. Bir baka nemi de, aradan 2000 yl lmasna karn, o zaman kullanlan ^ prensiplerin bugn de geerli olmalar, stratejinin sa temel\ lere dayanan bir bilim olduunu kantlamasdr. 1) Sezar birletirerek tandr. kor ve tehlike bilmeyen, cesareti akl ve mantkla kullanabilen, ihtiyat elden brakmayan b ir komu JJ "i

2) Komutan olarak stnln, gvenirliliini, her kmaza bir zm bulur ! inancn maiy rna) veren ve kabul ettiren bir komutandr. 3) Sezar vmede cmert, azarlamada yumuak, k orkaklk, ' kama ve isyanda acmasz, erlerini, subaylarn kendisinden fazla dnen, onl tlarn olabildiince koruyan, karlkl anlay, gven, inan zerine kurulmu bir disipl ip tkendii bir anda maneviyatn nasl korunaca ve utkunun nasl elde edileceini bilen ran bir komutandr. 4) ok iyi donatlm, eitilmi, komutann ne yapmak istediini hemen ve yapan, cesur ve azimli bir ordu kurmutur. 5) Harektta istihbarata ok nem veren, doruluu kant[s lanm, teki bilgilerle karlatrlm, akl ve mantk szgecinden ge bildiince yararlanan bir kiidir. 6) Hzl karar, hemen hareket, umulmadk bir yerde ve z af manda dman ordularnn karsna karak onlar akna evirmek, panie uratarak ka koullarda savamaya zorunlu brakmak zelliklerine sahiptir. 7) Seri manevra ve hareket lerle inisiyatifi daima elde tututur. 8) Hareket kabiliyetini, hzn, mukavemet ve tah rip gcn daima yksek tutmutur.

326 Gelecei Ynetmek

9) Corafya ve tahkimattan olabildiince yararlanp dman glerini ypratarak, denge ve 0) Taarruz ve savunma1"7 prensiplerini, kar gleri, zaman ve corafi yapy dikkate alar yerinde ve zamanmda kullanmtr. 11) kmal konusuna ok nem vermi, gl, becerikli ve oullar yaratarak sistem kurmutur. mparator Sezar bu zelliklerini kullanarak, 15.000^2 0.000 kii ile, 250.000-300.000 kiilik ordular yenmeyi baarmtr. RNEK OLAY 2: Almanya Dnya Sava'm Kazanabilir miydi? General Suat lhan bu soruyu "Jeopolitik Duyarllk" adl aptnda analiz etmektedir.109 Jeopolitik teoriler kinci Dnya Sava iinde ve kinci Dn dan sonra uygulanm ve politikalar etkilemitir. Birinci ve kinci Dnya savalar, Paris in-Varova-Moskova ana mihverinde olmutur. Bu mihver "kara hkimiyet teorisinin" gene l harekt mihveridir. Smrgeler edinmek amacyla Birinci Dnya Savam balatan Almanya, a Savamda bin yllk gelecei garanti edecek dnya hkimiyetini ama edinmitir. Dnya eg konusu olunca, jeopolitik teoriler, daha fazla nem kazanrlar. Nitekim Alman jeopol itikileri Haushofer ve Rosenberg, kara hkimiyet teorisinin byk lde etkisinde kalml r iki dnr arasndaki fark, nce Dou'ya (Rusya'ya) ya da nce Bat'ya (Fransa'ya) taarr noktasndadr. Gerekte nce Fransa'ya m, yoksa nce Rusya'ya m taarruz etmenin uygun ol artmas yaplmadan, jeopolitik aratrma ile, byle bir savan alp almamas, balat nt aramak gerekirdi. Sava alacaksa harektn ana mihveri jeopolitik teoriler dikkate al rak belirtilebilirdi. kinci Dnya Sava srasndaki uygulamada ise btnlk yoktur. nce taarruz edilmi, ngiltere geride tehlikeli bir g olarak braklarak daha sonra Rusya'ya taarruz edilmitir. Alman asker stratejilerinin korktuklar, ekindikleri so-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 327

nu gereklemi ve iki, hatta cephede muharebe etmek zorunda kalmlardr. Asl nemlis iyet teorisinin gerei olarak, harekt ParisLondra-Berlin-Varova-Moskova mihverinde tu tmak, yrtmek gerekirken, bu mihverle birlikte kenar kuak zerine, Bal-kanlar'a ve Kuz ey Afrika'ya ynelmilerdir. Hitler ana mihver zerindeki harekttan ayrd gc kenar ku tmitir. Bar dnemindeki jeopolitik almalarda, teorilerin ilkelerinin benimsenmesine, tmalarda dorulara ulalmasna karlk, uygulamada farkl yol izlendii grlmektedir. o gnn artlarna dayal kuvvetli nedenleri olabilir. Fakat jeopolitik teorileri asndan kova ynnde harekt yaplrken ayn zamanda Kuzey Afrika'da harekt yaplmas karma bir uy iki jeopolitik teoriyi, kara hkimiyet teorisi ile kenar kuak teorisini ayn zamanda uygulama grnm vermektedir. Stratejide bunun ad kuvvet ounluunun bulunmas gereken n ayrlmas, kuvvet tasarrufu kuvvet ounluu (sklet merkezi) ilkelerine aykr davrant miyet teorisi ile kenar kuak teorisini ayn zamanda uygulama, jeopolitik bir hata, jeopolitik yanlgdr. Bunun bir hata olduunu Hitler de kabul etmi ve "Moskova'y Mussoli i kurtard," demitir. Almanya byle bir hata yapmasayd, sava kazanabilir miydi? Bu soru un yant byk olaslkla "hayr" olacaktr. Almanya, savan banda byk muharebe gc indeydi. teki btn jeopolitik unsurlar Almanya'nn aleyhindedir. Japonya'nn ABD ile bal tt mcadelede de jeopolitik unsurlar btn ile ve bir btnlk ierisinde dikkate alnm corafi yap (alan, btnlk, arz zerindeki yer, zellik),, ekonomik g, sosyal g, ve p balaklara bir stnl yoktu. Btn savalar bir noktadan itibaren nefes ve g meseles inin ve jeopolitiin zaman unsuru almaya ve etkili olmaya balar. Balaklarn ekonomik l, politik potansiyel gler yararna alarak deerlenmeye balamtr. Jeopolitik unsurl Yalnz tek bir g, rnek olarak yalnz asker g byk ve uzun sreli mcadelede yeterli

328 Gelecei' Ynetmek

RNEK OLAY 3: Donanmalarn Demokrasiyi Tehdit Etmeyilerinin Nedenleri Leslie Lipson " Demokratik Uygarlk" adl yaptnda jeopolitik kuramlar analiz ederken, kara ve deniz sil ahl glerinin demokrasiyi tehdit olaslklarna ilgin bir yaklamda bulunmu. Karada g a, Almanya'nn ve Rusya'nn siyasetini ne lde ekillen dirdiyse, denizin salad gven merikan geleneinin ekillenmesinde ayn lde etkili olmutur. ngiltere'de ve Birleik D r'de demokrasinin baars, her iki lkenin de, yirminci yzyl ncesinde, savunmalar iin n ok denize dayandklar gereine ayn lde borluduT. Her iki rnekte de, tarih, deniz le demokrasinin birlikte yer aldklarn kantlamtr. Bu konudaki baz kantlar ve bu so aan koullar gzden geirelim. Churchill kendi ulusu adma konuarak yle demitir: "Avru ak deniz arasnda bir seim yapmak zorunda kaldmzda, her zaman ak denizi seeceiz. den yaklak yz elli yl nce] 1866 ylnda parlamenter kanat zaferi kazannca,.meclis ken zginlerini kendi eline ald ve srekli silah altnda bulunan bir ordudan gelecek tehli kelere kar etkin (yasal, mali ve kurumsal) nlemler ald. O gnden sonra, kara kuvvetler i, ieride gl olmann bir arac olarak grlmemeye baland. Bu arada, okyanus ann a ilizler, adada yaamalarnn salad elverili konumu kullanarak dikkatlerini denize yne . On altnc yzyla kadar balca asker gleri kara kuvvetleri idi. Deniz zerindeki ege ini, hem savunmalar, hem de ordularnn Fransa'ya tanmas ve hazrlkl bulundurulmas i rd. Fakat on yedinci yzyldan balayarak, ngilizler Avrupa'ya srtlarn evirdiler ve onanmasna kar kazandklar zaferin verdii cesaretle baka ktalara kadar giderek oralar tihler yapt-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olrmk 329

lar, smrgeler edindiler. Artk denizler zerinde sahip olduklar g, hesaplamalarnda n er alyordu. Donanmalarnn salad gvenlik sayesinde ngilizler, gl bir imparatorlu ticarete kavutular. Ordular, gemiler zerinde uzak yerlere gnderilebilmekte ve oral ardaki etkinlikleri Westminster'daki hkmeti ya da ngiliz halknn zgrlklerini hibir ye atmamaktayd. Perikles dnemindeki Atina gibi. Victoria dnemindeki ngiltere, baarnn lihli reetesini bulmutu: lke iinde parlamentarizm, darda ise emperyalizm. Paradoksal r ekilde lke, tam daha emperyalist hale geldii srada daha demokratiklemekteydi. Muhaf azakrlar bunlardan biriyle vnrken, liberaller bryle vnebilirdi; demokrasi, baars gl olmaya borluydu. dealistler ve "kk ngiltere' ci"ler, lke iinde tutarszl k ngilizler I. Dnya Sava'nm sonrasma kadar bu ikisi arasnda bir seim yapmak zorunda ka mamlard. Bu arada, halkn duygularmda donanma, ordunun hibir zaman -<, edi-. nemedii r saygnlk edinmiti. Gnmzde bile asker kuvvet arasndan ikisinin resmi ad Kraliye e Kraliyet Hava Kuvvetleri iken, ncsnn ad sadece Ordu'dur ve ngiliz savalar ara eni ve Trafalgar Meydan'ndaki heykeli ile lmszle ulam olan, bir amiraldir. Ayn k Devletler'de de demokrasinin gelime si denizin salad yararlara ok ey borludur. Ba va bile, okyanusun, byklnn smrgecilere salad yarar olmasayd, kazanlamazd. anusla rnn Anayasa'nm iki kanlmaz gvencesi olduunu ne sr mek de bir hayal rn sa okyanusun salad ^ gvenlik, Amerika'ya g edenlerin abalarn bu ktann kay naklarn usuna younlatrmalarna olanak verdi. stelik, 1818 ylndan sonra ngiltere ile olan ili n dzelmesi her iki lkenin de istihkmlarndan vazgeip ABD Kanada snrndan garnizonlar larn ve bylece bu ortak snrn yalnzca karlkl gvene dayanarak savunmasz

330 Gelecei Ynetmek

braklmasn salad. Kzlderililer, batya g edenler iin bir rahatszlk esiydi, am kimseye ciddi bir engel oluturmuyorlard. spanya Florida'y, Fransa da Louisiana'y dene timinde tutmay srdrm olsayd veya Meksika gneybat ve Kaliforniya'y elinde tutacak k mi olsayd Birleik Devletler tarihi ok farkl bir ynde geliebilirdi. Her eyden nce, uyu silah altnda bulundurmak zorunlu olurdu. Oysa durum yle idi ki, Birleik Devletl er tam bir yzyl boyunca ok az bir kara gcyle ve yalnz gerektiinde ordularn kuruver uyla genilemesini srdrebildi. Gerekten bamszln kazanlmas ile Birinci Dnya Sava sndaki dnemde, bu lke yalnzca bir kez varln tehdit eder nitelikte bir atmaya sah bu da bir i savat. Buraya kadar her ey ak olsa gerektir. Her ne ise, antik siyasetin e drt byk ada devletin [Almanya, Fransa, ngiltere, ABD] gzden geirilmesi, denizde emokrasi ile uyumlu olduu, karada gl olmann ise byle olmad yolundaki sav kuvvetle ektedir. Fakat btn tmevarml genellemeler gibi, bu da biraz daha ird elenmeyi gerektir mektedir. Savda baz belirsizlikler olduu gibi, baz zel durumlar ve dikkate alnmas ger ken bir istisna vardr. lk olarak, neyin sylenip neyin sylenmedii konusunda yanl anla lemek gerekir. Baz baarl demokrasilerin byk deniz gcne sahip olduklarnn ve baz b ahip lkelerin de demokratik olduklarnn ne srlmesi dorudur. Fakat byk deniz gcne erin demokratik bir biimde ynetilmi olduklarn sylemek yanl olacaktr. Denizde gl emokrasi st ste dmlerdir; hep bir arada gitmi deillerdir. Bu noktaya kant olarak, Kor in t ve Kartaca, ortaalarda Venedik, on altnc yzylda da Japonya gibi rnekleri h amak yeterlidir. Bu rnekler, byk deniz gcne sahip olduklar halde, ieride tccar olig i tarafndan veya bir kral ile feodal aristokrasiler tarafndan ynetilmi lkelerin olduu u ortaya koymakta1,11

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 331

dr. Karada gl olma ile denizde gl olmann siyasal sonular arasndaki fark, basite si demokrasiye her zaman engel olmutur, ikincisi ise demokrasiye ya da onun tersi ne olanak verebilmektedir. kinci olarak, deniz gcnn koruyucu kanad altnda gelien dem asiler, ayn deniz gcn bir imparatorluk elde etmek iin kullanmaktan ekinmemilerdir, k u da doal olarak, imparatorluun ierdii halklara demokrasinin tannmamas demektir. Atin llarn emperyalizm maceras, demokrasi deneyleri ile ayn zamanda yer almt. Kleon dinle ilerini artm olsa da, Meclis'te syledii ey ac gerei dile getirmekteydi: "zerind ranlktr." Atinallar, kazanlarn koruma abas iinde, yaylmalarn arya gtrdler ikte demokrasiyi de yitirdiler. Smrge sistemlerini on -altnc ile on dokuzuncu yzyllar arasnda kuran, Avrupa'nn Atlantik kysndaki devletleri, bu sreci demokrasiye doru bir rime girmeden ok nce demokratik devrimlerini tamamlam deillerdir ve siyasal zgrlkle deerlendirildiinde, Franco ve Salazar'n diktatrlkleri, kendi lkeleri iinde de smr de olduu lde baskc olmulardr. ngiltere, Fransa, Hollanda ve Belika, demokrasi ile rluun bir arada gidemeyeceini srayla fark etmiler ve hepsi ayn lde onurlu bir biim sa da, imparatorluklarnn tasfiyesi ya da dntrlmesi srecine girmilerdir. ncs, lar grnd iin tartma gerektiren birka nemli rnek vardr. Fakat bunlarn daha yak genellemeyi rttklerini deil, doruladklarn gsterecektir. Fakat grnrde istis Bunlar; ABD, Fransa ve svire'dir. ABD bir deniz gcdr ancak dnyann en gl kara ord sahiptir. Bu olgu, kara gc ile demokrasinin hi deilse bir lde uyumlu olduunu gster kant deil midir? Anglo-Amerikan anlamasnn deniz gc, Birleik Devletler'e gvenli bir a salamtr. Bu koullar altnda, demokratik bir ynetimin ilkeleri ve uygulamalar, aske engelle karlamadan kk salabilmi tir.

332 Gelecei Ynetmek

Asker adan Franszlarn, karada olduka gl olmalar yan sra, byk bir denizcilik g dr. Fransa hem Atlantik'te hem de Akdeniz'de kyya sahiptir ama ayn zamanda ktann da b r parasdr. Fransa'nn gvenlii, gl bir ordunun varln gerektirmitir; fakat ordun ik ideallerden ok devlet kavramna bal olmutur. ada Fransa'da istikrarl bir demokra vrimi, Fransa'nn denizden ok karadan savunulmas gerektii olgusu tarafndan srekli enge lenmitir. Kural kantlayan rnek lke svire'dir. Etraf tmyle kara ile evrili olan, demokratik bir toplum. svireliler gvenliklerini, ksmen corafyalarma, ksmen de gemi rda geerli olan bir asker rgtlenme biimine borludurlar. Demokrasileri, eitlikilik y toplumsal eilimler tarafndan da pekitirilen eski bir siyasal gelenein rndr. Demokra lkler ile ordunun yetkeci nitelii arasndaki olas ztlk konusuna gelince; svireliler lerini aka ve bilinli bir ekilde kendi ordularnn basksna kar korumular ve bu am er almlardr. Devaml profesyonel ordu kktr ve normal zamanlarda belirli bir bakomut ur. Bir sava patlak verirse, iki yasama meclisinin ortak birleiminde oylama ile at anr. svire rneinin incelenmesi ortaya atlan sav rtmemekte, tersine dorulamaktad ahlanmas nemlidir. lk nermenin -byk bir deniz gcne sahip olan lkelerin demokratik cei, buna karlk byk bir kara gcne sahip olan lkelerin demokratik olamayaca nerm klerin gzden geirilmesi ile salamlat kabul edilirse, bunun neden byle olduunun ve uzantlar tadnn zerinde durulabir. Deniz gcnn demokrasi iin salad olanak yanmaktadr: Donanmalar lkeden uzakta i grrler. lke iinde bir ilevleri yoktur. Oysa gcnn ieride de, darda da kullanlabilecei aktr. Tarihin her dneminde bir halk a nn, bir darbe giriimini engellemenin ve bir yasama meclisinin kapma kilit asmann yolu , birliklerin ibana armasmda

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 333

bulunmutur. Dolaysyla sivil bir hkmet askerler tarafndan devrildiinde, iktidar gener erin eline geer. Bir donanmann ayaklanp kendi hkmetini devirmeye alt baz duruml n 1895 ylnda Brezilya'da); fakat, ordu ayn yan tutmad takdirde, bu tr abalar her z sonusuz ve yararsz kalmaya mahkm olmutur. Gemilerin, kara kuvvetlerinin direnmesi k arsmda, kyy denizden denetlemeleri olanakszdr. Kukusuz, donanmalarn erdemleri, ii ri elerden kaynaklanr. uras kesindir ki, denizde gl olunmas ile demokrasi arasnda bir uyum varsa bu, donanmann i rgtlenmesinden kaynaklanmaz. Bu durum donanmada, sub aylarn adamlar ile olan ilikileri ve komuta hiyerarisi dikkate alndnda, ordudan dah yetkeci nitelikte deildir. Hatt baz lkelerde donanma, orduya oranla, daha katdr ve su aylarn snrl bir toplumsal katmandan edinmeye daha yatkndr. Buna karlk ordu, ok s rndrd iin, sradan insanlara daha yakn olabilir. Yakm zamanlarda birok devrim, baz toplumsal programlar olduka kktenci olan gen ordu subaylarnca gerekletirilmitir. O etimi, zorunlu olarak ve kendiliinden, btn sistemlerin en kts deildir. Bazen, yerine ii ynetime yelenecek niteliktedir. 1960'lann balarnda deiik tarihlerde, asker rejim e aktif bir askerin nderlik ettii hkmetler, u lkelerde iktidar ele geirmilerdir: B ominik Cumhuriyeti, Msr, Formoza, Irak, Lbnan, Pakistan, Paraguay, Peru, Gney Kore, Gney Vietnam, spanya, Sudan, Suriye, Tayland ve Trkiye. Bu hkmetlerin bazlar, rnei 'daki ve Dominik'teki, geri ve vahi idi. Fakat siyasal zgrlkler asndan bile deerlen diinde, bu hkmetlerin hepsi bir geriye gitmeyi ifade etmiyordu. rnein Pakistan'nki gi i bir-iki' durumda da, bir generalin ynetiminin, bamszlk srasnda filizlenen eitli artilerin yaratt kargaalk ortamndan daha iyi olduu sylenebilirdi. zgrlklerin dah var olmad br birok rnekte ise, iktidarn bir asker grubu tarafndan ele geirilmesi, yitirilmesini deil, bir

334 Gelecei Ynetmek

tr yetkeci ynetimin yerine bir bakasnn gemesini ifade etti. Bir asker rejim, nderle ve hedeflerine bal olarak, toplumsal adan ilerici ve ynetsel adan etkin ya da yoz, g ci ve zorba olabilir. Fakat nitelii ne olursa olsun ve komutan da ister Cromwell v eya Bonaparte, isterse Mustafa Kemal veya Eyp olsun, bir asker ynetim demokratik ol maz. Muhalefete katlanmak, aktan eletiriyi kabul etmek veya fiziksel gleri zerindeki asal snrlamalara boyun emek, askerler iin kolay deildir. Onlarmki sze deil, silaha d nan bir ynetimdir. Kaynak: Leslie Lipson, Demokratik Uygarlk, s.149-159 [eviren: Haldun Glalp - Trker A lkan], Bankas Yayn, Ankara .1984.

3. ZET: Jeopolitik ve Topyekn Savunma Gazi Mustafa Kemal 28 Eyll 1932 tarihinde ABD 'li General MacArthur ile bir grme yapmtr. Bu konuma srasnda, yedi yl sonra bala inci Dnya Sava'mn balama zamann, karlkl taraflarn gcn, genel oluumu hatasz a sonunda da dnyann alaca jeost-ratejik ve jeopolitik grnm konusunda da son derece e bulunmutur. Tm bunlarn temel nedeni, Atatrk'n tarihi, corafyay ve stratejiyi bilim arak benimseyip zerinde aratrma yapmasdr. Bu bilim dal, siyasiler tarafndan disip e deerlendirilebilirse, lkenin geleceini tahmin etmek kehanet deil, "stratejik ngr" im gerei erevesinde olacaktr. Yakn zamanlara kadar "strateji" szc, daha ok asker anlan bir terim olarak kabul ediliyordu. Gerekten de bu szcn analizi yaplacak olursa ker yan aka grlr. zellikle bir sava hali ierisinde, siyasal iktidarn, sonuca ul uvvetleri kullanma sanat olarak kabul edilen stratejinin asker alan dnda, rnein; siy l, ekonomik, kltrel ve benzeri alanlarda da kullanlmakta olmas, bu terimin, yllar nce bilmen anlamn daha da geniletmitir. Bylece strateji, daha geni anlamda dnldnde da uluslar topluluunun, olaanst

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 335

hallerde hedefe ulamak iin ekonomik, siyasal, asker ve moral glerini birbiriyle uyuml u olarak dzenlemesi ve kullanmas ieriinde anlalmaktadr. Bu tanmlama daha da genelle -bilir. Bu durumda "Byk Strateji" ya da "Yksek Strateji", bir devletin benimsedii po litikaya uygun olarak saptam olduu hedeflere ulamada her tr olanak ve aralar bilimse ullanma sanat olarak da anlalmaldr. Birinci blmde ska sz edilen "milli strateji" n barta ve savata ulusal karlarn gelitirmek ve milli hedeflerine ulamak iin ulusa me ve kullanma bilini ve sanatdr. Bu tanmlama iinde yer alan "ulusal g" ise; ekonomik politik, sosyal, asker ve teknolojik ynleriyle, bilimsel ve teknik bir nitelik gst erir. Devlet ynetimini stlenen siyasal aygtn balca devlerinden biri, ulusu saptanm edeflerine ulatrmaktr. Gnmzde milli strateji olarak nitelenen bir ama, ounlukla uz li hazrlk ve hareket yntemlerinin uygulanmasyla gerekletirilebilir. Bu uygulamada bir gcn kullanlmas koulundan vazgeilemez. Bu g, ulusun znden doan ve bu nedenle ulus tayan "Milli G"tr. Milli gc oluturan temel g eleri "ekonomik g", "asker g" l g" olarak belirlenebilir. Tm saylan bu "gler" birbirleriyle ilintilidir. Ancak "ulu al strateji" ve asker g ilikisi zerinde bir kez daha durmalyz. Ulusal strateji, bir sun kendine zg amalara ulamak iin benimsedii hareket tarzlarn ve tutumunu belirleye kavram olarak nitelenebilir. Ulusal strateji genel anlamda bir devletin gtt siyaset e uygun olarak benimsedii hedeflere ulamak iin her tr aracn kullanlmas olarak da anl lir. Siyasal iktidarlarn amalarna ulam iin her alanda almas gereken nlemler vardr. dan birisi de somut silahl gcn oluturulmasyla bundan yararlanmadr. Bu nedenle, baz s teji kuramclar, stratejiyi tanmlarken, "Bir savata siyasal iktidarn belirledii amaca armak iin asker kuvvetleri kullanma sanaldr," derler. Bu tanmlamann zndeki anlam, a , ulusal siyasetin gerekletirilmesinde, o ulusun silahl kuvvetleriyle zorlama ya da s-

336 Gelecei Ynetmek

kstrma yeteneini belirler. Ancak bu gcn gnmz anlayna uygun olarak ekonomik, siya r antlama ve bala-. malarn etkisi altnda bulunduu gzden uzak tutulmamaldr. Bu gc lmesinde her ynyle ekonomik g, endstri kapasitesi, savunma sanayii, gen ve alkan n nolojik ve psikolojik etmenler yer alr. "Asker gcn" ilikisi zerinde durulmas gereken i e de, "jeopolitik" ve "topye-kn savunma" kavramlardr. Birinci Dnya Sava'ndan ksa sonra ortaya atlan ve kinci Dnya Sava'nn ateleyicisi olan Nazi yneticilerinin kura uygulamalar zerinde byk etki yapan "Jeopolitik", terim olarak deiik tanmlamalara sah ir. Baz uzmanlar "uygulamal siyasal corafya" olarak tanmlarken bazlar da "doal evre tkilendii biimiyle ulusal politika" olarak tanmlamlardr. Jeopolitik, tarihsel gelime de de fanatik milliyetilerle askerlerin mal olmutu. Hemen tm asker uzmanlar, 1939'da patlayan kinci Dnya Sa-va'na jeopolitiin byk etkisi olduunda birleirler. "Hayat Al afi Alanlarda Genileme" ve bunlarn silah niteliindeki arac "Haritalar" jeopolitik mo dasnn balca eleri idi. Jeopolitiin gemite savaa yardmc bir kavram olarak benims Almanya'snda asker stratejiye siyasal stratejiyi de katarak, asker makamlar ve lider lerini, birok corafi alanlarn olas muharebe alan olabilecei hususunda tasarlar iin mt. Alman sava makinesinin kinci Dnya Sava'nda beklenmeyen biimde ikinlie uram byk asker gc haline gelmesinde jeopolitiin etkisi byk olmutur. Asker gc olutu ekleyen e ve etmenleri de yle belirleme olasdr: Personel gc, silah ve donatm, tek k ve idare, corafya ve arazi, halkn askerlie sevgisi, ulusal birlik ve beraberlik, mali ve ekonomik durum, asker endstri, teknolojik yetenek, lojistik destek, ittifa klarla kazanlan destek ve benzeri etmenler. Asker g yalnzca kendisini oluturan asker le deil, teki glerle de balantldr ve asker g br glerle etkinlik kazanmaktad jeostrateji ve jeopolitik kavramlar evrim geirmitir.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 337

Balangta; stratejinin, dmann hzla ve kesin sonulu ola rak imha edilmesi, savan is r asker eylem olarak yo rumlanmasna karn, 20. yzyln balarnda, ekonomik, siyasi 1 v f corafi faktrlerin stratejiyi etkiledii geni ekilde kabul

grm ve stratejinin zaman ve gereksinmelere gre uydurul mas gerektii belirtilmitir. B nci Dnya Sava sonras, sava n topyekn bir nitelik kazand iyice anlalm ve bir m le sava kaynaklannm toptan seferber edilmesi dncesi benimsenmitir. r kinci Dnya Sava savan yalnzca asker olmayp ha\ yatn her aamasn etkisi altna alan politik, ekonomi o\ jik ve psikolojik faktrleri de kapsayan, btn milletleri, anaka ralar, okyanuslar, dorudan doruya ya da dolayl olarak ilgi, lendiren sosyal bir olgu olduu grlmtr. St dnce[ deki bu gelimeler, jeostrateji ve jeopolitik dnceleri berabef rinde gelitirm fya ile strateji ve politika ilikileri yeni dncelerin ortaya atlmasna neden olmutur. dncenin , sonucu "siyasi corafya" dncesi gelimi ve bu, Alman d nr Emmanuel Ka alanda yerini almtr. Bir lkenin corafi yeri (mevkii), bykl, iklimi ve doal kay tikada oynad roln nemi, dnrlerin, askerlerin ve devlet adamlannm ve bunlarn hepsi orafya bilimcilerinin dikkatini ekmitir. Balangta bir bilgi olarak balayan bu ilgi, anla uluslararas politika mcadele lerinde, tm glerin kullanlmas dncesine kout ol olaylarda kullanlmasna ve d politikaya uygulanma olanaklarnn aratrlmasna ynelmi alar ile corafi olaylar, d politikann desteklenmesi iin deiik alter natifler yaratm politik, politikan mesini salayan bilim m corafyann isteklerine gre dzenlen dal olup, doa ile politika arasnda bir 1 neden-sonu kprs kurarak, saptad glar ile politik almalara yon verir. kurallar ve deer yarJeopolitik, bir baka de

yile, corafi, ekonomik, sosyal, siyasal ve stratejik faktrlerin bir devletin d politi kasna olan etkisini inceleyen bilim daldr. Tm jeopolitik teoriler, Ratzel ile balayan ve Alman jeopolitik-

338 Gelecei Ynetmek

ileri ile gelitirilen hayat sahasna dayandrlmtr. Teorilerin. son hedefini dnya hk a da dnyann kontrol olan bir eylemin corafyaya dayanan yntemlerinin ne olaca belirle r. Bu teoriler; deniz hkimiyet teorisi, kara hkimiyet teorisi, hava hkimiyet teoris i olarak ortaya atlm, kenar kuak teorisi ise kara hkimiyeti teorisinin deiik bir gr ortaya kmtr. Stratejiyi ise politik ve yalnzca asker anlamda stratejiler olarak ayr ek ve ikincinin, son tahlilde birincisine bal olabileceini sylemek olasdr. .Ayrca, m lenin btnn kapsayan genel strateji ile tek tek cephelerde, operasyon alanlarndaki str atejilerden de sz etmek olasdr. Sorun, politika ile hedef, baka ifadeyle, aralarla am alar arasndaki dengelerin doru kurulabilmesidir. Bunun yan sra topyekn strateji ile b na bal ikincil nitelikte stratejilerden sz edildii de olur. Dman zayflatmak, ona el tii ile orantsz lde kayplar verdirmek, gcn datmak, enerjisini bo yere tketmek gibi hususlar bunlara rnek olarak verilebilir. Strateji ne sadece hedeflerin tanm lanabilmesi, ne de g unsurlarnn sevk edilebilmesinden ibarettir. Strateji, bunlarn he psini ve ayrca g unsurlarnn hazrlanmasn da iermelidir. Taktikler ise bizzat sava ana ait hususlardr. Gerek strateji, gerek taktiklerde hedefin en ucuz ve ekonomik y olla elde edilmesi esastr. Bunlara ek olarak bir de stratejik eylemden sz etmek ge rekmektedir. Bunlar, temelde, dmann savunma dzenini bozmak, cephesinin konumunu deiti meye zorlamak, glerini datmak, ikmal ve ekilme yollarn tehdit altna almak gibi eyle ir. Stratejik eylemler dmann en az direnmeyi rgtleyebilecei, en az bekledii yollarda nu ikileme sokarak ve hareket serbestisinden mahrum brakarak yaplan eylemlerdir..B u, bizi, stratejinin temeline, yani glerin dalm, glerin konsantrasyonu ve alternati eflerin elde tutulmas gibi noktalara getirir. Bunlarn alm ise, stratejik prensiplere einmemizi gerekli klar ki, bunlar olduka youn bir ekild e tartlm konulardr.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 339

OKUMA PARASI 1: 21. Yzyl Szlne Gre Jeopolitik Alman corafyaclar tarafndan Rus te elemek amacyla bulunan, g ilikilerim irdeleyen bilim. Bar ve sava gnmzn ve gelec kacak gler arasndaki dengeye bal. Daha ak belirtmek gerekirse Avrupa, Rusya ve AB daki ittifakn gcyle, in ve slam dnyasnm ayr ayr, dnyann geri kalanna kar geli Bir byk g olmak veya olmaya devam etmek iin bir lke artk btn uzmanlar tarafndan len aadaki yedi arta uymal: iktisadi alanda dnyadaki gelimelerde etkin olabilmek i erince gl olmal; Teknoloji alannda iletiim ve enerji konularndaki gelimelere egem l; Parasal alanda uluslararas rezervlerde ve ilemlerde kullanlacak kadar gl bir pa rimine sahip olmal; Asker alanda nkleer silah ve dnyann en uzak noktalarna savamak derebilecei en az on tmen piyadeye sahip olmal; Corafya alannda snrlan dna, ene arn, ime suyu rezervlerini, temel denizyollarn veya ok nemli bir mttefiini korumak kmasnda faydas olmal; Kltrel alanda, bakalaryla ortak karlar olduu ve baka a etkilemek iin yeterince evrensel olan dini ve ulusal bir kltre dayanarak hareket etmeli; Diplomatik alanda, emperyalist d siyaset gtmek iin yeterince gl ve tutarl vlete sahip olmal, ok az lke bu yedi arta uygun. Nijerya ve Gney Afrika ktalarndaki imelerde etkin grev alp yerel byk glere katlsalar bile zellikle Afrika'da bir spe k olas deil. Japonya sper g olmak iin iktisadi olanaklara sahip ama hl 20. yzyln i Japon egemenliinin ykc etki-

340 Gelecei Ynetmek

sinden kurtulamam. in ve Asya'nn birok ulusu buna uzun sre boyunca izin vermeyecek. H ndistan iktisadi, asker ve diplomatik gce sahip olacak, corafya asndan sper g olma cek ama kukusuz ne evrensel ynelimi, ne para birimi, ne teknolojisi ne de kuatma al tnda birliini srekli korumak ve komularna kar kendini savunmak zorunda olan egemen v emperyalist bir gce dnme istei bunu gerekletirmek iin yeterli olacak. slam dnyas , corafi kan ve gerekli evrensel istei de olacak ama ne devlet birlii, ne asker btn ne savunulacak ortak kar olacak. Buna ramen onun dostluunu kazanabilecek her sper g k iyi bir mttefik oluturacak. Geriye drt aday kalyor: Rusya, in, Avrupa ve ABD. Rusya belki birka on yl sonra, iktisadi ve teknolojik g dahil bir sper gcn btn zellikl ip olacak ama paras olmayacak. Ayrca en azndan yzyln ilk yarsnda, birliini korumay Avrupa'nn dier lkeleri ve in ile ilikilerini dzenlemekle geirecek. Kukusuz in ort yeni sper g. ktisadi gce, uzaklarda asker operasyon gerekletirme gcne, etkili bi ya sahnesinde etkin olma isteine, kltrel kimlie, denizde varln gsterme, Orta Asya' ji bulma ve Sibirya'daki alanlar denetim altna alma gereksinimine sahip olacak. Bi r gn para birimi de dnyann nde gelen para birimleri arasnda yer alacak. Avrupa ve ABD de sper g olmak iin btn aralara sahip olacak. En azndan glerini birletirdikleri likle yurtdnda mdahale etme aralarna, Avrupallarsa zellikle bunu gerekletirmek i nedenlere sahip olacak. Dolaysyla 21. yzyln jeopolitii byk oranda ABD ile Avrupa ar i ittifakn geliimine ve Rusya ile in'in konumlarna bal. Eer Bat uygarlnn bu iki sper g oluturup dolar ortak para birimi kabul ederse, NATO'yu glendi-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmnk 341

rirler, Avrupa da komularndan korunmak, in, Hindistan ve ran'n ele geirmek iin can a izyollarn ve enerji kaynaklarn savunmak iin ABD'ye baml olmaya devam eder. Eer Avr para birimine, bamsz bilimsel, kltrel ve grsel-iitsel politikaya, ortak ve bamsz ve orduya sahip olabilirse Rusya ve slam dnyasyla, dou ve gney kanatlarnda facialar ek iin iyi geinmek zorunda. Bu varsaymda Avrupa iin en iyi yol Rusya ve Trkiye'yi Avr upa Birlii'ne kabul etmesidir. Kendi aralarndaki ilikilerden baka, sper gler lkeler ya kt kaynaklarn denetimi konusunda birok kk g ve kk atmalarla kar karya eye dmedike, ne savamak ne de Gney'de hukuksuzlua doru ynelen blgelerde mdahalede isteyecekler. Misillemeden korkmayan devlet d oluumlar bu blgelerde etkin olacak, im paratorluklar da kendi blgelerinde dzeni salamak iin ortaya kacak. Avrupa'daki yap, al, baka yerlere ihra edilebilir bir model oluturacak. Ne devletler arasnda g dengesi ne kat bir imparatorluk olacak, iktisadi, siyasi ve toplumsal egemenlik aralarnn is teyerek biraraya getirilmesinden oluacak. Eer byle bir rgt baka ktalarda da kurulurs emokratik bir jeopolitiin ilk adm atlm olur. Aksi durumda (en olas durum da bu) dny gesiz kalacak, hep kargaann eiinde, karlkl denetim ve mdahaleden oluan hassas bir olmaya devam edecek. Kaynak: Jacques Attali, 21. Yzyl Szl, s. 167-170 [T'kesi: Kosta Sarolu], Gncel 1999

342 Gelecei Ynetmek

OKUMA PARASI 2: Trklerde Corafi Yapy (Mekn) Dman Aleyhine Bir Silah Olarak Kullanma t ( 201- S 1922) Corafi yap (mekn) ve corafi artlar, Asya Trk-Hun mparatorluu z dan beri Trk milletinin hedeflerine, yapt muharebelerin sresine, Trk komutanlarnn s jisine, harekta katlan Trk ordularnn mevcudu, kadrosu, kuruluu, donanm ve muharebe erine ve savaan askerlerin maneviyatna dorudan tesir eden balca ve birinci etken olmu ur. Bu nedenle, gerek Mete ve Alp Arslan, gerekse II. Kl Arslan ve Atatrk corafi yap e artlarn savataki nemi ve deerini iyi kavramlar ve Trk milletinin de tabiatn gl nsz koullar ierisinde rahatlkla hayatlarn devam ettirebilme yeteneklerinden faydalan bilmilerdir. Bu byk askerler, tarih boyunca, corafi yapnn ve corafi artlarn ohmsu ini azaltacak ve bunlar dmanlarn aleyhine br g olarak kullanacak taktik ve teknikler elitirmek frsatn bulmular ve harbi kazanmak iin corafi yapy bir silah olarak kulla slarnn bulucusu, uygulaycs ve reticisi olmulardr. *p I. Corafi Yap ve Doal ar boyunca, corafi yapy ve onun artlarn doru olarak incelemeden ve ordularn arazi, i hava koullarnn gerektirdii ihtiyalara gre hazrlamadan yola kan btn ordular yeni edonya mparatoru Byk skender ie Pers imparatoru Dara arasndaki ssus Muharebesinde ( en nemli etken Amanos dalar olmutur. Trk By ve Mool imparatoru Cengiz'in, Hindist etmek iin yryen ordularn, Ganj Nehri ve kinci Dnya Har-bi'nde (1939-1944) Rusya'ya rruz eden 6'nc Alman Ordu-su'nu Volga Nehri durdurmutur. Yavuz Sultan Selim'in Msr S eferi'nde (9-22 Ocak 1517); Birinci Dnya Harbi'nde (1914-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 343

1918) Kuzey Afrika ve Kanal Seferi'nde (1914-1915); llerin ve Svey Kanal'nn bu blged arekt yapan ordularn zerindeki corafi tesirleri, kinci Dnya Harbi'nde (1939-1944) ve sr-srail Harbi'nde (1973) de aynen grlmtr. Hititler ile Msrllar arasnda, adm Su ehirden alan Kade Sava-g'nda ( 1297) en byk rol Kade Nehri oynamtr. Tarihte Osma 'nun karadaki ilk yenilgisi, Saint Got-hard Muharebesi (1 Austos 1664) ve yenilgi sinin sebebi de Rab Suyu'dur. Zenta muharebelerinde (11 Eyll 1697) arkasn nehre ver erek savaa giden Trk ordusunun askerlerinin 10.000'i nehirde boulmu ve 2O.0O'i dman a ehit olmutur. anakkale Boaz o dnemde dnyann en gl donanmasn denize gmmtr in ordusunu Mete, Tatung-Fu ( 2017); Bizans ordusunu (Romen Diyojen'in komutasnda) Alp Arslan Malazgirt (1071); yine Bizans ordusunu Kayser Manuel'in komutasnda Sul tan Kl Arslan II, Myri-okephalon (1176) ve Yunan ordusunu Gazi Mustafa Kemal Dumlup mar (1922) meydan muharebelerinde corafi yapy bir silah olarak kullanmak suretiyle malup etmilerdir. Tarih boyunca harpler, elleri donduu iin tetik ekemeyen askerlere, mura saplandndan hareket edemeyen tanklara, Bizans ordusunda olduu gibi, gedik, geit ve boazlarda kan kaybeden ve yok olan grkemli ordulara, yaklan ormanlar iinde can ve renlere, elverisiz arazide baskna urayp yarlardan yuvarlanan cesur svarilere, gece ka ranlnda kltan geirilenlere, kar, iddetli souk ve llerde kum frtnalarndan ar lere, sarp ve yksek dalar ve derin vadiler nedeniyle birbirinden kopan ve dman penesi ne den byk birliklere, yzbinlerce askerin lmne yol aan ehirlere, mevzilere, kanal lara ve kalelere, sisin kalkmasyla birdenbire dmanlarn karlarnda bulup bozgun ve pa risinde kaanlara, ar scak ve ar souktan ldranlara sahne olmutur. Bazen askerle gerektirdii ekilde eitilmemesi ve donatlmamas, bazen corafi hedeflerin iyi tespit ed lmemi olmas ve bazen de corafi yapnn doru bir ekilde deerlendirilmemesi, gemi har sava

344 Gelecei'Ynehnek

alanlarnda en korkun silah ve dmandan daha korkun felaketlere yol amtr. II. Coraf Sahasnn Tahlili ve Mete, Alp Arslan, II. Kl Arslan ve Atatrk'n Corafi Yapy Bir G anma Sanat ve Taktikleri 201'den, 1176'ya kadar incelediimiz savalarda corafi yap T arplerinin ve asker harektnn btn faaliyetlerine ve safhalarna dayanak tekil etmiti i yapy bir g unsuru olarak kullanmak bir siyaset ve strateji meselesi, dman yenmek i raziden faydalanmak ise bir taktik meselesidir. Bu nedenle corafi yap byk birlik sev iyesinde ve arazi kk birlik seviyesinde dnlr ve deerlendirilir. Mete, Alp Arslan, lan ve Atatrk, siyaseti ve stratejiyi ayn zamanda kiiliklerinde toplam ve silahl kuvv tlerini corafi yapnn gerektirdii ekilde ynlendirip dmanlarnn aleyhine bir kuvvet llanmak suretiyle in, Bizans ve Yunan ordularna kar daha nce ad geen byk zaferler dr. Modern savalarda corafi yapnn tesirleri, ilgi sahas ve seviyesi bakmndan, hem s jik ve hem de taktik sahada grlr. arasnda kesin bir ayrm yaplamaz. Corafyann st operatif harekt bakmndan yapaca tesirler, taktik alana da intikal ederler. Stratejik grleriyle anlan drt Trk by, Orta Asya'nn, ran ve Irak topraklarnn ve Anadolu' yacaklar harektn btn safhalarn dmann dengesini alt st edecek bir biimde dnp k, kuvvetlerinin sayca azlnn sakncalarn ortadan kaldrmlar ve dman ordularn y mutann sava alanlarn (Ta-tum Ovas, Zahva Ovas, Tzibritze Boaz ve Altn ta -Dumlu-p at kendilerinin seip kar taraf ordularn bu blgelere kanalize etmelerinden anlalmakt omini, harp veya muharebe alannn seilmesi ve bu alanda corafi artlarn silahl kuvvetl yapaca etkilerin incelenmesini corafi yap ile strateji arasndaki yakn ilikiye bala stratejinin nereye

Tarihin vs Corafyann Farknda Olnnk 345

gideceine ve. taktiin muharebede manevrann uygulama tar zna karar vereceini ne srer. ve Bizans ordularnn tuzaa drlmek iin arzu edilen sava alanna ekilmesi ve bu alan gerilerine darbe vuracak bir ekilde kullanlmas Jomini'nin yzyllarca sonra koyduu teh n de tesinde corafi yapy bir silah ve g esi olarak kullanabilme sanatdr. Mete, Al II. Kl Arslan ve Atatrk, do al artlarn hem kendi kuvvetleri zerine yapaca etkiyi e dmanlar zerinde olumsuz tesirleri incelemi ve bylece statik bir kuvvet olan corafi py hasmlarn alt ede cek dinamik bir gce dntrmtr. Kar taraf ordularnn sayc yle, yakn muharebe ve koba saldrdan daha ok, uzak mesafe silahlar olan ok, yay ve t azami yararlanarak araziyi dmann kanatlarna ve yanlarna etkili olabilecek ekilde kul anmlar ve bu etkiyi baskn, manevra, srat ve iddetle de artrmlardr. Trk komutanlan a varncaya kadar dmanlarna cepheden ziyade yanlarndan manevra yapmay tercih etmilerd Bu manevralar tercih etmekle dmanlarna kar hile, yanltma ve aldatma taktik ve tekni riyle birlikte dolayl bir tutum uy gulamlardr. Ayrca, Trk ordularnn evreleri dma kuvvetleriyle sanl bulunduundan, Trkler, corafi ya py, i hat stratejisine uygun olar kullanmlardr. TatungFu, Malazgirt, Myriokephalon, Dumlupmar Meydan Muharebeleri'yle Trk ordular, corafi yapnn bir g olarak kullanl masn aada sralanan taktik ve rak' harp tarihimize birer" sanat olarak; geirmilerdir. a. Corafi Yapy (Arazyi) Kuat de Kullanmak Trk ordular, her drt meydan muharebesinde de araziyi kuatc bir tarzda ku lanarak dmann kanatlarna, gerilerine ve yanlarna darbelerle byk kazanlar salamla nlarn elde edilmesini srat, manevra, hareket kabiliyeti ve baskn ilkelerinin Uygulan mas daha da kolaylatrmtr. Kar tarafn kuvvetlen bir ovay yay gibi evreleyen arazi j' l ' [' fL l

346 Gelecei Ynetmek

nin gerilerinde pusu mevziilerinde gizlenmi Trk ordusunun ani saldrlaryla epeevre ku ak imha edilmitir. b. Corafi Yapnn (Arazinin) Dman Drd Durumdan Faydalanmak Co pnn glkleri, taarruz eden veya yry yapan kuvvetlerin ayr istikametlere kanalize o rbirlerinden ayrlmasna ve birbirlerini takviye edemeyecek durumlara dmesine sebep ol abilir. Dman ile arasndaki gerek say ve gerekse silahlarnn teknolojik stnlkleri ba bir dengesizlik bulunmasna ramen savunan taraf; byle bir yapy kullanmak suretiyle kar uvvetleri para para imha edebilir. Bu taktii ve harp sanatn Sultan Alp Arslan Malazgi rt Meydan Muharebesi'nden nce, Anadolu'ya yaptrd aknlarda kullanm ve II. Kl Arsl kephalon'dan nce, Kayser Manuel'in ordusuna bu yntemle byk kayplar verdirmitir. c. Co fi Yapy (Araziyi) Kanalize Edici ekilde Kullanmak Yine Mete, Alp Arslan, II. Kl Arsla ve Atatrk, corafi yapnn salad imknlardan faydalanarak, bunu dman ordusunu kanal ir tarzda kullanmlardr. Bylece, in, Bizans ve Yunan kuvvetlerinin yanlarna ve geriler ne kar taarruz frsat ele geirmiler ve dman kuvvetlerini yok etmilerdir. Modern sav a byle durumlarda silahl kuvvetlerin bu frsata uygun ekilde tertiplenmesi ve corafi y apy kanalize edici tarzda engellerle takviyesi taarruz edeni tamamen imha edecek i mknlar salar. Savunan taraf corafi yapnn avantajlarndan faydalanarak bunu hasmn kan edici bir tarzda kullanabilir. Muharebe sahasn kendisi seebilir, hile ve aldatma i le dman ordusunu bu blgeye ekebilir, onu ar kayplara uratacak tuzaa drebilir.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 347

d. Corafi Yapdan (Araziden) Faydalanarak Dmann Yan, Kanat ve Gerilerine Tesirli Olmak Taarruz eden taraf,.Bizans ve Yunan ordusunun hareketlerinde de grld zere, taktik ve stratejik yollar ve istikametleri kullanmak zorundadr. Trkler, bu istikametlere hkim olan arazi kesimlerini nceden tutmak ve kullanmak suretiyle Anadolu'nun derinlik lerinde, birbiri gerisindeki blgelerde, mparator Romen Diyojen'in, Kayser Manuel'i n ve Hac Anesti'nin kuvvetlerine baskn tarznda saldrlarda bulunarak kayplar verdirmi , Bizans ve Yunan ordularn byk lde ypratmay baarmlardr. O halde, taktik ve str tler zerinde hareket ve yry halinde bulunan dmann corafi yapdan yararlanarak, iki tek kana dm a ve ayn anda yanlarna ve gerilerine, etkili olabilecek kar taarruzlar y aplabilir. 220'den, 1922 ylma kadar, Trkler tarafndan uygulanm olan yukardaki har usullerinin dman alt etmede sava taktikleri ve teknikleri bakmndan aada sralanan aladn da ortaya karm bulunuyoruz: I. II. III. IV. V. VI. Muharebede dman ordusun i bozmutur. Kar tarafn ikmal ve ulatrma hatlarn kesmitir. Hasmn maneviyatn sars hzn ve iddetini artrmtr. Dmann planlarm bozmutur. Sayca az kuvvetlerle, by sini salamtr. VII. Kar kuvvetleri birbirinden ayrm ve ikiye blmtr, bylece onl ek frsatn dourmutur. VIII. Taktik ve stratejik durum stnl ele geirilmitir. IX. erinde panik yaratm ve onlarn bozgununa neden olmutur. X. Dman kuvvetlerinin byk ku ve malzeme kaybna yol amtr. XI. Az kuvvetlerle byk kuvvetlerin ypratlmasn ve yok mmkn klmtr.

348 Gelecei Ynetmek

XII, Savunmay taarruzi bir ruhla tertipleyecek frsatlarn ve taktiklerin gelitirilmes ine ortam hazrlamtr. Seluklularn yerini Harzem-hlar ald. Ancak bu uzun srmedi. Mu al'in byk bir Trk asker olarak "Zabit ve Kumandanla Hasb-i Hal" adl eserinde ismini a nd Hlg Han zamannda Harzem-hlar harp sanatnn zirvesindeydi. Kaderin kanlmaz s lularla savaa tutuup zayflayan ve Moollar tarafndan ortadan kaldrlan Harzem-hlar d arda muharebe ettiler ve dmanlarna kar cepheden ok yanlardan manevrayla taarruzu terc h ettiler. Bu durum, her iki bakmdan da Trk stiklal Harbi uygulamalarna uyum salamakt adr. Yksek hareket ve manevra yetenei, Harzem-hlar ve Milli Mcadele kuvvetlerinin ort k zellikleridir. Ayrca her iki ordunun kuruluu da sadece manevralarn uygulanmasna imk verecek kadar basitti. Harzemli Trklerin asker tekilat hakknda, M. Aziz Ahmet, eseri nde [Siyasi Tarihi ve Messeseleriyle Delhi Trk mparatorluu], u hususlara yer vermekte dir: "Aladdin ata Malik Gveyn, Cengiz Han'n torunu Hlg Kaan zamannda, Cengizli ve H li Trkler'in asker te-kiltlarm ksaca yle tanmlamaktadr: Ordunun toplanmas ve yok de ayarlanmtr ki, her ey tam istendii ekilde yaplabiliyordu. Btn savalar onar k halinde snflandrlmt ve her on kiiden biri dier dokuzun bakan olarak tayin edilir eh-Onba), on basdan birine, yzba (Emr-i a-dah) denir ve yz kiinin hepsi bunun emr irdi. Bunun zerindeki kademede binba (Emr-i Hazarah) bulunur ve on binden fazla aske rde tmenbalarm komutasna verilirdi (Emr-i Tmen). Eer bir mesele ile karlar, adam emeye ihtiya duyulursa, durum en yksek idareci tarafndan tmen-bama duyurulur, o da bi nbalara ii havale eder ve sonunda emir onbaya ulard. Birisine dier biri tarafndan pldnda, iyi mevkii ve durumuna baklmakszn eitlik ve adalet ilkeleri uygulanrd. a bir kuvvet gerekirse hemen; u kadar bin kiinin, u zamanda toplanmas emredilir

Tarihin ve Corafyam Farknda Olmak 349

ve ne bir anlk acele ve ne de gecikmeyle emir yerine getirilirdi. Disiplin ve sad akat ruhu o kadar kuvvetliydi ki, hata ileyen bir binba bile olsa Kaan'n bulunduu nok tadan uzaklna baklmakszn ceza emrini tayan bir ulak yola karlr ve emredil-dii afas kesilir veya para cezas alnrd." Harzem-hlarda ordunun seferberliinin nasl yap ri, u ekilde zetlemektedir: "Seferberlik kararn hi phesiz Sultan alyordu. Bununla istiare messesesinin varl gz nne alnrsa, Sultan'in meveret ettikten sonra, sefe arn alnca, ordunun ileri gelenlerine, yani han, melik, emir ve pehlivanlara ve baze n de avulara krmz oklar yolluyordu. Krmz oku alan kuvvet kumandan, maiyetindeki as ile derhal Sultan'a katlyordu." Harzem-hlarn girdii savalarda ordu, geleneksel ve kl k Trk sava tertibini alyordu. Esas olarak, merkez ve kanat kuvvetleri (sa ve sol) ol arak tertipleniyordu. Merkez kuvvetlerine Cell'd-din Hrizmah komuta ediyor, sa ve sol kanatlarda ise han, melik ve emirlerini bulunduruyordu. Merkez kuvvetleri hassa ordusu askerlerinden, sa ve sol kanat kuvvetleri ise eyalet askerlerinden oluuyor du. Aydn Taneri'nin incelemelerine gre; "Cell'd-din, meydan savalarnda ve dmanlary ii atmalarda Seluklu ordusunun yapt gibi pusu kuruyordu. Mesel, Ku-Timur halifeli ile karlatnda, Sultan Alp Arslan'n "Kapan Taktii" olarak isimlendirdiimiz sava y lanm, birka hcum ve saldrdan sonra kayormu gibi yaparak dman ordusunu pusuya d geen ve Trk stikll Harbi'nde uygulanan asker tekilt, kurulular ve muharebede uygul manevralar bakmndan da her iki dnem arasnda benzer usuller mevcuttur. zellikle seferb erlik ve Kuvvetlerin Byk Taarruz'dan nce ynaklandrlmas Harzem-hlar zamanndaki g tmitir." Kaynak: Necati Ulunay Ucuzsatar, Klasik Trk Harplerinin Milli Mcadeleye Tesirleri, Trkiye Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezi, stanbul 1995, s.198-204.

2,5. JEOSTRATEJ 'i if

2.5.1. Jeostratejinin Tanm ve Kapsam Jeostrateji, stratejik adan corafi unsurlarn incelenmesini ve stratejik sonular kar apsar. Sz konusu corafi unsurlar; ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir. Bu unsur lar kapsayan strateji, genel strateji olarak tanmlandna gre, bu konularda strateji il corafya arasndaki ba Jeostrateji kurar. Jeostrateji esas itibaryla corafyann asker rla analiz edilmesi ve asker harektn corafyann koullarm dikkate alarak planlanmas v ulanmas bilimidir. Yani corafi etmenlerin lkelerin asker stratejileri zerindeki etkil erinin incelenmesidir. Bir bilim disiplini olarak "jeostrateji", bar ve sava dnemler indeki mcadelelerde corafi unsurlarn etkilerini ve ilikilerini inceleyerek stratejik gleri belirtir ve stratejik hedefleri aratrr. Jeopolitik ya da "jeopolitika" konusun da ok sayda kitap yazlmken, kk karde diye tanmlanan "jeostrateji" konusundaki yap at ekicidir. Ancak,. a kapatmak zere makale ve analizlerin srekli yazldklarn da iz.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 351

20. yzyl sona erdiren olay olarak nitelenen SSCB'nin k ardndan, kimine gre "hiper anmlanan ABD'nn nl stratejlerinden Zbigniew Brzezinski, Amerika'nn ncelii ve bunun j tratejik gereklerini analiz ettii yapt "Byk Satran Tahtas" nda, ABD karlarn kor tmek yolunda farkl tanmlar gelitirmitir. Brzezinski unu sylyor (s.39): "Amerika Birl Devletleri iin Avrasya stratejisi, -Amerika'nn esiz kresel gcnn ksa vadeli korunmas nun uzun vadede kurumlatrm kresel bir ibirliine dntrlmesi eklindeki iki Ameri eostratejik adan dinamik devletlerin amaca ynelik ynetimini ve jeopolitik olarak kat alizr devletlerin dikkatle ele alnmasn ierir. Eski imparatorluklarn daha kaba dnemin bir terminolojiyle sylemek gerekirse, yaylmac jeos'tratejilerin byk nkoulu, vasa asnda atmay nlemek ve gvenlik asndan bamll srekli klmak, tabileri uyumlu barbarlarn bir araya gelmesini nlemektir." Dikkat edilirse, Brzezinski'nin jeostr atejiye uygun grd misyonla, Kari Haushofer'in Mac-kinder'in kuramn Almanya'nn strate yaylmas amacyla kulland "Douya doru yaylma - Drag nach Osten" politikasn meru eopolitikay yorumlamas benzemektedir. Brzezinski'nin ABD yaylmacln hakl gstermey rden birisi jeostratejinin formlletirilmesi abasdr. Bugn, jeopolitik sorun ne Avrasya'nn hangi corafi blmnn ktasal egemenlik iin kalk uudur, ne de kara gcnn deniz gcnden daha fazla nem tayp tamaddr. Je-opoliti ezi bir dayanak oluturan tm Avrasya ktas zerinde hkimiyet kurulmasyla, blgesel boyu kresel boyuta ulamtr. Avrasyah bir g olmayan Amerika Birleik Devletleri, Avrasya k blgesinde dorudan doruya konulandrd gierle ve Avrasya hinterlandndaki devletler kisiyle u anda uluslararas ncelie sahiptir. Ancak, Amerika'ya potansiyel bir rakip, yerkrenin en nemli oyun alan olan Avrasya'dan kabilir. Bu yzden, Ameri-

352

Gelecei Ynetmek ka'nm Avrasya'daki jeopolitik karlarnn uzun vadeli ynetimi iin Amer jeostratejisinin formlletirilmesinde k noktas, kilit oyuncular zerinde odaklanma ve inin doru deerlendirilmesi olmaldr. Bunun iin iki temel adm gereklidir: * Birincisi, luslararas g dalmnda potansiyel olarak nemli bir kaymaya neden olabilecek gte ve jik olarak di namik Avrasya devletlerini tehis etmek; bunlarn siyasal sekinle rinin merkezi d amalaryla bunlara ulama araylarnn olas so nularn deifre etmek; kon lklar daha aktif je ostratejik oyuncular ya da blgesel koullar zerinde hzlandrc et sahip olan jeopolitik olarak nemli Avrasya devletlerini tes pit etmek, kincisi, yaa msal ABD karlarn korumak ve gelitirmek zere yukardakileri devre d brakmak, birli ermek ve/veya kontrol etmek amacyla belirli ABD politikalar gelitirmek ve kresel lekt , daha zel ABD politikalar arasnda balant ku racak daha kapsaml bir jeostratejiyi kav amlatrmak. (Brzezinski, 39)

Yirminci yzyln banda ifade edilmeyen ya da son yzyln yaylmaclarnn stratej ve je rinin farkna varmad "jeostratejik oyuncular" ve "jeopolitik mihverler" gibi yeni kav ramlar ortaya atlmtr. "Etkin jeostratejik oyuncular, mevcut jeopolitik durumu -Ameri ka'nn karlarn etkileyecek derecede- deitirmek amacyla snrlarn tesinde g uygul bulunma yeteneine ve ulusal iradesine sahip olan devletlerdir. Bunlar jeopolitik olarak deiken olma potansiyeli ve/veya karakterine sahiptirler. Jeopolitik mihverl er, nemleri g ve motivasyonlarndan deil, daha ok hassas konumlarndan ve potansiyel o ak saldrya ak durumlarnn jeostratejik oyuncularn tavrlar iin douraca sonulard vletlerdir. ok sklkla jeopolitik mihverler, corafyalar tarafndan belirlenir, ki bu co fya onlara bazen nemli blgelere girite ya da nemli bir oyuncuya kaynak salamay reddet ekte zel bir rol verir. Baz durumlarda jeopolitik bir mihver, yaamsal bir devlet, h atta bir blge iin koruyucu bir kalkan gibi davranabilir. Bazen bir jeopolitik mihv erin

Tnriln ve Corafyann Fnrkmda Olmak ' 353

varlnn daha etkin bir komu jeostratejik oyuncu iin ok nemli siyasal ve kltrel son sylenebilir. Souk Sava sonrasnda kilit nemd-eki Avrasya jeopolitik mihverlerinin beli rlenmesi ve bunlarn korunmas Amerika'nn kresel stratejisinin belirleyici bir yndr.. tratejik oyuncular nemli ve gl lkeler olma eiliminde olsalar da btn nemli ve gl ik olarak jeostratejik oyuncular deillerdir. Ukrayna, Azerbaycan/ Gney Kore, Trkiye ve ran kritik olarak nemli jeopolitik mihver roln oynarlarken, Trkiye ve ran'n her si de bir lde snrl kapasiteleri dahilinde ayn zamanda jeostratejik olarak da etkindi r^ Avrasya'nn bat ucunda kilit ve dinamik oyuncularn Fransa ve Almanya olduklarn syle ek yeterlidir. Fransa'nn, baz nemli alardan Amerika Birleik Devletlerinden ayrlan ke jeostratejik Avrupa kavram mevcuttur, ki bu da bir yandan Rusya'y Amerika'ya ve ng iltere'yi de Almanya'ya kar oynatmaya ynelik taktik manevralara girme eilimleri ierir ken bir yandan da kendi zayfln ortadan kaldrmak iin Fransz-Al-man ittifakna gvenm Byk Britanya jeostratejik bir oyuncu deildir. Onun daha az sayda byk tercih haklar b nmaktadr." Brzezinski'ye gre jeostratejinin tanmnda allann dnda farkl bir yakla tikann ulusal karlar dorultusunda stratejiye dntrlmesi." ABD kaynaklarna gre jeo eopolitiin, strateji sorunlarn: kapsayan alma sahas, bir tek corafi blge iin strat ktrlerin karakteristik kombinasyonlarn ve bir hkmet tarafndan temel stratejinin jeopo itik zerine uygulanmasdr.110 Jeopolitik ile jeostrateji birbirine bal olarak deerlend rme yaplacak iki byklktr. Jeopolitik, kk kardei jeostrateji ile beraber, politikac tana, bugnk dnyann mecburen birbirlerine bal problemlerine ayn zm yntemi getiren daln oluturur. Jeostratejinn yava yava nem kazanmasna sebep, jeopolitikle beraber, in modern hayatlarmdaki temel bantlarn tmn birden iliki-lendirir.

354 Gelecei Ynetmek

Jeostratejik deerlendirmede, bir lkenin teki lkelerle karlatrlmasnda asker ynde aya konarak deerlendirme yaplr. Jeopolitik deeriendimede ise, lkenin br lkelere g k nemi ortaya konarak deerlendirilir. Jeopolitik, politika; jeostrateji ise, strat eji araclyla uygulamaya konur. ok ak bir ekilde anlalmas gereken nokta udur: B eler belirli bir corafi evre ve koul iinde cereyan eder; ksacas bu meselelerin jeopol tik bir boyutu vardr. Strateji ve corafya arasndaki iliki de buna benzer bir ilikiyi gerektirir. Stratejinin tamam jeostratejidir. Strateji sadece jeostrateji deildir, politikann zerinde olan tek ey jeopolitiktir. Strateji bir ynyle belirli bir corafya tesindedir. Dikkatle bakldnda sonuta, strateji, herhangi bir "arazi" tr iinde il angi bir ara tarafndan salanan besinini bulabilir. yle ki Carl von Clausewitz'in ifa desiyle, savan "grameri" olan strateji her zaman taktik olarak belirli corafi evre . ve koullar iinde "oluturulur". Stratejik etki reten herkes ve her organizasyon karad a, denizde, havada, uzayda ve siber uzayda bu ekilde hareket eder. Buradan da str atejinin tamamnn jeostrateji olduu sonucu kar. Strateji kuramcs ve planlamacs cor k oluturan bir fazlalk gremez; nk corafya, taktiksel dolaysyla da operasyo.nel st ni ve potansiyel ada etki alann ynetir.1" Jeostrateji, daha ok gvenlik ve savunma p mleri ile ilgili olarak kullanlrken; jeopolitik ile uluslararas ilikilerde, taraflarn genel yaklamlar ortaya konur, ilgili lkelerin satran hamleleri analiz edilmeye al vramlarn kullanlmasnda farkl yaklamlar dikkat ekmektedir. rnein; "Trkiye'nin stra " ifadesi ya da tanmn ska duyuyoruz. Bu doru mudur? Bu anlatm belki baz armlar ra kolaylk salyor ama sorunun tam karl deildir. Trkiye'nin sahip olduu bir "dee k neminden sz edilebilir. te yandan; acaba hangi lkenin "stratejik nemi" yoktur?! Pol itik konum karl "jeopolitik konum" dendii gibi, stratejik konum karl olarak da " k konum" denme-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 355

si doru olur. Jeostratejik konum, jeopolitik konumun bir alt dzey durumunu anlatma k iin kullanlabilir. rnek olarak Trkiye'nin konumu jeopolitik terimi ile, Trakya'nn k onumu jeostratejik konum terimi ile karlanmaldr: Trkiye jeopolitii, Trakya jeostratej si, Dou Anadolu jeostratejisi... Bazlar "Trk je-ostratejisi" demektedir, bu da yanlt Jeostrateji kavramnn kullanlna doru bir rnek: "Iran, tarihin derinliklerinde olduu ugn de gerek kltrel gerekse jeostratejik konumu nedeniyle nemsenmesi gereken bir g me kezi olduunu bize hatrlatmaktadr... [Zira] bir lkenin jeostratejik konumu, o lkeyi ne li klmaya yeterli deildir.""3 Yine ayn kaynakta Souk Sava ncesi jeostratejilerde Irak konumu ortaya konurken, "Irak ve Suriye, Sovyet stratejisinde nemli bir yere sah ip lkeler olarak jeostratejik nedenlerden dolay bu sper g tarafndan desteklenmekteydi er. Bununla birlikte Irak dier Arap lkeleri iinde zellikle Krtlerle ilgili meselelerd en kaynaklanan jeopolitik nedenlerden dolay daha nemli bir yere sahipti..."1'4 Kav ramlarn yerli yerine oturtulmasna katk olarak bir baka doru rnek: "Sk sk kullanlan ejik konum' terimi tam olarak doru deildir. Fazla kullanld iin galat- mehur olmut yanltr. nk strateji, politika gibi bir uygulama terimidir. Politik konum karl ' konum' dendii gibi, stratejik konum karl olarak 'jeostratejik konum' denmesi doru ol Jeostratejik konum jeopolitik konumun bir alt dzey durumunu anlatmak iin kullanlab ilir."115 Brzezinski jeopolitik ile jeostrateji arasndaki ilikiyi "Byk Satran Tahtas" erine oturttuktan sonra ngiltere'nin, parlak annn zerinde dinlenen, Fransa ile Almany a'nn esas oyuncular olduklar byk Avrupa macerasndan kopmu emekli bir jeostratejik oyu cu olduunu grmemizi istiyor. Beyaz Saray'dan ya da Pentagon'dan bakp Rusya'y "Avrasy a satran tahtas" zerine oturtuyor: "...Rusya'nn, zayflam durumuna ve olaslkla uzay alna karn, byk bir jeostratejik oyuncu olmaya devam ettiini sylemek gerekmektedir. -

356 GeleceiYnetmek

rek artan biimde aka vurgulad hrsl jeopolitik hedefler peindedir. Bir kez gcn an dou ve bat komularn da nemli lde etkileyecektir. Bunun da tesinde Rusya hl A an ilikisiyle ilgili temel jeostratejik seimini yapmak durumundadr: O bir dost mudu r yoksa dman mdr?"116 ABD'nin "souk sava" sonras "tek g" pozisyonunda kalm olmas ye tm lkeleri satran tahtasna yerletirme cesareti vermektedir. ayr rnek lke: "Hi hem komularna kar, hem de Hint Okyanusu'ndaki blgesel rol hakknda jeostratejik bir v onu vardr.,. Hindistan en azmdan Rusya ve in kadar olmasa bile jeopolitik endie kay nadr... Snrl byklne ve ufak nfusuna karn dev enerji kaynaklaryla Azerbaycan k nemlidir... Trkiye ve ran, Rus gcnn ekilmesinden faydalanarak, Hazar Denizi-Orta A blgesinde bir lde etki kurma abas iindedirler. Bu nedenden dolay jeostratejik oyun olarak grlebilirler... Hem Trkiye hem de ran birinci derecede nemli jeopolitik mihve rlerdir."117 Trk jeopolitisyen General Suat lhan "jeopolitiin corafi taban" ve "jeopo litik ve jeostratejik ufuklar"11" analizi yaparken, kavramlarn farkl yorumlan ve ilik lerini de anlamamz kolaylatrc tanmlar gelitirmektedir. Corafi taban olmayan, cor n konularn jeopolitii olmamas gerektii gr yanl deil. Yalnz corafyas olan konu litii olabilir. Bu grn yanltc olmamas gerekir. Trkiye jeopolitiinin doru olduu anda belli bir corafyay ieriyor. Daha nce de deinildii gibi Trk jeopolitii dendii se, ilk bakta bir corafyay anlatmad sanlablir. Gerekte ise Trk varlnn da bir ban vardr. Trk jeopolitii sz sadece Trkiye corafyasnn deil, Trkiye corafyas i i iki alan daha kapsyor: 1) Trkiye'de veya Trkiye dndaki btn Trklerin yaadklar f j

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 357

2) Trkiye ve Trk Dnyas'nn jeopolitik ufku ve politik ilgi alanlar. Trkiye corafyas k (Trk Dnyas.O corafyasnn da ayr ayr jeostratejik ufuklar ve stratejik ilgi alanlar "Jeopolitik ve jeostratejik ufuklar" ifadesini "politik ve stratejik ilgi alanl ar" ile tamamlamak gerekir. Bu katk ile, jeopolitik ve jeostratejik ufuk, sylemden eyleme yneltilmi olur, konular olaylara dnr, Jeopolitik ufuk politik ilgi alan ile, stratejik ufuk stratejik ilgi alan ile somutlar. Gerekte, ufuklar ve ilgi alanlar ayn corafyada rtrler. "Trkiye jeopolitii" Trkiye corafyas ile Trkiye'nin etki ve ilg latt halde; "Trk jeopolitii" btn Trk Dnyas'nn etki ve ilgi alanlarn ieren ok ay kapsar. "A KONU (Dzey) NCELEME (Deerlendirme, Ara) SONU (G ve Hedef, Ama) Taktik Hedef UYGULAMA (Yaplan ilem) \

Sava ve Gvenlik Asndan Askerlik, Corafya ve Politika ile ilgili konularn ak emas uat lhan, Jeopolitikten Taklie, Harp Akademileri 1971.

Bu belirlemeye gre; etkinlikler olan corafyalar dikkate alnarak; slam Jeopolitii, Rus Jeopolitii, Trk Jeopolitii, Sosyalizm Jeopolitii, Demokrasi Jeopolitii... denmesi mm dr,

358 Gelecei Ynetmek

Saylan balklarn tanmladklar konuyu, corafyalar ile birlikte akladklar dnlm aklarnn evrensel, blgesel veya ulusal dzeydeki etkinliklerine gre jeopolitik ufuklar e politik ilgi alanlar farkldr. Evrensel g odaklarnn jeopolitik ufuktan ve politik i alanlarndan daha yakn olarak, jeostratejik ufuklar ve stratejik ilgi alanlar vardr. Trkiye blgesel bir g odadr. Ancak, Trk Dnyas ile birlikte evrensel etkinlik kazan ek bana blgesel bir g oda olduu halde, corafyasnn sahip olduu deerler ve Trk evrensel etkinlie kavuur. Bu sebeple Trkiye'nin jeopolitik ufku [ufuk ifadesi yerin e vizyon kavram da yerletirilebilir] ve politik ilgi alan Avru-paAsya-Afrika'y ieren Dnya Adas'dr. ABD'nin bu kta zerindeki etkinlii ve faaliyetleri dikkate alndnd jeopolitik ufku ve politik ilgi alan hemen hemen btn dnyay kapsar ve evrenselleir. T ye'nin jeostratejik ufku ve stratejik ilgi alan ise Balkanlar, Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya'dr. Bu blgelerde -sadece politik deil- stratejik dzeydeki ve kapsamdaki (ekonomik, sosyal, asker, kltrel, siyasi) her olay ve konu Trkiye'yi etkiler, ilgil endirir. Jeopolitik yorum, jeopolitik ufku ve politik ilgi alann; jeostratejik yor um, jeostratejik ufku ve jeostratejik ilgi alann ierir. Her iki dzeydeki yorum, ufuk larnn corafya tabann esas alr ve kullanrlar. Buna gre yukarda belirtildii gibi, T olitii (politik ilgi alan), Trkiye'nin jeopolitik ufku olan Avrupa-Asya-Afrika coraf yas tabanna dayanr. Trkiye jeostratejisi (stratejik ilgi alan), Ortadou, Balkanlar, K fkaslar ve Orta Asya corafyas tabanna dayanr. Trk jeopolitii ise; Trk Dnyas'nn je ufku olan Avrasya'y (Avrupa+Asya) ve etkinlii sebebiyle ABD'yi kapsar. Trk jeostrat ejisi in, Afganistan, Pakistan, Ortadou, Balkanlar ve Rusya corafyas tabanna dayanr.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 359

Trke'ye de yaptlar evrilmi olan Brzezinski, Aleksandr Dugin ve Izzetullah zzeti gibi rateji dnrlerinin yaptlar jeopolitik kuramlara bir katkda bulunmuyor ama farkl yoru getiriyor. Yukarda yaplan yoruma gre A. Dugin'in kitabna "Rus Jeopolitii", zzettin z nin de "ran Jeopolitii" adlarn koymalarn hakl karyor, Buraya kadar sz edilenler Jeopolitii", "Trkiye Jeostratejisi" ve "Trk Jeopolitii" adlarn koyabileceimizi gry ncak, blmdeki jeostrateji tanmlarm gz ard etsek bile, "je-ostrateji, jeopolitik kar tratejik ynetimidir (Brzezinski)", tanmna bakarak "Trk Jeostratejisi" diye bir ad ya da kavram uydurma hakkmz var m? Karar siz verin.

2.5.2. Gelecein Jeostratejisinin Unsurlar Dnyann genel gelimesine paralel olarak, asker sahada da akllca hazrlanm bir deerl e tahmin gereklidir. Ve artk sava, kendi kendine bamsz bir sorun olmadndan strateji grnn byk br ksm bilimsel, ekonomik, teknolojik, sosyal ve bilhassa politik tahminle yanr. Bundan dolay jeopolitik grler, bugn olduu gibi gelecekte de salt jeostratejik urlar kadar nemli rol oynayacaklardr."5 a. Temel Prensipler Tahmin etmek demek uyd urmak demek deildir, devam etmekte olan bir gelimenin veya belirmekte olan bir eili min yn ve hzn mmkn olduu kadar ok bilgi ile hayal etmek demektir; bu belirli bir an laylarn sonucunu kestirebilir. yleyse bulunduumuz durumun bilinmesi gerekir. Bu gay e ile imdiye kadar elde edilen sonular zetlersek: 1. Stratejinin prensipleri geerlili ni aynen korumaktadr. Deien, usuller ve tekniklerdir. 2. Corafyann fiziki unsurlarnn kileri azalmamtr, fakat uygulama yerleri ve sonular deimitir.

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 361

3. Jeopolitiin deiken unsurlar olan politik, ekonomik, sosyokltrel, bilimsel ve tekno ojik, asker unsurlar anlamazlklar asndan gittike byyen bir nemi iermektedir. 4. ek balarna ne yaayabilirler, ne de kendilerini savunabilirler; sava iin ve bar iin lde gruplamalar gerekmektedir. Yaama ve savunma, tamamen hareketlerin serbestliine, yani her nevi iletiim ve ulatrmaya tabidir. 5. u halde her genel stratejiyi bir itti fak erevesi dahilinde, yani dnya apmda tasarlamak kanlmazdr. Her lkeye has, yani u eya blgesel stratejiler bu btnn bir paras olmaldrlar. Hibirisi kmsenemez, ittif nden az veya ok kanmak onu, dolaysyla kendimizi zayflatmak ve izolasyon tehlikesine a akmaktr; fakat lke stratejisini feda etmek, milli eilimi takip edememek, egemenliini tehlikeye drmek ve bazen de sorumluluklar inkr etmek demektir. 6. Yeni yldrc sila nilir nlemleri yoktur ve yle grlyor ki bunlara mutlak bir koruma aresi bulmak mitsiz . u halde, bu silahlar gayet ksa zaman iin karar uygulamaya olanak verirler. Fakat nk leer denge, "kumar" fikrinden vazgeirmekte ve byk harpler yerlerini sk sk meydana gel en blgesel ve yerel atmalara terk etmektedirler. 7. Her trl anlamazlkta ve hatta as rektn sadece direkt rakipleri kapsad hallerde, gruplamalarn (blok>. j lar, ittifakl gruplar) rol oynamalarnn sebeplerini np eki iki deerlendirme aklamaktadr. Yani, rn yksek maliyeti ve nkleer silahlarn tahrip gc. 8. Savan bitiminde, evvelce olduu ugn de "bar kazanmak" icap ederse, bu bar zaman stratejisi ve uygun ykc faaliyetl

362 Gelecei Ynetmek

b. Harplerin Sebepleri Yzyllar boyunca eitli lkeler arasndaki savalarn az veya ok fetihten baka bir ey deildir. Topraklarn, kaynaklarn veya nfusun fethi. Bizzat kurtu u ve bamszlk savalar bile bir fetih harbinin intikamdr. Fetih arzusu veya ihtiyac p olabilir. Fakat bu sebep daima ikinci planda kalm, hibir zaman grnmemi ve asla itir f edilmemitir; anlamazlklarn tek, derin ve mutlak surette politik bir sebebi olmasay d bu ihtiya, gerekten anlamalarla tatmin edilebilirdi. nnde sonunda bu sebep, ya bir eyi belli bir siyas ekle sokmak veya o ekle girmesini nlemek yahut da o ekilden kurta rmaktr. Modern harplerin hem mayas hem de gdas olan ideoloji, byle bir politikaya hiz met eden bazen bilinli olarak, ok defa da kendisini hem sebep hem de gaye edinmesi ne ramen kullandktan sonra sulanan bir ilk giriim aletidir. Demek ki sonu olarak ve M ao-Tse-Tung'un dedii gibi yalnz devrim savalar ve kar devrim savalar mevcuttur, Bug elecein stratejik problemlerini incelerken bu ok nemli noktay devaml olarak gz nnde ndurmak gerekmektedir. c. Muhtemel Rakipler Gelecekte, dnya apnda bir anlamazlkta vey a snrlandrlm anlamazlklarda tarih, bize bugnk durumlarla kyaslanabilir durumlar r ve bu durumlarn, o zamanlar ne ekilde gelitiklerini grmek yararl olacaktr. Amiral C stex'in mehur "bozguncu teorisi" bize bu hususta yardm edebileceinden gayet ksa olar ak hatrlatacaz. Tarih gsteriyor ki dnya bar, dzenli aralklarla hegemonya kurmak i r millet veya politik bir grup tarafndan bozulmaktadr. Dier milletler, bu bozucularn hedeflerine erimesine engel olmak iin birleirler ve silahl bir anlamazlk patlak verd nde, ilk bata felaketin snrlarna kadar yaklatk-

Tarihin ve Corafynmn Farknda Olmak 363

tan sonra byk zahmet ve gayretlerle nihayet bozucuyu malup ederler. Fakat mcadele ye ni bir bozucunun domasna, gelimesine sebep olur ve korkun daire tekrar balar. Belli b allarn hatrlatmak zere Charles Quint Imparatorluu'nu, sonra spanyol hanedann, 14. al ve mparatorluk Fransa'sn, Prusya'y takiben Alman mparatorluu'nu ve Nazi Almanya's nihayet Rusya ve Kzl in'i sayalm. Hkmetleri ister yasal ister ihtilal hkmetleri ol irbirini takip eden bu bozucularn ortak noktalan unlardr: Tasavvuf derecesinde bir ideoloji, dolaysyla gericilik ve iddet, Prensipleriyle badamayan lkelerin gelenekse olitikalarna hakaret etmeye zorlayan an bir milliyetilik, Totaliter ve devleti bir r jim, Asker gcn ar derecede gelitirmek. Tuhaf bir ekilde bugnn manzaras... Di u genellikle karada kuvvetlidir ve dman ittifakn esas kuvveti denizdedir. Bozucu gc e lde etmeye alr fakat ulaamadan bu kuvvet tarafmdan malup edilir. Kendine olduka uzun man hkim olduu takdirde, iten yumuama veya yorgunluktan dolay kendi kendine durulduu a olur. Fakat bu srada halefi domutur bile. ABD, 11 Eyll 2001'den sonraki stratejisi ile hem karada hem de denizde gl, yeni bir bozucu izlenimi vermektedir. Bu yorucu mcadeleden sonra, ypranm ve bezgin liderler yerlerini bakalarna terk ederler. Tuhaf o arak, imdiye kadar bu deiikliklerin hep ayn corafi ynde meydana geldii grlmtr. eti olan bozucu, spanya'dan Avrasya'nn, br ucuna kadar douya doru ilerlemi; srasyl , Fransa, Hollanda ve uzun zaman ngiltere tarafndan elde tutulan deniz egemenlii, o kyanusu batya doru kat ederek Amerika'nn eline gemitir. Bugnn jeostratejik llerin durumda Atlantik,

364 Gelecei' Ynetmek

Man'n yerini alm ve Dou Avrupa yerini Avrasya'ya terk etmitir. Gelecek bir harbin boz cusu, kim olursa olsun anlamazln genel gidii hissedilir derecede ayn olacaktr ve bug larna uyan bozucu harbine benzeyecektir. phesiz ki blgesel anlamazlklar da yukarda b edilen harbin zelliklerini tayacaklardr, nk onlar da ayn balangca sahip olacaklar runlu artlara tabi olduklarndan ayn gidie mahkm olacaklardr. d. Genel artlar Corafi mdiye kadar anlatlm blgelerdir. Fakat, nemleri imdiye kadar meydana kmam olduund iin vastalar olmadndan bugne kadar ihmal edilmi sahalarn da deerlendirilmesi gere ir. l olarak tannan geni sahalar gerek politik gerekse ekonomik bakmdan, dolaysyla s tejik bakmdan beklenmedik bir ilgi kazanmlardr veya kazanacaklardr. Yer, durum, topra k alt zenginlikleri ve hatta a olan fazla nfusu oraya aktarmak bakmlarndan... Byk Sa bunun tipik bir rneidir, fakat Afrika ve Amerika'nn byk orman sahalar gibi daha bir ar da mevcuttur. Havacln silahlar, gc ve etkisi dierleriyle kyaslandnda bunlar gelimelerdir ki kesin sonucu almak iin hava stnl arttr. Anlamazlk sahas corafi byk olacaktr ki, her taraf savunma veya her taraf igal iin yeterli derecede kuvveti plamak mmkn olamayacaktr. O halde taarruz ve savunma savalarnn yaplaca sahalar se Bu seimin sebepleri asker olduu kadar da politik ve ekonomiktir. zellikle Bat Avrupa iin, kuzeyde ngiltere ve gneyde Cezayir bu hayati rol o kadar ak olarak yerine getirm ktedir ki bunlardan birinin kayb, Bat savunmas iin byk bir darbe olacaktr. . ^

Tnrihin ve Corafyann Farknda Olmak 365

Her trl hava harekt hayati nemini korumaktadr. Bylece daha nce de iaret ettiimiz dan byle, asker sahada hava stnl olmakszn pek az ey yapmak mmkn olacaktr. Bu rel ve geici olarak mevcut olmaldr. Deniz kuvvetlerine gelince; kendi lkesinden uzak ta dman vurma olanana sahip olduundan beri, strateji, ona geleneksel grevlerinden ba eni grevler de vermitir. Ak denizlerde harekt yapmasna ramen hava-kara faaliyetlerin e katlr. Gerekten, uak gemileri ve nkleer denizaltlar, tadklar uaklar ve nkleer k, hareketli evresel sler olup belli bir anda bulunduklar yerler bilinmemekte ve do laysyla karada abuk tespit edilen tesislere nazaran gelecek bir dman taarruzundan ok aha az etkilenmektedirler. Buniar, denizlerin karalara iyice sokulduklar kt'alarda , esiz ve hatta ok byk mesafeleri iine alan Pasifik'te, kanlmaz olan jeost-ratejini k hareketli unsurlardr. Modern savalarn son amac, daha nce de grdmz gibi, malup litik ve ekonomik bakmdan bir toplulua katmak veya bir toplulukta bulunanlar serbes t brakmaktr. u halde strateji, mmkn olduu kadar rakip liderin korumasnda bulunan uyd ge, tampon devlet, hr devletler ve hatta tarafsz devletlerin tamamnn yok edilmesinde n kanmaldr. Bu hal, genel bir anlamazlkta, nkleer silahlarn kullanlmasnda imkn o ak bir dozajla badar. Mesela, Avrupa topraklar zerinde cereyan edecek muharebelerde, taktik kullana uygun ve tahrip gc nispeten zayf olan silahlar kullanlr; en kudretli nlar ise Amerika ile Rusya arasndaki bir atma iin tahsis edilir... Byle dnya apnda anlamazlkta bile, jeostratejinin fiziksel unsurlar rollerini oynamaya devam edecekl erdir. Bunlar artk blgesel bir ereve iinde deil, fakat kt'alar aras bir adan gr Merkezi byk ovalar, doudan, Avrasya zerinden gelen istilalar iin normal yol olmakta d evam ediyor; saldrgan, phesiz, rakibin destek kuvvetlerinin gelebilecei denize ulamak

36 Gelecei Ynelmek

iin bu yerleri var hzyla katedecek, rakip ise, kendi hesabna, kar kuvvetleri mmkn o adar douda durdurmak iin gayret gsterecektir. Bununla beraber, kanatlardan yaplacak harekt zellikle faydal olacaktr. Kara kuvvetleri, deniz kuvvetlerinin serbest harektn emin etmek iin boazlan ve buradan da, bir taraftan Ortadou'nun petrollerini ve dier taraftan da, kymetli bir savunma sahas olan Kuzey Fransz Afrikas'na ulamak amacn ta ; gene, deniz gcnn bir kar taarruzu, berzahlar zerine byk krfezlerden ve nehir yol ampon lkelere ve ardndan He-artland'e doru karadeniz harektnm yolunu izecektir.

2.5.3. Sonular ve rnek Olaylar Jeopolitik ve jeostratejinin inceleme ve deerlendirilmesi tam bir objektiflik ist er, aksi halde tehlikeli sonulara varlabilir. zel bir problemin uygulanmasn olanakl k ak iin olaylar gzlemlemeli, gelimeleri deerlendirmeli, gereki dersler karmal ve u leri unutup mesleki etkilerden uzak kalmaldr. Dnyay sadece, resmi snrlarla ayrlm d rin yan yana bulunmas gibi deil, ayn zamanda, ortak kar ve projelere dayanan byk kit erin ok hassas dengesi halinde grmeliyiz. Bu dengenin kalcl ve gelimesindeki yaval barn ve dolaysyla ilerlemenin ansna bir l tekil eder. Byk glerin dnya hkim eostratejik ereve iinde ve jeopolitik veriler zerinde cereyan eder; insanln gelecei bal olup sonu olarak, belirli bir nem tayan btn olaylar bu hkimiyete gre deerl kir. Bat bugne kadar, genellikle ac sonular vermi olan gecikmi giriimlerde bulunmut ore ve Hindicini savalar, Svey sorunu, Gine ve Kba'nn siyasi bakmdan taraf deitirm Bosna-Hersek, Kosova, Makedonya, Ermeni-Azerbaycan arpmalar ve buna benzer birok rnek er. isyandan geerek silahl anlamazlktan fikir sondajlarna kadar kullanlan olanakla kadar az veya ok ak ve sert

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 367

olurlarsa olsunlar, politik-stratejik konseptin son amac aynen geerlidir. Bir lkeni n hkimiyet altna alnmasndan veya tersine olarak hr braklmasndan ziyade, bu konsept bir ilmek skerek rakip tarafn halen zayf olan byk kitlelerini paralamak veyahut, bu k tleler daha dzgn ve kalc iseler, Akdeniz'in Afrika sahilleriyle gneyden ksmen sarlm an Bat Avrupa gibi, ayn metotlarla rakibi evirme amacn takip eder. Bu bak asyla d ya tehdit edilecek ve ne pahasna olursa olsun Bat'nm himaye etmesi gereken noktala rn nceden sezmek mmkndr. Bunlar; Kuzey, Gney ve Orta Amerika birliinin kaynamas lii'nin ve yeni tasarlanan bir Avrupa-Afrika birliinin desteklenmesi, NATO ve AGT'i n varln korumas Azgelimi lkelerin kalknmas Ortadou'da istikrarn korunmas, ya'nn Bat Bloku'nda kalmasdr. Jeostrateji esas itibaryla corafyann asker amalarla edilmesi ve asker harektn corafyann koullarn dikkate alarak planlanmas ve uygulanm idir. Yani corafi etmenlerin lkelerin asker stratejileri zerindeki etkilerinin incel enmesidir. Corafya; doal evreyi ve dalm tanmlayan ve bireylerle toplumlarn doal" lerini ve doal evre zerindeki davran ve giriimlerini inceleyen bir bilimdir. Corafya statik ve dinamik" olarak tanmlanan iki yn vard. Statik yn, insanlarn yaadklar do incelemeleri, tanmalar ve tanmlamalardr. Elde edilen bilgilere ve sonulara gre davra giriimlerini dzenlerler. Bu da dinamik (devimsel ya da eylemsel) bir nitelik tar. Cor afyann dinamik blm/eitli corafi deerlerin kendi ulusal ama ve karlarmza uygun mesi ya da kontrolmz altnda-

368 Gelecei Ynetmek

ki bir duruma sokulmalar iin harcanan abalara ve yaplan uralara yn vermektedir. Cor l salamak ya da snrlan belli corafyamz d etkenler ya da her tr mdahaleler ya d umak iin eylem ve uygulama bakmndan iki yol vardr, bunlar siyasi giriimler ve asker h reketlerdir. Bu giriimler ve hareketlerle ilgili konularla corafya arasndaki ilikile ri inceleyen ve onlar, kard sonular ve saptad kurallar ile dzenleyen bilim da corafya (Taktik corafya) b. JeostratejL (Stratejik corafya) c. Jeopolitik (Politik corafya). Jeostrateji terimi, asker stratejik kademeleri ilgilendirir ve u konular ie rir: "a. Harekt alanlarnn, cephelerin saptanmas ve nem srasnn belirtilmesi, b. Hare llarnn, cephelerin birbirine yardm ve destek olanaklar ya da zorunluluklarnn saptanm c. Harekt alanlarnn, cephelerin; topografik, hidrografik, meteorolojik ve ildim zell iklerine ve birbirleri ile irtibat-ulam yeteneklerine gre en uygun kuvvetlerin ayrlm as, kuvvetlerin konu ve kurulular, d. Dmann bu harekt alanlar ve cephelerden fayda leyici ve kstlayc nlemlerin barta ve savata aln mas, e. Teknolojik gelimeye kou ki gelimelerde bu alan ve cephelerde yararlanmak, bunlara uygun silah, ara ve gerel erin ayrlmas, f. Ulusal stratejiyi gerekletirmek ve ulusal hedeflere ula mak iin aske kuvvetlerin en uygun corafi blgelerde kulla nlmas." Stratejik aralar ve stratejinin n sneleri olarak insanlar ve kurumlar, dncede ve eylemde doal olarak corafi ve jeopolit ktirler. zerinde ne kadar hzl hareket edersek edelim mekn olarak corafya olduu gibi k lr. Blgesel ya da yerel boyuttan

Tarihin ve Corafyann Ftrkmn Olmak 369

daha ok kresel boyutta dnmek, plan yapmak ve etkinlik gstermek, jeopolitii bir kenar akrsak, corafyann snrlarn amak deildir; aslnda bunun tam tersidir. Basite ifade sak, kresel boyutta (ve tesinde) bir odaklanma daha geni bir etki alanna gre kavramla ma yapmak ve hareket etmektir. nsanlar corafya hakknda doru dnmeyebilirler; ancak co adan yanl olan dnce bile yine de corafidir. Strateji ve politika, corafya iinde k zorundadr. Bunlarn mantki olarak corafi diye nitelendirilen fikirler ve fiziki kstl malardan etkilenmemeleri mmkn deildir. Corafya kanlmazdr.121 Bylece "corafyann k duu" saptanp uygulanacak olan jeostratejik planlar, ulusal stratejiyi baarya ulatrr ulusal hedeflere erimeyi salar. Yukarda yaplm olan bu aklamann altnda jeost u tanmlar yaplabilir: Jeostrateji; bir devlet, lkesinin ve evresinin zerinde bulundu blgenin corafi, hidrografik, meteorolojik ve iklim zellik ve olanaklarndan asker hare ktta stratejik komuta kademelerinin yararlanmas bilimidir. Jeostrateji; ulusal siy asi hedeflere ulamak iin, byk askeri kuvvetlerin nerede, nasl ve ne zaman kullanlaca lemek bilimidir, Jeostrateji; strateji prensiplerinin blge ve dnya apnda dnlp uygu ilim ve sanatdr. Jeostrateji; politika-strateji-corafya faktrlerine dayanan almalar etirme Ve bu birlemeden asker stratejik harektta faydalanma bilim ve sanatdr. Jeostra eji; yeryz ve blgelerinin corafi yapsnn niteliklerini, asker stratejiyi etkileme a eleyen ve deerlendiren bir bilim daldr. Fransz Contre-Amiral Pierre Celerier; "Jeopo litik ve Jeostrateji" adl kitabnn giri blmnde, jeostratejiyi komutann mesleki deney inden biri olarak nitelemekte ve "Jeostrateji; corafya ile strateji arasndaki iliki lerin bilimidir," demektedir. Bu tanm bir bakma "stratejik corafya" anlamn vermektedi r.122

370 Gelecei Ynetmek

Jeostrateji, bar ve sava dnemindeki mcadelelerde corafi unsurlu etkilerini ve ilikil ni inceleyerek stratejik gleri belirtir ve stratejik hedefleri aratrr. Jeostratejinin unsurlar, konunun zelliine gre jeopolitiin unsurlarnn ayndr. Aratrma ve incelem gre unsurlardan bir ksmna arlk verilebilir, bir ksm ihmal edilebilir. Jeopolitikte unsurlar ayn derecede dikkate almak zorunluluu vardr. Jeopolitiin unsurlar, jeostrat jinin temel talardr. zet olarak jeostrateji de aadaki unsurlar kullanr: a. lke un Arazi unsuru, c. Nfus unsuru, d. Sosyal unsur, e. Ekonomik unsur, f. Politik unsu r, g. Stratejik unsur. Bilim ve teknolojideki gelimeler bu unsurlarn deerlendirilme lerinde deiiklik yapmaktadr, rnek: Edirne ve stanbul'un Jeostratejik zellii Bir kent ya da blgenin jeostratejik zelliine rnek olarak Edirne ve stanbul kentini verebiliriz . "En dikkat ekenrnek ise ad bir zamanlar Adrianople olan Edirne'dir. S 323 ve Temmu z 1913 yllar arasnda on be kez kuatma ve sava yaplmtr. Edirne hibir zaman ok b mtr, halen nfusu 400.000 civarndadr ve dnya yznde en ok savalan yer olmasnn n da yzlm olmayp ilgin corafik konumudur. Vadileri batda Makedonya'ya, kuzeybatda an'a ve kuzeyde Karadeniz'e ulaan yollara geit veren rman bulutuu noktada kurulmu vrupa anakarasnn en gneydou ucundaki en byk ovaya sahiptir. Bu ovann br ucunda, Av e Asya'y ayran Boaz'm kenarna, kolayca savunulabilecek biimde kurulmu olan stanbul y almaktadr ve Konstantin de bu nedenlerden dolay o devirdeki adyla Konstantinople ke ntini bakent olarak semitir. Edirne ile stanbul, Karadeniz'den Akdeniz'e ve Gney Avru pa'dan Anadolu'ya yaplan tm geileri kontrol altnda tutan, stratejik nemi yksek ikiz tlerdir. zellikle Theodosius Surlarnn 5. yzylda yaplmasndan sonra stanbul'a denizde dn dzenlemek olanakszlat ve Anadolu'dan gelip Gney Avrupa'y

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 371

fethetmek isteyenler kentin arkasndaki ovaya kmak zorunda kaldlar. Karadeniz'in kuze y kysndan gelenler ise Karpat DaIar'nn oluturduu snrn koruduu bat kysna k da sonunda Edirne Ovas'na eritiler. Roma mparatorluu'nun knden sonra Bat dnyasn nvann alan stanbul'u ele geirmek isteyen Avrupal istilaclar da kente yaklamak iin y dirne Ovas'ndan gemek zorundaydlar. Ksacas Edirne, corafyaclarn kara kprs diye t Avrupa'ya alan iki nemli yolun Avrupa ucunda bulunmaktadr. Doudan-bahya ya da batdan do-uya byk bir asker akmnn olduu her seferinde, bu noktada bir savan kmas kan altnda kentin bymemesine de amamak gerekir. Srekli ve olas faktrlerin savan seyri etkilerinin, Edirne kadar ak bir rneklemesi, ancak, birka deiik yerde grlebilir am ne de youn asker faaliyetlerin yaand yerlerde, daha zayf da olsa bu faktrlerin etki e rastlamak olasdr. Byk rmaklar, yksek dalar, sk ormanlar "doal snrlar" oluturu politik snrlarla akrlar. Ordular ancak bunlarn arasndaki boluklardan ilerleyebilir Kaynak: John Keegan - Sava Sanat Tarihi, s.56-57, Sabah Kitaplar, stanbul 1995.

2.6. ASKER STRATEJ

2.6.1. Asker Strateji ve Doktrin "Ulusal Strateji"nin bir aya olan "Asker Strateji", "Ulusal Strateji"ye uygun olara k, savata ve barta, ulusal gvenlii salamak ve srdrmek iin ulusal silahl kuvvetler halinde dmana kar bir zor ya da tehdit unsuru olarak kullanlmas bilim ve sanatdr. " bilim dalnn kendine zg konseptleri ve teorileri ile bu alandaki uygulamalar arasnda g erekli balanty kuramadmz an, atma srecine hkim gereklerden uzaklarz. atm litik faaliyetler arasndaki balanty rasyonel bir ekilde kuramadmz an da. tarihin a hkimiyetimizi kaybederiz."'" a- Asker Stratejinin Prensipleri Asker kuramclar, aske r deneyimlerden, komutanlara yol gsterecek olan basit fakat ok ynl gereklerin listesi i elde etmeye almlardr. Sonu olarak, saptanabilen bu basit fakat ok ynl gerekler nsiplerin says kuramclarla, za-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 373

mana ve devlete gre deimi olup 1956 ylnda, ABD asker edebiyatnda 9 prensip, ngiliz B asker edebiyatnda 10 prensip grlmektedir. Trkiye de (1961 basml ST 100-5 talimname , bunlar 9 tane olarak kabul etmitir. Prensipler farkl olmakla birlikte ounlukla aa gibidir: 1) Hedef prensibi, 2) Taarruz prensibi, 3) Sadelik prensibi, 4) Emir ve Komuta Birlii prensibi, 5) Sklet Merkezi prensibi, 6) Kuvvet Tasarrufu prensibi, 7) Manevra prensibi, 8) Baskn prensibi, 9) Emniyet prensibi. ngilizler bu prensipl ere "idare prensibi"ni, Ruslar ise "imha prensibi"ni eklemilerdir. Bugn, gnmz savalar karmak niteliinin artmas yznden, "asker strateji" kuram ve uygulayclar, savalara olarak rehberlik etmi yukardaki baz prensipleri yeniden gzden geirip eklemeler yapma ktadr. b. Asker Stratejinin Konular . Savalarn kazandrd deneyimlerin, asker ve po umun, lkelerin iktisadi ve potansiyel yapsnn, toplumun genel karakterinin, yeni tekn ik gelimelerin ve dmanlarn gr ve dncelerinin "asker strateji" ve onun prensipler etkileri byktr. Bar zamannda, "asker strateji" ile uraanlar, gelecekteki bir sava niteliklerini, savaa hazrlanlmas yntemlerini, silahl kuvvetlerin gelitirilmesi soru rn, bunlarn olas bir savata kullanlmas olanaklarn ve savan baar ile yrtlebi naklarn ve son olarak sevk ve idare esaslarmdaki gelimeleri, gereki bir adan aratr undadrlar. Bu saydm zellikler "asker stratejinin" konularn oluturur, c. Asker Str Asker Doktrin "Asker doktrin"; genel esaslarn ve genel prensiplerin bir ifadesidir. Yalnz "asker doktrin"leri, "asker stratejinin prensipleri ile kartrmamak gerekir.

374 Gelecei-Ynetmek

"Asker strateji", "asker doktrin"e ya da doktrinlere dayanr. Yani "doktrin", o gnk ko llar iinde, matematiksel olarak problemlerin zmne ya da teoremlerin ispatna yarayan p stulatlar gibidir. "Asker strateji"de prensipler ve ayrntlar ok sadedir fakat uygulan mas kolay deildir. "Asker strateji" ile uraanlar, kesinlii olmayan ve nemi kesin ola belirtilmeyen faktrlerle kar karya bulunurlar. nk "asker strateji" "hesaplanmam anatdr.

2.6.2. Strateji Teorisi Burada akla gelebilecek soru, "strateji, belirli alanlardaki topyekn imkn ve yeten ekleri esas olarak aldna, bunlarn politik, ekonomik, sosyal ve asker ynlerdeki ve bir bakma ayn anda hep birlikte kullanllar ile ilgili esaslarla ilgilendiine gre, neden da politik, ekonomik ya da asker, sosyal teorilerden ayr ayr bahsedilmeyip, stratej i teorisi gibi zel bir kavrama ve bu kavram asndan belirli konulara yaklama gerek duy lduu" eklinde ifade edilebilir. Aslnda strateji teorisine gidite btn bu bilimsel alan ar k noktalarn olutururlar. Bunlarn her birinin bulgularnn (teorik verilerinin) u , problem zmne aktarld dier bir yn, "sanatsal yn" vardr. Bir devlet yaps iin ulgularnn hep birlikte devletin hedefleri dorultusunda uygulamaya, problem zmne yne eleri gerekir. Bu noktada bu almalara bak as deiir. Bu yneli nmze "ulusal g liyetlerden oluan bir sreci ortaya karr. te bu anda politika sanat, ekonomi sanat r sanat, her biri ayr ayr kendi alanlarnda ve topluca devlet ynelii erevesinde (ulu enlik ana sreci erevesinde) ortaya karlr ve bunlarn tek bir yaklam erevesinde s ar gerekir. Bu anda karar -vasta- hedef ilikileri ve pratie yneli esas olur. Bu nokta an itibaren ilkeleri, nosyonlar, hkim konseptleri ve esaslar tamamen kendine zg bir y aklam (genel stratejik yaklam) ve bu

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 375

yaklama uygun olarak strateji teorisinin ortaya k sz konusu olur.125 ilevsel alanl u alanlarda planl faaliyetler esas olduuna gre yapsal ereve olarak "devleti" temel al , planl srelerin ana vastalar bu kapsaml yapnn ana g alanlarn oluturacaktr. B ekonomik, psiko sosyal ve asker alanlar olarak belirlenecektir. Karar kademeleri asndan, devlet yapsnn en st (topyekn strateji) dzeyinden bakldnda devlet kara defler) uyarnca belirlenen politikalar dorultusunda stratejik uygulamalarla (ana g b irimlerinin sevk ve idaresi ile) ulusal beklentilere ulamak sz konusu olacaktr. Bu dzeyin ynlendirilmesi dorultusunda (ve bu dzeyde belirlenen hedef, politika ve strat ejilere uygun olarak) her bakanlk kendi faaliyet alannda kendi stratejilerini ve p olitikalarn (ki bunlar bir st kademeye gre program zelliini tar) ve uygulama esasla rleyecek, kendi faaliyet alanlarna zg ana planlarn hazrlayacak (rnein asker alanda tratejik planlar ve bunlara bal olarak ana kuvvet blmlerinin planlar) ve sonu olarak er ana faaliyet alan (genel strateji dzeyinin hemen altnda), harekt dzeyinde uygulama ya alacaktr. rnein, dileri bakanl altnda diplomasi sreci ve d politika uygul y tekilatnn altnda ordular dzeyinden balayarak alt birimlere kadar kademe kademe aske uygulamalar ortaya kacaktr. Bu, iin ekli yndr.1-6 Strateji teorisi bir btn olarak yapsal) ereve ierisindeki oluu ve faaliyetlerin esaslarnn belirlenmesi ve bunlara il hkim kurallarn, ilkelerin ve genel konseptlerin belirlenmesiyle urar. Ancak sadece e li ve yapsal ynn anlalmas, konunun analizi iin (gerekli de olsa) yeterli olmayacakt sadece bu ynden yaklamla da "strateji teorisi" ina edilemeyecektir, teki bilimsel ala nlarda olduu gibi, burada da analitik almalar ynlendirecek baz "temel konseptlere" g k vardr. Bunun iin, teorinin politik ve alt ynleriyle (burada asker ynyle) bir btn abilmesi iin:127 a - Stratejinin tm dzeylerinde (karar kademelerinde) bavurulabilece k ortak baz konseptlerin belirlenmesi zorunlu olacak.

f c 37g Gelecei Ynetmek

b - Ayn zatnanda bu konseptlerin her zel faaliyet alanna (burada asker alana) ne ekil de uygulanabileceinin de bilinmesi gerekecektir. Saysal bakmdan ortak konseptlerde bir snrllk gze arpabilir ve zel faaliyet alanlarnda (rnein asker adan genel st J J dzeylerinde) bu adan bir art gzlenebilir. Deiik bilimsel alanlardan (politik, l ekonomik, vs.) treyen bilgileri kullanan st karar kademelerinde konseptler, doal olarak "genel", "kapsayc", "yol gsterici" nitelik tayacaklarndan bunlarda saysal sn maldir. zel faaliyet alanlarnda ise bu durum kademe kademe tersine dner ve zellikle asker alanda saysal bakmdan byk bir art gze arpar. Bu da normaldir. nk burada g dzeyin- den aa youn miktarda uygulamalar sz konusudur. Ancak zel konseptlerin say ursa olsun stratejinin tm kademelerinde geerli olabilecek konseptlerin varln daima g ilmek gerekir. Teorik adan btnl salayan konseptler bunlardr ve bal bulunduklar l yorumlar gerektiren ve politik asker faaliyetlerin kendilerine zg snrlarnn izilm bu alanlarn ayrlmasnda ve ayn zamanda dahili ilikilerinin belirtilmesinde kullanlan onseptler yine bunlardr.128 Stratejik teorinin ortak konseptlerini "manevra konse pti", "kontrol kor.septi" ve "topyekn yneli konsepti ya da ana politik asker kalplar ile ilgili konsept" erevelerinde toplayabiliriz.1-9 Bu konseptler! genel olarak yle kavrayabiliriz: "Manevra konsepti" belirli bir konuda karrkarya gelen iki zt irade ( ya da taraflar) arasndaki dahili ilikilere hkim esaslar belirleme ye alr. Buna g anevralar (politik asker tutumlar) ^' ileri srmeye alarak sz konusu ekime ya da at rasyla "manevra hkimiyeti, inisiyatif ve hareket serbestisini" ele geirmeye alacak ta aflarn, balangtan sonuca kadar topyekn davranlarnda gz nne almak zorunda olacakl ana manevra konseptleri ve bunlarla ilgili alt uygulama konseptleri" tarafndan be lirlenecektir. Yine stratejik etkilei-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 377

min (en st kademesinden alt uygulama kademelerine kadar) ana karakterini ortaya kar an, onu en geni kapsaml bir yneli olarak kabul edip, ani ve dar kapsaml yneliler ola nitelendirilen "taktik etkileim" srecinden ayran, stratejik sreci esasta "tahribata ynelik faaliyetler" zinciri olarak kabul eden grleri rten ve onu temelde bir "kontr tesisine" ynelik faaliyet olarak gerek deerine kavuturan grler de "kontrol konsepti" esinde ilenmektedir. Bu kontrol ve manevra konseptleri ile ilgili grlerdir ki sonuta devletin belirli bir atma ya da problem karsnda seecei ana politik tutumlar (ana st ik kalplar) ile ilgili konseptleri ortaya karacaktr. Tm bu konseptlerin varl gster r ki, bir devletin belirli bir atma ya da ekime durumunda seecei ana politik tutumla ileri srecei davranlar, hedef tespiti ve stratejik-taktik tutumlarn ayrm ve belirlen i, bilimsel esaslara balanmaktadr.130 "Asker teori" ise, bir devletin topyekn bir ere ede, ynelileri ile ilgili olarak gz nne alnan bu konseptlerin asker alanda ve asker l ve asker-harekt dzeylerinde uyguland ekli ile nmze kar. Bu genel kapsaml' ko ir faaliyet alanna indirgenmi ekli ile ilgilenir. Politik ereve ile daima balantl v larnda bir astlk-stlk ilikisinin bulunduu zel ve teknik bir faaliyet alandr. Kendi el (asker bilim) kayna vardr. Bu bilimsel kaynaktan treyen bulgular asker stratejinin en st kademesini oluturan "asker sanat" erevesindeki almalarla uygulama alanna akt tli ekoller burada ortaya karlar ve asker doktrinler de burada oluur.131 Aslnda strat eji teorisine gidite btn bu bilimsel alanlar k noktalarn olutururlar. Bunlarn he ulgularnn (teorik verilerinin) uygulamaya, problem zmne aktarld dier bir yon, "s vardr. Bir devlet yaps iinde bunlarn bilimsel bulgularnn hep birlikte devletin hedef i dorultusunda uygulamaya, problem zmne yneltilmeleri gerekir. Bu noktada bu almal eiir. Bu yneli nmze "ulusal gvenlik" bal altnda eitli faaliyetler-

378 Gelecei Ynetmek

den oluan bir sreci karr. te bu alanda politika sanat, ekonomi sanat ve asker san iri ayr ayr kendi alanlarnda ve topluca devlet ynelii erevesinde (ulusal gvenlik an i erevesinde) ortaya karlr ve bunlarn tek bir yaklam erevesinde senteze ulatr Bu anda karar-vasta-hedef ilikileri, nosyonlar, hkim konseptleri ve esaslar tamamen kendine zg bir yaklam (genel stratejik yaklam) ve bu yaklama uygun olarak strateji sinin ortaya k sz konusu olur. Sonu olarak; Asker strateji, byk birliklerin, stra siplerinin altnda, kesin sonu verecek meydan muharebeleri iin stratejik hedeflere evk ve idare sanat olarak tanmlanabilir. Asker stratejide, silahl kuvvetleri oluturan kara, deniz ve hava kuvvetleri stratejik alanlarda kullanlr. Asker ve politik (ulu sal) strateji belirlemede tarih bilgisinin ve tarih bilincinin nemi uradadr; savalar ve olaylar analiz ettiimizde baarszlklarn nedeninin ama, ara ve hedef argmanlar mi hatal stratejiler olduu saptanmaktadr.

2.7. ULUSAL STRATEJNN YAPISI VE FORMLE EDL

2.7.1. Ulusal kar Kavramndan Ulusal Stratejiye Gei Ulusal kar kavram tm d politika kararlarnn altnda yatan temel itici gtr133 anca a o denli g yaplabilmektedir. Hibir d politika karar ya da eylemi, uygulayclar ta usal kara aykr olarak sunulamaz. Kukusuz alman her kararda ulusal kar kavram dile g lmemektedir. Baz istisnalar dnda, ulusal karn nesnel bir tanmnn yaplamayaca g lusal gc artran, dolaysyla ulusal kar gerei olan ekonomik gnen lt bile tart i yolla gerekletirilecei sorunu gndeme gelir. rnein, kapitalist yoldan salanacak bir lime Marksist bir adan deerlendirildiinde kitlelerin karna aykr bulunabilir. Vars rak, Trkiye'de byk petrol yataklar ortaya karlsa, bunun en azndan bir dnem iin ul a uygun olabilecei sylenebilir. Ancak, Gney Afrika'da zengin elmas, uranyum, kmr yata klar bulunmas, bu halklarn yllarca sren bask ve ac iinde yaamalarna neden olmutu ulusal gvenlikle balant-

380 Gelecei Ynetmek

l olarak tanmlarken, nkleer bir savan kmamas herhalde bu konudaki en u rnei olu durumda yalnzca ulusal deil, uluslarn boyutlarm ok aan yaamsal karlar gndeme gel Uluslararas ilikiler ve d politika kuramclar genellikle bu kavram kullanmaktan kan nu bir analiz arac olarak fazlaca belirsiz bulmulardr. Ulusal kan tanmlamak ya da ney n ulusal kara uygun olduunu saptayacak ltler belirlemek gerekten kolay deildir. Ulu , realist kuramn merkezi ve anahtar kavramlarndan biridir. Charles Beard (The Idea of National Interest) almasnda, "Ulusdevletlerin olumasyla birlikte, halkn siyasal e katlmasnda bir art meydana gelmitir. Dolaysyla, ulusal kar snrl bir kesimi de psar," demektedir. Realist akmn en nemli kuramcs olarak kabul edilen Hans Morgenthau' ya (In Defence of National Interest) gre, ulusal kar g ile tanmlanmaktadr. Yani, bir vletin ulusal karnn en nemli esi gcn artrmasdrr. Morgenthau kar kavrammm poli u ve zaman ve mekndan bamsz olarak geerli olduunu savunmakla, nesnel bir kar tanm ye almaktadr. Gnmzde toplumlar ve uluslar aras politikann zn de ulusal kar ol thau'ya gre, "ileride ulus devletin yerini baka bir birim aldnda, siyasal sre bu bir n karlarn korumak zerine ileyecektir". Kukusuz, bir birim iinde varln srdrme e en temel zelliidir. Genel olarak ifade edilirse, realist akma gre, ulusal kar d p kay belirlemede balca rehberdir. Realist ahm ulusal karn kim tarafndan belirlenecei in bundan yararlanaca gibi sorunlar gz ard etmektedir. rnein, ulusal kar adna ABD dou'da asker adan yaylmas gerekiyorsa, bunun getirecei bedeller ya da bu politikann a yatan br etkenler dikkate alnmamakta, d politika kaba bir g mcadelesi olarak gr . Devletlerin hepsi varlklarn srdrmek, genilemek, bymek ve gl olmak isterler. Do devletler ulusa! karlarn gl olmak biiminde tanmladklar iin dier-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 381

leri de bu g mcadelesinde geri'-kalmak istemeyecekler ve sonuta, birbirleriyle ataca rdr.-Devletler dier devletlere ve uluslaras kurululara gvenemezler (bu kitabn, drdn son ksmnda kurulmaya allan yeni mimari yap erevesinde bu konuda;: atma ve ak yacaksnz). Ancak; realist akmn ulusal kar anlay yalr nzca .varln korumaya day aanan srekli gvensizlik ortamnda gerektiinde genilemek ve yaylmak da ulusal kar i i grlebilir. ^Uluslararas ikerde: dea/sf: bir adan yaklaanlar ise uluslararas mesini ve atmalar nleyecek yntemlerin gditirimes-ini, uluslararas ban ve gvenli usal kara uygun bulmaktadrlar. Kukusuz bu kar, anlay, realizmden ok farkldr; g e uyum ve ibirliini ne karmaktadr. .,. Liberal kuramn kurucular saylan Jeremy Bent James Mill'e gre,: yalnzca demokratik hkmet sayesinde, kamu kar, yani kitlelerin k yumlu siyasal kararlar alnmas iin tatminkr aralar salanabilecektir. Yani, halkn ka liberal demokrasi ile salanabilir; bunun eleri de oy kullanma, gler ayrm,.basn zg yazarn ulusal kar anlay, devletin, bireylerin kendi karlarn- gerekletirmede en k mdahalelerden kanmas, tersine bu karlarn gereklemesinin koullarn yaratmasna rksizm ve ulusal kar arasndaki iliki erevesinde; Marx ve Engels egemenlik kurmak iste en her snfn, tpk ii snf gibi, kendi karn genel olarak sunmak zorunda olduunu rjuvazinin kendi karn-toplumun kar olarak sunmasnn bir sonucu olarak/ o toplumda k st retim biiminin egemen olmas ve toplumun bu ynde ideolojik olarak bilinlendirilmesi Marx'm kar anlaynn temelini oluturmaktadr. Marx bunun-yannda her bir ulusun burju in ayr ulusal karlara, sahip olabileceini de kabul etmektedir. nk bir lkedeki kapit snfm- karlar dier lkelerdeki kapitalistlerle atr. i snfnn kar ise, bu

382 Gelecei Ynetmek

ulusal snrlar aar ve dier lkelerdeki ii snflaryla btn lk gsterir. Dolaysyl toplumun t mne deil burjuvaziye ait kar anlamna gelir. Bu pencereden baknca, "Saval mamas ya da cephelerde karlaan ii snflarnn silahlarn atp kucaklamas beklenir arlara hak vermek gerekiyor. Ama byle olmad, tm ii snf yalnzca kendi ulusu iin ka subunu lB T, drd. Hi kukusuz savalarn karlmas ve-bitirilmesi ii snfnn kara dir. Bu konuya ksaca deinelim. "Savalarn uzamasna ya da hzla sona erdirilmesine etkid bulunan birok deiken verdir. Bu deikenlerin says ve bunlarn karlkl etkileimin devriminin bir sonucu olarak artmtr. Bir devletin savaa devam etme ya da bitirme ka rar ve bunlar yapabilme gc liderlerin kiilikleri (drdnc blmde okuyabilirsiniz), si yaps, asker liderlerin rol ve bunlarn karar verme srecine etki olana, kamuoyu ve gruplarnn rol gibi faktr-lerce etkilenebilir."11* Bir ulusal stratejinin formle edilm esinde aada belirtilen evrelerin her birini (her evrenin tekisi ile dahili ilikisini daima aklda tutarak) srayla sistematik bir ekilde izlemek gerekecektir. - Ulusal il gi ve menfaatler. - Ulusal stratejik deerlendirme. - Ulusal stratejik konsept. Ulusal hedefler. - Ulusal politikalar. - Ulusal ykmllkler (giriim ve balantlar). Bur grld zere hareket noktas yine temelde "ana deerler" zerine oturan ulusal ilgi ve ler olmaktadr. Bu nedenle aklamalarmza yine bu noktadan balamak gerekecektir.135 Mark izm ulusal karn deil, snf karnn geerli olduunu ileri srer. Baka bir deyile, al karn bulunamayacan savunur. Devlet toplumsal istikran salayabilmek, tarafsz gr k ve meru-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 383

iyetini koruyabilmek iin ulusal kar adna hareket ettiini ileri srer. Eer egemen bir s-devleti inceleme konusu olarak ele alyorsak, bir deil, birden ok ulusal kardan sz e mek gerekecektir. Gerek siyasal iktidar ve asker-sivil brokrasi, gerekse de i evrel eri farkl karlara ya da kar alglamalarna sahip olabilirler. Ulusal kar, eitli gr i partilere gre de anlam iermektedir. Bu nedenle de ierde atmalarn nemli elerinde olarak karmza kmaktadr. Kavramn tanmnn belirsizlii nedeniyle, ulusal kar eit ce de eletiri amacyla kullanlmaktadr. Trkiye'de genel olarak ulusal karla gvenlik b inden ayrlmaz bir btnlk olarak deerlendirilmektedir. 2.7.2. Ulusal Stratejinin Mimari Yaps a. Ulusal lgi ve Menfaatler (karlar) Ulusal karlar aslnda, bir vatan snrlar n toplumun can ve mal gvenlii ve vicdan zgrl iinde yaamas iin uygun grd nice e manevi) deerlerin tmn ifade etmektedir. Bu ilgi ve menfaatler bir hkmetteki karar g uplarnca devletin devam iin nemli grlen faktrleri ierirler. Bu ilgi ve menfaatlerin luca ele alndnda "Ulusal Gayeyi" (stn kar) olutururlar. "Ulusal Gaye" bir devleti meye alt genel ve devaml hedefi (sonu) ifade eder. Ulusal ilgi ve menfaatlerin dei genellikle ok uzun bir zaman sresi ya da koullarda ani ve kkl deiim gereklidir.136 b lusal Stratejik Deerlendirme Bir ulusal stratejik deerlendirme, mmkn olduu kadar gere , objektif ve zl olmaldr. Ulusal ve uluslararas koullarn her ikisini de gnmzde du olas gidiatlar ile

384 -Gelecei-Ynetmek

gz nne almaldr, Geni bir kapsam olmaldr. Bylece, bir ulusal: stratejik deerlendi irilmesinde aadaki hususlarn izlenmesi yardmc olabilecektir. - Halen ite ilenmekte ve ulusal gvenlik karlarnn elde edilmesinde muhtemelen nemli -etkileri olabilecek tre dlerin tespiti (rnein terrist hareketler, parann devaml deer kaybedii vs.). - Ayn ancak halen uluslararas dzeyde ilemekte olan ve ulusal gvenlik karlarnn elde edilm e muhteme^ len nemli etkileri olabilecek kuvvetlerin ve trendlerin tespiti (rnein A vrupa'nn btnlemesi, Ortadou'da byyen istikrarszlk, yetersiz asker yardm vs). - H e olan toplam kuvvetler ve trendler iersinde, ulusal amalar ve ulusal gvenlik hedef lerinin desteklenmesinde bavurulacak olumlu programlar iin. uygun frsatlar ve olana klar var mdr? Ve bunlar, hangi safhalarda gze arpmaktadr? - Ve hangi safhalarda, yuka rdaki adan bakldnda, ulusal amalar ve olumlu gvenlik hedefleri zerinde; muhtemel r gze arpmaktadr. Bu olumsuz gelimeleri nlemede olanak, yetenekler ve olaslklar nele r? - Devletin (rnein Trkiye Cumhuriyeti'hin) ite ve dtaki hareket serbestisi zerinde snrlamalar nelerdir? Ayn devletin yukarda ifade edilen kuvvetler ve trendleri etkile me iktidarnn snrlar nedir? Bu snrlar (devletin etkileyici iktidar ve yaplabilirlikl n limitleri) deimelere, dalgalanmalara ne kadar aktr? - Uluslararas topluluun bugnk de ve dnya kuvvetler dengesinde ne gibi kaynaklar yer almaktadr?"7 te ulusal ilgi ve menfaatleri etkiledikleri ekil ve.boyutlaryla yukardaki koullarn analizinden karla ularn toplu bir liste halinde belirlenmesi gerekir. Yukarda deinilen tm sorularda "ku vvetler ve trendler" kavramlar yer almaktadr. BtnleSirilmi;bir: ulusal, stratejinin p ulmasrida bu kavramlarn:..her::ikisinin de gerei ekildeneyi (veya nelei) ifade etkl ihibeliflenmesi gerekir. Burada kullanld anlam ile kuvvet; ulusal ilgi ve menfaat-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 385

lerinizlenmesinde/bir devletin hareketlerini/ gerek ve potansK yel: bir. ekilde; e tkileyen bir fenomendir; nemli> belirlenebilen ve ifade edilebilen; nedensel bir faktrdr. Trendler ise gemite belirli kuvvetlerin, iinde faaliyette bulunduklar (iler lde olduklar) genel.ynelileri, gidileri ifade: ederler. "Trendler, kuvvetlerin uygul anlarnn yn, ekil ve iddetlerini ifade ederler.""8 .:. Bu hususlarnv gpz nne al ar sistematik bir yaklam:-gerektirir. Bu kuvvet ve trendlerin belirlenmesinde genel likle yaklam gze arpar (ilevsel, blgesel ve genel yaklamlar); bu yaklamlarn d ve bilginin belirlenen yaklama uygunbir ekilde ilenmesi gerekir. levseLyaklamda ul g .faktprleri/zellikle politik, sosyal ve psikolojik,,ekonomik;ve asker ana paralara blnmekte veherblm/blgeel ve genel erevelerde incelenmektedir. Blgesel yaklam ie tersinden balamakta ve blgelerin belirlenmesinden ;hareketle. (tmdengelim eklinde) ulusal g faktrlerineynelmektedir. "Genel" veya "b-r yk resim" yaklam ise dnya sah rayarak ie balamakta, faaliyette bulunan ana kuvvetleri semekte, trendleri ve trend deiimlerini ve en nemlisi/az ilgi eken (veya hi ekmeyen) sahalar belirlemeye ahma le bir yaklamla, problemi, sahalarn genel tespitine ve cevap (tepki) gerektiren blge sel sorunlarn belirlenmesine ahlacaktr. Gemiteki almalardan alman deneyimlere bak sak, "blgesel" yaklamn en kolay ve sonular bakmndan en gereki olarak, kabul, edil en, en faydal sonu veren analizlerin her yaklamn kanmm kullandklar grlmekted olursa olsun, bu yaklamlarn sadece almalarda birer vasta olduklarn unutmamak gere ne ulusal stratejik deerlendirmelerle ilgili olarak ileri srlen somlarda "problemle r ve frsatlar" kavramlarna da deinilmektedir. Bu kavramlarn da konumuz asndan neyi i e ettiklerinin belirlenmesi gerekir. Bir problem, belirli kuvvetlerin ya da tren dlerin, bir hedefin elde edilmesini engelleyileri sz konusu olduu an ortaya kar. Yine ayn grten hareketle bir

386 Gelecei Ynetmek

"frsat" veya olumlu durum, kuvvetler ya da trendlerin hedeflerin elde edilmesini kolaylatrmay vaat ettikleri an dikkati ekecektir. Yine ayn ekilde analitik amala, pr emler ve frsatlarn da ulusal, blgesel ve uluslararas kategoriler ierisinde ayrlarak t spit edilmeleri gerekir. Daha ayrntl ekilde blmelere gidi ise bir bakma kuvvetler ve endlerin incelenmesinde bavurulan "analitik yaklama" bal olacaktr."9 Stratejik deerl irmelerde birok problem ve frsatlarn kesin kategorilere kolayca sokulamayaca ve bunla rn birounun eitli kategorilerde dieri ile aktklar (veya birletikleri) grlecek rok "problemler ve frsatlarn" uluslararas adan olduu kadar, ulusal adan da etkiler ktir. Bu nedenle, problemler ve frsatlarn aka ifade edilmesi suretiyledir ki, bir str atejinin ilevleri ve zerindeki muhtemel snrlamalar belirlenecek ve bylece bir ulusun gcnn en iyi bir ekilde nasl kullanlabilecei belli olacaktr. Gerekten, problemler v arn dikkatli bir ekilde belirlenmesi (akla kavuturulmas) hedefler ve politikalarn de byk lde basitletirecektir."0 c. Ulusal Stratejik Konsept Ulusal stratejinin tespit nde ikinci adm, ulusal hareket iin gerekli olacak geni bir erevenin tespiti hususunda bir anlamaya varmak olacaktr. te bu evrededir ki, hem mevcut hem de potansiyel g fak leri ve politik gerekler bakmndan eldeki imkn ve yetenekler (yaplabilirlikler) ve sn malar (engeller) kapsaml bir ekilde gz nne alnacaktr. Bu noktada ulusal ilgi ve menf ler ile ulusal hedefler arasnda bir gei evresinde bulunuyoruz ve bu noktada ncelikle r ve zamanlama dikkatle gz nne alnmaldr. Ulusal stratejik konsept, "ulusal dzeyde ha et" iin oluturulan kapsaml bir erevedir. Uygulama ve balantlar bu ereve ierisinde ilme durumundadrlar. Byle bir konseptin oluturulmasnda aadaki nerilerin gz nnde arldr: - Ulusal stratejik deerlendirme esnasnda belirlenen kuv-

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 387

vetleri ve trendleri gz nne alarak, bunlar arasnda, ulusal karlarn elde edilmelerini erekletirilmelerini) daha derin boyutlarda kolaylatranlarn ve engelleyenlerin ve herh angi bir etki gstermeyenlerin (veya ok az gsterenlerin) kesinlikle tespiti; - Ulusa l ilgi ve menfaatleri destekleyecek ya da mevcut kuvvetlerin olumsuz etkilerini azaltacak (veya deitirecek) yeni kuvvetlerin ve trendlerin yaratlma olanaklarnn belir lenmesi; - Geici ulusal hedeflerin belirlenmesi; - Bu geici ulusal hedeflerin, pol itik gerekleri de gz nnde bulundurmak suretiyle, ulusal ilgi ve menfaatleri ile badaa ilirliklerinin ve asker imkn ve yetenekler (yaplabilirlikler) asndan fizibilitelerini (gerekletirilebilme ve grlebilirlik derecelerinin) denenmesi ve analizi; - Bu geici hedeflerin, ulusal hareketi ynlendirecek kadar kesin ve hakl ancak snrl engellemeleri karlayabilecek (muhtemel olumsuz gelimelere kar koyabilecek), kadar elastik ve kapsa ml stratejik kosept ierisinde birletirilme ve yeniden aka ifade edilmesi; - Yeni ku er ve trendlerin yaratlp yaratlamayacann belirlenmesinde "geici" hedeflerin uygunluk fizibilitelerinin denemeye alnabilmesi iin hedeflerin elde edilmesinde gerekli ol an kaynaklarn analizi gerekecektir. Bu, bizzat "ulusal gcn" gerek ve potansiyel alard n deerlendirilmesini gerektirecektir. Burada mevcut kaynaklar ve durumlar nemlidir. G boluklarnn bizzat kendileri arac niteliinde bir kademe hedef ve politikalarnn t i zorunlu klabilir; bu arac hedefler, sonunda, ulusal ilgi ve menfaatlerin elde ed ilmelerinde nemli rol oynayacaklardr. Bu nedenle "g gereksinimleri ve yapabilirlikle rinin" her ikisinin de dikkatle gz nne alnmalar gerekecektir. Ulusal stratejik konsep tler, sadece incelenecek ulusal hareketin seyrini deil, fakat bu hareke in akn bekle en dzeyde tutabilmelerinin gerekli gayret dzeyini de belirlemek zorundadr. Bunu yap arken de ulusal tepki potansiyeli ve bu potansiyelin ulusal ilgi ve menfaatlere zarar vermeden seferber edilebilme ve devam ettirilebilme de-

388 Gelecei-Ynetmek

"recesi gz nne alnacaktr. Bunu yaparken grlecektir ki, bu potansiyel seferber edili lemlerinin bizzat kendisi bir bakmdan snrlayc bir faktr olarak nmze kar. Dier b roblem, ulusal stratejik plann hazrlanmasnda baz snrlamalar getirir."" Bu nedenle ulu al gcn, politik; asker, ekonomik ve sos-yopsikolojik gruplara ayrlarak analizi planl aman m bu aamasnda zellikle bavurulan.yerlemi yntem olmaktadr. Bu gruplara ayrma lusal gcn eitli ilevsel kategorileri arasndaki dahili balantnn da mutlaka gz nn mas gerekecektir. Bu nedenle, rnein asker gc, douraca ekonomik sonular ve politik ayrmak ne uygun ne de kolay bir itir. d. Ulusal Hedefler Belli bir ulusal strateji k konsepte ulatktan sonra sra, bu konseptin ulusal hedeflere evrilmesine (belirli he defler erevesinde tercme edilmesine) ve bu hedeflerin elde edilmesinde bavurulan pol itika ve taahhtlerin belirlenmesine gelecektir. Bu aamada, ncelikle bavurulan ilem; e ldeki topyekn kaynaklara ilikin olarak ulusal hedeflerin bir "optimum" karmn hazrla lacaktr. Bu noktada olduka g tercihlerle karlalr. nk, eldeki kaynaklann, arzu e rin tmn birden izlemede yeterli olamayaca aktr; hangi devletin hkmeti iin olursa um byledir. Bu nedenle, nceliklerin mutlaka saptanmas gerekir; bunu yaparken, baz he deflerin geciktirilmesi (zaman asndan ileriye atlmas) ya da tamamen gzden karlmas Doal olarak geciktirme veya tamamen terke karar verite, bu yndeki kararlarn dourabil ecei muhtemel (veya gzle grlr) riskler gz nne alnacaktr. Ve ayn zamanda, zerind hedeflerin topyekn (nihai) plana' katklarn salayabilmek iin, ulusal stratejik konsept srekli bir ekilde referansta bulunmak gerekecektir.1"

Tarihin ve Corafyann Farknda Olmak 389

390 Gelecei Ynetmek

- Ulusal stratejik konseptin formle edilii srasnda bavurulan "geici hedeflerin " gzd geirilii; ulusal bilgi ve menfaatler erevesinde grlebilecek herhangi bir ek hedef (ya da hedeflerin/listeye alm), - Tm hedeflerin ulusal ilgi ve menfaatlerde bad aabilir eri, ulusal ilkelerce kabul edilebilirlikleri ve ulusal stratejik konse'pte uyuab ilirlikleri bakmndan denenmeleri, - Eldeki mevcut ulusal g faktrlerince desteklenebil ecek hedeflerin ayrlmas ve bugnk imkn ve yeteneklerin tesinde olanlarn ya ileriye al ar ya da terk edilmeleri."1" e. Ulusal Politikalar ve Taahhtler Ulusal strateji pl annn hazrlanmasnda son iki adm/bunlarn en iyi biimde tek bir harekt erevesinde b leri ile tamamlanacaktr. Bu aamada, bu na kadar zerinde ilenmekte olan plan, deiik b aamaya girmektedir; bu andan itibaren, dikkatler, "neyin veya nelerin yaplaca"na ilik in sorulardan "nasl yaplaca" dorultusunda sorulara ynelmektedir. te bu aamadadr k stratejinin formle edilii, asker stratejinin formle ediliine benzer bir ekilde gz abilir. Bu noktada hedefler belirlenmitir ve bundan sonras, eldeki kaynaklarn bu he deflere ulamada en iyi ekilde kullanlmalarn salayacak bir harekt plannn saptanmas tadr. Burada, ulusun nnde ak bulunan tm yollarn avantaj ve dezavantajlarnn deerle yaplacaktr. "* Buna gre arzu edilen sonulara ulamada, baar olanaklarnda, kullanla arda ve harektlarn srdrl maliyetlerinde avantajl ve dezavantajl faktrler gz nn ket yollarnn tmnn birden seilmesinin mmkn olmad gerei, bizi tam ve dikkatli bi ymama-ldr. Bu aamada, politika saptama durumunda olan liderlerin optimum bir ulusal strateji formle etmelerinde ok gerekli

Tnrihin ve Corafyann Farkdn Olmak 391 ti; Ulusal stratejik srecin ilemler, otorite kapsamlar ve uygulamalar bakmndan konik bir ende ak Kaynak: Cengiz Okman, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 339. ekil:

^ olan bilginin salan, bu dikkatli analizlerle imkn dahiline girecektir. Bu ilemler s snda, yaratclk unsuruna strateji-be-lirleyi sreci iinde yer verilecektir. Politikan r da bu

392 Gelecei Ynetmek

aamada kesinlik kazanacaktr. Bu esnada yle problemler ortaya kabilir ki, bir ksm ii zm ve bazlar iin de hi zm bulunmayabilir. zellikle ksa dnemlerde baa kma o arla karlalmas, zorunlu olarak ulusal stratejik planda belirlenmi hedeflerin terk edi mesi anlamna gelmeyecektir."5 Nitekim ou durumlarda bir soruna zm bulmak iin, herhan kesin bir harekt tarz bulunmayabilir; byle durumlarda devletler, ou kez, "sorunla bir likte yaa'-' kuralna uyarak beklemeyi, bu sorundan tamamen kopmay tercih ederler. O rtadou'daki baz olaylar karsnda sper glerin tutumlar buna rnek olarak gsterilebi politikalarn seiminde de baz ilemlerin srayla izlenmesi gerekir: - Seilen ulusal hed flerin her birini destekleyecek olan mevcut politikalarn bir emasnn hazrlanmas, - Uyg lanmalarnda gerek duyulacak koullar, karlalabilecek riskler ve teki politikalar zer etkileri alarndan beklenen sonular bakmlarndan eldeki politikalarn analizleri, - He ri en etkin biimde destekleyecek politikalarn seimi, - Her bir politikann ayr ayr des eklenme ve uygulanmasnda gerekli olacak ulusal taahhtler ve girilerin etkin bir ekil de belirlenebilmesi iin, yukardaki ilemlerin salam bir kanaate ulancaya kalar tekrar Ve tm sonularn, toplu bir diyagram erevesinde gr lebilecek hale ge t irilmesi (Bak. it bir rnek iin ema). Byle bir divrieram zerinde, buraya kadar zerinde tartlan kav .rasndaki iliki ve balantlar, daha ak grlebilecek-

kinci Blm Dipnotlar 1 2

Sencer Divitiolu - Nasl Bir Tarih?, s: 11-12, Balam Yaynclk, stanbul 1992 Niyazi Be - ICO Sanda Trkiye ktisat Tarihi, l.Cilt, s. 7 - Gerek Yaynevi, stanbul 1972 (2.Bask N. Berkes, 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, s. 9 4 Toktam Ate - Gnm zn Atatrks , Tarih Yazmak balkl makale (Cumhuriyet, 7 Aralk 1995) mit Yaynclk, Ankara 1996 5 amuk, Osmanh-Trk ktisad Tarihi 1900-1914, s.9. Gerek Yaynevi, stanbul 1987. 6 Pamuk, smanh-Trk ktisadi Tarihi, s. 10-13 aras. 7 Kadri Perk, Tarih lmi ve Harp Tarihine G'r ij'ten aktaran: Alb. Ycel Aktar, Asker Tarih'i Tanm ve Metodolojisi, Birinci Askeri T rih Semineri Bildiriler, s.2 8 Y. Aktar, Asker Tarihin Tanm..., Bildiriler, 3 9 Y. Aktar, AskerTarihir Timimi..., Bildiriler, 3 10 Prof. erafettin Turan - Asker Tarih' in Tarih iindeki Yeri adl bildiri, 23 11 Y. Aktar, Asker Tarihin Tamm, Bildiriler, 3 12 smail Arar- Asker Tarih'in Tarih indeki Yeri adl bildiri, agts. 32-33 (Danma Mec i yesi) 13 L Arar, Bildiriler, 40 14 Harp cerideleri genellikle savatan sonra yazlr, bu nedenle ok gvenli deildir. rnein, Kbrs Bar Harekt kara harp ceridesi kez i savan tm gerekliiyle yazld kukuludur. Asker Tarihiler: 1. Alman Mareal G.F. 91), 2. Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1918), 3. Keecizade zzet Paa (1860-1925), 4. Zara - ""Mfts Raci Efendi (?-1900), 5. Mehmet Arif Bey (1845-1897), 6. Goltz Paa (1843-1 916), 7. Mahmut evket Paa (1856-1913), 8. Hafz Hakk Paa (18791915), 9. Mehmet NihatBe y (1885-1928), 10. mer Zeki obanl (1889-1928), 11. Mareal Fevzi akmak (1876-1950), 12 . Kzm Karabekir (1882-1948), 13. Necati Tacan (1895-1958), 14. Ali Fuat Erdem (188 3-1957), 15. Baki Vandemir (1887-1963), 16. Abdurrahman Nafiz Grman (1882-1966), 17. Fahri Belen (1892-1975), 18. Fahrettin Altay (1880-1974), 19. Mahmt Muhtar Paa (18671935), 20. Rahmi Apak (1887-1963), 21. Tevfik Byklolu (1889-1961), 22. Halil Sa des (1877-195S), 23. zzettin allar (1882-1951), 24. Ali hsan Sabs. . (1882-1957) 15 T ., Corafya 2001, s.14 Utkunun kazanlmas amac ile yaplan harekt iki aamay knptar. Ku erin kesin sonulu dv blgesine y da blgelerine gelinceye kadnr yaptklar harekt ik yaplacak birok imilimrlvhriii Mva fiumtu mur. kifitnn-vrda'

% > 394 Gelecei Ynetmek

jV son aamaya strateji; kuvvetlerin sava alannda ynlendirilmesine ve bu ii ice'pf* ' yen bilime de taktik denir. sjX.": 16 TSAD, Corafya 2001, s.18 "^ 17 TSAD, Corafya 20 1, s.20 t 18 Kmil Gnel, Corafyann Siyasal Gc, s. 38, antay KiLnbevi, stanbul -J 9 Gnel, Corafyann Siyasal Gc, s.38. 'J I 20 Colin S. Gray, Corafya ve Strateji: Uygul mada Jeopoltik, Colin S. GrayGeoffrey Sloan (editrler), jeopolitik Strateji ve Cora fya (iinde), s. 221-222 (ev. Turul Karabacak), ASAM, Ankara 2003 o *, 21 Gray, 229 22 Kmil Gnel, Corafyann Siyasal Gc, s. 43 23 Gkhan Back, Kriz Corafyann Bir Net Siyaset, ubat 1999, * Say-. 1, Kriz (iinde) s. 145-146. 24 !F% Back, "Kriz Corafyan Bir Neticesidir", s.146 ^ " 25 Derwent Whittlesey, jeopolitik: Haushofer, Edward Mead Earle (derleyen), Modern Stratejinin Yaratclar (iinde), s. 329, ASAM, Ankara 20 03. 26 Suat lhan - jeopolitik Gelimeler, Yeni Forum, say; 307 27 Geoffrey Sloan ve Colin S. Gray, Neden Jeopolitik, (derleyen) G. Sloan ve C.Gray, Jeopolitik, Stra teji ve Corafya, s.3, ASAM, Ankara 2003. 28 Leslie Lipson - Demokratik Uygarlk, s. 136, Kltr Yaynlan, Ankara 1984 29 Gearoid O Twathail, Eletirel jeopolitii Anlamak: opolitik ve Risk Toplumu, Gray ve Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Corafya, s.143. 30 Suat lhan- Jeopolitik Duyarllk, s. 13- TTK, Ankara 1989 31 D. Whittlesey, Jeopol itik: Haushofer, s. 331. 32 S. lhan, Jeopolitik Duyarllk, 14. 33 S. lhan, jeopolitik Duyarllk, 14-15. 34 Muzaffer zda- jeopolitik Konusunda Notlar (makale), Avrasya Dos yas C: 1, Say: 3; s. 153 Ankara 1994 35 S. Bilge - Milletleraras Politika, s.101, A .. Siyasal Bilgiler Fakltesi, Ankara, 1996, 101 Bilge, Milletleraras Politika, 103 S. lhan, jeopolitik Duyarllk, s.22 M. zda, jeopolitik Konusunda Notlar, s. 153. Geoff rey Sloan ve Colin S. Gray, Neden Jeopolitik, Sloan ve Cray (derleme) Jeopolitik , Strateji ve Corafya (iinde) s.2, (ev. Turul Karabacak), ASAM, Ankara 2003. 40 Lips on B. Demokratik Uygarlk, 137 41 S. lhan - jeopolitik Dm/arllk, yaptndan esinlenilmi , s. 9-13 +2 Derwent Whittlesey, "Jeopolitik: Haushofer", E.M Earle, Modern Stra tejinin Yaratclar (iinde), s.327. 43 Servet Cmert, Jeopolitik, Jeostrateji ve Stratej i, s.7-9, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2000 36 37 38 39 J/ ' t, jf-

kinci Blm Dipnottan 395 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

Derwent Whi ttlesey. Jeopolitik: Haushofer, 328. Servet Cmert, jeopolitik, jeostr ateji ve Strateji, 9-11 Derwent Whittlesey, "Jeopolitik: Haushofer", s. 329 D. W hittlesey, 329 "Jeopolitiin Temel Ta" adl eserinde Erich Obest zet olarak, "Jeopoliti k, siyasi muamelata ve siyasi hayattaki almalara materyal ve literatr hazrlar, siyasi hayata yol gsterir ve bu sebeple siyasi sanat reten bir bilgidir. Ayn zamanda siyase t sanatnn zaruri grd bilgiyi ve siyasetin yerinde ve salam tedvir edilmesini izah ed ve buna ait metotlar gsterir. Bu ilim ancak renmekle muktedir olunabilecek bir bilgi sahasdr. Jeopolitik iyice renilmeden megul olunursa tehlikeli yollarn ve polemikleri almasna sebep olur. Jeopolitik devletin corafi vicdan olmak ister," diyordu. Otto Ma ul, "Arzn Siyasi Durumu" adl eserinde dnyay be kltr blgesine ayryordu. 1. Blge: kltrn merkezi olan Avrupa'dr. 2. Blge: Avrupa'dan karalar takip ederek dnyaya yayl blgesidir ki, buna Continental adn vermektedir. 3. Blge: Deniz yolu ile yaylan kltr esidir ve buna da Pasifik kolu adn verir, Karalar yolu ile gelien kltr blgesini Rusya ve denizler yolu ile gelien kltr blgesini Amerika olarak kabul eder. 4. Blge: Japonya 'dan balayarak uzak ve yakn dou topraklarn kapsayan eski kltr merkezlerinin bulundu dir. 5. Blge: Afrika'dr. Eer bu blgeler arasndaki kltr nizamn bozacak bir gelime rse, bu blgelerin eskiden olduu gibi yeniden mcadeleye girimelerine de iaret edilmekt edir. (Servet Cmert, Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, s.13-15) S. Bilge, Mill etleraras Politika, 104 Sloan ve Gray, "Neden jeopolitik", (der, Gray-Sloan) iinde , Jeopolitik, Strateji ve Corafya, 12. S. Bilge, Milletleraras Mitka, 105 G. Sloan ve C.S.Gray, "Neden Jeopolitik", 14. Everett C. Dolman, "Uzny anda jeostrateji: Ast ropolitik Bir zmleme", Ray ve Sloan, Jeopolitik ve..., 112. Mert Bayat- Deniz Gc Ders i notu, s.38- Dz. Hrp. Ok. Yayn, 1992 ve S. ilhan, 27. Jon Sumida, "Alfred Thayer Mahan, Jeopolitisyen," Colin S.Gray-Geoffrey Sloan, Jeopolilik, Stratejik ve Cora fya (iinde), s.47. Bunun tersini savunan yazarlar da vardr. Bunlardan birisi olan William E. Livezey, 1947'de yaynlanan Mahan'm yaam yksnde Mahan ve Jeopolitik arasnda i balantlar zerinde olduka fazla durdu. Onun gzlemlerine gre; "deniz gc yorumcusu o " Mahan, jeopolitik kavram ortaya kma-

396 Gelecei Ynetmek i . < :' ,I )J 1 j M ]

dan ok nce bir jeopolitik dnryd; deniz gcnn Savunucusu olarak MaImn, kara gcn mstesna analizcisi Halford Mackinder'in nceliydi; deniz gc fikrinin sembol olarak Ma lum, saha derinlii, yaam alan ve kara imparatorluu dncelerinin srad savunucusu o ushofer'in hocasyd. Livezey, daha sonra, Mahan'n dncesinin jeopolitiin balca ilgi la balantl olan beliri ynlerinin bir listesini hazrlad. Livezey'in iddiasna gre "M deniz gc doktrini"; denizin rol ile ilgili bir grup tarihi veriyi bu roln ulusal re fahla ilikisi iinde kutuplatrd. Mahan, denizdeki gc etkileyen btn oluturan unsur en corafi konumun, fiziki yapnn, topraklarn byklnn, nfus saysnn, toplum ve h inde durdu. Mahan srasyla endstrinin, pazarlarn, deniz ticaretinin, donanmann ve sler n, deniz gcyle balantl olarak ulusal bykln oluumuyla yakndan, en azndan kurams i olduunu grd. Kaynak: (William E. Livezey, Mahan on Sea Power (gzden geirilmi bask) orman, OK: U. of Oklahoma Press, 1981; ilk bask 1947) s. 316'dan aktaran Jon Sumi da, 50 57 Jon Sumida, "Alfred Thayer Mahan, Jeopolitisyen", Gray ve Sloan, Jeopo litik, Strateji ve Corafya, (iinde) s.47. 58 Margaret Tutle Sprout, "Mahan", E.M. Earle, Modern Stratejinin Yaratclar (iinde), s.347. 59 M. Sprout, Mahan, 352. 60 Sum ida, Mahan, 51. 61 Sumida, Mahan, 60, 62 M. Sprout, Mahan, 349. 63 M. Sprout, Ma han, 349. 64 M. Sprout, Mahan, 349. 65 Nejat Tarak, Devlet Adaml Bilimi: jeopolitik v e jeostrateji, s. 110, antay Yaynlan, stanbul 2003. 66 M. Sprout, Mahan, 351. 67 Su mida, Mahan, 47. 68 Sumida, Mahan, 49. 69 M. Sprout, Mahan, 351, (16) noiu dipno t. 70 M. Sprout, Mahan, 357. 71 Sumida, Mahan, 68. 72 Sumida, Mahan, 69. 73 M. S prout, Mahan, 370. 74 M. Sprout, Mahan, 370. 75 Lipson, Demokratik Uygarlk, 149. 76 Lipson L., Demokratik Uygarlk, 149 77 Dnya adas: Mackinder, dnyann drtte nn de kalan ksmn kara olduunu belirtmi ve bu nedenle de bu grntye "dnya adas" demitir. nner Crescent), baz kitaplarda "i ay" ya da "kenar ay" evirisi yaplmtr. D kuak (O cent), yine baz aratrmalarda "d ay "olarak ya da "adalar ay"evirisi yaplmtr.

kinci Bolm Dipnottan 397

79 Geoffrey Sloan, "Halford J. Mackinder: Gemiten Gnmze Kalpgh Kuram", Gray ve Sloan eopolitik, Strateji ve Corafya ierisinde, s.24. 80 Sloan, ayn makale, 24. 81 Sloan, ayn makale, 29. 82 Sloan, ayn makale, 30. 83 Sloan, ayn makale, 30. 84 Sloan, ayn m akale, 30-31. 85 M. Bayat ngrf. 40 . 86 Benjamin S. Lambeth, Hava Gc, Uzay Gc ve Cor a, derleyen: C.S.Gray ve G.Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Corafya (iinde), s.81. 8 7 M, T. Akad., 31 88 Mesut Hakk at, "Uluslararas Politika Stratejilerinde Hava Gcn Jeopolitik Dergisi, Y: 2, say: 1, 200i, s. 90-97. 89 Lambeth, Hava Gc, Uzay Gc, Cora , s.82. 90 Akad, 31. 91 S. Bilge, Milletleraras Politika, 123 92 S. Bilge, 124- M . Bayat 40 93 Lambeth, Hava Gc, Uzay Gc, Corafya, s. 82. 94 Everett C. Dolman, "Uzay a Jeostrateji: Astropolitik Bir zmleme", C.S. Gray ve G.Sloan (derleyen), jeopoliti k, Strateji ve Corafya, (iinde) s.ll Jean Gottman'a gre eer Dnya bir bilardo topu gib i zelliksiz, toporai-yasz olsayd jeopolitikten bahsedilemezdi. Ancak d uzaydan bakld a'mn yzeyi bir bilardo topununkinden nispeten daha przszdr ve toporafik zelliklen ka lur. Basite ifade edecek olursak herhangi bir gk cisminin nemli zellikleri; ktlesi, y gesi ve dier uzay fenomenleriyle ilikisidir. Bu adan bakldnda astropolitik, jeopoli menin en saf halidir ve tamamen mesafe/mekn [space] unsurlarnda toplanr. [Kaynak: E verett CDolman, Uzay anda jeostrateji,.., s.1121 95 A. ve H. TOFFLER- Sava ve Sava Ka rt Mcadele, s: 104-105, Sabah Kitap lar stanbul, 1994. [ikinci Dnya Savac boyunca m ler mihver devletlerin katna yakn sayda uak rettiler, ngiltere 6 ylda 128. 775, A 5 ylda 272.00 uaktan ibaretti. ngiliz kayplar 45.000uaa ularken, Amerikallann t b 22,000'den ibaretti. Rusya 158.218 uakla ikinci byk retici iken, 17.000'in zerinde arekat kaybyla bu alanda da ikinci sradayd. Almanlar 6 ylda 118.778 uak imal ettiler. Bunlarn t birinden fazlas olan 39.087 uan 1944 ylnda retildiini dnrsek, r jik hedefler arasndaki uyumsuzluk derhal gze arpmaktadr. Harekt kayplar ise 50.000'i rinde olmutur. te yandan savan sonuna doru elindeki ok sayda ua havalandracak ya lotu yoktu, talyanlar ise yaklak 11.000 uak yapp bunlarn 4.000'ii yitirdi-

398

Gelecei Ynetmek ler. Japonlara gelince, onlar savatklar 5 yl boyunca 60.422 uak yap nlarn en az 18.370'ini harektlarda yitirdiler. (Kayna k-20. Yzyl Savalar; 519) [Birin i Dnya Sava boyunca btn uluslar toplam 154.302 uak rettiler. Merkezi glerin 51.135 4' Almanya, geri kalan da AvusturyaMacaristan tarafndan imal edildi. Mttefiklerinki de Fransa 67.982, ngiltere 55.093, talya yaklak 20.000 ve ABD 11.227'dir.] Dolman, U zay anda Jeostyateji, s. 122. Dolman, Uzay anda jeostmteji, s. 125-126. M.Bayat, 41 L mbeth, Hava Gc, Uzay Gc ve Corafya, s.83. 5. lhan, Yeni Forum, S: 307, s.39. S. lhan eopolitik Duyarllk, 30 lhan, jeopolitik Duyarllk, 30. lhan, jeopolitik Duyarllk, 30 affer zda - Avrasya Dosyas c: 1, say: 3, s. 154 - Makale; jeopolitik Konusunda Notla r zda, jeopolitik Kotlusunda Notlar, 154. C. Trsen, Strateji ve Teknoloji, Deniz Ku vvetleri Dergisi, Nisan 1986. Byk iskender ran zerinden Hindistan' fethetmek iin yola yzyl strateji uzmanlar, yerleim yerleri yaknlarnda arpmaya kalktklar zaman yol ngelleneceini tahmin etmekteydiler. Ne var ki genel kanya gre kalelerin okluu merkezi ynetimin zayfl ya da yokluunu belirtmekteydi. Kesin olarak bilinen bir nokta ise, me kezi otoritenin her tarafta grlmeye balad ve stratejik savunma hatlaryla kendini bel ettiidir. Bu hatlar Angio-Sakson ngiltere ile Kelt kkenli Galler blgesi arasnda Ojfa' s Dyke kadar basit olabildii gibi, henz tm gizleri zlmemi olan in eddi kadar karma iliyordu. Byk skender 335 ve 325 yllar arasnda en az yirmi kuatma yapt ama arpma rs mparatorluu'nun snrlar iinde yer almad. Byk bir lkeye yarar bir biimde, sav larn dnda balyordu. Barut devrinden nce, cesurca savunulan ve yeterli yiyecek de'pol n kaleleri elde etmek ok zordu; bu tip kaleler, merkezi otoriteye bakaldry simgeledii gibi,.daha sonra incelenecek bir nokta olan zgr vatandalar rktmek gibi bir nedenle de ina edilmilerdi. Stratejik savunmann balantlar olarak yaplm olanlar da vardr. Do hibir zaman kolay olmayan stratejik savunma hatlarnn inaat, bakm, beslenmesi ve aske erletirilmesi daima ok pahalya kt iin, savunacaklar gcn yetenek ve iradesine da imilerdi. 'na edenler boa abalamtr' denilen savunma hatlarnn ise kendi kendileri ar beklenmitir. (J.Keegan-113-119) Barut devrinden nce "istihkm ve strateji" arasndak i bu iliki, barut son96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107

kinci Blm Dipnotlar 399

ras ve byk toplarn icadndan sonra ortaya kan "strateji" anlay ile birlikte deim an, Jeopolitik Duyarllk, 30-34 Sava tanmlarken "barn daha iyi koullarda yaplmas adesi, yaygn kabul gren bir dncedir. Gerekte ise sava bir ama deildir. Yani politi le asker ara ve hedefler arasnda bir uyum olmas gerekir. Politik hedef mutlaka bir a sker zaferin kazanlmas deildir, onun tesindedir. Politik hedefin sava d aralarla ece sava tehdidiyle elde edilebilmesi de olasdr. ok uzun yllar asker doktrin, savan l amac olarak dmann ona glerine kar muharebeyle kesin ve tayin edici zafere ulamak anlalyordu. Dmann savaa devam azminin bylelikle yok edilebilmesiyle istenilen pol kabul ettirilebilecei sanlyordu. Ama hemen tm sava sonras oluan siyasal ortam bunun ersizliim kantlamtr. Tm doktrinler belli temel prensipler zerinde oluturulur. Bunla alarla amalar arasndaki dengelerin kurulmas, hedefte srar edilmesi, en az beklenti ha ttnda harekt yapmak, alternatifler ieren planlara sahip olmak, yeni planlar yapabil mek ve glerin dalm gibi konularda, esneklik gsterebilmektir. Her komutan, prensipler tarih boyunca farkl farkl yorumlamtr. Komutan ya da komutanlk bu prensiplere farkl kler vermi; kendi olanaklar ve kavraylar erevesinde farkl prensipler dizisi formle kendi asker doktrinini oluturmutur. Genellikle savalarn sonucunu doktrinleri uygulan onular belirlemitir. 109 Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, (ev. Erturul Dikb Kocabyk), Sabah Kitaplar, stanbul 1998. 110 Nevzat Denk, 21 'mi Yzyla Girerken Trki nin Jeopolitik Durumu ve jeostmtejik neminin Yeniden Belirlenmesi, s.26, Harp Aka demileri, stanbul 2000. 111 Colin S, Gray, "Corafya ve Strateji: Uygulamada Jeopol itik", (derleyenler): Colin S. Gray-Geoffrey Sloan, feopqlitik, Strateji ve Coraf ya (iinde), s.220, Asam Yaym, Ankara 2003. 112 Pascal Boniface, Atlas des relation s Internationales, Dnod, Paris, Eyll 1993, s.784'ten aktaran N. Denk, 27. 113 izzet ullah zzet, ran ve Blge Jeopolitii, (ev. Hakk Uygur), s. V, Kre Yaynlar, stanbul zet, 21. 115 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, 97. 116 Brzezinski, Byk Satran Tahtas, 117 Brzezinski, 45-46 118 Suat lhan, (1) Jeopolitik Duyarllk, s.96-97, tken Yaynlar, nbul 2003 ve (2) Trklerin Jeopolitii ve Avrasyaclk, s 39-41. 119 Bu balk altnda anla lar iin kaynak: Nejat Tarak-Deu/ef Adaml Bilimi: Jeopolitik ve Jeostrateji, s.208-215 antay Kitabevi, stanbul, 2003'ten yararlanlm ve geniletilmitir.

400 120 121 122 123 124 Gelecei Ynetmek Erdgan Dmen, Jeopolitik j jestrateji, Cilt 3, s. 11-1,2, Harp Akademileri _

Yayn, stanbul 1979. C.S. Gray, Corafya ve Strateji: Uygulamada Jeopolitik, s.237. E. Dmen, Jeopolitik, s.2. Cengiz Okman, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 339, s: 17, "S trateji Teorisi ve Asker Teori" adl makale- Ocak 1994, Ankara Atill Erkan, Strateji zerine, Dz. K. K. Dergisi, s: 17-12, Ocak, 1970 1. StratejL'nin formle edilmi ekli: STRATEJ^ Dx [K+MjxT D = Durumu deerlendirme faktr (en nemli unsur olup, hassas nokta ya gidebilme faktrdr.) K = Kuvvet (G) faktr (tank, top gibi maddi faktrdr) M = Mor T = Zaman faktr Yukarda sralanan stratejinin drt faktrne "stratejinin eleri" denir trnn "sfr" ve M faktrnn cirit bir say olmas durumu "Kurtulu Snunlan"na rnek ol k ifadesi "politikadr" (hedefe giden hareket tarz). G + Politika Strateji 2. Quincij Wright'in Snvam Trmandrlmas Kuram Amerika Cumhurbakan Lyndan Johnson'un, Vietnam'd ava ku zeye doru trmandrma kararndan hemen sonra Profesr Wright, sava n trmandr sava karar konusundaki incelemesini yayn lamtr. (Quincy Wright, "The Escalation of I ternational Conflicts", Jour nal of Conflict Resolution, vol. IX, December 1965, s.433-449.) Wright'in kuram matematik bir denklemle u biimde gsterilmitir, dx (Nx Fv )- (Cx Wx) (Px-Py)tVx - Vy) dt dy dt (Ny Fy)(Cy Wy) (Py-Px)(Vy - Vx).

M Savaa katlan taraflarn (X ve Y'ni) ulusal karlarnn bu savata ne olduunu algla l eyleme geirilebilecek g C Hazrlklar ve dmanlklarn maliyeti W Bar iin dier de bask P Potansiyel asker g V Ykma kar ak olma durumu. dx ve dy kesirleri iki tara artan dmanlk dzeyindeki by-dt dt meyi anlatmaktadr. Bu kesirlerin oran X veya Y dev rinin, herhangi bir anda, sava trmandrma veya azaltma isteklerine gre deimektedir. P ntez iindeki terimler ise, karar vermenin drt ayr safhasn gstermektedir. Gelen deii erler her admda incelenmekte ve hesaplara katlmaktadr. atmann balangcnda, X Devle ora-..nmria gelecekte kullanaca gleri, ulusal karnn younluuna (Nx) dayanarak geli . Bunu yaparken dman gleri (Fy) ;z nn-

kinci Blm Dipnotlar 401 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142

de tutacaktr. Savan ikinci aamasnda, X devleti yapt hazrlklarn gittike artan ma playacaktr. Eer sava ileri bir dzeyde ise, kaybolan can ve mal miktar da (Cx) hesapla nacaktr. Bu unsur, Dnya kamuoyunun basksyla arlkl olarak hesaplanr. Bu noktada den gatif olabilir, bu nedenle savaan taraflar pazarla girimeyi veya atekesi kabul edebil irler. Matematikse] sonu art ktnda dmanlk devam ediyor demektir. X Devleti uzun d g durumunu (Px), asker glerini, ekonomik gcn, siyasal morali ve potansiyel mttefik Y Devletinin uzun devredeki durumunu (Py) gzden geirecektir. Durumun kendi lehind e oiup olmamasna gre, Devletler sava trmandracaklar veya geri ekilip pazarla otura . Eer sava drdnc ve son aamada devam ediyorsa, X Devleti, Y devletinin asker gleri an ykma kar ak olma durumunu, kendi asker glerinin kar Y Devletini ykma gcyle righf in varsaym baz deiikliklerle ussal modelin gelitirilmi bir biimidir. Bandan b ybedilen can ve mal miktar, hazrlk harcamalar zerinden llen maliyet hesaplarnn ka k iin nemli bir girdi olduu belirtilmitir. Kamuoyunun etkilerine ve belirsiz bir kav ram olan ulusal karn (Nx) hissi davranlara srkleyen etkisine de, modelde yer verilmi Kaynak: Hasan Koni; Genel Sistem Kuram ve Uluslararas Siyasetteki Yeri, s.90-92, Asam Yayn, Ankara 2001. C. Okman, Sili. Kuv. Derg. s. S (say: 339) Okman, Slh. Kuv. Derg. s.18. Cengiz Okman, "Strateji Teorisi ve Asker Teori," Slh. Kuv. Derg. say: 339, s:18,1994 Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.18. Okman, Strateji Teor isi ve Askeri Teori, s.18. Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.18. Okman, S trateji Teorisi ve Asker Teori, s.18. Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.18 . Bu balk alnda anlatlanlar; lhan Uzgel, Uiusal kar ve D Politika, s.53-69 aras, Ankara 2004'ten yararlanlarak yazlmtr) (Gordon A.Craig-AIexander L.George, G ve Dev Ynetimi, s.214, (ev: hsan D.Da -Emir Yksel) D Politika Enstits, Ankara 1997 ) Ok teji Teorisi ve Asker Teori, s.l 8, Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.18. Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.18. Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teo ri, s.18. Dr. Cengiz Okman- Ulusal Gvenlik, M5, s:21 , say 16,1985 Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.21. Okman, S tra teji Teorisi ve Asker Teori, s.22. Okm an, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.22.

402 143 144 145 146 Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, 5.22. Okman, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.22. Okman, Strateji Teorisi ve Askeri Teon, s.22. Okma n, Strateji Teorisi ve Asker Teori, s.22. Gelecei Ynetmek

nc Blm STRATEJ MATEMATK AKIL DR

Ill "Kuvvetlerin uyuur, keskinliin krelirse, gcn tkenir, kaynaklarn biterse, dmanlarn yararlanp ayaklanrlar. te o zaman bilge akl hocalar bile senin durumunu kurtarmaya ye mez." Sun Tzu "Dnyadaki kesin olan tek ey gemitir; fakat zerinde almak zorunda oldu er ey gelecektir." Auguste DETEOUF "Sava konusunda yazlm btn kitaplarda, politikacl va alanndaki komutanlara mdahale etmelerinin sonucunun felaket olduu yazhdr ama buna arm politikaclar hl kendilerini doutan strateji uzman olarak grrler, her eyi kend bildiklerine inanrlar ve ayn eyi tekrar tekrar yaparlar." Yarbay Worsley GIBSON Esk i alardaki insanlarla, gnmz insanlar arasnda sava hakkndaki dnceler bakmmdan b Sadece ekil fark vardr. Sebastien Chamfort

3.1. DEVLETLERN DI POLTKA STRATEJLER "Politika, kan dkmeden savamak; sava ise kan dkerek politika yapmaktr." Shalleron

Devletlerin d politika stratejisi derken, devletin d evreye ya .da d dnyaya kar g munu, bu dnya ile olan balantlarn, i ve d amalarna ulamak ve beklentilerini ger kabul ettii ve izledii genel yn kastediyoruz. Devletler genel stratejilerini ou kez g zli tutarlar, bunu aka sylemezler. Bu nedenle, genel stratejiler, devletin eitli konu ardaki tutum ve davranlar ile ortaya kar.1 Devletler, ister olduka belirgin baz d a amalarn gerekletirmeye ynelik.faaliyet gsteriyor olsunlar, isterse daha ok dar tkilere tepki niteliinde bir d politika izliyor olsunlar, bu turum ve davranlarn bel i baz d politika stratejileri erevesinde gerekletirmeye alrlar. Bunlar tarafszl m ve balantszlk stratejileri ile ittifak oluturma stratejisidir.2 Aratrmac ve akade nler, kimilerinin "devletlerin d politika stratejisi" olarak tanmlamadklarn kimileri e "yntemler" olarak ele almaktadr, Devletler, uluslararas konjonktre, olanaklarna, g e kapasitelerine orta/uzun vadeli karlarna vs. gre eitli davran yntemlerini semek Bu yntemler, farkl aralarn ya da taktiklerin kullanlmas ile gerekletirilebilmekted e-

406 Gelecei Ynetmek

ilen yntem, bir devletin uluslararas sistemi alglama biimini ve kendisine sistemde ve rdii yeri belli etmesi bakmndan nem tamaktadr. Ayrca, uluslararas konjonktr ve si mi, bu trden yntemlerin seilmesinde nemli bir belirleyici durumundadr.3 Sz konusu yn lerin, kabaca iki ana kategoriye ayrlmas olanakldr. Birisi; uluslararas sistemin eli ve atmalarndan uzak kalma yntemleri, tekisi de; uluslararas sistemin deiim ve dn olma yntemleri.4 Uluslararas ilikilerde taraflarn ibirliine gitmesi mmkndr; ancak iin ya birbirlerine tam gvenmeleri ya da aralarnda ibirliine zorlayc ve ibirliinde iin yaptrm (meyyide) ngren balayc antlamalarn olmas gerekir. Fakat bu durumda d memenin getirii meyyide ile sz konusu olacak kayptan fazla ise yine ibirlii gerekle ilir. Dolaysyla meyyidenin taraflar ibirliine zorlayc nitelikte ve llerde olmas

3.1=1. Tarafszlk lkin, tarafszlk kavramnn esas itibaryla hukuki bir nitelik tadn ve bir devletin aha ok devlet arasnda km olan bir savata, kendisini fiili ve hukuki bakmlardan sava dnda tutmas ve muharip devletlerin de onu byle saymalar anlamna geldiini ve de bu a a, balantszln bir baka adlandrl olan tarafszclktan farkl olduunu belirtmek lerin, atma ya da sava durumlarnda bunlarn dnda kalma halini ifade eden ve bir huk tat olan tarafszlk, devletin setii bir d politika olabilecei gibi, dier devletler n da onaylanmas gereken bir durumu ifade etmektedir. Bir uluslararas antlama ile be lirlenebilecei gibi, lkenin beyanna da bal olabilir. Bu yntemi seen devlet, atmal zarar karlamak istemedii gibi, atmalardan elde edilebilecek yarara da taraf olma be ntisinde deildir. Bu devlet, gvenlik ve varlm atmalara taraf olmama

Strateji Matematik Akl idir 407

ile aklayan devlet olduundan, genellikle atmalarda taraf olma olasl yksek oluum de yer almaz. Di er bir ifadeyle tarafsz devlet, herhangi bir asker oluumun, bir itt ifakn, bir kuruluun yelerinden birisi de olmaz. nk, bu tr oluumlar olas bir atm a tarafsz devlet tam da bunlar reddeden devlettir.7 "Tarafszlk stratejisi baz durumla rda sava d dnemleri de kapsayan bir nitelik kazanmaktadr." Bir devletin, teki devlet ce siyasi bamszlnn ve lke btnlnn teminat altna alnmasna karlk meru md er ittifaklara girme hakkndan vazgemesi, bu devletin "daimi tarafszlk stats altna k as" anlamma gelmektedir. Fakat burada bir noktaya dikkat etmek gere kir. Tarafszlk tamamen devletin egemen iradesiyle setii ve yine egemen iradesiyle deitirebilecei bir durumdur.8 Tarafszlk tercihinin, baz durumlarda sadece devletin isteine bal olarak y plamayaca da ifade edilmektedir. "Hele ki tarafszlk bir daimi tarafszlk durumunu ifa ediyor ise, dier bir ifadeyle devletin srekli d politikas bu ise, bazen bu stat dier vletlerce empoze edilmi bir politikaya karlk gelmektedir. zellikle, atma ierisinde ktrlerin aralarnda kalan corafyalardaki devletlerin daimi tarafszlk du-. rumlar, onla birer tampon blge durumu oluturmalarn salar. Herhangi bir taraftan olmadklar iin b letlerin topraklar silahlandrlmaz, bu devletlerin snrlarndan aknlar yaplmaz, bu dev stihbarat faaliyetlerinde kullanlmaz. Sz konusu pozisyonlar ise, garantr devletler t arafndan gvence altnda tutulur. Bylece daimi tarafszlk durumu, uluslararas antlama fade bulur, Bununla birlikte, tarafsz bir devletin kendi asker yaplanmasn glendirmes n nnde bir engel bulunmamaktadr. nk bu devletin de, tm dierleri gibi meru mdafaa maktadr."9 "Oysa daimi tarafszlk stats, bu statye giren devletle, bu durumu tanyan ilgili devletler arasnda varlan bir antlama ile olumaktadr. olaysyla deitirilmesi devletlerin onay gerekir,"10 I ' ! t^ f , l l ** ' r ' X * J % '^ f {^ h $* ^ lt\ II fy v ' gf ! ^? N l* J

408 Gelecei Ynetmek

Tarafszlk belirli bir sre iin ya da belirli bir sava durumu ile ilgili olarak da bavu ulan bir yntem olduundan, bu konuda da baz rneklerden sz etmek gerekir. rnein Danima ve Etiyopya Birinci Dnya Sava srasnda, ABD Birinci Dnya Sava sonrasnda kurulan Mi Cemiyeti ierisinde yer almayarak 19321941 arasnda tarafszlk ilan etmilerdir.11 Taraf szlk stratejisine bir rnek olarak kinci Dnya Sava'nda savaa girmeyen Trkiye'nin d stratejisini verebiliriz. "Trkiye'nin II. Dnya Sava srasnda izledii d politika str nin tam bir tarafszlk olmad sylenebilir, Trkiye bu sava srasnda temelde savan d ynelik bir politika izlemi, bu dorultuda esas olarak tarafszlk stratejisinden yararla nmakla beraber, gerektiinde ittifaklar oluturma stratejisini de kullanmtr. Bununla be raber, dnemdeki fiili Trk d politikasnn, devlet hukuku asndan tarafszlk kurallar un dt sylenebilir."12 Souk Sava sonrasnda deien uluslararas konjonktr, daimi t iinde baz deiiklikler yaratmtr. Daimi tarafsz lkeler olan sve, Avusturya ve Finl e tam ye olarak katlmlar, ancak bu kuruluun ortak gvenlik sisteminde tam ye olarak y almamlardr. Bununla birlikte, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas'na dahil olarak sta tlerinde deiiklik yaratmlardr. Asker ittifaklara katlmayan bu lkelerin bazlar, u ar glerine asker gnderebilmektedir. Deien koullara gre daimi tarafszln ne tr n belirgin tanmlama, svire'nin kendisi iin ifade ettii terimlerden bulunabilir. Buna gre svire; 1920'ye kadar mutlak tarafszlk, 19201938 arasnda farkllam tarafszlk, asnda yeniden mutlak tarafszlk ve 1990 sonrasnda da aktif tarafszlk uyguladn ilan ir. Aktif tarafszlk, bugn dier daimi tarafsz lkelerin yapt gibi, sadece asker itt tam yelii reddetme anlamna gelmektedir.13 Tarafszlk, bir devletin ekonomik ve ideoloj ik bakmdan kesin bir tercihini ifade etmemektedir. Sadece belirli oluumlarn, zellikl e de savan dnda kalma anlam tamaktadr. Tarafsz

Strateji Matematik AM idir 409 devlet, rnein AB yesi, Avrupa Konseyi yesi ya da Dnya Ticaret rgt ile UNESCO yesi r, ancak NATO ya da BAB yesi olmaz. nk, NATO ya da BAB tr rgtler, asker/stratejik ere karlk gelmekte ve yesi olan devleti bir "taraf" haline getirmek tedir.H

3.1.2. izolasyonizm (Yalnzclk) zolasyonalizm (yalnzclk) yntemi, uluslararas sistemin btnnde ya da alt sistemlerin ya kan sorunlara olabildiince az dahil olma, dier aktrler ile en alt dzeyde siyasal v ekonomik iliki srdrme, asker ilikilerde hibir aktrle yakn ibirlii srdrmeme ve rma yntemini ifade etmektedir. Bu tr bir tercihin yaplabilmesi iin, aktrn karlkl bamllk ilikilerinin bulunmamas gerekir. Dier bir ifade ile, yalnzclk uygulayan de u politikay izledii srece kendi kendisine yeterlilik durumunun bulunmas gerekmektedi r. Bu yeterlilik, ekonomik ve siyasal bakmdan olduu gibi, topografik bakmdan da ara nmaktadr. Bir devletin byk bir gcn etki alannda bulunmas, atma merkezlerine yakn er almas, ok fazla sayda kara komusunun bulunmas gibi zellikler, izolasyonist bir pol tika tercihinin yaplmasn zorlatrmaktadr.15 "Siyasal ve asker bir strateji olarak izo yonizm, uluslararas sistem ile ilgili sorunlara alt dzeyde bir katlm, teki siyasal bi rimler ya da toplumlar ile en alt dzeyde diplomatik ya da ticari iliki ve de br devl etlere kar herhangi bir asker giriimde bulunma ya da onlara herhangi bir ayrcalk tan konusunda isteksizlik olarak tanmlanabilir."" Bir lkenin izolasyonizm tr bir d politi a stratejisi izlemeye ynelmesini etkileyen eitli faktrler sz konusudur: a) Belirli bi r sosyal sistemi koruma ve/ya da d etkiler ile bozulmadan gelimesini salama endiesi, d politika asndan izolasyonist bir tutum izlenmesinde nemli bir etken olabilir.17

410 Gelecei Ynetmek

b) Yaygn bir kanya gre ekonomik ve sosyal adan "kendi kendine yeterli olma", bir lken n izolasyonist bir d politika stratejisi izlemesinin kolaylatrc bir faktrdr." c) t itika stratejileri iin olduu gibi izolasyonizm asndan da kamuoyunun arzusunun bu ynde olmas, stratejinin tercihinde ve uygulanmasnda etkili olmaktadr." d) zolasyonizm, ul uslararas sistem(ler)in tam anlamyla bir dnya sistemi haline gelmedii ve/ya da belir li bir g dal mnn bulunduu donem ve durumlarda daha kolaylkla uygu lanabilen bir d stratejisidir.20 Geici bir dnem iin izolasyonist politika uygulanabilmesi iin, daha n ceden dnya geneline ok fazla yaylmam ve dnya dengeleri ile ulusal varl bir dzeyde ak gerekir. Dnyann ekonomik ve siyasal dengelerini byk lde etkileyen bir devletin iz syonist bir politikaya geii, sistemde ani bir "g" boluu yaratacandan, kendisini de eyen nemli istikrarszlk ve dengesizliklere yol aabilir. Ayrca, dnya gc olan bu devl de, kurulmu olan karlkl bamllklar aniden koparmas ok fazla olanakl olmayabilir geneline fazlaca yaylm bir gcn bu trden bir politika uygulamas daha zorken, blgesel gcn ya da kk bir devletin izolasyonizmi semesi daha kolay olmaktadr.21 e) zolasyoni en bir d politikann tercihini ve uygulanmasn kolaylatran bir baka faktr de corafi rafik koullardr.22 Yalnzclk politikas izleyen devletler, d dnyaya ve br devletle rna kar bir aldrmazlk iinde deillerdir. Tersine, bu devletler yalnzlklarn srdr luslararas durumu srekli olarak ve gereki bir adan deerlendirmek zorundadrlar. Sava konomik ve toplumsal etkenlerin tm dnyay kapsama durumunda olduu yirminci yzyln ikin yarsnda bir devletin yalnzclk politikas izleyebilmesi ok zorlam, hatta olanaksz gelmitir.23 Devletlerin karlkl ilikilerinin gelimesi, karlkl bamllklar art bu balar orannda politika

Strateji Matematik Akl idir 411

deiiklikleri yapmalarn zorunlu klmaktadr. te bu tr deiiklikler eer o devleti za r ise, izolasyo-nizm uygulanr. Ancak, eer izolasyonizm daha nceden kurulmu balarn zay atlmas anlamna geliyor ise, bundan doacak zararn karlanmasnn gze alnmas gerekme slararas ilikilerde siyasi ve zellikle de ekonomik karlkl bamllk olgusunun gider gnmzde devletlerin bu trden bir d politika stratejisi izleyebilmesini zorlatrmakta olasyonist politika tercihi, kalc bir d politika tercihi olarak seilebildii gibi, ge bir dnem stratejisi olarak da kullanlabilir. Birinci durum, belirli bir devlet si steminin ilelebet dnyadan korunmas anlayn tar. Bu devletin, dnya ile ilgili politi , yakn ve uzak corafya politikalar bulunmamaktadr.' 1976'da, SSCB'nin politikalarna k ar karak Varova Pakt'ndan ayrlan ve "kendi kendine yetmeyi" ilke edindiini beyan ed navutluk'un 1990'lara kadar izledii politika bu konuda bir rnek durumundadr. kinci tr de ise, belirli bir sre ie kapanan devletin bir sre sonra gcn toplam olarak uluslar istemde yeni roller araya ca dnlebilir. Ayrca, bu yntem devletin, kendi istemedii e koullarda evresindeki istikrarszlklara ekilmesi, dahil edilmesi riskini de ortadan kaldrmay amalamaktadr. Bu konuda verilebilecek en belirgin rnek ise, 1823'te ilan edi len Monroe Dokt-rini'ni Birinci Dnya Sava'na kadar uygulayan ABD'dir.26 Birinci Dnya Sava, Avrupa'nn orta vadede dnya siyasi ve ticari hayatndaki stnlnn sona eri s , buna noktay koyan kinci Dnya Sava olacakt. te yandan monariler ve imparatorluklar iri ardna ykld ama bunlarn yerini demokrasi deil diktatrlkler ald. Tm Avrupa'da d olarak nitelendirilebilecek yegne byk lkeler halk cephesi fiyaskosu yaayan Fransa il e dinamizmini her geen gn yitiren ngiltere idi. Bunlar yine de bir sre daha devam et tirebilecekleri smrge imparatorluklar sayesinde metropollerinde baz sosyal devlet uy gulamalarn gelitirecek ve bylece sol muhalefetlerini denetim altna alacaklard. Bu, sa a son-

412 Gelecei Ynetmek *X/x {t * ,\\ >f' 'A h " } %\

rasnda devletin toplumsal arln drecek yerde giderek artran faktrlerden biri old talya bata olmak t zere birok baka lkedeyse gelien sosyal muhalefetle uzlamay s konomik olanaklar olmad iin faist diktatrlkler kuruldu. ABD'ye gelince; o yeniden an rasna ekilerek izolasyonizm siyasetine dnd. Ama dnya ticaret siste1 ij" , minin k zarar gren lkelerden biri olmas J /j onu yeniden dnya siyasetinin gbeine ekecekti. ya ise milliyetleri bask altna alarak gelitirdii kolektifleme abalan iinde bir baka asyon yayordu. ''\y T ^ AM +M 1 1C " ' f\ f, ! '\^ ' 1\ 7^

3.1.3. Balantszlk Devletlerin bavurduklar d politika stratejilerinden birisi de balantszlktr. Esas i , Asya, Afrika ve Latin Amerika lkeleri tarafmdan benimsenen bu d politika strateji si, kinci Dnya Sava sonras dnemde ortaya kt.v "Tarafszlk" uluslararas ilikiler as hukukta eski bir kavram ve eski bir kurum olmakla birlikte, "balantszlk" olduka ye i bir kavramdr. "Balantszlk" deyiminin yeni olmas, bunun "tarafsz" deyimi ile sk s a neden olmaktadr. Bir bakma bu deyimler arasnda bir yaknlk bulunduunu sylemek yanl acak; nk, her ikisi de ayn trden bir siyasal tutumu anlatmakta, bir devletin asker g diplomatik desteini baka bir devletin amalar iin kullanmaktan kand anlamna gelm Tarafszlk, bir uluslararas hukuk kurumudur ve sadece sava durumunda sz konusudur. te andan, balantszlk, daha ok bir bar zaman politikasdr.1* Gnmzde ska duyulan i nmaktadr. Bunlar "kuzey-gney", "zengin-yoksul", "gelimi-az gelimi", "merkezevre", "D at" olarak kullanlmaktadr. Bu kavramlar lkelerin ekonomik dzeylerini anlatmaktadr. Ge kten de, birok balantsz lkenin "yoksul" olduunu, "gney-" lkeleri safnda yer ald a da "ev-

Strateji Matematik Ak idir 413

re" lkelerinin byk ounluunun balantszlk trnden bir d politika stratejisi izle mmkndr.30 "Tarafszlk" stratejisini anlatrken, bu kavramn "tarafszlktan" farkl old mitik. "Siyasi bir nitelik tayan tarafszlk" aktif bir tutum olarak anlald takdird lik ile eanlaml olarak kullanlabilmektedir.3' Balantszlk stratejisi, dier stratejil farkl olarak devletin uluslararas sistem ya da alt sistemlerden kendisini soyutla mas anlamn ifade ermemektedir. Bu trden bir tercih, devletin bilinen ve var olan kut uplama, bloklama ya da gruplamalardan farkl bir biimde uluslararas olaylara dahil olm s anlamna gelmektedir. Genel olarak tek bir devletin deil, bir devlet grubunun orta k d politika eilimine karlk gelir. Balantsz devletler, her ideolojik/ekonomik/siya ptan eit uzaklkta bulunma kararlln ortaya koyarlar. Bu trden gruplar ifade eden ku katlmaz, onlarn politika ve uygulamalarna taraf olmazlar. Bununla birlikte, ekonom ik ve ticari ilikilerini, birine ncelik tanmakszn hepsiyle srdrme olanaklar bulunma 32 Bir lkenin aktif tarafsizlik ya da balantszlk tr bir d politika stratejisi izle sz edilebilmesi iin bu lke:33 1) Bar ierisinde bir arada yaama ilkesine dayal bir d ka izlemelidir. 2) (NATO, Varova Pakt, -domadan nce- CENTO ya da SEATO gibi) ok taraf l asker ittifaklara katlmamaldr. 3) zgrlk ve bamszlk hareketlerini desteklemeli e'ikili asker ittifaklara katlmamal, topraklar zerinde kendi rzas ile kurulan yabanc er sler bulundurmamaldr.

3.1.4. ttifak Oluturma Devletlerin d politikalar asndan en ok sz edilen konulardan birisi de ittifaklard da izolasyonist trden bir d politika stratejisi izleyen lke olduka azdr. Daimi tarafs ve tarafszlatrlmlk gibi istisnai nitelikteki

414 Gelecei Ynelmek

durumlar da hari tutarsak, uluslararas sistemde yer alan devletlerin ok byk blm d arn srdrmekte, ittifaklar oluturma stratejisinden geni bir biimde yararlanmaktadrla antszlk stratejisi bile aslnda zel nitelikte bir ittifak sistemidir.54 Baka devletler e diplomatik koalisyonlara ya da asker ittifaklara girien bir devlet, ulusal amalarn a az olanaklar ile ulaamad varsaymndan hareket etmi olmaktadr.35 Devletler, asker , ekonomik, ideolojik gibi pek ok alanda ittifak yapabilir. te yndan, uluslararas po litika alannda devletlerin eitli alan ve oranlardaki birlikte davranlarn adlandrmak ttifak terimi ile birlikte birok baka terim de kullanlmaktadr. Bunlarn en bilinenleri tanedir: Koalisyon, pakt ve blok,36 Bu drt terim arasndaki ilikiler ve farklar, kur ulu amalarna gre belirginlemektedir. "Koalisyonlar ou zaman bir tek amaca yneliktir Bu adan ittifaklarn genellikle, koalisyonlara oranla daha uzun sreli birliktelikler oluturduklar sylenebilir. ttifaklar genellikle koalisyonlara oranla daha az sayda bir imden oluurlar. nk bir anlamda ittifaklar koalisyonlar ierisinde bir alt kategori olu urmaktadrlar. ttifak, genellikle devletler arasnda belirli bir ya da birka konuya il ikin bir birliktelii ifade etmektedir. Blok tr bir birliktelik ise, devletleraras ili ilerde sz konusu olabilecek hemen hemen her konuyu kapsar niteliktedir. ttifaklard a genellikle yazl bir anlama bulunmakla beraber bu bir zorunluluk deildir. Dolaysyla ttifaklar asndan, iki ya da daha ok sayda devlet arasndaki birliktelikte formel bir a tlamadan ok temelde var olmas gereken kar birlii olgusu nemlidir. Oysa pakt terimi t gerei formel bir antlamanm varlna iaret etmekte, birlikteliin, bu ynn ne kartm oluturma stratejisinin tercihini etkileyen faktrler:3 1) Devletleri baka devletlere ittifaklar oluturmaya iten nedenlerin banda, hepsinde ortak olan bir amacn olmas, fa kat devletlerin z kaynaklarnn, kapasitelerinin bu amaca tek balarna ulaabilmekte yete siz kalmas gelmektedir.

Strateji Matematik Akl iidir 415

2) Baz durumlarda devletler, belirli bir amaca ulamak iin zkaynaklan yeterli olsa da , bu amaca ulama abalarnda yine de baka lkelerle ittifaklar oluturmay tercih edebili r. Bunun nedeni de, sz konusu amaca ulamann maliyetini azaltmak ve/ya da sresini ksal tmak ve/ya da sz konusu politikalarna meruiyet salamak ve/ya da baka devlet ya da dev letleri etki altna almak olabilir. OKUMA PARASI 1: ttifak Oluturma: Trk Kurtulu Sava Anadolu Hkmeti ile Sovyetler ilikisinde Karadeniz Ankara-Moskova likisinin Balamas omu, devlet Milli Mcadelemin balangcnda yalnzlk iindeydi ve her iki devlet tilaf m i altndayd. O nedenle birbirlerine destek olmak durumunda idiler. Ankara Hkmeti ngilt ere, Fransa [ksa bir sre] ve Yunanistan'a kar "Kurtulu Sava" yaparken, Sovyetler Bir nden beklenmedik bir zamanda salad politik destek, silah ve para yardm onun iin son ece deerli olmutu. Sovyetler Birlii de 1917 Ekim Devrimi'ne kar cephe alan Batllara ki ngiltere Batum'a kuvvet karmtgneyde kendisine dost bir lke buluyordu. Bylesine llar iinde, 1920'de kurulan diplomatik ilikiler, 1921 Mart'mda Moskova Antlamas ile salam bir temele oturtulmutu. Bu antlama ile Kars-Ardahan Trkiye'ye geri verilerek b ugnk snr kabul ediliyor, Moskova Trkiye'nin "Misak- Milli" davasn destekliyordu. T et dayanmas Batllar'da derin kayg uyandrmtr. Hatta Fransa'nn mttefiki ngiltere Ekimi'nde Ankara Hkmeti'yle bir n bar antlamas yapmasnn nedenlerinden biri de Tr oskova'nn tehlikeli olabilecek etkisini dengelemek arzusu idi. Sovyetlerle ilk grmel eri ttihatlar yapar. Bak'de bulunan Dr. Fuat Sabit, Rus Komnist Partisi Kafkas Blgese Komitesi yelerinden Viktor Naneyvili ile grr. Fuat Sabit, "Bol-

416 Gelecei-Ynetmek

evizmin lkemizde kurulmas iin sosyal, ekonomik hibir temel olmad gibi halkn anlay leri de buna kar olduundan hibir toplumsal reform arsna girimeden ne biimde yard ini" sorar. imdilik yol olmadndan ancak paraca yardm edebilecekleri yantn alr. Bu aynda oluyor. (1919) Ankara Sovyetlerle ilikide tereddtl davranrken ttihatlar antla alamlard bile. Olaylar hzla gelimektedir. Baha Sait'in Bak'de imzalad anlamay K ay lyaef stanbul'a Kara Vasf'a getirir, Kara Vasf da bir mektupla anlamay onaylanmak e Ankara'ya gnderir (3 Mart 1920). Anadolu dokuz aydan beri tereddt ederken ttihat ve Terakki'nin bu ie girimesi ve o kadar ileri gitmesi Mustafa Kemal'i endielendiri r. Geri bundan 15 gn nce Talat Paa Ankara'ya yazd bir mektupta Boleviklerle ilikid u ve Enver Paa'mn Rusya'ya hareket etmek zere olduunu bildirmiti ama yine de olaylarn bu kadar hzl geliecei tahmin edilemiyordu. M. Kemal Kara Vasf'a bu anlamay tanmaya r gibi Baha Sait'i de temsilci olarak tanmadn belirtir. Ayn zamanda Rauf Orbay'dan A y lyaef le grmesini ister. 16 Mart 1920'de stanbul'un igali Ankara'y hzla hareket mecbur etti. 27 Nisan 1920'de K. Karabekir Erzurum'dan M. Kemal'e gnderdii telyaz i le "Bugn Anadolu'nun kurtuluu ile Bolevik ordularyla el ele vererek hareketten baka b ir aremiz kalmamtr," diyerek acele bir heyet gnderilmesini ister. zellikle 1920 yln gnlerinden balayarak dncede bir ayrlk olduu grlr. Mustafa Kemal hareketi baarma Sovyetlerle iliki kurmakta olduunu grr, brleri ise tilaf devletleri ile uzlama umu drlar. Ancak stanbul'un igali, Kzlordu'nun Kafkaslar'a inmesi ve Trk-Sov-yet ilikile i ttihat ve Terakki'nin yrtmesi tehlikesinin belirmesinden sonradr ki bir deime olur. Bu deimede Kafkaslar Sovyetlerle paylamak ve Tanak Ermenistan' ortadan kaldrmak d de nemli bir pay vardr.

Strateji Matematik Ak idir 417

Bu dnemde Moskova Hkmeti de Anadolu Hareketi ile dorudan doruya bir ilikiye girmemit 24 Nisan 1920'de BMM'de alman iliki kurma karar, 20 Mays'ta Moskova'ya ular (kurye t emen brahim Efendi) ve neri Dileri Halk Komiseri G.V. ierin'in brosuna ulatrlm ks budur. (S.Yerasimos 150) Ancak resmi bir heyetin Moskova'ya gnderilmesi iin hkmet urulmas beklenecektir. 8 Mays'ta Dileri Bakan Bekir Sami ve ktisat Bakan Yusuf Kema (Tengirek) Mec-lis'ten talimat alarak grevlendirilirler. Bu talimattaki nemli nokt alar, "Kader Birlii" konusundaki biimsel saylabilecek cmlelerin tesinde, "imdiki mill snrlar" denip Misak- Mil-li'den sz edilmemesi ve Boazlar'n birlikte savunulmas ner r. Bunlar da o gnlerdeki Anadolu Hareketi'nin bunalml durumunu ve Sovyet ilikilerine verdii nemi belirtir. Heyet 11 Mays'ta Ankara'dan yola kar, 25 Mays'ta Erzurum'a anc k varabilir. Burada brahim Tali ngren de heyete katlrlar. Bu arada Kafkasya'da ve Rus ya'da bulunan ttihat ve Terakki ileri gelenleri de Sovyetler'Ie eitli grmeler yapmakt dr. Bu durum Ankara'y ok rahatsz etmekle birlikte dorudan mdahalenin zaman beklenmey aland. Ankara'nn Franszlarla brakma imzalam olduu haberi Moskova'ya ulanca Sovy ksama grlr. Halil Paa ie-rin'Ie grp bu kukulan gidermeye alr. Trk-Sovyet g Bir yandan da Ermenilerle grmeleri srdren Moskova-Dou yolunu amaya almaktadr. n an-Anadolu yolunu kapal tutabilmek iin Tanak Hkneti'ni kkrtmaktadr. Ermeni heyeti ova'da yaplan grmeler Haziran ay boyunca srer. Sonunda Ruslarn Dou Anadolu konusund buluculuk yapmas kouluyla yolun almas kararlatrlr ve ant, 1 Temmuz'da bu neriyi etir. Ertesi gn de Halil Paa Bak'ye doru yola kar. Yannda elilik ktibi Up-mal-Anga anlnda Sovyet heyetinin ilk ekibi, Ermenistan'la grmeleri yrtmekle grevli B.V. Leg hattin akir ve Anadolu'ya ilk para yardm olarak 125.000 altm Trk

418 Gelecei-Ynetmek

Liras karl 500 kilo altn ve ierin'in Mustafa Kemal'e bir mektubu vardr. Bu olayla Mustafa Kemal 3 Temmuz'd aki gizli oturumda Meclis yelerine Trk-Sovyet ilikileri k onusunda ilk kez bilgi verir: "Bizim iin, milletimiz iin Bolevik olahm-olmayalm soru nu sz konusu deildir. lla Bolevik olmak.iin bir sorun yoktur. Yine bu konuda kraldan k kral yanls olanlar da var. Gryorum ki baz arkadalar 'lle Bolevik olalm' gibi bir ler. Biz bir milletiz, kendimize zg detlerimiz vardr ve biz bunlara balyz. Biz, Bol erden sz ettiimiz zaman bir Bolevik Rusya's, Sovyet Cumhuriyeti var, onlarn aralar v kaynaklar var ve bizim dmanmzn dmandr. Biz, kendi amalarmz kurtarmak iin bu Yoksa kendi amalarmz brakp da onlara kle olalm sorunu sz konusu deildir." ieri n tarihli yantnn zmn de yapar. Bu grme yaplrken Moskova'ya gnderilen heyet da Sz konusu heyet 11 Temmuz'da Trabzon'dan yola karak, ertesi gn Tuapse'ye ve 19 Temmu z'da Moskova'ya varr. O srada ierin yolu amak iin Ermenilerle grmeleri srdrmekte a'daki Ankara temsilcileri orada karlat Dr. Fuat SabitTe birlikte, ancak 24 Temmuz'da rin ve Karahan'la ilk kez grr. ierin, Franszlarla yaplan brakmadan dolay endie en sonra Trk-Sovyet ilikilerinin esaslarn Cemal ve Hali! Paa ile grtklerini syler sz konusu olan Cemal ve Halil'in pek kar kmadklar anlalan Ermenistan'a toprak veri orunudur. Bekir Sami Bey, bu neriye kar her iki Pa-a'nn da resmi bir grevi olmadn . Trk taraf yolun almas konusunda srarcdr. te yandan Halil Paa ve elilik heyeti 500 kg altnla Bak'den yola karak 26 Temmuz'da Gerus'a varr, ondan sonraki yolun pek g enilir olmay nedeniyle Halil Paa tek bana devam eder ve ayn 29'unda Nahcivan'a gelir alil Paa kendisini karlamalar iin Trk birliine haber'gnderir. Veysel Bey komutasnd iilik bir kuvvet 31 Temmuz ak-

Strateji Matematik Akl idir 419

sam Nahcivan kentinin dnda Kzlordu ile ilk kez karlar. Ancak bu karlama ile so Ayn gn Ermeni milis gleri Gerus-Nahcivan arasndaki yolu Angelavut'un batsndan keserl Yolda olan elilik heyeti Angelavut'a kaar/manda arabalarna yklenmi olan altnlar orad braklr. Ertesi gn Ermeniler Angelavut'a girer, elilik heyeti Gerus'a ekilir. Ayn g Austos) Moskova'nn temsilcisi Legran ile Tanaklar arasnda anlama imzalanr. Bylece 1 stos'ta Gerus-Nahcvan yolu alr ve kafile yoluna devam eder, ancak heyet 17 Austos'ta Karakse'ye vardnda yanlarnda getirdikleri altnlar 400 kiloya inmitir. Dou ordusu i 100 kilosuna el koydular. Bylece Sovyet Rusya le Anadolu arasnda bir yol alr, ancak b yol uzun ve tehlikeli, silah ve ar malzeme yollamaya elverili deildir. Dolaysyla ula orunu yine de Sovyet yardmn engelleyen nemli bir neden olmaya devam eder. Byk apl y r iin kesinlikle demiryolunun almas gerekiyordu ama bir umut grnmyordu. ok nemli o l bir yardmn Karaba ve Nahcivan dalarndan manda arabalar ile yaplamayacan ve ayr ehlikesinin her zaman var olduunu gren Kirov, ierin'e yazarak yardmn deniz yoluyla No orossisk ile Trabzon arasnda yaplmasn nerir. Trk taraf ile Sovyet Dileri arasnda imzala nabilmesi iin de youn temaslar srdrlr ama bir sonuca ulalamaz. 1 Eyll'de,g lir. Ancak bu grmelerin kesilmesi tm ilikinin kesilmesi demek deildir. 2 Eyll'deki s rin-Bekir Sami grmesinden birka saat sonra asker uzmanlarn ilk toplants yaplr ve deniz yolu ile yaplmas kararlatrlr. Ertesi gn Trk heyetinin asker danman Seyfi porda, 200 bin tfek, 5 milyon tfek mermisi, 400 top, 75 bin mermi, 500 mitralyz, 10 0 kamyon, 100 bin asker elbisesi, ayda 600 ton benzin ve daha pek ok malzeme iste r. Bundan baka Moskova'dan 2 Eyll'de ayrlan Yusuf Kemal Bey beraberinde bir milyon altm ruble ve bir

420 Gelecei Ynetmek s\ s

vagon mavzer fiei gtrr, sekiz vagon da Moskova Gar'nda hazr bekler ve bunlar yollam Lazistan Milletvekili Osman Bey stlenir. Sovyetler'le kurulan ilikiden Meclis'te kukulu olan Trk bir grup vardr. ou kez M. Kemal bunlar karsnda yalnz kalmaktadr grup mandac Bat yanlsdr. Bu arada tilaf gleri de gerek Ankara Moskova arasnda, ger Meclis'teki Bat yanllar (Manda taraftarlar) arasnda kukular yaratmak iin aba harca dr ve bunda da baarl olmaktadrlar. ngiliz haber alma servisinin 6 Temmuz tarihli rapo unda, balarnda Kzm (nan) ve Fevzi (akmak) paalarn bulunduu "lml" milliyetiler inden endieli olduklarn ve Mustafa Kemal'den uzaklaarak hareketin bana zzet Paa'y k istediklerini yazar. ki gn sonra ise stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri'nin Londra' ya ilettii Haber alma servisi raporlarnda "lml" milliyeti grubuna Ali Fuat (Cebesoy) aa'nm ve smet nn'nn de katld, bunlarn Moskova ile ilikilerin bir an. nce kesil a grmelere girilmesini istedikleri ve lider olarak da zzet Paa'y setikleri yazlr. nda ise stanbul'daki ngiliz, Fransz ve talyan yksek komiserleri, Yunanllar Anadolu'n ierlerine srmekle Ankara Hkmeti'nin yok edilemeyeceini belirtirler ve en iyi are olar k Anadolu'ya bir uzlama heyeti gnderilmesi ve bu yolla "lml" milliyetileri kendilerin ekmeyi nerirler. Tm bu giriimler M. Kemal'e aktarlr. O da, ngilizlere kzmakla bera aha ciddi grme nerisinde bulunurlarsa kabul edilmesi yolunda talimat verir. Bir yand an Sovyetler'le iliki kurmaya allrken bir yandan da bu ilikiden kukular duyuluyor o birok nedenleri saylabilir. Bunlar iinde nemli bir neden Trk-Sovyet ilikilerinin tti ve Terakki ileri gelenleri tarafndan balatlmas ve bunlarn arac grevlerinin srdrl Oysa Mustafa Kemal ile ttihat ve Terakki arasmdaki ayrlk gittike bymektedir ve Sovyet yneticilerinin ttihatlar Mustafa Kemal'e kar kullanabilecei kukusu o donem Trk-So lerini

Strateji Matematik Ahi idir 421

srekli tedirgin eden bir unsur olmutur. 1920 yaznda Anadolu'da kurulan solcu rgtlerin bir ksm ttihatyd ve solculuklar Enver ve Cemal paalarn Sovyetler'le ilikilerinde anmaktayd. Medis'teki Halk Zmresi grubu Berlin'deki Talat Paa ile ilikidedir, bunun yan sra Tekilat- Mahsusa yeleri ise ounlukla Mustafa Kemal ile ttihat liderler ar i bir oyun oynamaktadrlar. Bunlardan da nemlisi Enver Paa'yla ilikide olan Halil ve Cemal paalardan sonra, Trk heyetiyle grmelerin devam ettii srada Enver Paa da Mosko gelir. Bekir Sami'nin 14 Austos tarihli raporunu getiren kurye, Enver Paa ile grt 'nn ilkbaharda bir svari tmeni banda Anadolu'ya gelecei haberini de getirir. Ancak, S Yerasimos'a gre tm nedenlerin tesinde, belgelerden de grld gibi Ankara'y en ok e en konu Anadolu'da bir komnist hareketin domas ve gelimesidir. Byle bir hareketin en emli ekirdeini ise Baku'deki Mustafa Suphi grubu oluturmaktadr. Mustafa Suphi Bak'ye geldikten sonra Halil Paa ve Fuat Sabit tarafndan kurulan Trk Komnist Frkas'n ele ge ttihatlarn ounu atmtr. Ankara'ya da Moskova ile grmelerinizde benim araclm ir. Tm bu youn ve hzl gelimeler olurken Bak'de "Dou Halklar Birinci Kongresi" topla kara zellikle de K. Karabekir ttihatlardan ve "idare edilsinler" dedii Mustafa Suphi grubundan kukulan vardr. Hemen, Moskova'da bulunan brahim Tali'yi resmi temsilcisi olarak grevlendirirler. Memduh evket Esendal' da Baku eliliine atarlar. Kongre 1 Eyll de balar, Enver Paa da oradadr. brahim Tali kongreye sunduu bildirisinde Anadolu Hare keti'nin bir burjuva hareketi olmad, Anadolu devrimcilerinin Kzl Devri'min doan gne eldiklerini ve kaderlerini 3. Enternasyonale baladklarn syler. Ankara'nn 2 Eyll kara n iki gn sonra okunan bu demecin sonunda kongre, Trkiye hakknda bir karar kabul ede r. Kararn 1. maddesinde Kongre'nin "Dou'nun ezilen halklarn yabanc emperyalizmin boyu nduruundan kurtarmak isteyen ulusal devrimci hareketleri destekledii" bildirilir. t X

422 Gelecei Ynetmek

Ancak 2'nci maddede yalnz yabanc smrclere kar ynelmi olan Trk ulusal devrimci ha e kylleri tm smrlerden kurtaramayacana dikkati eker. Kararn 3'nc maddesi ise i z rgtlerinde toplanmaya ve zenginlere, brokratlara, paalara gvenmemeye arr. Bu o arn Mustafa Kemal'in tutumunu en iyi gsteren belge 16 Eyll'de Bat Cephesi Kumandan Al Fuat Paa'ya yazd mektuptur. Ali Fuat Paa ayn 14'nde Ankara'ya Moskova ile grmele rumda olduunu sorar. Mustafa Kemal'in grleri u dorultudadr: Rusya'nn Polonya'ya kar gtr ve bundan dolay Ermenistan'a kar yumuak davranmaktadr. Bize verecek fazla malz olmamasna ramen yardm yapmaya balamtr. Ancak Polonya savandan sonra Bat ile uyu olduundan bizi oyalamakta, ayn zamanda Anadolu'da Bolevik rgt kurmak iin olaanst gstermektedir. Buna kar Ankara Hkmeti komnist rgtlere kar kmak, Moskova yardm se almak ve Ermenistan'da bir olup bitti yaratmak karar almtr. teki konulara gelince "Rus sorunu kesin bir sonuca balanmcaya kadar ngilizlerle byle ok hafif bir iliki ola nan srdrmek" ve ttihat ve komnist muhalefete kar koymak niyetindedir. Ayrca Mus de bir mektup gnderdiini yazar. te yandan Trk kuvvetleri Ermenilere kar harekta gir Sarkam ve Kars alnr. Tanaklar bir yandan ngilizlere, bir yandan da Moskova'ya kar asi yrtmektedirler. Ermenilere tilafn yardmc olamayaca sylenir ama dmanlar ile akk" verilir. Bunun zerine Erivan Ankara'y arar. Fakat 2 Kasm'da Ankara Kazm Karabeki r'e Gmr Harekt emrini verir. Trk kuvvetlerinin yry srerken S taln Mustafa Kemal ama temas kurulamaz..Buna ramen Sovyet Rusya Ankara'ya ynelik kukularn aa vurmaz. H Stalin, Anadolu Hareketi'ne "tm Dou lkelerince uygulanacak bir rnek ve nemli bir tari hsel olay olarak baktn" syleyerek, aradaki ilikilerin bozulmamasna dikkat eder.

Strateji Matematik Ak iidir 423

Moskova, Bat bakentlerindeki gelimeleri de yakndan izlemektedir. tilaf devletleri Ank ara ile uzlamann yollarn aramaktadr. Curzon 2 Kasm'da Stokes'a, Franszlarn Grcista 000 tfek ve 8 milyon fiek tadklarn haber verir. Birka gn sonra da Stokes Curzon'a l" kaytl bir telgraf gnderir. Bu telgrafta Trklerin Ermenistan' istila etmesinden son ra Bolevikler'in Azerbaycan iin endielendiklerini ve Ankara ile Moskova arasnda anlam azln kanlmaz olduunu anlatan Stokes, artk Boleviklere kar Trklerin desteklenmes ni ne srer. Byle bir politika, Yunanistan'n terk edilmesi demek oluyorsa da bunun ka rlnda tm slam lemini ingilizlerin etki alanna sokacan belirten Stokes, Mustafa ilikilerin Tiflis'ten kurulabileceini de ekler. Tiflis, tilaflarn, kar devrimcileri adolulu millicilerin ve tm entrikaclarn yuvas olmutur. Ancak bu entrikalarda ngilizle den ok Franszlarn barol oynad grlr. 1920 sonbaharndan balayarak, Fransa'nn T e-re'ninkinden kesinlikle ayrlmaya balar. Fransa, ngiltere'nin Yunanistan' jandarma gibi kullanarak n Asya'da karlarna hizmet ettirmesi; Osmanl topraklar zerindeki ekon k karlarn kaybetmi olmas, Rusya'daki yitirmi olduu karlarna da Anadolu zerinden tasarlamtr. Ote yandan Boleviklerin Mustafa Kemal'i etkileri altnda tutmalar tilaf aryla eliecektir. Egemen dnce, Yunanistan' desteklemek yerine Ankara'ya yardm edilm laflarn uzun vadeli karlarna ok daha uygundur. S. Yerasimos'a gre; tilaf kuvvetler ar taarruzuna gemitir ki, bu durum Ankara diplomasisine yeni ufuklar aar ve ona Londr a'da Bolevizm tehlikesinden, Moskova'da emperyalizm smrsnden sz etmek olanan verir litikalardan hangisi daha itenliklidir? tenliin tesinde ise gerekler vardr; bir yand Novorossisk'ten, Tuapse'den az da olsa glkle silah, cephane, para gelmektedir; te ya ndan ngilizler stanbul'da, Franszlar Adana'da, Yunanllar Bursa ve Uak'tadr.

424 Gelecei Ynetmek

Milli Mcadele'de Deniz Yolu'nun nemi Hakknda Bir Deerlendirme: Kurtulu Sava'nda sila cephane ve askerin Anadolu iine aktarlabilecei iki liman vard: nebolu ve Trabzon. Tra b zon'dan Ankara'ya gvenli karayolu bulunmad gibi Rum Pontus etecilerinin de tehdidi altndayd. Trabzon sadece, de niz yolu ile gnderilen Rus yardmn almak iin bir transit man gibi kullanlyordu. Buraya gelen malzeme, Trk gemi ve motorlaryla, dman devriye ilerine yakalanmak korkusu ^] iinde tehlikelerle bouarak nebolu'ya gnderilmekteydi. ^ * Gizli rgtlerin stanbul'dan kardklar silah ve cephane nin, ie yarar malzemenin ve lu'ya gemek isteyen insan larn ou bu yolla Ankara'ya ulatrlm, d dnya ile olan i mal ancak bu yolla salanmtr. Bunun iin gizli al an ve birok tehlikeyi gze alan T ve motorlar asl yk tamakla beraber, para ile, Fransz ve talyan gemileri da hil, ya emilerden de faydalanlm ve tccar eyas ad al tnda sandk sandk asker malzeme ancak nadolu'ya 4 % gnderilmitir. \ Yzyllarn ihmaline urayan Anadolu'da karayolu yoktu. Mot rlu ara hemen hemen hi yoktu. Yalnzca zzet Paa'nm stanbul'dan Bilecik'e getirdii bir omobil vard, bu Eskiehir'de kalnca . nn'nn de bir otomobili oluverdi. M. Kemal ve iki otomobil olmutu. inebolu dnda denizlerle ilikisi kesilmi ve karayolundan yoksun nadolu'da ulatrma iin kala kala bir demiryolu kalyordu. O talihlerde Avrupa'dan geli p stanbul-Eskiehir-Afyon-Konya-Adana zerinden Suriye'ye inen Almanlarn yaptklar nl Demiryolu", Anadolu demiryolunun belkemiini tekil ediyordu. zmir'den balayp Afyon'a, sparta'ya ve Bandrma'ya uzanan ngiliz ve Franszlarn yapt biriki hat, Bat Anadolu' yerlerle olan balantsn salyordu. Eskiehir'den Dou Anadolu'ya doru yaplmak istene lu ise Ankara'ya kadar uzanm ve kmaz bir sokak gibi orada kalmt. Bu arada, Ankara'da 0 kilometre kadar do-

Stra teji Matematik Ahi idir 425

udaki Yahihan'a kadar yaplm dar bir dekovil hatt, hesaba katlmasa da olur. ' i va srasnda bu demiryollarnn yzde doksan Ij-'t/f bei de dman kontrolnde, ama, T kalan o gfj%$ dk ve ksack Ankara-Polatl demiryolu Sakarya Meydan Mu^ $*] harebesi'ni n utkuyla sonulandrlmas bakmndan bal bana fy&\) bir kurtarc rol oynamtr. a yirmi iki gn geceli gndzl dven ve cephe gerisindekileri birlikte mevcudu zaman zam 130.000 kiiye varan koca bir J ordunun ikmalinin btn yk, aa yukar 90 kilometre uzu i bu demiryolunun srtna binmiti. Ve bu ordunun bir gnlk yalnz yiyecek ve cephanesi, 4 0 tonu yiyecek, 330 tonu cephane olmak zere, 800 tondu. Bundan baka daha pek ok sil ah ve malzeme ikmali yaplacak, kayplar karlayacak ekilde boyuna asker sevk edilecek, asta ve yarallar geriye tanacaktr. O dnemde ordunun elinde bulunan ulatrma aralar kapasitelerine gelince, bir eek 50 kilo, bir kan 100 kilo ve en ok yk kaldran drt t rlekli ift atl bir araba ancak 350 kilo yk tayabiliyordu. Kan gnde 15 kilometre, de ift atl araba ise ancak 25 kilometre yol yryebiliyordu. Bu hesaba gre, Sakarya ordus unun gnlk yiyecek ve cephane ikmali iin yalnz kanlarla tama yaplaca varsaylrsa gereksinim vard. O da yalnz 15 kilometrelik bir yol ve bir sefere mahsus olmak zere . Halbuki bir kanmm normal olarak 15 kilometreyi bir gnde gidecei, bir gn dinlenecei ve bir gnde dnecei hesaplanrsa bunun kat, yani 2530.000 kanmm gerekli olduu ortay ikmal yolu 15 yerine 30 kometre olursa kan gereksinmesi 60.000'e kar. O gnk koulla e bu sayda src insan, ne de bunu ekecek hayvan bulmak olas deil. Neredeyse cephede d e denk bir say. te bu nedenle, o gnlerde ksa bir demiryolunun bile ikmal bakmndan ne nli yaamsal bir nem tad gzlerde daha iyi canlandrlabilir. Sakarya Sava balad 840 kamyon

426 Gelecei Ynetmek

varken, Trk tarafnda hi kamyon yoktu. Yukardaki olanaklarla bu kamyonlar karlatrld kan sonu karsnda, Trk tarafnn sava kazanabilmesi inanlmaz. (1 kamyon 60 kan Kemal'in bir strateji olarak dehs burada kendini gstermitir. Trk Kurtulu Sava, str nin 'olanaklarla koullan rttrme sanat' olduunun en yaln biimde antlanmasna rnek ilah ve cephane, ancak Sovyet Rusya'dan, igal altndaki stanbul depolarmdan, Dou ve Gn ey (Elcezire) cephesindeki asker birliklerden ve depolarndan, bir de halktan (halkn elindekiler toplanlarak) temin edilmeye allyordu. Baka devletlerden yeni silah ve c ane getirtmek, her yandan abluka altndaki Anadolu iin olanakszd. Ankara Hkmeti'nin te ittifak halinde bulunduu Sovyet Rusya, Boazlar ve Anadolu'nun yabanc devletlerin k ontrolne gemesini nlemek amacyla Ankara'ya elinden gelen destei salyordu. stelik 19 1920'lerde iki lkenin de dman ayn idi. Anadolu'yu yer yer igal eden ve Ankara ihtila cilerine kar padiah tarafn tutan ngiliz ve Franszlar, Krm ve Kafkaslar' igal edi resine kar Kolak ve Denikin Beyaz ordularn destekliyordu. Trk Dou Ordusu'nun Karabek komutasnda 1920 sonlarnda Ermeni Ordusu'nu yenerek Dou Anadolu'yu kurtarmas ve bylece Dou'da Sovyet idaresi ile kopan kara irtibat ve ulatrmasnn yeniden salanmas, nihaye 921 Mart'nda Sovyetler'le Kars, Artvin ve Ardahan'n Trkiye'ye geri verilmesini ieren Moskova Antlamas'nn imzalanmas, iki lke arasnda ibirliinin artmas iin uygun orta ece 1920 Eyll'nde balayarak Sovyetler'in -hemen hemen tamam deniz yolu ile olmak zere - Anadolu Hkmeti'ne gnderdii para, silah, cephane ve malzeme o gnlerde uan kutan med uman Anadolu Trk' iin byk destek olmutu. Yalnzca Sakarya Sava'mn balamasna kadar en 65 top, 25.000 tfek, 217 makineli tfek, 39.000 top mermisi, 8 milyon tfek mermis i, deiik malzeme ve 5 myon al-

Strateji Matematik Akl idir 427

tn ruble gelmi ve bu yardm, Kurtulu Sava srecince de devam ettirilmiti. istanbul'da zli rgtlerin igal ordular denetimindeki depolardan kararak deniz yolu ile Ankara'ya u atrd silah ve cephaneyi de Sakarya Sava'ndaki verilerle karlatrrsak, bu tanan ete drr. Bunlar, 44 top, 2.015 tfek, 14 binden fazla el bombas, 10 bin civarnda top misi, 4 milyonun zerinde tfek mermisi ve burada saylmas ok yer tutacak tonlarca malze medir. Aralarnda Muavenet-i Bahriye'nin bulunduu gizli rgtler, bundan daha ok malzeme yi kararak Byk Taarruz'a yetitirdiler. [Geni bilgi iin kaynak: Erol Mtercimler, "Bu Vatan Byle Kurtuldu", Alfa Yaynlar, sta l 20051 Taarruzdan nce ki Kuvvetin Karlatrmas:

428 Gelecei Ynetmek

Yukardaki saysal karlatrma stratejik dnmede aritmetiin deil matematik akln egem ferin kaza-nldnkazanlabileceini ortaya koymutur. Yunan Taraf 230 bin kiilik Yunan 30 bine yakn l ve yaral verdi. Bu saylara bakp Sakarya Muharebesiyle karlatrdm n silah ve cephane miktarnn arttn, uak, kamyon ve oto kullanldn gryoruz. Bunl ler'den geldi ya da oradan alman paralarla saland. Bu ikmal malzemelerinin byk ounlu a denizden tanmtr. Ordunun yine sknts silah, cephane ve ara geretir. Bundan nce ne Anadolu kaynaklarna, stanbul gizli rgtlerine, Sovyet Rusya yardmna bavurulmu ve unlara ilave olarak paras lsnde de satn alnmtr. MM Grubu, Felah Grubu gibi gizli eri bundan nce olduu gibi yine canlar pahasna stanbul'da mttefiklerin elindeki silah e cephane depolarm soymaya devam ediyorlard. Ama artk soyulacak depo kalmamt. Taarruz hazrlk safhasnda bu yzden nebolu'ya gemi ile ancak 27 top ve 180 kadar tfek gnderil lmiti. Buna karn gerek nebolu ve gerek zmit yoluyla bol cephane ve br gereler yolla suretiyle bir hayli i grlmt,, Ankara Hkmeti'hi Sovyet Rusya yardm Sakarya'dan nc Byk Taarruz'a hazrlk dneminde de byk lde devam etmitir. Para yardmndan baka r'den daha ou nebolu yolu ile- 81 top, 318 ar ve hafif makineli tfek, 43.374 tfek ve l cephane ve teki malzeme alnmt. Bu yardm malzemesi arasnda 20 sandk halinde bir fi rikas da vard. Sovyetler'den alnan para ile Fransa ve talya'dan silah, kamyon, uak al dk. 1921 Aralk aynda mevcudu 150.000'i bulan ordunun doyurulmas gerek bir sorundu. As kerin yalnz bir aylk yiyecei iin 500.000 liraya ihtiya vard. Eer er ve subay maan

Strateji Matematik Ak idir 429

recekseniz bu rakam 1.300.000 liraya ykseliyordu. Nereden karlanacakt? Ve kim karlaya akt? Kurtulu Sava boyunca Trkiye'ye yaplan silah ve cephane yardm miktarlar u ek .275 adet tfek - 327 adet makineli tfek - 54 top 62.986.000 adet tfek mermisi -147. 079 adet top mermisi -1.000 atmlk top barutu - 4.000 adet el bombas - 4.000 arapnel mermisi - 1.500 kl - 20.000 gaz maskesi. D yardm gerekli klan koullar Kongreler ba afa Kemal dnda hemen herkes bir devletin korumacln (o gnk deyimle "manda") istiyo lenin iinde bulunulan koullarda ve sahip olunan olanaklarla kazanlamayacana kesin gzl baklyordu. Yaygn istek de Amerikan mandasna girmekti. 1920'lerin banda bunun olamaya a belli olur. Bu kez, Dou'da Boleviklerle karadan balant kurabilme olasl aratr e_anlatd gibi Bolevik destek ve yardm na ulamak kolay grnmyordu. nk Karadeniz alindeydi. Kafkaslar'daki Grcistan ve Ermenis tan ngiltere'nin mttefiki olarak doal bir engel oluturmular d. savan sonucu kimin lehine olacakt, belli deildi. Fakat B rdular i sava kazanp Kafkasya'ya yrynce AnT kara'nn da umudu artt. \ ngiliz hayr ay) Bey de dahil olmak zere, eskinin tm Bat mandaclar, dayanak noktasn ister istemez 'da aramaya baladlar. Erzurum Kongresi'nde mandacla kesinlikle hayr karar kar. Ama onra balayan i isyanlar, Yunanllarn dire' nile karlamadan Bursa'ya kadar gelileri, n hazrlkla r, Ankara'nn i isyanlarla 'tehdit altna girii (ki bir ara ^': Meclis'in vas'a tanmas dnld) 1920'nin Eyll aynda byk umutsuzlua yol amt. te bu ger gerici evrelerinde bile Bolevik Rusya'nn kurtarc olarak grlmesine neden olmutu.

430 Gelecei Ynetmek

Bursa igal edilince, Boleviklikle ilgisi bulunmayan milletvekilleri bile, "Bolevik olalm da, Bolevikler gelsin bizi kurtarsn," demektedir. Bolevik kuvvetleri Kafkasya' ya yrrken, Hamdullah Suphi gibi milliyetiler bile Bolevik olunmasn ve Kzl Ordu dest irilmesini ister. Trkiye'de Meclis'te bu konumalar olurken Moskova, Trkiye'ye ne as ker gndermeye ne de ittifak yapmaya niyetlidir. Albay Refet (Bele), Sivas Kongres i'nde Amerikan mandacln yle savunuyordu: "Yirminci yzylda 500 milyon borcu, harap leketi, pek verimli olmayan bir topra ve ancak 10-15 milyon lira geliri olan bir m illet iin bir d destek olmakszn ya amak olana yoktur." (Nutuk 1.cilt) Mustafa Kemal "tam bamszlk" diyordu. ABD'nin o srada Anadolu'da 174 misyonerlii, 25 bin rencisi o 26 okulu ve 9 hastanesi vard. Sovyetler'in Anadolu'yla ittifak reddediinin nedenler i Sovyetler'in Ankara ile irtifaktan kanmasnn nedeni, Nuri Paa kuvvetlerinin ve Kuze Kafkasya'daki Trk subaylarnn yaratt kuku ve gvensizlikten ibaret deildir, irtifak s, belli bir d politika anlaynn sonucudur. Sovyetler, yalnz Trkiye ile deil, tek e asker ittifaklardan kanmtr. Dostluk ve saldrmazhk antlamalar imzalamaktan teye dir. rnein, Trkiye, ran ve Afganistan ile ayr ayr dostluk ve saldrmazlk antlamalar r, ama bu lkelerle hep birlikte l ya dafdrtl bir antlamaya gitmeyi reddetmilerdir. tler, Milletler Cemiyeti'ne katlmay bile, uzun yllar kt gzle grmtr. (D. Avcoluvik liderlerle yakn ilikiler kuran Louis Fischer, onlarn Trkiye ile asker ittifak red edi nedenlerini yle aklar: "Moskova-Ankara ilikileri, daima iten olmutur. Fakat Mus Kemal, en azndan bir asker ve politik ittifak antlamas istemekteydi. Moskova'ya gnder dii 26 Nisan 1920 tarihli mektup, bunu belirtmekteydi. Mektupta, iki lkeyi tehdit eden yabanc emperyalizme kar mcadeleye katlmaya hazr olduunu bildirmekteydi.

Strateji Matematik Akl idir 431

Bolevikler dnmektedirler ki, komnist olmayan lkelerle devaml ittifaklar tehlikelidir u ittifaklar Sovyet Hkmetini, savunma niteliinde saylmayacak savalara ya da karlarn grlerine yabana sorunlarn yarataca atmalara srkleyebilir. Bolevikleri, komnist i kovuturan, Sovyet vatandalarna kar onur krc tedbirler alan bir devlete kar yard runda brakabilir. 1920 ylnda Trkiye'nin durumunda, bir ittifak, Kzl Ordu'nun Yunanll kar Anadolu'da harektn gerektirebilecekti. Fakat Rusya tkenmiti. Kendi hesabna dah onya ile Wragnel ve Grcistan Menevikleri ile 'savama zorundayd. Bunun iindir ki, Mosk ova, Kemal'in nerisini reddetti. ierin, 2 Haziran 1920 tarihli cevabnda, normal dipl omatik ilikiler kurulmasn nerdi. Ruslar, devaml bir ittifaka, btn sonularyla kar kte, geici bir ibirliinin yararlarn grmekteydiler."

(D.Avcolu 763) Trkiye 1921 ylnda da asker ittifak istemitir. Fakat Bolevikler bunu tmilerdir. Bunun en nemli nedeni de, gvensizlik ve herkesten kukudur. Sovyetler Trkiy e'ye silah, cephane, para yardm yaparken bile liderler arasnda anlama olmamtr. nk larn, kendilerine kar kullanlacandan hep kuku duymulardr. Bu arada Trkiye'nin Fra nlama imzalamas, ngilizlerin plan sonucu Grclerin daveti ile Gmr'ye girme giriimle ovyetler'i Ankara'dan uzak kalmaya yneltmitir. Yine de Sovyetler eitli yardmlar yapm dr. 4 Ocak 1922'de Atatrk'n kenin'e gnderdii mektup, Moskova'nn tm kukularn dat n Ankara'ya Yardm Zorunluluu Sovyetlerin yumuak karn olan Krm ve Baku blgesi Fransz ilizler tarafndan igal edilmiti. Sovyetler emperyalistlerin tehdidi altnda olduklarm anlamakta gecikmediler. Bu nedenle Boazlar'n, gvenecekleri bir "ulusal bamsz devletin egemenliinde olmas hayati bir sorundur. Boazlar yine

432 Gelecei Ynetmek

be yz yldr olduu gibi Trkiye'nin kontrolnde olmal ve Trk donanmasndan baka sava apal olmalyd. nk buras ngiltere'nin kontrolne geerse dnyann en gl donanmasn Rusya ve Kafkasya'y kolayca tehdit edebilirdi. ngilizlerin Karkas eddi plan] bilin iyordu ve bu plana gre iki lke arasndaki balantnn nlenecei ve kuatlm Trkiye'ni cei sonucuna varmaktayd. (M. Kemal'in 5 ubat 1920'deki durum muhakemesinden) ngilizl erin 6 ubat 1922 tarihli bi belgesinde (B. imir, Sakarya'dan zmir'e, 342) "Trkiye'nin ekonomik ambargoya alnmas, topraklarn igal edilmesi gibi bir dizi karar alndktan sonr u sonuca varlmaktadr: Rusya kesin olarak Trkiye'den koparlmazsa bu tedbirler palyati f olarak kalabilir." Trkiye'nin bulunduu konum Sovyetler'e saldr iin ok uygundur. n e'nin kuzeyinde tampon devletler yoktur. Sovyetler iin gvenlik pay da yoktur. Sadec e geilmesi kolay Karadeniz vardr. ttifak gleri, Sovyetler'in en zengin, savunmaca en zayf blgesine, en ksa mesafeden, en az zamanda kolayca yneltilebilir. Trkiye byk bir fibi harekt ssdr. Krm Sava bu blgenin ne denli tehdit unsuru olabileceini ispat e rca Karadeniz'de bulunan Sovyet donanmas ani bir basknla yok edilebilirdi. ngiltere' nin muhafazakr d politikasnn ana unsuru da "ara duvar" oluturacak devletler yaratmak mdi ayn politikay arlk Rusyas uygulayarak bamsz Trkiye'yi "ara duvar" olarak tutma ecektir. nk Ermenistan ve Grcistan ngiliz nfuz blgesidir. Boazlarm mttefiklerce d ilmesi iin Marmara Blgesi'nin silahlardan arndrlarak zayf bir Trkiye'nin yaratlmas idir. Halbuki Sovyetler'in kendilerini gvenlik ierisinde grmeleri iin Boazlar'm bams gelimi silahlara sahip Trkiye'nin kontrolnde olmas gereklidir. Milli Mis ak'm en neml ilkesi "tam bamszlk" ilkesidir. ngilizler bunu kstahlk saymlardr. Halbuki Bolev hemen hi tartmasz kabul etmilerdir. nk Bolevikler

Strateji Matematik Akl idir 433

kendi gvenlikleri ve karlar asndan Bat'nn ibirlikisi olmayan gl ve tam bams leri bakmndan gerekli olduunu bilmektedir. Gazi Mustafa Kemal'in D Politika lkesi Mus afa Kemal Mart 1922'de Millet Meclisi'nin nc toplanma ylnda Trk-Sovyet ilikilerini uzun anlatr ve Trk d politikasnn anahatlarn izer: " politikamzda olduu gibi d politikamzda da temel ilkemiz Milli Misak' kabul ederek i ve manevi alanda tam bamszlmz onaylayanlar derhal dost sayyoruz. Tam ve gerek arak bize dostluk elini uzatan Rus Sovyetler Cumhuriyeti ile kardee balarmzn pekitir esi d politikamzn esasdr. Bu esas,- tam bamszlmz onaylayacak herhangi bir dev nilememize elbette engel tekil etmez. Efendiler, d politikamzda baka bir devletin hak larna saldr yoktur. Ancak hakkmz, yaammz, memleketimizi, namusumuzu savunuyoruz v az." (Sylev Demeler, C.I, s.235)

Sonu: inde bulunulan koullar gereki d politika ilkesi balamnda deerlendirildiin acak tek devletin Sovyet Rusya olmas gerektii ortaya kmtr. 1. Sovyet Rusya, arlk R tanbul ve Boazlar zerindeki geleneksel hak iddia politikasn terk ettiini belirtmiti. ovyetler, stanbul ve Boazlar zerindeki geleneksel taleplerden vazgemek suretiyle, Mi lli Mcadele'ye atlanlara iyi niyetlerini gstermilerdir. 2. Sovyet yneticileri de Mill i Mcadele'nin liderler kadrosu gibi Dou'da kuvvetli, egemen bir Ermeni devleti kur ulmasna karyd. Dou Anadolu topraklarnn bir ksmn igal eden Ermenilerin buralardan placak taarruza Sovyetler'in yardmc olaca, hi olmazsa tarafsz kalaca umuluyordu. Z f devletlerinin

434 Gelecei Ynetmek

desteindeki kuvvetli bir Ermenistan, Trkiye kadar Sovyet Rusya'nn gvenliini de tehdit edecekti. 3. Trkiye'yi igal eden ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan ayn zamanda G ey Rusya, Krm ve Kafkasya'y da igal etmiti. Mterek dmanlara kar verilecek sava Sovyetler'in destekleyecei aka seziliyordu. 4. Bamsz bir Trkiye, Sovyet Rusya'nn ki ve Kafkaslar'daki ngiliz tehlikesini uzaklatracakt. Varlklarn ve yeni rejimi koru kaygsndaki Sovyet yneticilerinin, byle bir tehlikenin uzaklatrlmas iin ellerinden yapacaklar anlalmaktayd. Erzurum ve Sivas Kongrelerine katlan delegelerin byk ounl illi Mcadele'nin subay kadrosu Bat'nn liberal ekonomik grlerine katlmakla birlikte, in igalden kurtarlabilmesi iin tek seenein Bolevik Rusya ile ittifak yapmak olduu d e birlemitir. Bunu gren Mustafa Kemal Sivas Kongresi'nden sonra Sovyet Rusya ile il ikiye geilmesi talimatn vermitir. KAYNAKLAR: 1. Stefanos Yerasimos: Trk Sovyet likileri, Gzlem Yaynlar, stanbul 1979. Doan Avcolu: Milli Kurtulu Tarihi, c: 1., Tekin Yaynevi, stanbul 1979. 3. evket Sre ydemir. Tek Adam, c.2, Remzi Yaynevi, stanbul 1964. 4. Y. Hikmet Bayur: Trkiye Devl etinin D Siyasas, TTK, Ankara 1973. 5. Faruk Snmezolu: Trk D Politikasnn Analizi r Yaynlan, stanbul 1998. 6. Alptekin Mderrisolu: Kurtulu Sava Mali Kaynaklar, YKY, a 1981. 7. Bilal imir, Sakarya'dan zmir'e, Milliyet Yaynlar, stanbul 1972. 8. Erol M cimler, Kurtulu Sava'na Denizden Gelen Destek, Alfa Yaynlar, stanbul 2004.

Strateji Matematik Ak! idir 435

OKUMA PARASI 2: Uluslararas likilerde Deniz Gcn ve Deniz Teknolojisini Kullanarak Ul araras Strateji Belirleme Gc Deniz sonsuzluk demektir. Besin kayna demektir. Endstri emektir. Ama bana gre deniz bunlarn hibirisi deildir. Deniz her eyden nce bir "tama m" ve "strateji belirleme" alandr. G ispat etme alandr. Dnyann yzlm 196.950. unun 139.440.000 milkaresi denizdir. Yeni % 71'i su, % 29'u karadr. Denizler, dnya yzeyinin yaklak te ikisini kaplamaktadr ve siyasi corafya asndan nemleri, karal ralarda yer alan devletlere ilikin konumlarndan kaynaklanr. Devletlerin byk ounluun nizlere dorudan ya da eitli su yollar araclyla k vardr. Denize k olmayan ras politika alannda etki kapasitesi bakmndan nemli bir lke bulmak zordur. Deniz, bir kenin, blgesinde ya da dnyann teki blgelerinde yer alan br lkeler ile, bata ticari ere eitli alardan balantsn salayan bir olanaktr. Denizler ayn zamanda da, bir de r gcnn nemli bir zeminini oluturmaktadr. lk deniz arac olan saln kullanm tarihi belirlenmitir. Gemiciliin gelimesi 3'nc binylm ikinci yarsnda Msrl denizciler idip gelmeleriyle, daha dorusu 2'inci binylda krek, mahmuz ve omurgas olan Siklat ye lken-lileriyle balar. Bu omurgal tekneler denize kk salm gibidir adeta diyor, Fernand Braudel. nceleri ky denizciiiyle balayan doayla mcadele, denizcinin denizi ve ky korkusunu stnden atmasyla zamanla deniz tamaclna dnmtr, lk tamaclk Akde i diye bilinir. Gemiler her zaman karmak aralardr ve srekli ama yava yava geliirler sava gemilerinin, hatta savamaya uygun teknelerin ortaya k olduka yenidir; hem yap

436 Gelecei Ynetmek

hem de zel eitilmi mrettebata gerek vardr. Herhalde yapm ve yrtlmeleri krallarn spryordu. En eski deniz savalarnn korsan savalar olduunu dnsek bile, bir korsan olduka byk bir sermayeye gereksindiini unutmamalyz. lk donanmalarn korsanlara kar p oluturulmadklar bilinmiyor; belki askerleri ve malzemeleri ky boyunca ya da nehirle rle tamann daha yararl olaca dnlerek ilk sava gemileri yaplmt ama bir donanm z.'.man iin tek tek gemilere sahip olmaktan pahalya gelmiti. Konuya ne ynden bakhrsa baklsn, ilk bandan beri denizde savamak karadakinden daima daha masrafa olmutur. (J. eegan, Sava Sanat Tarihi, 50) Su zerinde savamay snrlayan tek nokta para deildir. H oullan ve tekneleri yrtebilecek g kaynann durumu da etkili olur. Deniz savalarnn 1186'da Firavun III. Pamses'in askerleriyle Deniz Kavimleri arasnda, Nil Del ta s'i '.& yaplmt ve Msr yelkenlileri bedava olan rzgr gcn k.llandlar. (J.Keeg ke dzenli seferler balad. Denizcilik bugnden yarma rehilemeyecek kadar g bir mesle 498 ylma kadar, dnyann en nemli-su yolu,, politikalarn, stratejilerin belirlendii den z, Akdeniz'di. Bu denizin nemini yitirii 1498'de VascodaGama'nnuzaklara yapt keif ge ir.. 1620'lerden sonra ngiliz ve Hollandallarn Akdeniz'in uzaklarla olan balant yolla rm kesip asl pazarlarn ele geirmesinden sonrasna ;rastlar.. Okyanuslarn stratejik g nden sonra, 1869 ylnda Svey Kanal'nm alm olmas bile tm deniz keiflerinin yapld tirmeyecektir. ngiltere artk dnyann rakipsiz egemenidir. Svey'in almas birok kii politik bir trajediyi anmsatr. Kanal, bir Akdeniz lkesi Fransa at, ama "Okyanuslar Fa ihi" ngiltere ticaret yolu olarak kulland. Yani okyanuslar kullanmay akil eden strat ejlerinin zaferiyle sonulanan bir politik iflas anlatyordu. Ekonomi tarihi ak denizle rin kefiyle birlikte hzla deiti. Bu deirmin nedeni eski dnya ile yeni dnya arasnda; yol ku-

Strateji Muteuntik Ab! idir 437

rulmasyd. Neydi bu yol? Dz deniz yolu... Hem Dou'dan hem Bat'dan Avrupa'ya srekli ola ak mal, altn ve gm akyordu. sterseniz ksaca dnyann nasl dz bir alana dntn Afrika'nn gneyinde mit Burnu'nu dolat. 1492 Kolombos, Amerika anakarasna vard. 1498 sco da Gama, Lizbon'dan yola karak Afrika'y doland, Hint Denizi'ni aarak Hindistan'n alabar kylarna vard. 1519 Magellan, dnya yuvarlan dolaarak dnm seferini yapt. 1 a Portekizliler Hindistan'da, Malaka ve in ile ticaret yapmaya baladdar. 1543-72 a ras Amerika'dan spanya'ya dalga dalga gm ve altn geldi. Dikkat edilirse tm bu olayla ya tarihinde birer devrimdir. Bunu balatanlar da Portekizlilerdir. Bana gre deniz gcn ve deniz teknolojisini g faktr olarak ilk fark edenler Portekizliler olmutur. B Afrika'y dolanarak Hindistan'a giden yolu bulmalar, Memluklar ve Venedik'i sarsmtr. unun tesinde Balkanlar ve Anadolu'yla snrl kalabilecek Osmanl Devleti'ni bir yandan V iyana'ya, te yandan Cezayir'e, bir yandan da Kzldeniz'e genilemeye itmitir. nk Hint zi'ne giren Portekiz donanmas, Dou slam lkelerini arkadan evirdii gibi ticaret yolunu da Avrupa'dan Asya'ya amtr. Niyazi Berkes'in Osmanl'nn Akdeniz'in en byk gc oluu katlyorum. mit Burnu'mh dolalmas Osmanllar Basra Krfezi'ne, Aden'e, Kahire'ye ve kadar ekti ve onlar Akdeniz blgesinin en byk gc haline getirdi; bu devlete olgunluk minin zelliklerini verdi. "Akdeniz'deki deniz savalar konusunda John Guilmar-tin'in yapt baarl aratrmann gsterdii gibi, krekli gemiler kendi balarna bir stratej daki ordularn devam ya da yardmcs olarak grev yapmlardr. Bir kadrga filosunun gr ikmal noktalaryla balantsn kesmekti. Kendi kara ordusu ise gemilere gereken malzemey i salayabiliyordu. Bu karlkl dayanma, 480'deki Sa-

438 Gelecei Ynetmek

larnis Sava'ndan S 1571'deki nebaht Sava'na kadar Akdeniz'deki btn nemli deniz sa ya yakn yaplmasn aklayan unsurdur," (J. Keegan, 51) Portekizliler 1517 ylndan itiba rtk Memluklarla deil Osmanllarla karlaacaklardr. Osmanllarn Msr' zaptetmelerind nl Donanmas Aden'e kadar olan blgeleri ele geirme iine koyuldu. 1525'te Selman Reis, Kzldeniz Filosu Komutan olarak, 20 kadrga ile Svey'ten Aden'e kadar Arabistan kylar tti. Osmanl genilemesini Msr ve Arap lkeleri ynne eken g, Halifelik deil aslmda ve bunlarm kaynaklar yani Venedik transit ticaret gelirleri ile Sudan altn kaynadr. Bunlarn gvenliini salamak iin Arabistan yarmadasna ve Portekizlilerin gz diktii Ba zine egemen olmak gereklidir. Bu nedenle Osmanllar gneyde Msr Sultanl ile Do-u'da e denizde Portekizlilerle savamak zorunda kald. Akdeniz'de Osmanllarn, Venediklileri n ve spanyollarn gcne karlk Portekizlilerin deniz saval teknolojisindeki stn . Pusulann kullanlmas, ak denizlerde gemicilerin yerlerini ve ynlerini tayin edebilme eri. 2. Kreklerde kullanlan esirlerin artk zor bulunur olmasna karlk yelkene nem ve si. 3. En nemlisi de gemi yapm mhendisliinde yeni ilerlemeler. Bu sonuncu nokta zerin de durmak istiyorum. nk deniz savalarnn tekniinde Akdeniz kylarnn devletleriyle eri ayran asl nokta budur. Bugn de ABD'yi, Rusya'y (eski SSCB) ve Japonya'y teki devl tlerden ayran parametre budur. XVI. yzyl ortalarndan sonra, Atlantik kylarndaki lke gemi yapm teknii, Akdeniz'in geleneksel yntemlerinden ayrlmaya balamt. XVII. yzy Akdeniz'de sava filolarnn belkemii "kadrga" olmutur. Venediklilerin, Cenevizlilerin, alta valyelerinin ve Osmanllarn gemileri esas itibariyle kadrgadr. Bunun itici arac tir. Yelkenli gemiler

Strateji Matematik Ahi idir 439

en ok ticaret gemileridir. Bunlar Akdeniz'de bile daha ok ky ky pusulasz gidiyordu. gcyle denizlerde dolaan Akdeniz kadrgalar ak denizlere dayankl deillerdi. Fakat keleri yelkenli sava gemisi yapmay baaranca, kadrgadaki krein yerini yelken, sava er n yerini top ald. 1550'den sonra bu eit "Kalyon" denen gemi nem kazanmtr. Bunlar sil bakmndan kuvvetli, manevra kabiliyeti bakmndan kadrgalardan ok stnd. Kalyon tipini atanlar spanyollar olduu halde ona fazla nem vermediler. Kalyonculuu Atlantik'te asl gelitirenler Portekizliler oldu (daha sonralar Hollandallar ve ngilizler), ispanyol donanmacl kadrga geleneinden ayrlamamtr. Venedikliler de Kalyonculukta geri kald ar da Akdeniz geleneine bal kaldlar. Bunun en nemli nedeni de, Portekiz kalyonlarnn nizlerde savaa elverili olmasna karlk, Akdeniz byk kadrgalarnn Akdeniz ve Kzld lerde savaa daha elverili olmasdr. Osmanllar da gemilerinde hem yelken, hem top kulla nmakla beraber bunlar Portekizlilerinkinden farkl bir yolda kullanyorlard. nk asl s i insan gcne dayanyordu. Filolarnda daima fazla sayda asker vard. Bundan tr Portek ce eski usul saylan rampa ve bordalama gerekliydi. Filonun belkemii olan byk kadrgala r, Portekizlilerin kk, hzl ve manevra kabiliyeti olan ve uzaktan top atei yapan kalyo larn kstrp bordalamaya getirdi mi sonucu boaz boaza sava tayin ediyor ve ok kez Os te kyordu. Portekizlilerin usul ise bu deildir. Daha sratli yelkenli kalyonlarda uzak an top atei ile kadrgalar batrmalar nemli. Hele bunlar ak denizlerin frtnalar v e yakaladlar m kurtulu yoktur, Sonra, Osmanllarn byk ve ar top merak yznden gem plar ak dalgal deniz savalarnda fazla yararl olmuyordu. te Osmanl denizcilerinin P filolaryla ak denizde karlamaktan kanmalar, Portekizlilerin ise Kzldeniz gibi b Osmanl filolarndan korkup dar kamalar bundandr. Zavall Piri Reis'in bana gelen f u yzden ol-

440 Gelecei YMnetmek

mutur. Filosunun belkemii kadrgalard ve Portekizlilerin karsnda duramazd. Bunlar b deki kalyonlarla Kzldeniz'e kendini dar att. Bu yzden iftiralara urayp idam edildi. Y ni Osmanllar gemi yapm mhendisliinde ad kaldklarn fark etmeyip kiisel nedenler idam etiler. Radovan Samarcic "Sokollu Mehmed Paa" adl yaptnda39 Kanuni'nin son dneml eri ve lmnden sonraki Vezir Sokollu dnemi deniz stratejisi hakknda ilgin saptamalarda bulunuyor. Hint Okyanusu, en azndan bat blm, yzyllardan beri bir slam glyd. Anca Afrika'y getikten sonra Portekizliler baz noktalarda Mslmanlar geriletmeyi baarmla bu arada 1538'den itibaren Trklerden epeyce darbe yemiler ve birka kez nemli zararla ra uramlard. Bu blgede Osmanllarn ilerlemesi ve birinci aama olarak, Batl fatihle yi kurma abalan, donanmalarnn Akdenizli karakteri ve bunun Kzldeniz'e kadar nakledilm esinin muazzam gl tarafndan engelleniyordu. 'Kadrgalar tamamen paralara ayrmak, b eve ve at srtnda Svey'e kadar tamak, orada da onlar yeniden toplayarak gemileri suya dirmek gerekiyordu.' Msr Valisi ihtiyar Sleyman Paa, 1538 ylnda Aden'i bu ekilde zap ti; ayn yln Eyll aynda da Hindistan'n Katiavar'daki Diu Liman'na kadar geldi; fakat sn ele geirmeyi baaramad. 1554'teki bir baka deneme zellikle ilgintir. Bu denemeyi nl denizci ve haritac Piri Reis'ti. Kendisi Basra'da bir kadrga filosu kurmutu. Bu f ilo Atlantik tipi Portekiz yelkenlilerini, yerli korsan gemilerinin modeline gre ina edilmi gemileri ve krekli kadrgalar geri pskrtecek, sonra Hindistan'a doru yelk akt. air Komutan Ali'ye teslim edilen bu filo, 1556'da Gucerat'a kadar geldi, orad a da dald. Fernand Braudel tarafndan salanan bu veriler, daima geni bir ereve iind lnmaldr. Trkler kafalarn gemicilik uygulamas ye sanatna uydurmakta glk ekiyorla zcilie, eyerine bal savann kmseyici tavryla bak-

Strateji Matematik Akl idir 44i

yoriard. Bu kadar yetmezmi gibi, ulatrmann, ekonominin ve asker glerin bu ynn g eticilerin al dklar yetersiz nlemlerde de bu tr bir tutumun izlerine rast lanmaktayd. Yunanl, Berberi ve Arap gemicilerden renilen deneyimler Osmanl'da hibir zaman yeteri nce yksek bir d zeye getirilip birleik bir potansiyele ve sisteme dntrlemc-rriitir e Akdeniz'den kmak iin yalnzca yeni bir ge mi tipine deil, ayn zamanda deniz kuvvetle inin btnnn yeniden dzenlenmesine gereksinme vard. Bu da hemen he men olanakszd, n nanmasna Piyale Mehmed Paa tarafndan kumanda edildiinden beri her bir nlem ve her bir giriim Barbaros Hayreddin'le ardllar Ali Portuk, Tur1 gut Reis ve benzerlerinin anl korsanlk geleneklerine gre yn lendiriliyordu. Osmanl donanmasnn bu durumu, bu devlett ticaretle gemiciliin geliiminin atba gitmemi olmasyla da aklk kazanr. Osmanl'n sralar gemicilii tevik \ edecek bir dzeyi bulmamt; baka lkelerle yaplan ticaretin de yabanclarn elindeydi. Osmanl'nn ayrca, Hint Okyanusu kylarna ulamak ve bu "sla larna alet etmek iin, bir yanda Anadolu, Suriye ve Msr; '\ br yanda ise Basra Krfezi rabistan'n gney kylar ve Ki* % zldeniz'in girii arasndaki lkelerde gcn perinl iyordu. Bu lkelerin ou, geri padiahn egemenliini ka\1 bul ediyordu, ama ba yzeysel de asker ve vergi topla' mayla ilgiliydi, stelik sk sk ayaklanmalarla kopma noktasna geliyordu, yle ki ilkel Osmanli seferleri yeni bir fetih ve igal 1 havasna brnyordu. Doal zenginlikleri ve ekonomik ya amlar ok farkl olan bu lkeler, Osmanl'nn Akdeniz int Okyanusu'na ancak ok eski ticaret yollaryla balyor lard. Bu ise sinirli bir gelen eksel blgeyle, byk lde ak v j * uluslararas bir baka blge arasnda, daha geni, ekli bir kar'salamak iin yetersizdi. Fernand Braudel'in de gzlemledii gibi, Trkler kle ran'a kar giritikleri va zaferle sonulanan seferleri srasnda Hint Okyanusu'na do lerleyilerini srdryorlard. ran, Osmanl mparatorluu iin douda sosyal gnahlar tar en ve ahlaken c, "1 \/ 'f $

442 Gelecei Ynetmek

zlam dev bir srada gibi uzanyordu. stelik saldrgan kuvvetler bulmaya ve toparlama hazrd. Osmanllar ancak XVIII. yzylda Portekiz, Hollanda ve ngiliz eidi gemiler kull a baladlar. Bunu yapan da Cezayirli Hasan Paa'dr. nk Cezayirliler, Osmanllarn Akde nesinden ekilmesinden sonraki dnemde ngilizlerden ve Hollandallar'dan-ki bunlar spany ollarn dmanyd- gemicilikte hemen hemen tm yenilikleri renmilerdi. Ama Cezayirli Ha nn yenilikleri, Osmanl donanmasnn bana getii zaman eskimiti ve Rus donanmasnn ka da tamamen yok oldu. Akdeniz gemi inaatlnn, Atlantik gemi inaatlnn gerisinde iz'de yaplan tm deniz savalar "geri teknoloji rn donanmalarn" yapt savalardr v 1571) deniz savann sonucunda Osmanllarn yenilmi olmas bile bir anlam tamamtr. ez daha modas gemi bir donanmay hemen kurabilmilerdir. Bir talyan tarihisi bu Akdeni avalar iin yle der: "Modas gemi savalar ve modas gemi zaferlerdir." Fakat ak ekiz stnl de kalc olamad. nk strateji belirleyemediler. slere hkim olamadlar, iler, Aden'i alamaddar, Hrmz'e de hkim olamadlar. Ksacas Basra Krfezi'ne giri k -ler, 1560-63 arasnda Osmanl sava gemileri Hint Denizi'nde Portekiz baharat yolunu ksarak bu ticareti, belirli bir miktar da olsa, Kzldeniz'e evirmeyi baardlar. Baka n nler de var; 1. Portekizliler, Venedikliler ve Araplar kadar baharattan anlamyorl ard. 2. Portekizlilerin ticareti Venediklilerden farkl olarak tek yanl bir ticarett i. Yeni mal getiriyorlar ama gtrecek mallar yok. stne stlk 1581'de Portekiz Krall m Habsburg hkmdarlna geti ve II, Philip Portekiz'i spanya'ya ilhak etti. spanya'nn er ve

Strateji Matematik Akt idir 443

Hollandallarla sava da Portekiz ticaretini mahvetti. 60 yl sonra, Portekiz yeniden b amsz olduu zaman, eski baharat ticaretinin tm Hollandallarn ve ngilizlerin eline g uyordu. Bundan iki sonu kmaktadr: Bilinenin tersine, Portekiz'in baharat ticareti Ak deniz baharat ticaretini yok edememitir. Buna karlk, bu ticaret Hollanda ve ngilizler in eline getii zamandr ki Akdeniz ticaretine darbe indirilmi bulunuyor. nk imdi bun Osmanl lkelerine kadar baharat getirip ok ucuz ark baharat mallarn satyorlar. Bu hem manl, hem Msr transit gelirleri zerine bir darbe oldu. Grld gibi bir corafi evre denizlerin, devletlerin d politikalar asndan eitli etkiler oluturmas sz konusud mlarda deniz, bir lkenin var olmas, ulusal entegrasyonu asndan birincil derecede nem amaktadr. Endonezya ve Filipinler asndan da durumun byle olduu sylenebilir. evre hkim olabilmek, bu blgeleri denetim altnda bulundurabilmek, dorudan bu devletlerin va-r olma amalar ile ilgilidir. Dier taraftan, dnya politikas ierisinde nemli bir ye sahip olmay amalayan bir devletin, deniz gcn gelitirmek, bu g kapal denizlere sk enizlere kavuturmak arzusunda olacan syleyebiliriz. Bunun en gzel rneini de Rusya'n hinde grmek mmkndr. nceleri bir kara devleti olan Rusya, ilkin bir kapal deniz olan B ltk Denizi'ne baz k noktalar elde et: misti. Fakat bu denizi ak denizler ile birle r isve ve Danimarka'nn ellerindeydi. Rusya bu nedenle, kuzeybat ve kuzeydouda Kuzey B uz Denizi'ne alan baz blgelere yneldi ve bu blgelerde nemli liman ehirleri oluturd t, bu blgenin denizlerinin yln byk bir blmnde buzlarla kapl olmas nemli bir sak ayd. Rusya'nn XVIII. yzyldan itibaren, bir baka kapal deniz olan Karadeniz Blgesi'nd enilemeye baladn grmekteyiz. Rusya bu nedenle j:;erek Karadeniz'e hkim oian gerekse enizin S- i

444 Gelecei Ynetmek A *\ $< J / * ' w$ 'eS, > (H i*

Akdeniz'e k noktas olan Boazlar' denetim altnda bulundurma konularnda, Osmanl mp e mcadeleye balad. XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balarnda Uzakdou'da ak denizle limanlara ynence, bu kez de Japonya ile att. 1905 ylnda bu lke karsnda ald y bir darbe indirdi. Birok strateji uzman Rus arlg'nn yklp yerine Sovyetler Birlii' masndan sonra da, bu siyasetin esas itibariyle devam ettiini belirtmektedir. Sovye tler Birlii bu defa da ilgisini Hint Okyanusu'na yneltmeye balam, bu nedenle nceleri n ile ilgilenmi, bu konuda ngiltere ve ABD'nin direnlerini aamaymca ilgisini Afganis tan zerinde younlatrmtr. Baz Batl stratejlere gre, Sovyetler Birlii'nin 1979 y si olan Afganistan' igalinin ardnda bu trden bir ama da sz konusudur. Bu grlere g tler'in bir amac da, Pakistan'n batsnda, ran'n dousunda ve Afganistan'n gneyinde.b Belucilerin, kendi desteklerinde, Hint Okyanusu'na sahildar bir devlet kurmalardr. Amerika amkarasmn kefi Osmanl'nn kn hazrlayan nemli bir olgudur. Osmanl, den niz teknolojisini gelitirme yoluna gitseydi, ksaca denizlere ynelik gereki 'denizcili k gc' stratejisi belirleyebilseydi yine de kmeyebilirdi. Akdeniz'e giren ngiliz, Holl anda, Fransz ticareti ve bu ticaretin Osmanl ekonomisi asndan yaratt ticaret denges deme a ve deeri dk ya da kalp para istilas karsnda, Osmanl maliyesi kmt rnn Avrupa'daki baz lkelerce doru kullanlmas ya da Osmanllar tarafndan hibir stra meden kullanlmas sonucu Osmanl mparatorluu daha 1492 tarihinde k srecine giriyor. hi boyunca baktmzda denizlerin nemini anlayan devletlerin banda arlk Rusyas'nn v a da SSCB'nin geldiini deerlendirmekteyim. Gerekten de, tarih boyunca Ruslar denizl erin nemini anlam olarak byk ve scak denizlere ulamann zlemini ekmi-

Strateji Matematik Ak idir 445

terdir. Akdeniz'e ulamak Rus d politikasnn hedeflerinden biri olmutur. Pek ok Rus li i, Byk Petro'dan Stalin'e ve Putin'e kadar hep bu amac gerekletirmek iin almlard Dugin'in Rus Jeopolitii kitabna baklabilir. Bilindii gibi 16 Temmuz 1696'da Byk Petr Asow'u igal etmi, orada ksa zamanda bir Rus donanmas hazrlatmtr. Bundan bir yl so etro bir Rus gemisini stanbul Li-man'na sokmu ve Trkleri kendilerine boazdan gei hak rmeleri iin zorlamtr. Burada Rusya'nn genel siyasetini ldkten sonra da etkileyen By o'nun yazl olmayan mehur vasiyetnamesinin konumuzla ilgili ksmn ksaca ifade etmek is orum. Bunlar; a. b. c. d. Baltk ve Karadeniz'e hkim olmak, Balkanlar ve Hindistan' a sahip olmak, Basra Krfezi'ne inmek, Hint Okyanusu yolunu amak, Osmanl mparatorluu v e ran zerinde devaml hki miyet salamak hedeflerini gsteriyordu.

1770 ylnda Byk Katerin stanbul'u tehdit etmi, 1774'te imzalanan Kk Kaynarca Antla a Karadeniz'de serbeste seyretme ve boazlardan serbeste geme haklarn kazandrmt. B ar scak denizlere doru ilk ve nemli admlarn atm oluyorlard. Bunu takiben tarih boy deniz'e daima inmek istemilerdir. Ama buna balca engel Osmanl olmutur. Grlyor ki So er Birlii ve miras devralan bugnk Rusya, arlk Rusyas devrinden beri denizlerin nemi lmektedir. Scak denizlere alarak deniz ticaret yollarna sahip olmak, her trl deniz ol naklarndan yararlanmak devaml bir hedef ve arzu olarak gz nnde bulundurulmutur. SSCB eniz tama filolar Batl lkelerin uyguladklar fiyatlardan daha dk tarife uygulam B balk filolar hem ticari hem de asker istihbarat maksattan iin donatlm olup uzak rde seyir ve idame o'an,F'*iina ^ahip kilinmisWd;r.

446 Gelecei Ynetmek

SSCB, kinci Dnya Sava'ndan sonra tpk Almanlarn jeopolitik dnce ve geen dnya sav lama tarzlarna benzer ekilde, Batl lkelerin dnya denizlerindeki deniz ulam ve ulat arna etkili olabilecek bir denizalt gc meydana getirmilerdir. Bu da stratejik hareket etme gc salamtr. Bunun sonucunda da etkili politikalar'retilmitir. Yakn gemite olay yaand. Biraz daha gerilere gitmek istiyorum. SSCB dneminde Sovyetler Sudan, Gney Yemen gibi lkelere yaknlamt. Daha sonra da byk balk gemilerinin kullanlmas i kma izni ald ve de Socotra'da bir yayn istasyonu kurarak bu ada zerinde yeralt silah depolar ina etmilerdi. Bu almalardan sonra Sovyet Filosu Maurice Adas'na yerlemiti tra Adas'na yerleen Rus teknisyenleri sayesinde sadece Somali'yi deil Hint Okyanusu nda kylar bulunan tm prensliLve devletleri de kontrol etme ans domutur. te ABD'ni mdahalesinin bir baka boyutunu bu deniz karlar asndan stratejik dnme balamnda rekmektedir. Teknolojik stnl olan ABD, kendi corafyasndan binlerce mil uzaktaki bir a parasnda ulusal kar iddia etme gcn kendinde grebilmitir. Sonu olarak; SSCB dne etler Birlii milli hedeflerine kolaylkla ulaabilmek zere asker stratejisinde yapt d gerei olarak deniz kuvvetlerini glendirmi, donanmalarm zlemim ektii scak denizler irmitir. Bugnk Rus d politikasn da aydnla kavuturabilmek iin yorumu denizcilik ratejisi" balamnda yapmak sanyorum en aklc yoldur. "ingiltere Smrge mparatorluunun deniz gcn kullanarak ulusal kar koruma ve uluslararas ilikilerde politikalara yn v asndan ok nemli bir rnektir. 1558 ylnda tahta geen I. Elizabeth ngilteTe/nin en k rini yapan nl liderlerden birisidir. 1558-1603 yllar arasnda ngilizlerin denizar olan ilikilerinde de ok byk etkiler yapt. ngiliz deniz kuvveti ve ticareti byk

Strateji Matematik Akl idir 447

bir gelime gstererek Avrupa gcne bir nc olarak ykseldi. i savalar srasnda da ayn etti. Kuzey Amerika'y igal ettiler, Rusya ile etkin iliki kurdular, dnyaya yaylmalar gerekletirebilmek iin spanyollarla, Portekizlerle, Hollandallarla ve Franszlarla sava k zorunda kaldlar. XVI. yzyln sonlarnda, ngiliz burjuvazisi denize almaya ve ticare maya heveslendi. Bu arada ekonomik ve dini nedenler denizlerde ok gl olan spanya'ya k ar duyduklar nefreti glendirdi. I. Elizabeth, burjuvazinin isteklerini krkledi; yoks Hollandal denizcilere limanlarn at, korsanlar himayesine ald. Osmanl'dakinin tersin iz burjuvazisi ne istediini ok iyi biliyordu. Kif Sir Walter Raleigh, "Ticarete komu ta eden dnyann zenginliine komuta eder, sonunda da dnyaya komuta eder," diye yazyordu . [Jeopolitik blmne baklabilir] nl ngiliz denizcisi Amiral Francis Drake, 1577'de e mi bir dnya turuna kt. nce Afrika kylarn yamaladlar. Oradan Tierra del Fuego'ya rnu dnnce, Macellan Boaz'mn gneyinde birtakm adalarn uzandm grdler. Sonra Pasif ollar zerinde rastladklar ispanyol kentlerine ve gemilerine saldrarak yama ediyorlard Hint Okyanusu'nu getikten ve yeniden Atlantik'e ulatktan sonra, ganimet dolu gemile riyle 1580'de zafer kazannu olarak ngiltere'ye dndler. Bu sefer, tarihte "seksen yama yla dnya gezisi" diye geer. Bu olaydan sonra spanyollarla ngilizler 1588'de kaptlar. hteem ispanya armadasn, usta ngiliz gemicileri, yksek manevra yetenekli gemilerinin d e yardmyla byk bir yenilgiye uratt. Bu yenilgiyle spanya, denizlerde hkimiyeti kayb Bu tarihten sonra ngiltere gemi sanayiisini her geen gn gelitirdi. Hindistan, in ve Afrika smrgesi haline geldi. Avustralya, Kanada ve Yeni Zelanda'ya uzand. 20. yzyl ba kadar zerinde gne batmayan imparatorluu kurdu. Dnyaya yn veren Anglo-Sakson siyaset, denizci bir millet oluu sayesinde uygulanabdi. Bugn de ayn siyaseti temel alan

448 Gelecei Ynetmek

Anglo-Amerikanclar egemendir, Dikkat edilirse egemenlik hep denizlerde ve deniz t eknolojisinde stnlk kuranlardadr. Bugnk corafyay yle dnelim. Karalar deniz, de un. Bu durumda dnyann siyasi oluumunun, uluslararas politikalarn, ekonomi-siyasi hari tann nasl izilebileceini gzmzde canlandrmaya uraalm. Buradan u sonu kmaktad doann mcadelesidir. Yani doa (corafi oluum) ve uluslararas politika birbirinden ayr bir btn ve iki ynl bir mcadeledir. Bence corafya, politikay yaratp onu ynlendirir rihi de yapmaktadr. Genel dnya siyaseti iinde dalm olan ulusal siyasetler tektir anc bir btndr, ayn zamanda da corafidir. Geo-ast-ral siyasi oluumdan ksaca sz etmek is um. nk, her ne kadar corafi doa, iklimlere gre blmlenmise de, yerkremizin astral e tektir ve birdir. Bu durumda ulusal siyasetler her ne kadar zgnse de btnlk asndan aldir. Bunun altn izmekle birlikte yalnzca corafi dzlemde konumaktayz. lkeleri ask eji balamnda grupta toplamak olasdr: 1. grup yalnz kara devleti olanlar; 2. grup ya denizle evrili, yani ada devletleri; 3. grup hem karas hem de denizi olan devletle r. Bu corafi konulanma farkl iklim yapsyla birlikte teknoloji ve siyaset farkll da yor. Bunlar iinde en avantajl olanlar, tarih gstermitir ki; 3. grup devletleridir. D enizlerin, devletlerin d politikalarm etkiledii baka durumlardan da sz edilebilir. De letlerin yaylmac d politika amalarnn bir uzants olan smrgecilik hareketlerinin, orudan ak denizlere uzanan lkelerce gerekletirildii grlmektedir. Kylar dorudan nan btn lkelerin denizar smrgecilie yneleceklerini sylemek mmkn olmamakla bera lie ynelen lkelerin byk ounluunun bu trden lkeler olduu da bir gerektir. spany ltere, Fransa, Hollanda, Belika, ABD, Almanya ve talya gibi, gemite smrgelere sahip o mu lkelerden (sonuncusu dnda) hepsinin ky-

Strateji Matematik Akl idir 449

lan dorudan ak denizlere uzanan lkeler olmalar da bu sylenenleri dorular niteliktedi Denizleri, karalara ilikin konumlar asndan, kapal ve ak olmak zere balca iki gru asdr. Kapal deniz, kara ierisine sokulmu, dar bir boazla bir baka denizden ayrlm dir. Baltk Denizi, Karadeniz, Akdeniz, K-zldeniz, Basra Krfezi bu tr denizlerdir. Oky anuslar ve okyanuslardan dar boazlarla ayrlmayan denizler de, ak denizler olarak adl andrlmaktadrlar. ok sk olmasa da tarihteki baz rnekler devletlerin deniz lere iliki rak sahip olduklar olanaklar, bunlara sahip ol mayan baz lkeleri kendi istedikleri s iyasi dorultuda etkile mek amacyla kullandklarm gstermektedir. rnein iki dn ya sava ce bar dneminde talya, Avusturya ve s vire'yi Trieste Limanmdan yararlandrarak, bu ko nusu lkeleri etkilemenin aralarndan birisi olarak kullanm- ' > Nihayet, denizle rin devletlerin sava gleri asndan da hemen her dnemde belirli bir neme sahip olduu ilir. Her eyden nce, bir atma nnda kylar dorudan ak denizlere alan lkelerin i ya da Karadeniz gibi kapal denizlere skm benzerlerine oranla ok daha byk bir har teneine sahiptirler. te yandan, her iki dnya savanda da grld gibi, denizleri dene n tamc nemli bir lojistik avantaj elde etmektedir. Nitekim her iki dnya savanda da, z ellikle su st gemileri asndan Almanya'dan ok stn olan ngiltere'nin (ABD'nin deste u lkeye kar uygulad ablukann belirli bir lde etkili olduu sylenebilir. Ayrca, rasnda ortaya kan nkleer silahlar ve 1950'lerin sonlarndan itibaren bu silahlarn deni altlara yerletirilmesi, yeni asker strateji asndan denizlerin nemini olduka artrm ki noktadan kaynaklanmaktadr. Bir kez, nkleer yaktla alan ve ok uzun sre su altnda len bu denizaltlarm, bir nkleer g asndan nemli olan ikinci vuru kapasitesini artr rekli olan, eldeki nkleer silahlarn kar taraf imha sal-

450 Gelecei Ynetmek

drsndan korunmasnda u na kadar gelitirilen yntemlerden en baarls olduu sylene llann ikinci nemli zellii, nkleer saldr asndan saladklar avantajdr. Hedefe ol aralardan atlan fzeler, ktalararas balistik fzelere oranla ok daha ksa bir mesafe mek durumunda olduklarndan, hedef lkenin aktif savunma sistemlerinden kurtulabilme asndan daha fazla ansa sahiptirler.

3.2. BAIMSIZLIK ANLAYIINDAN KARILIKLI BAIMLILIA "Karncayla savaamayanm, fillerle savamas bounadr," Afrika atasz

Dnyamzdaki toplum biimleri ve ynetim yntemleri, retim biimlerinin deiimiyle ortaya oylunun (burjuvazi) gelierek iktisadi ve siyasal iktidara el koymasyla, salt "feod al toplumdan" "kapitalist topluma" gei olmam, ayn zamanda "uluslama sreci" adn ver ir "bilinlenme" dneminin balangc da olmutur. 1789 Fransz Devri-mi'ni izleyen gelime ana dncelerinden biri ulusuluktur (milliyetilik). Eski feodal kkenli monarilerin "t a"lar artk kendi ulusal devletlerinin "yurttadrlar. Bu gelimelerin temel sloganlar d "zgrlk, eitlik ve dayanmadr." Ayn dnemde kapitalizmin de "ulus-devlet" gereksinmes nu akldan kartmamak gerekir. Zira i retimin d rekabete kapal olmasnn en emin ve k , bir "ulus-dev-lef'in gmrk duvarlaryd. Burjuvazinin ilk olumasyla balad yrelerd Fransa, Almanya) olduka trde toplumlar yaamakta olduu iin, buralarda "uluslama bili " hzl geliti ve ksa bir sre iinde "ulusal devletler" ortaya kt. Gene ayn dnemde rimi" ad yerilen, ok hzl bir endstriyel gelime de gerekletir~:r==""" Kapitalist bir lde (toplumda) sanayileme salt tasarrufla deil, nemli lde emek smrsyle salanr. utulmamas gereken ilgin bir nokta udur: Avrupa'da ulus-

452 Gelecei Ynetmek

lama, sanayileme ve kapitalistlesin e dneminin, ayn zamanda oy hakknn genellemesi ve eki snflarn bilinlenme dnemi olmasdr. Bu durumda kapitalizm, egemenlii altnda ola let iindeki emeki snflarn yan sra, gzn smrgelere evirdi. Zaten iin bu aamas grlerinden uzaklam, uluslararas niteliini kazanarak, tekelci bir yapya brnmt. ilk yetmi be ylnn sonrasn "ulusuluk a" izledi. Smrge, smrgeci iin ha-.nmadd r ve gerekirse ucuz emek demektir. On dokuzuncu yzyln son yllarnda tm kapitalist devl tler mmkn olduunca geni smrge alanlarna yaylma savamna giritiler. Ancak dnya b enli sonsuz olanaklara sahip deildi. Gcn hzla artran Almanya, ngiltere, Rusya ve Fra 'nn paylat dnyada, yani ve deiik bir paylam istenince, bu istek Birinci Dnya ."Kapitalist emperyalist devletlerin dnyay en kapsaml paylam Birinci Dnya Sava'nn Versay'da yapld. Bir yandan dnya, emperyalistler tarafmdan paylalrken, bir yandan da manda" ad verilen yeni bir smrgecilik tr ortaya atld. Ancak iin znde deien bir ay'da ngiltere ve Fransa'nn yararna yaplan dengesiz paylam kanlmaz bir ekilde ki a'm dourdu. Bu savata emperyalistler smrgelerinin salt hammaddelerine deil, ayn zam etken desteklerine de gereksinme duyuyorlard. Bu destein de elbette bir bedeli ola cakt, bu bedel smrgelerin bamszlyd. Gene bu sava SSCB iin de bir lm kalm sav as paylama gelince SSCB ile mttefikleri arasnda onulmaz anlamazlklar ortaya kt. B lar "Souk Sava" denilen dnemin balangcn oluturuyordu. ikinci Dnya Sava'n izleye kurtulu savalar a" olarak adlandrlabilir. u ya da bu biimde bamszlklarn el ulusal devletleri iin de ekonomik ve kltrel bamszlklarn salamaya abalarken,

Strateji Malematik Ahi iidir 453

bamszln alamayan kimi smrgeler de kanl bir savama giritiler. "ikinci Dnya Sav rejimlere ve faist ideolojiye kar ortak, kanl ve byk zveri gerektiren mcadele olar nmlanabilir. Bu ereve iinde eitlik, adalet, gelime vb. deerlerin insancllkla btn a kmas, byk bir etkinlik kazanmas kanlmaz olmutur. nsanlardan, faizmi yenmek, e bir dnya kurmak iin byk bir zveri talep edilmitir. Savan zaferle bitmesi, Asya ve A 'da, yaygn, nlenemez, gl bir bamszlk lareketinin ba gstermesine yol amtr."4 yeni smrgecilik" ad verilen ekonomik borlandrma yoluyla baml klma yntemini uygula Gene ayn dnemde emperyalizm bir dizi asker ittifaklarla silahlanmay hzlandryordu. " slararas hukuk bakmndan baka bir devletin himayesi ya da smrs altna girmi devletl a yer almamas, bylece i ve d ilikilerinde baka bir devletin resmen denetimine ya da imine tabi olmamas, o devlet ya da ulusun bamsz saylmas iin yeterli deildir. O devl sker, ekonomik, mali, sosyal ve kltrel alanda, baka bir ya da birka devletin kesin et kisi altndaysa (kendi ilerinde serbeste yn izme ve karar alma yetenei fiilen ortadan alkmsa) baml bir devlet sz konusudur. Yar baml hale gelen bir toplumun tm gelii dadr ve hatta byle bir devletin gelecei de tehlike altndadr; "tam baml" hale gelme yksektir. "Yeniden yaplanma sreci iinde dnya eskisinden daha youn bir biimde ekonomi den btnlemektedir. Bu btnleme sreci iinde gelimi lkeler teknolojik rgtlenme ve i finansman sistemi gibi ilevleri ellerinde tutarken retim 'evre lkelerde' yaygnla ar ak gerekletirilmektedir. Bu kreselleen iblm, esas olarak finansman sreci tarafnda nmektedir. Bu soruna ilikin olarak ulusal devletlerin aresiz kaldklar ve giderek etk ilerini yitirdikleri sylenebilmektedir. nk ar borlar nedeni ile gelimekte

454 Gelecei Ynetmek

olan lkelerin ulusal devletleri byk lde uluslararas finansman pazarna baml hale aktadr."11 Prof. Muammer Aksoy'a gre bir devleti, gnmzde baml hale getirmenin ynte demagojiden gemektedir: "Kk bir devlet, byk devletin her alandaki yardm olmadan ya " Bu demagoji, bilimsel bir gerekmi gibi sunulur. Bunun tesinde de geri kalm lkelerin "tam (gerek) bamszlk sloganlar" duygusal ve topik istekler olarak deerlendirilir. Y V'de, meydanlarda ska duyulan bir demagoji de "dnyada artk bamsz devlet yoktur" yarg "kk ve orta devletlerin baml olmalarnn normal ve bu nedenle de yadrganmayacak bir duu" sylenmek istenmektedir. Devletler arasndaki eitli ilikiler, ittifaklar, bamsz kaldracak bir hal alabilir ya da almayabilir. Eer taraflardan bi:i, "kendi toplumu nun, kendi halknn kaderi bakmndan haya .i nemdeki kararlarda" tekinin iradesine bal birinci haldt (bamllk) sz konusudur. Bu "tekinin iradesine ballk", dorudan doruy ayl olabilir. Eer bir devletin ekonomik yaamna yn vermesi sz konusu olduu zaman, yab devlet ya da irketlerin "evet" ya da "hayr" demeleri sonucu belirliyorsa, rnein onla ra verilmi ruhsatlar ile imtiyazlar devletin karsna dikiliyorsa, bir bamllk durumu emektir. Bir devletin yabanclardan ald borlarn geri verilmesi y"a da faizleri, onun i bir korku konusu haline gelmise, yani borlar yznden; borlu devletin btesi daima ipo halinde bulunuyorsa, eski borlan deyebilmek iin yeni borlar yapmak zorunluluu ya da alacakllarn kendi i ilerini etkileme olana douyorsa, bir devletin baka ve daha kuvv bir devlet ya da devletlerce olan zel ilikisi, onun kltr ve eitim ilerinin dzenlenme de, yabanc devletin aka etkide bulunma olanan yaratmsa ve bu yzden daha az kuvvet evlet, eitim hayatn sadece ulusal gereksinmelere gre deil, bir lde de bu yabanc de rlarna gre ayarlama durumunda kalyorsa bamlln varl, "tam bamszln yokluu" devlet, ''zel

Strateji Matematik Akl idir 455

ilikilere sahip olduu kuvvetli devletin bir ksm uyruklarna kar" adli alanda egemenli gereklerini yapamyorsa (yani onlar yarglayp cezalandrainiyorsa) ve btn bu egemenlik bir lde de olsa vazgeiler tek tarafl ise, bu devletlerden birisi tekine kar bam Ve bu bamllk, -iddia edildiinin aksine- bugn bile her devlet iin sz konusu genel bi deildir ve yakn bir gelecekte de uluslar iin bu duruma dme zorunluluundan sz edilem Bamszl, "tam bamszlk" ile kantrmamahdr. Tam bamsz devletler, svire gibi mak zorunda deildir. nemli olan nokta, d ilikileri dzenlerken, devletin karar verme y tkisini elden karmayacak bir dengeyi koruyabilmektedir. Birtakm karlkl ykmlenmeler devletin kaderi zerinde dorudan doruya etkisi olan hayati kararlarda, baka devletler in "evet" ya da "hayr" demelerine bah bir duruma dlmemise, "bamszlktan" sz edile halde "bamllk" durumu vardr. "ster ekonomik, ister siyasi ilikiler sz konusu olsun ikle d politikada karar almak; o karar alma durumunda olanlarn iradesinden ok, i ve d kenlere baldr. Bu nedenle, hemen hibir siyasal lider ya da kadro, bu alanlarda, tmyle bamsz karar alamaz."'12 "D siyaset kararlarndaki 'bamszlk derecesi', ok deiik akla birlikte, lkenin ekonomik gcyle ters orantldr. Ekonomik olarak gc olmayan lke aml, gl olan lkeler daha az bamldr. Ama ne kadar gl olunursa olunsun, i.bi ir. Her lke i ve d dengeleri dikkate almak zorundadr."-1' Asker yardm ve ittifaklard a durum byledir. Eer bir devlet, kendisini savunabilmek iin gerekli silah ve malzem eyi, hatta bu silahlarn harcayaca cephaneyi bile dardan alyorsa, hele belli bir devl en alma durumundaysa, bu devlet tekine baldr. nk teki yardm ya da para karl a erdirdii anda, savunmasz kalacak demektir. Bu durumun, artk o devletin alaca hayati kararlarda iradesini kesin biimde etkilemeyeceini iddia edebilmek olanakszdr.

456 Gelecei Ynetmek

Unutulmamas gereken bir nemli nokta da udur; ekonomik smrye ynelmi byk devlet, s t altndaki devlette demokrasiye raz olamaz. nk onun, "de-mokratik mekanizmann gerei i ilemesine raz olmas" demek ekonomik aianda salad imtiyazl durumun ve smr uygul bir sre iinde sona ermesini gze almas demektir. Vasi devlet, "yardm ettii devletin" e onomik bamszlna raz olamaz. Vasi devlet, "yardm ettii devletin" kltrel bamszl davranmasna) seyirci kalamaz. Gnmzde az gelimi toplumlar bamllk durumunda tutabi ki amaca ulaabilmede, smrc byk devletler, en etkili ve nemli aralarndan biri olar peryalizminden geni lde faydalanma yoluna gitmektedirler. "Tam bamsz karar almak dem cannn istedii her karar almak demek deildir. Tam bamsz karar almak, bu kararn tem luturacak koullan tam bamsz bir biimde deerlendirmek ve bu koullar erevesinde ken karlarn n plana alabilmek demektir."4"1

3.2.1. Asker Balantlar Bugn byk devletlerin (hele dnyann sper gc haline gelmi olanlarn), kk ve geri k rn ortadan kaldrma, onlar egemenlikleri altna alabilme ve bylece herhangi bir biimde e amacna ulaabilmelerinin yollarndan biri de, sk ve geni kapsaml asker ittifaklar a n yararlanmadr. Dorudan doruya bu ittifak anlamalarnda ya da bu ittifakn sayesinde on ar izleyen ikili anlamalarda, byk devlete "kk dostunun" lkesi zerinde tannan sle usu zerinde salanan kumanda olanaklar, verdii silahlar denetleme yetkisi ve bu "asker yardm" bahanesiyle byk dosta (smrcye/koruyucuya) tannm baz ayrcalklar, hatta s bakmndan bir tek devlete bal olu, az gelimi mttefikin i ilerinin, dolayl olarak n denetimi altna gemesine sebep olmaktadr.

Strateji Matematik Ahi idir 4g7

Yeri gelmiken kavramn tanmn yapmalyz. Bunlar; "bamllk" (dependence), "bams ve bu ikisi arasnda "interdependence" diye (yar bamllk) ya da "karlkl bamllk" szck tretilmitir. $ S h "Karlkl bamllk", "Yeni Dnya Dzeni"nin yaratt bir tar bulmutur. ' * "Dorusu istenirse tm dnya devletleri bugn 'karlkl bamllk' i bamllkla tek ynl ba mll birbirinden ayrmak gerekir. Zira karlkl bamllk ine karlkl olarak gereksinmeleri olduu iin her iki tarafn da (her zaman eit oranda a bile) pazarlk gc ve manevra alan vardr. Kurulmu bulunan \% 'dengenin' bozulmasndan er iki taraf da belli oranda zarar grr. Oysa tek yanl bamllkta byle bir ey sz kon ir. Baml olan taraf, baml olunan taraf karsnda ou zaman aresizdir. Ve uluslarar tmz zaman gl olan tarafn bu gcn ve karsndakinin aresizliini so nuna kadar s ruk Snmezolu, saylar giderek artan bilim adamlarnca egemenlik teriminin farkl bir kav amla aklandn belirtmektedir: "Gnmz dnyasnda giderek artan karlkl bamllk e dsal anlamdaki egemenliklerine baz snrlamalar getirmitir, getirmektedir, Bu adan, lde hukuki bir nitelik tayan egemenlik terimi yerine zerklik (otonomi) teriminin ku llanlmasnn daha uygun olduu, saylar giderek artan baz bilim adamlar tarafndan savu adr. "Js

3.2.2. Bamsz D Politika Yeni Dnya Dzeni kapsamnda klasik bamsz d politika izlenebilir mi? ncelikle birbirl anlam farkllklar olmasna karn birbiri yerine kullanlan "d politika" ve "d ilik rinin aklanmas gerekmektedir. "Burada karmza kan ilk sorun dn i ve uluslararas likisinin niteliini ve snrlarn belirlemektir. Klasik

458 Gelecei Ynetmek

anlaya gre i ve d politikann ereveleri birbirinden olduka farkldr. Devletin sn aymndan hareket eden klasik yaklam, temelde dzensizliin egemen olduu bir uluslararas ile bu yapy oluturan egemen siyasal birimlerin isel dzenlilii arasndaki fark ne llikle de bu siyasal birimlerin organize iddet kullanma tekelini ellerinde bulund urmalarn vurgulamaktadr. Buna karlk, zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemdeki e, artan karlkl bamllk vb. olgusu ve olaylar klasik anlayn devletlerin snrsz , lkeler arasndaki siyasal snrlarn nemi eskiye oranla nemli lde azalmtr. Nitek uluslararas politika ile ilgilenen sosyal bilimcilerden 'i ve d politika arasnda pek anlaml bir fark kalmadn' syleyenlere rast-lanlmaya balanm, baz lkelerin i pol baz lkelerin d ve/ya da i politikalarn etkilemesi (ya da bunun tersinin gerekleme lerinin giderek artmas, birok yazar belirli lde bu gre yaklatrmtr."'17 "D p as arasndaki ayrm biraz daha farkl bir grnme sahiptir. D politika ve d ilikiler a kadar uluslararas politika ve uluslararas ilikiler olarak adlandrdmz alanlarn kl lamda temel inceleme birimi, temel aktr olan egemen devletin da ilikin konumuna iaret etmektedirler. Fakat buradan, uluslararas politika ve uluslararas ilikilerin sadece eitli egemen devletlerin d politika ve d ilikilerinin bir toplamndan ibaret olduu atal bir sonuca varmamak gerekir. Konu bir lde de analiz dzeyi sorunu ile ilgilidir. Bu anlamda d politika ve d ilikiler deyimleri, uluslararas politika ve uluslararas i ler alanlarnda temel inceleme birimi olan egemen devletler, baka bir deyile temel a ktrlerin analizine ilikin dzeyi temsil etmektedirler. Bu erevede lkelerin d politik uluslararas politikann konularndan birisini, yaygn konuya gre en nemlisini oluturmak ."46 D politika tanm: "D politika" terimi, en geni anlamyla, bir devletin uluslarar ilerinin dzenlenmesini ve bu

Strateji Matematik Akl idir 459

ilikilere yn verilmesini belirtir."5 Ya da daha ksaca "bir lkenin br lkelere ynelik m ve davranlaradr.50 "Bamsz d politika" ifadesine dnecek olursak, bunun tam olarak ama geldiini belirtebilmek iin "bamsz devletin" ne olduunu bilmek gerekir. "Gnmzde in bamszl, yetkilerinin kullanlmasnda bir yabanc iradenin denetiminde olup olmad yabanc iradeye bal bulunup bulunmadna gre tayin edilmektedir. Devletin yasama, yr yarg yetkileri zerinde, yabanc bir iradenin denetimi varsa; yabanc bir irade bu yetk ilerin kullanlmasna yn verebiliyor ya da bunlar felce uratabi-liyorsa, o devletin ba n sz etmeye olanak yoktur. O halde bamsz d politika da yabanc bir iradenin katlm aptanan, yabanc bir iradenin denetimi dnda uygulanan ve yrtlen politika olacaktr. B itika, mutlak yansz ya da tarafsz d politika anlamna gelmez. Fakat d politikann ba da yansz, tarafl ya da tarafsz olmasnn, hibir yabanc iradenin etkisi olmakszn, ul arn gereklerine gre saptanmasyla olanakldr."51 Bir devlet byk ulusal stratejisini be lerken eer bamllk ya da karlkl bamllk sz konusu ise o devlet hibir zaman ba stratejisi, ulusal karlarna hizmet dorultusunda olacaktr. Hi kukusuz ulusa! stratej tratejiler belirlenebilir ama, uygulanma olana, baml klan gcn manevra alanna bal

RNEK OLAY: ikiden ok Devletin Strateji Savana Sahne Yaplarak Paralatlan Yugoslavya S rn Bosnallara uygulad vaheti nce seyredip sonra mdahale eden Bat'da kimine gre bi hayet noktaland; kimine gre Balkanlar'a bar geldi; kimine gre de BM lmediini ispatla yandan dnyadan habersiz bir Avustralyal

460 Gelecei Ynetmek

politikac yle diyordu: "Zaten bu, bilgisiz gazetecilerin uydurmasyd." Biz bu grleri er alanlardanz. nk tm iyi niyetli giriimlere karn ne Bosna'da ne de Balkanlar'da ba run geri gelmeyeceini savhyoruz. Niin? Bosna Hersek'te olanlar bir sava deildi, szc anlamyla iren bir katliamd. Uzunca bir sessizlik ve seyirci kalmann ardndan BM ve AB 'nin giriimiyle silahlar susturulur gibi oiclu. Dikkat edilirse bar geldi demiyoruz , diyemiyoruz nk. Banm kurallar vardsr. Burada koullan belli olan, uluslararas hukuk rallarna uygun bir sava olmad ki, imdi de bar, doal hukuk kurallar iinde gerekle n. Nitekim 'Bar saland' aklamalarnn stnden birka gn gemeden iki mttefik gibi onak Mslmanlar atmaya girdi. O halde sorulmas gereken sorular nelerdir? Bir: Kuralla lli olmayan bu savatan ve imdi kurulmaya allan bartan kim kazanl kacak? ki: AB bar salamak iin niin bu kadar bekledi? Savan sonular bakmndan en zararl tarafl r, Hrvatlar ve Bonaklardr. ABD'nin gzetiminde imzalanmasna allan bar sonras pek ke Almanya'dr. En kazanl lke ise Avusturya olacaktr. Bu sava niin kt? Bosna Herse tejik zellii nedir? Yugoslavya niin paraland? Almanya'nn planlan ne idi? A3D e ilgil orular cia yukarda sormutuk. Bu denli karmak birok soruya muhattap olan bu kk kara bar^ m getirileceini dnmek biraz fazla iyimserlik olmaktadr, iyimserliin ecesinde d slararas ilikilerde gerek etkenin; yalnzca karlar olduunun biiinmeyiidir. Bu sorula lar, ayn zamanda SSCB sonras Balkanlar, Ortadou. On. Asya, Kafkasya ve hatta Orta As va stratejilerinin de belirginlemesi iin k olacaktr. 3 Aralk 1990 tarihli Cumhuriyet bir haber dikkati ekiyordu. CiA'nm bir raporunda Yugoslavya'da 18 aya kadar byk ol aslkla bir sava kaca ve lkenin paralanaca aklanyordu, Buna neden olarak da, S n'nm an Srp milliyetiliine dayanan politikas gsterilmekteydi.

Strateji Matematik Akl idir 461

Hemen akla bir soru geliyor: CIA bu raporu verdiine gre ABD neden savaa giden yolla r tkamad? Bu rapordan on ay sonra i sava balad, On ay sonra da Yugoslavya parala ihe kart. 25 Haziran 1991 tarihinde Slovenya ve Hrvatistan'n lkeyi kaosa srkleyen b anlarna kadar, Yugoslavya alt cumhuriyet ve iki zerk blgeden oluan bir federasyondu. Bu tarihten sonra balatlan i savata Bat dnyas ikircikli kald. En tehlikeli ve cret lmanya'dan geldi. Tek bana kalsa bile 24 Aralk 1991'den nce Hrvatistan ile Slovenya'y resmen tanyacan aklad. AB yesi teki lkeler daha ekimser davrandlar. AB, Hrvati a'y 15 Ocak 1992'de tanyabileceini belirtti. Bu iareti alan Srbistan 19 Aralk'ta ok a Srp'n yaad Hrvatistan ve Bosna Hersek Cumhuriyeti'nde bulunan zerk Srp blgeleri ad. Bununla hem AB'ye misilleme yapt, hem de topraklarn geniletmek iin adm atm old Bosna Hersek'te de bir i savan tohumlarn att. Bu gelimeler karsnda harekete gem gren talya ayn gn Hrvatistan ve Slovenya'y bamsz cumhuriyetler olarak resmen tan rar 15 Ocak 1992'de yrrle konacakt. Bunun zerine Srbistan, Almanya'y Avrupa haritas mekle sulad. Belgrad radyosunun bir yorumunda Birinci ve ikinci Dnya Savalar kastedil erek, "Almanya bu yzyl iersinde nc kez Avrupa'nn haritasn belirlemeye kalk yor Hi kukusuz Srbistan bu gc arkasn daki Rusya'dan alyordu. Rusya yzyllarn d olan aret yolu egemenlii iin Slav Ortodoks hilalini kur ma peindeydi. Ama Rusya'nn hesapl amad bir engel vard: srail. nk, bu su ticaret yoluna Ortodoks egemenlii demek, sr fes borusunun tkanmas demekti. srail'i bir kenara brakn; buna, anti-Ortodokslar ve AB D "evet" der miydi? Hi kukusuz srail'in bu corafyada, onu kurdurtan devletler tara fn dan yaamas iin ne gerekirse yaplacaktr. Er. azndan ya raz -- ' dnd rsii.iTi v a 15 Ocak

462 Gelecei Ynetmek

1992'de, Yugoslavya Almanya'nn planlarnn kurban oldu ve tarihe kart. Aslnda Almanya 'nin oyununa geldi. nk biraz beklese ABD'nin senaryosu ya ortaya kacak ya da ABD Yugo slavya'y paralayacakt. nk Henry Kissinger'm banda bulunduu bir ekip bu konuda stra hazrlamt. Almanlar, Hrvatlar ve Slovenlerin en byk destekisi olurken, ngiltere rt p yanls bir politika izlemitir. ngilizler, Mslmanlara uygulanan silah ambargosunun ka drlmamas, Srplara herhangi bir asker mdahale yaplmamas im ellerinden geleni yapm ara statkoyu kabullenmeleri, Srp igaline boun emeleri iin bask yaptlar. Fransa da a atejiyi benimsedi. yle ya da byle, Avrupa'nn ortasnda bir kan gl ve sorunlar yuma o kt. Yugoslavya'nn paralan Avrupa'da, bir tek Almanya'nn karma hizmet etmitir. iki AB (o zamanki adyla AT) lkesi de ulusal karlarnn aleyhinde olmasna ramen buna ermilerdir. Dou ve Bat'nn birleerek tek bir devletin ortaya kyla birlikte Almanya a Avrupa'nn ve Asya'nn jandarmalna soyundu. Bir anda tek sper g roln oynamaya ba tm sorunlar kendi ulusal karlar balamnda deerlendirme yoluna gitti. te, Yugoslav runa mdahale hakkn kendinde gren Almanya tarafndan dnyann gz nnde paralatld. lemek gerekiyor: ABD'nin de istei buydu. Aslnda ABD'den farkl olarak Almanya'nn Yugo slavya'y paralama abalarnn bir baka etkeni de psikolojik nedenlere dayanmaktadr. 2 A s 1990 tarihindeki Krfez Sava'na anayasasndaki hkmler uyarnca asker alanda katlama anya bunu iine sindiremedi. Bylesine byk karlar salanaca ve ABD ile ingiltere'nin daha byk prestij kazandn dnd bu savaa mdahale edemeyiini kendine yediremedi lerde harekete geip nfuz alann geniletmeliydi. Almanya kendisine manevra alan set ncisi Balkanlar, burada Yugoslavya seildi; ikincisi Kafkaslar, Ermenistan'

Strateji Matematik Ak! idir 463

hedef seti; ncs de Ortadou'ydu, burada da Krtleri planna dahil etti. Ermenistan ve semesinin temel nedeni buralarn petrol alan olmasyd. Trkiye'nin yaad tarihsel ol rmitir ki Almanya'dan dost olmaz; nk, onlara gre dost yoktur, kendi karlarna hizmet ler vardr. Aslmda bu da son derece doal. Bilindii gibi Birinci Dnya Sava sonunda ngi re Azerbaycan ile Trkiye arasna Ermenistan' sokmutu. Buna stratejide duvar devlet ya ratmak denir. Gnmzde de Almanya ayn stratejiyi denemeye yeltenmi, Ermenistan' hzla s hlandr-mtr; hem de byk blmn ran zerinden geirerek. Bylece Kafkaslar'da petrol n zerinde Ermeni egemenlii kurdurmak istemitir. Ama bu oyun Trkiye'nin de youn abalar a bozduruldu. ( politikada ve uluslararas politikada baz bask gruplar vardr. Bunlar z bilinsizce yniendirilirler. Ulusal kar kavramndan habersiz, uluslararas politikalar r hesaplar stne kurulabileceinden bilgisiz ucuz politikaclar ve medya mensuplar, dor tratejileri engellerler. rnein, Ermenistan sorunu gndeme geldii gnlerde, Trkiye Ermen stan'a yiyecek maddesi veriyor ve satyordu. te bu szn ettiimiz bilinsiz ve bilgisiz lar, Trkiye'nin elindeki ok nemli bir "kart" yere drttler. Halbuki Ermenistan'n mi iye'nin avamdayd. Daha sonra hkmet ii fark etti de sessiz sedasz strateji gelitirdi.) Almanya'nn ilk manevra alan olan Yugoslavya ise teki iki petrol alanndan farkl olarak , bir jeopolitik g alanyd. Almanya'nn corafi konumu Bat Avrupa ile Dou Avrupa aras eyden gneye geni ve uzun bir koridor oluturmaktadr. Bu koridora gneyde svire, Liecht tein ve Avusturya da dahil edildiinde, "Germen Avrupa's" Bat ile Dou arasnda bir duva r ilevi grmektedir. Bu duvarn Adriyatik dolaysyla da Akdeniz kylarnda talya ve Yug zerinden bir gei koridoru vardr. "Germen duvarnn" Kuzey Deni-zi'nden Akdeniz'e bala s iin bu koridorun da kapanmas gerekmektedir. Bunun en kolay yeri de Yugoslavya'dak i Slo-

464 Gelecei Ynetmek

venya ve Hrvatistan blgesidir. Bu blgelerle Almanlarn hem tarihi balar vardr, hem de e etnik karklklara ok aktr. Almanya btn bu olanaklar deerlendirerek Slovenya ve lahlandrp, bamszlklarn ilan ettirdi. Yugoslavya'nn paralanmasna karlk Kuzey D enizi duvarn kurduunu dnd. Yugoslavya'nn genel stratejik nemi dnda Bosna-Hersek nemi de sahip olduu konum nedeniyle, Balkan Yarmadas'mn stratejik deeri ile birlikte dnlmelidir. Ancak, lke dalk ve engebeli corafi zellikleri nedeniyle yarmadann e gre daha az nemli grlmektedir. Buna karn tarih boyunca eitli kavimlerin istilasn osna-Hersek'in bugnk stratejik nemi ise, corafi konumundan daha ok, sahip olduu yeral zenginliklerinden kaynaklanmaktadr. lk ve ortaalarda bir maden deposu olarak bilinir di. Srp krallar, Xlll'uncu yzylda Saksonyal madencileri lkelerine arm ve bu made r iin her trl kolayl gstermilerdir. Evliya elebi "Seyahatnamesinde" 1643 ylnda yinde bulunan Vares maden ocaklarndan 1200 ton demir elde edildiini yazmaktadr. Gnmzd ise, dalan Yugoslav Federal Cumhuriyeti'nin toplam demir cevherinin %85'i, linyit ve maden kmr cevherinin %40', boksit madeninin %40', asbestin %60', kaya tuzunun tam m Bosna-Hersek'tedir. Ayrca inko, kurun, manga-nit, krom, pirit ve gm maden rezervle de olduka yksek dzeydedir. BosnaHersek sahip olduu bu yeralt zenginlikleri yan sra Y slavya Federasyonu'nun toplam yllk elektrik gereksinmesinin %25'ini de karlamaktayd. Bu sonuca gre, Bosna-Hersek'in stratejik nemi, corafi konumundan daha ok sahip olduu bu yeralt zenginliklerinden kaynaklanmaktadr. Bata Srbistan olmak zere Hrvatistan ve atta teki Avrupa devletlerinin de hi kukusuz dikka tini ekmektedir. Bosna Hersek'in stratejik nemini artran bir baka neden de lkedi-; ayr dini ve etnik zellikteki Sr ve Bo-

Strateji Matematik Akl idir 465

nak'tan oluan heterojen toplum yapsdr, Bunun yan.sra BosnaHers ek'i kuatm olan Sr vatlarn birer de komu bamsz devletleri vardr. te yandan baz fanatik Hristiyan grup upa'da Mslman ve Trk istememektedir. Bosna sorununda bunu da gz ard etmemelidir. te y ndan Hrvatistan'n en nemli stratejik zellii ise Akdeniz'e alan bir pencere olmasdr la tarihi ibirlikileri olan Almanlarn gz buraya dikilmitir. Neden bu yol Almanlar e ? Sanayilemi olup lkesinde petrol olmayan iki lkeden birisi Almanya, tekisi de Japony a'dr. Krfez Krizi'nin zmnden sonra petrol gereksinmesini Asya'dan karlamaya ynelen a tm gereksinmesini hemen hemen Filipinler'd en salamaktadr. Oysa Almanya kendisine daha yakn olan Kafkaslar ve Ortadou'dan karlamak istemektedir. Stratejik projelere gre Kafkas petrol Karadeniz' in kuzeyinden getirilerek Tuna-Ren balantsyla Orta Avrup a'dan geirilecek ve Hamburg'a dklecek. Bylece hem Avrupa, hem de Rusya'nn yumuak karn lan Ukrayna denetim altna alnm olacak; bir yandan da ucuz petrole kavuulur ken Kafkas petrollerinin de egemenlii salanm olacakt. Kuzey Irak'takini ise borularla Akdeniz'e aktp yine deniz yoluyla Adriyatik'teki tarihi Dbrovnik Limau'na ekerek, Orta Avrupa gzerghndan Hamburg'a dkmek. Bugne kadar Avrupa'nn datm liman Rotterdam idi. Yani a devletleri petroln bu piyasadan salarken, Almanya kendisim yenilmez g haline getire cek projenin gereklemesine seyirci kalnmasn beklememeliydi. Almanya bu nedenle Hrvati tan penceresini kullanmak istiyordu. te yandan Srbistan da Balkanlar, Orta Avrupa ve Tuna su yolunu kontrol eden corafi konulanmas nedeniyle Slav Birlii iinde ok deer stratejik konuma sahiptir. Grld gibi, son derece nemli stratejik yaplanmaya sahip bu in, ABD, Rusya ve Almanya'nn Balkanlar, n Asya ve Ortadou'daki egemenlik kavgasnda r ahat yz grmesi olanakszdr.

466 Gelecei Ynetmek

Srplar, Tuna su yolunu kapatnca Almanya, Hrvatistan koridorundan Dou Akdeniz ticaret yoluna sarkamad. Her ne kadar Tuna-Ren balantsn kurarak dlerini gerekletirdiyse d tavr nedeniyle bu yolu da kullanamad. Yani bu sava Almanya'nn ticari g olarak strate ik bir gce dnmesini engellemektedir, ABD, Rusya ve teki Avrupa lkelerinin ulusal ka a dorudan balantl olan bu savan kesin zm grlmeden bitirilmesini beklemek en azn ten snfta kalmak demektir. Kesin zm, Almanya'nn sylediimiz projelerinden geri adm minin alnmasdr. Tuna su yolu kapatlnca bundan en ok zarar gren de Avusturya oldu. an, dok, antrepolar kapand, isizlik en st dzeye kt. Ekonomisi ve turizmi hemen heme anya'ya bal olan Avusturya yz bin kiilik ordu beslemektedir. stelik ordu giderleri silahlar hemen hemen Alman sanayisi tarafndan karlanmaktadr. Bugne kadar sfr enflas larak para piyasalar Almanya tarafndan desteklenen Avusturya, Bosna, sorunu srdke hzl ekonomik ke girecektir. Drt milyonun zerinde isizi ile ekonomik durumu ktye giden a kendi can derdine derken Avusturya ekonomisine destek olmay nasl srdrebilecektir? A usturya ekonomisi de bu durumda nasl dzle kacaktr? Daha nceki Hrvat-Bonak bar g 94) de, Eyll 1995 bar sreci de ABD araclyla yapld. Bunun bir baka anlam udur: anya'nn artk bir sper g olarak Avrupa'da ortaya kmamas gerektiini sylemektedir. A Sava'ndan bu yana Almanya'ya nc, Rusya'ya ise ikinci kez siyasi ders vermektedir. Alm nya'ya verdii mesaj udur: Sen, Avrupa'nn ortasnda bile sava karrsan, bar, ancak b lemle salanr; sava da, benim iznimle devam eder. Bir yanda Almanya'nn Akdeniz'e inii engellenirken te yanda Rus-Srp-Yunan-Ortodoks-Slav ittifak Dou Akdeniz ticaret yolun u tamamen demetimi altna alma abasndadr. Al-

Strateji Matematik Akl idir 467

manya ve Avusturya ekonomilerinin kne seyirci kalnrsa ya da stratejik olarak buna m e edilmezse Slav ittifaknn sper g olarak ortaya k engellenemeyecektir. Hindistan ikesine kar Rusya'nn glenmesine olanak tanmaya kararl Anglo-Sakson strateji uzmanlar av Birlii'nin glenmesini kabul etmeleri beklenemez. Slav-Ortodoks ittifak her ne kad ar Germen Birlii ve Trkiye iin tehlikeyse de, Dou Akdeniz ticaret yoluna egemen olma lar asl srail'in aleyhine olacaktr. Ortadou'yu ve n Asya'y kontrol eden bir s olan in zarar grmesine ve kne ABD'nin gz yummayaca orta dadr. ' - Yugoslavya'nn kme ayn zamanda Germenlerin Ortadou, Kafkasya ve Balkanlar zerindeki tm planlarn da bozm ur. Birinci ve ikinci Dnya savalarnda Hrvat ve Bonaklarla ibirliine alk Almanya, rsnda ABD-Rusya stratejik politik ittifakn buldu. Her ne kadar Rusya son ABD giriimle ine kar ktysa da bunun ciddiye alnr bir yan yoktur. nk Yeltsin, bu klar ze ski ve yeni radikalistleri dizginlemek ve muhalefetin dozunu azaltmak iin yapmakt adr. Grld gibi Bosna sorunu ok boyutludur ve buradan zarar gren yalnz Bonaklar ya 'dr. Bu iki millet, ne yazk ki kullanlan birer piyondan baka bir ey deildir. Asl sav BD-Almanya-Rusya arasnda gemektedir. Bu souk savan galibi ABD, scak savaa cephe at anya'ya kar tm yollar kapatm grnyor. Bu sonuca gre, Almanya petroln bir blmn gibi Rusya'dan alrken geri kalann da Rotter-dam'dan almay srdrecektir. KKTC -Trkiye sndaki ekonomik ilikinin benzerini srdren Almanya-Avusturya ittifak, dayanma glerini rlamaktadr. Bosna'daki sava durduracak ve zecek olan, bu gerektir. Bir kez daha altn orum: Bonak-Hrvat Federasyonu grmeleri Viyana'daki ABD Bykelilii'nde yaplmt. B

468 Gelecei -Ytetmek

gnk grmeler de ABD brokratlarnn gzetiminde yaplyor. Anglo-Sakson d politika s mi Germenlere kar politik bir stnlktr. Kimi yazarlara gre eski Yugoslavya'da olanlar aptal savalard". Ve uluslararas kurulular, gleri, katliamlar, rza gemeleri nleyem emi Milletler rgtnn lm fermann hazrlad. Herkes, artk BM bitti; gc tartmal yitirmitir, demeye balad. " Gerekten BM gsz myd ? Yoksa yneticileri yeteneksiz ya araras g odaklarnn oyunca myd? Sorun neredeydi? Bu sorun, dnyada eitli platform e sonunda buna bir zm bulunacak. BM'nin ilevi iin en doru tany, BM'nin Bosna'ya "in aklar gzlemcisi" olarak atad Polonya eski babakanlarndan Tadeusz Mazowiecki koydu: " zaten bal bana bir rgt olmaktan uzaktr. G-nmzdt, BM'nin u ya da bu nedenle sahne gesi'Ti BM deil sadece -be byk lkedir... BM'nin grevlisi olaak yl boyunca Yug laylar yakndan izlemeye altm. Korkun hikyeler dinledim, rpertici olaylara tank ol alarn, katliamlarn kantlarn topladm. Grevim grdklerimi, bildiklerimi rapor etmek, getirmekti. Ne gezer? Tam on sekiz rapor yazdm. imdi inanyorum ki o raporlardan bir ini bile okuyan bir yetkili olmad. Raporlarm pe gitti demeye dilim varmyor Ama inanyo um ki bu raporlar dosyalanp tozlu raflara kaldrld..." BM'nin baarszlnda yneticil neksizliinin pay yadsnamaz ama, bu rgt oluturan lkeler de ok mu istekli davrandla ki bar ncelikle Almanya ve Avusturya ekonomilerini rahatlatacaktr. Bu gerei, ekonomik ve politik strateji balamnda ok iyi deerlendiren ABD, Germenler ve onlarn tarihsel ib rlikilerine u mesaj vermektedir: Avrupa'nn gbeindeki sorunu okyanusun tesinden "ben" m. Bugn iin Rusya'nn yanmda grnen ABD, yarm olas Rus yaylmaclna kar kanlmaz na olmak

Strateji Matematik Akl idir 469

ve Almanya'nn yannda yer almak zorundadr. Bunun yan sra Avrupa Birleik Devletleri sn Srbistan'dan balatlacaktr. Balkanlar'da, Ortadou'da ve Kafkasya'da ulusal devletler istemeyen Rusya ve Anglo-Sakson stratejler, Srplar da bu federasyon iine sokacaklar dr. Bundan sonraki adm ise blnm Yunanistan da dahil olmak zere teki devletleri de b federasyona balamak olacaktr. zm nedir? Avustralya'da da ska duyduum (1995 yl) am milliyetilerin kendi vatanlarnda dile getirilmesini bile ihanetle e saydklar bir oluu dur; ok dilli, ok kltrl, ok dinli, etnik bir yaplanmadr. Bu salanabilir mi? Dnyad er bunun olanaksz olduunu gstermektedir. rnein, Kbrs'ta ban salanabildiyse burada abilir. Hi kukusuz buna Karadzic gibi "faist milliyetiler" kar' kacaktr,' nk on iyetiliin ne olduunun farknda bile deiller. Karadzi'e Hitler benzetmesi yaplyor, bu akszlk olduuna inanyorum, nk Karadzic sekizinci snf bir terrist. Bat'da kendisin ununun zmne adam, ban Fransa'nn "yeni filozoflar" kuandan Bernard Henry Levy'n bilim adam, "Anlamakta glk ektiimiz bir ey var," demektedir. "Avrupa, Mslmanlarda olarak skma bal, ember sakall, banaz, antimedeni, ada topluma uyumsuz kiiler ola r, ikyetlerini dile getirir. Oysa Avrupa'nn ortasnda tam Bat standartlarnda yaayan, k, demokratik, hatta liberal eilimli bir grup Mslman var. Neden bir eteciye kar onlar orumak iin bu kadar bekliyoruz?" Bu sorunun yant udur: Uluslararas politikalarda dma dostluk, kltr varlklarn koruma kaygs yoktur, uluslararas arenada sz sahibi olan a ulusal karlar vardr. Uluslararas politika uzun erimli bir stratejidir. Ksa ufuklu g er, airet, mmet toplumlaryla nc Dnya lkelerine zgdr. Kaynak: Erol Mtercimler, Turkish Report, 9 Ekim 1995 (Avustralya) "Bosna-Hersek S orunu Gerekten Bitiyor mu?" balkl makale.

470 , Gelecei Ynetmek

OKUMA PARASI 3: Kosova'daki Kriz, Amerika'nn Yugoslavya'daki Amalar ve Etkileri Souk Sava'm sonu Amerika'nn adalet ve insan haklar gibi nesnel standartlar dorultusunda d aha ak bir d politika yrtmesi iin bir frsat salad, ama Amerika ve NATO'nun 1990'l a Yugoslavya'ya mdahalesinin ana nedenleri bunlar deildi. Mart 1999'da NATO, Yugos lav lider Slobodan Milosevic'in Arnavutlar Yugoslavya'nn Kosova blgesinden karma abal rn nlemek iin Yugoslavya'ya kar hava saldrsna balad. Kosova nfusunun yzde 90' oslavya'daki baskn etnik grup olan ve 600 yldan fazla bir sredir blgenin kendilerine ait olduunu savunan Srplarn ou Arnavutlarn blgeye z.>rla girdii grndeydi. Bomb etkisi Avrupa Gvenlik ve ibirlii rgt'mL Kosova'da konulanm 1400 sivil gzlemciyi s oldu. Uluslararas sivil .gzlemciler zulmn nne gemek iin dnyann sahip olduu en n biridir. Amerika/NATO mdahalesinin grnrdeki nedeni Kosovallann hayatn ve insan hak korumak idiyse de, baka ok sayda skntl blgenin bulunmas bu amac tartmaya amakt Kosova'dakinden daha fazla insan yaamnn yitirildii en az yedi 'scak nokta' vard dny . 1. Kolombiya: Kolombiya'daki siyasi cinayetlerin says, 300-400 gzaltnda kaybolma v akasyla birlikte ylda 3000-4000 civarndayd. Oradaki siyasi iddet yznden neredeyse bi ilyon insan snmac olmutu. 2. Dou Timor: 1975''te Endonezya'nn igalinden 1999 gznd edilmesine kadar yaklak 200.000 Ti-morlu yaamn yitirdi. Bu srenin byk bir ksmnda Amerika'dan asker yardm ve onay ald. 1999 ylnn byk bir ksm Dou Timor'da youn Sudan: Sudan'da 1980'lerden itibaren Amerikan medya-

Strateji Matematik Akt! idir 471

snda ve Washington kanadnda pek dile getirilmeyen bir sava yaanyordu. Bu sre boyunca hminen 2 milyon insan ld ve drt milyondan fazla insan snmac oldu. 4. Ruanda: 1994 so dalgasnda yarm milyon Tutsi ldrd. 1999'da 100.000'den fazla insan soykrmla ilgisi ol iin hapse atld ve lkedeki atma hl sryor. Byk bir snmac sorunv var ve Ruan ongo'da atmaya devam ediyor. 5. Sierra Leone: Daha ok lkenin altn ve elmas madenlerin n kontrol yznden kan bir i sava yirmi yldr sryor. ocuk askerlerin kullanlmas 2001'de Sierra Leone'de 16 bin Birlemi Milletler bar grevlisi vard. 6. Demokratik Kon o Cumhuriyeti: Feci bir sava iki milyondan fazla insann yaamna mal oldu. 2002 nsan Ha klar zleme Ra-poru'na gre "drt yllk sava dneminde tm taraflar sk sk sivillere sa erce insan ldrdler, sakatladlar ve tecavz ettiler. Yzbinlerce sivil, savatan kaynak alk ve > hastalklardan dolay ld." " 7. Irak: 1991'de Amerika su depolarn, ekin si ulama j sistemlerini, hastaneleri ve salk kliniklerini -insan yaamnn srmesi iin gere hizmetleri sunan yerleri- bombalad; sava sonras yaptmmlar ve neredeyse gnmze dein s gnlk bombardmanlar bir milyondan fazla insann lmesine yol at. 34 yl Birlemi Mille ev yapm bir yetkili olan Denis Halliday yaptrmlarn 'bir sava halini ierdii ve ayda -6.000 Irakl'nn lmesine neden olduunu' sylyor. Amerika'nn niin bu lkelerde deil d da 'yaam kurtarma' iine giritiini anlamak iin yukarda sraladmz bu lkelerin orta n neler olduunu sormamz gerekir. Birincisi, Irak dnda bu kresel scak noktalar byk z ilgisini grd. Medya, Irak' Amerika'ya kar bir tehdit olarak grd, ama yaptrmlara rn siviller zerindeki ykc etkilerine deinmedi. kincisi Amerikan politikas yukarda erin ounda ileri daha da ktye gtrmtr. i* -1,:.,

472 Gelecei Ynetftek

Dou Timor'da Amerika, Endonezya ordusuna yardm salad ve bu lkeyle normal ticari iliki erine devam etti. Bat yarmkresinde ordunun en kt insan haklan ihlali sicillerin birin e -belki de en ktsne- sahip olduu Kolombiya, en fazla Amerikan asker yardmn almak a t yarkresinde birinci, dnyada ise nc (1999'da srail ve Msr'dan sonra) srada. Am 998'de Sudan'daki bir ila fabrikasn bombalayarak, sava ve yoksulluk gibi sal en faz hdit eden iki sorunla cebelleen bir lkenin acil ihtiya duyulan ilalar retip datma g tt. Bu bombardman, Amerika'nn Afrika'daki iki bykeliliine yaplan terr saldrsna nusu fabrikann Usame Bin Ladin'le balantl olduu ve kimyasal silahlar rettiine iliki ayda istihbarat raporuna dayanyordu. Trkiye'nin balca asker ara gere tedarikisi Am . Trkiye'nin silahlarnn yzde 80'den fazlas Amerika'dan gelmektedir. 1990'larda Amerik a, Trkiye'ye 12 milyar dolardan fazla asker yardm yapmtr. 1996'da srail ile Trkiye a imzalanan asker ticaret anlamasnn pei sra silah endstrisi ibirlii paktnn kurul kte Amerika'nn dolayl yardm da artt. "Eer bu yerli politika ileyecekse, onu srdrmekte zgr olmak zorundayz. Ve eer dnyan rafnda sat yapma kapasitemiz de dahil gl bir ekonomik ilikiye sahip olacaksak, bunda rupa kilit rol oynayacaktr. Ve eer kanlmaz olarak beraberinde getirdii tm sorunlary rlikte liderliin ykn halkn paylamasn istiyorsak Avrupa'nn bizim yanmzda olmas g va meselesi de bundan ibaret... Bizim deerlerimizle ilgili bir mesele." (Bili Cli nton, 23 Mart 1999)

Amerikan politikasnn insan haklar dorultusunda ekillenmedii gerei iyice anlalmal Amerikan nclnde NATO'nun Yugoslavya'da gerekletirdii eylemlerin ardndaki gerekler Yugoslavya'da ne olup bittiini ve Amerikan politikaclarnn kastn anlamak iin bu mda in evresindeki ekonomik koullara yakndan bakmak gerekiyor. Her ne kadar Yu-

Strateji Matenatik Ahi idir 473

goslavya'da altm madeni olmasa da, karar alma srecini etkileyen ekonomik koullar sz konusudur. rnein Yugoslavya'nn baz yerleri mineral asndan zengindir. lke, nemli p aynaklarna sahiptir ve Karadeniz'den Srbistan yoluyla italya'ya petrol boru hatt denm esi teklifi sz konusudur. Bu karlarn yerine getirilmesi iin daha skntl bir Yugosla i istenmektedir. O zamanlar Yugoslavya zellikle Babakan Ante Markovi ynetiminde neol iberal bir ekonomik gelime modelini yrtyordu. Neoliberal ekonomi teoremi Amerikan d e onomik ve asker politikasna yn veren balca birletirici unsurdur. Ekonomik adan en g e> asker adan baskn lkelerin ou iin de bu geerlidir. Yugoslavya kararl bir ekild tevik etmeye balad. Bir bakma bu gerekliydi de, nk Yugoslavya gnmzde pek ok lke sokmu bulunan bor batana dmt. 1989'da Yugoslavya 3,8 milyar dolar d bor dedi, rdm almad. Sonraki yllarda ekonomik durum ktletike Hrvatistan, Slovenya, Bosna Hers Makedonya Yugoslavya Cumhuriyetinden ayrlma karar ald, Kosova da bu karan 1990'lar m sonunda ald. Ayrlma karar almanm sorunlara gerek zmler bulmakla ayn ey olmadn erekir. 1989'da Markovi Amerika'y ziyaret etti, Yugoslavya'nn parasnn deerini drme ar dondurmay, devlet harcamalarn kesmeyi ve kamu giriimlerini zelletirmeyi ngren y etini "reddetti". Devlet harcamalarndaki kesintiler paray d bor demesine ynlendirmek gerekliydi ve bu, merkezi hkmetin eitli cumhuriyetlere ve zerk blgelere daha az para vermesi demekti. Bu da ayrlk hareketleri hzlandrd. Kamuya ait giriimlerin zelleti oplu iten karmalara yol at ve zelletirmeden saknma abalan genelde maalarn denme enin banka sistemi de Dnya Bankas'nm ynlendirmesi altnda paraland. Meselenin asl ud merika karlarna uyduu zaman mdahalede bulunmak iin intan haklarn bahane olarak kull dier politik hesaplarna uymad zaman insan hakla-

474 Gelecei Ynetmek

rn pekl gzard eder. Amerika her eyden nce dar politik amalan ve irket karlarn ardm kullanr. Dnyada var olan krizlerin ou politik zmlerin, bor yardm gibi ekon de ieren zmlerin mzakere edilmesini gerektiriyor. Etkin zmler ok farkl seslere k lmesini gerekli klyor. Ve bu zmleri retme sreci uluslararas anlamalar ve dnyann glendirmelidir. Bu anlamalar ve kurumlar sk sk tek yanl bir eylemle, zellikle de Ame a tarafndan ilevsiz klnr. Nihai sonu, ekonomik koullarn Yugoslavya'da ktye gitmes u ne zaman gerekleirse, etnik ve /veya dini gruplar arasndaki mevcut farkllklarn ne bize gsteriyor. Bu farkllklarn ok dengeli bir ekilde idare edilmesi gerekiyor. Bat' epkisi, bor denei yaptrmlar ve 1992'de balam Birlemi Milletler ekonomik yaptrm k adan ekonomiyi daha da ktletirmek oldu. Bat daha sonra da asker bir "zm" dayat durumu beter yapmaktan teye gemedi.

Kaynak: Jerry Kloby, Kresellemenin Sefaleti Eitsizlik, G ve Kalknma, Cev: Orhan Dz) ! Yaynclk, stanbul 2005, s.417-425

nc Blm Dipnotlar Mehmet Gonlbol - Uluslara, Politika, ksier-Knvramlar-Kummlar, s- 62 S Yaynlar, Ankara 1979 2 lkelerin belirli d politika amalarna ulamak iin yneldikleri politikalar d toplayabiliriz. Bundan baka devletlerin d politika stratejileri, uluslararas sistem de var olan g dalmna kar (revizyonist strateji) ya da var oian gu dalmn deste trateji) olarak iki ana gmba ayrlabilir. (Geni bilgi iin bkz- F. Snmezolu - Uluslarar as Po~ htka ve D, Politika Analizi, s: 241-280 aras ve Mehmet Gonlbol - Uluslnran P,t ka' S: 59'82 araSI' Ve Ferdun ErSin - Uluslarans, Politika Stratejileri 169-185 a ras) ' 3 Beril Dedeolu, Uluslararas Gvenlik ve Strateji, s.l 65, Derin Yaynlan stan-o l 2003. 4 Dedeolu, 165-173. 5 Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri, 201. Alfa Yay lan istanbul, 2004 b baruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, s 24 3 Der Yaynlar, istanbul 1995 (2.faask), 149. 7 Dedeolu, 167-168. B Snmezolu^ 150. 9 D deolu, 168. 10 Snmezolu, 244-245. 11 Dedeolu, 169. 12 Snmezolu, 243 - geni bilgi ii . Selim Deringil - Denge Oyunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, istanbul 1994. 13 Dedeolu, 169-170. 14 Dedeolu, 168. 15 Dedeolu, 170. 16 Snmezolu, 246. 17 Snmezolu, 246, M. Go lbol, 64. 18 Snmezolu, 247. 19 Snmezolu, 247-248. 20 Snmezolu, 248. 21 Dedeolu, 171 22 Snmezolu, 249-M. Gonlbol, 64-66. " 23 M. Gonlbol, 64-65. 24 Dedeolu, 171. 25 Snme olu, 158. 26 Dedeolu, 171. 27 Snmezolu, (birinci bask), s. 169 (kinci bask, 1995 254 8 Gonlbol, 67. 29 Gonlbol, 67. 30 Snmezolu, (birinci bask) 170 31 geni bilgi iin; S u, (birinci bask) 171 32 Dedeolu, 172. 33 Snmezolu 256. Balantszlk stratejisinin te ve uygulann etkileyen la.<torler k Balantszlar konferanslarnn ayrntlar konusun Snmezolu- "Uluslararas Politika ve D Politika Analizi" vspn V'n- . ::.A 272'ye baki

476 34 35 36 37 38 39 Gelecei Y-netmek

Snmezolu, (ikinci bask) 272 Gnlbol, 73 Snmezolu, 273 (ikinci bask) Snmezolu, 73-2 i bask) 2 Snmezolu, 274-275 (ikinci bask) 2 Radovan Samarcici, Sokollu Mehmet} Paa, s : 233-234, (ev: Meral Gaspral) Sabah Kitaplar, stanbul 1995. 40 Gencay ayian, Deiim elleme ve Devletin Yeni levi, s.166, imge - Ankara 1995 41 ayian, 179 42 Toktam Ate Parlamentosu, s: 22 -ada Yaynlan, istanbul 1995 43 Ate, 22,

44 Ate, 22. * "20. yzyln bamszlaan lkelere getirdii bir anlay daha vard. Bu an bana yelinilecek bir aama deildi, Yeni yzyln gereklerine uygun olabilmek iin bams ya' dnmesi gerekmekteydi. adalama, ayn zamanda lke ekonomisini glendirilmi 'kal yneltmek gereinde deerlendiriliyordu. Dolaysyla yeni yzyln siyasal hareketi: a-Ba b- adalamak, c- Kalknmak biiminde gelien bir diziyi belirlemekteydi, Akas bams ne tek bana, ne de lkeler btnlnde hibir nem ve deer tamayacak iliki olarak g limilik dzeyinde olursa olsun, dnyann hibir dneminde, hibir smrgeci lkenin, kend iradesiyle smrs altnda bulunan bir lkeye bamszlk verdii grlmemitir. Aksine ka ratik dzen iinde an yeni diktatryas denilen ekonomik ynlendirme otoritesine dnme olmutur. 'Kapitalizmin Demokratik Diktatrl' denilen bu ekonomik g, 'honutlarn yn arak tezahr etmektedir. Honutlarn ynetimi denilen bu nfuz etme biimi, 19. yzyldan b apitalizmin yeni smrge alanlarnda yeni ynetim biimi oluturmutur." (Ylmaz Karakoyunl oballeme Hedeflerinde Trk Eitim Deerleri ve adalamann Yntemi- Konferans bildirisi 96, stanbul 45 Toktam Ate- Aslan Sosyal Demokratlar, s: 202, D Politika ve Sorunlarm l makale,. nar Yaynlar; stanbul 1994 46 Snmezolu, 11 (birinci bask) 47 Snmezolu, i bask). 48 Snmezolu, 14 (birinci bask) 49 Edip elik -100 Soruda Trkiye'nin D Polit arihi, s: 5, Gerek Yaynevi, stanbul 1969 50 Snmezolu vd. - Uluslararas likiler Szl elik -100 Soruda Trkiye'nin D Politika Tarihi, s. 6

'; V Drdnc Blm STRATEJK HAMLELER, STRATEJK SORUNLAR LE ETK ODAKLI HAREKT

Gerekte durdurulmas gereken lgn adam Stalin'dir. ABD Bakan Truman 'Sava zamannda b rumak fazla zor deildir," SSCB Devlet Bakan Stalin 'Filler seviir, ayaklan altndaki i enler ezilir." Asya Atasz "Biz bugn tarih yapyoruz.' ABD Bakam R. Reagan ve SSCB Baka M. Gorbaov (8.12.1987)

4.1. BLG VE BLGNN YNETM "Bilmek, ileriyi grmek; ileriyi grmek, gl olmaktr." Auguste Comte

4.1.1. Makine andan Dijital Dnyaya Deiim Her yzyl, deiime tank olanlar iin eitli tanmlamalara yol amaktadr. 21. yzyl, " dnya", "internet a", "elektronik para a", "enformasyon a", "entelektel insan a et" tanmlamalaryla adlandrlmaktadr.1 20. yzyl makine ya da endstri ayd ve ends mi, politika hatta spor alanlarndaki dnce, plan, proje, taktik ve stratejiler de bu konsept dorultusunda gelitiriliyordu. Endstri anda dnme yntemi "makine alma s undur. Bilindii gibi makine, bamsz paralardan oluan, fakat her birimin almas tek dr. Her para ayr ayr bir "makine" deildir ama, her bir para makinenin dzgn ve dzen ar. Her bir parann birebir ayns retilmedii srece ayn makine bir kez daha retilemed arzalar da yok edilememektedir. Makine ann dncesine gre "birey" takm deildir. i e konsepti de "dar evre, aile ynetimi, yaylabildiiniz kadar geni ticari alana yaylma" olarak belirlenmitir ve bunun gerei olarak da "para kazanmak" bir strateji olarak benimsenmitir. Oysa para kazanmak strateji deildir.

480 Gelecei Ynetmek

21. yzyl kresel dlerin kurulaca, kurulmas gereken bir yzyldr. Gelecek yeniden d politika, uluslararas ilikiler, i ynetimi, rekabet, kontrol, liderlik, pazarlama ve sava stratejisi... nternet a ile artk bireyler bir "takm" haline geldi. Fakat, hzl sayarlar, hem dnmeyi hem de "dnce rnlerini" yaratmay hzlandrmtr ancak bu yete onga teknolojisinin ulat dzey nedeniyle dnme hz, endstri a insannn tahminle eknolojisindeki gelimede, bir mikrop-ipe yedi buuk milyon transistorun sdrlabilecei gelinmitir. Her ey olabildiince klmtr. 21. yzylda dnya daha da klecek. Anca kreselleme (globalleme), sosyal alandaki kresellemenin nne gemitir. Bu durum, gel i olas byk tehlikelerin de habercisidir. ok popler bir szck olan (sosyal) kreselle ir devlet ve ideoloji baaramazken, saylar yze varan ABD, ngiltere, Almanya, Fransa, llanda, svire ve Japonya merkezli dev irketler ekonomik kresellemeyi gerekletirdiler unun doal sonucu olarak siyasal iktidarn yerini alma stratejileri gelitirmektedirle r. Kresellemi ekonomi etkileri ve kurumlarnn faaliyetleri her sokakta, her ky kahvesi de hissedilmektedir ve grlmektedir. Trkiye gibi lkelerde globallemenin argmanlaryla lumun geleneksel deerleri elimektedir. Bunun sonucunda ortaya kan tepkiler, isizlik, imlik krizi, mikro milliyeti klar, kktendinci klar (tepkiler) sosyal devletin n aan kamusal alann k olarak deerlendirilebilir. Baz liberal stratejler ulus-devlet dan kalkacam ne srerken daha ciddi stratejler ise ulus-devletin yok olmayacan, tam t ine daha da gl olarak "milliyetilik bir kurum olarak yerleecektir" tezini ortaya koym aktadrlar. Balkanlar, Kafkaslar gibi benzeme gsteren jeopolitik oyun alanlarn bir ken ara brakarak (nk buradaki olaylar aklamak -klasik kavramlarla- ok kolaydr), Dou T a Pacific Islands ya da Avustralya'da Abcr^inlerin, Yeni Zelanda'da Maorilerin t a-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 481

Ieplerini hangi trendlerle aklayabileceiz? Aslnda, dayatma stratejik kavramlar yerin e, ulusal ve blgesel dnme yeteneini gelitirebilirsek, sanyorum ki, gelecei kazanmak da kolay olacaktr. R.J. Barnet ve J. Cavanagh Kresel Dler adl yaptta 20. yzyldaki yerleik dncenin yklacan belirtmektedir: "20. yzyl sona ererken, elli yl akn ekleyen ve ynlendiren resmi gerekler artk kmtr ve yeni politik grlere de pek ras dr. 1990'larn en grkemli ideolojik deiimi sosyalizmin kyken, ulusal ekonomilerin rinin gittike zayflad bir dnya ekonomisinin etkileri br yerleik politik anlam ve g ini de alt st etmektedir. Tpk Leninizm gibi Keynesilik de, ulusal ekonomilerin gerek olduu varsaymna dayanmyordu. Ulusdevlet snrlan' iinde, en azndan asker adan gl uluslarda, hkmet ekonomik denge, ilerleme ve sosyal kalknmay salayabiliyordu. Leninis tler bu deerli hedefleri devlet planlamas ve gdml ekonomiyle gerekletirebileceklerin nanyorlard. Keynesiler de tm bunlarn, daha insancl biimde, devletin piyasalara biraz da faizle, vergi oranlarm ayarlayarak mdahale etmesi ve doru hedeflere ynelik hkmet arcamalaryla yaplabileceini dnyorlard." Hi kukusuz kresel ekonominin deiim ko lar uluslar deiim ve deiiklie zorlamaktadr. Bunun yan sra iletiim sektrnde ba eknolojik gelimeler ulusallk ve muhafazakrlk (olumsuz anlamda) gibi davran .kalplar rlamaktadr. rnein, uzay teknolojisindeki gelimeler haberlemede uydu teknolojisindeki atlm da beraberinde getirdi (aslnda bunu zorla yaptrd). Fiber optik alanndaki teknol k devrim saylabilecek gelimeler, iletiimde de uluslararas etkileimi kanlmaz hale ge . Bugn internet ann yesi olmakla dnya devriminin bir hcresi olmak eanlaml hale gel SCB dneminde BBCr Radyo Liberty, Voice of America gibi yayn istasyonlar makine ann transistorun ve ardndan da entegre devre elemanlarnn gelitirilmesi sayesinde yaptkla r radyo yayn-

482 Gelecei Ynetmek

lanyla, kar olduklar bir siyasal (ideolojik) sistemin kn hzlandrdlar. Transisto mle yedi buuk milyon transistorun yerletirilebildii bir elemann teknolojide kullanlma syla ortaya kabilecek dnm itkisini hesaplamak ya da anlamak iin artk ok zorlanmy lalmann nne gemek iin bir konuyu belirtmek istiyorum: Teknolojideki gelime ok eyd er ey demek deildir. Kresel (global) teknolojik gelime, kresel ekonominin gelimesini anlmaz olarak yaratr ama, kresel toplumun gelimesi farkl argmanlara baldr. Devle da kltlmesi ifadesi hem kulaa ok ho geliyor, hem de moda bir deyi! Acaba bu argman lus iin uygulanabilirlii ya da gereklii olan bir argman mdr? Global ekonominin dayat arndan ya da sonularndan biri olan, "irketlerin klmesi/kltlmesi makro leklerde uygulanmaldr," nermesiyle kar kar siyayz. nermenin tm alt argmanlar oluturulmada a kalkmak yalnzca kresel kaosu douracaktr. Neden? Birincisi: Makro ve mikro lekte olm yan sosyal olaylar "Newton mekaniine" gre aklanabilir. Ki, zellikle gelimemi ve azge kelerdeki olaylar aklamak iin uygun bir yasadr. Oysa ABD, Japonya, Almanya gibi endst i tesi devletlerde sosyal olaylarn boyutlar itibaryla "Einstein teorilerinin" (Kuant um Fizii) kullanlmasna gereksinim duyulmaktadr. Dikkat edilirse ad geen lkeler, tekn jik geliimde makro ve mikro alan rnleri yaratan lkelerdir. Bir yandan uzay teknoloji sini gelitirirken, te yandan da klonlamayla canl retmektedirler. kincisi: Devletin k si ya da devletin rolnn kltlmesi (kimileri azaltlmas diyor) ancak "gl sosyal dev usa olur. Trkiye gibi lkelerde devletin rolnn kltlmesi nerisi hayalciliktir, ger matik aklla deerlendirememektir. Trkiye, Kore, Malezya, Endonezya gibi lkelerde devl et, ekonomik gelimede yerel sermayenin oluturulmas, zenginlememi iin kendisini grevli sayd (hatta Japonya'da devlet yerel ekonomik gelimede sermaye birikimcisi ola-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 483

rak rol oynad). Fakat ulusal burjuvazinin eitim, gelenek, aristokratik davran genler indeki eksiklik ve bozukluk nedeniyle sosyal devlet yerine "derin devlet" ortaya kt. Demokrasiyle kapitalizm arasnda ya da demokrasiyle kapitalizm ilikisinde zmsz boyutta sorunlarla karlald. Bugn "Asya Kaplanlar" ad verilen iirme mucizelerin ya en demokrasiye gei evriminin tamamlanamays nemli rol oynamtr. Trkiye, Kore, Singap ezya, Endonezya ve daha birok kalknma yolundaki lkelerir. ortak p.iydas udur: Devlet eliyle sermaye biriktirilmi, tanm ve faaliyeti farkl dikta rejimleri yaratlm ama dem asi yaratlamam. Ksacas, oligarik yaplanmal devlette, sermaye birikimi planlanan hed e ular, ama demokrasi kurulamaz. Genel kabule gre 1989'da sona eren 20. yzyln, bence, en belirgin zellii, demokrasinin, endstremi, bilimde frlam gitmi, eitim sorununu i sosyal devleti kuran lkelerde yerlemi olmasdr. Eer bu bir ablonsa ve doruluu ka rse Trkiye ve Gney Asya lkelerinin siyasi gelecei ekonomileri kadar umutsuz olacak d emektir. Aslnda Trkiye mei dnya siyaset bilimcilerine nemli dersler ifade etmektedir. dnyaya (deitirilen konjonk trel yapya ve konseptlere) eklemlenmeye allan Trkiye, darboaz yaadka, iki nemli argmandan kolayca vazgemektedir. Bunlar, demokrasi ve ins haklardr. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin yine Trkiye'den bir rnek verelim. 24 Oc 1980 kararlar 'liberal ekonomi"nin zaferi, ada gelimelerin olmazsa olmaz kurallar ola ak akland; ama uygulanabilmesi iin "12 Eyll" darbesine gerek duyuldu. Dikkat edilirse , yaratc ve dnya leinde rekabeti olamayan devletin yaratt "ulusal sermaye"nin ya iin "baskc ve mdahaleci devlet" greve arlmt. Bu, yalnzca Trkiye'ye zg bir du anlar" ekonomik kaosunun altnda yatan gerektir de ayn zamanda. Yeniden sosyal devlet olgusuna dnyorum. Yaadmz gnde sosyal devlete rnek gsterebileceklerimiz; Avustral

484 Gelecei Ynetmek

Yeni Zelanda, sve, Norve, Finlandiya, Kanada'dr. Biraz zorlamayla Almanya ve birka AB lkesi daha eklenebilir. ABD, hem sosyal devletten.hem de okkltrllkten (multicultural pot) vazgeti, nk tek g kalmann verdii avantajla tenkit edilemez lke konumuna geldi l devletin ada ltleri nedir?' 1- Hukuk devleti olmak. 2- Vatandalarna sosyal gvenc bilmek. Bunlar a) isizlik paras, b) parasz yaygn salk hizmeti, c) temel retim ve e kesintisiz 12 yl yaplmas ve cretsiz olmas, d) kadn haklarnn dnsz savunulmas, o rn gvence altna alnmasdr. 3- nsan haklarn tartlmaz hale getirmek. 4- Brokrat o 5- Parti liderleri diktatrlnn nne geilerek, demokrasinin nndeki tkankl ama k stratejisi" olarak benimsemek. 7- Devletin temel hizmetler dnda "formel" grntsn y ekmek. 8- Verginin ve ulusal gelirin eit olarak paylatrmasru salamak. 9- Parlamente meslek olmaktan karmak. Yukardaki dokuz maddenin uygulanma koulu, demokrasinin doru ve ada tanmnn yaplmasna baldr. Demokrasinin 21. yzyldaki tanm, "farklln . Bu kavram, okkltrllk fenomenini de kapsamaktadr. okkltrllk, "farklln ynet uu gibi demokrasi ve okkltrll tanmlamay, ete yaratcs derin devlete brakrsan uyguri "Trk-slam Sentezi"ni projelendirip, "yksek strateji" olarak dayatrlar. "24 O cak", "12 Eyll", "Trk-slam Sentezi". Balkanlar'dan in Denizi'ne kadar lkeler tek tek ele alndnda artc benzerlikle ayn olaylarn farkl adlarla yaandn grmekteyiz stratejilerle zelden globalleme geneline sranmtr. Globallemenin somutlatrld " onomisi" argman, toplumu bir arada tutacak deerleri retebilecek midir? Bunun yantn f ns George Soros veriyor:

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 485

"Her toplumun onu bir arada tutacak ortak deerlere ihtiyac vardr. Tek bana piyasa dee leri bu amaca hizmet edemez, nk piyasalar insan (emek) ve doa (toprak) dahil her eyi alnp satlr mal haline getirir. Bir piyasa ekonomisi olabilir, ama bir piyasa toplumu olamaz. Toplumlarn piyasalara ek olarak, siyasi zgrlk ve sosyal adalet gibi sosyal amalara hizmet edecek kurumlara gereksinimi vardr. Tek tek lkelerde bu kurumlar var sa da, global toplumda mevcut deildir. Global toplumun gelimesi, global ekonominin gerisinde kalmtr. Aradaki boluk doiduruiamadj takdirde, global kapitalist sistem aya ta kalamaz. Global toplumdan sz ettiimde, global devleti kastediyorum. Devletler u lusal dzeyde de yetersiz. Global bir kapitalist sistem ilk kez ortaya kyor deilse de, yeni duruma yeni zmler bulmak zorundayz. Benzer bir durum geen yzyln banda da ya n global kapitalist sistem imparatorluklar tarafndan ayakta tutuldu. Zamanla bunl ar arasnda kan atmalar sonunda ykld. mparatorluklar dnemi kapand. Bugnk kapit akta kalabilmesi iin, bu sistemi oluturanlarn ihtiya ve zlemlerini karlayabilmesi ge ir."

Teoriye ya da ifade edilen "ideal ideolojiye" gre global toplumun temel zellii demo krasi paydas altnda toplanmaktr. Bugne kadarki rneklerde demokrasinin, zengin ve bili msellik devrimini baarm lkelerde yerletiini grmekteyiz. Eer bu bir tr tesadf dei karlatrma bizi sonuca gtrr m? Trkiye'de 22 bin kiiye bir bilgisayar dmekte iken , ABD'de ise 19 kiiye bir bilgisayar dmektedir. Her ne kadar internet evdeki TV aygtm dan da yararlanlabilecek hale getirildiyse de, bilgisayarlarn kullanlmas, "seyyar of is" kavramlarn da getirmitir ve birebir temas olana salamaktadr. Bilgisayarn yaygn s gcnn yerini beyin gcne brakmas demektir. "Bilgi a" tanmlamasmdaki "bilgi" szc ahtar kavram mdr? Ekonomi ya da siyaset dnyasnda yaratlan ve tretilen kavramlarla bir etim sreci yaanmadan, yalnzca "retilen"in taycl yaplabilir. Bu nedenle de Trki 21. yzyln en nemli esi olacak olan "entelektel insan" kavramyla ne anlatld pek

486 GeleceiYnetmek

tadr. "Bilgi" ve "enformasyon" deiimin ve dnmn farknda olmayanlar iin birer sihir nlyor kiy bu szckleri aza sakz etmekle 21. yzyla uyum salanacak ya da salanabilir a da en nemli sermaye insandr arrfe, nitelikli olan.,. Sra sra diploma sahibi olan m, yoksa, lider niteliklerine sahip "entelektel" birikimi olan m? "Bilgi a"nn inam, lid erin lideri olabilecek yetenek ve donanmdaki kiidir. Eer, bu "lider"i yaratacak sis temi kuramazsamz, 2025 yl sonrasn da unutmak zorundasnz. Thomas Stewart Entelektel S aye (Intellectual Capital) adl yaptnda, "enformasyon ve bilgi gnmzn termonkleer rek silahlardr" saptamasn yapmaktadr. "Bilgi doal kaynaklardan, byk fabrikalardan ya da anka hesaplarndan daha deerli ve daha gldr." Stewart, sermaye dnyas iin gelitirdi tel sermaye" kavramn yle tanmlamaktadr: "Entelektel sermaye zenginlik yaratmak zer nma sokulabilen entelektel malzemedir; yani bilgi, enformasyon, entelektel mlkiyet v e deneyimdir." [nsz, s.XII] 20. yzyln, baka bir deyimle "endstri aran" rnleri g lle tutulabilir ve satta bir hacim igal eden nesnelerdi. lkelerin brokrasisi, i polit kas, uluslararas ilikiler de bu anlay ve alkanlk dorultusunda yaplandrlmtr. a da retilenler de "bilgi"nin eseridir ama "bilgi"nin tanmn da am deiimine gre do rine oturtmak zorundayz. Alvin ve Heidi Toffler, Sava ve Sava Kart Mcadele adl yap "Bilginin deiimi, yeni bir uygarln balangcnda olduumuzu iaret etmektedir/' sapta tadrlar. A. ve H. Toffler, dnya uygarln dalga sektrne ayrarak analiz ederler. " ga Sektr tarmsal ve madeni kaynaklar salar. kinci Dalga Sektr ucuz emek salar ve s mi yapar. Hzla yaylan nc Dalga Sektr ise bilgiyi yaratt ve kulland yeni yolla miyete ykselir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ite Etki Odakl Harekt 487

nc Dalga milletleri, dnyaya bilgi ve yenilik, i iradesi, kltr ve pop kltr, ileri yazlm, eitim, salk bakimi ve dier hizmetleri satar. Bu hizmetlerden biri, stn n hkimiyetine dayanan asker korunma da olabilir." Dnyadaki stratejlerin ortak dnceleri 21. yzylda farkl bir uygarln yaratlaca ngrsnde odaklanmaktadr. Endstri-tes ri, bilgisayarn simge obje olduu "bilgi a"n yaratma ve yaatmada baar gstererek 22 bir "uygarlk" sinyalleri verecek deiim ve geliimi de salayacak konsepti yaratrken, T iye, henz "endstri ann" eitim sistemini bile kuramamtr. ', *' l\^ ^V i ^ \/ *& >T * < '; <rl

4.1.2. Kavramlar: Veri, Enformasyon, Bilgi Tek bir cmleyle belirtmek gerekirse, entelektel sermaye zenginlik yaratmak zere kul lanma sokulabilen entelektel V malzemedir, yani bilgi, enformasyon, entelektel mlkiy et ve deneyimdir. Bu bir kolektif beyin gcdr. Onu belirlemek zor, verimli biimde yay mak ise ok daha zordur.2 Rekabeti srdrlebilir klan bilgidir.3 Enformasyon (informatio n) ve bilgi (knowledge) terimleri ou zaman dnlmeden birbirlerinin yerine kullanlrla Yneticiler genellikle, "Mterilerimizi ve piyasalarmz biliyoruz; onlar hakknda bol mi rda enformasyona sahibiz," derler. Ancak enformasyon, bilginin sadece hammaddesi dir. Elimizde enformasyon olmas ile fazla bir bilgiye sahip olmu olmayz. Bir bulmac anm paralan gibi, enformasyonun paralar da anlaml bir ekilde bir araya getirildiinde ilgi haline gelir. Enformasyonun birbirinden bamsz ve mkemmel ekilde transfer edilebi len paralar olmasna karlk; bilgi, ksmen zmni ve yksek oranda balamsaldr. Bu neden ksmen transfer edilebilmektedir.'1 Bilgi, insann etrafnda olup bitenleri tam ve dor u olarak kavramasn salayan kiiselletirilmi enformasyondur. Bilgi, kendini dnceler, ezgiler, fikirler, alman dersler, uygulamalar ve yaanan deneyimler eklinde gsterir. 5 t

488 Gelecei Ynetmek

Bilginin tanm ve "niin bilgi?" sorusuna verilen yantlar farkllklar iermektedir. Veri bizi enformasyona, yani habere, bilgilendirmeye gtrd; fakat bizim her eyden nce iste diimiz bilgi idi.' Deiimin altnda enformasyon teknolojisi yatyor. Bilgisayarlar orta ynetim kademelerinden daha hzl ve daha iyi iletiim kuruyor ve verileri enformasyona dntrebilecek bilgili kullanclar gerektiriyor.7 nl ynetim "gurusu" Peter F. Drucker ile enformasyon arasndaki fark ve ilikiyi yle belirtiyor:9 "Enformasyon, ama ve neml alanm veridir. Veriyi enformasyona dntrmek bu nedenle bilgi (bilgi, tanm gerei, u rektirir. Enformasyona dayal kurulu, genelde, komutakontrole dayal irketlerden ok dah a fazla uzman gerektirir. Enformasyona dayal kurulular hukuk danmanl, halkla ilikil ii ilikileri gibi nemli almalara ihtiya duyar. Enformasyona dayal kurulu, merkez aps iinde ok az uzmana gereksinim duyar. Enformasyona dayal byk kurulu, daha dz ya yle, gnmzdeki byk irketlerden ok geen yzyln iletmelerine benzeyecek. Enformasyo uta bilgi esas olarak tabanda, farkl bir alma yapan ve kendi kendilerini ynlendiren u manlarn kafasnda olacak [gnmz firmas, belki de aadan enformasyon salamaktan ok, gi alamaya ynelik bir evre olarak nitelenecek]. Enformasyona dayal bir kurulutaki 'al ar' uzman olduklar iin, onlara ilerini nasl yapacaklar sylenemez [Herhalde pek az ork stra efi, bir kornocuya nasl alacam gstermek bir yana, bir Fransz kornosunu flemeyi rebilir. Ama ef, kornocunun beceri ve bilgisini mzisyenlerin ortak performansna oda klayabilir. te enformasyona dayal bir iletmenin liderlerinin becermesi gereken de bu dur]. Enformasyona dayal bir kuruluun gereklerinden bir dieri de, herkesin enformas yon sorumluluunu stlenmesidir. [Orkestradaki viyolonselci bir notay her alnda byle . Doktorlar ve salk grevlileri ayrntl bir rapor sistemiyle ve bir enformasyon merkezi (hastalarn bulunduu kattaki hemire odas) araclyla alrlar]."

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 489

Bu kavramlarn kullanlmasnda Bat ile Dou kltrlerinin birikiminde farkl alglayn o riz. "Kesin olan tek eyin belirsizlik olduu bir ekonomide srekli rekabet stnlnn te ir kayna bilgidir. Batllar tek yararl bilginin 'kesin'/'saysal (llebilir anlamnda duuna inanrlar. Ve irketi 'enformasyon ileme'ye ynelik bir tr makine olarak grrler. pon firmalarndaki yneticiler, yeni bilgi yaratmann sadece nesnel enformasyonu mekan ik olarak 'ileme' sorunundan ibaret olmadn kabul ederler; "bu yaklama gre, bilgi ya k, daha ziyade alanlarn rtl ve genellikle znel kavraylarndan, sezgilerinden ve i n yararlanmaya baldr. Bu tr bilgiden yararlanmann aralar genellikle 'saysal olmayan ogan, metafor ve simge biiminde) verilerdir, ama bunlar srekli buluuluun vazgeilmez a alardr."10 Japon yaklamclmn en nemli yn, yeni bilgi yaratmann sadece nesnel en nmesi" sorunundan ibaret olmadnn kabul edilmesidir. Yeni bilginin yaratlmas, daha ziy de, alanlarn her birinin rtl ve genellikle son derece znel kavraylarndan, sezgil sezilerinden yararlanmaya ve bunlar irketin btnnn denemesini ve kullanmasn salamay Birok Japon firmasnda bilgiye daha btnsel yaklamas, bir baka temel kavraytan da k irket bir makine deil, canl bir organizmadr." Bilgi yaratan irket, fikirlerle olduu adar ideallerle de ilgilenir. Ve bu olgu buluuluu ateler. Buluuluun z, dnyay bel on veya ideale gre yeniden yaratmaktr. Yeni bilgi yaratmak, kesintisiz bir kiisel v e rgtsel kendini yenileme sreci iinde firmay ve o firmadaki herkesi tam anlamyla yara mak demektir." Rekabeti srdrlebilir klan bilgidir." Yeni bilgi daima bireyle balar.15 Farkllk yaratabilmenin temel hammaddesini bilgi oluturmaktadr." David B. Harris17 b ilgiyi enformasyon, balam ye yaam deneyiminin bileimi olarak tanmlyor. Szlk ya da an lopedik olarak tanmlanan bilginin dnda konumuzu ilgilendiren "bilgi, enformasyonu, v eriyi, programlar.

490 Gelecei Ynetmek I

dokmanlar, bilgi sistemlerini, sreleri, szle ifade edilemeyen bilgileri, yetenekleri, deneyimleri, yenilikleri ve tmden gelen yetenekleri; haberleme srelerini ve kltrleri i, mterilerle ve dier ortaklarla olan ilikileri kapsamaktadr. Bunun gibi, beeri serma e srelerini (deerler, bilgi, irket kltr ve iilerin kltrel gemii), doal bilgil formasyonun znel yorumlarn) ve bilgi ynetimini kolaylatran teknoloji aralarn kapsa "" Bilgi, daha zel bir durumda, "deer kazanm enformasyon" olarak tanmlanabilir [Enfor masyon: aretlerden farkl olarak veriler bir veya bir dizi iaretin yan yana gelmesiyl e oluurlar. aretten sonTaki bir st basama olutururlar. Bu seviyeden bir basamak daha ee, yani enformasyon seviyesine ktmzda enformasyonun belirli br sorun erevesinde e ilikili ve belli bir amaca ynlenmi veriler olduu grlyor. Veriler dank bir doay enformasyon sz konusu olduunda biimlendirme, dzenleme, belli bir amaca hizmet etme, yarar salama kavram ile karlalr]". Bu balamda bilgi ile enformasyon arasndaki ie deinmek yararl olacaktr. Bilgi, enformasyonun belirli bir ama iin balantl olarak k masyla ortaya kar. Bilgi, enformasyonun yorum, analiz ve balam ile zenginletirilmi ha idir.2" Amrit Tiwana yukardaki kavramlar arasnda ba kurma gayretlerin(m)in nn ayor: larak, her ne kadar enformasyon ve verinin anlamn saptamamz gerekse de, normalde bi lgi nceliklidir. Ama bu altyap olmazsa, bilgi ynetimi erevesinde ulamaya altmz "21 Ksacas bilgi, sadece hayata geirilmi enformasyon demektir.22 Veriden enformasyon a, oradan da bilgiye gei basamakla r ile bilginin enformasyondan ne kadar farkl olduu konusu bir sorun olarak, bu konuyla uraanlar olduka megul et mektedir. "Bilgi ile en formasyon arasndaki balanty aklayan kabul edilmi en iyi tanm, onun sadece ve sadece ta geirilebilir enformasyon olduudur. Eer bilgiyi nasl kullanacanza karar verirseniz formasyon da tartlarak bilgiye dnr."23 Bilgi ile enformasyonu karlatrdmzda b

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 491

nin kii iin znel olduu ve bunu iselletirme eiliminde olduu, enformasyon ve veri kav rnn da genel ve dsal kaldn gryoruz.^ Dnrler veri, enformasyon ve bilgi kavram uk derecesine gre snflandrdklarn I belirtiyorlar. Buna gre bilgi en soyut ve en az k bulunan kavram I 1 oluyor.25 Bilginin soyut olmadn yazanlar da bulunmaktadr. i I "B ilgi ekonomisi" ve "bilgi irketi" kavramlarnn bir para soyut 26 gibi grnmesine karn gi ii hibir biimde soyut deildir. Tiwana'ya gre de; "bilgi, ak, mutlak ya da yaln d . Tersine karmak, tartmaya ak, ksmen yapsal ksmen de temelsizdir. gdseldir, il szck ya da ekillerle anlatlmas zordur. Ama en iyi taraf veri tabanlarna doldurulama nsanlarn beyinlerine yazlmasdr (onlar irketinizin elemanlardr). Oysa enformasyon, va vlerde korur ve l insanlar ayrldktan sonra da oradadr."27 i Bilgiyi zne olarak belir leyip "verimlilik" ve "yenilik" ey \ lemlerini de aklayan dnrler28 bulunmaktadr. Onl g I 1 re; "Artk zenginliin kaynann spesifik insan bilgisi olduu nu biliyoruz. Bilgi nasl yaplaca tam anlamyla bilinen i lere uygulanmas 'verimlilik', yeni ve farkl am orultu sunda uygulanmas ise 'yeniliktir'. Bu iki amaca yalnz bilgi sa-' $ l yesinde ulaabiliriz." ft Ka yl nce olduunu anmsamyorum ancak belleimde kalm bir vurgulam yollarnda, bugnn ofrI 1-

* leri yarnn otomobillerini kullanyorlar!" Gnmzde de aratrmac Melih Arat2' "yneti ei" konusunda uyarlar da bulunurken, Trk niversitelerinin eitli fakltelerinde okutul derslerin 1950'lerin bilgilerini yansttndan yaknyor; "... geerliliini yitirmi bilg ygulamaya almak, 1950 model arabamzla, Batllarn spersonik jetleriyle yara kalkmay r. Rekabet edebilmek ve 21. yzyla hazrla nabilmek iin ada bgi ve enformasyon taban mal yz. Dnya irketleri, sre bazl, bilgi tabanl, renen organizasyonlaryla, sra d le iletilirken, biz kinJ ^ 'Mf % ,

492 Gelecei Ynetmek

ci Dnya Sava'ndan kalma hiyerarik fonksiyonel organizasyonlarmzla onlarla rekabet etm ye devam edecek olursak pazarlardan silinip gideriz. Kresel rekabette stnlk salamamz se, ada bilgi tabannn da tesine geip zgn bilgi retmemize bal." Thomas Stewart t lektel Sermaye'de farkl ve iddial bir yaklam sergiliyor: "Enformasyon ve bilgi gnmz onkleer rekabet ya da ikin banka hesaplarndan daha deerli ve daha gldr. Birbiri ar ektrlerde en iyi enformasyona sahip olan ya da bunu en etkili biimde kullanan irket lerin baarya ulatn grmekteyiz; stelik bu irketlerin en glleri olmas da gerekm in deerlendirmesine gre baz irketlerin bymesinin nedeni parasal bakmdan zengin olmal eildir. "WalMart, Microsoft ve Toyota'nm byk irketler haline gelmesinin nedeni Sears , IBM ve General Motors'tan daha zengin olmalar deildi. Aslnda durum tam tersiydi; ama onlar maddi ya da finansal varlklarndan ok daha deerli bir eye sahiptiler: Entele ktel sermaye."31 Bilgi ve enformasyon kavramlarn da kapsayacak ekilde yaplan "entelek tel sermaye" tanmnn ierii de yle ortaya konuyor: "Entelektel sermaye zenginlik yar re kullanma sokulabilen entelektel malzemedir, yani bilgi, enformasyon, entelektel mlkiyet ve deneyimdir."32 Bu tanmn, ortaya koyduuna gre "entelektel sermaye" renim larndan alnm diplomalar ya da patent ve telif haklarn kapsayan entelektel (fikri) m t deildir. a. Bilgi eitleri Kaynana Gre Bilgi Trleri: Bilgi iki geni kategoriye ayr e ak.M Bu kategoriler eitli alt dallara ayrlr. Dahas her kategori deiik unsurlar i n; sezgi, deneyim, temel gerek, yarg, deerler, tahminler, inanlar ve zek gibi.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 493 -

rtk bilgi kiiseldir. Formalize edilmesi zor olan zel ierikli bir bilgidir; kaytl ya bileiktir. nsanlarn beyninde depolanr. Ak bilgi sistematik ve formal bir dilde kodlan bilir ve yaymlanabilir: Belgeler, veritabanlar, web' ler, e-postalar gibi. Bilginin Baz Temel Unsurlarnn Haritas Kaynak: Amrit Tivvana, Bilginin Ynetimi, s.86, Dbank, stanbul 2003.

Yukardaki ayrm Yenieri ve nce11, "kaynana gre bilgi trleri" olarak yapmakta ve Tiw farkl olarak "Ak ve rtl Bilgi" olarak tanm getirmektedir.

494 Gelecei Ynetmek

Ak Bilgi: grenlerin iten aynlmalanyla azalmaz, ak bilgi kaytldr. Ktphaneler, p rosedrler dahildir, rtl Bilgi: rtl bilgi, insanlarn kafalarnn iindeki bili, bil nlk bisidir. Bir irkete ancak fikirlerin ve know-how'm ait olup olmamas sz konusudur. ellikle bir eylerin nasl yaplmas gerektiiyle ilgilenen bir bilgi tr olduu iin rt rtaya karlmas ve belli bir yap iinde sunulmas genellikle ak bilginin ortaya kar ok daha zordur. Yaz biimden ziyade szl biimde paylalr. Deneyim, yanstma, kendi s haline getirme ya da kiisel yetenekler gibi dahili bireysel sreler erevesinde elde dilir. Bu yzden ak bilgi gibi ynetilemez ve retilemez. rtl bilgi szlerle ve payla iletilir. A. Tioana'ya gre rtl ve ak bilgi u tipleri etkiler:35 * Da Alan Bilgi: Bilgi, karmak ve ncelikle rtktr; yine de da alabilir ve bir elitirilmesine uyarlanabilir. rtk bilginin ynlerinden birisi, bilgi sahibince kkletir lmi inanlar, idealler, deerler, zihinsel model paralan boyutuyla biliseldir. Bu bilis l unsur, tpk rtk bilginin dier yanna benzer biimde ak seik ifade edilmesi zor old aralarn alglanmasyla ekillenir. Bilisel unsur, kayda gemi ak bilginin doluluunu ieriini geniletebilmelidir. * ok Konumlu Bilgi: Bilgi, bir kurumun iinde ya da dnd lemi olabilir. Bilgi ynetiminin grevi, farkl yerlerden kaynaklanan farkl formlardaki ilginin btnletirilmesidir. Bilgi ynetimi, know-how dayanan kullanarak ierideki ve d ilgilere bir deer kazandrr. Bilgi yaratmann anahtar, rtk bilginin harekete geirilme dnm ile ak bilgi ekline getirilmesidir. * Gebe Bilgi: Gebe bilgi, sahibinden v bir bilgi trdr. Giderek artan younlukta kodlandka hareket kapasitesi de artar. Kodla a bir tr yerletirmedir - belgelere, veri tabanlarna, resimlere, ekillere, disklere, e-postalara, video bantlarna ya da ortak kullanlan bir Intranet web'ine. Gene de k odlamann elektronik olmas gerekmez, bir kt, bant ya da film olabilir. Bir bilginin ha reketliliinden anladmz o bilginin kurum

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt iinde bir kiiden dierine kapsam ve anlamn kaybetmeden aktanlabilmesidir. 495

b. Kullanlma Biimine Gre Bilgi Trleri Bilginin rgtlenme ve alglanma biimi ayn zama n nasl kullanldn gsterir. Bilgi, kullanlma biimine gre drt kategoride incelenebi aadaki biimde aklamak mmkndr:36 1. dealist Bilgi Vizyon oluturmaya, yn belirle it etmeye, deer ve anlar ynlendirmeye ve karar vermeye katk salayan bir bilgi trd bilgi ou zaman farkmda olunmadan varl ye etkinlii tanmlanmadan kullanlr. rgtlerd bilgi "benchmarking" ve kurum ii gelitirme abalarnda veya bilgili kiilerin vizyonlary a retilir. 2. Sistematik Bilgi Sistemlerin mekanizmalar, alma biimleri ve fonksiyonla sistematik bilgi ile anlalr, deikenlere mdahale edildiinde sonularda ne tr farkll a sistematik bilgi ile zlr. Yntem ve klavuz oluturmaya yarayan bir bilgi trdr. 3. k Bilgi Kararlarn alnma srecinde veya ilerin yerine getirilmesi esnasnda sahip olunma s gerekli olan temel bilgilerden olumaktadr. Pragmatik bilgi insann bilincinde olduu, eitim ve talimatlar yoluyla elde edilen bilgi trn kapsamaktadr. Bireyin alma hayat ndi yetki ve sorumluluk alan iinde bilmesi gereken bilgiler pragmatik bilgiye veri lebilecek en yakn rnektir. 4. Otomatik Bilgi insann dnme, analiz etme ve deerlendirm apmakszn ortaya koyduu eylemler otomatik bilgiye sahip olmadan ^ sir} E . Jifr*'

496 Gelecei Ynetmek

kaynaklanmaktadr. Bu manada iselletirilmi olan ve rutin olarak insanlarn ortaya koydu davranlarn kkeninde sahip olunan otomatik bilgiler yatmaktadr.

4.1.3. Bilgi Ynetimi Nedir? Ne Deildir? Bir giriimci srekli bilgi sattn anlad anda, bilgi ana geebilir. rgt, retti da her trl soruyu yantlayabilecek bir "bilgi merkezi" olarak grmek gerek. Yneticiler mterilerin srekli bilgi talebini karlamak iin onlarn bir eit "Bilgi Merkezi" olmay i olarak benimsemelidirler.37 Bilgi ynetimi son yllarn bir modas mdr? Bir bilim ya da disiplin midir? kisi de deildir. Bir strateji midir? Evet, bir stratejidir. Organi zasyonel bilgi aka ynetildiinde kuruluun misyonunu gerekletirmek amacyla kullanl bilgi ynetimi, doru bilginin doru zamanda doru insanlara ulatrlmas ve alanlarla ylalmas ve organizasyonel performansn iyiletirilmesi srecinde enformasyonun harekete eirilmesi konusunda yardmc olunmasna ynelik bilinli bir stratejidir.31 [te yandan] B i ynetiminin bilim adamlar ve hatta uygulamaclar arasmda bile tek bir kabul edilen tanm bulunmamaktadr.3' En basit deyile, bu kavram u anlama geliyor: Bilginin iletilme i, ynetilmesi.4" Bilgi ynetimi en yaln ifade ile bilgiyi yaratmak, elde tutmak, pay lamak ve gelitirmek iin kullanlacak yeni radikal yollar olarak tanmlanabilir.*" Tiwan a, Drucker'den de yararlanarak "Bilgi Ynetimi" konusunda bu denli ilgi younluunu ya da odaklanmay sekiz madde altnda toplamaktadr41: 1. irketler gn getike sermaye you , bilgi youn hale geliyor. Bilgi, iktisadi kaynaklarn z olarak hzla sermaye ve para i erinde, cesaret, atlm, doal kaynaklar ve emek gcnn yerini alyor. 2. Kararsz piyasal rganizasyonlu teslimiyet" gerektirir. [Bu] yntemle, rnleri yeniden oluturmanza, iiniz n

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 497 3. 4. 5. 6. 7.

verimini azaltacak projelerden ve retim hatlarndan yararlanmanza ve byme potansiyelin izi en st dzeye karacak baka projelere ynelmenize olanak tanr. Bilgi ynetimi, dei etmeden, sizin deiimi ynetmenize olanak verir. Artk hizmet odakl i dallan ve danman metleri dndaki kurulular da bilgi ynetimine gereksinim duyuyorlar. Kalc olan sadece gidir. Bilgiye dayal ekonomide, "en dayankl irket hayatta kalr" dncesinin artk mod Ayakta kalma ve mcadeleye devam etme yetenei, yalnzca o firmaun karmaklk, belirsizli e hzl deiim karsndaki yaratclk, edinim, ileme ve muhafaza becerisine ve eski ve i elde tutabilmesine baldr. Bu maharet, irketin uzun vadede sa kalp kalmayacan bel unsurdur. apraz-sanayi alam karmaklk dourur. Gnmzn retim dnyas ve i sistem retleri, karmaklk, tereddt ve mulaklk. Bu noktada, iin nitelii ya da sanayi dal he ursa olsun, Bilgi Ynetimi ve Bay Networks gibi uygulamalar ok sayda irketin, bu karm akl kendileri iin bir avantaja dntrmesini salamtr. Hibir ey bilgi kadar kar emi projeler, giriimler, baarszlklar, baarlar ve abalara ilikin elde mevcut ve e ilginin yardm ile karar oluturucu destek salamak, bu srecin iyiletirilmesine hatr s tkda bulunur. Bilgi, paylam gerektirir; biliim teknolojisinin bu alandaki destei hayl snrldr.'

Bilgi ynetiminde teknolojinin pay yalnzca yzde 35'tir. Teknoloji iin kolay yandr, zo lan ise insanlar ve sreler ksmdr. (Tiwana, nsz, 9) Bilgi ynetiminin temeli insandr r bilgi; yeni fikirler ve yeni rnleri yaratr ve tamamen i srelerini oluturan balant arlar. (Yenieri-nce, 67) ! 8. Sze dklmeyen (zmni) bilgi seyyardr.

498 Gelecei' Ynetmek

ok sk baa gelen olaydr, Maalesef insanlar iten ayrldklarnda dahili ve harici biims sel olmayan balantlar da dahil olmak zere bilgilerini de beraberinde gtrrler. (Yeni e, 67) O zaman bu bilgi, yetenekler, ehliyetler, anlay ve isel kavray da, elemannz i beraber rakibinizin hesabna almak zere, ou kez rakip firmann kazan hanesine aktar ynetimi, bu tr olaylar meydana geldiinde, sizin iin kritik yetenek ve kapasitelerin yitirilmesini de nler. Bilgi Ynetiminin Amac: Bilgi ynetiminin amalar hangi amacn ha boyutta etkin olacana ilikin bir dzenlemedir ve bu dzenlemeler iletme ynetiminin pl ama aamasnda belirlenen baka amalar da destekleyici ve tamamlayc zellikler gsterir gi ynetimi, rgtlerin performansn artrmak iin bilgiyi mal ve hizmet retiminde kullan ynelik bilinli bir yaklam tarzdr. Bilgi ynetiminin nihai amac pazarda var olmak ya mamak tercihinde yarmaktadr.4,1 Bilgi ynetimi, yalnzca teknolojiye saplanp kalnmad , bilgi paylamna ilikin zaaflarn aL.asna imkn verdii gibi, bilginin paylald e salar.45 Sonu olarak; rgtsel amaca hizmet eden her trden bilgiyi temin etme, aa yklama, gelitirme, yaygnlatrma, denetleme ve retime dntrmek iin ynetimler taraf alar seti "bilgi ynetimi" olarak adlandrlmaktadr.46 a. Operasyonel ve Stratejik Bilg i Ynetimi Organizasyonlarda bilgi ynetimi, operasyonel ve stratejik bilgi ynetimi o lmak zere iki farkl dzeyde ele alnabilir. Strateji ile bilgi arasndaki balant rgt i ieriini belirlemesi, bu stratejiyi uygulamak iin gereksinim duyduu bilgiyi tanmlama s ve bunu elindeki bilgiyle kyaslayarak stratejik boluu ortaya karmasyla kurulur.47 ormasyonun gnlk sorunlar nedeniyle iletme iinde dalmas ve paylalmas amacyla bilg knikleri-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 499

nin kullanlmas operasyonel bilgi ynetimini tanmlamaktadr.*' Operasyonel bilgi ynetimi ihtiyac, yaanan gnlk sorunlar nedeniyle gndeme gelir.** nternetin bulunuu bilginin 1 'a kadar bilinen tanm ve nemini anlamsz klmad ama ilevsiz hale getirdi. Kreselleme s, rekabeti koordinat noktas haline getirdi. te bu aamada bilgiye eriim ve deerlendi , yneticiyi etkin kumada en nemli unsur oldu. Yani bilgi, karar alma srecindeki fon ksiyonu nedeniyle stratejiktir. "letmelerin bundan sonraki aamada yapmas gereken eyle rden biri. t bu bilginin, iletme stratejileri ile ilikilendirilmesi olmaldr. "ti: bu a, stratejik bilgi ynetimini tanmlamaktadr."5* 21. yzyl iletmeciliinde "bilgi", yne stratejik dzeyde nem vermesi gereken bir unsur haline gelmektedir. Buna gre ynetim, -bilginin stratejik ynetimi olma nitelii kazanmaktadr,51 Stratejik bilgi ynetimi, or ganizasyon iindeki nemli ilikileri ynetmek ve bilgi alanlar arasndaki ibirliinin belirlemek iin kullanlr.n Yneticilerin stratejik karar almalar ile ilgili risk ve bel irsizlii azaltabilmelerinin tek bilimsel yolu ise, karar alan ile ilgili bilgi dzey ini artrmaktr. Bu ise nemli oranda stratejik bilginin kullanmn gerektirmektedir." Ba lmak iin iletmeler stratejik bilgi yaratmak sorumluluu ile kar karyadrlar.M Yalnz amaldr ki, her bilgi stratejik deildir ve ou kez yaplan hata, retilen her bilginin s tejik olduu aldatmacasna kaplmaktadr. "Stratejik bilgi rgtn uzun dnemli rekabet ava aratmada kullanaca bilgidir. Stratejik bilgiler zgn bir karakter tarlar. Yani iletme kendi i, faaliyet ve yapsnn bir rndrler. Sradan bilgilerin stratejik bir deeri y Bilginin kaliteli, doru ve geerli olmas da onun stratejik bilgi deeri tamas anlamn mez. Bilgi ynetiminin yaplandrlmasnda drt nemli noktaya dikkat etmek gerekmektedir. lar, "bilgi yaratlmas", "bilginin ifade edilmesi", "bilgiye ulalabilmesi" ve "bilgi transferi" dir.5S Gerek operasyonel, gerek stratejik bilgi ynetiminde bu drt faktr son derece nemlidir. rgtlerde bilgi ynetim sre-

500 Gelecei Ynelmek

cini alt noktada toplayanlar da bulunmaktadr.57 Bunlar; "bilginin retilmesi", "bilg inin elde edilmesi", "bilginin ayklanmas", "bilginin saklanmas", "bilginin dzenlenme si, sralanmas" ve "bilginin paylalmasdr. Bilginin yaratlma srecinin ilk aamasnda ey dzeyinde dzenlenmi, snflandrlm ve yapsallatnlmtr. Bu aamada birey, birbi n eitli bilgi paralar arasnda balantlar kurabilme yeteneine sahiptir. Birey, daha s bir gruba katldnda bireysel bgjlerin toplamndan daha fazla bilgi birikimi toplamna u sanlar birbirini ateleyerek yeni bilginin yaratlmasn ve bilgi alannn genilemesini sa ar. Bu bir bakma bilgi yaratma dngsnn apnn genilemesidir. Burada temel sreler "b syalleme"dir.SB Episemolojlk (bilgi bilimsel) eksen ekil: Bilgi Snnu.h Kaynak: Nonaka, Takeuchi, The Knowledge Creating Company. 1995' ten (aktaran) smet Barutug, Bilgi Ynetimi, s,83.

Bilgi sarmalnn devreye girmesi iin irket iindeki ortamn iermesi gereken unsurlar var gtsel yap ancak bu zel-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 501

liklerle bilgi sarmaln ilevsel klabilir ve gelitirebilir. Bunlar niyet [iletmenin ama ryla ilintilidir. Bu yzden de stratejik zellikler gsterir], zerklik [hem bireysel hem de grup olarak davranlar, dolaysyla da bilgi yaratln etkileyen bir unsurdur], in tc karmaa [iletme ile d evre arasndaki ilikileri uyarr. nik dzensizlik anl gelimeler bu tanm iin rnek tekil edebilir. Pazardaki deiimler, vs.], gereksiz enfor yon [iletme yapsnn iinde ncelikli olarak, hemen bir operasyonda kullanlmayacak enfor yondur], zorunluluk eitlilii [rgtn i yapsnn d evreye uyum salama srecinde e olmas ve karmak d evre ile Lda kmaya almasna bir rnektir] .H Bilgi yaratlma den dikkat edilmemi olan eilimlerin tanmlanarak, farkl kavram ve uygulamalarla birlet irilerek yeni fikir veya kavramlarn gehtirilmesi eylemidir. Bilginin ifade edilmesi ve ulalabilir hale gelmesi; bilginin eitim modlleri, organizasyon el kitaplar, video sunumlar, yazlm gibi aralarla kaytl hale getirilmesini ifade eder. Bilginin ifade ed lmesi doal olarak bilginin insanlarn beyninde deil iletme kaytlarnda olmasn salad ulam da kolay olur.61 Bilgi transferi; bilginin paylalmasn ve iletmenin gerek grl alannda kullanlmasn ifade eder. Bilgi ynetimi yaplanmasmdaki en nemli unsurdur," Bil ynetim stratejileri konusunda kafa yoran herkesin vard ortak sonuca gre,"bilginin str atejik ynetimi, bilginin, rakiplere gre avantaj elde edilmesine yarayacak strateji ler gelitirilmesinde kullanlmasdr. [Bilgi ynetimi, rekabet ve rekabette farkllk yara s iin olmazsa olmaz kouldur.] Bilginin stratejik ynetiminde, bilgi, hammadde, tehizat , makine ve insan kaynaklar kadar, hatta onlardan daha ayrcalkl bir neme sahip olmakt a, bylece, hizmet ve sanayi faaliyetleri, bilgi youn hale gelmektedir."" Bilgiye d ayal doru ynetim "iletmeyi" baarya gtrr ama bilginin kt ynetimi iletmede gecik ra, re-

502 Gelecei Ynetmek

kabet gcnn azalmasna neden olacak, hatta bu konuda yaplacak stratejik bir yanl, ile n yok olmasna bile neden olabilecektir." Stratejik ve operasyonel bilgi ynetimi il e ifade edilen yap, ileyi ve stratejik bilgi ynetiminin koullar aadaki ekil zeri ir. 21. yzyln yok edici rekabeti, iletmeleri srekli olarak, bu tehdit ile kar kary ktadr. Bu nedenle, bilgi ynetiminde, stratejik neme sahip nemli bgileri tekilerden ay etmek ve bilgi ihtiyacn doru saptamak, n plana kmaktadr. Bu, ynetimin srekli teti asn, rakiplerini ok yakndan izlemesini ve pazarlarda meydana gelebilecek deiimleri n en tahmin edebilmesini, hatta bu deiimlere nclk etmesini gerektirmektedir. Bylece, 21 yzyl iletmeciliinde, global olduu kadar, bilgiye dayal, bilgiye dayal olduu kadar lecee ynelik bir ynetsel anlayn hkim olaca sylenebilir/5 Kaynak: Tissen, Andiessen, Deprez, Value Based Knowledge Management, Longman-Add ison Vesley, 1996 s,34'ten (aktaran) . Banrtugil, Bilgi Ynetimi, s.98

Stratejik Hamleler, Stratejik Sarmlar ile Etki Odakl Harekt 503

Ksacas, gelecei ynetmek bilginin stratejik ynetimidir. Her eyin bilgiyle ilgisi vard elbette stratejik dnmenin de.66 Bilgi ynetiminin hedefi, doru olan yapmak deil, yap erekeni "doru yapmak"tr.67 b. Bilgi-Enformasyon ve Entelektel Sermaye likisi Bilgi ve enformasyonun farkl kavramlar olduunu artk biliyoruz. Bilginin sermayeye dnmesini a abilen parametrelerden birisi olan entelektel sermaye, 1990 sonras daarcmza eklenen ramlardan birisidir. Entelektel sermaye, zenginlik yaratmak zere kullanma sokulabil en entelektel malzemedir; yani bilgi, enformasyon, fikri mlkiyet ve deneyimdir. "E ntelektel Sermaye" kitabnn yazan Thomas A. Stewart, irketlerin entelektel sermayesini n yerde olduunu sylyor: insan Sermayesi, Yapsal Sermaye ve Mteri Sermayesi.

Kaynak: T. Stewart, Entelektel Sermaye, 285. "Entelektel sermaye"nin tanm konusunda bir uzlama yoktur. Fakat bu kavramn ortaya atl ve zmnde alman referans noktas "d elleme srecinde deiim istek ve hznn nnde durmann olanakszl tartlmaz hale

\ 504 Gelecei Ynetmek

getirilmitir. Her ne kadar Joseph Stiglitz gibi dnrler, kresellemenin felaket senary olarak da okunmas gerektiini syleseler de, imdilik pek dinleyen yok! "Entelektel Ser maye" kavramnn z "deiim"de yatmaktadr. Entelektel sermaye; ierisinde "sermaye" kel ese de, klasik bir muhasebe kavram ya da ekonomi disiplinindeki bir terim deildir. Baz aratrmaclar bu kavram "organizasyon", "entelektel topluluk" ya da "profesyonel i meler" gibi sosyal gruplarn sahip olduu bilgi ve renme yetenei olarak tanmlamaktadrl 68 , Arkboa'nn derlemesinde69 birok yazarn "entelektel sermaye" tanmn farkl yapt rka rnek: "Entelektel sermaye maddi olmayan varlklardr ve entelektel sermaye, iletme defter deeri ile piyasa deeri arasndaki farktr [Nick Bonus, s.3'ten]." Hugh McDonal d, entelektel sermayeyi "bir iletmede bulunan farkllatnc avantaj yaratmada kullanabil cek bilgidir" eklinde tanmlamaktadr. letme alanlar tarafndan bilinen ve rekabet a atabilecek olan bilgiler entelektel sermaye olarak ele alnmaktadr. Tanm, entelektel s ermayenin ne olduu yerine hangi ie yaradn anlatmaktadr. Grafstrm ve Leif Edvisson, ektel sermayeyi, "nsan perspektifinden geleceini deerlerini yaratmada yardmc olabilec k kazanlm anlaylarn toplamyla birlikle ilikileri de kapsayan bir kavram," olarak ta ktadrlar [Accounting for Minds. S,25'ten]. Grafstrm ve Leif Edvisson'a gre, entelek tel sermaye deer yaratc potansiyel ve bunun geliimi ile birlikte bilgidir. Bugn ile g lecek arasmdaki eiktir... Klein ve Prusak ise, entelektel sermayeyi "daha yksek deer lere sahip varlklar yaratmada onlar ekillendirecek, ele geirecek ve harekete geirecek entelektel materyal" eklinde tanmlamtr. Klein ve Prusak'm tanmnda nemli olan bir u telektel malzeme ile sermaye arasnda ayrm yaplmasdr. Kayt altna alnmam bir fiki , evrak dosyalan altnda kalm bir rapor, i arkadalar ile yaplan informal bir beyin f ulalamayan bir sat temsilcisinin -

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 505

rendii acil haber entelektel malzemedir, ancak entelektel sermaye deildir. ' . Yeni ve M. nce'nin derlemesinde70 de farkl tanmlar ' zerinde genie durulmutur. te birk ntelektel ! sermaye iletmeye fonksiyonellik kazandran birbiriyle i ie gemi maddi olm n varlklar tanmlamada kullanlan bir kavramdr [Annie Brooking, Intellectual Capital''d en]. Entelekt el sermaye ynetimi ile anlatlmak istenen de, bilginin gnlk ? ilere sr i olarak uygulanmas sonucu bir rgte maksimum avantaj kazandran geni bir etkinlii kaps maktadr. Bu bilgiyi benimsemek basit olarak ok deerlidir. Tam ve mkemmel bil giyi ge litirmek veya elde etmek ok zordur. Teknoloji srekli bir ekilde bilgi retimini destek lemektedir [J.Duffy, Managing .Intellectual Capital'den]. Entelektel sermaye mteril er ve or taklarla olan ilikileri, yenilik almalarn, iletmenin altyap varlklarm ve lanlarn renebilme yeteneklerini de iine almaktadr. Entelektel sermaye blmden o ar, insan sermayesi, yapsal sermaye ve mteri sermayesidir. Burada nemli olan bu nn r toplanmas deil, bunlarn karlkl etkileimi ve birlikte oluturduklar sinerjik etk sermaye tr birbirini tamamlamyorsa ve birlikte etkin olarak alkamyorlarsa entelekt ermayeden sz etmek mmkn deildir.71 Bilgi-enformasyon ve entelektel sermaye ilikisinde bilgi ve entelektel sermaye ynetimi ayn aacn iki daldr. Entelektel sermaye terimi ktir ve yneticilerin onunla ne yapabileceklerini ifade edebilmesi iin "Entelektel S ermayenin Ynetilmesi", "Entelektel Sermayenin Gelitirilmesi" gibi bir eyleme ihtiya vardr. Ancak bilgi ynetimi iinde zaten ham enformasyonun bilgiye dntrlmesi eylemini namik bir kavramdr.71 Entelektel sermayenin llmesi mmkndr. Entelektel sermaye l t yntem iletmenin piyasa deeri ile defter deeri arasndaki farktr. Borsa deeri (piyas eeri) bir btn olarak iletmenin deeridir.73 /"

4.2. BLG TOPLUMUNUN YOUNLAMASI: e-DEVLET, e-EKONOM, e-TCARET "ibadetten beslenmeye kadar her eyde hzl zmler tercih ediyoruz." John Naisbitt

4.2.1. ARPA TARZI: Yksek Riskli, Yksek Kazanl Yaanan en nemli krizlerden birisi olarak kabul edilen 1973 petrol krizi, sanayi to plumunu yeni bir deiimin eiine tamtr. Kriz ortamn ama abalan zellikle Bat l ojileri kullanma ve teknolojileri retme eilimini arttrarak insanln nne yeni bir nceki bahk altnda anlatld gibi "bilgi a" ve "bilgi toplumu" ad verildi. 1975 so r, daha nceki ada yaratlan devrimden ok daha hzl olmaktadr. Bunun en nemli etkeni ma estetik bir iaret olmutur: @... Ancak bu iaretin hayatmza girii siyasal-sosyal-eko omigvenlik-hukuk alanlarnda kkl ve geri dnmsz olaylarn yaanacan, yani "1\. y yl olacan gstermitir. Sanayi toplumunun odanda yatan maddi mal retimi, "bilgi top birlikte yerini "bilgi", "bilgi retimi" ve "bilgi iletiimi" kavramlarna brakmaya bala mtr. Bu devrimin ncs PC (Personel Computer) denilen kiisel bilgisayarlardr. Daha n tld gibi 1960'l yllarda bile

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 507

pek ok uzman iin bilgisayar demek, hesap yapan makine demekti. Ksa bir sre sonra bir ileri kt ve bilgisayarlarn bir a zerinde birbirlerine balanabileceini ortaya att. dc gelitirilen PC'ierin yaygn kullanmna paralel olarak her geen gn artan kapasiteler e yksek kalitesiyle yaratlan a teknolojisiyle birleti. Aslnda iletiimde devrim yarat esel nternet'i o'usturan bilgisayar a ARPANET'in74 tasarm 1960'lara gitmekten'. Yani o devasa bilgisayarlarn kullanm .yllarna... BilgiE-jy^v'ar dev hesap makineleri olar ak grlrken J.C.R. Liekiic'ar bu makineleri gelimi haberleme aralar olarak hayal edi . Savunma Bskanh'n verdii fonlarla Licklider ve biv ^;up bilgisayarc Amerika'da bir gisayar a kurmak iin kol.!.-.;: svad. Bylece nternet tarihteki yerini alrken intern rihv de balatlm oldu. Sovyetler Birlii 4 Ekim 1957'de ilk Sputnik uydusunu uzaya gnde ince ABD'de bir ulusal kriz yaanmt. nk Ba-kan'm szleriyle, "toptan yok olma dnc re Amerika'nn ruhuna reklenmiti. Bu dnemde bakan DwightEisenhower, Pentagon'un iinde PA'ya komu koridorda IPTO?6'nun kurulu emrini verdi. 1960'n hemen banda aratrmac sa eydi ve aratrmaclar birbirlerini teknoloji konferanslarnda grp telefonla aralarnda k aktaydlar. 1964 gibi erken bir tarihte bile ana bilgisayarlarnn salad snrl ulam birbirleriyle her eit elektronik.postayla gr alveriinde bulunmaya balamlard. P de byle bir dairenin bulunmas bile, ARPA'nn ilk kurucularnn ngr gcn ortaya koyma arda da tpk gnmzde olduu gibi Amerikan ordusunun ve anlamak irketlerin Sovyet tehdi n kar saladklar da biliniyordu. ABD, U2 casus uaklaryla Sovyet fzelerinin durumunu izliyordu. lk Sputnik'ten yalnzca bir ay sonra Sputnik II'nin gnderilmesi, ABD hkmet i ve bakan zerindeki basky artrd. Basketbol topu byklnde ve 84

508 Gelecei Ynetmek

kilo arlnda olan ilk uydu gerekten de ktyd. Ardndan gnderilen gezgin yarm ton g edeyse kaplumbaa Volkswagenlere benziyordu. Bakan Eisenhower, Sputnik II'den birka gn sonra kendisiyle bilim arasna bir arac bilim adam atad; ad James R. Killian Jr'd. an 7 Kasm 1957'de halk yattrmak iin yapt saysz konumalarnn birisinde bu kiiy uyurdu. Bakan bilim ile savunma arasmda bir hat kurmu ve Killian'm "ABD savunmasnn b ilimsel geliimini izleyeceini" sylemiti. Basn Killian' ABD'nin "fze an" olarak duyu ABD Ticaret Odas Sputnik'ten aylarca nce bir aratrma-gelitirme dairesi yaratma dnce ortaya atmt. 7 Ocak 1958'de Eisenhower kongreye bir mektup yazarak ARPA'nn kurulmas i n denek istedi. Eisenhower bununla birlikte "en ileri gelitirme projelerimizin bazl ar iin merkezi bir denetim gereksinimini" vurgulad, ardndan kararn generallere akla ker dzenin baka bir gereklilii de asker hizmetlerin yasalara uygun olarak sivil yetke ye kesinlikle tabi olmasdr. Bu denetim gerek olmah, yzeyde kalmamaldr." 1958'in bala General Electric'in bakan yardmcs Roy Johnson77 ARPA'nn ilk mdr oldu. ARPA'nn ba 'un, Amerika'nn uzaydaki rol hakknda dndklerini ve Sovyet-ABD gerilimine olan basit labildiince ak seik dile getirmesiydi. Kendisi ARPA'nn grevini yanllkla ve neredey asker terimlerle tanmlam, tasarlad uzay projeleri trlerinin anahatlann yle sral me uydular, uzayda savunmaya ynelik avc uaklar, stratejik yrngesel silah sistemleri, ay istasyonlar iin iletiim uydular, insanl uzay istasyonlar ve bir ay ss. 1958 yaz da NASA yasalat. ARPA'nn btesi 150 milyon dolara dt, Johnson istifa etti. ARPA al hatay anlamlard. ARPA en iyi bilimsel almalarn yapld niversitelerle balant k en yaplandrlyordu. "Yksek riskli, yksek kazanl" ara-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 509

trma sponsoru. Zamanla "ARPA tarz" olarak anlacak olan zgrlk, yksek riske ak, ti m benimsenecekti. Ajansn bana Tugeneral Austin W. Betts gemiti. Seimler yaplm, ba Kennedy kazanmt. Washington brokrasisi Kennedy'nin karizmasna olabildiince yant verd Yeni Savunma Bakan Robert S. McNamara, Pentagn'u Amerika'nn stratejik duruundaki "ki tlesel misilleme" felsefesinden uzaklatrp, Amerika'nn nderliine kar uluslararas te e "esnek tepkiler" verme stratejisine doru kaydrd. Bilim, yeni nc gt artk. Bu, ABD n stratejisiydi. General Betts istifa etti, yerine bir bilim adam elektrik mhendis i Jack P. Ruina geti. ARPA iin altn dnem balyordu. Zamanla Ruina ARPA'run yllk bt milyon dolara kard. Temel aratrmaya dayanan balistik fze savunmas ve nkleer deneme me projeleri ncelikli alanlard, bunun yan sra davran aratrmalar, komuta ve kontrol rogramlar da vard. Licklider 1 Ekim 1962'de zaman paylam, interaktif ilem ve yapay ze k gibi konulan gndeme getirmiti. Alt ay sonra standartlama abasna girerek bir bilgis rlar ann varsaymsal sorununu tartmaktayd. "Birok farkl merkezin birbirine baland son derece bireysel olup kendine zg bir dile ve alma biimine sahip olduu gibi bir d mu dnn," diyordu. "Btn merkezlerin bir dil zerinde anlamas arzu edilmez mi, hatta zorunluluk deil midir? Hi olmazsa, 'Hangi dili konuuyorsun?' gibi sorular sormak iin birtakm konularda fikir birliine varmak gerekmiyor mu?" Geldiimiz u noktada, sorun t am da bilimkurgu yazarlarnn tartt konuya varyor: Birbirinden tamamen ayr akl varl mda nasl iletiim kurdurursunuz?" 1965 ylnda bir dhi ie alnd. Bob Taylor'm ilk bran ji, ikincisi matematikti. ARPA'nn terminal adasna yerleip ellerinde bu kadar ok bilg isayar olmasna karn birbirleriyle neden haberlemediklerini merak edecekti.

510 Gelecei Ynetmek

O dnemde ABD'de bilgisayarlarn en byk alcs Savunma Bakanl idi ve bu tr standart or'un dncesi uydu: "A hedefi gerekleirse, farkl imalatlarn bilgisayarlar birbir ilecek, dahas bilgisayarlar seme sorunu byk oranda azalacakt. Bir aa ok fazla bilgi balanabilirdi; bylelikle bir hat arza yapsa bile, baka bir yoldan mesaj gnderilebili rdi." Projesi kabul grd. Bu arada nl strateji merkezi RAND bnyesinde de almalar ba k aratrmac dahil oluyor, ilk balatanlar ayrlyordu. ARPANET bir ileti sistemi olarak d iti. Yaratclarnn kafasnda a, kaynak paylam iin dnlmt. O kadar kapasitesin am iin kullanlm olduu gerei, elektronik postann ykseliinin altnda kalmt. 1 a kadar binlerce ilk kullanc e-poslanm ya da sylendii gibi a postasnn farkma vard. n yl ada dijital kltrn dayankl zelliklerinin ounun ykselmesine olanak salad, n duygularm anlatan iaretler, @ iareti, zgrce konuma ve gizlilik zerine tartmalar nlarn her birinin teknik temelleri hakknda teknik gelimeler ve anlamalar iin uykusuz araylar da vard. ncelikle e-postann kullanm zordu, ama 1970'lerin sonlarmda byk so eti trafiinde byk art an bymesi ve geliimini zorlayan ilk byk glerden olacakt siber uzayn uzun devirli pla olacakt. Uzun devirli plaklarn uzmanlar ve plak tutkunl ar iin icat edilmesi gibi, elektronik posta da ilk nce ARPANET'teki sekin bilgisayar lar evresinde bym, sonra da nternet zerinde plankton gibi oalmt. Kltrel bir y ronik posta bulu ve ans getiren kazalar arasnda bir yerdeydi. ARPANET'in yaratclar d y evreleyen bir ileti ulatrma sistemi bulduklarm grememilerdi. Ama bir dzinelik d kurulduunda ilk kullanclar linkli bilgisayar sistemlerini mesleki ol-

Stratejik Hamleler, Stra tejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 511

duu kadar kiisel de olan bir iletiim aracna dntrdler. Karmak bir posta sistemi o 'i kullanmak tam anlamyla iyi bir bilgisayar korsanlyd. O gnlerde bilgisayar korsanl da zarar verici davranlar amalamyordu; iyi bir korsanlk programlamann yaratc ya da ynelik bir parasyd. En iyi korsanlar uzmanlard. Balangta hi mi hi olmasalar da i iyetli a kullanclarna ilkin "rasgele kullanclar" ya da yalnzca "rasgele" deniyordu. sanln adnn ktye kmas iinbir on yl daha geecekti. Elektronik posta nceleri sn d bir iletiim yntemiydi. Corafi adan ulam nedeniyle ARPA a olup biteni deiti ay ilgin bir oyuncaktan kullanl bir araca dndrmt. ki makine arasnda k elektron e bir gn, BBN'den sessiz sakin bir mhendis olan Ray Tomlison gerekletirdi.78 Tomlins on elektronik posta adresinde kullanc adn kullancnn zerindeki makineden ayrmas ge di. Nasl belirlenebilirdi bu? Herhangi bir durumda kullanc adnda bulunmayacak bir ka rakter istiyordu. Kulland Model 33 tel type klavyeye bakt, klavye ada herkesin kullan dklaryla hemen hemen aynyd. Harfler ve rakamlara ek olarak on kadar noktalama iareti de bulunmaktayd. "Oraya k ben varmtm, o yzden istediim herhangi bir noktalama iaret ullanabilirdim," diyordu Tomlison. "@ iaretini setim." Karakterin bir de ngilizce'd e ismin "-de" halinde olma anlam da vard. Kablolarn sard dnya iin bir karakter yara abersizdi Tomlinson.7 En nemli soru, standartlama salanamazsa ne olurdu? Yant akt, lurdu. @ iaretinin kabul de kolay olmad, ok tartld. 1975 yl geldiinde brakld nik posta iin ARPANET'e almlar, dncelerini zgrce yazmaya balamlard. Hatta Wat onuulduunda, ARPANET'te bir renci bakan Nixon'un yarglanmasn savundu. lk oyunun ke e 1975 yldr.

512 Gelecei Ynetmek

Jimmy Carter'n bakanlk kampanyasnda, 1976 gznde bir gn saysz e-posta kullanld. K tem basit bir posta programyd, on yl nce bile kullanlan bir teknolojiydi. Ama bir bak nlk seimi kampanyasnda teknoloji, ilerisim asndan devrim niteliinde bir gelimeydi. en Carter "bilgisayarla seilmi bakan olarak anld."80 NASA'nn SPAN (Space Plasma Analy is Network-Uzay Plazma Analiz A) adl kendi a vard. Bu byyen a yn TCP/IP protok arak iletiime girebildiinden, alarn tm adm adm, internet protokolnn ilk szcnd adn ald. Artk kk (i) harfiyle yazlan "nternet" ve byk () harfiyle yazlan "nt r fark ortaya kmt. Resmi olarak, fark akt. Kk harfle balayan "nternet" TCP/IP' gi bir a anlamndayken, byk harfle balayan 'nternet" her biri TCP/IP protokollerini a birok balantl adan oluan eyaletlere blnm a anlamndayd. Kabaca, "internet" zel kamusald. Ayrm 1980'lerin ortalarnda, ynlendirici irketler zel internetler kurmak ii ralar satmaya balamalarna kadar bir anlam tamyordu. Ama ayrm, zel internetlerin kam Intemet'e giri kaplar kurduka keskinliini yitirdi.91 Ayrca 1980'lerin ortalarnda Avr 'daki birok akademik aratrma a yaama geti. Kanada'da CDNet kuruldu. Ama, her a adm rikan devletinin destekledii nternet'e bir giri kaps kurdu, bylece snrlar ortadan k ya balad. Dahas, nternet adm adm dnyay saran TCP/IP alarnn gevek bir matrisi an baard. 1990'lar yaklarken dnyada birbirine NSFNET yoluyla balanm bilgisayarlarn sa ET yoluyla birbirine balanm bilgisayarlarn saysnn nne gemiti. ARPANET artk yzl t amdan biriydi, stelik kendisinin dnda kalan nternet kadar hzl evrimlemeyen bir d u da. .

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 513 v

1989'un sonunda ARPANET kuruluundan yirmi yl sonra tamamen yok olmutu. Dourduu NFSNET ve yerel alar temel omurga olmutu. 2006 yjhnda e-posta, hem telefonun hem fax'in hem de mektubun yerini alm durumda. nternet, nceleri yalnzca ulusal kayglarla planlan e gvenlik probleminin zm amaayla tasarlanmt. nternet aslnda Souk Sava dneminin gergminm kriz trmandrma stratejisinin bir armaanyd. Bugn gnlk yaamn vazgeilmez u. Artk demokratiklemenm de nemli bir aygt olduunu ne srenlerin says her geen g isayarlan bir a zerinde birbirine balama abas olarak balayan proje, ilk balangcnda eyse elli yl sonra edevlet, e-ticaret benzeri kresel projeleri yaratt gibi snrlar d adan kaldrd. Bundan sonra ne olur ya da olacak? Bu sorunun yantn da "Bilgi Sava" bl ektir. Ama nce e-devlet ve e-ticaret nedir, ne deildir, ne tr yararlar bekleniyor, onlar grelim. , ' . t' l f f * , ''i ' [ Y '? j *i 'jj*

4.2.2. e-Devlet82: Dnyada Neler Oluyor? Dnyadaki e-devlet yaklamlar ncelikli olarak yerel ynetimlerdeki uygulamalarla balat yandan Bat toplumundaki devlet-vatanda ^"1 ilikisinde var olan "beyan edilen bilgin in doru olduu" gvenine dayal iliki, e-devlet'e geii kolaylatrmakta ve kurulan gve emi yalnzca bilgilerin yetkili olmayanlarca kullanlmamas zerine ya da bozulmalar nlem k zerine t <*1 4 tasarmlanmaktadr. t En baarl rnek olan Portekiz'de 1980'lerin ortas ngiltere ve A f / Kanada'da e-devlet almalar doksanl yllarn ortalarnda balatlm 9 ylnda program yrrle koymutur. Avustralya'da ulusal e-devlet deerlendirmesi 1997alamtr. Trkiye, e-devlet olma yolundaki giriimlerini 2003'ten sonra hzlandrmtr. Bankas destekli bir proje balangc gryoruz ama devam gel-

"i 514 Gelecei Ynetmek

memi, 2002'de Trkiye Biliim ras (Mays 2002) toplants yaplmtr. Devletler ntern hzla kendilerini gs termelerine ramen, birok lkenin e-devlet uygulamalarnn bilgi ver dzeyinden pek fazla ileriye gitmediini gryo'^ ruz. lkeleri corafi blgelere gre de iimizde, edevlet uygulamalarnda Kuzey Amerika'nn 2.60'lk deeri ile ikincilii ald g r. Birlemi Milletler'in hazrlam olduu raporda, Trkiye 169 lke arasnda 43. srada y adr. 1.88'lik e-devlet oluum srecinde daha iin bandadr. AB'deki gelimelere gelince; evlet projelerinin, birliin or tak savunma, ortak para birimi politikalar gibi, or tak bir politika erevesinde ele alnmtr, lk admlar 1994'te atlm olup 2000 ylnda nu, AB'nin stratejik hedefinin "21. yz ylda dnyann en gl ve bilgiye dayal ekonomisi hip ol ma" olduunu aklad ve bunun da bilgi toplumuna hzla geij lerek yaplacan bel dorultuda Avrupa Komisyonu ei Avrupa Eylem Plan 2000'i oluturdu ve Birlik'e dahil olan devj letlerin, 2002 ylna kadar gerekletirmeleri gereken hedefler kondu. 1 Sanay i anda sanayi sonras aa ya da enformasyon ana gemekte olduumuz o kadar ok ve o rtld ki, postenformasyon ama girmekte olduumuzun farkna bile varamadk." "Bilgi a Toplumu" kavramlarnn ne olup ne olmad tartmalarn nerdeyse geride brakmak zereyiz lumu'nun en temel elerinden biri deiimin tam zama,i nmda ve gerei gibi olmasdr. Bug imi dnyada yerini j almak isteyen devletler ve bilgi toplumu bireyleri kavramlar zer indeki tartmalar hzla tamamlayarak eylemleri ortaya '! koymak zorundadrlar. Bilgi a rerken "Ynetim Biliim Sistemleri" ve "Karar >, Destek Sistemleri" hem ayr ayn hem de birlikte yeterince irdelenmitir. Gnmzde, e-yaam tanmlamas ile birlikte, Yne-

StratejikHamleler, Stratejik; orml<rtteEtfa^li''trekt' 515

tim biliim sistemlerini gereince kullanan devletler hzla edevlet'e dnme nktasndadr liim uzmanlarnn yan sra toplum bilimciler ile ynetim bilimciler tarafndan farkl tan ar yaplan e-devlefin btn buirnlerdeki ortak tanmlamasn, '^Bilgisayar sistemleri ve y ar ile desteklenen ve kesintisiz olarak 24 saat alan kamu organizasyonlarnn btn" o tlemek mmkndr. e-devlet modelinin bymek iin temel koul olduunu ne srenler de bulu e-devlet modeli bizlere lke ekonomilerinde bymeyi ya kalama ve srdrme yolunda byk bi vantaj sunmaktadr. Eer bilgi ve teknolojiyi retim faktrleri olarak kabul edersek, HI verimliliin artrlmas ile srekli bir bymeyi yakalayabiliriz. nk bilgi ve teknoloj srecine dahil olmas marji- *"? L nal verimi artracak, bu da istikrarl bir bymenin unu aaaktr. Zaten gnmzde birok lke bilgi teknolojilerini retim ^ <^ fonksiyonunun faktr olarak grmeye balam ve ii 'j ancak bu ekilde ekonomilerinin byyebileceini i' lerdir. Bu noktada, azgelimi ve gelimekte olan lkelerin yap^' mas gereken gelimi r ile aralarndaki bilgi an kapat' '. mak zere stratejik kamu politikalar retmektir. etler di^' u er lkelerle bilgi paylamnda bulunmak ve entegrasyonu * "' $ salamak iin r an nce e-devletlere, yani vatandalar, irkett leri ve devleti alarla birbirine bal gi toplumlarna dn' mek zorundadr.*1 Yeniden yaplanma modeli e-devlet olarak belirti edir. * a. e-devletin Temel Unsurlar: "Devletin vatandalara kar yerine getirmekle ykm olduu grev ve hizmetler ile vatandalarn buna kark devlete kar olan grev ve hizmet arlkl olarak elektronik iletiim ve ilem ortamlarnda kesintisiz ve gvenli olarak yr " biiminde tanmlanmaktadr. Baka bir e-devlel tanm da yle yaplmaktadr: "e-devlet y bitiim teknolojilerinin (BT) stratejik halanm sayesinde, bilgi toplumunun ihtiyalarna cevap verebilecek,

516 Gelecei Ynetmek vatanda ve kurumlar (zel ve/veya kamu) ile elektronik ortamda iletiimde bulunarak ver imlilii, effafl ve kalknmay salayacak bir yeniden yaplanma modelidir."**

Devletin temel unsurlar olan vatanda ve kurulular (zel ya da kamu), e-devlette e-vat anda ve e-kurum biiminde kendini gstermektedir. Ancak e-devleti olutururken, sz konus u unsurlara ncelikler atamak ve birini tmyle gerekletirmeden (rnein e-iyerlerini ol dan) e-devlet olmaz tr yaklamlar, e-devletin oluumunu olumsuz etkiler. Her bir unsur, kendi ierisinde "e" olgusunu gerekletirmeye alacak, birbirlerinden etkilenerek geli k ve giderek e-devlet oluacaktr, e-devlef in sunaca temel servisler; ynetimden ynetim -ynetimden vatandaa-ynetimden i yaamna ynelik olmak zere, grupta snflandrlab n Vatandaa Vatandan bulunduu mekndan [abartarak syleyelim] tek tua dokunarak kimlik t ya da ehliyetini yenilemesi trnden hizmetler almas amalanmaktadr. Bunu gerekletir vletler bulunmakta.

tejik Hamleler. Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 517 ekil: Geleneksel devlet ve e-devlet yaplanmasnda "vatanda, kurumlar ve bilgi sisteml eri" arasndaki iletiim

c. Devlet Ana Kaps (Portal) Yzlerce kamu kurum/kuruluu ve birounun web sayfas olduu eb sayfalarnn bazlar bilgi verme amalyken, bazlar birtakm servisler sunmaktadr. B u, ayn ierikteki bilgileri farkl biimlerde istemekte, bu ekilde hem ilemsel farkll makta hem de vatanda yormaktadr, e-devlet ana kaplar, vatandaa tek kapdan giri, kol m ve arama yapma gibi olanaklar salamaktadr. Gnmzde tm dnyada e-devlet ana kaplan h gelime ve olgunlama srecini yaamaktadr. Zaman ierisinde her ne kadar yeni ve ok dei ler gndeme tanm olsa da e-devlet oluumu iin teknolojik anlamda halen platformdan mmkn olabilmektedir. Bunlar; - "Kiosk" kullanm yoluyla ilem, - Etkileimli telefon (s abit veya mobil) kullanarak ilem. - Internet ve web aracl ile ilem olarak belirtilebi ir. Her platform zerinden de yaplan ilemler, belli merkezlerde bulunan bilgi ilem si temleri zerinde sonulandrlmaktadr. Bir baka deyile kullanc (birey, vatanda, dier u vb.) ara yz (interface) olarak adlandrlan katmanlarda eitliliin varl, ilemler sistemlerinde yaplmasna engel veya alternatif oluturmamaktadr. t

518 Gelecei-Ynetmek

e-devlet ana kapsn oluturmann byk bir proje olduu unutulmamal, bilgi sistemi ve ya ulurken kullanlan sistem gelitirme srelerinin ve sistem ynetim disiplinlerinin, ana k ap iin de nemli olduu dikkate alnmaldr. e-devlet servislerinin sunulabilmesinin en e n yolu e-devlet ana kapsdr. ABD Ulusal e-Ticaret Koordinasyon Konseyi (NEC3), be dzey de ana kap tanm yapmtr. Her bir dzey kendisinden bir nceki dzeye oranla daha karma er sunmaktadr. Vatandana daha etkin ulaan bir devlet, eitimden sala kadar birok al ha baarl sonular alabilecektir. Daha eitimli ve salkl bireyler, modern ekonomiye da laylkla ayak uydurabilecek ve daha verimli olabileceklerdir. Bilgiye kolay ve hzl u laabilme olana sayesinde, insanlara daha gvenli ve emin bir yaam biimi salanabilecek . Ksacas e-devlet modeli, insanlarn sosyal hayat standartlarn ykseltmede etkili bir a a olarak kullanlabilecektir, e-devlet, bir anlamda elektronik ortam zerinde fikir a lverii salayarak, daha katlmc bir demokratik ortam olana sunacaktr. e-devlet mode irecei nemli unsurlardan birisi verimlilii, effafl ve kalknmay salayaca beklent olumlu rnekleri de yaanmaktadr. Bir baka beklenti yeniden yaplanmadr, e-devlet yapl as, vatanda-devlet arasndaki ilikilerin kkl deiimini salar. Yani e-devlet yaplanm ere ve kurumlara daha iyi hizmet verebilmenin yannda, bilgiye dayal kamu ynetimini de kapsar. Karar alclar, e-devlet sayesinde, devletin entegre bir ekilde alan tm kur arnda dolamakta olan bilgiye ulaabilme olanana sahip olurlar. Gncellenmi ve hzl ul bilgi, beraberinde etkin bir ynetiimi getirecektir- Bilgi anda devletin kalknma strat jilerinin bilgiye dayal bir ynetim tarz kullanlarak oluturulmas gerekmektedir. Bu da ilgiye ve bilgiyi etkin kullanmaya dayal bir yapy, "akll devlef'in temelini oluturur. "Akll devlet" ise bilginin en nemli deer haline geldii dijital an vazgeilmez bir u r.84

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt ilemin Sahibi Vatanda le rnekleri Bilgilendirme Kltr Salk Eitim Vergi 519 irketler Kamu Sektr

alma Ynergesi Rehberlik ve Danmanlk Dzenleme Vergi Merkezi ve yerel ynetim, Biriml etiim Politika

Faydalar Pratik ve daha dk maliyetli ilem yapma. ahsa ynelik, kiiselletirilmi . Politika ve hizmetler hakknda daha fazla bilgiye sahip olma. Daha demokratik bi r ortama kavuma. Hizmetlere farkl kanallardan daha kolay eriebilme. Eitim seviyesin n artmas. Temel devlet hizmetlerinin lkenin her yerine eit ve daha kolay ulatrlabil i. Seri ve hzl etkileim. Hizmet alannn ve kalitesinin artmas. Maliyetlerin dm mak iin brokratik ilemlerin azalmasyla irketlerin pazarda rekabet gcnn artmas. D olabilme. Yasal dzenlemelerin ihtiyalar karlayacak ekilde kabul edilmesi. retile noloji arlkl projelerin doru tanmlanmas. Kurumlar arasnda mkerrerliin nlenmesi ata gemesiyle gelitirilecek standartlar, teknik altyap ve bilgi birikimiyle birok pr ojenin hatasz hayata gemesi. Ortak verilecek e-hizmetlerin batan entegre edilmesi i le hizmetlerin kopuk ve dank yapsnn engellenmesi. Daha rahat ve hzl alabilme. tegre bir kamu sektr oluturma. 'effaf, vatandaa yakn ve gven veren bir imajn olu

Kaynak: N. Hseyin Kuran, Trkiye in e-devlet Modeli, s.17. Bilgi niversitesi Yayn, s l 2005.

I 520 Gelecei- Ynetmek

d. e-Devlet Bir Gereksinmedir Kresellemenin hzla ilerledii ve ekonomik anlamda snrlar kalkt bir dnyada bilgi ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler, lkemiz ile a sndaki a artrmaktadr. lkemizin bu a kapatarak dnya ile btnlemesi ve bilgi t ilmesi iin devletin, gelimi teknoloji ve ada ynetim tekniklerini birlikte kullanarak reyleri ve vatandaa hizmeti n plana karan yeni bir yaplanmaya gitmesi zorunludur. Bu yeniden yaplanma modeli edevlet olarak belirtilmektedir. e-devlet; kamu kurulular, vatandalar ve ticari kurumlar arasndaki bilgi, hizmet ve mal alverilerinde bilgi tekn olojilerinin kullanlarak performans ve verimlilik artn hedefleyen devlet modeli olara k tanmlanmaktadr. e. Devletten Devlete Devlet, strateji gelitirmek ve topluma hizme ti daha etkin bir konuma getirmek iin de bilgiye gereksinim duyar. Bilginin etkin kullanmnn salanmas iin, kurumlar aras bilgi ak ve entegrasyona ilikin n alm ekmektedir. Tekrarl almalardan ve ayn kapsaml olan altyap maliyetlerinden kanlmal kurumlarn kendi otomasyon srelerini ve bilgi altyapsn tamamlayarak kurum ii bilgi s emlerini iyi bir ekilde kullanabilmeleri, kurumsal hizmetleri etkin ve verimli bi r ekilde sunabilen yapy oluturmalar gerekmektedir (e-kurum). Bilgi, srekli olarak kay andan izlenerek gncellenmelidir. kinci aama olarak bu bilgilerin ulamna yardm edec vlet portahnn bir mantk erevesinde oluturulmas gerekmektedir. Burada, devlet bnyesin i insan kaynaklarnn teknik ve fonksiyonel altyapsnn da iyi deerlendirilmesi gerekmekt dir. e-devlet ortamnda, herhangi iki kamu kurum/kuruluu arasndaki ilikinin btnyle el ronik ortamda gerekletirilmesi hedeflenmelidir. \\

It, Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 521

Gnmzde en sk kullanlan kavramlardan birisi "dn mdr". Kiiler, kurumlar ve devletl eri deierek dnyor. Dnm konusunda devlet tarafnda bu sorunun yant e-devlet'e d bu dnm daha verimli olmak ve bilgi topluf'yi munun ihtiyalarn karlayabilmek iin u dnmle, devletin teki devletlerle, kurumlarla ve vatandalaryla olan ilikilerini el nik ortamda gerekletirebilmesi salanyor, e-devkt aslnda bir vizyondur ve devletin vat andalarna daha etkin hizmet verebilmesi iin gerekli bir aratr. Bu kavram devlete yeni bir tanm getirmemektedir. Sadece, devletin i yapma eklini farkl bir boyuta tamaktad f. Bilgi Gvenlii e-devlet oluumunda bilgi gvenlii vazgeilmez ve ncelii ok yksek u rdan biridir. Bilgi gvenlii konusunda en belirgin ve yaygn uygulama elektronik imza ve saysal imza konusunda grlmektedir. e-devlet oluumunun en nemli ayaklarndan birisi elektronik imzadr. Bata elektronik satn alma ilemleri olmak zere, belge hazrlama, ona lama gibi ilemlerin birounda kullanlacak olan elektronik imza bir anlamda elektronik noter oluumunun da temelini oluturmaktadr. Elektronik imza u ekilde uygulanmaktadr: ar tarafa yollanacak ileti (message) kiinin zel anahtar (kapal anahtar) ile baz zel algoritmalar kullanlarak ifrelenir. Bu ilem, kiiye zel saysal imzay oluturur. By i transferi srasnda herhangi bir krlma sonucu bilginin zlebilmesi engellenir. Kar iletiyi aldktan sonra elindeki gnderene ilikin ak anahtar ile mesaj deifre eder. De sonucu, iletinin doru kiiden gelip gelmedii ve transfer srasnda herhangi bir krlmaya ruz kalmad belirlenir.

"J 4 i 522 Gelecei'Ynetmek ^"j

Elektronik yaamn geliebilmesi ve taraflarn birbirlerini sorunsuzca tanyabilmelerinin emli art, elektronik ortama ve ak a sistemine gvenin salanmasdr. Bu nedenle tarafl iletilerde, bilginin gizlilii, btnl ve taraflarn kimlik lerinin doruluu kurulacak knik ve yasal altyap ile ga ranti edilebilmelidir. Garanti artlarn tayan unsurlar aa belirtilmektedir: -! Saysal mza: Elektronik imzann zel bir eidi olup bir anahtar ift ak ve kapal anahtarlar) ile elektronik ortamda iletilen veriye vurulan bir mhrdr. Gn ici kapal anahtar ile veriyi mhrler ve alc bu dosyay ancak kullancnn ak anahtar bihr. Saysal imzalar dorulanabilirler ve inkr edilemezler. e-noter: e-noter, e-devl et'te, onay kurumlarnn yan sra ge' leneksel noter sistemine benzer ekilde belge ve ye tki devri isi temlerini onaylayan, ilemi zaman boyutunda geerlilik kazan1 , dran ku rumdur. Zira, elektronik ortamdaki bilgilerin dorulutj unun kantlanmas iin belgeleme yetkilerine gereksinim vardr. e-noter, e-devlet oluumunun temel dayana olarak grlmekt dir. Belge onaylama ile yetki devri ilemleri e-devlet'te de t yine e-noterler tar afndan yrtlmek durumundadr, e-noter , sisteminin temel dayanak noktas saysal kimlik tlarnn oluturulmas ve elektronik imzann sistemde kullanmnn salanmasdr. g. Say Saysal kimlik kart bir akll kart uygulamasdr. Bu akll kart; kiisel kimlik bilgiler rgi kimlik bilgilerini ve elektronik imzay iermektedir. Saysal kimlik kartnn en belir gin avantajlar; biometrics; (biyolojik veriler ve lm sistemleri) teknolojilerinin de kullanmyla bakas tarafndan kullanlamamas ve sahte kimliin nlenmesi ile elektronik ransferinde gvenliin salanmasdr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 523

e-devlet uygulamalarnda vatandalarm zlk bilgilerinden ve yaplan ilemlerin gvenli olm an daha nemli bir unsur dnlemez. yi bir gvenlik, bu alanda oluturulmu salam ve de gvenlik politikasnn oluturulmas ile balamaldr, Oluturulan e-devlet uygulamalarnda sne veya sayfa bu gvenlik emberi ile korunmaldr. yi bir gvenlik politikas en az u ldr: 1. Koruma: Kullanclarn topladklar bilgiler, bunlar kullanma ekilleri ve yapt lerin gizli kalmas ve dar szdrmamasdr. 2. Yeterlilik: Bu unsur kullancnn yapmak ilgili olarak yalnzca gerekli bilgileri girmesi, o anki ilemle ilgisi olmayan ahsi bilgileri girmek zorunda brakmamasdr. 2r. Gvenlik: e-devlet uygulamalar zerinden yap n tm ilemlerin gvenliinin salanmas ve dardan oluabilecek tm ataklara kar gven masdr. e-devlerin oluturulmasnda almacak gvenlik nlemlerinin younluu ve dzeyi sist liyetini dorudan etkileyeceinden, gvenlik dzeyleri uygulamann zelliine gre deiebi finansal ilemlerin gvenliinde, en yksek gvenlik dzeyi uygulanrken, istatistiki birta ilgilere ulalmasnda gvenlik dzeyi drlebilir. Hangi verilerin hangi gvenlik dzeyi belirlemek ve bunlara gereken nemi vermek iin birou ada lkedeki gibi hukuksal dzen e gereksinim vardr. Gvenlik iin en nemli anahtar gvenlii anlamaktr. Gvenlik alannd t seenekleri ve nlemleri belirlemek ise sonraki admdr. Almacak gvenlik nlemleri fizik el, a ve veri gvenlii olmak zere alanda incelenmelidir. h. SONU: e-devlet'ten m-dev 'e gei Her ne kadar Trkiye en az on yl geri kaldysa da, "bilgi toplumu" kavramnn yer si ve yaygnlamasyla birlikte ada lkeler "Bilgi Toplumu" uygulamalarna hz vermiler ygulamalarn banda 24 saat aktif alan ve vatanda-

524 Gelecei Ynetmek

laryla effaf, demokratik ve vatanda memnuniyetini n plana karan e-devlet uygulamalar Gelimi lkelerde zellikle niversiteler nclnde balatlan projeler 1990'l yllarn -devlet servis nceliklerinin belirlenmesi, - e-devlet srecinde sivil toplum rgtlerin in rollerinin ortaya karlmas, - e-devlet-zel sektr ilikisinin tanmlanmas, - e-devl birlikte kiisel bilgi gvenlii ile bilgilenme zgrl arasndaki dengenin aa kavutu larda kuramsal almalar yrtlmeye devam edilmektedir. e-devlet modeliyle vatandan dev ve kamuya gveni ile aklk, katlmclk ve sivil toplum rgtlerinin ynetime katlmalar mut olmaktan kacak, geree dnecektir. Trkiye gibi bu modele gei almalarnda ge bte ayrma kararszln srdrrken; gelimi lkelerde "vatandaa daha kolay, daha h erme eklindeki yaklamlar e-devlet''ten, m-devlefe, yani mobil devlet''e geii hzlandr 7 e-devlet'in srdrlebilirlii ve kullanlabilirlii asndan vatandalarn devlet hizme man ve mekndan bamsz olarak eriebilmesi ok nemlidir. Yani vatanda, istedii anda ve yerden bu hizmetleri 7 gn 24 saat kullanabiliyor olmaldr. e-devlet modelinde en nem senen konu olan e-imza'nm yerine mobil imzanm kullanmnn artmas ile bireylerin ilerini yrtmek amacyla belgelerini slak imzalamalarna gerek kalmayacaktr. Mobil imza, mobil ir cihaz kullanlarak oluturulan ve imza veya sertifika servisleri esasna gre alan el ronik imzadr. Mobil imza, sabit bir mekn olmadan kullanlaca iin nerilmektedir. u an biri ayr bir e-devlet projesi olarak yryen ve bireylere bilgisayarlar zerinden ulatr planlanan e-fatura,

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 525

e-imza, e-tebligat, e-seim, e-oy gibi birok uygulama mobil iletiime kaydrldnda, u edilmesi beklenen yarar ve kazan maksimize edilmi olacaktr, Bu modeli savunanlara gre m-devlet'i kullanmak pratik olacandan, bu yaplanmaya arlk verilmelidir. ne sr vlet, e-devlet'in alternatifi deil, tamamlaycs olacaktr, e-devlet gibi, m-devletin de baarl olmasnn yolu tm eylem ve ilemlerde vatanda odakl bir yapnn ilke olarak be e baldr. Teknoloji bu aba imde yalnzca bir kolaylatrc unsurdur. Sonu olarak e-de , hizmet ve mal alverilerinde bilgi teknolojilerini kullanarak, performans ve verim lilik artn hedefleyen devlet modeli olarak tanmlanmaktadr. Dijital ada kamu sektr sektrn de byk bir hzla artan hizmet kalitesine karlk verme zorunluluu vardr. Aksi , "dijital devrime" ayak uyduramayan devletler, "Sanayi Devrimi"ni -Trkiye gibikaran devletler gibi geri kalmaya mahkm olacaklardr, e-dnm projeleri uygulanrken, t vizyonuna uygun bir stratejik planlama yaplmas gerekmektedir. eitli kanallarn kulla nlmasyla uygulanacak ulusal bir eriim stratejisi, e-devlet modelini baarl bir proje h line getirilebilir. Bu projenin uygulan demokratik lkelerde halkn demokrasi ile ilgil i zlemlerinin yaama geirilmesini kolaylatrrken, totaliter rejimlerde yneticilerin ko oln daha da salamlatrc ynde etkili olabilir. Baka bir deyile, e-devlet'e gei, s nin bask ve kontrol heveslerini gerekletirmesine yardmc olacak olanaklar yaratmak ris ini de tamaktadr. Bu bakmdan e-devlet'e gei iin stratejiler ve planlar hazrlanrken skin de nemle gz nnde bulundurulmas, e-devlet'le ilgili dzenlemelere, zgrlkler ve aklarla ilgili gvencelerin de mutlaka dahil edilmesi gerekmektedir. e-devlet'e gei, demokrasinin gelimesi iin gerekli unsurlardan birounu salayacak olmakla beraber, bun lardan yararlanma ancak siyasal iradenin bu konuda karar vermesi, biliim kltrnn yaygn amas iin bir program erevesinde azim

526 Gelecei Ynetmek

ve sebatla allmas ile mmkn olabilecektir. Bu koullar gerekletirildirtakdirde, l ik, kamu kurum/kurulularmm kt ortamndaki yaynlarn web sitelerine aktararak] gnden n bir "yurttalar bilgilendirme" abas grlmekte, gerek seimler, gerek iyi ynetiim ve lk, gerekse katlmclk konusunda nemli ilerlemeler salanacana inanlmaktadr.

4.2.3 Bilgi Toplumunun Younlamas: eEkonomi ve E-Ticaret Teknolojik gelimeler, bilgi saklamay ve paylamay kolaylatrmakta ve hzlandrmakta; ya ve grnt saysal biime dntrlerek saklanmakta, ilenip iletilmektedir. Bu olanaklar ve kurulularn, birbirleriyle olan ilikileri de deimektedir. Pazarlarn ileyi ekill reylerin yaam tarzlar ve yaam standartlar deimekte ve iyilemektedir. Kii ve kurulu ilerinin deimesi ise, toplumsal ve ekonomik hayatta bilgi toplumuna ve bilgi taban l ekonomiye doru nemli deiikliklere yol amaktadr. Bilgi teknolojilerinin (BT'nin), kle de nternet'in deitirdii bu ortam, "e-ekonomi" - "e-ticaret" ya da "yeni ekonomi" olarak adlandrlmaktadr. Neden olduu dnmn bykl asndan bakldnda, bilgi nayi Devrimi'ne yol aan buhar, demiryollar, elektrik gibi bulularla karlatrlmaktad elektrik ve otomobilin bulunuu insanlarn yaam standardn iyiletirmise, nternef in de bir etkisi grlmeye balamtr. nsanlar eitli rn ve hizmetlere daha kolaylkla ulaa mun farkl kesimleriyle nceden var olmayan ekillerde etkileime girebilmektedirler. An cak bilgi teknolojilerinin nemli bir fark grlmektedir: Yaygnlama hz. lk demiryolu a aldktan sonra gelimekte olan lkelerin sahip olduu demiryollarnn oran ancak %30'u . Oysa nternet devriminin balamasndan yalnzca 10 yl sonra, gelimekte olan lkelerdeki rnet

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ite Etki Odakl Harekt 527

abonelerinin says, tm dnyadaki abonelerin % 10'unu oluturmaktadr. [Trkiye Biliim Mays 2002] Bilgi teknolojileri, sanal alar, irket alanlarnn kendi aralarndaki i a, tedarikilerle olan ya da mterilerle olan biliim gereksinmelerini karlayan ve zel a gibi gvenlik, eriim ve performans sunan teknolojilerdir. Bu sayede ortak bir a al tyaps olan nternet ok amal olarak ve kolayca genileyebilir bir ekilde kullanlabilm . nternet zerinde ses, grnt ve verilerin kesintisiz, hzl, her yerden ve her ekilde bilgisayar ve mobil cihazlar) btnleik olarak etilebilmesi ve servislerin kiilere zel ir tarife ve uygun, karlanabilir fiyatlarda verilmesi e-ekonomi'nin hayata gemesini youn olmasa da salamaktadr. nternet {bir taraftan), vatandalar glendirip toplumlar ratikletirirken, br yandan da klasik iletme ve ekonomik paradigmalar deitirmektedir. ektronik piyasada iletmelerin ve tketicilerin sonularndan yararlandklar, yeni ticari tkileim modelleri gelimektedir. Giriimciler, kk bir yatrm ile, nternet'in dnya a rine ulaarak, kolayca yeni ilere balayabilmektedirler.68 e-ticaret''in temel aralar, telefon, faks, televizyon, bilgisayar, elektronik deme ve para transferi sistemle ri, elektronik veri deiimi (EDI) ve internettir. e-ticaret"m bilinen en eski ve nem li arac olan, a iletiimiyle alan telefon, esnek ve interaktiftir. Telefonun ok sayd ii, ticari ilemlerde telefonu en yaygn kullanlan ara haline getirmitir. Dnya apnda ir milyar hatlk bir alana yaylmtr. Yine ticari ilemlerde geleneksel aralardan birisi x'tr. Ancak, teki e-ticaret aralanna gre maliyeti daha pahaldr. Televizyon ise tek y ir iletiim aracdr (Artk tek ynl deil, Digitrk var). Ama e-ticaret'potansiyelinin n rtraca dnlmektedir. Bankamatikler (ATM) ise kredi, bor ve akll kartlar sadece par snda kullanldklar iin ticarette snrl bir ileve sahiptirler. nternet bilinen zell a, ok ynl iletiimi salayan ticaret arac niteliindedir. nternet'in salad bir ne

528 Gelecei Ynelmek

li yarar da "oklu ortam" olana salam olmasdr. nternet'in teki e-ticaret aralanna n yan, hz ve nemli bir maliyet avantaj salamasdr. nternet'te yaplan ilemlerin bir ti br aralara gre olduka dktr. nternet'in 1990'lann bandan itibaren bu kadar ya el nedenlerinden birisi ve belki de en nemlisi "para kazandrabilecek potansiyele s ahip" bir olanak olmasdr. e-i yapmann birincil koulu, iletme ii ve dna ynelik he adece dijital ortamda gerekletirilmesidir. Bylelikle iletmeler biliim ve iletiim tekn lojilerinden yararlanarak, iletme uygulamalarnn entegrasyonu olarak adlandrlan yazlm kullanarak bir iletmenin i ilikilerini ve d ilikilerini akll sistemler kullanan rg tedir. Bu, ayn zamanda irketlere "i yapma zeks" olarak tanmlanabilecek "yapay zeknn i dnyasnda yerini almasnn iaretleri arasndadr."9 "Elektronik Ticaret" kavram son z da yaygn olarak kullanlmasna ramen, nadiren ak ve seik olarak tanmlanmaktadr. Gitt fazla kabul gren dar anlamdaki tanma gre "ilemlerini nternet veya hi kimsenin zel m lmayan Web tabanl sistemlere kaydran ticari faaliyetlere" e-ticaret ad verilmektedi r. Baz anketlerde ve piyasa aratrmalarnda dar anlamdaki e-ticaret "nternet ticareti" olarak atfta bulunulmaktadr.90 Elektronik ticaret, bilgisayar alan aracl ile rnler inin, tantmnn, satnn, demesinin ve datmnn yaplmasdr.51 Geni anlamda e-tic e ek olarak, zel elektronik alveri sistemleri ile yaplan ticari ilemleri kapsam iin aktadr. Ekonomist Yakup Kepenek'e gre; e-ticaret, ekonomik ilemlerin elektronik ile tiim aralaryla ya da bilgisayar a araclyla gerekletirilmesi anlamna gelir. Kimi nik aralarla yaplan, iletmeler aras elektronik veri deiimi (EDI), elektronik fon akta (EFT) ve kredi-bor kartlarnn kullanm gibi tm ticari ilemleri elektronik ticaret say Kimileri de internet gibi ak alar zerinde ilem ve demeleri yaplan, tketicilere yne a-

Stratejik Hamleler, StratejOc Sorunlar ile Etki Odakt Harekt 529

kende ticareti e-ticaret sayyor. Birincisi, on yllardr yaplyor, ikincisi de yaklak 1 'ten sonra balam bulunuyor.*2 e-ticaretin geliim srecinin, doal olarak, nternetin ge ine paralel olduu gzlenmektedir. nk e-ticaret kavram, herkese ak elektronik a zer kletirilen ticari faaliyetleri ifade etmektedir. Aadaki ekil ntemef in ve e-ticaretin evrimini gstermektedir.

Kaynak: Murat nce, "Elektronik Ticaret: Gelime Yolundaki lkeler in mknlar ve Politik r", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret, s.125, Alfa Yaynevi, stanbul 200 0.

Yukardaki aklama abalarnn da ortaya koyduu gibi e-ticaretin tanm zerinde tam bir nm deildir. a. e-ticaretin Yaratt Deiimler e-ticaretin, daha imdiden, be alanda k yol aaca zerinde gr birliine varld sylenebilir:'3 1. e-ticaret, pazaryerini d nel bir dzlemden sanal bir dzleme tanm oluyor. Alveri yntemleri tmyle yeni bir 2. e-ticaret, ahm-satm ve buna bal ilemleri hzlandrc v<= yaygnlatrc bir etki ret, ekonominin ileyi younluunu artryor. Yetiniz ok byk firmalarn deil kk mal -

530 Gelecei Ynetmek

nin ve daha da nemlisi tketicilerin dnya leinde i grmesi salanyor; corafi ve eko henz tmyle ortadan kalkmasa da, bata finansal ilemler olmak zere birok alanda neml . 4. Aklk, e-ticaretin gerek teknolojik gerekse dnsel ba kmdan ana zelliidir. Mlk izlilik konusu olma yan ilemlerin ve verilerin, zellikle iki kesime, iletmenin alc ve satc olarak i yapt firmalara ve tketicilere ak olmas eticaretin temelidir. "Elek caret, ntemet'in temel felsefi prensibi olan akla vurgu yapmaktadr. Bir baka ifade i aklk, teknik ve felsefi ilke haline gelmektedir. OECD kl kaynaklarn da vurgulad dnemde aklk artk bir strateji olarak doacaktr."'" 5. e-ticaret, zaman kavramn alt r; zamann greli nemini deitiriyor, e-ticaret, i ve ilem srelerini en aza indi riyor i durumlarda ortadan kaldryor. Bu be maddeye ek olarak, ayrca e-ticaretin katalizr et kisi gzlenmektedir; onun gerek ekonomik, gerekse toplumsal boyuttaki etkileri olaa nst bir hzla yaylmaktadr. Bu yoldaki reformlar iletmeler arasndaki elektronik balan urulmasn kolaylatrmakta, onlar globalletirmektedir. Yine toplumsal boyutta nemli de in potansiyelini iinde, tamaktadr.93 b. Elektronik Ortam ve Gvenlik e-ticaret ortamnd gvenlik nemli bir sorun olarak durmakla birlikte problem olarak zmnn kolay olduu i edilmektedir. nternet zerinde dolaan bilgi paketleri, birtakm gvenlik protokolleri ya rdmyla "ifrelenerek" gnderilir. Bunlardan en bilinenleri SSL (gvenlik web oturumu ve karlkl bilgi deitokuu) ye SET'tir (kredi kart uygulamalar). SSL (Secure Sockets La SET (Secure Electronic Transaction) sayesinde, bilgi gvenli bir ekilde yalnzca doru kiiye iletilir ve bilgiyi

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 531

gnderen bilgisayar ile alan bilgisayar arasnda gvenli bir veri iletiimi kurulur. e-t icaret'te alc ve satc birbirlerini grmeksizin i yaptklarndan karlkl olarak gve k birtakm nlemler almaya ihtiya duyarlar. ncelikle aha ve satc taraflar birbirlerinin kimliklerinden emin olmak isterler. te bu ihtiya saysal imza ve saysal sertifikalarn elitirilme nedenidir. e-ticaref te, kredi kart bilgilerinin bakalarnn eline geme risk gnlk hayattakine gre ok daha azdr. Gnlk hayatta deme yaparken kredi kart bakasn e, bu yzden kredi kartnn zerindeki bilgilerin gizlilii byk oranda ortadan kalkmaktad anal alveri hizmeti veren firmalar, kredi kart bilgilerinin gvenlii ve gizliliini sa k iin yaygn olarak SSL ve SET gibi gvenlik standartlarn kullanmaktadrlar. Kullanc; ve banka arasndaki veri ak srasnda bilgilerin ifrelenerek aktarlmas esasna dayana sistemleri sayesinde bilgilerin baka bir kiinin eline gemesi durumunda zlebilmesi nl r. Bylece kart bilgilerinin gizlilii ve alveriin gvenlii salanm olur. Gvenlik, et ve finans gibi gvenliin n planda olduu ortamlarda kullanc eriim, iletiim alar, e bilgi gvenlii zel ifreleme sistemleri ile ilgili standart politika ve prosedrlerle salanmaktadr. Ynetilebilirlik ve servis kalitesi de biliim altyapsnn toplam sahip ol maliyetim azaltmakla kalmayacak, ayn zamanda genileyebilirlik ve fiyatlandrlma gibi alanlar adresleyecek ekilde giderek daha karmak bir yapya dnmektedir.96 c. Elektron caretin ve e-ekonominin Olanaklar le Yararlar e-ticaret hem irketler ve kamu kurulula r gibi ekonomi ( o I oyuncularnn kendi ileyilerini hem de bu oyuncular arasndaki ili ri > deitirmitir. Geleneksel ekonomide irketlerin rekabet avantajlarn belirleyen ve s ratejilerini ekillendirmekte etkili olan koullar e-ticaret 't (ekonomi) ortamnda deim itir.

532 Gelecei Ynetmek

Eski ekonomide rekabet irketler arasnda gerekleirken, e-ti-caret'te yakn iliki iinde alar, tedarik ve datm sistemleri arasnda da rekabeti gndeme getirmitir. nternet tic tketicilere ve firmalara ok sayda avantaj salamaktadr. Tketici asndan kazan nce ronik ticaret ortamnn yapsal zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Kapsaml bilginin mevcud yeti, arama mekanizmalarnn salad kolaylklar ve on-line olarak mal ve hizmet karla abilme frsat tketicinir. satn alma kararlarndaki belirsizlii nemli lde azaltmakta ticaretinin firmalar asndan salad avantajlar ise, nternet'in datm kanal olarak el, pazarlama asndan salad ortam ve i yrtme arac, olarak salad kolaylklarda Elektronik ticaret, tketicinin arzulad mal ve hizmeti satn aim?.]; istedii zaman bulm sna ve satn almasna imkn vermekte* lir. Elektro.k ticaretin tketiciye salad neml n bir dieri kapsaml dinamik bilgiye erime ortamdr. Tketici satn alma karar verdii pt sorgulamalarda Web'den byk destek grmektedir. Web'in etkileimli ve bir konudan il i baka konuya otomatik olarak atlamaya izin veren yaps, tketiciye, kendi kontrolnde, derinlemesine ve ok boyutlu arama imkn vermektedir. Dolays ile geleneksel ticarete ky sla nternet ticareti daha fazla tketici gdml bir ticaret ortam olmaktadr. Web'in ok a sayda mal ve hizmetler iin, konularna ve zelliklerine gre gruplam veri ynlarn drabilmesi, bunlar zmleme ve kontrol olana salamas, tketicilere karlatrmal a ellikte mal ve hizmetleri ok hzl bir ekilde bulma imkn vermektedir. Elektronik ak p , ok sayda firmann birbiri ile rekabet etmesine olanak salamakta, artan rekabet fiya tlar ve maliyetleri drmekte, kaliteyi ve mal eitliliini artrmaktadr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar e Etki Odakl Harekt 533

e-ekonominin olanaklar ana balklaryla yle sralanabilir: - rn ve hizmetlerin retim iyetlerini azaltmak - letiim ve ibirliini hzlandrmak ve artrmak - effafl ve reka - Yeni irket modelleri yaratmak - Mterilere sunulan seenekleri ve mteri memnuniyetin artrmak e-ekonomi hem retmek/deer katmak, hem de ticaret asndan nemli abmlar ie drmaktadr, e-ekonomi lke ii pazarlarda hareketlilii ve kapasite artn salamakla bi yararn d pazarlarla kolay ibirlii salayarak gstermektedir. [Kresel olanaklarn l esi bakmndan ulusal kanun ve ynetmelikler AB, ABD ve teki gelimi lkelerdekilerle uyu risinde olmas nem kazanmaktadr.] e-ekonominin yararlarndan birisi olarak ii-iveren i leri, sendikal rgtlenme ve i bar olarak grlmektedir. e-ekonomi dzeninde, iiler ynetilen retim bandnn deitirilebilir bir paras olmaktan karak, bamszlklarna blmlerinin sorumluluunu ve ynetimini stlenmi bir alan haline gelmektedirler. Bunun nda alma ortamlar demokratiklemekte, ynetici-ii tanmlar i ie gemekte ve her a hissedar haline dnerek karlalan sorunlarn zlmesi ve sonuca gidilmesi alanlar ortaya koyduu hedefler haline gelmektedir, e-ekonomik dzende, yeni bir igc tanm da aya kmaktadr. Bu igc, ellerini kullanarak reten klasik igc tanmndan daha farkl iptir ve daha ok beyin gcn kullanmaktadr.58 Yeni tketici memnuniyeti ve yeni igc p ri e-ticaret'm getirdii yeniliklerdendir. e-ticaret, ekonomik bir olgu olmasna karn, sosyal ve politik yaam etkilemektedir. Ekonominin bilgi ve bilgiyi ynetme temeline dayanmas, eitim, kltr, salk ve sosyal gvenlik gi-

534 Gelecei Ynetmek

bi alanlarda nternet kullanlmasn yaygnlatrmtr. Bu durum sosyal politikalarn da g sine yol amtr. e-ticaref in olumlu etkileri yan sra hi kukusuz olumsuz etkileri de ktr. Bunlar da aada zetlerim itir:59 e-ticaret (internet), bir yandan yeni i alanlar ternet servis ve ierik salayclar, web sayfas hazrlayclar gibi...), grev ve unvan rtrken, dier yandan da organizasyonlarn yatay ve dikey olarak bzlmesi ve geleneksel t icarette rol alan baz unsurlarn ortadan kalkmas nedenleriyle igc fazlas ortaya kar olaysyia isizlik artacaktr. e-ticaret (internet), btn ile ele alndnda teknik yap denetime msait bir nitelikte deildir. nternet'e girmek, yararlanmak ve eitli olanakl ar kullanmak iin herhangi bir yasal formalite, bavuru izni, onay gibi ilemler sz konu su deildir. nternef in hukuki anlamda bir sahibi yoktur; belli bir ileticisi vs 've ya yneticisi de yoktur [bu konuda yasal dzenlemeler yz plyor ancak hem ok yeni hem de ok yetersiz]. Bu nedenle r'-ernef in kullanmnda ortaya kabilecek suistimalleri, a ulszlkleri, kural d davranlar denetleyip yaptrm uygulayacak merkezi bir otorite d maktadr. nternef in bu nitelii, uluslararas ya da uluslarst organizasyonlar tarafnda ikkate alnmal ve zm retilmelidir.

Sonu Olarak e-ticaref'in, nternet zerinde ilemlerin artmas ve daha byk lde rekabet yaratlmas yaplarnda bir alm salad konusunda kesin bir sonuca varlamaz, e-ticaret, kresel b ratrken gidilen yolun izlenmesi ve buna bal olarak kapal sistem yaratlmas sonucunu da verebilir. Varlabilecek sonu, iletmelerin e-ticaret ortamnda ok ynl stratejik kararl vermek zorunda olduklar ve yaptklar iin zelliine gre strateji saptama ve buna gre y a yoluna gitmeleri gerektiidir.100 Artk sava alan teknoloji deil, deer olmutur. Yani sraflar drmek, yeniliklere alma, pazarlama, ykseltme ve

Stratejik Hamleler, Stratejik Sarmlar ile Etki Odakl Harekt 535

mteri dinleme. Teknoloji zerine odaklanmak, iin aamalarna deil, aralarna odaklanma tir. Doksanlarn sonrasnda internet gruplarnn slogan "Dijitalize ol ya da l" idi. Micr soft gururlu bir eda ile, "Ya online olursunuz ya da yutulursunuz," diyordu."" T eknolojiyi yaratrken artk teknoloji stratejiyi de belirleyen en nemli unsur olmutur. Bu nedenle 21. yzylm tm kavram, olgu ve deikenleri buna gre deerlendirilmelidir.

4.3. STRATEJK BLG SAVALARI VE YNTEMLER "nc dnya savanda hangi silahlar kullanlacak bilmiyorum, ama drdncs ta ve sopa lbert Einstein

4.3.1. Bilgi Savalarna Hazrlk Yl 2006... Ak kaynaklardan okuduumuza gre, ABD Ordu Aratrma ve Gelitirme Laboratuva i birinci yzyl askerinin sava giysisini tasarlamtr. Helmette (koruyucu balk) mikrof kulaklk olacak, gece gr drbn ve termal grntleme sensr ile arazi zerinde nered ren ve devaml, gncel hedef bilgilerini ieren gz-vizr takacaktr. Mikro ilemcilerdeki likler silah sistemlerinin daha kk boyutta retilebilirliini salayacaktr. Uzaktan kon ll insansz hava aralar yer hedeflerini tam dorulukla saptayabilecektir. Gelecein sava rnda uaklar yerlerini insansz hava aralarna brakacaktr. [Blm sonunda 'okuma paras ] *** Filmin ad "Stealth", [ynetmeni: Rob Cohen] ABD'nin Krfez harektnda ilk kez kull and grnmez-hayalet uaklardan esinlenilmi bir filmdi. Amerikan Hava Kuvvetleri iin g ilen ve yapay zekyla ynetilen bir sava uan konu alyordu. Sava tekniklerini tam ola ilmesi iin ncelikle iyi eitilmi pilotlar tarafndan uurulan uak, yldrm dmesi son dine hareket etmeye balaynca lmcl bir hal alr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 537

Bu yok edici gcn yeni bir dnya sava karmasn engellemek, yetenekli pilota der. enin (in) bir yerleim merkezine kimyasal silah atp oray yok etmitir, baka yerleri de ok edecektir. Ama insanolu bilginin yaratt teknoloji harikasn yine bilgiyle yenecekti .

Dnyallar bilginin yaratt bir baka byk medeniyetin, "uzayllarn" istilasna aktr eknolojik g medeniyeti dnyay kurtaracaktr. Filmin ad: "War of the Worlds Dnyalar Sav etmen: Steven Spielberg], insanln "hkim tr" konumunun sallanmasn ve dnyann dnya d afndan istilasn konu eden ykler, aslnda zengin geleneini byk lde belli bir dne eye borlu: 1950'lerin Amerika'sna. Bu kadar kalabalk, irili ufakl bunca rn vermi bir t trn bu denli dar bir zaman diliminden kaynan ald dncesi belki biraz artc lt tre biraz dikkatli baktnzda klasiklerinin neredeyse tamamnn bu dnemde yapldn 1950'Ier ABD'sinin politik ve toplumsal dokusundan beslendiini grebilirsiniz. Dnyann baka medeniyetler tarafndan istilasn konu alan en grkemli yapt aslnda ABD deil ng eridir. H.G. Wells'in "Dnyalar Savayor" bilim-kurgu romandr. Bu yapt 19. yzyln son ltere'nin Merihliler (Marsllar) tarafndan istila ediliini anlatr. [Kimi eletirmenler, bu bilimkurgu roman, bir smrgecilik eletirisi olarak ele alrlar, ancak bizim konumuz roman ya da filmin eletirisi olmad iin zerinde durmuyoruz.] zerinde gne batmayan orluk ngiltere, yani gezegenin en byk teknolojik ve asker gc, bir yabanc g tarafn tsizce malup ediliyor. 1950'ler Amerikan uzayl (aslnda "yabanc") ana temal filmlerde genellikle "askerler" saduyulu davranp bunlar yok etmek istiyorlar ve sonunda da ha kl kyorlar. Bu vurgu nemli.

538 Gelecei Ynetmek

"Souk Sava"- dneminde yapay yaratlm olan hem Do-u'da hem Bat'da 'korku' ve 'tedirgi egemendi. Bu dnemde bilimin yaratt iki e 'nkleer silahlar ve nkleer sava' ile 'y ojeleri trmandrld. Bu tedirginlik ABD ile Sovyetler arasmda (Washington-Moskova) doru dan haberleme hatt kurulmasna ilikin antlamann imzalanmasna [Krmz telefon hatt a ilinir] yol amtr. Uydu haberlemesi alanndaki teknolojik gelimeler, iki lke arasnda an iletiimin daha gvenilir, daha kolay ve daha abuk hale getirilmesini olanakl yapma ktayd. Bu gelimelerin altnda, iki lke, 30 Eyll 1971 tarihinde sz konusu anlama a imzalamlardr. Anlama ile, ABD Intelsat sistemi, Sovyetler Birlii de Molniya II sist emi ile birer uydu haberleme hatt kurmulardr.103 1980'lere gelindiinde Souk Sava hl ve Reagan ABD'yi uzaydan savunmas planlanan projelerden sz ediyordu (bu sistem il gin bir ekilde Yldz Savalar olarak anlyordu): Ancak artk uzayllarn istilasn ko komnizme ynelik korkunun bir davurumundan ok, sinemasal bir gelenein yeniden'ziyaret niteliini kazanmt. Eski uzayl ykleri yeni teknolojilerle ekilmeye baland. 1990'l diinde "Souk Sava" sona ermi, dolaysyla da orijinal uzayl istilas filmler furyasna olduu sylenebilecek durum ortadan kalkmt. Ancak ilgin bir ekilde, uzayl istilas fi de nemli bir art grld. Bir taraftan bilgisayar rn zel efektlerin getirdii yeni o her trl felaket filminin revata olmas sonucunda uzayl istilas filmleri iin de ok m r teknolojik ortam olumutu. 2000'li yllarda televizyon kanallarnda youn olarak, beyaz perdede ise daha az sayda "uzayl", aslnda "yabanc" temal ABD yapm filmler izlemeye d m edeceiz. Ama arlk konular "bilgi sava" ana temal olacaktr. Deien, gelien tekno olarak yeni yzyln ve onu takip edecek olan 22. yzyln savalarnn "bilgi sava" olac an km, bir geree dnmtr. "Bilgi toplumunun", belki de kendisini imha etmesi deme

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 539

(veya olacak) bu yeni sava konsept ve doktrinini en doru ve anlalabilir olarak anlat an kaynak hi kukusuz silahl kuvvetlerin kendisidir. Bu nedenle, bu blm anlatlrken ye n kaynak olmas nedeniyle, Harp Akademileri'nce baslan "Trk Silahl Kuvvetleri Bilgi H arbine Nasl Hazrlanmaldr?" adl yapttan yararlanlm, baz blmleri tamamlanmtr.

4.3.2. Yeni Bir Sava Tr: Bilgi Sava ve Yntemleri Bilgisayar, uydu ve telefon, mesafeleri ve kltr farkllklarn da ortadan kaldrm, bil irlikte kreselleme kavram da ortaya kmtr. Kreselleen dnyamzda sadece bireyler v eil, devletler de birbirleriyle bilgi sistemleri vastasyla etkileim iine girmilerdir. Henz gelimekte olan ve bu teknolojik gelimenin gerisinde kalan devletler, sz edilen t eknolojik devrimde ba eken lkelere gittike artan bir oranda baml olmaya balamlar konomik, psiko-sosyal, kltrel, bilimsel ve teknolojik g gibi milli g unsurlarndan he her birini etkiler durumda iken, asker g sz konusu olduunda daha da nemli hale gelme tedir. Bilgi ann retim srecini ve bireylerin yaam eklini deitirdii ve deitirec arn da" olduka radikal bir biimde etkiledii grlmektedir. Gelien teknoloji bugn sil etlerin tm sistemlerine yansm, bir nceki blmn sonunda sylediimiz gibi gemite st ojiyi belirlerken, birok dnr gnmzde teknolojinin stratejiyi belilediini tartr eknolojinin gnmz atmalarna olan etkisi Falkland Sava'nda hissedilmi, Krfez Sava fez Sava sresince, harekt alan zerinde bulunan, bilgi a teknolojileri ile donatlm mleri ile muhabere sahasnn gzetlenmesi sonucu muhaberenin yapsna yeni bir boyut kazan drlm, kzltesi ve gece gr sistemleri ile gece hkimiyeti temin edilmi ve gerek z eme yaplarak sratli reaksiyon, doru angajman ve her an isa-

540 Gelecei Ynetmek

betli nokta at yapma olana salanmtr. Akll silah sistemleri, muharebe saha.mn der art gcn silah menzilinin ok tesinden hedeflerini byk bir hassasiyetle bulmulardr. naklarnn geliimi, Krfez Sava'm televizyonlar araclyla evlerimize naklen ulatrm oyu tarafndan izlenmi, [Krm Sava (1853-1856) medya tarafndan ilk kez izlenen savat ya psikolojik harbin bir arac haline gelmitir. Bilgi teknolojilerindeki geliim para lelinde, sava kavram da deimektedir. lk olarak, artk sava eski anlayna uygun ola s-devletin veya devletler grubunun ordularnn birbirlerine kar arpmas olarak dnem i rnei bu anlayn yetersizliini ortaya koymutur. Ulus-devletin sava yapma zerindeki kalmamtr. Birtakm dier unsurlar, rnein, irketler, dini gruplar, terrist organizas uyuturucu kartelleri tehdit kapsamna girmilerdir, Tokyo metrosundaki "sarin gaz" sa ldrs da byle bir tehdidin boyutlarn ve ciddiyetini gzler nne sermitir. Bilgi a ramna getirdii ikinci boyut ise, tehdidin niteliinden ok yn ile ilgilidir. amzda kazand nem paralelinde bilgiyi toplayan, ileyen ve datan altyap da tehdidin hedefi e gelmitir. Bylece Sava Harici Harekt (Operations Other Than War) kavram ortaya km de 15 yandaki bir ocuk Pen-tagon'un bilgisayar sistemine nfuz ederek, ok gizli bilgil ere ulaabilmitir. [Bill Clinton hackerlen hapishaneden kartp. Pentagon ve Beyaz Saray 'n ifrelerini krmak yerine, ABD'nin tehdit unsurlarna kar almalar iin anlamaya acera dncesiyle bir ocuk tarafndan gerekletirilebilen byle bir eylemin, organize bi luluk tarafndan gerekletirilmesi durumunda ok daha etkili olabilecei aktr. Sava Ha rekt uygulamalarnn rneklerini lkemizde de grebilmekteyiz. PKK'nn ba A. calan'n n cep telefonu dinlenerek tespit edilmi; [B. Ecevit: "A. calan'

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 541

ABD bize niye verdi? Hi anlamadm." Rportaj yapan Oral allar - HABERTRK, 3 ubat 200 internetteki propaganda sitesi "hack"lanarak ierii deitirilmi ve rgtn aleyhine pro da yapar hale getirilmitir. 'Gnmzde silahl kuvvetler bilgi teknolojilerinin nimetleri nden en st dzeyde faydalanacak ekilde bir yaplanmaya gitmektedir. Bu gelimi bilgi alt aps silahl kuvvetlere birok avantaj salad gibi, ayn zamanda, bilgi harbi hedefleri ri haline de gelmitir. Sonu olarak, bilginin gittike daha deerli hale geldii gnmzde yapsnda bilgi sistemleri bulunan her sahay hedef alan topyekn bir sava tr, Bilgi Har ve asker sahaya yansmas olan Bilgi Harekt ortaya kmtr.

4.3.3. Bilgi Harbi ve Bilgi Harekt Kavramlar Olduka yeni bir kavram olan ve birok alanda etkili olan bilgi harbi iin pek ok kurul u eitli tanmlamalar yapmtr. Bu tanmlardan bazlar aadadr: ABD hava kuvvetlerin gi Harbi, "Dmann sahip olduu bilgi ve onun fonksiyonlarn engellemek, imha etmek, bozm k ve kendi karmz dorultusunda kullanmak iin yaplan hareketlerle, dmann bu faaliye r nlem almasn engellemek ve benzeri harektna kar korunmaktr." Bilgi Harbi, Kara K Talimnamesi 100-6 dokmannda "Kendi bilgi ilem srecimizi, bilgi sistemlerimizi ve bi lgisayar alarmz korurken, dmann bilgi-ilem sreci, bilgi sistemleri ve bilgisayar a e bilgi stnl salamak iin icra edilen bir dizi hareket" olarak tanmlanmtr. Tanmd lgi Sistemleri ifadesi ile, bilgi konusunda olumu btn altyaplar, organizasyonlar, per sonal ve bunlarn bilgiyi toplayan, ileyen, depolayan, yaynlayan, sergileyen, yayan ve uygulayan paralan anlatlmak istenmektedir. Ayn dokmanda, Bilgi Harbi tanmndan bak ilgi Harekt bal alt.vis u tanma yer verilmitir: "Bilgi harekt; mu-

542 Gelecei Ynetmek I J 1.1

harebe alannda, kaynaklarn doru zaman ve yerde kullanlmasn, silahlarn seilmesini, b in kontrol altnda tutularak muharebenin desteklenmesini ve muharebe etkinliinin ar trlmasn salar. Bilgi harekt, asker harekatn btn safhalarnda tesis edilen asker i btn bilgi-ilem faaliyetlerinin gelitirilmesi, ilenmesi ve korunmasna ynelik olarak plan srekli bir asker faaliyettir. Bilgi harekt ayn zamanda kresel bilgi ortamnda y leyici almalarla dmann bilgi ve karar verme kabiliyetlerinin istismar edilmesi [Hedef alnan sistemden gizlice bilgi szdrlmas durumunu ifade eder. Kullanlmas istenen bilgi va aracnn, en zayf noktasndan sisteme sokulmas aamas szma aamasdr] ve alama aliyetleridir." 30 Nisan 1998 Tarihli, MCM-069-98 (NATO Info Ops. Concept) NATO Bilgi Harekt Konsepti dokmannda Bilgi Harekt yle tanmlanmtr: "Politik- ve asker teklemek iin kendi bilgi ve / veya bilgi sistemlerini etkili bir ekilde kullanp kor urken, hasmn bilgiye dayal ilemlerini, komuta kontrol (C2) sistemlerini, muhabere v e bilgi sistemlerini etkileyerek karar vericilerin etkin olmalarn salamak amacyla ye rine getirilen faaliyetlerdir. Yrtlen harektn zelliine gre bilgi harekt ikiye ayr ve taarruzi bilgi harekt." MC 422 NATO Information Operations Policy dokmannda ise Bilgi Harbi iin yle bir tanm dikkat ekmektedir: "Belirgin politik ve / veya asker hed fleri ele geirmek veya gelitirmek maksadyla belirlenmi bir muhastm veya muhasmlara ka r kriz ve atma zamanlarnda icra edilen bilgi harektdr." TSK Elektronik Harp Konsep ilgi Harbi u ekilde tarif edilmektedir: "Kendi bilgi-ilem srecimiz; bilgi sistemleri miz ve bilgisayar alarmz korurken, dmann bilgi-ilem sreci, bilgi sistemleri ve bil rinde istenen etkinin salanmas iin icra edilen faaliyetlerdir." Ayn dokmanda, Bilgi H arekt, "asker harektn btn safhalarnda tesis edilen asker bilgi ortamndaki btn b iyetlerinin gelitirilmesi, ilenmesi ve korunmasna ynelik olarak yaplan srekli bir ask r faaliyet" eklinde tarif edilmektedir. Yine

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 543

ayn dokman bilgi harektnn dman bilgi ve karar verme yeteneklerinin tahrip edilmesi v az hale getirilmesi faaliyetlerini kapsadn belirtmektedir. okuluslu bir harekt deste yecek ekilde geni bir bilgi altyapsnn oluturulmas, oluturulan bilgi altyapsnn ha etkinlikle kullanlmas, ilk hedef olarak kart glerin (muhasmm) bilgi ve komuta kontr sistemlerinin seilmesi ve medyann adeta bir harp vastas olarak kullanlmas asndan, Krfez Harbi'nde bilgi harbinin belirli alt blmleriyle ksmen uyguland gzlemlenmiti i Harbi ve Bilgi Harekt konseptinin tarihsel perspektif iinde ve baka isimler altmda geliimi aada olduu gibidir:

4.3.4. Bilgi Harbinin Blmleri105: Harp Akademileri'nce yaynlanan kitapta Bilgi Harbi Kavram ve kapsad harp trleri ile a alarnn, neler olduu hakknda bilgi verilirken, temkinli bir ifade kullanlarak; " .... eni bir kavram olan Bilgi Harbi ile ilgili kesin tanm ve tarifler ortada bulunmadnda n, bu kavramlar ve kapsamn gelitirilmesi gerekmektedir" uyars yaplmaktadr. Bilgi harb nin blmleri arasnda keskin bir ayrm sz konusu deildir. Bu blmlerin ou i ie gem rleriyle yakn iliki iindedir. ABD Milli Savunma Koleji akademisyenlerinden Martin L ibkki'nin internette yer alan "Bilgi Harbi Nedir" balkl yazsnda bilgi harbi aada be len yedi alt kategoriye ayrlmtr.

544 Gelecei Ynetmek

Komuta kontrol harbi stihbarat temelli harp Elektronik harp Psikolojik harp Bilgi sayar korsan harbi (hacker) Ekonomik bilgi harbi Siber harp a. Komuta Kontrol Ha rbi (C2) Bilgi savann harp sahasnda icra edilen ksmdr; Fiziki imhay da iermektedir muhasmm komuta heyeti ile kuvvet arasndaki komuta zincirinin krlmasdr. Uygulama iki t yaplmaktadr. Bunlar; Komuta heyeti / merkezinin imhas veya elektronik ola rak devre d braklmas,, Muhabere ve link devrelerinin imhas / elektronik olarak devre d b binin en yakn uygulamas Krfez Sava'nda izlenmitir. Amerikan ve ngiliz birliklerince li atma ncesinde komuta yapsndaki balantnn bozulmasn salamak amacyla, komuta y kontrol sistemleri ve bu sistemin dm noktalar yksek isabetli bombalar kullanlarak imh edilmitir. Komuta Kontrol Harbi, Komuta Kontrol Taarruzu ve Komuta Kontrol Savun mas olarak ikiye ayrlr; (1) Komuta Kontrol Taarruzu: Taarruza ynelik komuta kontrol harbinin amac; hem bilgi ak, hem de durum kavray asndan dman komuta kontrolnn ili bir komuta kontrol taarruzuyla, dmanm komuta kontroln etkisiz hale getirerek dur umu kendi avantajmza kullanabiliriz. (2) Komuta Kontrol Savunmas: Komuta kontrol sa vunmas, dost kuvvetlerin komuta kontrol sisteminin korunmas ve dmann bozucu almalar siz klnmasn hedefler.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 545

Burada ama, dman mukavemeti ile karlaldnda bile, dost kuvvetlerin zayiatn en az tr. Ayrca dost kuvvetlerin harekt srasnda, kamuoyunu ve personelin moralini etkilemey ynelik dman propagandasn nlemek de komuta kontrol savunmasnn amacdr. b. stihbar Harp stihbarat temelli harp, taktik resmin elde edilmesi maksadyla kullanlan tm vasta lar ve sensrier ile bu bilgileri ileyen, deerlendiren ve birliklere yayan sistemler i kapsamaktadr. istihbarat temelli harbin amac, savan bilinen bir paras olan srprizl engellemek ve komutana harekt planlarnn ekillendirilmesinde yardmc olmaktr. yi bir hbarat, harektn koordinasyonunu ve senkronizasyonunu salar. Muharebe baladnda, bir t fta grevi anlam ve yrtmeye hazr birlikler varken, dier tarafta, karklk ve ok ya yer alr. Bugnn bilgi sistemleri gemiin ok ilerisine gitmi ve harp sahasyla ilgili ilgileri verebilecek duruma gelmitir. Gelecein harp sahas ortamnda harp sahasn btn psayacak eitli seviyelerde sensrier yer alacaktr. Bu karmak yapda sensrier drt gru alnmtr: (1) Uzak mesafeli sensrier: Uydu gzetleme sistemleri, sismik ve akustik sens er [Gnmzde, dnyann yrngesinde eitli maksatlarla frlatlm 2400'den fazla uydu bu ydularn 100 kadar zel irketler tarafndan iletilmektedir. Bu uydulardan bazlar 10 me assasiyetle fotoraf ekebilmekte ve cretini deyene hizmet verebilmektedirler]m. (2) Y akn mesafeli sensrier: Geni spektrumlu radarlar, sentetik aperture radarlar (SAR), inverse sentetik aperture radarlar (ISAR), insansz hava aralar, (3) Platform sensrle ri: Akustik, elektromanyetik, optik (4) Silah sensrleri: R, Radar, LIDAR (light de tection and ranging) sistemleri

546 Gelecei Ynetmek

c. Elektronik Harp Muhasmm elektromanyetik spektrumu kullanmasna mani olarak veya kullanma yeteneini azaltarak ve dost kuvvetlerin etkin kullanmn salayarak EM spektrum undan daha fazla yararlanmak maksad ile icra edilen asker faaliyetlere Elektronik Harp ad verilmektedir. blmde incelenmektedir: (1) Elektronik Destek Tedbirleri (EDT) (2) Elektronik Kar Tedbirler (EKT) (3) Elektronik Koruyucu Tedbirler (EKOT). d. P sikolojik Harp Bu harp trnde ise bilginin insan fikir ve dncelerine kar ve bunlar i erimiz dorultusunda etkilemek maksadyla kullanlmas sz konusudur. Bu harp tr drt kat ye ayrlmtr: (1) Millete kar harekt, (2) Muhasm komutanlara kar harekt, (3) Asker kt, (4) Kltrel karmaa yaratma harekt e. Bilgisayar Korsan Harbi lemci temelli siste kar yrtlen harp trdr. Bu harp tr ahslar, irketler ve devlete kar yaplabili kar uygulanan komuta kontrol harbi kapsamnda yer almaktadr. Dmana kar, fiziki bir mdahalesi yaplmakszn, bilgisayar virsleri gibi daha ok yazlm tabanl aralar kullan ir trden gayri nizami bilgisayar harbi olarak deerlendirilebilir. f. Ekonomik Bilg i Harbi Bu harp tr ise bilgi sava ile ekonomik harbin bir bilekesi olarak ortaya kma dr. Bilgi sat ve bilgi eriimi gnmzde lkelere ykl miktarda ekonomik deer olarak lgi kaynana eriimi engellemek, lkelerin bu su-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 547

retle ekonomik knt iine girmesine neden olabilecektir. Bu sistemler arasnda, klasik s stemlerin yan sra, internet, inmar-sat ve uydu linkleri bulunmaktadr. g. Siber Harp Bu harp tr ise bilgisayar sistemlerini esas alan savatr. alt kategoriye ayrlmtr gi terrizmi; insanlara ait bilgilerin aa larlarak bu insanlarn zel yaantlarna n kamuoyuna aklanmas veya bu insan j topluluk bilgi kartlarna yanl bilgilerin girilme i eklinde icra edilmektedir. (2) Semantik hcumlar; sistemin arzal olduu anlalmadan y onu vermesi salanmaktadr. Sistemin salkl ilemedii ok zor anlalmaldr. Karar ver uygulanmaktadr. (3) Simide edilmi harp; psikolojik harp kapsamnda mtalaa edilmekle birlikte harp olumadan taraflara ait bilgilerle harbin bilgisayarda simle edilerek oynanmas ve sonucun o lke aleyhinde geliecei izlenimi verilmesidir. 4.3.5. Bilgi Ha rbinin Aralar107 Klasik savatan olduka farkl bir karakteri olan Bilgi Harbi, konvansi yonel silahlardan olduka farkl ara ve yntemlerin kullanlmasn gndeme getirmitir. An gi harbinin blmlerini esas alarak bilgi harbi aralarna bakldnda bunlar; Komuta ko istemlerini hedef alan harp ara ve vas talar Tespit - tehis sistemleri Uydular Al ma - kartrma sistemleri Bilgi iletiim, ilem sistemleri Casuslar, ajanlar Medya bilgi harbi aralar olarak dnlebilir.

548 Gelecei' Yneivek

Aada sralanan aralar ise daha ok saysal bilgi harbine ait gibi grnmektedir; ancak k hangi sava trnde kullanldna baklmakszn yeni ve bilinmeyen aralar aklanmtr n bilgi harbi ile birlikte ortaya kan aralar; Bilgisayar virsleri Kurtl r Mantk bombalar Tuzak kaplar Chipping Nano-mekanikler ve mikroplar HERF toplar ve EM bombalar olarak saylabilir. .

a. Bilgisayar Virsleri; kendi kendini byk programlarn iine kopyalayabilen program par lardr. Bir virs, yalnz bu lunduu ?..a program altrdn ca aktif hale geer ve gre gisayarlarn kmesine, sabit disklerin silinerek tm bilgilerin kaybolmasna neden olabil irler. Virsler, bilgi savan da, kiisel bilgisayarlardan ok dijital telefon a devrele gibi program tabanl sistemlerde etkili olarak kullanlabilir. b. Kurtlar; bamsz birer bilgisayar programlardr. Kendi ni networkler zerinde bilgisayardan bilgisayara kopy alayarak oalr. Network]erin kmesine, bilgilerin kaybolmasna, ba lantlarn kesilmesi p olabilir. c. Truva Atlar; programlar iine programn gerek fonksi yonundan baka fonks iyonlar gerekle tirmesmi salamak iin koyulmu program paralardr. Bu tr bir program network gvenlik program gibi programlara yerletirilerek, sistemin gvenlik asndan za oktalarnn program yerle tiren kiilerin eline gemesini salayabilir. Truva at program irslerin ve kurtlarn gizlenmesinde de kullanlrlar. . Mantk Bombalar; bir eit truva ramdrlar. Esas amalar nceden retilmi virs, kurt gibi programlar aktif hale getirme rekli ikaz salar. Hemen hemen tm dnya-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt . 549

da yaygn olarak kullanlan network iletim sistemlerine retici firma tarafndan yerletir lebilecek mantk bombalan aktif hale geldiklerinde sz konusu network iletim sistemin in kullanld, banka ATM ebekesi, borsa bilgisayar a gibi sistemlerin kmesine neden cektir. d. Tuzak Kaplar; teki adyla arka kap retici firmalar ve dizayner tarafndan, temlere koyulabilecek mekanizmalardr. Bu mekanizmalar, dizaynerine, kullancya hisse ttirmeden sis temlere nfuz etme ve sistem gvenliini aarak sistemden iste dii bilgiyi alma ve kendi arzusu dorultusunda kullanabilme olanan verir. e. Chipping; yazlmlarda lduu gibi, donanm sistemleri de, ok rahatlkla kendinden beklenen fonksiyonlar harici nde son kullancsnn bilmedii bir veya birden fazla fonksiyonu yapacak ekilde dizayn ed lmesi mmkndr. Bunun iin zel imal edilmi mikroipler, eitli amalar iin, silah ve s kullanlan kartlara monte edilebilir. te yandan belirli bir fonksiyon iin retilmi dev relere ilave fonksiyonlar da kazan drlabilir. Bugn entegre bir devre (chip) iinde 5. 000.000 transistrle yaplabilecek kadar ok byk fonksiyonlu devreler dizayn etmek mmkn Bu fonksiyonlardan, kullanc yalnz teknik katalogunda belirtilen zellikleri.kullanabi lir ve bilebilir. Dizayner tarafndan ilave edilmi dier fonksiyonlann, istihbarat ha ri, tespit edilmesi imkansz denecek kadar zordur. Entegre devrelerin kullanld her tr ektronik cihaz, retici firma tarafndan kazandrlabilecek ilave fonksiyonlar yoluyla b ilgi savama akhr. Bu ilave fonksiyonlar, belirli bir radyo sinyali ile harekete geir ilebilir ve entegre devrenin bulunduu kart yanarak sistem devre d kalabilir. f. Nano -Mekanikler ve Mikroplar; karncadan kk meka nik robotlar ve silisyum yiyen mikroplar da gelecein bilgi sa va silahlar olarak dnlmektedir. g. HERPoa (High Energy Radio ency) Toplar; belirli bir hedefe yksek gte ynlendirilmi radyo sinyali gndere-

550 Gelecei Ynetmek

rek hedefi elektronik olarak kreltebilen silahlardr. HERF silahlar herhangi bir ele ktronik sisteme / bilgisayar sistemine kar kullanlabilmekte, yksek younluklu elektrom anyetik enerjiyi ynlendirilmi olarak gndermekte ve o sistemde bulunan elektronik de vreleri yakarak devre d brakmaktadr. HERF topu bir minibsn iine monte edilebilir ve fon santrallar, televizyon verici istasyonlar ya da bir bilgisayar network sistemi zerindeki "main server" bilgisayarn zerinde kullanlarak sz konusu sistemkri devre d abilir. HERF silahlarnn Amerika Birleik Devletleri ve Rusya Federasyonu'nda bulunduu bilinmektedir. Rusya Federasyo-nu'ndaki istikrarsz ortam bu silahn baz terrist grup larn eline gemesi riskini dourmaktadr. ngiliz hkmeti, IRA terr rgtnn HERF silah en endielenmektedir. h. Elektromanyetik Pals Bombas (EMP);11" Bilgi sava silahlar, bi lgisayar virslerinden ok daha deiik, allmam olabilir. New fr'exico'daki Los Alamao Laboratuvar'nda yksek gl elektromanyetik pals (EMP) retebilen anta byklnde bir mitir. Komandolar yabanc bir bakente gizlice girebilir, EMP antasm bir bankann yanna rletirebilir ve sistemi altrabilirler. Sonuta ortaya kan palslar binadaki btn ele aralar yakacaktr. Dier neriler, biyoloji ile elektronii birletirmektir. rnein, Pen evlileri, mikroorganizmalarn pleri yok etmesi gibi, mikroplarn da bilgisayarlarn iind elektronii ve yaltkan malzemeyi yok etmek iin yetitirilebileceklerine inanmaktadr.11 0 Elektromanyetik pals etkisi ilk kez nkleer silahlarn yksek irtifa infilaknda gzleml enmitir. Elektromanyetik pals, nano saniyelerle ifade edilen ksa zaman dilimlerind e, ok youn olarak ortaya kan ve geni bir sahaya yaylan bir elektromanyetik ok dalgas rak tanmlanabilir. Bu ok dalgasnn meydana getirdii gl manyetik alan, etki sahas i ektronik devreler, kablolar ve her trl iletken madde zerinde kilo voltlar seviyesin de voltaj oluturmaktadr. Elektromanyetik pals etkisine maruz kalan bilgisayar sist emleri, muhabere cihazlar, radarlar ve bnyesinde elektronik devre bu-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 551

lunan, her trl cihaz hasara urayacaktr. Elektronik cihazlarn elektromanyetik pals etk isine kar yaltlmalar da olduka zordur. Muhabere ve radar cihazlarnn antenleri, bilg r networkleri-nin kablolar ve modemlerin bal olduu telefon hatlar, elektromanyetik pa ls etkisini,.bal olduklar cihazlara, elektromanyetik olarak yaltlm ortamlarda buluns r bile, tayacaklardr. Bilgi harbi kapsamnda kullanlan elektromanyetik pals bombas nk r deildir ve elektromanyetik ok dalgasn meydana getirmek iin, patlayc ile tahrik ola bir elektromanyetik akm jeneratrnden istifade eder. Elektromanyetik akm jeneratr, 100 mikrosaniye iinde 10 milyonlarca Joule enerji retir. Pik akm tipik bir yldrmn 100 . Bir elektromanyetik pals bombasnn etki sahasnn artrlmas, bombann gcnn artrlm rak 10 GW, 5 GHz'lik bir elektromanyetik pals bombas, yzlerce metre ykseklikten 400 - 500 metre apnda bir etki sahas meydana getirmektedir Mevcut durum itibaryla sadec e ABD ve Rusya Federasyo-nu'nun elinde EMP bombas retimi iin gerekli teknoloji, alt yap ve bilgi birikimi olduu bilinmektedir. Ancak, EMP bombasnn retilmesi iin, gerekli mhendislik izimleri olduu takdirde 1940'larn teknolojisi yeterlidir. Rusya Federasyo nu'ndaki i istikrarszlk da gz nnde alndnda, bu silahn, dier lkeler tarafndan usu olabilecektir. Elektromanyetik silahlarn harpte kullanlmas ile harbin balangcnda onvansiyonel silahlara gre daha az kuvvet harcayarak muhasmn geni bir yelpazedeki he deflerine kar ksa srede etkili olunabilecektir. rnein; muhasmn belirli bir mevkidek sisteminin etkisiz hale getirilmesi iin birok avc, bombardman ve EKT uana, HARM fz ve bombalara ihtiya duyulabilecekken, ayn grev, SAM sistemindeki radarlara ve elek tronik devrelere hasar verecek elektromanyetik silahlarn kullanm ile daha az gayret sarf ederek icra edilebilecektir.

552 Gelecei Ynetmek

4.3.6. Bilgi Savann Yntemleri 1. Warden Modeli Aada, ABD Hava Kuvvetleri'nden Albay J.A. Warden tarafndan tasarlanan ve Warden Mode li olarak adlandrlan elektromanyetik silahlarn kullanld bir stratejik hava harbi mo yer almaktadr. Warden modeline gre, bir milletin, harp etme imkn ve kabiliyetinde b e arlk merkezi belirlenmitir. Bunlar nem srasna gre, liderlik ve liderlii destekl istemi, hayati nemi haiz ekonomik altyaps, ulatrma a, halk ve harp sahasndaki aske leridir. En i halkada yer alan asker / sivil liderlik ve liderlii destekleyen komut a, kontrol ve. muhabere sistemi, gnmzdeki bilgisayarlar, dijital telefon sistemleri ve bir devletin vatandalarn etkilemek iin kulland en gl ara olan televizyon gib k tabanl cihazlar dikkate alndnda, bilgi harbi silahlarnn etkilerine olduka aktr arn kullanmyla muhasm lkenin liderlik mekanizmas, ok az can kaybyla, fel edilebile kinci halkada yer alan hayati nemi haiz ekonomik altyap kapsamnda, yksek seviyede ot omasyon gerektirmesi ve retim srecinin karmakl nedeniyle bilgisayarlarn ve elektron vrelerin etkinlikle kullanld petro-kimya ve metal ileme endstrisi, bankaclk, borsa nans sektrleri, bilgi harbi silahlarnn hedefleri arasnda olacaktr. Azami tesirin elde edilebilmesi iin, muhasm lke ekonomisinin arlk merkezleri, bilgi har'bi icra etmeden ce, tespit edilmelidir. Ulatrma altyaps sz konusu olduunda bilgi harbinin hedefleri, ava trafik kontrol sistemi ve demiryolu sinyalizasyon sisteminde kullanlan bilgis ayarlar olacaktr. Warden modeline gre muhasm lke halk da bilgi savann hedefleri ara Televizyon, radyo, e-mail gibi iletiim vastalaryla halkn morali zerinde ykc bir et yol almas amalanmaktadr.

Stratejik Hamleler Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 553 ekil: Halkal WARDEN modeline gre elektromanyetik olarak hassas hedefler Kaynak: Trk Silahl Kuvvetleri Bilgi Harbine Nts Hazrlanmaldr, s.23

554 Gelecei-Ynetmek

Modelin son halkasnda, muharebe sahasndaki asker kuvvetler yer almaktadr. Gnmzde muh be sahasnda yer alan elektronik tabanl cihazlar, bilgi harbi silahlarnn hedeflerini oluturmaktadrlar. Komuta kontrol / muhabere merkezleri gibi hedefler iyi korunmu smak larda gizlendiklerinde, bunlarn konvansiyonel silahlarla imhas iin ok fazla kuvvet s arfna gerek olacaktr. Bilgi harbi silahlar, daha az gayret sarf ile sz konusu hedefle ri etkisiz hale getirebilecektir. Bilgi harbi silahlarnn bir dier kullanlma yntemi is e Dereceli Tepki Stratejisidir (Strategy of Graduated Response). Bu yntemde bilgi harbi, deniz ablukas ya da hava ablukas gibi bir yaptrm arac olarak kullanlmaktadr. hasm lkenin yaptrmlara verdii tepki dorultusunda dereceli olarak artrlmakta ve son konvansiyonel silahlarla desteklenerek muhasm lkenin harp etme yeteneinin ortadan kaldrlmas hedeflenmektedir. Sonu olarak bilgi harbi silahlan, zellikle harbin banda asmn liderlik ve destekleyen komuta, kontrol ve muhabere ana kar kullanldnda fel etki meydana getirecek, muhasmn harp etme kabiliyetini nemli lde azaltabilecektir. Mu asm lke zerinde fazla can kaybna neden olmadan yksek tempolu bir harp icra edilmesine olanak vererek kamuoyu basks olumasna engel olacaktr. Bilgi harbi silahlar, strateji ve taktik seviyede kullanlabilen "elektronik kitle imha" silahlardr. Konvansiyonel silahlara gre daha geni bir sahada etkili olduklarndan kuvvet tasarrufu salamaktadrl ar. 2, Saysal Bilgi Harekt (Digital Data Warfare)1" Saysal Bilgi Harbi (DDW), asker, politik, ekonomik ya da kiisel amalarn elde edilmesi maksadyla bir bilgisayar sistem ine ya da ana gizlice zararl bilgisayar yazlm (Malicious Computer Code) sokulmasdr. gan, bir lkenin silahl kuvvetleri, bir terrist organizasyon, uluslararas bir irket ya da bir ahs olabilir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 555

Saysal bilgi harbinin ahslar tarafndan ekonomik kar elde edilmesi maksadyla kullanl ir rnei de, bilgisayar gvenlik uzman John Dehaven tarafndan anlatld gibi, bir firm ir kiinin, zaman ayarl bir yazlm brakarak, kendisi iten ayrldktan sonra, yazlmn ecek mebladaki paralar isvire'deki bir hesaba transfer etmesi sonucu, firmadan kanu nsuz olarak para elde etmesi vakas olmutur. a. Saysal Bilgi Harbinin Amalar: (1) Devr e D Brakma Hedef alnan sistemin, yazlma ya da donanm olarak kullanm d braklmas ya da donanma hasar veren zararl bilgisayar yazlm (malicious computer code) kullanlar k elde edilebilir. rnein bir virs, ilemcinin alma frekansn artrarak ar snmas olabilir. (2) Zayflatma: Hedef alman sistemin ilevini gerei gibi yapamaz hale getir ilmesidir. 198S ylndaki internet kurdu hadisesinde, internet zerinde bilgisayardan bilgisayara kopyalanarak oalan

556 Gelecei-Ynetrnek

bir yazlm, internete bal 6000 bilgisayarn 12 saat sre ile kilitlenmesine neden olmut Zayflatmada bir dier yntem ise, saysal bilgi harbine maruz kalm birimin sistemin geri kalan ksmnn korunmas maksadyla devre d braklmasnn salanmasyla elde edilebilir def alman sistemin, farknda olmadan yanl bilgi retmesi ve retilen bu bilginin doruymu ibi ilem grmesi durumudur. rnein Saysal Bilgi Harbi yazlm, bir at kontrol sistemi ekrannda gerekte olmayan temaslarn grnmesini salayabilir. (4) stismar Etme: Hedef a n sistemden, fark ettirilmeden bilgi szdrlmas durumudur. Sistemden istismar etme ynte miyle bilgi alndysa ou kez durum, fark edilemez. Bunun en olumsuz yan, sistemin yenil enmesi zorunluluudur. b.Saysal Bilgi Harbinin Safhalar (1) Nfus Etme Safhas Saysal Bi gi Harbi aracnn, en zayf noktasndan sisteme sokulmas safhasdr. Saysal Bilgi Harbini ki de en zor ksmdr. Dikkat edilmesi gereken iki husus, nfuz noktas ve nfuz yntemidir isteme nfuz noktas bakmndan incelendiinde, zararl yazlm, sisteme direkt olarak ya d birimleri vastasyla nfuz ettirilebilir. Sistemin en zayf noktas aranmaldr. Sisteme yntemi bakmndan incelendiinde, On Kap Teknii ve Arka Kap Teknii olmak zere iki de olduu grlr. n Kap tekniinde, Saysal Biigi Harbi yazlm, sisteme dizayn amacna uy da intikal ettirilir. rnein, bir bilgisayara disket ya da C-Rom ile, bir alc cihaza r adyo dalgalan vastas ile anteni zerinden eriilmesi gibi. Arka Kap tekniinde saysal b i harbi yazlm sisteme dizayn amac haricinde bir medya ile intikal ettirilir. Yksek en erjili radyo frekans uygulamalar ya da kontroll elektromanyetik palslar bu maksatla kullanlabilir. .ABD Savunma bakanl'mn ABD taraf m dan retilen silahlarn ITPROMIarma Erasable. Prog-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 557

rammable Read Only Memory) yerletirilmek zere, kodlu bir RF sinyali ile aktive ola cak ekilde virsler gelitirdii bilinmektedir. (2) Yaylma Safhas Sisteme sokulan yazl stem ierisindeki belirli hedefe ulamak zere yaylr. Bu hedef, yazlm, donanm sistem i elirli bir server bilgisayar ya da network dm noktas olabilir. (3) Bekleme Safhas Sis teme sokulan yazlm, faaliyete geme zaman gelinceye kadar ya da belirli bir ikaz alnca ya kadar sistem iinde pasif olarak beklemeye geer. Bu safha saysal bilgi harbi taar ruzunun ne zaman ve kim tarafndan gerekletirildiinin tespit edilmesini olduka gleti edir. (4) cra Safhas icra safhas, saysal bilgi harbi yazlmnn tetikleme mekanizmas n harekete geirilmesiyle balar. Bu tetikleme mekanizmas zaman ayar, belirli bir krip tolu RF sinyali, zel bir kullanc ad ve parol? kombinasyonu ya da belirli bir veri gi rii eklinde olabilir. rnein bir uak tarafndan verilen XYZ 123 ar ad, hava trafik isteminde bulunan bir virs harekete geirebilir. Sisteme sokulan yazlm, verilen bir ik az zerine ya da zaman ayarl olarak, yukarda aklanan "Devre D Brakma", "Zayflatma" Etme" gibi amalarn elde edilmesi iin faaliyete geer. Bazen, saysal bilgi harbi yazl rhangi bir tetikleme mekanizmasna ihtiya duymadan sisteme nfuz etmesini mteakip faal iyete geebilir. rnein telefon networkleri iin gelitirilmi bir saysal bilgi harbi yaz steme girmesiyle birlikte kendi kendini kopyalayarak oalr ve sistemi ar ykleyerek neden olur. (5) Sonu Safhas Saysal bilgi harbi amacnn elde edilmesini mteakip, yazl krar pasif duruma dner ya da hi iz brakmamak zere kendisini sistemden siler. Bylece, saysal bilgi harbi taarruzunun kim tarafndan ve ne ekilde yapld konusunda bir iz br ur. Eer istismar etme yntemi ile sistemden birtakm kritik veriler ride erdicif ;&.-; , durumun hi farkn?, bile vanlmayabilir,

55S Gelecei Ynetmek c. Saysal Bilgi Harbinin Seviyeleri Saysal bilgi harbi, operatif, taktik ve strate jik seviyelerde uygulanabilir.

Tablo: Saysal bilgi harbinin eitli seviyelerdeki uygulamalarna ilikin bilgiler iermek edir.

Saysal bilgi harbinin icrasnda cevap verilmesi gereken iki nemli soru mevcuttur. Bi rincisi belirli bir sisteme saysal bilgi harbi yazlmnn nfuz ettirilmesi kararnn, ik i ise yazlm faaliyete geirme kararnn kim tarafndan verileceidir. Stratejik seviyede gulamalarda karar hkmet seviyesinde alnmaldr. Ancak taktik seviyedeki uygulamalarda s ay-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar tie Etki Odakl Harekt 559

sal bilgi harbi yazlmlarnn muhasmn sistemine nfuz ettirilmesi karar gene hkmet d akla beraber, icraata geme konusunda karar operatif seviyedeki komutan verebilmeli dir. Saysal Bilgi Harbinin Uygulanmas Karar Saysal bilgi harbinin seviyesi Stratejik Saysa l bilgi harbi yazlmnn yerletirilmesine ilikin karar Bakomutan Saysal bilgi harbi ya safhasna geirilmesine ilikin karar Genelkurmay Bakan Mterek Grev Kuvveti Komutan M Kuvveti Komutan Mterek Grev Kuvveti Komutan Operatif / Taktik Uzun Genelkurmay Bakan bekleme safhas Operatif / Taktik Ksa beklem e safhas

d. Saysal Bilgi Harbinden Korunmak Saysal bilgi harbinden mkemmel bir korunma salaya n bir yntem yoktur. Ancak iyi bir savunma sisteminde be kademe olmaldr. (Kademe -1) Saysal bilgi harbi yazlmnn sisteme nfuz etmesini nleyici tertip ve tedbirlerin alnm ademe - 2) Sisteme girmi bulunan saysal bilgi harbi yazlmnn taranarak tespit edilmesi ve bulunan yazlmn sistemden silinmesi. (Kademe - 3) Tespit edilen saysal bilgi harbi yazlmnn yaylmasnn nlenmesi. (Kademe - 4) Saysal bilgi harbi taarruzuna urayan si krar eski durumuna dndrlmesi. (Kademe - 5) Saysal Bilgi Harbi taarruzuna urayarak dev re d kalan sistemin yerine bir baka sistemin ikame edilmesi. d. Sonu olarak. Saysal B lgi Harbi, konvansiyonel harpten daha ucuzdur. Bir para bilgisayar kodu bir ehrin enerji sistemine bir Tomahawk fzesinin yapt etkiyi yapacaktr.

560 Gelecei Ynetmek

Gizli olarak icra edilen bir harp trdr. Uluslararas konjonktrn ak bir muhasamat ic k iin uygun olmamas durumunda st rtl olarak icra edilebilir, Kapsam kolaylkla kont lebilir. Hedef, muhasmm tm ekonomi altyaps olabilecei gibi spesifik bir bilgisayar si stemi olabilir. Gnmzde teknik olarak mmkndr. Gelecein harp trdr ve buna hazr olm vardr.

4.3.7. Bir Tehdit: Elektromanyetik Sznt (TEM PEST) Bilginin kt ortamndan elektronik ortama tanmasyla birlikte, bilginin gvenliine yn k tehditler gndeme gelmitir. Bunlardan bir tanesi de, ilk kez ABD 'de 1950'li yllar da fark edilen elektromanyetik sznt vastas ile bilginin elde edilmesidir. Elektromany etik szntlarn olutuu noktadan ok uzaklara yaylabilmesi, szntnn has olduu bir olojisi Cihaz"m iledii enformasyonun aa kmasna yol aabileceinden "Bgi Emniyeti"n tehdit oluturmaktadr. TEMPEST (Temporary Emanations and Spurious Transmission) "G izlilik dereceli bilgi ileyen", elektriksel ve elektronik tehizattan istenmeyen szntl ar ve bu szntlarn aratrlmas ve incelenmesini ifade etmektedir. Bazen "bilgi ieren ile eanlaml olarak kullanlr (TEMPEST Testi, TEMPEST Aratrmas gibi). "Bilgi. eren K (Compromising Emanations); ele geirilip analiz edildiinde iletilen, alnan veya herh angi bir bilgi ileyen cihaz tarafndan kullanlan bilgileri ortaya karan, veri ile ilgi li veya bilgi ieren iaretler olarak tanmlanmaktadr. (Haberleme ve bilgi sistemlerinde yer alan tehizattan, almalar srasnda oluan veri ilintili elektromanyetik kaaklar. ST terimi, elektromanyetik formdaki bilgilerin korunmas ve bu bilgileri ileyen ele ktromanyetik karakterdeki

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 561

sistemlerin ve bu sistemlere ait yardmc birimlerin bilgi emniyeti asndan ne derecede gvenilir olduklarnn her zaman dorulanabilecek lmlerle test edilmesi ve bu testler il lgili yntemleri de ifade eder. "TEMPEST Kar Tedbirleri" (TEMPEST Countermeasures); bilgi ieren kaaklarn, ulat alanlarda yetkisiz kiilerce elde edilmesini nlemek iin dbirlerin btn olarak tanmlanmaktadr. Bilgi teknolojisindeki hzh deiimler, elektroni bilgi alanndaki gelimeler dnyay kresel bir ky haline getirmitir. nternetin bulunuu gn kullanm, ATMTerin varl, elektronik para snrlar ortadan kaldrmtr. Tm bunl sini i ne de savalar yaratan nedenleri ortadan kaldramamlar, tam tersine "bilgi I , bigi toplumu" yeni bir savan konseptini belirlemektedir: "Bilgi Sava." I Gnmzde, b ttike daha deerli bir hale gelirken, altyapsnda bilgi sistemleri bulunan her sahay he def alan yeni \ bir sava tr olan bilgi savalar ortaya kmtr. \ Buraya kadar anlat sonuca gre klasik sava [ s' anlay terk edilmi, yerine.gvenlik ortamnn bar zaman dirilmesi, sava d harekt, kriz ynetimi ve snrl " g kullanm gibi ncelikle cayd , en son i aamada kesin sonulu konvansiyonel sava devreye sokan bir "\ ' h mcadele st atejisi gelitirilmitir. , Bilgi teknolojilerindeki geliim paralelinde, lkeler gvenlik -k^ stratejilerini teknoloji tabanl bir savaa dayandrma arayna f * girmilerdir. T ik sava ya da baka bir deyile bilgi sava ' V bilgisayar mikro-ilemcilermde ve ileti modern sensr ve \f t' rle devrelerinin retilmesiyle flen balamtr. Hollywood yapm [ideolojik bak bir yana bra karak] uzayllarn ileri teknoloji ve "onlar" gelene kadar dnya da hi tannmayan silahlarla saldr sonucu dnyamzn bam za ykld anlatlmak maya allan ana-dnce "byk glerin ya da bilgiye sahip olanlarn" sa vasz yapamay alde ne yapmal? } r *

562 Gelecei Ynetmek

Bu tr film senaristlerinin nerisi u olmaktadr: Daha yksek teknolojiye ve bilgiye sahi p olmalyz. Yani sava endstrisine yaplan yatrmlara vergi mkellefleri olarak itiraz e liyiz. te yandan Sovyetler'in Afganistan igaline kar Amerikan kahramanlarnn, yerel ha kla birlikte direnite rgtlenmesini konu alan filmler, 1990'da Irak'n Kuveyt'i igalind e ABD'nin mdahalesini kolaylatrd. Bu filmlerdeki temel kurgu "tepkidir." Bu tepkinin iinde haklln kabul edilebilirlii gizlenmitir. Bir dnemlerin (1980'ler) Savunma Bak inberger, alt ilkelik bir doktrin ne srmt: "Geerli sebep, kazanmaya kararl olma, do et, lllk, kamuoyu destei ve son are olmas" . Ayn ABD'de 11 Eyll 2001 sonras "pot dit tayini ve nnda mdahale" doktrini gelitirildi. 1990'l yllarn ortalarndan itibare emli ABD ulusal gvenlik belgelerinde yer alan ve birka bilimsel almada rastlanan bir kavram sz konusu saldrlarn ardndan olduka popler bir terim haline geldi. Bu "asimetr tehdit" kavram ve bu tehditle yaplacak mcadelenin ad olan "asimetrik sava" idi. Zaman ierisinde belirginleen yeni savunma konseptleri mevcut askeri rgtlenmelerin ve harp doktrinlerinin evrim geirmesinin zorunluluuna iaret etmekteydi. Bu srada, asker tari hteki eski kavram gncellendi ve yeni ortamn dinamiklerine bal olarak temelde ayn faka t ieriinde yeni unsurlar ile birlikte tekrar canland ve zellikle 11 Eyll saldrlarn n dnya kamuoyunun nne rktc bir tehdidin ad olarak ortaya karld. Bu, asimetrik t Bu kitabn ierii nedeniyle asimetrik tehdit ve asimetrik sava konusu zerinde durulmay acak ama yeni ortaya atlan bu kavramn "bilgi sava" erevesinde yer alp almad ya da nsuru olup olmad yorumlanmaya allacaktr. Asimetrik tehdit tanmlanmasnda eitlili bu kavramn nasl kullanlmas gerektii hususunda henz hemfikir olunamad. Ayn ekilde rik tehditle" yaplacak mcadele olan "asimetrik savan" da ortak bir tanm konusunda uzl eil. Bu konudaki karmaklk ve analizler zerinde durulmayacaktr ams baz rnekler de ve gerekiyor.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 563

Szlklere gre simetri, "iki ya da daha ok ey arasnda konum, biim ve belirli bir eksen e l uygunluu, bakm" anlamndadr. Asimetri ise simetrinin tersidir. Asimetri kavram aki ilikiyi aklarken farkl bir ierik yklenmektedir. Asimetri kavram ekonomi dnyasn er bulmakta. Bir rnek: "Piyasalarda oluan faizlerin hem parann zaman deerini, hem de risk primini iermesi yerli ve yabanc yatrmclar iin asimetrik bir durum da yaratmakta . [zer Ertuna, Kapitalizmin Son Direnii, s.132]." Souk Sava dneminde hedef ve dman [ Eyll ncesi de belliydi] belliydi, ortada grnendi. 11 Eyll sonras youn olarak ABD kay l dnce retimine gre artk tehlike grnmeyen bir "eydi". Bu kavram, ABD'yi zne ala urtmaya alalm. Asimetrik tehditte muhataplar arasnda g dengesizlii grecelidir ve z gl grnenin zayf ynlerine dnk stnle sahiptir. Ancak bu stnlk grecedir. Asim deerlendirmek doru mu? Bu duruma gre, bilgi toplumunun, bilgi teknolojilerindeki stn ln nemi kalyor mu? Bir baka soru daha sorulabilir; Kresellemenin gvenlii nasl sa metrik terimi, zellikle, potansiyel bir hasmn, ulus-devletin karlarna ve glerine kar and operasyon ve eylemler olarak kullanlmaktadr. Asimetrik saldr anlamnda kullanla ise kimyasal, biyolojik, nkleer, terrist veya enformasyon /siber saldrlar veya zayf noktalara ynelik saldrlardr. Bu tanmlama, ABD asndan "asimetri" anlaydr. Ancak, analiz ettiimizde, yukarda saylan aralarn, ABD asndan herhangi bir asimetrik niteli d ortadadr. nk, ABD'nin de elinde kimyasal, biyolojik, nkleer silahlar ve siber ayg ulunmaktadr. Dolays ile asimetrik bir durum sz konusu deildir. Hatta eer kelimenin ta anlamyla bir asimetriden sz edecek olursak, gerek asimetrik gcn ve hatta tehdidin AB D'nin kendisi olduu grlmektedir. nk, yeryznde hibir asker organizasyon ABD Silahl i ile mukayese edilebilecek boyutlarda deildir.

564 Gelecei Ynetmek

Ancak, "ulus-devletlerin ellerinde bulunan silahlar ile eitli gruplarn silahlarnn ayn niteliklerde olmasrdolays ile ortada bir asimetri yoktur" eklinde deerlendirme yapma mza olanak tanmamaktadr. nk, rnein, lkeniz bir terr rgt tarafndan kimyasal s saldrya urad. Bu durumda ulus-devlet olarak saldrgan tarafa ayn ekilde mukavemet ede ebilirsiniz. Devletlerin, uluslararas toplum iindeki yerleri ile devlet olmann geti rdii baz ykmllkler, silahl gleri ve asker stratejileri buna imkn vermemektedir.1 asimetrik tehdit kavramndan sz edilirken ABD jargonunda kullanld gibi basit anlamda, ayf bir devlet ya da devlet d aktrn eitli aralarla kendisinden daha gl bir hede tanmlamak, kavram zerinde bulankla sebep olacaktr. nk asimetrik tehditler asker a anmnn yan sra birtakm baka faktrleri de iermektedir. Bu yzden asimetrik terimini ayan sava", "zayf bir noktaya saldn", "siber sava", "kitle imha silahlar" eklinde kul anmak baz nemli ve karakteristik unsurlarn skalanmas ile sonulanacaktr.116 Asimetri, l olarak iki tarafl bir kavramdr. ayet taraf lardan biri zayfl ile asimetrik etki ya or ise, gl olan ta raf da grece stnlkleri ile asimetri yaratyor olmaktadr. Yu kar tespitlere dayanarak ABD'yi dnyann en byk asimetrik gc kabul edersek, neden ABD bal hdit algla malarndan bir tanesini asimetrik tehdit olarak deerlendirmek tedir? nk, AB asker uzmanlar "Asker Alanda Devrim" konusu balamnda deerlendirmekteydiler ve sahip lduklar muazzam ate gc ve teknoloji sayesinde yenilemez olduklar n dnyorlard. Bu fez Sava'ndaki tartma, sz stnlklerini gstermektedirler. Ancak bu stnln klasik mlarnda ie yarad ortaya kmtr.117 ABD'de dzenlenen Ulusal Gvenlik Paneli'nin son u konu-ile ilgili olarak anlatlanlar/ ABD'n in sahip olduu , asimetrik avantajlarn konvansiyonel olmayan harp taktikleri 5 ile eitli devletler, terrist gruplar ve dier dmanlk besleyen { J odaklar tarafndan dengelenebileceini ortaya koymaktadr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 565

Gerek "asimetrik tehdit", gerekse "asimetrik sava" ABD'li-ler tarafndan tretildi, a ma bununla birlikte de 11 Eyll ncesi ulusal gvenliklerine asimetrik tehdide dnk uyarl rda bulunulduu halde, glerine an gven bu tehditlerin grece anlamsz kalmasna neden redeyse tm basnda tekrarlanmtr. Bu byk gcn, asimetrik tehdidin gereklii karsn eri de paranoyaya dnmtr. Zaten aklamakta glk ekilecek eliki de buradadr. Hem tejik dnmenin teknolojik boyutunu yaratacak, doktrin haline getireceksiniz >em de " gnmz teknolojilerini kullanan dk maliyetli" terrist eylemler ve gruplarn varlnda keceksiniz; bu gerek, eer kurulacaksa "bilgi toplumunun" en byk tehdit kaynadr. Bu a a kitle imha silahlarna sahip olabilecek, asimetrik tehdit unsurlarnn yaratacaklar yk boyutlarn hesaplamak hi de g deildir. Mademki asimetri iki tarafl bir kavramdr o h "gl grnenden" (sper glerden) gsze ynelik asimetrik tehditten de sz etmek olas i bir terrist ya da ayrlk grubun "gller" tarafndan desteklenmesi, buna rnektir. B n mutlaka silahl kalkma boyutunda olmas gerekmiyor, mali alanda yaplacak operasyonlar da, bu trden tehditlerdir. Gelelim asimetrik savaa; konunun zerinde ksaca durulacak tr. Bilgi teknolojileri "Bat"ya [gelimi lkeler ve teknoloji medeniyetinin lemsilcisi^ anlammdadr] ne denli tehlike altnda olduunu gstermitir. rnein; Google arama motorund artk dnyann her yerinin krokisi, haritas herkesin nne gelmektedir. Bir eylem planla n caksa iin en kaba ama en meakkatli yan internet kanalyla zlmektedir. Asimetrik sava alanan konvansiyonel asker aralar ile savunulamaz hedeflere saldr gerekletirilmektir u bakmdan, asimetrik saldrlar geleneksel asker operasyonlara gre baz kesin karakteris ik farkllklar gstermektedir. Asi-

566 Gelecei Ynetmek

metrik sava kapsamnda gruplar veya bireyler bir devlete organik olarak bal olmadklarn an yahut bu durumun tespitinin veya ispatnn g olmas nedeniyle caydrclk ve cezaland i zor olmaktadr. Seilebilecek hedefler salam gvenlik tedbirlerinin alnd asker komp den ziyade politik, ekonomik ve sosyal deeri yksek hedefler olabileceinden savunma zafiyeti yaanmaktadr. Aniden ve srpriz bir saldr ile asimetrik bir saldrya hazrlks nan bir toplum psikolojik olarak derin bir kaos iine srklenebilir ve gvensizlik duyg usuna, paranoyalara ve saldrgan bir tutum iine girebilir."8 Asimetrik saldrnn hangi a ralarla ve hangi ynden gelecei kestirilemediinden korku bymektedir. te yandan kitle a silahlarna da sahip olunursa, saldrnn boyutlar tm hesaplan alt st edecek denli by . Bilgi, bilgi teknolojileri ve bunlarn devrim yaratan rnleri olan iletiim ve intern et teknolojisinin yardmyla asimetrik saldrlar daha kolay hale gelmitir. Kreselleme y ca olumlu olarak ele alnd ve uygulama alan yaratld ekonomiden, sala kadar, e-de aret'e kadar tm yaam alanlar-ayn zamanda da, "asimetrik saldrya" aktr. Son olarak; abn birinci ve ikinci blmlerinde anlatlan strateji teorisi ve yaratclar olan. strate dnrleri asimetrik tehdit ve asimetrik sava-saldr konusunda, dnce rettiler mi? Ev r, ancak doal olarak kullandklar kavram "asimetrik" deildir. Sun Tzu, Clausewitz, Li ddell Hart, Moltke, hatta Machiavelli'nin nmze koyduu belirsizlik (sis), ans, tesadf, aldatma, hile, baskn, dolayl tutum ilem basamaklar ve stratejisinde dorudan ve dolayl kantlar bulmaktayz. Hele inlilerin yzlerce yldr uyguladklar "strategem-stratagem" inde daha ak ve bol rnekle karlamaktayz. Teknolojiler hari, hemen her ey [kavramla hil] insanlk tarihi boyunca hep vard, yaptmz fark etmek!

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt ' 567

Zaten strateji senaryolar da "matematik akl" grnr klmaktr. in atasz yle diyor: lmeyen aptaldr, uzak durun-Bilmediini bilen eitimsizdir, eitin-Bildiini bilmeyen uyku dadr, uyandrn - Bildiini bilen liderdir, izleyin! Biz de bir sonraki blmde lider, lid rlik ve ynetim stratejisinin izini sreceiz!

568 Gelecei Ynetmek

OKUMA PARASI: Yerleim Blgelerinde Muharebe... Her yeni teknoloji, sava silahlanndaki deiimin tesinde taktik dzeyde pek ok deiimi de beraberinde getirmektedir. Teknoloji vletlerinde muharebe alanlarnda kendi asker kayplarn en aza indirecek teknolojiler re tilmeye allmaktadr. Son on be ylda hemen her yerde ABD askerlerini grdmzden, on oloji rnleri ve bunlarn yaratt yeni konseptler zerinde duracaz. "ehir savas" erin yerleim blgelerine szma ve yarma harekt ile ayn ortamda ilerleme taktik kavramla -yerle-im blgelerinde yeni bir tr savan da temelini oluturmaktadr, ABD'nin (11 Eyll as, 2001 ylnda) Afganistan'a yapaca harektn farkl bir asker eylem olaca ngrs asker uzmanlar hakl kt, yapt operasyonun klasik bir Harekt konseptinden farkl old ldu. Krfez mdahalesinde olduu gibi TV'lerden ak ak operasyonun her aamasn izleyem dnya basnnda grntlendii kadaryla olas muharebe ak alanlarnda deil yerleim b ir savas' ad verilen birliklerin yerleim blgelerinde muharebe teknikleri konusunda g irilen konsept; yerleim blgelerine 'szma', yerleim blgelerinde 'yarma harekt' ve yer blgelerinde 'ilerleme' taktik konseptlerini iermektedir, "Bilgi a, geleneksel olarak simetrik sava ilkelerine gre tasarlanm 'asker tekilatlar' gibi modern kurumlarn hiy rik yapsn da deiime zorlamaktadr. 'Bilgi Devrimi', gcn, bir zamanlar daha az nems er lehine datlmasn ve yaylmasn salamaktadr. Bu deiikliklerin silahl atmalar e kanlmaz ve nemli etkileri olaca belirtilmitir. zellikle bu etki, gerek zamanl b hassas ekilde ynlendirilen (precision guided) silahlara balayarak ve bu silahlar says al Komuta ve Kontrol ile kontrol ederek kazanlan 'muazzam vurucu g'te gzlemlenmitir .

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 569

Bu gzlemin sonucunda ABD Deniz Piyade'sinden Albay Norman C. Davis 'Asker Alanda B ilgiye Dayal Devrim' kavramn gelitirmitir. Davis'e gre tarih, deiimin olmazsa olmaz olarak harbin icrasnda kkl deiimi gstermektedir. Baka bir deyile devrimin belirley harbin icrasdr. 'Asker Alanda Devrimin' tanm da deiikliklere uramy tr. Krfez birok asker analist. Koalisyon f Kuvvetlerinin kulland yksek teknolojiye dayal sila dnyann drdnc byk ordusuna sahip Irak' ksa bir sre de malup ediine odakland. An va 'Askeri Tek nik Devrimin' olutuunun kant olarak gstermitir. Bu terim , daha ok ji odakl olduundan, yerini devrim odakl ve % teknolojinin devrimi desteleyici rol old uunun altn izen 4 % 'Askeri Alanda Devrim'e -'AAD' brakmtr. (Hseyin Beya)j zd, M5 1, s.19)" Sovyetler Birlii'nin dalmas ardndan ortaya kan kaosta herhangi bir lkenin hl kuvvetleri ya da Birlemi Milletler'in grevlendirme kapsamnda yer alan silahl kuvve ler Somali, Arnavutluk, Eski Yugoslavya, Makedonya, eenistan gibi tm operasyon alan larnda, yerleim blgelerinde, polis tipi grevleri de a. V yerine getirmilerdir. Her ne kadar silahl kuvvetlerin yerleim blgelerinde muharebe esaslar konusunda dzenledikleri talimnameleri, yukarda saylan operasyon blgelerinden edindikleri deneyimler varsa da, her blgede deien teknolojilere uygun olarak farkl taktikler uygulanmak zorundadr. Dolaysyla kendi zgn yaps nedeniyle bu tip larekt' farkl strateji, konsept, taktik nolojiye gereksinme gstermektedir. Muharebe ak alanlardan yerleim blgelerine kaynca, enli ordu birliklerini bekleyen tehditler de, gelien teknolojiye bal olarak deimekted ir. Gece gr tehizatl direniiler, keskin nianc (sniper), zel robotlar, bunlardan b aynaklardan alman bilgilere gre, Taliban birlikleri ileri teknoloji tehizatlarma s ahip deil ama hi kukusuz sniperlar'n her yerde konulanm olduklar grld .'te yand rak yerleim blgelerindeki muharebe, sensr platformlarnn etkinliini azaltmak-

570 Gelecei Ynetmek

ta, durum deerlendirmesini zorlatrmakta, iletiimi engellemekte, nokta.atn zorlatr uundan, ev ev operasyonu zorunlu klmaktadr. Bu tr operasyonlarda bugne kadar daha yo luklu olarak ABD Kara Kuvvetleri birliklerini grdk. Pentagon kaynaklarnda, kk birlik rogram ad verilen ileriye dnk projenin yatrm btesinin 1997-2003 aras iin 462.5 mi r olduu belirtilmiti. 1950'dan sonra muharebe laboratuarlar (simlasyon ortam) hzla ge itirilen ABD'de kara kuvvetlerinin yerleim alanlarnda, daha iyi tehiz edilmesi iin ya ratlm muharebe ortamnda,, muharebe laboratuarnda ok sayda yeni teknolojiler, dost ve askerleri ayrm yapabilecek teknikler, keskin nianclarn mermi izlerini izleyerek yeri ni saptayacak "counter sniper" sistemleri, patlayc tayan uzaktan kontroll aralar, rob tlar,.operasyonlarn gece koullarnda da srdrlmesi iin gece gr sistemleri srekli d r. Yulardr zerinde, allan, zaman zaman denenen bu sistemler ve laboratuar almalar ce Afganistan ve ardndan Irak'ta denendi. Krfez Savaanda gzlemlendii gibi silah tekno lojilerindeki ileri gelimeler sonucu silahlar amaz bir isabetle hedeflere ulamtr. Ke e gzetleme sistemleri ise; muhassm kuvvetlerin yap ve yeri hakknda ok detayl bir e ilgi salam, veri analizi ile datm sistemlerinin entegre kullanlmas sonucj bilginin kilde deerlendirilmesi salanmtr, TV haberlerine yansd kadaryla ABD'nin, sivilleri ardm rgt mensuplarnn yaad yerleri vurmu olmas, muharebede kiisel tanmlama sis lemlerin henz laboratuar aamasnda olduunu gstermektedir. Sistem dost "yayay" gvenli s zerine olup, askerden askere.ya da helikopterden askere altrlabilecek sorgulama,.ka almay iermektedir. Grld kadaryla bu konuda henz baar salanamamtr. Yerleim b lara uygun olarak hem kar keskin niana tespiti hem de konsepte uygun silah sistem-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 571

leri geliimi zerinde almalar younlam,,baz- projeler de tamamlanmtr. Yerleim b cak silah seimi bu operasyonun en nemli argmandr. Bu konepte uygun olarak tasarmlana ilahlardan birisi, hafif silah konusunda devrim olduu iddia edilen "objektive ind ividual combat weapon" (OlCW).olarak adlandrlan MI6A2 tfee taklan M203 bomba atarn ye i ne geecek ekilde dizayn edilmitir. 2006 ylnda kullanma girmesi tasarlanan OlCW'nun pound olup, NATO standardndaki 5.56 mm apl mermi ile 20 mm apl havada paralanan mermi atabilecektir. At kontrol sistemini oluturan objeler de laser mesafe ler, balistik bi lgisayar, video kamera, direkt gr sistemi, sensrler, elektronik pusula/hedef izleyic i, termal grnt modl ve laser iaretleyicilerdir (bu silahn birim fiyatnn 19.000 dol belirtilmektedir). Yeni konseptin ortaya kard en byk zorluk kompleks bilgisayar sis lerine gereksinme yaratmasdr. Yerleim' blgelerinin simlasyonu yalnzca binalarla snr dost dman askerlerin hareketlerinin simlasyonunu da gerektirmektedir. Afganistan o perasyonundan balamak zere, Irak asker harektnda ileri teknoloji (high-tech) retimi p k ok rn kullanlm ve denenmeye de devam edilmektedir. Meskun mahalde muharebe, yeni mu arebe konsepti olmutur. Durum byle olunca, gelimi lke askerlerinin donanm da her ge daha ileri teknoloji rn haline gelirken, gittike de pahallamaktadr. Dolaysyla her ayb rnein ABD ordusuna binlerce dolara mal olmaktadr (ubat 2006 itibaryla ABD'nin Ira 'taki zayiat 2.250 l 18.500 yaral olmak zere yirmi binin stne kmtr. Parasal kay ar dolar bulmutur). GPS nedir? GPS (Global Positioning System) ABD'ye ait uydular kullanlarak dnyann neresinde olursa olsun, 24 saat, olduka hassas bir ekilde pozisyon ve seyrsefer bilgisi salayan bir sis-

572 Gelecei Ynetmek

temdir. Bu sistemin temelinde 20.200 km ykseklikteki yrngede bulunan ve srekli olara k zaman ve kendi pozisyon bilgisini gnderen 24 adet "NAVSTAR" GPS uydusu vardr. Bi r GPS alcs ise en az 3, en ok 12 adet uyduyu izleyerek kendi pozisyonunu belirler, a ynca alcnn hangi hzda hareket ettii ve hangi yne gittii bilgisini retir. GPS alcs ini belirleyebilmek iin uydudan ald sinyalleri genleme (triangulation) yntemiyle z uydular dnyaya gre kendi yerlerini bilirler, bildirirler ve abalarda kendilerinin bir uyduya olan mesafelerini onlardan aldklar radyo sinyalinin yolculuk sresinden h esaplar. Uydu ile ykseklik bilgisi alnm olur. Uydu ile dier uydularn nerelerde olduu olaysyla lm yaplan uydulardan biri corafi yapnn zorluundan ya da yrngesinden do kullanlacak olan uydunun pozisyon bilgisini retir. GPS uydularnn zerinde 4 adet atom ik saat mevcuttur. Ayrca her bir uyduda dier btn uydularn anlk ve muhtemel bulundukla yerleri pozisyon bilgilerinin bulunduu bir veri kt (database) bulunur ve bu veri kt eryz istasyonlarndan gelen bilgilerle yenilenir. Olduka hassas atomik saatlere ramen, pozisyon belirleme prosesinde (ileminde) bir miktar hata sinyali asil sinyale en jekte edilir. "Selective Availabity (SA)" ABD Savunma Bakanl'nn gvenlik amal olarak er olmayan kullanclarn GPS alclarnn ok hassas lm yapmalarn engellemek zere g mn addr. "SA" dolaysyla pozisyon hassasiyeti 50 ile 100 metre arasndadr. SA program lanmasa bile dier baz etkilerden dolay bir miktar hata zaten oluur. S A etkisini sab it bir meknda beklerken GPS cihaznn hesaplad koordinat bilgisinin deimesinden gzle liriz. En nemli bozucu etki, dnya iyonosfer tabakasndaki deimelerden dolay GPS sinyal erinin hznn bozulmasdr. Bir baka bozucu etki de troposferdeki su buharndan kaynaklan u iki etki nispeten azdr. Koordinat bilgisinin hassas olarak bulunabilmesi iin (5 metreden az) DGPS bilgisi GPS cihazlarna FM radyo sinyali ile gnderilir ya da uygu lamaya gre eer ara takip

StratejikHamleter, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 573

sisteminde kullanlyorsa DGPS bilgisinin baz istasyonda kalmas ya da ilem yaplan merke ze aktarlmas gerekir. Sonradan yaplan bu hesaplama ksa da olsa zaman kaybma yol at lk olarak yeri gecikmeyle tespit edilmi olur. Ayrca DGPS uygulamas yaklak 30 km apn r blge iin geerlidir, nk GPS'lerin grd uydu ile baz istasyonunun grd uydular erekmektedir. Kaynak: Erol Mtercimler; M5 Savunma ve Strateji Dergisi, Say:102, Kasm 2001, stanbul , s.22-23

4.4. LDERLK VE G KULLANIMI: YNETM STRATEJS

"Etkin liderliin temeli rgtn misyonu zerinde enine boyuna kafa yormak, bunu tanmlamak ak ve grnr bir ekilde rgte yerletirmektir. Lider amalan belirler, ncelikleri be tandartlar belirleyip srdrr." Peter Drucker

4.4.1. Problemli Kavram: Karizma Yaygn grte gre) lider ve liderliin, hem silahl kuvvetlerde hem de sosyal yaamn te mi, siyaset, yerel ynetim, sivil toplum rgtleri] alanlarnda zerinde ok fazla aratrm an ama yine de olduka az bilgi sahibi olduumuz bir alan olduu ynndedir. "Tarihiler ve toplumbilimciler iin eylemlerle, liderler arasndaki ilikinin aratrlmas, ilginliini koruyan bir konudur. Toplumsal oluumlarn ve tarihin mi liderleri yaratt, yoksa liderl erin mi toplumsal oluumlar ve tarihi yapt, aslnda anlamsz, fakat konunun ilginliin leyen bir tartmadr. Toplum ve lider, birbirlerini etkiler ve tarihi birlikte biimlen dirirler. Hi kukusuz bu etkileimin altnda, tarihin yadsnamaz belirleyicilii vardr. F t liderler de gerek doru te-hisleriyle, gerek gl kiilikleriyle bu oluumlar kendi g sinde etkilerler."119 Bir yandan ileyite merkeziyetilii v katmanlamay ortadan kaldra snz, te yandan da gl liderleri bulacak ya

"i t Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 575

da yetitirmeye alacaksnz.120 Bu ne derece mmkn olabilir? nsanlk tarihi keifler v arihi olduuna gre "bu mmkn" demektir. "Derecesine" gelince, i burada kark hal alyo aklanamaz da deil! Politik psikiyatri konusunda dnyada ilk akla gelen isimlerden bir i olan Vamk Volkan, "kriz ve terr dnemlerinde geni gruplar ve liderleri"ni yatrd an masasndan ufuk ac sonular sunmaktadr. Volkan, liderlerin i dnyalarn kabul etme ba rumda der ki; Vladimir Lenin, Mahatma Gandi, Mao Zedung ya da yakn zamanlardaki U same bin Ladin gibi "dn trc" ya da "karizmatik" bir lider, politik yalnzlk iindeki , binlerce ya da milyonlarca insan uyumsal ya da yk c, yeni bir tr politik katlm ii bir araya getirmektedir.12' Politika arenasndaki liderlerin ruhsal yaplar, toplumu nasl okursanz okuyun dnme uratmaktadr. Herkesin paylamad ancak ortak bir deerl k ortalama doru kabul edilen bir tanm yle yaplmakta: Bi* reyler tarafndan gerekleti ve teki bireylerin ortaklaa ' yaratlan vizyona dnk olarak bir araya gelmesini, istek li ve cokulu olarak ortak hedefler benimsemesini ve bu hedeflerin gerekleebilmesi ii n glenerek btn varlklar ile katkda * bulunmasn salayan ya da en basit tanmyla " ok etkileyen" kiidir. Alkanlk olduu zere, genelde, parti liderlerine devlet adam g karz ve devlet adamlnn da zor zanaat ol duunu betimleriz. Sosyolog Emre Kongar'a gre er toplum sal eylemde en nemli elerden biri de liderliktir. Tarihe bak tmzda gerek b toplumsal eylemin, gerekse pek ok dev rimin, liderlerinin adyla anldn grrz.,Roma uu'ndaki kle ayaklanmasna ismini veren Spartaks, Osmanl mparatorluu'nu sarsan pek o klanmalar iinde eyh Bedreddin, talyan Birlii'ni kuran Garibaldi, Fransz Devrirri'ne d mgalarn vuran Mirabeau, Robespierre, Dan ton, AmeJJ

576 Gelecei Ynetmek

rikan Bamszlk Saya'n gerekletiren Washington, Sovyet Devrimi'nde Lenin ve Troki, Trkiye'de Mustafa Kemal Atatrk, toplumsal eylemlere isimlerinin damgasn vurmu olan l iderlerden yalnzca birka rnektir."m Devletler ele alndnda, liderin iktidar ele gei anlatlmaktadr: "En eski liderler, rnein krallar, iktidar asker baarlan veya dini y basal nitelikleri^aiznden de ele geirmilerdir. [Osmanllarn devlet kurmas, Hassan Sa ve Hz. Muhammed'in liderlikleri gibi...] Zamanla devlet bydke, toplum geliip evrirnle ike liderler ynetimde stnlkleri ile sivrilmi kimseler arasndan seilmeye balanmt lar sosyal ve ekonomik alandaki baarlan baz kiileri lider olarak ortaya karmtr. L ir ihtill, darbe sonunda i bana gelebilir [Lenin, Enver Paa]. Yahut demokratik hr se er sonucunda liderlik durumuna ykselebilir. Birok gzlemciye gre, deiik zamanlarda lid rlie elverili ayr bir kiilik tipi bulunmaktadr [rnein; olaanst anlarda, kuvvetli i, soukkanl, sert liderlere gereksinme vardr.]"123 Sosyolog Nur Vergin "siyasetin s osyolojisinde'"24 lider ile otorite arasnda bir ba olduunu ortaya koymakta, "Bir aab ey, bir retmen, bir atlye ustas, bir dinsel lider de otorite ile donatlm bir kii ol yor, yani belirli toplumsal ilikiler erevesinde baz kiilerin ya da baz gruplarn iste ri ve emirleri dorultusunda hareket etmelerini salayabiliyorlar [Bu konuyu yakn tar ihe ilikin bir rnekle aklamaya alalm. Iran ah Rza Pehlevi lkesini 'zoraki bir t edinceye kadar ran toplumunda devletin ba olarak tartlmaz bir iktidarn sahibiydi. B karlk binlerce kilometre uzaktan, iltica ettii Fransa'dan ran halkna seslenen Humeyn 'nin de iktidar yok deildi. Ama sahip olduklar iktidarn z ayn deildi. ah'nkine, s liminde yaygnlaan bir anlay gerei iktidar diyorsak, dierinin kudretine otorite demeli iz." Sosyolog Max Weber, otorite tiplerini geleneksel, karizmatik ve yasal-rasyo nel olarak snflar. Toplum gelitike lider tipi de gelenekselden rasyonele doru kayacak tr. Weber'e gre, klt-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 577

rel deiimler sonunda meruluunu kaybetmi olan toplumsal yapy deitiren kii karizmat di. Baar iin karizma art mdr? Eer ngiltere Babakan Tony Blair^i baarl [Aralk bulmuyorsanz sylenecek sz kalmyor. Babakan R. Tayyip Erdoan ise "karizmatik lider" dir; Blair'in baar karnesiyle karlatrldnda ortaya kan sonucun yorumu, sorunun d ir. Dileri Bakam Abdullah Gl ile yaplan rportajdan (Vatan 25 Ocak 2006) bir soruya ve dii yant, sorumuzu da aydnlatmaktadr. Sizi en fazla etkileyen lider kim? AG.: Dorusu ngiliz Babakan Tony Blair. ok zgvenli, vizyon sahibi ve ok keskin, ok . Tabii ki Avrupal liderlerin hepsi yle ama Blair ok daha fazla etkileyici. "Straig ht to the point" (dorudan konuya girme) derler, yani konuurken canl bir ekilde konuy u ok iyi ifade ediyor. Geni bir vizyonu herkesin vardr da o bunu gsteriyor. ngiltere' de de tabii ok iyi eyler yapt. ngiltere'de 3 dnem seilebilmek ok kolay deil. Bu bil u gsteriyor.

Karizmay kavram olarak tanmlamaya alalm. Max Weber karizmann genel nitelii hakknda utinin dna taan her trl talebin karlanmas kural olarak, tmyle trdelikten uzak, karizmatik temele dayanr. Bunalm dnemlerinin doal liderleri, bedence ve ruha zel yete eklere sahiptirler; bu yeteneklerin herkese nasip olmayan doast yetenekler olduuna i nanlmtr. Buradaki karizma kavramn tmyle 'deer yarglarndan arnm' bir anlamda k tedir.'25 Karizmatik nderin telkin ettii gven insanlarn gnllerinde ve dolaysyla, us nde yankland iindir ki, toplum onun uruna kendini deitirmek dahil olmak zere, her labiliyor.'2* Karizmatik liderle kurulan bu gnl ba, ister cokulu ister feragatli olsu n, mutlaka bir teslimiyete de yol ayor. Weber, bu

578 Gelecei Ynetmek

teslimiyetin meruluun en st dzeydeki ltn tekil ettiini sylyor. Ama karizma ze bu tr bir meruluun ierdii bir dizi zorluklar ve paradokslar da yok deil. Gelenek ve s atu quo ile balan koparmaya muktedir olan ve ite, bu nedenle de devrimci bir boyut u olan karizmatik otorite, bizatihi tad zelliklerden tr belirli bir zaaf da sines or. Adeta her eye kadir denilecek kadar hem ok gl, hem de ok dayanksz. Zira, gelene kurumlan ykmaya, geleneksel yaam tarzlarn bir kalemde deitirmeye muktedir olan karizm kalc olmas ve istikrar salayabilmesi iin onun cezbine kaplm olan kitleleri devaml tatmin etmek, heyecan devaml olarak diri tutmak zorunda. Kitlelerde baarl olduklar v zaferden zafere kotuklar hissini yaratabilmen. Olaanstln ve olaanstlnn dev topluma durmadan yeni yeni imknlar ve fayda salamal, Karizmatik otoritenin devamll da devam edebilmesi, srekli olarak tekrarlanmas gereken bir eit kantlamaya bal. Ve i u husus, karizmann nlenemez zaaf. Zira baarlarda aksamalar olduu, beklenen zaferler g ciktii ve zellikle kendisine inananlarn yaam seviyesi ykselmedii, umulan refah salan d takdirde tehlike anlar alacaktr. By bozulacak, karizmatik liderin karizmas kayb 27 Grevlerin her trl brokratik rgtleniinin tersine, karizmatik yap, hibir dzenli atma prosedr ya da sistemi tanmaz. Kurallara balanm "kariyer", "ykselme", "aylk" ya arizmatik nderin ve yardmclarnn uzmanlk sahibi olmalar gibi kavramlara yer vermez. ma kavram problem ykldr. Her ne kadar karizmatik liderliin ortaya kmas iin bir n de, kriz bunun ortaya kmasna katkda bulunur. zellikle bu tip liderliin en bilinen ver iyonu olan "kahraman liderlik"te bu byledir:129 "Kahraman liderler, sadece poplerl iin keyfini srenlerin aksine genellikle olaanst krizlerden geen toplumlarda ortaya r. Var olan ihtilaf zme mekanizmalar yklmtr; gelenekler, yerleik otorite, eski yas ir eyleri halletmenin

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 579

geleneksel yollan, hepsi bask altndadr. Toplu yabanclama ve sosyal atomizasyon ykselm ktedir. Youn psikolojik ve maddi ihtiyalar karlanamaz hale gelir. Uzunca bir zamandr var olan deerler deitirilmeye veya dntrlmeye hazrdr. ok eitli tali liderler, u talepleri iddetlendi rir. Ksacas gven ve meruluktaki bir kriz, sistemin egemenlerini , ideolojisini ve kurumlarn batan aa kaplamtr. Sonra hrs ve rekabetin nadir meziy e donanm - dinamik, akgz, duyarl lider veya lider gruplan kp otorite ve gelenee k . Karizmatik liderler, bunu organizasyonun yenilenmesi iin gerekli olan davrana mod el olarak ve biim vererek elde ederler. Bu faaliyetler birbirleriyle yakndan balantld . Gnlk faaliyetlerinde liderler, maiyetinden bekledikleri ekilde davranrlar. Ballann endi yrdkleri yoldan yrmelerini beklerler. Ayn zamanda gemiin yksn anlatp gele zyonu aklayarak bu davran biimlendirmektedirler. Ortak bir yk ve ortak bir vizyondu "130 Karizmatik lider ile misyon arasndaki ilikiye gelince; "karizma yalnzca isel ir ade ve denetim kabul eder. Karizmatik lider kendine gre olan bir ie el atar ve sal t tad misyona dayanarak itaat ve yanda kitlesi ister. Bunlar bulup bulamayacan, b er. Onlara gnderildiine inand kiiler onun misyonunu tanmazlarsa, karizmatik iddias bul ederlerse, onlarn efendisi olur - kendini 'kantlayarak' yerini koruyabildii srec e. Ama 'hak'kn, seimlerde olduu gibi, onlarn iradesinden almaz. Tam tersi olur: Onu k arizmatik nderleri olarak tanmak; misyonunu bildirdii kiilerin grevidir."13' Weber, o torite tiplerini snflarken doal olarak bir lider snflamas yapmamtr. Ancak geleneks izmatik ya da yasal-rasyonel otorite tipini kullanan liderlerin hepsi ayn zamanda mimar lider [mimar lider, bir organizasyonun ya da toplumun bir kurtancya ihtiya duymamasn salayan kiidir] olabilir. Ksaca mimar liderlik bir aamann sonucunda ortaya bir zellik ya da yetenek deildir. Bir lider gcn nereden alrsa

580 Gelecei Ynetmek

alsn4 eer gelecekteki yaam dzenleyecek yaplar kuruyorsa mimar bir liderdir.'31 Liderl k denince brokratik ya da karizmatik gibi eitli liderlik tipleri akla gelir. Ama as lnda toplumun bugne kadar siyaset ve i dnyasndan tand liderlerin hemen hepsi kariz iderlerdir. Karizmatik liderler, byk bir sorunla ya da byk bir frsatla karlanca or ar. ok az konuulan lider tiplerinden bir tanesi de, belki de gelecekteki yaam biimim izin kurallarn ve deerlerini oluturan mimar liderlerdir. Mimar nitelikte liderler ke ndilerini n plana karma ktansa sonu alan ve srekli gelien bir sistem, tasarlar. Melih Arat buna rnei uluslarst bir irketten veriyor; memo ktlarn kullandmz nl 3M 6'ya kadar bakanln yapt halde hi kimse William McKnight' tanmaz, Hewlett & Packa ilk sahipleri ve isim babalar Bill Hewlett'i ve Dave Packard' da ok az kii tanr. Bu insanlar irketten ayrldktan sonra bile Hewlett & Packard irketi salkl ve zinde bir d mdadr. nk bu liderler karizmatik deil, mimar liderlerdir. 'Bir lider hem karizmatik, hem de mimar lider olabilir mi?' porusunu Melih Arat {21. Yzyl in Ynetim, s.81-82] AB D'den rnekle yantlyor: General Electric irketinin bakan Jack Welch'e baktmzda bu gibi grnyor. Jack Welch her ne kadar karizmatik lider taraf ar basan birisi olsa da G neral Electric sistemi iinde yetimi, baka bir mimar liderin eseridir. Ama ayn zamanda General Electric'i temelden yeniden yaplandrd iin stelik mirnar liderdir. Mimar bir der, hem sistem kuran bir lider, hem de karizmatik lider zelliklerini tayan bir lid er olabilir. Varruk Volkan genel olarak bir politik lider ile yandalar arasndaki il ikiyi aklarken, "ilek bir caddeye" ok benzer133 diyor: "Normal zamanlarda trafik, yan i istihbarat, politik kararlar alma ve de dier hkmetme aralar, liderlerin etkisi ile kamunun farkndah arasnda her iki ynde dzenli bir seyir izler. Doal olarak bu trafik ek anayollarn youn saatlerinde olduu gibi, bazen bir ynde, bazen de dier ynde daha fa ladr. Bununla birlikte, kimi zaman u ya da bu nedenle caddedeki trafik, resmi bir ka-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 581

rarla liderden kamuya doru "tek yrfde verilir. Totaliter rejimlerin politik propag andasnda gzlenen ey budur. Demokratik lkelerde bile, kriz ya da terr dnemlerinde lide /ynetim'den kamuya doru olan "trafie" daha fazla odaklanlmas sz konusu olur, nk ka isini, kiisel kimliini ve geni grup kimliini koruyacak bir "kurtarc" aramaktadr."

Karizma, Weber'e gre, lideri, teki insanlardan ayran niteliklerin tmdr. Bu nitelikler baka insanlarn lidere mal ettikleri doast ya da insanst niteliklerin toplamndan ol mre Kongar'n buna yorumu: "Karizmaiik 'ider, kendisine doast ya da insanst nitelikler yaktrlan kiidir. urada dikkat edilmesi gereken nokta, liderde gerekten byle nitelik ulunmasnn deil, ona byle nitelikler yaktrlmasnn nemli olduudur."'34 eyh umaz betimlemesi tam da bu lider-cemat ilikisini anlatmaktadr.

4.4.2. Deien Dnyada Liderlik Hem Trkiye'de hem de yabanc lkelerde hakknda en ok kitap yazlan, seminerler, konferan lar dzenlenen bir olgudur 'lider ve liderlik'. Klasik tanmlar bir yana brakrsanz, ze de bir uzlamaya varlamadm saptamaktayz. Lider ve ynetici sk karlalan kavram ve iin hem ilevleri hem de tanmlar olduka iyi bilinmektedir; Hi kukusuz "endstri an ana" geile, 20. yzyla gre farkl parametrelerle tanmlanan 21. yzylda her iki ka n i dnyas devrimine uygun hale gelmitir / getirilmitir. Paul Tiffany: "Kimse deiimi miyor; en iyi ihtimalle, deiime yetimeye alyorlar."135 Deiim ve dnmn bu denli yzyl olmu mudur, bilemiyorum. "Karlatmz zorluklar dan biri de belki, bu kadar ok r ortamda -deiimin statko haline geldiini ve yeni bir istikrar ana girmemizin pek m ediini artk kabul etmek zorundayz- yneticilerin ounun, ellerinden gelenin en iyisini

582 Gelecei Ynetmek

yapmalar halinde bile bir sonuca ulaamamaktan sknt duymalar."1" Deiim ve dnm y k, "iletmenin" baars iin ok nem tamaktadr. Liderlik teorileri ve aratrmalar ko l alma yaynlayan birok kii (r. Ralph Stogdill) yle diyor: "Liderlik kavramn tan kii says kadar farkl liderlik tanm vardr.'"37 Buradan kan sonuca gre liderliin l edilebilir bir tanm yoktur. Ama biz yine de hem lider ile ynetici arasmdaki fark h em de liderlik ile ynetim arasndaki fark aklamak iin yaplan eitli tanmlan ortaya derlik ile ynetim arasnda yararl ve nemli bir fark vardr. Ynetim, bir rgtn prosesl [ilem basamaklaryla], bunlarn hatasz ve etkin yrtlmesiyle ilgilidir; liderlik ise alaryla baldr.13* Liderlik bir stat olmaktan ziyade bir faaliyettir. Robert H. Rosen, bunu vurgulamak iin, liderlik yerine liderlik etmeyi, isim yerine fiili, konum ye rine sreci kullanmay yeliyor. Rosen'e gre, liderlik etmek pazarlama veya imalat ya da muhasebe gibidir: Bir ey yapar. Yapa ise bir insan grubunun ortak bir vizyon izlem esini ve olaanst sonular yaratmasn salamaktr. "[Kabul edelim ki], liderlik etmek te iinde yaamak demektir. Liderlik sk sk, bakalarna iyi ve kt zamanlarda sizi izlemey am etmelerini telkin ettiiniz, heyecan verici ve ekici bir ura olarak tarif edilirke n, byle bir tanm, liderliin karanlk yzn grmezlikten gelir: Sizi oyunun dna atmak n kanlmaz gayretler."" Ynetici ve lider; ikisi birbirinden farkldr. Genel bir vurgul ya gre, verilen ii doru yapana ynetici ve doru ii yapana lider denir.1" Yneticiler i u yapar, fakat her zaman doru ii yapamazlar. Liderlerin marifetidir o."2 Doru ii yap abilmek iin, liderin "yneticilerin lideri" deg, "liderlerin lideri" olmas gerekir.10 Ynetim ve ynetici arasmdaki ilikinin tanmn da yapmaya alalm. Ynetim, belirli bi a ulamak iin bata insanlar olmak zere parasal kaynaklan, donanm, demirbalar, hammad i, yardma malzemeleri ve zaman bir-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 583

biriyle uyumlu, verimli ve etkin kullanabilecek kararlar alma ve uygulatma sreleri nin toplamdr.1" Ynetici, bir zaman dilimi iinde birtakm amalara ulamak iin insan, p hammadde, malzeme, makine, demirba vb. retim aralarn bir araya getiren, onlar arasnda uygun bir bileim, uyumlama ve ahenklemeyi salayan bir kimsedir."* Liderlik tanmlarna evam edelim: "Liderlik, ynlendirmek ve denetlemenin dnda, ulalacak hedefi saptamak, y l gstermek, engelleri tek tek gemek ve bu uzun ve etin yolculukta karlalacak zorlukl ak iin bakalarna esin kayna olmaktr.""6 insanlara liderlik etmek eylem halindeki bilg liktir."7 Liderlik ok alkan olmak demektir. Bunun yan sra liderlik, yneticilikten da iyi ya da yneticiliin yerini alacak bir ey de deildir. nk liderlik ve yneticilik bi ni tamamlayan iki ayr eylem sistemidir. Dier bir deyile, liderin, yukarda deindiimiz etici zelliklerine de sahip olmas beklenir."'

4.4.3. Stratejik Liderlik Kreselleme bizi ayn zamanda bir irketin tanmn ve snrlarn gzden geirmeye zorluy la balamalyz: Bir irket nedir? retim ve satn alma politikalarna, stratejik ittifakla ortak giriimlere ve dikey btnlemeye ilikin btn eski varsaymlar sorgulamamz gerek e bulunursa bulunsun, irket iin yeni biimler ngrmemiz -ve de yaratmamz- gerekir."" Pe ok rgt ok iyi, yetenekli yneticilere sahip olabilir ama bu rgt ya da irketler iyi idere sahip olmayabilirler. En iyi lider artk ynn tek basma yeterince nem tamadn iyi liderler yk anlatan, alk tutan ve ileri kolaylatran liderlerdir. Onlar yn duyg sz ve eylemle pekitirirler.150 Liderlik, gelecei yaratmann ve karmakl ynetmenin r eydir. Lider, ayn zamanda ekipler kurmaldr. Bir ekip, bir grevi yerine getirmek iin bir araya gelmi, srekli ya

584 Gelecei Ynetmek

da geici bir insan grubudur; rgt, ekiplerden oluan bir ekiptir. Lider, ekipler aracl gtn ynn etkiler ya da ynlendirir. Bu adan liderlik, kk gruplarla ya da bireylerl insanlar arasndaki bir eylemdir. Davran ve performans etkilemek iin iletiim kurmak v gleri yerletirmektir. Yekvcut halde rgt bir durumdan tekine gtrmek iin, gelece n ynetmeyi nasl badatrdmz nemlidir.151 Bu nedenle "liderlik" boyuta sahipti erlik" ifadesini u zellikler asndan kullanyoruz: Ynetmek, Gelecei Yaratmak ve Ekip k. Stratejik liderlik; ama, kltr, strateji,, temel kimlikler ve kritik prosesler gi bi rgt en temel anlamnda var eden mantkl ve iyi dnlm eylemi ynetmek ve denetle ik liderlik, yalnzca bugn baaryla almay deil, ayn zamanda derin ve kalc deiim e getirmeyi de ierir. Liderlik boyutlarn bir Venn diyagram olarak izersek (baknz aa l), etkin liderliin ancak her beceri kmesiyle birlikte davranabilmekle bal olduunu Stratejik liderlik, diyagramn merkezinde yer almaktr.15' Bu model, ne yneticilik ye teneklerini karalar, ne de ekip almas ve liderliin insan ilikilerine dair "yumuak do unu" ar abartr. Tam tersine, baar iin her yetenein de -iyi ynetimin, insanlarla e gelecei yaratmanmgerekli olduunu gsterir.152 YARATMAK EKP KURMAK YNETM ekil: Stratejik Liderlik Kaynak: Sullivan-Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, 69

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 585

Geleneksel i stratejilerinin kar karya olduu dnm iki ynldr: Kresel rekabet so beyinlere ve bilgi birikimine ynelik bir yartr. Ve de snrlarn olmad bir ekonomi h i uyank iletme iin frsatlar yaratyor. General Electric kendi pazarlarnda birinci ya d ikinci srada kalmak iin diretebilir, ama yedinci ya da sekizinci srada yer almann y ararlar da vardr. Tarihin bu noktasnda kklk bir stnlktr. Bu durumda kendinizi ye makla ok az ey kaybedersiniz. En fazla yzde 20'lik bymeye ulamak yerine, on kat ve be ki de yz kat byme frsatn yakalarsnz. Multimedya teknolojisini ve kresel ebekeleri tpk byk irketler gibi iletiim teknolojisine ve pazarlama ebekelerine ularsnz. K faklar, maliyet paylam ve yaratc ibirlii erevesinde byk dnebilirler, Btn b oktasndan, ileri eskisi gibi yrtme ynndeki yerleik kardan yararlanabilirler. Bir b e byk bir irket yirmi birinci yzylda "ileri doru yapma" esnekliine daha az sahip ol .1* Btn bunlarn liderler iin tad anlam, piramitler yerine ebekeler kurmamz gerek arnn yapaca ilere dorudan yn vermek yerine enformasyonu paylamay, ayrmay ve bt yiz. Karar verme ve risk almaya ilikin temel yaklammz ve rgtsel stratejimizi yenide zorundayz. Daha yass ve daha yaygn iletmelerde yeni anlamlar yaratmamz ve yeni deerle e sarlmamz gerekir.'55 Stratejik liderliin znn soruda ve bunlara verilecek yantta olduunu ne srenler156 bulunmaktadr: "Ne oluyor? Ne olmuyor? Eylemi nasl etkileyebilir im?" Gnmzde ka lider, bir adm geri ekilip gerekletirmek istediiyle ilgili olarak s k dnmeye ynelebilmektedir? Oysa liderin yapmas gereken, tam da budur.157 ABD Kara Kuv vetleri eski komutan Sullivan-Harper, i dnyasnn fikir gelitirme, yeniden yaplanma ve rateji konularnda rnek almas gerektii ne srlen almalarnda, bir tank komutannn r ver ve eyleme ge) uygulad drt

586 Gelecei Ynetmek

adm modelini, st yneticiyi bekleyen grev de tank komutamnkine benzemektedir, deerlend irmesini yapmaktadr. renme ile geri iletimi btnletirerek "Liderlik Eylem evrimi" ad ikleri be admk bir yol izlenmesini nermektedir.158 ekil: Liderlik Eylem evrimi Kaynak:.Sullivan-Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, 74

"Liderlik eylem evrimini" oluturan sreleren tek tek bakalm.159 Gzle. Liderlik Eylem imi gzlemekle balar. Bu aamada lider "Ne oluyor?" ve "Ne olmuyor?" diye sorar. Bu y alnzca rgt dna bakma sreci deildir; ayn zamanda ieri bakma, g ve zayflklan, t kltrel eilimleri ve gereksinimleri tartma srecidir. Bu, mterileri, pay sahiplerini, ar, rakipleri analizcileri ve dzenlemecileri de dahil olmak zere, rgtn ileyi meleke e etkide bulunan btn rgt bileenlerim kapsamaldr. Dn. Dnme, fikir retme sreci mek iin ne yapabilirim?" Lider, gzlemle toplanan bilgiyi, hem tehlikeleri hem olan aklar deerlendirerek, eylem yollan, ihtimaller ve almaklar formle ederek yorumlar. Bu aamada lider hedef belirler. Dnme aamasnn nemli bir boyutu da, evrede neyin dei neyin olduu gibi kalaca-

St ratejik Hamleler, Stratejik Soru nlar ile Etki Odakl Harekt 587

nm saptanmasdr. Bu, belirsizliklerin grece kesinliklerden ayrlmas, varsaymlarn tespi ve denenmesi srecidir. Bu, ayn zamanda riskin tartlmas ve azaltlmas surecidir. Karar er. Bundan sonra lider hedefin gerekletirilmesi iin en iyi ekilde nas ilerleneceini b lirler. Bu, en nemli katlmclarn zgl rollerini ve baarnn nndeki tahdit ve snrl tandartlar gibi grevleri belirlemeyi ierir. Eyleme ge. Bundan sonra rgt, ou kez r erhal balayabilmesi iin somut pilot projelerle balayarak, liderin kararlarn yerine ge tirmeye balar. Lider buna bizzat katlmal, zellikle deiim srelerine erken mdahalele ldr. Liderin destei ve katlm, deiimin nemini gsterir ve teki liderlerin katlm eylem evriminin en nemli adm olan bu halka, karar ve eylemin sonularnn evreyle ve ekteki eylemle balantlarnn kurulmasyla tamamlanr. renme srecinde lider ve rgt, d labilmek iin davranlarnda deiiklikler yapar. "u anda bildiklerimizi o zaman renmi neyi daha farkl yapardk?" diye sorarak gerektii lde kararlar yeniden dzenler ve hed i yeniden belirler. "Strateji tamamen liderlikle ilgilidir" hkmne varan Jack Trout , "liderler iyi generallerdir" diyerek devam ediyor: "Eer savataysanz iyi bir gener alin vasflarna sahip olmanz nemlidir." Esnek olmalsnz. Stratejiyi duruma (bunun te eil) uyarlayabilmek iin esnek olmanz gerekir. yi bir generalin yerleik nyarglar olu a o karar almadan nce btn alternatifleri ve bak alarn ciddiyetle gzden geirir. aret sahibi olmalsnz. Bir noktada ak zihninizin kapanmas ve bir karara varlmas gere i bir general irade ve zihinsel cesaretin varln srdrecek gc bulmak iin derinlere i sur olmalsnz. Doru zaman geldiinde hzla ve kararl bir ekilde vurmanz gerekir. Rzg ntnzdayken cesaret gstermek zellikle deerli bir vasftr. Onu bolca yadrmann zamand leyhlerine olduunda ok fazla cesaret sergileyenlere dikkat edin.

588 Gelecei Ynetmek

Olgular bilmelisiniz. yi bir general stratejiyi boydan boya, en ince ayrntlarna var ya kadar ina eder. Strateji gelitiinde, basit ama gl olacaktr. ansnz yaver gitm baarda bir pay vardr, yeter ki siz kullanmasn bilin. ansnz yitirdiinizde, kayp tmaya hazr olun. "Teslim olmak yz kzartc bir ey deildir," diyordu Clausewitz. "Bir s an nasl oyunu kesin kaybettikten sonra oynamaya devam etmezse, bir generalin de son adam lnceye kadar savamaya devam etmesi gerekmez."160 Ynetici ile lider arasndaki far ll yaratan dnce ve eylem biimlerini de yle zetlemek mmkndr161: Lider, kiil benimser. Ynetici, kiisel olmayan, ynetsel amalar benimseme eilimindedir. Lider, in larn olabilirlik, isteklilik, gereklilik konusundaki fikirlerini deitirir. Ynetici ii ni, insan ve madde kaynaklarn btnletirmek iin, karar alma, strateji gelitirme sreci ak grr. Lider, yeni moral deerler yaratp verdii buyruklarla zel istek ve amalar ol . Ynetici, anlama, pazarlk yapma, dllendirme, cezalandrma vb, esnek taktikler kullan Lider, ilerini bir zorunluluk ve yk olarak grmez. Ynetici, konumunda kalmasn salayan rutin ilere hogr ile bakar. Lider, ite coku yaratmay, riske girmeyi, frsat ve d tutmay tercih eder. Yneticinin ise var olan koruma gds, riske girme arzusuna ket vur r. Lider, yneticinin seenekleri snrlandrd, eski rnekleri izledii durumlarda yen elitirebilir. Ynetici, birlikte alt insanlarla karar sreleri ile olaylar geliti r rollere gre iliki kurar ve ilgilenir. Lider, empatik yollarla, sezgileriyle insan larn nce d nce ve duygulan, sonra eylemleri ile ilgilenir. Ynetici,

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 589

astlaryla dolayl olarak iletiim kurar; onlar emirlere itaate zorlar. Lider, olaylarn, durumlarn insanlara ne ifade ettiini anlamaya alr. Ynetici, olaylarn, durumlarn n iini anlamaya alr. Lider, gerektiinde ok uzun sre tek bana bir fikri savunabilir, mi gerekletirebilir. zleyenlere dorudan, sonu alan ve etkileyici mesajlar gnderir. Du gu dnyas ok zengindir. Btnlemek ya da nefret etmek gibi ok gl duygulan ile evres . Lider yenilik yapar. Ynetici idare eder. Lider orijinaldir. Ynetici kopyadr. Lide r gelitirir. Ynetici muhafaza eder. Lider insanlar zerinde, ynetici ise sistem ve ya p zerinde younlar. Lider gven ilham eder. Ynetici kontrole gvenir. Liderin uzun bir pektifi vardr. Gnlk krizlerin arkasn grebilir, uzun sreli dnr. Ynetici ise ksa gz ufuklar tarar. Yneticinin gz mtemadiyen kr /zarar izgisindedir. Lider "ne ve n tici ie "nasl ve ne zaman" diye sorar.

' Lider meydana getirir. Ynetici taklit eder. Lider statkoyu deitirir. Ynetici ise bullenir. Lider bana buyruk komutandr. Ynetici klasik iyi askerdir. Lider doru ii r. Ynetici ii doru yapar. Liderler "durum bu" fikrini kabul etmezler. Lider nitelie em verir. Ynetici nicelie nem verir. Lider hatalar dzeltir. Ynetici hata arar. Li inler, ynetici konuur. Bir ynetici olmak, ynetim konusunda efsane ile gereklik arasnd ki fark grp bunun gereim yerine getirmek anlamna gelir. Yeni yneticiler sadece grevl deil, insanlar da ynetmeyi renmek ve kritik alanda kiileraras yarglar ge-j '* T [ ^\1 t -,, -^ \^

590 Gelecei Ynelmek

litirmek zorundadr: Resmi otoriteye dayanmak yerine gvenilirlii salamak, elemanlar ko trol altnda tutmaya almak yerine ie ballklarn artrmak ve tek tek kiileri ynetm liderlik etmek.162 Liderlik ve yneticilik, zde olmayan ancak birbirini btnleyen dn eylemleri iermektedir. ada kurumlarda baanl olmak isteyen yneticilerin bu btnl yakalamalar bir zorunluluk olarak grlmektedir. Dnyada yaanan ve yaanmas olas deii e kapsam, izleme ve uyumun tesinde, kurumlarn varlklarn srdrebilmelerinde; yaratc ricilik, etkileyicilik vb. gibi liderlik srelerini ieren dinamik bir ynetim anlayn tirmektedir. Warren Bennis "Liderlerin Lideri Olmak" adl makalesinde yirminci yzyl liderleri ile yirmi birinci yzyldaki liderleri arasnda ortaya kmas beklenen farklar nlatmaktadr:'" "Yirmi birinci yzylda liderlerin karsndaki en byk mcadele kayna, kurulularnn b ak. Bunun temel mcadele kayna olduuna ve yirmi birinci yzylda liderlerin karlatkl kaynaklarndan ok farkl olduuna inanyorum. Yirminci yzyln liderleri, iletmelerin hi ve brokratik olduu izgisel bir dnyayla kar karyaydlar. Bu dnya, sisteme biliim g sistemin karlnda zm kustuu ilk bilgisayar kavramna benziyordu. Eski zihniyet s ir Kontrol, dzen ve tahmin. Byk bir blmn kontrol edebileceiniz, dzenleyebileceini in edebileceiniz istikrarl bir ortamda bu kadar yeterliydi. Ama yirmi birinci yzyl by e olmayacak. Hz giderek artan bir deiim yaayacaz. letmeler deiimle baa kmak i k durumunda kalacaklar. Akl kartrc, kaotik alma yerlerine dnecekler. Ve srpriz aklar."

Bennis ad geen makalesinde "irketi yeniden yaratmann" tesinde baz ilgin konulan da g imize koymaktadr. Bunlardan en dikkat ekicileri yle sralanabilir164: "Yarnn liderler deiimi bir tehdit deil, frsat olarak kucaklayacak bir ortam yaratmay renmeliler. Ben bu, alkantl bir dnyada bir irketi ynetmenin tek yolu.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 591

Avrupa ya da dnyann dier ksmlar iin bir ey syleyemem ama ABD'nin endstriyel rekab jnn, kadnlarn liderlii olacana inanyorum. Bunun nedeni biraz, bu alanda, benim iste adar olmasa bile, bildiim kadaryla dier tm lkelerden daha fazla ilerleme kaydetmi olm mz. 2005 ylna geldiimizde finanstan sorumlu genel mdr yardmclarnn yaklak % 50's ana inanyorum. Bunu sylememin nedeni, u anda muhasebe eitimi gren kadn says. Baa rkeklie ya da kadnla bal olmadn reniyoruz. Kat ya da yumuak, iddiac ya da du yok. Sizin iinde bulunduunuz irket kltryle ve kadn ya da erkek, tm liderlerde grl zi zellie sahip olmakla ilgili. Gerek liderlik gerekli dengeyi sunmay srdrebilecek bi liderlik.[Ben bunun] yeni bir lider tr gerektirdiine inanyorum. Federasyon liderler i alma arkadalarn 'asker taburlar' olarak grmezler. alma arkadalar da liderler ne kovmazlar. Yeni federal irketin lideri, liderlerin lideri olmal. Kararlan veren tek kii siz olamazsnz. Tek lider siz olamazsnz. Sizin vizyonunuzu kabul eden dier li erlerin kendi balarna etkin kararlar verebilecekleri bir ortam yaratmalsnz. Tm seviye erdeki tm elemanlarn lider olacak ekilde yetkilendirildikleri bir ortam." Gnmz iletm rinin, deiim ortamnda yerlerini alabilmeleri iin, uzun vadeli vizyonlar gelitirebilen ve gelecein doru faaliyet ve yatrm alanlan konusunda ngr sahibi olan liderlere ihti r, giderek artmaktadr. Buna gre, 21. yzyl yneticilii, deiimi ynlendiren ve srekl yet konusu haline getiren, deiim liderliine dnmektedir. Liderliin her bileeni er, uygun deerler, olumlu enerji ve ufuk- gelitirmeyi umduumuz kiilere sunacanz pake paralandr. Bu temel liderlik unsurlarn uygulama biimi son yllarda nemli lde dei blo tarzlar arasndaki kyaslamay yapmamz salayabilir.

592 Gelecei Ynetmek

Kazanmasn bilen rgtlerin liderleri kurulu genelinde gelecein liderlerini gelitirmek fikirler, deerler, duygusal enerji ve ufuktan yararlanrlar. nde gelen liderler retile bilir bir bak asn bakalarnn gelitirmesine zel bir arlk vermeyi ve bu konuda k meyle birletirirler. Liderlikte yeni boyutlarn eski boyutlardan farkllklar unlardr: Eski Tarz Fikirler Ynlendirme kapsaml i meselelerinden ok gnlk problemlerle ilgilidir Gelitirme programlar teoriktir ve profesrlerin rettii rnekolaylara dayanr. Deerle ler ou zaman kitleler iin yzeysel mesajlar eklindeki rgtsel deerleri aklar. Lider lara kendi kiisel deerlerini iyerinin deerleriyle btnletirmede yardmc olur ve de' ttnda onaya kan paradokslar aklar. Enerji Programlar aza bal almann tesine ge dndnde baln tad oktan gitmi olur. Uluk Profesyonel eiticiler zor kararlar almaya nlamaya ve ncelik belirlemeye arlk verir. Liderlik Oda Liderlik strateji, finansman v benzeri alanlardaki leknik becerilerin bir derlemesine arlk verir. st Rol st dzey y ciler gelitirme yetinir, gsteri iin zaman zaman bu programlara katlr. st dzeydeki y ler aktif katlmc olarak hareket eder, liderlik zelliklerini gelitirme programlarnn b a da nemli blmlerine nclk eder. Liderler beklenen performans ya da deer standartlar e getirmeyen insanlara ne yaplaca gibi ikilemleri amaya bizzat yardmc olur. Liderlik iisel ykler temelinde zor ve hafif meselelere arlk verir. "Programlar" sreklilik ta erler motivasyon iin esas alnacak ereveleri retir. Yeni Tan Ynlendirme liderin kendi kirlerine dayanr, insanlar kendi bak alarn gelitirmeye zorlar. Gelitirme programl ir ve gerek hayattaki i meselelerine dayanr. Ynetimin programlarna destek vermekle Kaynak: Noel Tichy, "nde Olmann Belirtisi", Ed: Frances Hesselbein Paul M. Cohen, liderden lidere, s. 275, Mess, stanbul 1999.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 593

David Ruelle'nin [Rastlant ve Kaos, s.88-89] liderin karar alma srecinde yararland ar alarn onun hakknda karar vermemizi ortaya koyan yorumuna katlyorum. Tarihsel determin izm konusunda bir dzeltme yapmamz gerekiyor. Baz nceden kestirilemez olay ve seimler uzun dnemde nemli sonulara yol aabilir demitik. Bu gre unu da eklemek istiyorum: K zun dnemde nemli sonulara yol aan nceden kestirilemez olaylar tarihin kendisi tarafnd n sistematik bir biimde retilmektedir. Bildiiniz gibi insanlk tarihi ynnden nemli so ra yol am olan kararlar hep politik liderler tarafndan alnmtr. ou zaman bu kararl n baz koullarn yol at bask nedeniyle alnm olduu iin nceden kestirilemezlik s r yandan bu liderler eer zeki ve mantkl kiilerse, kitabmzn birinci blmnde anlatm nlar teorisi ile bu blmde anlatacamz "olaslk ve ans oyunlar", onlan aldklar kara gelii-gzellik ya da beklenilmezlik esine yer vermeye itecektir. Elbette her beklenme dik davran manta dayal deildir, ama mantkl davranlarda ou zaman belli bir ld tnn da pay vardr. Bu nedenle tarihin akna yn veren kararlar eer mantk yoluyla [ma kl diyoruz] alnrlarsa genellikle rastlant ya da beklenmezlik esini de ierirler. Doa rak ABD bakannn nemli bir karar yaz-tura yntemiyle alabileceini sylemek istemiyoru i byle bir ey yaplabilir ve belki baz koullarda mantk yle gerektirmi olabilir, ama an bakann bu ynteme bavurmaktan baka bir seenei olmadn insanlara anlatabilmesini antkl nedenler bulunmaldr. ok eskiden yaam siyasi ve asker liderler mantkl davra aha az koullandrlm olduklar iin nemli kararlar alacaklar zaman falclara danmakt grmezlerdi ve bylece kararlarnda ister istemez bir beklenilmezlik pay olurdu. Kukusu z ki fala ve falclara kr-lemesine inanmak aptallktr ve kolaylkla ok kt sonu verebi a akll bir liderin kendi falcln kendisi yaparak kararlarna ekleyebilecei beklenilm belki de en iyi olaslklar ieren stratejilerin ortaya kmasna yardmc olacaktr.

594 Gelecei Ynetmek

Bilgi Toplumunda liderlik tipi ise Weber'in legal-rasyonel liderlik tipidir. Barp arm yan, sakin, ieriksiz sloganlar atmayan, gelecee ilikin net bir v2yonu olan, toplumla birlikte bu vizyonu paylaan, toplumla gr alveriinde bulunan, katlm salayan, yn e ynlendiren bir liderlik tipidir bu. Bu tr liderler, gelimi bir toplum tarafndan kon ulmu, sorgulanm kurallara saygldr. Bunun anlam liderlerin yeni kurallar koyamayaca . Sadece gerekmedike ve liderliin kendisi yeni bir hukuk oluturmak anlamna gelmedii s ece hukuka uymaktr. Bilgi toplumunun lideri, biraz daha ynetici tipine yakn bir kii, ko tarz bir ynetici olarak dnlebilir.1"1 Gelecein rgtleri ve gelecein yneticil cak acaba? Bu soruya Peter F. Drucker u yant veriyor:167 "Bir irketin tannm bir amatr bilim tarihisi olan genel mdrne yle dedim: 'Bana ka arihini incelemekten vazgeip kabilelerin tarihini incelesen daha iyi olur, nk gelece kte seni bekleyen ey bu. erokilerin yal kabile efi olacaksn.' Byle eflerin de otori bilgelik, ehliyet ve olgunluun tesinde bir eye dayanmaz. Dolaysyla gelecekte bir ii y eyi deil, kurmay renmek gerekecek. Bunun anlam igrenlerinizin sayca ok azalacak ol zinle birlikte alacaklarn saysn ise ancak Tanr bilir. Zaten rgt dediimiz ey de okimyac muhtemelen bir mdr olma peinde deildir; arzu ettii ey yedi yl sonra nivers mektir. Ne var ki bu yedi yl boyunca hi kimse ona ne yapacan anlatmayacaktr. Kendisi apaca eyi biliyorsa ne i; yoksa onu banzdan arma yoluna bakn. Elinizde bu arkada k hibir terfi frsat da yok, ama ona dzenli bir ekilde deme yapmak, taltif ve takdir g ermek zorundasnz. Bu bakmdan yneticilerden sz etmeyi brakp yrtclerden sz etmeye ar var. "Ynetici" kelimesi hl oumuza yannda adam altran kiiyi artryor.

Karar verme konusunda gelecein yneticisinin, bilgi ve analiz aamasnda demokratik dav ranmas ve beyin frtnas gibi teknikler kullanmas gerekecektir. Ama karar verildikten s onra, uygulama aamasnda gl bir liderlik gstermelidir. Burada sorun, srekli deien b mda liderlii katlk derecesi-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 595

ne gtrmemek. Tutarllkla, iin ortasnda dzeltme yapma arasndaki bu denge bir sanat ha gelecektir."168 Karizmatik Lider iinde bulunduu artlan kabul etmez. Yenilerini koymaya alr. iind dnemle ilgilenir. Kendi amalarn uygular. Kiisel ilikilerle ilgilenir. lk yapt . Konumunun gcn aka sergiler ve bu gc kullanr. Gvenir ama denetler. (Gvenmez t bekler. Lideri olduu bireylerden kendiri stn grr ve ekilsel olarak da yle davran ster. e ve sonulara odakldr. Fikir yakalamak iin kendi akimi kullanr. Kurum ii i kabetten yanadr.

Bilgi Toplumunun Lideri inde bulunduu artlan kabul eder ve kitlesiyle birlikte bu ar lan deitirmeye ya da gelitirmeye alr. Uzun dnemle ilgilenir. Bugnden yarm yarat n vizyona ulaabilmek iin alr. likilerin etkileimiyle ve sistemlerle ilgilenir. v l inamik bir plan uygular. Konumumun gcn toplumdan ve ekibinden aldn kabul eder l bir ekilde ekibiyle birlikte kullanr. Gvenir ve denetlemez, zdenetim sistemleri ku ar. Ortak doruya ulamak iin diya log arayndadr. Lideri olduu bireylerle kendisi e ekilsel olarak da eit davranlmasm ister. Sorgulanarak oluturulmu kural lara ve so ten sistemlere odakldr. Yaratc fikirler elde etmek iin fark I gruplarn akllarnda nr; yaratclk tekniklerini kullanr. Kurum ve kurum d ibirliinden yanadr. Frs Birlikle renir. 0 Kendisine ihtiya duyulmayacak bir si s temi inaa ed er. Kriz ortamlarnda ortaya kar. Tek bana renir. Kendisine ihtiya duyulmasn ister. Kaynak: Melih Arat, 27. Yzyl iu Ynetim, s.8B.

Gelecein liderine den grev, bir mimar liderin greviyle ayn; sadece insanlarn frsatl t bir ekilde ulaabilecekleri, kendi bireysel ve toplumsal kararlarn alabilecekleri, yaratc

59t Gelecei Ynetmek

olabilecekleri bir ortam yaratmak olacaktr. Aksi takdirde kimse lidere, lideri lid er yapan gc teslim etmeyecektir.16' Liderliin doutan ya da sonradan kazanlan bir olgu olmad konusu, uzun sreden beri tartlmaktadr. Bu: paradoks halen [bile] tartlmakt bakanlarndan Harold S. Genee, doutan liderlere inanmadn, fakat liderliin sonrad ceini aklam ama bunun nasl renileceini bilmediini de sylemitir.170 Liderlerin r sel disiplinde yetkinlemek deil, insan, finansman, pazarlama ve -hepsinden nemlisiteknoloji ile corafya unsurlarn kapsayan bir uzmanlk edinmek olacaktr.171 Lider yeti irme programlarnn ou "nsan lider olarak m doar, yoksa sonradan lider mi olur?" sorus an kaynaklanr ve kinci kkn doru olduunu kantlama amacn gder. Gemii ok eski ve tartmadr bu. nsann sporcu olarak m doduu, yoksa sonradan m sporcu olduu sorusuna esbelli ki cevap her ikisinin de doru olduudur. Ynlendirme, kararllk ve sk alma s nis, golf ya da basketbol oynama becerisini gelitiremeyecek bir insan grubu yoktu r. Ancak bunlar arasnda dnya apnda performans gsterecek olanlarm says ok deildir. derlik iin de geerlidir. nsanlarn liderlik zelliklerini daha fazla aa karmak iin gi b" kurulu, rakiplerinin ok nnde yer alacaktr. Btn yneticiler tepedeki grevlere ir mi? Elbette hayr. Peki, imdikinden ok daha iyi bir konuma gelebilirler mi? Kesin likle evet. Hepimiz fikirlerimizi bileyebilir, deerlerimizi daha iyi ifade edebil ir ve evet-hayr kararlar alma kapasitemizi daha iyi dzeye karabiliriz. Bu bakmdan her esi gelitirmeye almak uralmaya deer bir abadr.172 Liderlerin deiimi ynlendirme i en byk hatalar, performansa odaklanmamak ve deiimi yaamamaktr. Bunlar deiimin ilk on ilkeleridir. Deiimi yaamak "szlerine uygun davranma"nn tesinde bir eydir. Her gn ya kp unlar sylemek gerekir: "Evet, insanlardan daha duyarl olmalarn istiyorum. Be nu yapyor muyum? nisiyatifi duyarl bir yaklamla yrtyor muyuz? -

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 597

lemlerimizi hzlandrma konusunda fikirler edinmek iin bir gn de satclarla birlikte ge im. Bakalm, bu tasary hayata geirmede ne kadar abuk davranyoruz?"173 Yarta arkada k kurulular potansiyel lider kulvarlarnn nne engeller dikme, insanlar yetitirmeye ve g irmeye ynelik kaynaklarn sadece en ileri noktalara gidecek gibi grnen kimselere yatrm hatasn ilerler. Bu yzden kanlmaz olarak bir sr yetenei gzden karrlar. Yar ou kez nsezilerine gre adam seerler, ama genelde bunun iin daha uzun sre beklerler. lt belirli projelerdeki baarya deil, geni anlamdaki liderlik becerilerine bakarlar. Ve de en nemlisi, tepeye ykselmesi bskler mey enler de dahil olmak zere geri kalan herkesi gelitirmek iin ya aran yapmaya devam ederler. nde gelen irketlerin kapsayc ya lam, herkesten en iyi ekilde yararlanmalarn salar-stelik ge alan ya da delidolu in belki bakalarnca gzden karldktan uzun sre sonra katkda bulunmasnn yolunu ak s lider, renme ve retme sreci sonunda ya da kesintisiz srecek eitim programlaryla ilir. Doal yetenekleriyle insanlk tarihinde yerlerini alanlara dhi diyoruz ama sayla rnn ok az olduunu da biliyoruz. Gelecein liderlerini gelitirme srecine kiisel olara dilerinden de bir eyler veren liderler ayn zamanda rgtsel varlklarn en deerlisini ya m olurlar. Liderlerin uzun vadeli baars bugn ya da yarm kazanp kazanmayacaklarna g Baarmm ls on be yl sonra yeni bir liderler kua iin bana getiinde bile irket sdr.175 Strateji uyarlamaya aktr. ngr, eylem ve geri-iletime dayanan bir sretir. trma gre renme orann azami dzeye karmaktr. Bir irket ne kadar fazla denemelere ik ans yksek stratejilere temel oluturacak igrleri daarcnda toplamas o lde h teji yaratma sreci iin gerekli nkoullara daha fazla dikkat gstermek zorundayz. Ama " drtlk" stratejiler deil, yn doru stratejiler gelitirmek ve ardndan hzl deneme ve yoluyla bunlar her aamada daha yetkin yapya lNaturmaktr. Liderin asl ii budur.17'

598 Gelecei Ynetmek

OKUMA PARASI: Onarc Lider Tipine rnek Narsisistik kiilii olan kimselerin dnce, duygu ve davran rntlerinin younluu, b erecesine bal olarak deiir. Bazlarnda bakalaryla iliki kurmakta srgit devam eden aman zaman gereklik algsnn bulanmas sz konusudur. Btnletirilmi kimlik alanlar bu lklerine olan inanlar yannda neyin nerde bittiini ve neyin nerede devam ettiim bilenl r- ise hayata daha iyi bir uyum gstermekte ve dnyann gznde olduka baarl da olabilm ler. Gerekten de, ok gsterili, yakkl, gl, bakalarn ynlendirmede etkili baz nndaki baar ve vg aray, ou kez onlarn eitim, i ve toplumsal rgtlenme alanlar gemelerini salayacaktr. Bunlara baarl narsisist denmektedir. Bir "baarlrnarsisist", arndan stn olduunu dnr, fakat sahte bir alakg-nllk gsterir. Aslnda o, bir gru a" olmay ve bakalarnca da bu ekilde alglanmay ve yaamay nemsemektedir. Bu kii, e ygunsa politikaya atlmaya ve bir politik lider olmaya olduka eilimli-dir. "Baarl" sz astettiim ey, bu tr kimselerin gereksinimlerinin moral deeri deil, bunlarn her birini bakalarnn gznde stnlk kazand d dnyadaki kiiliklerinde bir yansma bulabilme ik liderlerin i gereksinimleri ile yandalarnn onlara verdikleri yantlar arasnda bir " yuma" gereklemektedir. Bu liderlerden bazlar bu "uyuma" halini uzun zaman srdrebilm bazlar ise bunu baaramamaktadr. Baarl narsisistik liderler psikiyatrlara gelmeseler le, narsisistik kiilii olan hastalarla gerekletirilen klinik almalar, bu tr liderle dnyalarna ilikin pek ok eyi rnekleyebilir. Genellikle bir geni grubun kimlii tehdit girdiinde ve de grup gerileme iine girdiinde, bir toplulukla kendisini abartlm bir b mde seven bir kii arasnda "uyuma"

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 599 f

olma olasl ok gldr. Liderin kendi gcne ve tmgllne olan inanc, yandalar . Kukusuz, abartlm bir narsisizm tayan politik kiiler, genellikle "bir numara" konum gelmeye almakta ve eitli koullar altnda konumlarn tepeye tayabilmektedirler. As ahramanca eylemleri gerekletirebilmekte ve yandalarnn gznde birer kahraman olabilmek irler. Ben, genel olarak Max Weber'in ve dierlerinin "karizmatik liderler"in orta ya k kriz halindeki geni grubun gereksinimi- hakknda ne sr dkleri grn narsisi l elde edilerine de uygulanabileceine inanyorum, fakat tm karizmatik liderlerin, yuk betimlendii gibi narsisistik bir kiilik rgtlenmesine sahip olmas koul deildir. Nars stik lider lerin eilimleri, nyarglar ve resmi eylemleri (demokratik toplumlara uyarl anabilecek ynleri bulunsa da) bu blmde tartlm olan i psikolojik yaplarn gereklil nstmaktadr. Kiilik yaplar, onlar kendi stnlklerinin altn izmek iin yandalarn me ya da , kendilerine zlemini ektikleri saygy gsterecek olanlara byk bir deer verm uyla yandalarn ynlendirmeye itmektedir. Bu tr politik liderler, kendi dolaysz evrele iinde kendilerine hayran olan kimselerin tm bireyselliini yadsr ve onlar, kendi bykl inin destek noktas olarak kullanrlar. Kendisini ar bir biimde seven bir lider, yanda dan kendi parltl zbenlik imgesini yanstacak ve stnlnn bir uzants olacak, imgel len bir yksek ilevsellik dzeyini gerekletirmelerini isteyebilir. Ben, bu tr narsisist k liderlik tipini onarc olarak adlandryorum. Onarc lider, bozuk parann stne dkl unu temizlemeye almakta ya da onu tatl hale getirmeye almakta ve belki de onu bozulm rayla birlikte ayn tabakta kalacak ve dokunulacak kadar dzeltmektedir. Onarc lider ti pine verilebilecek bir rnek, modern Trkiye'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk'tr. Res mi tarihte anla< L s ^ ""'' r ( S. f f < ff [ j1 ''

600 Gelecei Ynetmek

tld ekliyle, Padiah srgne gitmi ve 1923'te Mustafa Kemal'in liderliinde modern T mutur. Mustafa Kemal, gc eline geirdikten sonra "Baba Trk" anlamna gelen "Atatrk" s larak almtr. Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakan olmasn takiben Trkiye'yi ada letirme ynnde birtakm keskin politik ve kltrel deiikliklere gitmitir. Halifelik ku kaldrl, slam hukukunun ve devlet ynetimindeki slami etkinin ortadan kaldrlmas, rneklere uygun bir hukuk sisteminin kuruluu, kadnlara birtakm haklarn verilmesi, Ara p harflerinin yerine Latin alfabesinin kabul edilmesi ve ekonomide modernlemeye yn elik birtakm reformlarn yaplmas bunlardan bazlardr. Trklerin genel olarak inand sava yorgunu lkesinin bamszln yeniden elde etme ve kltr devrimiyle yeni bir Tr ma ilhamn hemen hemen tek bana ald yolundadr. 0,1938'de lm de olsa, halen Trkiy ayormuasna byk bir sayg grmektedir. imdi bile ou insan onu Ata ya da Atam diye di ef" adyla lmszletirilmektedir. Bazlar benim [Vamk Volkan] Atatrk'n eylemleri rini kullanmama kar kabilirler. Bazlar Atatrk' kendi yandalarnn davranlarn e ar ynlendiren bir kii, hatta belki Batllamak iin Batllamac birisi olarak grebili mi, Atatrk'n laikleme programnn mevcut aile dzenini ve ocuk bakm biimlerini kesint tn ve de toplumsal bir gerilemeye neden olduunu syleyenler de kabilir. Fakat Osmanl i boyunca evlilik, boanma ve miras konularnda uygulanan slam hukuku, kadnlar asndan lverisizdi ve Atatrk una inanyordu: "Kt bir aile yaam, toplumsal, ekonomik ve polit anlarda kanlmaz bir zayflamaya yol aar. Aileyi oluturan erkek ve kadn eleri, doal tam anlamyla sahip olmal ve aile asndan stlerine den ykmllkleri yerine getirebi umda olmaldrlar." Atatrk, yandalarnn zihninden, daha yaratc ve retici bir biimde rini engelleyen ykleri

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 601

atmalarn salamaya alyordu. Getirdii yenilikler, bazen yasal zorlamalar gerektirse an ve etkileri her zaman iin yandalarnn kiisel zerkliini artrc ve de mevcut toplu lemeyi ilerleme ynne evirici bir ilev grmtr. Itzkowitz ile ben, [Vamk Volkan] Atat k ve kimliini biimlendiren belki de en nemli olgunun, yas dolu bir evde domas olduunu saptamtk. Kendisinden nce doan kardei de, erken yalarda, aile Osmanl-Yunan snr Da'na yakm, yaltlm ve ho olmayan bir ortamda yaarken lmlerdi. Mustafa'nn ocukl k ocuklardan birine ilikin yk, aile iinde sk sk anlatlrd: ocuk, deniz kenarndak gmlm ve byk bir dalga cesedini ortaya karnca hayvanlarn hrpalad hali gzler doduu srada aile Selanik snrndan tanm ve skntlarndan ksa bir sre iin kurtu ninin onu "zel" bir ocuk olarak, ailenin kasvetli, karanlk yaamna doan bir gne ir. Fakat bu dnem uzun srmemi, kk kardelerinden biri, doduktan ksa bir sre sonra 27 yanda, iki ocuuyla birlikte kendisini ancak destekleyecek kk bir aylkla dul kal kowitz ile benim [Vamk Volkan] yaptmz aratrma, Mustafa'nn bu yas dolu evde -zellik sinden- yeterli ebeveyn destei grmediini dorulamtr. Atatrk'n yaamnn ayrntlar burada kendi szleriyle liderin ocukluk yllarmdaki yuvasnda yaad duygusal "al" v kendisine kar ar bir sevgi gelitirmesini rnekleyelim. Atatrk, 1930 ylnda kaleme a tehlikeli Yunan snrndaki evde, byk kardelerinin lmlerine (simgesel de olsa) ak bi yapmaktadr. Bu yaz, insann doayla ilikisi hakknda bir tartmayla balamaktadr. insa ya da domamaya karar vermemektedir. Doum nnda o, doann bir ltfudur ve kendisinden o nn ve kendisi dndaki mahluklarn ltfuna baldr. Korun-

oU2 Gelecei Ynetmek

mas, beslenmesi, baklmas ve bymesine yardm edilmesi gerekmektedir. Burada, cesedi do arafndan ortaya karlm ve baka mahluklar tarafndan zarar verilmi byk erkek karde ksnn yansmalar bulunabilir. Kk olanlara ne olabileceine (lm ve bedenin zarar g ntezisini, anne sevgisinin yeterli almayabilecei yas dolu evdeki yaantlaryla birletir mi olabileceini ve buna tepki olarak narsi-'sistik bir karakter gelitirmeye balam ola ileceini tahmin edebiliriz. Yetikinlikte sarf ettii szler, onun erkenden geliim gster iini ya da zbenlik kavramndaki savunma ierikli imeyi gstermektedir. 'ocukluk yllar i evimde ne annemle, ne kz kardeimle, ne de bir arkadamla birlikte yaamaktan holandm ep yalnz ve bamsz olmay setim ve hep bu ekilde yaadm ... Zira birisi t verdiin edilir ve yerine getirilir ya da bunlar yapmay reddedersiniz. Her iki tepki de ban a uygun grnmyor, Benden 2025 ya byk olan annemden gelecek bir uyarya riayet etmek, g dnmek olmaz myd? Buna isyan edersem, kadnln en yce mertebesinde olduuna tm kalbim nemin kalbini kracaktm.' Atatrk, kendisini bakalarnn stnde gryordu ve yandalarn anyordu. Fakat bakalarna kyasla stn konumunu korumak iin deersieletirilecek ve yk , fantezide yer alan dmanlar ya da alt gruplar aramyordu. Onun zseverliini ifade edii olduka farklyd: Onca yllk eitimden, uygarlama ve toplumsallama srelerini bu kadar inceledikten sonra iin sradan insanlarn dzeyine ineyim? Ben onlar kendi dzeyime karacam. Benim onlar mi islemeyin; onlar bana benzemelidirler.

Atatrk'n manevi kzlarndan biri olan, 1974'te Ankara'da-ki mtevaz evinde grtm [V hmetli Sabi-ha Gken'den Atatrk'n ocukluk yllarnda evin yas dolu ortamn kiisel ev ee dolu ortama dntrmeye altn renmitim. Srekli bir biimde, manevi kzlarna

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odnkl Harekt 603 t I

lmsemelerini sylerdi, Cumhurbakanl konutunda keder ya da depresyonun yaanaca bir o u. Aka "yaam" ve "mutluluk"la ar uramasna ramen (ya da belki ksmen bunun bir so manevi kzlarndan bazlarnn bana, iinde intiharn da yer ald birtakm trajediler g ana uras olan "mutlu" bir Trkiye yaratma ii, belki de onu ulusu iin ailesi iinde se yecei baba rolnden daha iyi bir baba yapmtr. Onun toz toprak iindeki kk Ankara kas y Pare" (Neeli Paris) modeli zerinde yeni Trkiye'nin bakenti olarak yeniden yaratma a balan hakknda anlatlan pek ok elenceli yk vardr, Atatrk, gc elinde toplad zama de keder iindeydi. Milyonlarca Trk, Balkan Savalar'nda ve I. Dnya Sava'nda lm, s yerinden yurdundan olmu ya da keder iindeydi. Artk Anadolu'da yaayan ou insan, Makedo ya, Yunanistan ve Bulgaristan gibi, Osmanl mparator-luu'nun kaybettii topraklardan g elme idi. Atatrk, kederli ulusunu kederli annesiyle zdeletirmi ve bir politik lider o larak kurtarma fantezilerini, dzenli bir biimde tekrar tekrar sahneye koymutur. En erken dnemlerdeki anlarna dayanan, gnlk bir ritel gelitirmitir. Bu, kiiliinin "t urtarma operasyonlarna giriebilmesi iin "a" blm idare etmekle ilgili bir riteldi, A yaamna ve dnce dnyasna yeni bir yn vermek iin, dindar annesi Zbeyde Hanm'a zari di. Atatrk'n ocukluunda, zellikle Selanik gibi kentlerde laik, Bat tarz okullar orta e babas, onun byle bir okula gitmesini istiyordu. Atatrk, daha sonralar anne ile bab a arasnda kendi eitimi konusunda "derinden derine bir mcadelenin" gerekletiini anms . Atatrk'n babas, olunu ilkin annesinin istekleri dorultusunda dini bir okula kaydett irmiti ve ocuu burada kalsayd geleneksel, Mslman bir Osmanl olarak yetiecekti. Faka as, daha sonra iine dtkleri atmaya bir zm bulmutu: Olunun dini okula girmek i i gerekletirmesine izin vermi, bylelikle anneyi memnun etmi (ki o, grnd kadaryla e

604 Gelecei Ynetmek

kar din yoluyla teselli bulmaya almt) ve birka gn sonra olunu dini okuldan alara okula yerletirmiti. Bunun nemli bir anlam vardr, bu kk ocuun kazand eitim fr , sonradan liderlik edecei ada ulusa geecek zel bir "ba" olduunu dnebiliriz. A annesi onunla birlikte yaamak iin Ankara'ya gelmiti. Atatrk, sanki onun isteklerini "doyururmuasna" her sabah annesinin elini per, Trkiye'yi laikletirme ve Batllatr ondan sonra ynelirdi. Fakat bu eylem, onun gnlk ritelinin sadece bir yarsn oluturu . ou kez gne ge balar, her gece Cumhurbakanl Kk'ndeki akam yemeklerinde konukl b ileri yalarna, doktorlar hastalk nedeniyle bu tr eylemleri yasaklayncaya kadar srd emeklere genellikle politikaclar, bilim adamlarn ve sanatlar davet ederdi, fakat "ca anus" unu koruyacak bir yakn arkada grubu, hemen her zaman mevcuttu. Yemek ve iki f asl, akamm erken saatlerinde balar ve sabahn erken saatlerine kadar srerdi. Atatrk, t bamdakileri az az yer ve ok yava iki ierdi, fakat ou kez ocukluk yllarndan anmsa ter, bazen annesinin yapt gibi piirilmemibir yemei geri gnderdii olurdu. Kendisi ve klar tarafndan sylenen arklara dek, masadaki her trl eylem, onun denetimi altndayd isyenlerden ocukluk andan kalma melodileri almalarn isterdi. Dolaysyla o, her gece el olarak yeniden ocukluk yularna gitmekteydi annesinin hayalini ziyaret ediyor, b u imgeyi yemek ve arkyla "beslenerek" kuruyor ve onun krlm kalbini onaryordu. Her sa annesinin ellerini perek onun imgesiyle ilgili riteli tamamladktan sonra, kendisin i "Baba Trk" olarak adlandrarak ve abalarn gerilemi geni grubunu ilerleme yoluna sok a ynelterek, babasnn imgesiyle zdeleiyordu. Kukusuz akam yemeinin yendii sofrada imci dnceleriyle ilgili tartmalar geiyordu, fakat o yemek odas, devlet katndaki bir olmaktan ok, bir ocuun oyun odasn 3 . Atatrk ve konuklan, zellikle de yakn arkadal

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odtkl Harekt 605

r politik ve ekonomik konular hakkndaki ciddi tartmalarn devrimci dncelere ilikin irmelerin arasnda arklarla, ikilerle ve esprilerle bir "oyun oynuyorlard." Onlar, gec eleri, bir sonraki gnn "ilerleyii"ne hizmet eden bir "gerileme"yi sahneye koyuyorla rd. Klinik almalardan biliyoruz ki, ilerlemenin takip ettii bu gerileme rnts, pek eylemin temelinde yatan eydir. Atatrk, kendi stnlne olan inancn yeni bir Trkiye'y k iin kullanm ve yandalarn kendi ykselmi, ak kimliine daha uygun "bir hale getir indeki engeli kaldrmaya almt. "A" zbenliinin, an zbenlik sevgisinin ve kurtarm arasndaki ilikiyi ve bu fanteziyi kederli annesinden kederli ulusuna aktardn, belki d hi fark etmemiti. Bununla birlikte, bu rntnn bilincine ksmen varm olmas gerekir. a kar kazanlan zaferin ikinci yldnm iin Austos 1924'te yapt bir konumada ansminden sz etmitir - paradoks olarak, fakat simgesel bir biimde ocukluk yllarnda ailes iinde yaanan skntlar ve evliliinin baarszla urayn aa vurmutu: "Uygarl e yaamnda yatar." Ya ilerledike zgeci davranlara dnen ycel tmi kurtarma drt ilikin kantlar da vardr. Bir baka "baarl" narsisistik lider olan, 37. ABD Bakan R Nixon, son derece zeki ve zmleyici bir zihne sahip bir kiiydi. "Kurtarc," imgesi, l sonra da yandalarnn zihinlerinde varln srdren Atatrk'n aksine, Nixon kiiliinin un bir biimde devam ettirememiti. Zaman zaman "dmanlarnn" saldrsna uradn sanm leri ykc eylemlere yol am, bunlarn iinde kendi politik konumunun ykma uratlmas Kaynak: Vamk Volkan, Kriikrne nan, s.289-299. [Trkesi: zgr Karaam], Okuyanus Yay 2005.

4.5. STRATEJ LE VZYON-MSYON LKS

"Eylem olmadnda, vizyon bir ritytdr. Vizyon olmadan eylem ise, zamm yitirmektir. Eyle e dnen bir vizyon, dnyay deitirebilir. " Joe! Barker

4.5.1. Baarnn Paylalan Grnts: Vizyon Liderlik ve yaratclk ile birlikte ifade edilen vazgeilmez bir kavram "vizyon"dur. Ti cari iletme, silahl kuvvetler ya da makro bir kurum olan "hkmet", hangisi olursa ols un.deiim sz konusuysa vizyonu, yani "deiimin yol haritasnn" belirlenmesini konuuyor mektir. Ayn retim alannda bulunan irketlerin baars ya da baarszl, hkmetlerin la aklanabiliyor: Vizyon. Bu sihirli ya da gizemli szck nedir? "Gnmzde en ok kullan rimlerden bir tanesi 'vizyon'dur. Terimin kk Trke olmad iin, Trkiye'de anlam zer lama yoktur. Ancak ilgintir ki, bu terimin anlam konusunda ngilizce konuulan lkelerde de pek bir uzlama bulunmamaktadr. Vizyon szc dilimize ngilizce'den girmitir. Szlk sion' teriminin Trke karl olarak; gr, grme, hayal ve nsezi kelimeleri verilmekt kkeni grme anlamna gelen 'visio'dur.'"77 Abdullah Karaman "Konaklama letmelerinde Vi zyonanetimi ve Bir Saha almas" bal altndaki al-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 607

masnda vizyon kavram ile ynetim ilikilerini ok geni aratrmtr. Bu yayna gre viz k anlam178 udur: Bu kavram etimolojik.olarak, Latince'de olduka eski olan "videre" fiilinden tretilmi, "uyank olmak", "anlamak", "kavramak" anlamna gelen "visio" kelim esiyle ifade edilmektedir. Ortaada Almanca'da bilmek manasnda kullanlan "weise" szc yn kkten tretilmi ve ok gemeden hayal grme, optik halsinasyon grme gibi kavramlar mtr."' Latince kkenli dillerde "bakmak" kelimesinin karl olmakla birlikte; saf anl r baktan ziyade yarnlara bak anlatmak iin kullanlmtr. Hint-Avrupa kkenli "vide" id-word" veya "wid" kelimelerinden tretilen vizyon "grmek ve bilmek" anlamndadr. Bir isi ben grdm dediinde "ben biliyorum" ile ayn anlam tamaktadr. Ayrca, advise, devi ise, supervise, provision ve provident gibi kelimeler de bilgi ve ileriyi grmeyi iermektedir.180 Webster szlnde ise "vision" kelimesi yle tanmlanmaktadr: "Normal g rsaylan nesne:... gelecekte grnmedii halde bir eyi alglama yetenei, zihinsel yetenek sezi... hayal etme gc ve yetisi kullanarak bunu gerekletir me."181 Trk Dil Kurumu szl gr, "gzle bir eyi alglama yetisi, bir olay, varlk veya dnce zerinde varlan yarg k tanmlanmtr. spanyolca konuulan baz lkelerde vizyon kelimesi iin "mthi rya, ko urum" veya "lm birinin ruhu" gibi anlamlara eviriler olmutur. Etimolojik olarak kavra m gelecei bilmeye, tasarlamaya, anlamaya, kavramaya; hayal etme ve grme abalarna gnde rme yapmaktadr. Genel anlamyla vizyon; gelecee dnk hayallerimiz, umutlarmz, korkular frsatlarn bilekesini bulmaya dnk bir bak olarak grlebilir. inde grnmeyi isted , resmedilme zlemi ektiimiz bir tablo olarak da tanmlanabilir. Yaama yn vermek olarak zaman zaman bulunduumuz yeri sorgulamak eklinde de deerlendirilebilir. Vizyon, bir gelecek anlaydr. Bugnn yeteneinin tesine geen, bugn ile yarn arasnda entelekte p% 'A-1 ' ^ ^t ) -<v ' * , i * ' /. \ ", ' ( / ^ V I * ? , / ,^4< k * . * \* k% *f f% ^

608 Gelecei Ynetmek

gemii ya da statkoyu onaylamaya deil, ileriye bakmaya temel olan, tasavvur edilmi bir olanaktr. Vizyonun gc lidere, pozitif eylem, gelime ve dnm iin bir temel salamas klanr.182 Genel anlamyla vizyon bireylere de kurumlara da ynelik olarak kullanlabili r. rnein; ATM'lerden para ektiimiz akll kart bir vizyondur; ayn ekilde Trkiye hk kan iin AB devletleri yneticileriyle fotoraf ektirmek de bir vizyondur. Ya da Gazi Mu stafa Kemal'in gsterdii hedef, "ada uygarlk dzeyi stne kmak", Cumhuriyetin vizyo on, amalarn en geni bir biimde anlatmdr. evreyi en geni adan bakarak tanmadr. nu byk bir anak antene benzetebiliriz. anak antenin as ne kadar geni ise gr de r [uaklariHfgemilerin radar tarama ekranlarm gznzn nne getiriniz). Dolaysyla misy ve stratejiler, vizyonun gr alanna gre belirlenir. Vizyonlar genel eilimlere stratej ler ise somut eilimlere, amalara en etkin ve en uygun zamanda nasl ularz ile ilgilidi .18' Vizyon soyut bir kavram mdr? Vizyon ara gstermeli midir? Peter M. Senge [Beinci Disiplin-renen Organizasyon kitab

yazar] "Buluuluk Pratii" balkl makalesinde vizyonu "yaratmaya altmz gelecein olarak tanmlyor ve vizyonun soyut olmadn sylyor:"" "Yneticiler yaplar gerei pragrriatik olurlar; nihai anlamda sonulara nem verirler ve adece niin deil, nasl zerinde younlamalar gerekir. Bunun tehlikesi ksa vadeli hedef bazen daha byk amalar glgede brakabilmesidir. Burada gene dil nem tar. Ne de olsa , yaratmaya altmz gelecein grnts. Amalanan sonularla eanlamldr. Bu bakmda deil, pratik bir aratr. Vizyonlar uzun vadeli veya orta vadeli olabilir. ok sayda vi zyon bir arada bulunabilir, insanlarn yaratmaya alt eyin tamamlayc ynlerini kavr farkl zaman erevelerini kapsayabilir. Vizyondan yoksun liderler nihai olarak deerle ndirilebilecek bir erevede gerekle tir-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ileElki Odakl Harekt 609

me umudunu tadklar eyi tanmlamada glk ekerler. Her ne kadar esasa ilikin olsa da syona bakarak ileri nasl yrttmz deerlendirmek son derece zordur. Bunu baarmak i kaldrp 'yaratmaya altmz gelecein bir grnts'n dile getirmemiz gerekir." Gn limeler gerekse kreselleme sayesinde hzl deiimler aslnda u anda yarn.yaatmaktad tkiletikleri toplumlar tarafndan belli bir gecikmeyle anlalmaktadr. Belki de vizyon b u dnmlere bireyleri, toplumu ve rgt hazrlamaktadr. Bu noktada vizyon bilmece zer gisiz paracklar yan yana getirip ortaya bir tablo kartmak gibi bir almay da anmsa sanlar zaman zaman sistemli bir ekilde bu almalar yaparak hayatlarna yn verebilmekte ler. Bu tanmlar, aslnda vizyona u anda yarn yaama duyarll anlam da katmaktadr. bugnden uzak gelecei tasarlama olarak da dnebiliriz.185 Vizyonun kendine has zellikl ri de bulunmaktadr. Bunlar drt balk altnda toplayabiliriz: deallik (istenen mkemmel esizlik (farkl bir onur duyma), bir gelecee ynlendirme ve tasvirler (gelecein resmin i) yapabilmeli, mevcut ihtimalleri deil gelecekteki imknlar dikkate almada ak olmald Ayrca vizyonlar esiz ve ayrt edici olduu noktalan ortaya koyabilmelidirler. stelik, v izyonlar liderlerden beklenen uzun sreli ynlendirmeye sahiptir ve gidilecek ynn ifad elerini tarlar. Bu zellikler nda vizyon, gelecei tasavvur ederken nasl bir ey ol izle ilgili zihinsel srele yaratlan imajlarn ortaya konulabilmesi olarak da tanmlanab ilir.186 4.5.2. Vizyon ve Misyon likisi Gary Hamel ve C.K. Prahald (.Gelecei Kazanmak) stratejiyi hem uyum hem de gerilim olarak ele almaktadrlar.187 Stratejiyi [bizim zetlediimiz ekilde] bir gerilim olara k ele almak, stratejiyi "byk kafalarn rn olan bir byk plan" olarak

610

Gelecei Ynetmek grenlerle art arda kararlarn ak iindeki belli bir kalp olarak gre daki uurumu amaya da yardmc olur. Stratejiye bir gerilim olarak yaklamak, hem st yne in var izgisi ve bugn ile yarn arasnda duran geni bir yetenek oluturma gndemi konu ece net bir gre sahip olmas anlamna gelir. Hem de st ynetim gelecee gtren yolculu eden belirleyemeyecei iin, kararlarn art arda alnmasn gerektirir. Bir gerilim olarak trateji, liderlii btnyle planlamann mmkn olmamas ile ak formle edilmi ve geni r ruh olmakszn liderliin gerekleememesi arasndaki nemli paradoksu kabul eder.

Ynetici ile lider arasndaki bir baka fark da vizyon, stratejik dnme ve sistem yakla ma noktalarndadr. [Vizyon] genelde yazya dklmemi olabilir. Vizyonda arzulanan bu olgu ar, misyon bildirgesi aracl ile kuruluun tepe noktasndan alt kademelerde alan bire adar nfuz etmelidir. Vizyon, rgtn hedeflerini ve ynn genel terimlerle ereveler ve atmak istiyoruz?" gibi sorulara yant arar. Firmann izleyecei iletme politikalar ve uy gulamalar vizyon ile uyum iinde olmal ve uygulanan toplam kalite ilkeleriyle de btnle elidir.168 Kurumun iinde bulunduu dnem iin vizyonu ve g*elecek dnemler iin vizyonu. B iki vizyon, ksaca "bugnk vizyon" ve "gelecek vizyonu" olarak terimletirilebilir. Bu gnk vizyon ile gelecek vizyonunun organizasyonlardaki ilevi nedir diye dnmek, vizyon avramn anlamaya balamaktr. Bugnk vizyon, bize iinde bulunduumuz yeri gsterir; gele yonu ise, bize varmak istediimiz hedefi gsterir. Gelecek vizyonu, eer iyi belirlenm i ve paylalan bir vizyonsa, kurumun alanlarn bir mknats gibi kendine eker. Ondan mak rahatszlk verir.18' Ksa dnem stratejiler nleyici (proaktif) ortamlarn olumasna tedavi edici (reaktif) ortamlarn olumasna neden olurlar. Vizyonsuz irketlerde Ar-Ge ve dier blmler gnden gne akt vitelerini yanda brakrlar ve uzun vade hedeflerini kay ler.190

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 611

nsanlar bir farkllk yaratacak, sradanh aacak bir eyle rin paras olmak isterler-y alayacak bir yldz isterler. Berrak, ilgi ekici bir vizyon, bir varlk nedeni, bir ama er rgt iin gereklidir; bu rgt ister bir devlet dairesi, ister kr amac gtmeyen bir k ister bir irket olsun. Bununla birlikte herhangi bir misyonun gereklemesi iin, rgtn \ netilmesi ve ynlendirilmesi gerekir. Bir. rgtteki liderlerin rgt deerlerini ifade e mesi, insanlar bu deerler etrafnda ha" t

' rekete geirmesi ve misyonun ban ekerken bu deerleri kendi kiiliinde somutlatrma m tar.191 Sonulara dnk liderler hem bir mioya hem de bir vizyona sahip olmaldr. A onular ok az ey ifade eder; bunun ok pratik ve gl bir nedeni vardr: Bir misyon uzun uluk iin gerekli hrs ve sabr alar. Vizyonun insanda hrs uyandrd dorudur, ama ba min ayrt edici zellii sabrn elik etmedii hrsa dayanmasdr."1 Peki, uygulamada bir v asl yaratlr? Bunun yantn ararken John P. Kotter, "nsanlar, gelecee dnk olmasndan vizyon yaratmann uzun vadeli planlama srecinde olduu gibi tasarlama, rgtleme ve haya ta geirme aamalarni iermesi gerektiini dnrler. in bu ekilde yrdn hi grm bir tarifeye veyt. ak izelgesine gre tanmlanamaz. Akldan ziyade duygu iidir bu. Kar irsizlie ve aksiliklere katlanmay, ileriye doru atlm her adma genellikle elik eden dmlk geri ekilmelere hazr olmay gerektirir," der.1" Kimileri bir vizyonun "yukardan a uygulanamaya can, "gerek" vizyonun bir ekilde "aadan yukarya" do ru olumas ger gr iin zn kar maktadr. nemli olan, vizyonun kimin tarafndan, nasl hazr land e kabul grmesidir. Kimi rgtV lerde gelecekle ilgili en iyi bilgi, en tepenin birka k ademe altn da bulunabilir. nemli olan iselletirmektir ve bu en tepedeki liderlikten balar. ih

I f^ 612 Gelecei Ynetmek

Vizyonun oluumu ksa vadeli olarak dnlrse ya da tasarlanrsa sonucun olumsuz olma ola r. "Vizyon, K ynetimin kesin ngrlerini ve baarlabilir hedeflerini ieren stratejilerl illendiinden oluumu uzun zaman alr. Uzun vadeli birleik vizyon, liderlik ve yaratclk e beraber deiim olgularnn da gelimesini salar. Gnmzde olduu gibi hzla deien, g , retim teknolojileri, piyasalardaki ani deiiklikler ve keskin-leen rekabet, vizyonu olmayan irketlerin piyasalar teknolojik frsatlar asndan yeterince alglayamamalarma en olur.""5 Vizyon niin gereklidir? Ksaca aklayacak olursak vizyon, gelecei gsteren k vuzdur. Eer ister kiiler, ister devletler ya da herhangi bir organizasyon kendisin in bir bak ya da dnyaya en geni adan bakma yeteneine sahip deilse ne kendisini, ne y kendi merkezinden tanmlayabilir. Dnyaya at gzl ile bakmak terimi de bu yzden km bak anz ve ufkunuz yoksa dnyay, hatta kendinizi bakalarnn tanmlamalaryla anlam k zorunda kalrsnz. Etrafnz, size tarif edildii snrlar ve kstaslar erevesinde de siniz. Kendisini bir kpein inisiyatifine brakm kr bir insann durumuna dersiniz. E sahibi iseniz, faaliyetlerinizde vizyondan sapmalar olduunda ok abuk grebilirsiniz ve tedbirlerinizi alrsnz. Vizyon gerek vatandalarnz gerek alanlar srekli gdle dakrlk, birlik zaman birlik salanmasna yardmc olur.1% letme bilimi, "vizyon" kavra , bir rn, bir iletmeyi, pazarlama ynetimini, ynetim modelini ya da banka kontrol sist mini olaanst baarlara ulam artc yeni fikirleri rnek gstermektedir. Ya da bir kiye be kala" baarl yeniden balangcnda, btn Bat dillerine Amerika'dan ithal edile "turn around" da (dnm noktas), "take ofF tan (uan pistten havalanmas), yani kurtulu tiren "vizyon"dan ya da "fikir kvlcmndan ok sz et-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 613

mektedirler. Btn bu rneklerde, balangta alanlarn, mterilerin, datmclarn ya kar ktklar bu vizyonun artc etkileri vurgulanmaktadr. Giriimcilerden birinin, ynetn kurulu bakannn tek bana eseri olarak gsterilen bu vizyon, en doru anda orta en doru ve kresel neri olarak kabul edilmektedir. Bu ansl nc giriimcinin dhice fi tme bilimi literatrnde strateji ynetimi olarak adlandrlmaktadr."7 Vizyonun bileenler lardr: yi tasarlanm vizyon, iki temel bileenden olumaktadr.1'6 z ideoloji ve imgele elecekten oluan yap aada grlmek*, sdir. t OZ DEERLER OZ HEDEF VZYON BYK CRETKR AMALAR m NAN DUYGU TUTKU CANLI TARFLER i Kaynak: Abdullah Karaman. Vizyon Ynetimi, s.25.

z deerler, rgtn temel ve kalc ilkelerini ortaya koymaktadr. Bu deerler, iletmeye zemin sunarak, ilke ve kurallarn oluma sistematiini kurulayabilir. z deerler, hedefi lan iletmenin varlk nedenini aklamasna yardmc olabilir, rgtn ne iin var olduunu il ettiini belirleyebilir. Ayrca rgtn karakterini ortaya koyabilir, rgt bir arada t salayan bir yaptrc grevi grebilir.

614 Gelecei Ynetmek

z hedef, bir rgtn sadece para kazanmann tesinde; daha derinlerdeki varolu nedenini o ya karabilir. z hedef, ufukta yol gsterici bir yldz gibidir. Bu hedefin kendisi dei n, dier deiimlere esin kayna olabilir. mgelenen (hayal edilen) gelecek: Vizyonun bu b leeni iki ksmdan olumaktadr. Birincisi rgtlerin 10 ile 30 ylhk bir zaman aralnda lad "Byk Cretkr Ama" olarak isimlendirilen amatr. kidsi ise, bu amalar baar anl tarifler olarak snflandrlmaktadr. z ideoloji ile temel yetenekler birbirinden fa olabilir. Temel yetenekler, irketin zel becerilerini tanmlamaktadr. Vizyonun ieriinde somut kavramlar olan misyon, ama, strateji ile birlikte inan, duygu, imaj, tutku g ibi soyut kavramlar da yer almaktadr. Ksacas vizyon, soyut ve somut bileenlerin yara tt bir "somut bileke vektrel" byklktr. Vizyon karanlk tnelden kn projektr kinci blmde anlatlan, burada, bu nedenle zerinde durulmam olan tahmin, ngr ve sena lanlmas ve yararlanlmas gereken deikenlerdir. Vizyon kavram iletmelerde, rgtlerde sonra youn biimde kullanlmaya balanmtr. Gelecek vizyonu, hedef gsterir. Dnyada ge enimsenen liderlik tipi karizmatik liderliktir ancak vizyon sahibi irketlerde kar izmatik liderler n safta olamazlar. Vizyon sahibi irket iin karizmatik liderler yal nzca ksa dnemde yarar salamaktadr. Misyon Misyon szc Hint-Avrupa dillerinde "frla ak, gndermek" anlamna gelen meit szcnden tretilmitir.1" Meit szcnn birinci anl frlatmak, lekelemek anlamna gelen smite kelimesiyle paralellik gstermesi ilgintir. Ayrca Latince'de mittere ve missus szckleri de "gitmeyi salamak, gitmeye neden olmak , gndermek, atmak" gibi anlamlarda kullanlyor. Bu yzden misyon kelimesinin or-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ite Etki Odakl Harekt 615

taya k "missile" (Fze), "emit" (uzaklatrma), "intemit" (yanda kesme, ayrma), "perm in, ieriden ynlendirme) ve "promise" (kurumlama, ileriye ynelik teklif verme) szckler yle balantldr. Modern organizasyonel yap ierisinde dnldnde misyon szc rg temel grevi ya da davran biimini, kurumlamay ya da gc aktaran ya da hedef ve amal tusunda gelecee ynelmeyi aklayan szcktr. Szlk anlam ile misyon, bir kimseye veril olarak tanmlanmaktadr, bir ynetim kayram olarak misyon, iletmelerin varlk nedenini i ade etmektedir. John Kottler, Matsushita Liderlii, 20. Yzyln En Parlak Giriimcisinden Dersler isimli kitabnda, Konosuke Matsushita'nn 1933 ylnda ilk kez, bir Japon firma s olan irketinde "irket misyonunu" oluturduunu belirtmektedir. Ayrca misyonu yazan ve rket deerlerini tm alanlara yazl olarak bildiren kii olarak da tantmaktadr. Yakla gemie sahip olduu grlen bu kavramn, yaln anlamda zel bir grev veya yaplan iin n latmak iin kullanld grlmektedir. Fakat misyonun anlam uygulamada kartrlabilmekt zaman yaplan ii veya i prensiplerini, deerleri, felsefeleri, amac ve bir inanc ifade etmede kullanlmaktadr. Misyon, zellikle vizyonun nasl baarlacana ilikin bir grev vizyon ve misyona alanlar inanamyorsa baar salanamaz. Misyon, bir firmann var olma nini aklar ve "Ne ile urayoruz, mterimiz kimdir, mteriye nemli ve deerli olan n ir ya da ne olmaldr, kuruluumuzun en dikkat ekici zellikleri nelerdir?" gibi sorulara yant arar.. Misyon bildirisi ise, rgtn temel deerlerini, rn ve hizmet kalitesini, t oloji ve felsefesini, imajn ve alanlarna, mterilerine ve de evreye kar davran in bir misyon tanm, tepeden gelen vizyonun ngrd hedefleri en alt kademelere kadar ge bilmeli ve tm alanlar kucaklamasn salayarak onlara yn verecek kadar etkileyici, be inandrc olmaldr,'00

616 Gelecei Ynetmek

Misyon esasen vizyonun daha somut halinden baka bir ey deildir. Misyon ayn zamanda o rganizasyon ve organizasyonun ynyle ilgili olarak "liderin" inancnn ve yeteneinin ifa desidir. Ayrca organizasyonun en sessiz fakat en gl ve zgn zelliinin ne olduunu g 1 renen organizasyon, ortaya kma srecinde isel olarak kontrol edilir. Kurucularn viz ve ortak misyon duygusu ile ileri ekilir. te yandan performans organizasyonu baarl o lduka gittike artan ekilde dtan kontrol edilir (kstlanr).202 ekit: Teoride renme ve Uygulama Kaynak; David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.59, (ev . El Grdemir), Alfa Yaynlan, stanbul 2000.

uygulamasnda renme ve performans arasndaki karlkl engelleme, ekonomideki her e a daha da iddetlenir. deal olarak renmenin rn (strateji) performansta kendini gster ir ve bu performansn sonulan yukardaki ekilde grld gibi renen organizasyonu tekr idir. Peter M, Senge "Buluuluk Pratii" makalesinde vizyonmisyon ilikisini i deneyimin i de kapsayacak ierikte aklamakta:

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 617

"Misyon ve vizyon konusunda berraklk hem ilevsel hem de manevi bir gerekliliktir. Misyon yol gsterici bir yldz, ksa vadeli ve uzun vadeli hedeflerin getirdii kanlmaz ar dengede tutmanza olanak verecek uzun vadeli bir ama salar. Vizyon misyonu gerekten anlaml ve ama edinilmi sonulara dntrr; zaman, enerji ve kaynaklarn nasl datl r. Kendi tecrbeme dayanarak, kkl bir ama duygusunun ancak ekici bir vizyon sayesinde hayatiyet kazanabileceini syleyebilirim. nsanlarm tutkular doal bir akla gerekten h n verici bir ey yaratmann nn aar. Birlikte alndklarnda misyon ve vizyon derin bir karlar: Btn insanlarn bir amac, bir varlk nedeni vardr. ou insan satn alnmas, zarlanmas mmkn eylerden daha nemli bir eyin bulunduuna inanr. Her byk giriimin ku, insanolunun bir farkllk yaratma, bir iz brakma ynndeki derin zleminden kaynaklan u tutkuyu besleyen ey ne aldnzdan ok ne kattnz-dr."

Misyon, "rgt yelerine bir istikamet vermesi ve anlam kazandrmas amacyla belirlenen ve gt benzer rgtlerden ayrt etmeye yarayacak uzun dnemli grev veya ama" eklinde tanm . rgt misyonu, "paylalan deerler" ya da "ortak inanlar" demektir. Hizmet ynelili ol etim ynelili olmak, maliyet ynelili olmak, kalite ynelili olmak vb. birer misyon alan ardr. Misyonun hedefi alanlarn yreidir. rgt alanlarnn ortak deerleri benims amay renmesi, nihayi amaca kilitlenmesi rgt misyonunun fonksiyonudur. "Giriimci lide " baars her eyden nce rgt yelerini belirlenmi bir misyon etrafnda kenetleyebildi zyon ve misyon temelde birbirinden farkl kavramlar olmakla birlikte srekli olarak i ie anlmaktadr. Misyon ve vizyon arasnda ynetim srecinde ortaya kan farkllklar mektedir.30

618 Gelecei Ynetmek

VZYON Maddi-manevi tm deikenleri iine alr (holistik-tir), misyonu da ierir. rgt ine odaklanr. seldir (internal personele rgtn misyonu ve nereye gittii konusunda'bil verir). MSYON rgtn bir blmn gelitirmeyi hedefler ve snrldr.

rgtn bugnk ihtiyalar n plandadr. . Dsaldr, personele mterilerin ihtiyalar h

rgt fonksiyonlarn ve rgtsel ilikileri gelecei dnerek, gelitirerek hazrlar. Per tmek . iin gelecek temelli ak amalar gelitirir. Biz ne olmak istiyoruz? Nereye gidiyo ruz? sorular sorulur. ekil: rgtn gnlk eylemlerini mteri ihtiyalarn temel alarak tanmlar.

Personelin gnn artlarna gre iini en iyi yapmas istenir. Biz u anda ne yapyoruz? Ne oruz? sorular sorulur.

Ynetim Srecinde Vizyon ve Misyon Arasnda Ortaya kan Farkllklar Kaynak; Servet zdemi imde rgtsel Yaileme'de aktaran Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.47.

Yukardaki vizyon-misyon nitelik ayrmndan da grlecei gibi misyon, "varolu nedenini" a n, amac aka ortaya koyan bir ifadedir. Vizyon, gelecekte imdi bulunduumuz pozisyona g daha iyi bir yerde olmay, koordinat noktalarn anlatr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 619

Vizyon gelecei, misyon ise u anda bulunulan durumu anlatr. Bugnk vizyonumuz e gelecek vizyonumuz iin sorulacak ya da sorulmas gereken baz sorular unlar olabilir: "Rakiplerimiz kimlerdir? "Deerlerimiz nelerdir? "Bugnmz garanti altnda lulan nedir? akiplerimiz kimler olacak?" . Deerlerimiz neler alacak?" -Geleceimizi garanti allnd a lutacak olan ne olacak?" "Organizasyonumuzun toplum iindeki yeri nedir? - Organizasyonumuzun toplum iindeki rol ne olacak?"

Bu trden onlarca soruyla bugnk ve yarnki vizyonumuz saptanabilir. Dikkati ekmesi gere en bir nemli nokta da vizyona ulaldnda bittii ve yeni bir vizyonun balayacadr. O daha uzun srelidir. Vizyonun ne olaca, nasl gelitirileceinden daha nemli bir' konudu En ideal vizyona sahip olmann yolu konusunda eitli tartmalar yaplmaktadr. Eer "bulu konusuysa insanlk tarihi bireysel vizyonun baar ykleriyle doludur. Gnmz organizasy da vizyon ya alanlarla gelitirilmekte ya da nceden belirlenen vizyon alanlarla payl dr. irket ya da rgtlerde lider vizyon belirlenmesinde ok nemli bir aktr haline gelmi okuluslu irketler veya dnya leinde sz sahibi-pazar pay sahibi iddiasndaki irketl rleri artk bu makro lekli yaplar alglayp ynetebilecek yetenekte, seilmi kiiler o izyonu tespit edecek liderle, vizyonu en iyi biimde gelitirecek, al-anlar-personel ay rm-nemlidir ve ikisinin de birbirinden ne denli farkl olduunu grmemiz gerekir. ok s lanlan bir ifade: "Sektrde bir numara olacaz," ya da "Bir Trk irketi olarak Avrupa'n ki numaras olacaz." Bu hedefler vizyon mudur; strateji midir? Bu ifadeler vizyondur . Ancak, yukardaki vizyonlara ulamann kolay olmad da ortadadr. O halde, vizyon ak alanlara gerekeler ve gerekler ska ve aklkla anlatlmal, paylalmaldr. "Ekip egemen olmad organi-

620 Gelecei Ynetmek

zasyonlarda vizyonun gereklemesi hayal olur. Vizyonun gereki, matematik mantnn, ari k verilerinin salam ve inandrc olmas gereklidir. rnein; "kalitemizi her geen yl te nin geliimine uygun olarak artracaz ama fiyatlarmz sabit kalacak" hedefi, bir vizyond r. Ama, buna alanlar inandrmanz gerekir. Dnce zgrl, insan haklarnn ada d ur ama uluslararas arenada bunlar anlatrken, lkesinde dnce sulular yaratyorsa, if s olarak vatandalarn yargya yolluyorsa, halkn bu vizyonu paylamas, daha ileriye gt eklenemez. Hedefin llebilir olduu unutulmamaldr. Bu rnekler, bir vizyon bildirisi ya bildirgesi yazarak vizyona sahip bir organizasyona dnlemeyeceini gstermektedir. Vizy ndaki baar bir irketin kazand "ok para" ile llemez. Unutulmamaldr ki; "para kaz i deildir. Strateji, teknolojiyi ve teknolojik dnceyi yaratmaktr [teki blmlerde yap rateji tanmlarmdan farkl olarak]". Bosch reklamlarmdaki ifade belleklerdedir: "Mteri kaybetmektense para kaybetmeyi tercih ederim!" Vizyon, strateji olmad iin vizyoner i rketler ou kez emsalsiz hamlelerini frsatlarla karlanca yaparlar. Olaskd hatala aratmaya ya da vizyon iinde adm atmaya yol aar. Strateji organizasyonlarn "st ynetimi tarafndan belirlenir ama i dinamiklerin etkileimi ile evrensel nitelikler ve ltler b nun oluumuna izin verir. Strateji ak, anlalabilir, uygulanabilir olmaldr. Strateji i vizyon arasndaki ortak ba, ikisinin de iinde bulunulan durum-zaman iin deil, gelecekl e ilgili olmalardr. Vizyon-strateji ilikisinde genelde vizyonun daha soyut, stratej inin ise somut nitelik gsterdii ifade edilirse de bu ok doru deildir. Belki ikisini k arlatrmakta zorlayc bir gayret olabilir. u sylenebilir: Stratejide kaynaklar, aral ta amalar somut, maddi olarak belirtilmek zorunluluu gsterirken, vizyon ifadesinde kaynaklarn ve aralarn ortaya konmasna ge-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekt 621

rek yoktur. te bu nedenle vizyon soyut, strateji ise somuttur. Bu deerlendirme doru olmakla birlikte eksik kalmaktadr. nk vizyon, rgtlerin stratejilerinin belirlenmesind , ncelikle ama hedeflerin [misyon] saptanmas, gidilecek ynn, rotann belirlenmesinde, atta btenin karlmasnda en nemli yardmc etkendir. Eer vizyon, matematik akldan uz fantezi, oyuncaklatrlm fikirler ise vizyona bal olarak yaratlacak strateji gereki mi? Tabii ki olamaz. nce amalar belirlenecek, buraya gidiin ilem basamaklar, yani st rateji oluturulacak. Vizyon ile strateji ve stratejik ynetim arasnda dorudan bir ilik i vardr. lerlemek ve ilerde kalmak stratejinin temelidir ve hayal olmadan vizyon o lamaz ama yans bitirmek, zaferle talandrmak iin nce balang noktasn bulmak gerekiy

4.5.3. Stratejik Mimari Jack Fitz stratejik planlamayla stratejik mimari arasndaki fark ve stnlkleri ok anla ilir rneklerle ortaya koyuyor. "Hemen hemen her kuruluun bir tr stratejik plan vardr. Pek az kurulu stratejileri uygulama azmini gsterir." 'Plan m' yoksa 'balanmak m' esa str sorgulamasna J.itz de yapyor ve u karara varyor: Bir strateji her zaman en stn t mlerle nitelenmelidir. Neden yalnzca daha iyi olmakla yetitilsin? Bir kez ie girild ikten sonra, stratejik ve taktik planlar gelitirilebilir. Planlar her yl ya da dah a sk deitirilir. Stratejiler kalr. Bir plan, bir cumartesi akam yemek iin rezervasyo apmaya benzer. Balanmak ise yaam boyu srecek bir evlilik gibidir. Konu plan deil; bal anmaktr, ou plan duvar kdna benzer; gzeldir, ama kendi bana gl deildir. Strat kirdek stratejiye; deerlerden oluan somut bir duvara dayanmaldr. Stratejik bir i plan mimari bir izim gibi olmaldr. Mimarlar ie bir amala balarlar. Bu ama, bir tr bina y tr, kalemi kd ellerine almadan iin iinde her kim varsa oturup, bunun biir tr ilevi ize etmek iin tasarlanacak ticari bir plan olduunda karara varmalar gerekir. Eer

622

Gelecei Ynetmek llere gre bina yapan bir inaat iin alyorlarsa, sonuta ortaya nma ynelik olacaktr. Bu, inaatlar iin ie yarasa da, irket yneticileri iin geerl ciler kendilerini bir planlamaya angaje etmeden nce, baz temel konular zerinde aka g liine varlm olmas gerekir. [J. Fitz; Byk Kurulular nsan Nasl Derelend iriyor, s

Gelecein yalnzca hayal edilmesi deil, ayn zamanda ina edilmesi gerekmektedir; "strate jik mimari" terimini o nedenle kullanyoruz. Bir mimar daha henz yaratlmam eyleri gzl nin nnde canlandrma yeteneine sahiptir; u anda tozlu bir ovadan baka bir ey olmayan i bir katedral, u anda byk bir yark olarak grnen boluu bir kpr olarak hayal edebi mimarn ayn zamanda, bu hayalin gereklie nasl dntrleceini gsteren bir izim de g erekir. Mimar, hem hayal grebilmeli hem de tasarm yapabilmelidir. Mimar, sanat mhend islikle birletirir.3"7 Her irketin ayrca bir stratejik mimariye de sahip olmas gerek mektedir. Stratejik mimariyi oluturabilmek iin, st ynetimin, gelecek on yl iinde mt re ne gibi yeni yararlarn ya da ''ilevsellikler"in sunulabilecei, bu yeni yararlar y aratabilmek iin hangi yeni temel yeteneklere ihtiya olaca ve mterilerin bu yeni yarar ara en etkili ekilde ulaabilmelerini salamak iin onlarla karlama biimlerinde ne gib liklere gitmek gerekecei gibi konularda bir gr gelitirmeye ihtiyac vardr. irket asndan stratejik mimari, u anla gelecek arasndaki ba-

dr. Yeni bir frsat arenasnda kazanmanz salayacak bir konum yaratmak iin u anda ne y , hangi yeni yetenekleri gelitirmeniz, hangi yeni mteri gruplarn anlamaya almanz, atm kanallarm incelemeniz gerektiini syler. Stratejik mimari ayrntl bir plan dei lodur. Yeni ilevsellikleri yerletirmek, yeni yetenekler elde etmek, mevcut yetenek leri gelitirmek ve mteri ara yzn yeniden tasarlamak iin geni kapsaml bir gndemdir tejik mimari, ehir ii caddelerin ayrntl bir planndan ok, ehirleraras

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Ortakl Harekt 623

otoyollarn haritasna benzer. Genel bir yn duygusu vermekle yetinir, gzergh zerindeki yan yollar gstermez.2" Yirmi birinci yzyla girerken, ak strateji ihtiyac artyor. bir farka ve benzersizlie nasl sahip olacaklar, farkl mteri gruplarna rakiplerinden kl bir eyi nasl sunacaklar hakknda ak bir vizyon belirfemeyen irketleri, youn reka ebilir. irketler yalnzca dezavantajlar ortadan kaldrmaktan te, avantaj oluturmak ve g litirmek iin bir eyler yapmallar. Stratejideki temel gerek, irketin herkese her eyi masnn ve bunu ok iyi yapmasnn mmkn olmaddr ve bu yzden strateji, seim yapmay atejinin irketi farkllatrd bir temel ilkedir. Ancak yalnzca farkl olmak yeterli de arkl olmann baka yntemleriyle uzlamay ieren bir ekilde farkl olmalsnz.212 Kurul ynetimin ok karmak olacandan korkmaktadrlar. Bunda haksz da deiller, nk; belir et, internetin yaratt yeni pazarlama ortam ve olana, deien mteri talebi gibi bir esi gereken byk problemlerle yz yzeler. Bu durum, kurululara bir ekirdek strateji yar tma zorunluluu getiriyor. ou kurulu ve lider bununla baa kmak iin daha fazla deii a gereksinme duyduklarn belirtirken J. Fitz 'daha fazla deiim unsuruna ihtiyacmz yokt r' diyerek ters grler ifade ediyor: Kendinden menkul tipik bir deiim unsuru, odaya koku bombas atp kapy kapatan bir ukala gibi davranr. Herkesin yeterince midesi bulandktan sonra ieri girip temiz havaya ih tiya olduunu syler. Bunun yerine bize gereken, deiim liderleri ve mteri memnuniyetin garantrleridir. Bu da, yneticilerin 21. yzylda ayakta kalabilmek iin deiim liderleri arak srekli bir stratejiye balanp, kendi ilevlerinin her ynn deerlendirmelerini ve niden yaratmalarn gerektirir. Yeniden yaratma abas deerler, strateji ve kltrle bala ha sonra liderlik en sonunda da uygun yntemleri gerektirir. Ynetim ancak bundan so nra yatrm ve teknolojiyi dnmelidir. Bir sr bilgisayar almak, mteri iin srekli de olan de-

624

Gelecei Ynetmek erleri, stratejiyi, kltr ve sistemleri yeniden yaratmaktan ok daha k ydr. Geleceinizin temeli, yeniden tasarlanan deerler, strateji ve kltrdr. Bu temelden yukan kuantum sramasn gerekletirmek iin atlacak ilk adm, be yl ya da daha sonras larn ngrmektedir. O halde yeni temel, srkla atlama pistine benzeyecektir. Salam ve g lir bir zemin sunmal; kaygan olmamaldr. Gelecein vizyonu da tadr. Size ulamak isted ykseklii gsterirken, ona ulamak iin gereken hz ve gc de belirler. letme sistemler ereken rekabet unsurlar ise tadan atlamak iin gereken srktr, Gerekli kaldrma gcn r.

Gelecek iin yalnzca hayal ya da tam tersi ngr yeterli de- il; rekabet edebilmek, yar vantajlarn yaratmak iin stratejik mimariyi gelitirmek nemlidir. Etkin olabilmek iin, ir i yneticisinin yapt iin ekirdeini oluturan rol unlardr: Kendi kuruluunun uruluun dnya apndaki varlk ve kaynak bileiminin mimar olmak ve ulusal snrlarn te mlerin koor- dinatr olmak2'3. Bu deerlendirme "kresel ynetici olmak ne demektir?" so usuna yant arayan Sumantra Ghoshal ve Christopher A. Bartlett'e aittir. Bir nceki balk altnda lider ve liderlik tanmlarn vermitik. Strateji, liderlik konsepti ile ilg deildir. Olanaklarla koullar rttrmeyi baararak, yarn olmak istediimiz yere ulat bir kpr, oraya alan bir kapdr. Deerler, vizyon ve strateji hep birlikte rgtn str marisini meydana getirir. Deerleriniz [temel deerler; iletmedeki insanlar ve kararla r yneten arka plandaki yneticidir] sizin kim olduunuzu ve nasl davranacanz belirle onunuz amacnza k tutar, dier btn her eyi tututuran kvlcmdr. Stratejiniz deer onunuza nasl ulaacanzn anahatlarn izer. Nasl ki deerler olmadan vizyonun meru b sa, vizyonsuz strateji de anlamszdr. Birlikte olduklarnda ise, baarl eylemin temelini oluturacak bir yap yaratrlar.212

Stratejin Hameer, Stratejik Sorunlar ite Etki Odakl Harekt 625 ekil: Stratejik Mimari Kaynak: Sullivan-Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.125, (ev. Aye Bilge Dicleli,) Boyner Yaynlar, stanbul 1997.

Stratejik mimari; bugn ile yarn, ksa vade ile uzun vade arasndaki esas balantdr. Gel yakalayabilmesi iin rgte, u anda oluturmaya balamas gereken yetenekleri, u anda an a almaya balamas gereken yeni mteri gruplarn, u anda aratrmaya balamas gereke anda izlemesi gereken yeni rn nceliklerini gsterir. Stratejik mimari geni bir frsatla a yaklam plandr. Stratejik mimarinin ele ald soru, 'Mevcut bir rn pazarnda gelirl a da paymz en ok artrmak iin ne yapmalyz' sorusu deil, 'kendinizi domakta olan bi anndaki gelecekteki gelirlerden nemli bir pay kapmaya hazrlayabilmek iin, gerekli ye tenekleri gelitirmek asndan bugn neler yapmalyz' sorusudur.215 Gncel stratejik plan la stratejik mimari arasndaki fark aadaki ekilde grld gibi anlatlmtr. Stratej tejik balanma, iletiim, ortaklk ve ibirlii, yenilik ve risk, rekabet tutkusu arasnda alantlar grrz. Hepsinin gerisinde deerler, strateji ve kltr vardr.

6?6 ekei Ynetmek STRATEJK PLANLAMAYA KARI STRATEJK MMARININ ZELLKLER

Kaynak: Gary Hamel ve C. K. Frahalad, Competing far the Future (Boston: Harvard Business School Press, 1994), s.283'den aktaran Jack Fitz-Enz, Byk Kurulular nsan Nas Deerlendiriyor, Sabah Kitaplar, 1999, 5.60.

lkelerin de stratejik mimarileri olabilir.216 [Singapur Ekonomik Gelime Kurulu tar afndan, lkeyi endstriyel gelimenin bir st dzeyine karmak iin gelitirilmesi gereke yetenekleri saptayan bir stratejik mimari hazrlanmtr. Bu kurulun" bir yetkilisi, lkes inin hedefinin 2010 ylnda kii bana gelir dzeyi asndan ABD'yi yakalamak olduunu be dir] Bu rnekten esinlenerek Trkiye'ye de model nerisinde bulunabiliriz. Cumhuriyet kurulurken "ada uygarlk dzeyinin stne kmak" olarak hazrlanan stratejik mimari de ir dzeyinin 2015'te AB dzeyini yakalamak olarak belirtilebilir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 627

Kreselleme ve teknolojinin (zellikle internetin) "yenilik avantajlar" yarattn ne s ael Porter, "Rekabet avantajlarn yok edecek dnce tarzlarn irketler yerine ekonomile gularsak devletler ncelikle, bunun yeni bir rekabet paradigmas olduunu anlamak duru munda kalacaklar,"217 deerlendirmesini yaparak, 21. yzylda devletlerin de esneklik gstererek irket yntemleri tarzn benimsemesini ifade ediyor. "Bu, yenilie ve iyiletirmeye dayal bir paradigma. lkeler, benzersiz uzmanlamaya ve he def bir kitleye ulaabilecekleri alanlarda zenginleirler. Her ey olmaya alamazlar. Dev etler yaptklar her eyin, yenilik paradigmasna gre yeniden ayarlanmas gerektiini anla ar. Yasal dzenlemeler, deiimi yavalatmaktansa hzlandracak ekilde deitirilmeli. lk tleri bir nceki nesil teknolojide kalmak yerine, bir sonraki nesil teknolojiye gem eye zorlayacak yasal dzenlemeler oluturmallar. Ekonomilerin yeniliki olmas iin yerel ekabetin artmas gerektiini de anlamallar. Boyutun eski nemini yitirdii ve ancak rekab et basksyla gdmlenen hzl bir ilerlemenin refah yarataca gerei, kazanma yolunun te ket oluturmaktan getii dncesini ad brakt. Devletler artk yeni bir paradigma o rlerse, ekonomilerinin rekabet gcn gelitirmeleri iin gerekli politikalar da aka ort ak."

Stratejik hedefler, stratejik amaca ya da onun nemli bir boyutuna ulalmas iin gerekle rilmesi yaamsal olan zgn hedeflerdir. rnein, eer stratejik ama bir rn ya da hizmet elen tedarikisi olmaksa, stratejik hedef olarak belli bir pazar pay konulabilir. S tratejik hedeflerin gerekletirilmesi genellikle gerekli olmakla birlikte, her zama n stratejik amacn gerekletirilmesi iin yeterli olmaz. nemli olan, vizyona doru ilerle diinin rgt yeleri ve liderlik ekibi tarafndan kolaylkla kavranp anlalmasnn sala atejik mimari sonsuz (kalc) deildir. "Yarn" er ya da ge "bugn" olur ve dnn ngrs haline gelir.2"

628 Gelecei Ynetmek

"Strateji uzmanlar zellikle olumsuz zamanlarda, insanlar kendilerini adamadka hibir e in yaplmad gereini gz ard etmeye eilimlidirler. Aslnda/ iletme modellerinin ou malarnn nedeni, insanlarn oynadklar rolleri ve bunlarn sonularn hesaba katmaktan k Bu mekanik tavr benimseyenler sonuta ok .pahalya derler. En mekanik rnek de yeniden y planmadr." [J. Fitz, Byk Kurulular nsan..., s.50] Buradaki kritik (ya da stratejik s ) sorun gelecekten ne anlalddr. Bir yl sonras m yoksa on be yl sonras m? Gelec ak ngrlerle olacaktr. Stratejik mimari bir yol harita sidir; bu nedenle gelecei grmek ve gelecee ulamak iin tm dinamikler ve olanaklar harekete geirilmelidir. Yoksa tek ba stratejik mimari projesi ya da projeleri hazrlamak enerji yitiminden baka bir ey o lmayacaktr. Stratejinin yaln tanmlarndan birisi; olanakla koullar r-tme sanatyd. nedenlerden dolay "sanattr".

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 629

OKUMA PARASI: "Diplomasi"... Strateji Disiplini inde Yer Alan Kavramlarn Byk Ksmn Kompozisyon Drdnc blmn bitiri yazsna geerken vizyon, strateji, taktik, diplomasi, , kriz, ans, komplo, oyun ve jeopolitik gibi bir dizi kavramn birlikte kullanld ve bu kavramlarla profesyonel bir mr geirmi olan Henry Kissinger'm daha ok anlar diyebilec z "Diplomasi" adl yaptndan baz semeler, bu kavramlarla yazlan bir kompozisyon rnek o ak nmz aydnlatmas asndan yarar salayabilir: Kennedy dneminde, Beyaz Saray'daki k da Adenauer'la birka kez karlama olana buldum. Berlin krizinin o zamana kadar yakn m ik olan iki devletin arasnda ne derecede bir gvensizlik yarattn grerek ok zldm. zamanlar henz pek tannmam bir profesrken Nkleer Silahlar ve D Politika adl kitabm e ksa bir mddet sonra Adenauer kendisini ziyaret etmemi istedi. Konuma esnasnda Aden auer, zerine basa basa Bal tk Deni-zi'nden Gney Dou Asya'ya kadar yaylm olan komnis k'un yekpare grnne aldanlmamas gerektiini syledi. Kendisine gre in ile Sovyetler da bir kopukluk kanlmazd. Byle bir dnceyi o zamana kadar ne kimseden duymutum, ne inanmtm. Adenauer, benim hayretten ileri gelen suskunluumu ayn dncede olduum ekl mlam olmal; nk yl sonra Kennedy ile buluunca in - Sovyet ayrlnn kanlmaz m de onunla ayn fikirde olduumu sylemi. Bir mddet sonra Kennedy'den bundan byle jeopo itik grlerimi yalnzca Alman Babakan ile deil, kendisi ile de paylamamdan ok minnet ca anlamnda ineli bir mesaj aldm. Sovyet baarsnn yaknda gerekleecei beklenirke , Kruev aknlk yaratacak bir ekilde yn deitirdi. yldan beri akln kurcalayan bede ger-

c.30 Gelecei Y'netmek

ekletirmek iin Kba'ya orta menzilli fzeler yerletirdi. Kru-ev aka u hesab yap baarl olursa, Berlin grmelerinde pazarlk ans ok daha kuvvetli olacakt. Ayn ned de, Sovyet stratejik gcnn Bat yarmkresine kadar genilemesine izin veremezdi. Krizi c retle ve ustalkla ynetmesi, Kruev'i yalnzca Sovyet fzelerini ekmeye mecbur etmedi; a amanda, bu srete, Berlin diplomasisinin inanlrlmdan geriye ne kald ise, onu da ald indeki btn kozlarn tkendiini anlayan Kruev, 1963 Oca'nda Berlin duvarnn 'baars bir bar anlamas yaplmasn gereksiz hale getirdiim aklad. Berlin krizi 5 yl srd a bitmiti. Kriz boyunca mttefikler, birok kararsz ve tereddtl anlara karn, btn n rda durumlarn korumulard. Kruev ise, kendi bakmndan Dou Almanya vatandalarnn ko kamalarna engel olan bir duvar rmekten baka hibir baar gsterememiti. Kruev'in a mas btn Bat iin bir emsti nk ittifak tehlikeli bir ekilde kopma ve dalma noktas tere Babakan Macmillan zamannda, Byk Britanya, byk devlet statsnden, etkili devlet geiini tamamlad. Macmillan, ngiliz politikasn Amerikan politikasnn iine koymaya ve gton'la ilikileri beceriyle idare ederek ngiliz seeneklerinin eitliliini artrmaya ka verdi. Hibir zaman felsefi ya da kavramsal bir husus iin kimse ile atmad ve anahtar durumundaki Amerikan politikalarna aka pek seyrek kar koydu. Berlin krizi esnasndaki ktikleri de bu yaklam dorular. Berlin'e giri sorunu, ona gre bir nkleer felakete de . Berlin krizi esnasnda, Alman ncelikleri deiti. Btn kriz boyunca Kruev, al pa yapan ve sonra oturup muhatabnn kar karya bulunduu kmaz grerek sonuna kadar oyun teslim olmasn bekleyen bir satran oyuncusu gibi davrand.. Kba fze krizi ile zirve no tasna ulaan Berlin krizi, o za-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sarmlar ile Etki Odakl Harekt 631

man byle deerlendirilmekle beraber, Souk Sava'in bir dnm noktas idi. 1989'da duvar y ve Alman birliine giden yol alana kadar Berlin'le veya giri yollaryla ilgili baka bi sorun olmad. Snflandrma politikas sonunda ilemiti. Avrupa'nn jeopolitii ile Asya' sndaki temel farkllklar, her ikisindeki Amerikan karlar ile birlikte, d politikadak ensel, ideolojik Amerikan yaklam iinde birleti. ekoslovakya hkmet darbesi, Berlin a s, bir Sovyet atom bombas denemesi, in'deki komnist zaferi ve komnistlerin Gney Kore' e saldrmas Amerikan liderlerinin gznde tek bir kresel tehdit olarak st ste yld; bir merkezden ynetilen global bir komplo olarak grld. Konvansiyonel bir savata, yzde etmi be baar oran zaferi garantiler; bir gerilla savanda zamann yzde yetmi be'i kn korunmas yenilgiyi getirir. lkenin yzde yetmi be'inde yzde yz gvenlik, lkenin yzde yetmi be gvenlikten iyidir. Savunma yapan kuvvetler, hi deilse nemli saydn b halk iin hemen hemen mkemmel bir gvenlik salayamazsa, gerilla er ya da ge sava kaz ietnam'h lider Diem, Amerikan modeli bir reformist olsayd bile, onun reformlar iin ihtiya duyulan zaman cetveli ile kaos yaratmak iin gereken zaman arasndaki eit olmay an yar kazanp kazamayaca belli deildir. Tabii ki lkesi bir gerilla sava ana d iem zellikle demokratik bir lider olmayacakt. [Kissinger burada bir stratej gibi d eil, bir fak gibi konumaktadr. Bakan Bush da benzer ifadeleri Saddam iin kullanm, b ahane ederek de Irak'a saldr emrini vermitir. Konuya byle baknca, d politikada uygul asndan devamllk saptamaktayz.] Uygulamas zor olmakla birlikte, gerilla savanda es lem basittir. Gerilla ordusu kaybetmekten kand mddete kazanr; konvansiyonel ordu is sin olarak kazanamazsa sava kaybetmeye mahkmdur. Domino Teorisi, genel kabul gren gr du ve kimse de buna kar kmad. Fakat Wilsonculugun kendisi gibi, Domino Teorisi de pek yanl saylmazd. Vietnam'n neden olduu ger-

632 Gelecei Ynetmek

ek sorunlar, komnistlere kar Asya'da direnme sorunu deil, 17. paralelin snr izgisi k doru seilip seilmedii sorunuydu. Gney Vietnam domino ta derse inhindi'ne ne ola eil, baka bir savunma izgisinin (rnein Malaya snrnda) ekilip ekilemeyecei sorunu ile uramak zorunda kalan pe pee nc bakan olan John F. Kennedy, yerlemi bir tak allarla ie balad. Kendisinden ncekiler gibi Kennedy de Vietnam' Amerika'nn genel jeop litik konumunda ok nemli bir halka olarak dnyordu. Bu sorun, jeopolitik terimler iin hibir zaman dikkatli bir ekilde incelenmedi. Mnih, Amerikan liderleri kuann gzn a sti, Amerika'nn evrensele! gelenei, stratejik gerekelerle olas kurbanlar arasnda ayr etmeye izin vermez. Amerikan liderleri, kendi uluslarnn fedakrln ileri srdler ve g inandklar iin bunu yaptlar. Bir lkeyi savunurken, Amerika'nn ulusal karlar dorult reket etmek iin deil, o lkenin hakl olduuna inandklar iin o lkeyi savundular. [Her ar Kissinger byle sylyorsa da, bir diplomat ve stratej olarak ABD'nin ulusal karlar d ultusunda yorum yaptn dnmeliyiz; nk son syledikleri hem inandrc deil hem de . E.M.] Kaynak: Henry Kissenger; Diplomasi (eviren: brahim H. Kurt); Bankas Yaynlar; Ankara 99S; sayfa: 555-609.

4.6. RSK VE RSK YNETM "nsanlarn yaamlarnda iki hedefleri vardr:. Birincisi istediklerine sahip olmak, ikinc isi sahip olduklarndan yararlanmaktr. Ancak akh insanlar, ikinciyi kullanabilmilerdi r." Adam Smith

4.6.1. Olaslk ve ans Oyunlar Matematik ve fizik bilimlerini ilgilendiren popler kitaplar okumak oumuza keyif veri r; bana da vermekte. "Strateji" gibi ok soyut grnen bu alan somutlatrmak istiyorsak/k az olarak zellikle matematik ilgi alanmza girmeli. "Risk" ve "kriz" gibi olgularn "yn etim mimar" yaps iinde yer aldrlmas, olaslk ve balang durumuna hassas ballk' lar ve koordinat eksenlerine tutunma zorunluluunu da beraberinde getirmitir. Risk v e Risk Ynetimi nedir? Bu kavramlar nasl tanmlanyor? Bu blm, bunlarn yantm vermeye nce olaslk kavram ve olaslk teorisi zerinde durmalyz. Matematiin gzelliine do luk yaptran popler bir kitabn yazar Jefferson Hane Weawer'in "Matematik Ki- fi"nden lemeye alaym. Birok insan zar ve kt oyunlarn bir tr elence ekli gi-" bi grr u oyunlar rekabet etmenin en uygar ekli olarak dnrler. Fakat her tr ans oyunu olas rna uymak zorundadr. Dierleri karsnda kendi anslarn artrmak isteyenler en azndan elirli bir k-

634 Gelecei Ynetmek

gda sahip olabilmenin matematiksel zorluklarn anlamaldrlar. Kart sayan insanlar ekile kartlar takip ederek geride kalan belli bir kartn gelme ans hakknda fikir sahibi olm ak suretiyle kazanmaya alrlar. Byk kartlarn desteden ekildiini bilen biri dier bi una bal bahis stratejisini bozabilir. Kumarhaneler, ortalama bir insana gre bahisle rinde daha baarl olduklarndan kart sayclarn pek sevmezler. Kart sayclarn engell kumarhaneler bazen oklu desteler kullanr, bazen bahisileri br masalara gitmeleri iin zorlar ve ok ender durumlarda da kumarhaneye girmelerini engeller. Kumarhanelerde oynanan oyunlar kimsenin durmadan kazanmay beklememesi gereken ans oyunlardr. Her ey in dnda bir kumarhanede kazanmak atlan zara ve ekilen kda bal bir durumdur. Asln kazanabilmek kumarhanelerin temelde kr etmek iin kurulmu olmalar olgusu ile daha da az olas klnmtr - hatta ok fi kazanan kumarbaz says bile olduka dktr. Fakat e bir kazanma ans olmasn isteyen herkesin, olaslk teorisinden haberdar olmas gerekir laslk teorisini bilmek, sizi belki daha iyi bir kumarbaz yapmaz; ama en azndan nede n gnlk iinizi brakp bir kumarbazlk kariyerine balamamanz gerektii konusunu kafanz rur. Peter Bernstein "Tanrlara Kar" d a, "ans oyunlarn beceri gerektiren oyunlardan a mak gerek," diyor. Rulet, zar ve kumar'makinesinin ileyi ilkeleri ayndr, ancak bu il keler poker, at yar ve tavla oyunlarn ksmen aklar. Birinci grupta sonu kadere bal ise tercih devreye girer. Bahis oran -kazanma olasl- bir ans oyununa girmek iin bil iz gereken tek eydir, ama sonu ans kadar beceriye de bal olduunda, kimin kazanp kimi aybedeceini grebilmek iin daha fazla bilgiye gerek duyarsnz. Son derece uzman iskambi l oyuncular ve at yar bahisileri olmasna karn, barbutta uzmanlam, baarl kimse yunu olaslk kavram ile balar ki belki fark etmisinizdir "olas" kelimesinden pek de fa kl deildir. Aslnda

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 635

"Bir eyi yapma olaslmz var" dediimizde veya bir ii yapp yapmayacamz belirsiz b izde, o ii yapp yapmayacamz pek belli deildir. Ayn "olas" kelimesinde olduu gibi " erimi de belirli olaylarn olup olmama anslarn belirtir. Para at, olaslk teorisinin ok net bir rnek oluturur ve konunun anlalmasn kolaylatrr, lk olarak olaslk te nuurken matematikiler tarafndan kullanlan terminoloji ile balayalm. Bir olayn olmas eilse onun olma olasl O'dr, denir. Buna karn bir olayn olmas kesin ise bu olayn r, denir. Biliyoruz ki paray attmzda sadece iki olaslk vardr; ya tura ya da yaz ge Elbette ki baz matematik rencileri olaslk uzmanlarn komik duruma drebilmek iin a mun pek de doru olmadn, nk parann herhangi bir kenarnn da bir at sonucu gelebi irler. Fakat byle bir durumun parann yaps sonucu ok nadir meydana geldiini dnrsek mac dorultusunda bu sonucu gz ard edebiliriz. Bylelikle iki olas durum sz konusudur ra ya yaz ya da tura gelecek]. Herhangi bir olay olabilme ansna sahipse, biliyoruz ki olma olasl O'dan byktr. Fakat yaznn m turann m gelecei konusunda kesin bir lmadmzdan olasln l'den kk olmas gerektiini de biliyoruz. Eer probleme daha ya sak her bir atta iki olas durumdan birinin geleceini grebiliriz. Sonu olarak parann gelme olasl 1/2 veya yzde 50, tura gelme olasl da 1/2, yani yzde 50'dir. Buna kar n hissesinin dmesi veya kmas, bir atn yarta kazanmas veya havann gneli veya ya lar hakknda konumak ise tamamen farkl bir itir. Yukarda gelitirdiimiz olaslk teor a daha az kullanldr; nk bu "sahte-olashklar" aslnda matematie deil bunun yerine -bazs matematikle ok az ilikilidir; ou nicel bile deildirbaldr. rnein, bir ir edinin deerinin artp artmayacan aratrrken o irketin nceki satlarn, retim iz im kalitesini

636. GeleceiYnetmek

ve hatta lke ekonomisi gibi birok eyi bir btn olarak gz nnde bulundurmalyz. Asln n hisse senedinin borsadaki ynn hesaplamaya almas daha ok bir speklasyon olabilir; ulundurulmas gereken ok fazla faktr vardr. Hatta ilgili konular aratrarak yaptmz n bile yanl kabilir. Birok gzlemci borsann da kumarhaneden ok farkl olmadn d nsla birlemi becerinin bir sonucu mudur, yoksa yalnzca ansl bir kumarn neticesi midir Tartlmaktadr. Bilinmesi gereken nemli bir gerek, irketin hissesini etkileyecek her nicelletirecek ve hisse senedinin ynn bildirecek kesin bir matematik yoktur. Zar ve rulet ark, borsa ve tahvil piyasalaryla birlikte, riskle ilgili incelemeler iin doal laboratuvarlardr, nk saysal-latrlmalan kolaydr ve dilleri rakamlarn lisandr. Ay imiz hakknda da birok eyi ortaya karrlar. Rulet arknn zerinde srayan o kk be e baz hisse senetlerini almas veya satmas iin broker'imizi ararken soluumuzu tuttuumu da, kalbimiz saylarla birlikte atar. Bu, ansa bal btn nemli sonularda byledir, Kum mann ve yatrm yapmann riskle ilgili ynlerini anlamak iin kumarbaz ya da yatrmc olm kmez. (Bernstein, 26) Her finansal yatrm, riskini de beraberinde getirir. Gelecekt e piyasa koullarnn ne olacann tam olarak bilinemeyiinden dolay, yaplan yatrmlar eeri de kesin olarak tespit edilemez. Ancak, istatistiksel yntemler kullanarak, ya plan yatrm beklenen deeri deiik olaslklar altnda analiz edilebilir.251 Yatrmlar dan elde edilen gelirin beklenenden farkl gerekleebilme olasldr. Dolaysyla risk v n getiri arasnda nemli bir ilikinin varlndan sz edilebilir. fe yandan, riskin sbje objektif taraflar olduu eklinde savunulmakta iken halen genel olarak riskin objekt if ve llebilen bir faktr olduu kabul edilmektedir.2" Olaslk teorisinin lisann kull r baka rnek, "hava tahmin raporlardr". Mutlaka gnde bir kez televizyonlardaki

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 637

sunuculara kulak kabartrz. Bu tahminler bizi kt hava koullarna kar uyarmak iin yap olmayan bir bilimsellik tarlar. Biz bunu biliriz ama yine de nemseriz. nk bir uyard biz de bunu beklemekteyiz. Yamurun yama olasl yzde 75, 85 ya da. 95 olarak aklans bunlar istatistiksel bak asndan bamszdrlar; nk bu tr tahminler olaslk teoris ma bizim iin bir uyardr ve anlam udur: "Riske girme ve yanma emsiyeni almay unutma!" man, kumar oyunlarnda hkim etkendir. Risk ve zaman ayn madalyonun iki yzdr; yarn olm dirde, risk de olmayacaktr. Zaman riski dntrr ve riskin doas zamann ufku tarafnda irilir: Gelecek, oyun alandr. (P.Berns-tein, 33) ans oyunlarndan ok para kazanmak ist eyenler bilirler ki aslnda kendilerinin bu oyunlarda kazanma anslar ok azdr. Kazanaca k numaralar oluturan grup ok kk iken bu ans oyunlarna giren kiinin seim yapt s uzun da gaipten haber veren gleri olmadndan bizler ancak bu ansl numaralan seme ola esaplayabiliriz. Biroumuz, kazanan numarayla bunun bize kma olaslnn ok az olduu ayal loto ekililerinden uzak dururlar. Aslnda genellikle kazanan alt numarann krk do numara arasndan ekildii lotoda kazanma olasl yirmi milyondan daha azdr. Aka bf l loto kart alp onunla evin demelerini karlayabilme olasl ok dktr. Eer lotoy lir paylam dnda pek bir anlam yklemiyorsanz, ok byk hayal krklklarndan uzak ta bir gn ans perisi yznze gler ve ansl numarayla siz bfeden karsnz. Dk ola p para atlarndan rnek vererek devam edelim. Yaz-tura oyununda bugne kadar bir para ay anda hem yaz hem de tura gelmemitir. lk sefer iin olaslk 1/2 ya da yzde 50'dir. Eer paray on kez atarsak, her bir at dier bir attan bamsz olacaktr. On atn sonunda -dk bir olaslk olsa da- bir istatistikiyi artmaz; nk

g3S Gelecei Ynetmek

her bir at dierinden bamszdr. Olaslk teorisi bize yirmi ardl atta tura gelemeye oymaz; sadece bizim bu ^,J durumumuzun olabilme olasln hesaplayabilmemizi mumj kn k 524.288'de 1. Bu sonu verilen para atnn "tura" ' I gelmesi olaslm yirmi kez (1/2 x ... x 1/2 ) kendi ile I arpmamz sonucu oluur ki bu da 1/524.288 eklinde bulunt 4 f' mutur. ffy Gelelim lotoya... Eer 6 topun tm kombinasyonlarm yazmak istersek permtasyo ndaki saylarn bykln daha iyi anlarz. Bu ilemi yaparken 6! (alt faktriyel diye o ' bu da 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 = 720 olur- teriminden faydalanacaz. yle ise 6 topun btn olas dizililerinin says 720'dir. 1 i;;,-ier elimizde 12 top varsa ve permta kullanmak istiyorsa 12! -ki bu da 12 x 11 x .10 x 9 x 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 = 470.001.600 eder- teriminden yararlanacaz. O halde 12 topu ff deiik ekillerde zmeye urayorsanz ok fazla zaman harv camanz gerekecek. * j Olaslk teorisi ve kt az ekilde birbirleri* >' run iine gemilerdir; nk kumarhanelerde oyuncular en l ' o n eden oyunlar iinde en yaygnlar 21 ve pokerdir. ^ i Gerekte ise kumarhanetere'kar uz n vadede kazanmak olas / deildir; nk kumarhaneler yatrlan tm paralar kazanan i oyu ermezler. %f Tm olaslklardan bilgi sahibi olduu muza gre, kumarha nelerden ve manip trlerin eksik olmad "borsadan" uzak ^__j durmamz gerekmez mi?! "I Olas, olaslk, ola risi, permtasyon, kombinasyon, kumar, kumarhane, ans oyunlar... Tm bu anlatlanlarn umuzla yani "risk" ve "risk ynetimiyle" ne ba var, diyenler fc; * kabilir. Bundan son as okunduunda grlecek ki ok ilgisi * var, bu nedenle anlatld. Eski alarda, iftil tta, i ynetiminde ve iletiimde kullanlan aralar basitti. Sk sk arzalar olur, ancak r \\ su tesisats, elektriki, bilgisayar teknisyeni -ve de muhasebeciler ve yatrm dan ar- arlmadan da giderilebilirdi. & Bir alandaki hata nadiren baka bir alan dorudan e lerdi.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Hareke639

Oysa bugn kullandmz aralar karmak ve de arzalarn sonular olduka geni alanlara ere neden olabiliyor. Aksama ve bozukluk eilimlerini hemen fark edebilmek iin her zaman tetikte olmak zorundayz. Olaslk teorisi ve dier risk ynetimi aralar olmasayd, isler geni nehirlerin iki yakasn birletiren byk kprleri asla tasarlayamaz-lard, ev aklar ve kuzinelerle stlrd, elektrik santralleri olmaz, ocuklar ocuk felcinden sakat lmaya devam eder, uaklar umaz ve uzay yolculuu yalnzca bir hayal olarak kalrd. Deii rde sigortalar olmasayd, eve, ekmek getiren kiinin lm gen aileleri alk ve yoksulluk etirir, hatta ok daha fazla sayda insan salk hizmetinden yoksun kalr ve yalnzca en va lkl kesim ev sahibi -olabilirdi. iftiler rnlerini hasat zamanndan nce belirlenmi b ttan satamazlard, ok daha az gda maddesi retirlerdi.223 Ekonomist zer Ertuna herkesin paylat bir inanc dile getirirken tasarrufuyu belki de fark etmek istemedii riskler usunda uyarmaktadr. [Kapitalizmin Son Direnii; 131-133]; "Sermaye piyasalarnda faiz in yalnzca parann zaman deeri olmad, ayn zamanda tanan riskin bedelini de ierdii asarrufu parasn bir yatrm aracna balad (tahvil veya senet ald) zaman eitli r dr. Parasn ya da parasi-nm bir ksmn kaybedebilir,.. Burada bir hususu nemle belirtme erekir: Piyasa ekonomisinin fazileti arz ve talep kuralnn, fiyatlar denge fiyata ynl endirmesinden kaynaklanmaktadr. Fiyatn artmas arz artrmakta, talebi ksmakta ve artan iyatn dengeye ynelmesine neden almaktadr. Ayn kural, risk iin geerli deildir. Artan k bedeli faizleri ykseltmekte, ykselen faizler riski artrmakta, bu da faizleri daha da artrmaktadr. Trkiye, 1989 ylndan bu yana bu sarmaldan kurtulamamtr. Risk, gelec mememizden kaynakland iin, reel ve finansal yatrmlar iin geerlidir. Reel yatrmlar riskler retimle ilgilidir. Yaplan yatrmlarla gelecekte ngrlen veya planlanan dzeyl etim veya sat yaplamayabilir. Bu tr riske ekonomi dalnda faaliyet riski denir br yan piyasalarda pek ok finansal riskler bulunmaktadr. Bunlara rnek, enflasyon riski, k ur riski, devalasyon riski, faiz riski, denememe riski gibi riskler gsterilebilir.

640

Gelecei Ynetmek Yerli yatrmclar iin nemli bir risk tr enflasyon riskidir. Enflasyo arttnda faizler de artar. Oysa yabanc yatrmclar asndan enflasyon riski geersizd n nemli olan, kur riskidir... Kur pas kapsamnda kur artlar kontrol altnda tutuldu uygulamalar IMF sk skya izlediinden, yabanc yatrmclar iin kur riski ortadan kal piyasa dzeni asndan en nemli risk devalasyon riskidir."

Tasarruf sahiplerinin risklerini datarak eitlendirmesine olanak veren likit sermaye piyasalarmz olmasayd ve eer yatrmclar (kapitalizmin ilk zamanlarndaki gibi) yalnzc ir hisse senedine sahip olacak ekilde smrlansalard, amza damgasn vuran byk yenil -Microsoft, Merck, DuPont, Alcoa, Boeing ve McDonalds gibi irketler- asla var ol amazlard. Riski ynetme yetenei ve onun besledii risk alma ve ileriye ynelik tercihler yapma arzusu, ekonomik sistemi ileri gtren enerjinin temel unsurlarn oluturur.2" sta istik, matematik bilimi, oyun teorileri gibi karmak teoriler eliinde ynetim riskleri giderilmeye allmaktadr. Olaslk hesaplar, swot analizleri ve benzeri yntemler risk in ayrlmaz birer paras olmutur. irket ynetimlerinde artk risk kanlmaz bir olgu ha itir. letme ynetimi riskleri hesap etmediinde iflaslar kanlmaz olmaktadr. Bazen de ler hesaplanm riskler sayesinde kazanmaktadrlar.2-5 Televizyon kanallarnn etkisiyle d aha ok ekonomi alanndaki risk'ten sz edilmektedir. 'Risk ynetimi' dendiinde arlkl 'bankaclk sistemi' arm yapmaktadr. Oysa 'risk', yalnzca yatrm alannda deil, si al gvence alanndan, silahl kuvvetler dahil olmak zere gndelik yaamn her alan ve her sz konusudur, 'Risk', zellikle zaman tersine evrilemeyecekse ya da kararlar uygula mann bir noktasnda deitirilemeyecekse fark edilen ve nemi anlalan bir 'stratejik ger olarak karmza ikar.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Oclnkh Harekt 641

4.6.2. Riskin Ekonomi Alan Dndaki Tanm ve Nitelii Risk szcnn kkeni ya Arapa rzk/risk (risq) ya da Latince riziko (risicum) szckler iiye Tanr tarafndan verilen ve zerinden kr elde edilen herhangi bir ey olarak tanmla ilir. Burada rzk, rassal ve istenen iyi bir sonu anlam kazanr. Riziko ise, bir denizc inin karlat kayalk alan gibi bir engel olarak tanmlanabilir. Burada riziko, rassal tenmeyen kt bir sonu anlamna gelir. Eski Yu-nan'da Arapa'dan alman dn bir szck ol , genel olarak olumlu ya da olumsuz etkilere sahip rassal olaylar aklamak iin kullanl mt. ada Franszca'da ise risk (risque) szc yine rassal olaylara ilikin olup ou a bazen olumlu anlamlar ierir. Gerek ngilizce'de gerekse Trke'de risk (ya da riziko) ; kayp, hasar tehlikesi ya da kayp, hasar tehlikesi olasl, sigorta edilen ey ya da k e olarak tanmlanr; ayrca fiil olarak risk, tehlikeye girmek ya da gze almak anlamlarn da kullanlr ve sfat olarak risk, tehlikeli anlamna gelir.226 Risk szc eski talyanc et etmek" anlamnda kullanlan riskti re fiilinden gelir. Bu anlamda risk, kaderden o k bir seimdir.227 Peter Bernstein riskin olaanst tarihinde risk kavramnn kklerini ta in derinliinden karp getirmektedir:228 "ada risk kavramnn kkleri, Bat'ya yakla n Hint-Arap rakam sistemine dayanr. Ancak riskin ciddi olarak incelenmesi, insanl arn gemiin snrlamalarndan kurtulduu ve yerleik inanlara aka sava al Rnesa nn byk blmnn kefedildii ve kaynaklarnn smrld bir dnemdi, Dinin alt st ol ve gelecekle ilgili dinamik bir yaklamn ortaya kt zamanlard. 1654 ylnda, Rnesa la iek at dnemde, gerek kumar, gerekse matematik zevkiyle tannan bir Fransz soylus De Mere, nl Fransz matematiki Blaise Pascal'dan bir bilmeceyi zmesini istemiti. Soru ir ans oyunu, iki oyuncudan biri ndeyken yarda kaldnda, ortadaki parann nasl blt

642

Gelecei'Ynetmek ceiydi. Bilmece 200 yl kadar nce kei Luca Paccioli tarafndan ortaya n beri matematikilerin kafasn kartrmt. Paccioli ayn zamanda ift tarafl defter t i zamann iadamlarnn kullanmna sunan adamd (Leonardo da Vinci'ye arpm tablosunu da . Pascal da, ayn zamanda parlak bir matematiki olan bir avukattan, Pierre de Ferma t'dan yardm istemiti. Gerekletirdikleri ibirlii sonuta entelektel bir dinamit oldu. i 'Trivial Pursuit' adl oyunun 17. yzyl versiyonu olarak deerlendirilebilecek bu son u, risk kavramnn matematiksel esas olan olaslk teorisinin gelitirilmesine giden yolu Pascal ve Fermat'm olasln byleyici dnyasna muazzam bir giri yaptklar o dnemde keif ve bulular dalgas yayordu. 1654 ylnda dnyann yuvarlakl artk yerlemi bi opraklar kefediliyor, barut ortaa kalelerini toz duman ediyor, deitirilebilir harf ka lplaryla bask bir yenilik olmaktan kyor, sanatlar perspektifi kullanmada usta-lay a zenginleiyor ve Amsterdam borsas geliiyordu. Hollanda'da birka yl nce, 1630'larda y nan nl Lale Balonu, temel zellikleri bugn kullandmz sofistike finans aralaryla ay iyonlarm piyasaya karlmas sonucunda patlamt. Aradan geen yllar iinde matematikil risini kumarbazlarn oyunca olmaktan karp bilgiyi rgtleme, yorumlama ve uygulamada k an gl bir araca dntrdler. Dhiyane fikirler tula misali birbiri zerine yldka posunu iyice hareketlendiren nicel risk ynetimi teknikle-" ri ortaya kmaya balad. Oyu n teorisinin kat aklclndan kaos teorisinin zorlaycl-na kadar, bugn risk ynetim r ve tercihlerin incelenmesinde kullandmz btn aralar, yalnzca iki istisna dnda, 60 yllar arasndaki gelimelerden domutur."

Eskiden toplumlar risk kavramn bilmezdi. Doann neden olduu felaketler kaderci bir bii de kabullenilirdi. Risk kavram XVI. ve XVII. yzyllarda yeni yerlerin kefedilmesine yn elik deniz seferleriyle birlikte ortaya kt. Ancak kavramn yaygn kullanm iin kapital atlm iine girdii XIX. yzyl beklemek gerekecektir. Yatrmlarn ve parann gvence a talist ekonominin vazgeilmez koullan haline gelecektir. te yandan bilim ve tekniin g elimesiyle birlikte do-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 643

adan kaynaklanan riskler nemli lde azaltlmtr. Artk insanlarn pasif bir biimde d tlandklar bir durumdan ziyade gelecee ynelik yatrm yapan znelerin lerek, hesaplaya rlendirerek kendi kendilerini riske attklar bir dnem balamtr. Bilime, ilerlemeye duy n inan risk/yatrm ikilisinin geliimini desteklemitir. Yatrmcnn kendi stlendii ri doaya mdahalesinden kaynaklanan riskler ise ilerlemenin sarholuu iinde gz ard edilmi i snfndan kaynaklanan toplumsal riskin bykl karsnda burjuvazi, muhalefete d ik riski kayda deer bir sorun olarak grmemitir.229 Risk, genel olarak eitli tehlikele re ak olmaktan kaynaklanan kayplarn veya bozulmalarn iddeti ve olasldr. zellikl il ya da resmi tm gvenlik rgtlerinde belirsizlik ve risk tm operasyonlarn bir paras sk: Olmas muhtemel bir olay, olayn iddeti, personelin veya kaynaklarn olayn tehlikesi ne maruz kalmas sonucu potansiyel olarak kayba veya zarara uramas durumlarnn tanmdr slk, iddet derecesi ve maruz kalma ynlerinin bir fonksiyonu olarak riskin genel tanm dir: Risk = f (p, s, e) (p: olaslk, s: iddet derecesi, e: tehlikeye maruz kalma) Ri sk, gerek belirsizlik gerekse belirsizliin sonulan olarak tanmlanabilir. Risk, kara r ya da planlama ortamnda sonularn kestirilememesine ilikin olup, olaslk kavramlaryl anabilir.230 Genel anlamda risk'bir olayn beklenenden farkl gerekleenime olanadr [ol as gerekir. E.M.]. Olas sonularn says artt takdirde risk meydana gelmektedir. Risk ise bir olayn sonucu tam olarak tahmin edilememektedir. Bu, iletme ynetimi ve yatrml ardaki risk iin de benzer ekilde geerlidir.331 Kimi yazarlar riskle belirsizlik ara snda yle bir ayrm yaparlar: Sonular konusunda uzmanlar birlikte olaslk dalmlar sa risk, uzmanlar bu konuda bir anlamaya varamyorsa belirsizlik sz konusudur."'

644 Gelecei Ynetmek

Ekonomist Frank Knighfn (1885-1972) belirsizlik koullar altnda karar alma konusunda {Risk, Belirsizlik ve Kr - 1921 ylnda yaynlanan doktora tezi), analizini risk ve bel irsizlik arasndaki ayrm zerine oturttuunu belirten Bernstein'm yapt alntya gre233 Belirsizlik, hibir zaman gerektii gibi ayrlmam olduu, hepimizin bildii Risk kavramn ten farkl bir anlamda ele alnmaldr... llebilir bir belirsizliin ya da daha doru bi yle, "riskin", llemez bir belirsizlikten, aslnda belirsizlik bile saylamayacak kadar farkl olduu grlecektir.

Bir baka ayrm da istatistiksel ve istatistiksel olmayan olaylara ilikindir."4 statis tiksel olaylar iin risk, istatistiksel olmayan olaylar iin belirsizlik sz konusu ol ur. statistiksel olaylar yinelenebilir niteliktedir. Ancak pek ok karar durumu tek olup yinelenebilir nitelikte deildir. Bu nedenle karar vericiler olaslk kurallaryla tutarl (istatistiksel ya da nesnel) olan istatistiksel olmayan ya da znel olaslk dee rlemeleri yapmak zorunda kalr. Riskin deerlendirilmesi: Risk ve belirsizlikle kar ka rya kalan ynetici u drt ilem basaman izleyebilir: Riskin tanlanmas (adnn konma riskin yarglanmas ve riskin deerlendirilmesi (riski almaya deer mi?). Tehlikeleri ve sebeplerini tespit ederek, sistematik olarak tehlike ile ilgili riskleri deerlen diren bir sretir. Risk deerlendirmesi risklerle balantl tehlikelerin deerlendirildi dr. Eer bir tehlikenin grevimiz zerinde yapaca etkileri biliyorsak ve nasl oluaca n edebiliyorsak, artk bunu tehlike olarak deil risk olarak adlandrabiliriz. Riskler i ncelik srasna gre derecelendirmek, risk deerlendirme aamasnn ikinci yndr. En da bir numaral risk, grev ya da sorumluluk alan zerindeki potansiyel etkisi en fazl a olan risktir. Sralamada etki gc bakmndan son sradaki risk ise, zerinde biraz dikka arcanmas gereken ve kontrol edilebilmesi kolay ve olas olan risktir. Riskler ne ka dar kolayca denetim altna alnabiliyorsa riskin derecesi de o kadar dk kabul edilebili r.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 645 Riskin [bir bilekedir] ana bileeni vardr. Olaslk A . /Risk

,/A.k olma iddet Olaslk, bir kayba sebep olacak tehlikenin meydana gelme ihtimalidir. Baz tehlikeler sk sk, bazlar ise asla kayba sebep olmazlar. iddet muhtemel kaybn ta ni bykldr. Riskin nc bileeni ise maruz kalma yani tehlikeye ak olma durumudur. dan etkilenen insan veya kaynak says, etkilenme sresi ve ilgili olayn veya tehlikeni n tekrar says ile dorudan ilikilidir. Tehlikeleri derecelendirebilmek iin riskin olas , iddet ve aklm (maruz kalma) tespit edilmi dier risklerle de karlatrarak doru tmek zorundayz. Bu aama, risk deerlendirme matrisinin yaplmas ile sonulandrlr. Teh etinin deerlendirilmesi: Tehlike iddetinin insan, donanm veya grev zerindeki potansiy el etkileri asndan saptanmasdr. Sebep ve etki diyagramlar, senaryolar ve "olmazsa ne labilir" analizleri, tehlike iddetinin deerlendirilmesinde kullanlan en iyi aralarda n bazlardr. iddet lm normalde beklenebilecek en kt sonu zerinden olmaldr. id ersonel hatalar, evresel artlar, tasarm yetersizlikleri veya prosedr, sistem ve alt s istem aksaklklarndan doabilecek beklenen en kt kaza iin niteliksel bir lt salamak anmaktadrlar. Aadaki iddet kategorileri, olduka eitli grevler veya sistemler iin salamaktadr.

646 -Gelecei Ynetmek

Katastrofik: Btnyle grev baarszl, lm veya sistemin kayb. Kritik: nemli g a, ile ilgili hastalklar veya nemli sistem zararlar. Orta: Kk grev bozukluklar, , kk mesleki hastalklar veya kk sistem hasarlar. hmal edilebilir: Kk grev ak alanma, hastalk veya kk sistem hasarlarndan daha kk olanlar. Risk Trleri

1. Toplam risk, saptanm ve saptanmam risklerin toplamdr. 2. Saptanm risk, eitli a nikleri boyunca belirlenmi risktir. Riski deerlendirme aamasndaki ilk i pratik olarak , saptanm riski pastann byk paras haline getirmektir. Analiz abalarnn zaman ve ma , risk ynetim programnn kalitesi ve teknoloji seviyesi, risklerin daha byk oranda sap tanmasnda etkilidir. 3. Kabul edilebilir risk, ilave kontrollere gerek olmakszn dev amna izin verilmi, saptanm riskin bir parasdr. Bu, uygun seviyedeki karar verici tar an kabul edilir. nk riski kontrol etmek iin gsterilecek ilave abalar, grev etkinlii aha ok azalmasna neden olabilir. 4. Kabul edilemeyen risk, gz ard edilemeyen risktir . Bu, ortadan kaldrlan veya kontrol edilebilen saptanm ris kin bir alt kmesidir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 647

5. Saptanmam risk, henz tespit edilememi risktir. Gerektir ve nemlidir, fakat bilinme en ve llemeyen bir risktir. Baz riskler asla tespit edilemez. 6. Kalan risk, btn risk ynetim abalarndan sonra arta kalan risktir. Risk gibi olduu dnlmektedir. Aslnda ka k, kabul edilebilir risk ile saptanmam riskin toplamdr. Olaylarn analizi bazen, daha ceden belirlenmemi baz riskleri ortaya karabilir. Strateji senaryolarnda "kumar oynam ann" yeri var mdr? Elbette yoktur. nk kumar, alnan risklerin, aklc, ll bir ek irmeleri ya da ynetimidir. Kime ait olduunu anmsayamadm bir vecize yle diyordu: "Gi yeri bilmiyorsan, hangi yoldan gidersen git seni oraya gtrr." Bunun istisnai baz dur umlar vardr. rnein bir asker birliin bir operasyonda harita zerinde bilinen beklenen rgh yerine, daha ksa ama sorunlu olduu ancak kar tarafa beklenmeyen, ksacas baskna i bir yolun seilmesi, liderin ald bir risktir. Ama, sonucu baaryla bitecei iin inis f alnabilir. Bu, her ikolunda her zaman abnabilecek bir "risk yntemi" olmamabdr. "Ri sk alnmas" olarak adlandrlan olaylarn rastlant m, ans m, seimimiz mi olduunu, o nuca bakarak zebiliriz. "Risk almamak, dier bir seenek olarak grlse de gnn koullar cu olan bu ynetim anlaylar ile irketler klmektedir. Bymek iin risk, ama hesaplan s gerekmektedir.23' Ancak bir neden-sonu dnyasnda, nedenleri bildiimiz takdirde, sonu an ngrebiliriz, yargsna varan Bernstein, matematiki Jules-Henri Poincare'dan (1854-19 12) bir deerlendirme aktaryor (s.227): "Cahil biri iin ans olan ey, bilim insanlar i le deildir. ans yalnzca bilgisizliimizin lsdr." 4.6.3. Risk Analizi ve Risk Yneti ynetimi" kavram daha yaygn olarak kullanld tahmin edilen finans sektrne 1970'lerin lmiken,

648 Gelecei Ynetmek **J %\

baka sektrlerde, rnein silahl kuvvetlerde risk ynetiminin hep var olduu ifade edilme dir. Risk ynetimi, asker doktrinin esas bir unsurudur. Belirsizlik ve risk btn asker operasyonlarn bir parasdu\ zellikle ya ps gerei silahl kuvvetler, ou zaman greve leri kabul etmede cesur ve kesin eylemler gstermeye mecburdur. Risk, eitli tehlikel ere maruz kalmaktan (ak olmaktan) kaynaklanan kayplarn veya bozulmalarn iddeti ve ola Tehlikenin dikkatle saptanmas, analizi ve kontrol ile bu Kir tehlikelerin oluumunu aklayan bir ynetim plannn yrtlmesi asker g uygulamalarnn baarsna katkda bu kle scak temas operasyonlar youn ve karmaktr. Olduka tehlikeli, zor ve gereki bir rektiren faaliyetlerdir. Bu tarz operasyonlar, ynetimde risk almak iin iyi eitilmi b ir karar mekanizmas ve profesyonel bir mcadele gc gerektirir.. Risk ynetimi, kiilerin kabul edilebilir seviyelerdeki riskli kararlar, bilgili ve bilinli bir ekilde anlam alarna yardmc olur."6 Ekonomist Uur Civelek'e gre, "1970'li yllarn banda zorunlu n le dalgal kur uygulamasnn gndeme gelmesi farkl bir donemi balatt. yapma koullar i deiim ekonomik ilikileri sarst, kurumlar ypratt... ok gl olduu sanlan kuruml a noktasna geldi; olumsuz beklentiler Bat cephesini sarst. Risk ynetimi byle bir orta mda dodu ve geliti. Risk ynetimi, 1970'lerm ilk yarsnda doup gelien, pazar ekonomile in evrimini etkileyen nemli bir kavram."237 Risk ynetimi, karar vericilerin riski azaltmak veya ortadan kaldrmak zere yararlandklar bir yoldur. Risk ynetimi i yapmann dikal ve yeni bir ynetimi deildir. te yandan risk ynetimi, deneyime dayanmaktan ziya de, sistematik bir yntem kullanarak daha byk ve yapc sonular douracak bir yntem sun dr. Eer insan youn bir organizasyon sz konusuysa (istihbarat tekilat, itfaiye, dil da irket insan kaynaklar) bu programn baars personelin nceden, risk ynetim ilkeleri ralar konusunda eitilmesine baldr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 649

Risk ynetimi, karar vericilerin riski azaltmak veya ortadan kaldrmak zere yararlandk lar bir yoldur. Risk ynetimi sreci, herhangi bir durum iin en uygun eylem biiminin se mi ve tanmlanmasnda komutana ve bireylere sistematik bir mekanizma salamaktadr. Bir operasyonun planlanmas ve uygulanmasnda, risk ynetimi tmyle bileik bir unsur olmald sk ynetimi sreci her dzeyde asker operasyon iin uygulanabilmekledir (stratejik, takti k veya operatif). Komutanlar, savata veya her trl destek operasyonlanndaki btn grevle in planlama ve uygulama saihalanndaki rutin risk ynetimi uygulamasndan sorumludur. Sonu olarak risk ynetimi, risklerin mantksal ve sistematik bir temelde tanmlanmas ve kontrol edilmesini salar. Risk ynetimi ok karmak bir sre deildir, ancak kiilerin, lerin ve liderlerin temel prensipleri devaml olarak uygulamalar ve bu sreci destekl emeleri gerekmektedir. Risk ynetimi, kiilere ve organizasyonlara 'yol kazalarn' ve h er tr kaza olasln azaltmak ve etkinlii arttrmaya ynelik gl bir yntem sunmaktad rkes tarafndan, her ortamda ve senaryoda anlalabilir ve kullanlabilir olma avantajna sahiptir." Hangi sektr olursa olsun (finans, sigorta ya da brokrasi) risk ynetimi g elitirilebilmesi iin nceki adm olarak risk analizi yaplmas gerekiyor. Temel ama olan skin ynetilebilme-si iin ideal olan riskin nedenini zmektir - ancak bunun ok dk ol gz nnde bulundurulmal, bu olamazsa riskin davran modelini yani limitlerini (alt ve snrlarn) zmeliyiz ki, karar srecine yani ynetime geebilelim. Riskin ynetilmesinde rnatif aralar aslnda bellidir. Balangta nasl bir karar alacamza karar vermiizdir. nsal bir krizle kar karya olduumuzu dnelim. Ya kazancmz maksimize edeceiz ya mi iteri belirleyeceiz. Bu parametreler "devlet kurum" organizasyonlar iin de geerlidir .

650 Gelecei Ynetmek

ekil: Risk Ynetiminde Amalar Hiyerarisi Kaynak: Ali Kemali Cadolu, Risk Ynetimi ve TS 'daki Uygulamalar, s. 5 Harp Akademileri Yayn, stanbul 2001.

Risk ynetiminin baars iin yaplmas gereken risk analizi tanmlar yle yaplmaktadr "Risk analizi, stratejik kararlarda ele alnan deikenle ilgili olan riskin kapsaml ol arak anlalmasn salayan yntemlerin btndr. Bir baka deyile, ilgi duyulan deiken olaslk dalm biiminde ortaya konur. Olaslk dalmn elde etmede iki zm yntem tem olup, bu yntemle belirlenen yapsal modele gre bireysel kestirimler (rnein, satla e maliyetlerin olaslk dalmlar) matematiksel olarak birletirilerek net imdiki deer n deikenin olaslk dalmna ilikin parametreler elde edilir. kinci yntem Monte-Carl yntemi olup, bu yntemle yapsal bir modele dayanarak bir dizi denklem oluturulup, imdi ki deer gibi son deikenin olaslk dalmna ilikin parametreler elde edilir. Burada d atiksel oiarak birletirilmesi sz konusu deil-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 651

dir. Kukusuz her iki yntemde de tm girdilerin olaslk dalmlar olarak modele alnmas eildir. Duyarllk analizi sonucunda duyarl olduu belirlenen deikenler, modele rassal nler olarak alnr. Risk analizi, kestirim ve planlama, firma risk durumu, belirsiz olan iletme evresinin ayrntl olara k incelenmesi, toplumsal, siyasal, ekonomik, tekno lojik gelimelere ilikin olarak senaryo gelitirme, risk ve belirsizliin ele alnmas gib alanlara girdi salayarak stratejik ynetimde nemli bir ilev grr."

Risk analizi yntemi gerek girdi tahmini gerekse karar aa masnda ynetsel yargya dayanr Karar sorunun nitelii ve et kileri konusunda ynetsel varsaymlarn akla kavuturul! lduu kadar, yneticiler arasnda karar zerinde ile!4 tiimi, tartmay ve diyalogu iyile bir ara olarak ok ya'* rarl olabilir. Ancak ynetsel yargnm yerini alamaz. Risk anali zi yatrm projelerinin deerlendirilmesinde geni ; bir kabul grmtr. Kimileri risk ana i yatrm kararlarnda uygulanan yeni bir yntem olarak deerlendirmitir. Bu doru deildi sk analizi yatrm kararlarnda kullanlabilecei gibi, tm karar sorunlarn evreleyen ve incelenmesinde de 1 kullanlabilir. * "Bir riskle kar karya bulunduumuzda hangisi dah nemli, grdmz ekliyle olgular m, yoksa zamann bosluunda sakl kalm eylerle ilg miz mi?" diye soruyor Bernstein ve sorularn srdryor: "Risk ynetimi bir bilim mi, yoks sanat nu? Bu iki yaklam arasndaki snrn ne reden getiini kesin olarak syleyebilir Yant olarak da unu sylyor: "Her eyi aklyormu gibi grnen matematiksel bir model r eydir." Riskle baa kmada gnmzde kullanlan yntemlerin ne lde bir yarar ya da t nu anlamaya almak youn aba gerektiriyor. Brian Lo Paribas bu konuya yaklamm ok vec e etmi: "Risk, uysalla tnlamaz. Onunla beraber yaamay renmemiz gerekmektedir. te isk ynetimi enteresan bir meslektir." Bernstein'in soruya verdii yamt yle: "Risk ynet iminin pratik bir sanat olarak kabul edilf < * ^ a , " \ ' t

652 Gelecei Ynetmek

mesi, sonular son derece derin olan basit bir klieye dayanr: Dnyamz yaratlrken hi esinlii de dahil etmeyi akl edememitir. Asla emin olamayz; hep bir miktar bilisizizd ir. Elimizdeki bilginin byk blm ya yanl ya da eksiktir."210 Analiz yapabilmek iin g duyulan tm bilgilerin nmzde olmas gerekir [ancak hl elde edilebilecek bilginin olmad edilemez]. BUgi eksik olduunda bilginin byk ve kk paralarn birletirebiliriz, anc an hibir zaman bir araya getiremeyiz. rneklememizin ne kadar iyi olduunu asla kesin olarak bilemeyiz. Bir yargya ulamay bu kadar g ve o yargya gre hareket etmeyi de, b adar riskli yapan, ite bu belirsizliktir. Bilgi eksik olduunda, tmevarma bavurmak ve olaslklar tahmin etmeye almak zorunda kalyoruz. Tmevarm, kar karya kaldmz klerle baa kmaya alrken, bizi baz garip sonulara yneltebilir."1 Bu tr sonularla isk ynetimi baarl olmaldr. Genel olarak risk ynetimi sreci dzeyde uygulanabilir eya i iin derinlemesine bir risk ynetim uygulamas tercih edilse de, zaman ve kaynakl ar her zaman mevcut olmayabilir. Risk ynetimi eitiminin amalarndan birisi de, grevde veya dnda risk ynetiminin, karar mekanizmasnn otomatik bir paras olabilecek srecin nmasnda gerekli yeterlilii gelitirmektir. Liderler yerinde ve zamannda kararlar verm ek iin risk ynetim metodunu kullanabilmelidirler. Bu dzey aada yer almaktadr. 1. Zamanl Risk Ynetimi: Zorunlu olarak bilgiyi kay d etmeksizin temel risk ynetimi ynte mlerini kullanp devaml olarak zihinsel veya fiili durum deerlendirmesidir. Risk ynet iminin bu kritik zamanl uygulamas, zamann skk olduu bir durumda kararlar alnrken, eerlendirilmesinde personel tarafndan kullanlabilir. Bu seviyedeki risk ynetimi, eiti m ve operasyonlarn yrtlmesi esnasnda olduu kadar, kriz srasndaki planlama ve uygula fhalarnda da kullanlmaktadr. Ayrca, grev d durumlarda da en kolayca uygulanabilen r etimi seviyesidir. Planl bir operasyonun

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odaki, Harekt 653

yrtlmesi veya gnlk almalarda hesapta olmayan bir olayn vuku bulduu durumlarda, uy rinde nlemlerin seiminde zellikle yardmc olmaktadr. 2. Derinlemesine Risk Ynetimi: D nlemesine risk ynetimi, srecin tam olarak uygulanmasdr. Tehlikeleri saptamak ve kont rolleri gelitirmek iin ncelikle, tecrbeyi ve uzun uzadya yaprlan teknik toplantlar k anr. Bu yzden grup halinde yapldnda en etkin yoldur. Derinlemesine risk ynetim progr nekleri, yatan gelecekte ta Wn edilen operasyon planlarn, standart operasyonlarn gzd en geirilmesini, bakm veya eitim prosedrlerini ve zarar kontroln veya felaket ve afe orunlarnn planlarm da ierir. 3. Stratejik Risk Ynetimi: Bu metot, sistem veya operasy onla alakal (bazen teknik uzmanlarn asistanl ile) tehlikelerin uzun srede farknda ol veya resmi test yapmay, analiz aralarnn diyagramnn kullanmn, elde edilebilir bilgi ieren risk deerlendirmesi ve tehlike saptamas boyunca olan ok iyi dnlerek karar ver temdir. Kompleks bir operasyondaki veya sistemdeki tehlikeleri ve tehlikelerle a lakal riskleri almak iin kullanr (operasyon veya sistemle birlikte ierdii tehlikele yi anlalmam da olabilir). Stratejik rneklerin uygulanmas, kompleks operasyonlar, yen kipman tantmn, materyalleri ve grevleri, taktik ve gelitirme alma geliimini ve as me veya onarma sistemini ierir. Stratejik risk ynetimi, en ncelikli veya en muhteme l risklerin zerinde kullanlmaldr. Herhangi bir kimse risk kararlarn alabilir, ancak r sk kararlar iin en uygun dzey, riski azaltacak ya da tehlikeyi ortadan kaldrp kontrol leri yerine getirecek kaynaklan ayrabilecek olan dzeydedir. Risk ynetimi, beklenen faydalara kar maliyetlerin deerlendirilmesinde kullanlan mantksal bir sretir. Risk y mi, basan unsurlarn en st dzeyde kullanrken ve performans artrrken risk tespit etme rlendirmek ve kontrol etmek iin gelitirilmi srecin her dzeyinde tutarl, devaml ve te bir yntem salar. Her seviyedeki bireyler [yatrmclar alacaklar riskleri ynetebilirle bu sre boyunca

654 Gelecei Ynetmek

tehlikeleri belirler ve kontrol ederler. Aadaki ekil "risk ynetim srecinin" alt basa ermektedir.

ekil: lsk Ynetiminin Alt Aamal Metodu Kaynak: Ali Kemali Cadolu, Risk Ynetimi ve TS i Uygulamalar, s. 8 Harp Akademisi Yayn, stanbul 2001.

1. Tehlikeleri Saptama: Bir tehlike, ekipmann kaybna veya zelliine gelebilecek zarar ile personelde lme, yaralanmaya veya grevin aksamasna neden olabilecek potansiyel v eya gerek durum olarak tanmlanr. Tecrbeler, ortak kanaatler veya zel risk ynetimi tek ikleri bu gerek ya da potansiyel tehlikelerin tanmlanmasnda yardmc olur. 2. Riski Dee lendirme: Risk, tehlikeye maruz kalmaktan (tehlikeye ak olmaktan) kaynaklanan kaybn iddeti ve olasldr. Deerlendirme safhas, belli bir tehlikeyle alakal riskin derece ptamak iin niceliksel ve niteliksel lm deerlerini uygulamaktadr. Bu yntemdeki deerl me aamas, tehlikenin dourabilecei kaza

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 655 3. 4. 5. 6.

(talihsizlik) derecesini ve olasln veya personelin maruz kald durumlar ve tehliken arn karr. Risk Kontrol Tedbirlerini Analiz Etme: Riski indirgeyen, azaltan veya ortad an kaldran aralar ve kesin stratejileri aratrn. Etkin kontrol tedbirleri riskin ko n birini indirger (olaslk, iddet veya maruz kalma). Kontrol Kazarlarn Alma: Uygun dze deki karar veren yneticiler, tm maliyetlerin ve faydalarn analizi ile ilgili kontro lleri seer. Alnan Kararlan Uygulama: Kontrol stratejileri seildiinde, bir uygulama s tratejisinin de gelitirilmesine ve hem i gc hem de ynetimle uygulanmasna ihtiya vard me, zaman ve kaynaklar iyi kullanmay gerektirir. Gzetleme ve Gzden Geirme: Risk ynet , sistemin, grevin veya aktivitenin yaam dngs boyunca devam eden bir sretir. Liderle er seviyede kontrol etkinliklerini ortaya koymaldrlar. Zaten uygulanan kararlar ye rinde ve doru ise, sistem kendi etkinliini kendisi belirleyecektir.

Risk ynetimi bilimi eski riskleri denetim altna alrken, bazen yeni riskler yaratr. R isk ynetimine duyduumuz gven bizi baka trl gze almayacamz riskleri.stlenmeye te birok adan faydaldr, ancak sistemdeki risklerin miktarna eklemelerde bulunmaktan kam gerekir. Aratrmalar emniyet kemerlerinin srcleri daha hzl araba kullanmaya tevik e ortaya koymaktadr. Dolaysyla da ciddi yaralanmalarn says azalsa bile, kaza says ar adr. Korunma yntemi olarak tasarlanm trevsel finans aralarnn cazibesine kaplan yat aralar, adeta getiri yadran ve hibir kurumsal risk yneticisinin aklnn ucundan bile memesi gereken riskleri ieren speklasyon aralarna dntrmlerdir. 1970'lerin sonunda gortasmn gndeme gelmesi piyasadaki menkul deer miktarn da artrmtr. Ayn ekilde, t sal yatrmclar da daha nce denenme-

656 Gelecei ynelmek

mi alanlarda daha fazla riskle kar karya kalmalarn dengeleyebilmek iin eitlendirm eilimine girmilerdir; oysa eitlendirme kayba kar deil, sadece her eyi ayn anda ka e kar bir garanti salar.2,12 Risk ynetiminin faydalarnn yan sra baz sakncalarn jektif bir yaklam olacaktr. Risk ynetiminin yazl bir dokmana bal olmas dokman d iyatifi zayflatmaktadr. Srekli risk kelimesinin anlmas uygulaycya ok tehlikeli bir rmu dncesi ile ar bask yaratmaktadr. Risk zerinde gereinden fazla odaklamak olum mlerine yol aaca gibi yaratcl da ldrmektedir. Global piyasalardan ve Trkiye fina (olumsuz) finansal skandal rnekleri ve ayrntl olaylar anlatan Bolgn ve Akay, "bu ol ar finansal denetimin ve risk ynetiminin nemini azami seviyelere karmaktadr" sonucuna varmlardr.2"

4.7. KRZ YNETM VE KARAR ALMA YNTEMLER

"Moskova hibir zaman Menileri arasnda seim yapmay beceremedi. Tek tarafl olarak Arap uydu devletlerinin tm ttumlnr destekledii srece ne mzakere srecim ilerletebilir, rttrabilinti. Henry Kissinger

4.7.1. Rastlant ve Kaos'tan Kelebek Etkisine Satran oyununu bulan bilge kiinin yks dilden dile anlatlr. Bilge kii kraldan satran snn ilk karesinin zerine bir, ikinci karenin zerine iki, nc karenin zerine drt pi ve bu biimde saylar her seferinde ikiye katlayarak satran tahtasnn tm karelerini pir doldurmasn istemi bu bilge. Kral nce bu istei ok alakgnll bulmu ve iinden bilg ndan sonra bu istei yerine getirmek iin gereken lde pirinci bir araya getirmeye ne ke ndisinin ne de dnyann tm krallarnn servetinin yetmeyeceini grm. Bu yknn dorulu iz: Bir sayy on kez ikiye katlarsak o sayy 1024'le arpm oluruz; bunu yirmi kez yapar bir milyonun stnde bir sayyla arpm oluruz ve bu bylece srer gider. Belli bir sren nda ikiye katlanan ve yine ayn uzunlukta bir sre daha geince tekrar ve tekrar ve te krar ikiye katlanan bir saymm stel biimde arttn syleriz. Yukarda grdmz gibi s nan bir say ksa bir zamanda

658 Gelecei Ynetmek

ok byk bir say haline gelir. stel arta deimez oranda art ad da verilir. Paranz t art oranyla bankaya yatarsanz (vergiler ve enflasyonu hesaba katmazsak) paranz yakl ak olarak 14 yl iinde iki katna kar. Bu tr bir art olduka doaldr ve gnlk ya sk rastlanr - ama hibir zaman ok uzun srmez. Bir kurunkalemi sivri ucunun zerinde de de durdurmaya alrsak ne olacan anlamak iin stel arttan yararlanabiliriz. Bu ii hileye bavurmadan yapmak olanakszdr, nk kalemi hibir zaman tam dengede tutamazsnz e noktasndan en ufak bir sapma kalemin u ya da bu yana dmesiyle sonulanr. Eer kalemi sini klasik mekanik yasala rina uygun olarak incelersek (ki bunu yapmayacaz) kalem in dme hznn -yaklak olarak ve en azndan balangta- stel biimde arttn buluru ge noktasndan sapma hz belli bir sre iinde iki katma, yine ayn srenin gemesiyle tek ki katna ve tekrar ve tekrar iki katma kar ve sonunda kalem masann zerinde yatay bir konumda kalr. Bu deney balang durumuna hassas balla bir rnek oluturmaktadr. Bu m yimini yle aklayabiliriz: Sfr noktasnda (kalemin balangtaki konumu ya da hz) si nda meydana gelen ok kk bir deiiklik kendisinden sonra gelen ve zamanla stel biimde bir deiiklie yol aar. ok kk bir neden (kalemin milimctrik bir oranda saa ya da sol i) ok byk bir etki yaratr. Bu durumun (kk nedenin byk etki yapmas) olumas iin d koullarn (rnein sivri ucu stnde durdurulmaya allan bir kalemin kolay bozulab bi) bulunmas gerektiini dnebilirsiniz, ama aslnda bunun tam tersi dorudur - birok f el sistemin balang durumuna hassas ballk gstermesi rastlantsal balang durumunda u tanmlamann elikili bir yan olduundan matematikiler ve fizikiler tarafndan tam ol lalmas zaman almtr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakt Harekt 659

Ekonomistlerle toplumbilimcilerin ii ok daha zor olmutur, nk onlar ''balang durumu as ballk" meselesini, doal olarak "termodinamik yasalarn" referans alarak aklamay lar fark etmilerdir. Bir fiziki 'ekonomi' alanna kendi gzlyle baktnda, "parasal nalizinde", ekonomistlerin "ok" adm verdikleri olaylar, onlardan farkl analiz etmekt edir. Bu baka bir rnek olarak David Ruelle'nin "Rastlant ve Kaos" ta inceledii bir se naryoyu grelim. Ekonomiye ilikin yaygn bir gre ftft, ekonomik bariyerlerin kaldrl ak pazar olu jturulrj.as herkesin karna hizmet eder. Diyelim ki A ve B lkelerinin i inde de yerel tketim iin di fras ve di macunu retiliyor. Yine diyelim ki A lkesini i B lkesine kyasla di fras ekilmesi ve biilmesi iin daha uygun, buna karlk B lk itelikli di macunu madenleri bulunuyor. Bu durumda ak pazar oluturulduu takdirde A lk si ucuz di fras, B lkesi de ucuz di macunu retir ve her ilci tarafn da karna ola birbirlerine satarlar. Konuyu daha geni kapsaml biimde ele alrsak, ak pazar ekonomis farkl mallar reten lkelere refah dzeylerini ykseltmeye yarayan bir denge salar ya da en azndan ekonomistler belli grlere dayanarak bunun byle olduunu sylemektedirler. Di andan, daha nce de grm olduumuz gibi eitli ulusal ekonomiler arasnda bu yoldan bal luturulmasyla ortaya kan karmak sistemin herkesin karma hizmet eden bir denge sala k, karmak ve kaotik bir zamansal evrim iine girmesi uzak bir olaslk deildir (teknik y en, ekonomistler byle bir dengenin zamansal bamlla sahip olmasna izin verirler ama g ceinin kestirilemez olmasn kabul etmezler). A ve B lkelerine geri dnersek, bunlarn ek nomilerinin birbirlerine ve C, D, lkelerinin ekonomilerine balanmasnn di fras ve di u endstrilerini ciddi biimde zarara sokacak (ve bu yzden bir sr diin rmesine neden ) lgnca ekonomik sahnmlara yol aabileceini grrz. Demek ki kaos dier birok eyin stlerin balarnn armasndan da sorumludur.

660 Gelecei Ynelmek .^ :

imdi biraz daha ak konualm. Ekonomi konusunda yazl m olan ders kitaplarnda ounlu k eler arasn daki dengelerden sz edilir. Bu kitaplardan, yasa koyucular ve yneticiler in rolnn toplum iin zellikle yarar salayacak bir dengenin bulunmas ve uygulanmad old olunda bir izlenim edinilebilir. Buna karlk fizik alanndaki kaos rnekleri baz dinamik koullarn dengeden ok kaotik ve kestirilemez bir zamansal evrime yol atn gstermekte nedenle yasa koyucular ve yneticiler daha iyi bir dengeyi amalayan nlemlerinin bun un yerine sonular kestirilemeyen denetimsiz dalgalanmalar yaratmas olasl ile kar k nurlar. Gnmz ekonomisinin karmakl bu tr kaotik oluumlara zemin hazrlamakta, buna da sahip olduumuz teorik bilgiler yetersiz kalmaktadr. Kukusuz ki ekonomi ve maliye alanlar bize (teknik anlamda) kaos ve belirsizlik rnekleri salamaktadr. Dier yandan bu konuda bundan baka bir yorum yapmak da kolay deildir, zira fizikilere deneylerin de yardmc olan denetimli sistemlere bu alanlarda rastlanmaz. Ekonomistlerin ok adn ve rdikleri d olaylarn gz nnde bulundurulmas zorunludur. Fazla karmak olmayan bir din stem bulunmas umuduyla ekonomik verilerden daha iyi tannan parasal verilerin anali z edilmesi yolunda ciddi giriimler yaplmaktadr ama bu umudun gereklemesine olanak yok tur. Rastlant ve Kaos Bir fizikiye rahatlkla yantlayaca iin u soruyu sorabiliriz: " btn kar tanecikleri birbirinden farkldr?" O da bize kar yann tm romantizmini boz verir. Buz kristalleri trblansl bir havann iinde, simetri ve rastlantnn ok iyi bili armyla harmanlanarak, alt kat indeterminizme has bir gzellikle biimlenirler. Su dona n, kristaller dar doru kk ular kartr. Bu kk ular byr, snrlarnda karars Kar taneleri artc bir incelie sahip olan matematik

Stratejik Hamleler, Stratejik orttular ile Etki Odakl Harekt 661

yasalarna uyar. Bu kk ularn tam olarak ne kadar hzla byyeceklerini, aplarnn ne da ka kere dallanacaklarn ngrmek de mmkn olmamtr. Trblans kimlii bilinen bir p ikilerin hepsi, resmi ya da gayri resmi olarak, trblans zerine kafa yormulardr. Dzg ak paralanp sarmallara ve burgalara dnr. Dzensiz ekiller, akkan cisimlerle ka aki snr bozar. Enerji byk lekli hareketlerden kk lekli hareketlere doru hzla udaki en parlak fikirler matematikilerden gelmitir; fizikilerin birouna gre trblans dar tehlikeli bir konuydu ki, insan vaktini bununla harcamamahyd. Bilinmesi hemen hemen olanaksz gibi grnyordu. Kuantum teorisyenlerinden Warner Heisenberg lm dein ya iki soru soracan sylermi: "Neden rehtivite var ve neden trblans var?" Heisenberg mi ki, "Eminim sadece ilk soruya yant verebilecektir." Fizikilerin zerinde bu denli youn kafa yorduklar trblans nedir? Trblans, her lek dzeyinde ortaya kan bir dze burgalar iindeki kk burgalardr. Trblans istikrarszdr. [Bunu belleimizde tutal acak olan etki odakl harektn ruhudur.] leri dzeyde snm zellii vardr; bu da u dem s enerjiyi aktr ve srtnme yaratr. Trblans geliigzel hareket demektir. [Sigara duma nn brakld kllkten dzgnce ykselmekte, gittike hzlanarak kritik bir hz amakta urgalar oluturmaktadr. James Gleick, Kaos]. Trblans grmek ne denli kolaysa anlamak o nli gtr. 1970'li yllarda gerek ABD'de gerekse Avrupa'daki birka bilim adam dzensizli onusuna el atmaya balad. Matematikiler, fizikiler, biyologlar, kimyaclar olarak hepsi de kuraldln eitli trleri arasnda balantlar bulmak peindeydi. Fizyologlar insa ve aklanamayan ani lmlerin belli bal nedeni olan kaosta hayret verici bir dzen bulu nu tespit ettiler. Ekoloji uzmanlar gve poplasyonlarnn o-

662 Gelecei Ynelmek

almalann ve yok olularn aratrdlar. Ekonomistler eski stok maliyeti verilerini incel yeni bir analiz yntemi denediler. Sonuta ortaya kan bak as, aratrclar, bulutl zledii yollara, kan damarlarnn mikroskobik dzeylerde oluturduu alara, ydzlarm gala halinde kmelenmesine, yani dorudan doruya doaya yneltiyordu. On yl kadar sonra, Jtaos szc, bilimsel dzenin dokusunu yeniden ekillendirmeye ynelik hzl gelimeyi ksaca t kullanlan bir kavram haline geldi. [Baz fizikilere gre, kaos bir durumun bilimi deil, bir srecin bilimi; bir varoluun bilimi deil, bir oluumun bilimidir.] Maryland nivers itesi'nde uygulamal matematik konusunda alan Jim Yorke yeni bir paradigma bulmu ve bu na kaos adn vermiti. Bugn bizim kaos olarak adlandrdmz ey, balang durumuna has zamansal evrimdir. Bylelikle bir garip eker zerindeki hareketin kaotk olduunu syleye iliriz. Gzlemlenen dzensiz salmmlar sesli olduu zaman determinist ses'ten sz edilir a ma aslnda sesi yapan mekanizmann kendisi deterministtir. Balang durumuna hassas ball orisi meteoroloji alannda yeni birtakm kavramlarn gelimesine yol amt. rnein, bir anat rpmalarnn belli bir sre sonra atmosferin durumunu tmyle deitirdii yolunda Ed nz tarafndan ileri srlen gr bugn kelebek etkisi olarak adlandrlan yeni bir kavram mtr. Kelebek etkisine bir de teknik isim verildi: Balang durumundaki koullara hassas . Ancak balang durumuna hassas bamllk yeni bir kavram deildi. Halk aznda bile bun ard [James Gleick, Kaos, 15]: "Bir mh bir nal kurtarr; Bir nal bir at kurtarr; Bir a t bir er kurtarr; Bir er bir cenk kurtarr; Bir cenk bir vatan kurtarr!"

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 663

Gleick'e gre, gerek hayatta olduu gibi bilimde de, birtakm zincirleme olaylarda kk d ikleri byk sorunlar haline getiren bir kriz noktas bulunduu bilinir. Kaos ise bu nok talarn bir yerde olduu anlamna geliyordu. Noktalar her yerde hazr bulunuyordu. yle bi soruya acaba yant verebilir miyiz? Bir kk eytann balang durumuna hassas ballkt elli belirsiz birtakm deiiklikler yaparak yaamnzn planl akn bir anda alt st ed lanr msnz? Byle bir eyin ne kadar srede gerekleebileceini hesaplayabilir misiniz? amasanz bile tahmin yrtrsnz herhalde. Kaos hangi sistemlerde ortaya kar? Diyelim, k niz herhangi bir sistem iin bir "zaman iinde deiim" kurgulad-nz. Bu deiimin balang hassas balla sahip olduunu nasl anlayacaksnz? Kurgunuz bilgisayara yklenebilecek a bunu yapar ve sisteminizin kaotik olup olmadna bakarsnz. Bunun dnda kaosun varl kullanan dier ller ok belirsiz sonular verir. Kaos ne zaman ortaya kar? Balang sas balln bulunmas iin modlarn en az erli gruplar halinde birbiriyle balantl o esi gereklidir. Ayrca modlar ne denli ok saydaysa ve aralarnda ne denli ok balant va kaosun ortaya kmas olasl da o denli yksek olacaktr. Fiziki David Ruelle bir nokt timizi ekiyor: "Herhangi bir sistemde balang zamanna hassas ballk bulunmas o siste ili hibir eyin nceden belirlenemeyecei anlamn tamaz. te yandan kaotik bir sistemin belirlenebilir ynlerinin saptanmas bal bana bir sorundur ve bu soruna henz bir zm memitir. Bu durumda baka bir olanamz bulunmad iin bu soruna mantk yoluyla yaklaa nt ve Kaos, 79] RueUe'ye gre; "elbette her beklenmedik davran manta dayal deildir, antkl davranlarda ou zaman belli bir lde olmak zere rastlantnn da pay vardr. n akna yn veren kararlar eer mantk yoluyla alnrlarsa genellikle rastlant ya da bek ik esini de ierirler." * I T i t

664 Gelecei Ynetmek Bu anlatlanlardan sonra "kriz ve kriz ynetimi" konusuna girebiliriz.

4.7.2. Kriz, Nedenler, Tepkiler Kriz gnlk yaamdan, bilimin her disiplinine kadar tm alanlarda yer verilen kavramlard an birisidir. rnein; siyasi kriz, ekonomik kriz, kimlik krizi, hkmet krizi... Kriz sz c Yunanca krienein'den gelmektedir; anlam "elemek"tir. Trke'de kriz szcn ilk kul rihi Cevdet Paa'dr. "Kriz dnemleri kritik dnemlerdir. Eskiden bu anlamda 'kritik1 iin 'nazik' demekte idik. Kriz dnemleri, 'nezaket arz eden kritik' dnemler idi. Tanzim at dneminde Franszca'daki 'ense' teriminin Trke'ye nasl aktarlaca dnlnce Merhu mus'a baklrsa yine Yunanca'dan gelmi olmas gereken 'buhran' terimini teklif etti ve bu kelime yerleti. 'zletirme' akmndan sonra 'kriz' terimini iyi karlamayan 'bunalm' mi kullanlr oldu.""4 Bundan sonra iletmelerde uygulamasn bulan "kriz ynetimi" zerind urulacaktr. ncelikle iletmelerde anlald ekliyle krizin tanmn yapmaya alalm. gn olmayan, reform gerektiren istikrarsz bir durumdur. Bir rgtn rutin sistemini bozan ve aniden ortaya kan herhangi bir acil durum olarak tanmlanabilir. Yneticinin yakn d ikkatim gerektirir. Sadece devam eden faaliyetleri deil, ayn zamanda iletmenin yaamm tehdit eder, retim kapasitesini kullanlamaz duruma getirir ve rekabeti sarsar. rgtn e tkinlemesi veya deimesi ynnde kritik bir etkiye sahiptir.245 Kriz konusuna iki yakla ardr.346 - Sbjektif yaklam: Sezgiye yneliktir. Krizin iletme ynetiminin sezgilerine alglamasna bal olarak ortaya ktn savunuruz. - Objektif yaklam: letmeyi sistem

Stratejik Hamleler, Sorunlar le Etki Odakl Harekt 665

sisteminin alt sistemlerinden birinin bozulmasna bal olarak krizin ortaya ktn ne ndan, krizin hangi faktrlerden kaynaklanarak gndeme geldii nemlidir. Beklenilmeyen v e nceden sezilemeyen ve iletmeleri zor durumda brakan gerilim durumlarna genel olara k kriz denilmektedir. Krizin en nemli gstergesi, iletmelerin karar mekanizmalarnn ve rasyonel srelerinin yetersiz hale gelmesidir.217 Krizler ani olarak veya kendini h issettirerek ortaya kar. Ne ekilde olursa olsun, iletmelerin krizle karlamalarnn t deni, rekabetin acmasz koullarnda geri kalmalardr. Bu temel neden eitli faktrlere ze neden olan faktrler, iletme d evrefektrleri ve iletmenin kendi yapsal sorunlar e, genel olarak iki grupta toplanabilir. Bu faktrlerin kriz yaratma durumu aadaki eki lde grlmektedir.248 ekil: Krizin Oluumu (M.V. Tuz, Kriz Ynetimi) *3M

Paray kullanan birer "rgt" olan iletmelerde krizin ortaya kndaki iletme d evr in kontrol dnda makro faktrlerdir. Aym anda tm lkeyi, hatta dnyay

66 Gelecei Ynetmek

kontrol altna alarak, pek ok iletmenin varlna etkide bulunabilirler. evre faktrler deimesi, iletmelerin de bu deiiklie hzl uyum salamalarn gerektirir. Uyum sorunu hazrlar. Deiimin gerisinde kalma, dier bir deyile gecikilen her an, krizin iddetinin artmasma neden olur. iletmelerde krize neden olabilecek evre faktrleri, doal artlarn, toplumsal, ekonomik, teknolojik ve politik yapnn deiimidir. Bu faktrlerin dnda, il ticilerine, personele ve bunlarn ailelerine ynelik olarak yaplan bombalama, karma, re hin alma, suikast gibi terrist eylemler de krize neden olabilmektedir.34' Krizle niin karlalr? Kriz, risk gibi kontroll, gze alnabilir bir eylem midir? Yoksa krizi ri yaratr m? *** Joseph E. Stiglitz, "Kreselleme Byk Hayal Krkl" kitabnda [sayf s] 1998 ylnda Rusya'nn basma gelenleri anlatrken bunun yantn ok ak veriyor. Rusy bor batandayd ve Dou Asya krizinin kkrtt yksek faiz oranlan muazzam bir ilave ordu. Bu rk kule, petrol fiyatlar dnce kt. O zamanki dviz kuruyla Rusya'nn petr n krll kalmamt. Devalasyon kanlmaz hale gelmiti. ok byk isizlik vard. Ref i danmanlar baka bir hiperenflasyon dalgasna yol aacana inandklar devalasyondan d. Dviz kurundaki herhangi bir deiime iddetle direniyor ve bunu nlemek iin lkeye g ilde milyarlarca dolar aktyorlard. Devlet ruble borlarna yzde 150 faiz dedi. New Yor atrm bankalar Rusya'y bor almaya iterken, bir taraftan da IMF'nin kurtarma operasyonu nun ne kadar byk olmas gerektii konusunda fsldayorlard. Bu kriz, dierlerinde de s ibi trmand. Speklatrler rezervlerde ne kadar para kaldn grebiliyorlard ve rezervl kesinleen bir devalasyon stne bahse gi**!

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 667

riyorlard. Rublenin keceine dair bahse girerek hemen hemen hibir ey riske etmiyorlard Beklendii gibi 1998 Temmuzu'nda IMF 4.8 milyar dolarla kurtarmaya geldi. Krizden n ceki haftalarda, IMF krizi oluturacak politikalar dayatt; kriz meydana gelince dah a da ktlerini dayatt. Rusya muazzam bir riske maruz brakld; eer ruble devale edilir olara bal borlarn demek Rusya'ya ok daha zor gelecekti. IMF bu riski gz ard etmeyi usya bor demelerini askya ald. Dnya Bankas ve IMF yozlam devletlere bor vermeye k bir tutum taknrken, ortada ifte standart olduu anlalyordu. Kenya gibi stratejik konu olmayan kk lkelerin bor istekleri yozlama nedeniyle reddedilirken, yozlamann ok d lerde olduu Rusya gibi lkelere srekli olarak bor para veriliyordu. Bu ahlki meseleler in dnda basit ekonomik meseleler vard. Rusya'ya devaml bor para veriliyordu. yle gr ki IMF yozlamay ve paraya ne olacana dair riskleri garip bir ekilde gzden karabiliy IMF lkeye milyarlarca dolar yd. Kredi verildikten hafta sonra ruble kt. IMF ak acan ard. Bu hatann maliyeti, krediyi veren IMF grevlileri veya onlar buna zorlay ill Clinton) ya da bu krediden yararlanan Batl bankaclar ve egemenler tarafndan deil, Rus vergi mkellefleri tarafndan karland. Bu krizin tek bir olumlu yan vard: Devala en sonunda Rusya'nn reel ekonomisinde bymeye yol at. Bu hatada belirgin bir kinaye va rd. Makro ekonominin IMF'nin gc olduu sanlrd ve IMF burada bile baarszla uram k hatalar dier hatalarla birleti ve kn byklne adamakll katkda bulundu. Evet, k politikalar dayatmt. Ama neden? Her atma ve sknty kriz olarak adlandrmak ya da yorumlamak doru mudur?

668 Gelecei Ynetmek \ l 1 I

Bu sorunun yant krizin zelliklerine30 baklarak verilebilir: rgtn hayatn tehlikeye n ve denge durumunu bozmayan her atma ve skntya kriz adn vermek doru olmaz. Kriz, dan beklenmeyen ve nceden sezilemeyen bir durumdur. Krizi rutin durumlardan ayran en nemli zellik, acil cevap verme ve abuk hareket etme zorunluluudur. Kriz durumunda rgt ynetimini gerilime sokan en nemli konu belirsizliktir. Deime ve gelimelere uyum ama aciliyeti vardr. Kriz durumu, rgtn krizi tespit etmede, nlemede veya deiiklikler ygun cevap vermede yetersiz kalmas durumunda ortaya kmaktadr. Krizi rutin ortamdan a yran zellikler unlardr: - Kriz ciddi bir hastalk gibidir ve ciddi bir mdahale gerekti ir. - Krizler kritik ve tehdit edicidirler. rgtsel ortam hedefleyebilirler. Bask, gve nlikten yoksunluk, belirsizlik, endie ve panik gibi pek ok faktr bir arada banndrabil irler. - Baz krizler yzeye kncaya kadar uzun bir sre geer. Baz krizler ise anszn - Krizler rgtle ilgili nc kiileri de (ynetici, igren, hissedar, devlet vb.) cidd tkiler. - Her stresli ortam kriz deildir. - Krizler zmlenirken, tekrar ortaya kabilir er. - Baz durumlarda frsatlar deerlendirme amacyla kriz bilinli olarak gelitirilebil - Kriz mutlak bir felaket deildir. Frsatlar grubuna dnebilir. Krizin belirtilerini o luturan baz iletme sorunlar unlardr: Bozulan bilanolar, devaml aksayan nakit akla fakat cevapsz kalan mteri ikyetleri, iadeler, sabit sermaye, alma sermayesi dengesi atlar, azalan pazar pay, rakiplerin pazardaki yeni hamleleri. Bu kitabn kapsam nedeni yle "kriz ve iletme ynetimi" zerinde durulmayacaktr ama "stratejik dnme" erevesi i m basamaklar" olarak bir sralama yapabiliriz.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 669

ncelikle krizin zellikleri ve iddeti analiz edilir. Ama asl yaplmas gereken "kriz nc ynetimdir". Kriz ynetimi plan, kriz rehberi gibi "yol haritalar" karlm olmaldr. n yaplanma eylemleri erevesinde krizden ka iin iki yeni organizasyon modeli nem kaz tadr. Bunlar, toplam kalite organizasyonlar ve renen organizasyonlardr. Kimliini bulm ve kurumsal kimliini oturtmu olan rgtlerde krize ynelik kadro oluturulmutur. Bu ekib atrm yaplmasndan kanlmamaldr. teki adm ise "kriz n ynetimidir". Son adm da " r". Kriz artlarnda karar alma yntemleri drt ana yntem ba alanda toplanmakta: 1. St dnme yntemi, 2. Beyin frtnas yntemi, 3. DELPHI yntemi, 4. Karar konferans yntem erin ileyiine dneceiz, Ama nce ksa da olsa uluslararas gvenlik sorunlar erevesin rilen atmay nleme ve kriz ynetimi zerinde duracaz. a. atmay nleme ve Kriz Yn i olarak tanmlanan zaman aralnda dnyada grece bir bar ortam vard. ki sper g b or, atma olasl rktyordu nk nkleer silahlarn varl ve "krmz dmeye" bas oskova-Washington hattnda birisinin bunu yapabilecei akldan kanlamyordu. Hiroima ve asaki deneyimleri her iki lke liderini de korkuttuu iin yle ya da byle dnya atma o lenmiyordu. "Berlin Duvar" ykp dnya siyasi haritas yeniden izilince, hemen hemen 20 yakn bir srede ortaya kan gelimeler, "atmay nleme ve kriz ynetimi"ni kanlmaz tirmitir. Aslnda neredeyse insanlk tarihi boyunca eitli nedenlerle atmalar akp gel on yllara damgasn vuran eler ise, petrol .bata olmak zere doal kaynaklarn kontrol alepler, yeniden tanmlanan terr, hatta ABD'nin byk projesi GOP temel kriz nedenleri olarak grlmektedir.

670 Gelecei Ynetmek

Uluslararas ilikiler disiplini ekseninde krizin tanm zerinde tpk terr tanmnda old r anlama yoktur. Krizin bugn iin zerinde mutabakat salanm bir tarifi ve tanm yoktu n daha nce ve zellikle 11 Eyll 2001'deki ABD'nin kiz Kuleleri'ne yaplan saldrdan son terrizmin bir tarifinin yaplamad gibi, krizin de tarifi ve tanm kiisel ve ulusal de irmelere ve karlara gre belirlenmektedir. En yakn ve canl bir rnek olarak, iinde bul uumuz rak Krizinde de ABD e dier dnya devletleri 'arasnda, Irak'n potansiyel tehlike ani kriz kayna olup olmad konusunda byk ayrlklar ortaya kmtr. lkelerin byk a mdahalesinin hukuki olmas iin BM kararnn gerekli olduunu savunmulardr. Buna kar ak'taki tehlikenin kendisi iin bir kriz ortam yarattn ne srerek, asker bir harekt yasal (hukuka uygun) olarak deerlendirmitir. zetle, krizin varlnn tespiti, hukukili yani meruluun ilk admn tekil etmektedir. Bu konuda uluslararas kurulularn kararn uygun olacaktr. Krizin tarifi ve tanm tam olarak yaplamadna gre, sadece krizin ze inin belirtilerek, krizle ilgili taraflar m deerlendirmelerinin esas alnmas gerekme ktedir. Trkemizdeki ate dt yeri yakar ifadesi bu durumu ok gzel anlatmaktadr. Kr bir gzlemci gerektirir. Kriz, hedef ve karlara tehdit yaratan ulusal veya uluslara ras bir durum demektir. Veya lke seviyesindeki baka bir tanmlama ile kriz, lkenin gve liine, ulusal karlarna ve dzenine ynelik aktif risk veya zararl faaliyettir.251 Ulus aras atma ve "atma zm" uluslararas ilikilerin ana temalarndan biri olmaya dev nudaki akademik almalar da giderek disiplinler aras bir nitelik kazanmaktadr. "atma uslararas ilikiler literatrnde sk kullanlan, olduka popler kavramlardan biridir. Fr -zm yaklam, genelde "atma zm yaklam" olarak adlandrlan ancak felsefi ve a da birbirinden farkl olan iki ekolden biridir. Bunlardan ilki, "oyun teorisine" dayal, "realist yaklam-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 671

la" ve "caydrclk teorisiyle" i ie geen atma ve atma zm tahlilidir. Proble dier yaklamlarla birtakm ortak zellikler paylasa da aynen tekileri gibi bir btn ol e alndnda onlardan farkl bir yaklamdr. Yaklamn temel fikirlerini aktarmaya "at alanabilir. John W. Burton'a (Conflict: Revolution...) gre, atmalar, "taraflar arasnd yzeysel ya da geici kar farkllklarndan ibaret olan" uyumazlklardan farkl olarak arasnda kolaylkla mzakere edilemeyen ve zmlenemeyen sorunlardr: "Uyumazlklar, sosy tn normal ve yapc unsurlar iken, atmalar, bireylerin, gruplarn, toplumlarn uluslar iksel ve psikolojik gvenliini ve gelecekteki geliimlerim tehdit eden davranlara sebep olmaktadr." Bir atma durumunda, "her aktrn probleme kendi .asndan yaklat, onu yanl bir perspektif sergiledii grlmektedir." atmalar genellikle taraflar ya da en az bunlardan biri asndan st derecede duygusallk ieren durumlardr. ounlukla her iki t birbirini adeta bir "eytan" olarak addetmekte ve bu eytandan bir an nce kurtulunma s iin harekete geilmesini istemektedirler. Baka bir deyile, taraflarn her biri asn tkonun devam katlanlmaz olarak deerlendirilmekte ancak bu durumdan kurtulmann yegne y lunu sonuna kadar mcadele etmekte grmektedirler.253 Problem-zm yaklam baarl olm bugne kadar Kbrs dahil, ne yazk ki baarl olamamtr. Dikkat edilirse uluslararas ratlan krizler" byk ounluuyla ABD ya da Avrupa'nn gl devletleri merkezlidir. Dola nlarn, atmay nleme 'hukukuna' da uymas beklenemez. "Uluslararas ve ulusal hukuka da yan hibir hareketin 'Kriz Ynetimi' iinde yer almas mmkn deildir,"25* Irak'n Kuveyt' i (1990) dnya kamuoyunca nasl kabullenilmemise, ABD ve Koalisyon kuvvetlerinin g kull ana-

672 Gelecei Ynetmek

rak, uluslararas hukuku hie sayarak, yalan dzmece raporlar- la Irak' igali de, hkmet in sulanmasna neden olmutur, olmaya devam etmektedir. Krize mdahale kararnn ilk basam "Kriz iin bir eyler yapmak istiyor musun?" sorusuna verilecek yanttr. Kriz ynetimi, h azr formlleri ve ablonlar olan, snrlar belirli bir konu deildir. Her kriz kendine endine has ahsiyetleri, zellikleri ve ak ekli vardr. Bu nedenle her krize kendi ere ierisinde yaklamak esastr ve yine bu nedenledir ki, kriz ynetimi bir bilim deil bir s anattr. Hangi alanda kriz ortaya km olursa olsun, kriz ynetiminde, krizin olumadan esi temel yaklam olmaldr. Krizle baa kabilmek, yani krizi durdurmak, atmay engel in iddetini azaltmak ve durumu balang noktasna dndrmek iin "kriz ynetimi" gerekmek Krizin genel zelliklerini yle sralayabiliriz: Tehdit-Aciliyet-Zaman Basks-Belirsizlik Artan Younluk-Srpriz. Kar nlemleri de yle sralayabiliriz: Belirtiler ve Uyana stib den Hazrlanm Seenekler-Esnek SeeneklerAyarlanm Seenekler. Kriz ynetiminin temel un luturan Kar nlemlerin kriz ncesi hazrlanmas, ait olduu organizasyon iinde bir veya fazla senaryoya dayal olarak kt zerinde Komuta Yeri Tatbikat (CPX: Command Post Exer ise) olarak denenmesi ve onaylanmas gerekmektedir.*5 Bir krizde btn zelliklerin meyd ana kmas zorunluluu yoktur. Yukarda da belirtildii gibi kriz, sbjektif bir olgu oldu n krizin zelliklerinin tespiti de ayn davran ekli iinde deerlendirilmelidir. Krizin geilmez iki zellii, bir kriz durumunda muhakkak bulunmaldr. Bunlar Tehdit ve Zaman Ba sks'dr. Bunlar olmad takdirde bir krizden bahsedilemez. Dier zellikler krizin kapsa ddetini belirleyen unsurlardr. Kriz ynetiminin hedeflerini u ekilde sralayabiliriz: rizi nlemek iin gerilimi azaltmak,

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Oakh Harekt 673

atmadan kanmak iin krizi etkili bir ekilde ynetmek, Sivil ve asker hazrlklar Eer dmanlklar ortaya karsa; a. Kar koymay kontrol etmek, b. Trmanmay nlemek, s ve girdii topraklardan kmas iin ikna etmek, Trmanma ve dmanlklar durduunda, t haline getirmek. Bu hedeflerin aka ve anlalr ekilde tespiti, kriz ynetiminin organ on, yntem ve kurallar asndan son derece nemlidir.256

b. Kriz artlarnda Kullanlabilecek Karar Alma Yntemleri257 Kriz artlarnda karar almann en nemli zellikleri kritik olaylarla ilgili belirsizliin konusu olmas, karar verilecek konular zerinde yksek karlarn bulunmas ve karar almay yrlabilecek zamann ksa olmasdr. Sz konusu faktrler dorultusunda ynetici karar anal e bireysel veya ekip almas eklinde eitli modeller oluturarak karara ulaabilir. Kar izi, beklenen fayda teorisine dayal olarak, krizle ilgili eitli deerlerin (eitli stra ejilerin, bu stratejilere ulamak iin kullanlabilecek aralarn ve bunlarn sonularnn) sna yneliktir. B analizden yararlanlarak evre faktrleri, iletmenin gl ve zayf y kaynaklan analiz edilerek, frsat ve riskler deerlendirilerek, iletme stratejileri g elitirilir. Kriz ncesi dnemde krize kar stratejik planlama yaplmas amacyla kullanl gibi, kriz nnda kriz ynetim plannda ad geen stratejilerin gelitirilmesi amacyla da anlabilir. Ote yandan, son yllarda karar analizi yntemleriyle almann, iletmenin yar cei, deiimlere uyum salamada yetersiz kalaca ve srecin uzun olmas nedeniyle

674 Gelecei Ynetmek

bktrclk tayaca ne srlmektedir. Bu teknikler yerine, sezgiler temelinde kurulmu dnme ynteminin de kullanlabilecei, farkl bir yaklam olarak nerilmektedir. Km ar r almann en kolay yolu problemleri erteleyerek bir baka zaman dilimine tamaktr. Gnlk mak olarak bilinen bu yntemde olaylarn geliimi olaan dalgalanmalara braklmaktadr. Kr bir baka zaman dilimine tand iin, giderek karar almann zorunlu olduu noktada probl eye gelmekte veya iletmenin hayat son bulmaktadr. Sonu olarak ynetici, krizi ya da ba a zaman dilimine tamaya alarak karan erteleyecek ya da sezgilere gre veya karar anali inden yararlanarak hemen karar alacaktr. Karar almada bireysel davranacak veya ek ip almasndan yararlanacaktr. Kriz artlarnda kararn bireysel alnmas klasik bir yak riz ekibiyle karar alma nerilmektedir. Ynetici kriz konusunun niteliine ve kendi te rcihine bal olarak u karar alma yntemlerini kullanabilir: Stratejik dnme yntemi, be tnas yntemi, DELPHI yntemi ve karar konferans yntemi. 1. Stratejik Dnme Yntemi St , kriz artlarnda sezgilere dayal olarak karar almadr. Kararn ilk aamasnda ekip yele gemi tecrbeleri ve sezgileri pazar aratrmaclnn sunduu somut verilerle birletir bir vizyon oluturur. kinci aamada bu vizyon erevesinde iletmenin kriz artlarmdaki te stratejisi soyut olarak belirlenir. Son olarak bu strateji basamaklar halinde s omutlaarak uygulamaya dntrlr. Stratejik dnme, bir sentez yntemidir ve bu yntemd veri salayarak stratejik dnme srecinde katalizr rol grrler. Kriz artlarnda kara ratejik dnme ynteminin kullanlmas, karar analizi yntemlerine gre daha az zaman alc esnektir, yaratcdr ve kolay uygulanabilir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 675

2. Beyin Frtnas Yntemi Yeni mamul gelitirmeden, kalite kontrol emberlerine kadar pek alanda kullanm imkn olan beyin frtnas ynteminin kriz artlarnda karar almada kulla ei nerilmektedir. Beyin frtnas, bir sorunu beyinde frtnalama eklinde eitli dnc yaplan yaratc bir yntemdir. Kriz artlarnda karar almada bu yntem, ynetici baznda b olarak veya grup olarak uygulanabilir. Bireysel uygulamada ynetici kendi kendine olas tm alternatifleri dnsel olarak aratrarak karar alr. Grup uygulamacna 6-12 ka nunun uzman olmayan, dnceleri biimlenmemi kiiler alnr. Grup lideri kriz konusunu r ve hzl bir ekilde dnce retmelerini syler, bu arada beyin frtnasnn ilkelerini da herkes bir fikir ortaya koyar ve ikinci tura gemeden nce dncelerin toparlanmas ii aman tannr. kinci turda dnceler biraz daha ekillenir. Kimse bir ey sylemezse geil atma ynnden yavalama grldnde sylenenlerin deerlenmesine geilir. En uzun sre 30riz ortamnda karar almada hzl, kolay ve yaratc bir yntemdir. Yntemin uygulanmasnda lkelere dikkat edilmesi gerekir: - Aklanan fikirler ne hareketle ne de szl olarak as la tenkit edilmemelidir. - Hibir fikir balangta tartlmamaldr. Bu ilke fikirlerin, ve yargda bulunmadan toplanmasn kolaylatrr. - Aklanan fikirden tereddt edilmemeli up yesi tarafndan tuhaf bir fikir ortaya atlsa da hibir kkrtma olmamaldr. - Herkes ini dikkatle dinlemelidir. Bir fikrin bakalarnn sylediinden hareketle oluturulmas m - Bir fikir bazen aklamay gerektirebilir. Her aklama emberin bir veya iki yesinin ol duu grubun egemenliine braklmamaldr.

676 Gelecei Ynetmek

- Olumsuz hareket ve tutumlarda bulunmamak ve atmaya meydana vermemek gerekir. - He r dnce ne olursa olsun tahtaya yazlmaldr. - Herkes bir kere konumaya mecburdur. - Fi ler tahtaya isim belirtmeden yazlmaldr. 3. DELPHI Yntemi DELPHI yntemi klasik toplant ynteminin yetersizliklerine kar gelitirilmitir. Klasik toplant ynteminin kriz artla ullanlmas, karar gcnn yava ilemesi, kriz ekibinde bulunan kiilerin yz yze grme irlerinin kararm etkileyebilecekleri ve dominant bir kiinin psikolojik olarak bask hissi uyandrabilecei gibi nedenlerle eletirilmektedir. DELPHI yntemi, toplant yntemin gre kriz arlarnda hzl, etkin ve objektif kararlara daha az abayla ulamay salamakt yntemi uygulamak iin kriz ekibine uzman kiilerin alnm olmas gerekir. Yntem, yazl alma tekniidir. Kriz sorununa ynelik cevaplar yazl anket eklinde alnr. Ekip lideri rdinatr rolnde cevaplar derler. Cevaplar yksek, dk ve orta olmak zere gruba ay genellikle %80, dk ve yksek gruplar ise %10'ar civarndadrlar, %20'lik ekstrem (negati ) fikirlerin ilgili kiilere nedeni sorularak mantkl aklamalar getirmeleri beklenir. B u aklamalar yaplamazsa ekstrem yaklamlar elenir. Cevaplamanm ikinci oturumunda, birin ci oturumun cevaplarna gre sorular daha spesifik duruma getirilmitir. Tekrar ekstre m cevaplar elenir. Bu ilemler sonsuz kez tekrarlanabilir. Ancak genellikle altnc ot urumda sonuca ulalr. Kriz artlarnda gelecekteki olaylar objektif bir ekilde tahmin e ek,'doru karara ulamada etkili bir yntem olduu ne srlmektedir.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sonmlttr ite- Etki Odakl Harekt 677

4. Karar Konferans Yntemi Karar konferans yntemi, zel olarak kriz sorunu zerine konsa tre olunan bir sretir. Kriz ekibine kriz konusuyla ilgili uzmanlarn alnmasn gerektiri . Karar konferans yntemine gre, kriz artlarnda karar alma, aadaki srece gre geli eleri, problemin yapsn ortaya koymak zere, uzmanlk konulan dorultusunda tartmaya ba . Tartma srekli canl tutulur. - Problemin yaps belirli duruma geline-, tanm yaplar l kurulur. Model kurma aamasnda sezgilere gre hareket edilebilecei gibi, karar anali zi yntemlerinden de yararlanlabilir. Belirsizlik artlarnda kullanlabilecek karar anal izi yntemlerinden, karar aac, pimanlk lt ve analitik hiyerarik proses, kriz artl alma amacyla iletmeler tarafndan kullanlm olup, nerilmektedirler. - Karar modeli haz dktan sonra, deer ve/veya olaslk deerleme analizi yaplr, karar tavsiye eklinde geli r, gzden geirilir, duyarllk ve uygulamaya konma analizleri yaplr, karar sonulandrl ama konularnn analizi yaplr, yazl bir uygulama plan hazrlanarak krizle ilgili geli stratejilerin uygulamasna geilir. Kriz dnemi bitince, kriz sonras iletme yntemi yap gulamak gerekir. Kriz mali, ekonomik, ynetimsel, psikolojik, politik alanda olabi lir ve atma riski tayabilir. "Kriz ynetimi" krizin tm ilem basamaklarnda gerekmekt Kriz Ynetimi"nin ana stratejisi ise, krizin temel niteliklerinin nasl giderilecei y a da azaltlaca zerine yaplandrmaldr.

678 Gelecei Ynetmek

OKUMA PARASI: Krizin Sunduu Frsatlar Temel elik datm iinin kkeni, 18. ve 19. yzy ya g eden ve eski memleketleri ile setikleri lke arasnda ticaret yaparak geimlerini s en birka skoyah ailenin faaliyetlerine dayanyordu. Yllar iinde bu ticaret faaliyetler yerel bir dam iine dnt. Daha ok demir, elik ve mamulleri ile urayorlard. Bu isimli olan, yelerinden birisi 1936'da Montreal'de kk bir elik datm i kurduunda aman ncesinden beri iin iindeydi. 1962'de irket halka aldnda organizasyonun basit vard. ki karde Guy ve Archie Russel, iki ynetici ve bir kontrolrle ynetim grubunu olu ruyordu. irket Montreal'de eski, ykk, yneticiler ve satclarn ayn katta birbirine ka kadn yoktu] binada yerlemiti. ekil: Bir performans organizasyonunun renme organizasyonu haline gelmesi

O gnleri hatrlayan eskiler gerek "karakterlerdir". Organizasyonun gayri resmiliinden , eitli tuhaflklardan, kahkaha ve dostluktan ve nasl sk altklarndan ama az kazan talji ile bahsederler. Bana gre bunlarn sosyal dinamikleri, bira avc kampndakine ben ziyordu. Hiyerari yok-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 679

tu ve eer birisi yksek mevki elde etmeye alrsa, ofste.kile-rin memnuniyetsizliini g k ve almak iin birok ince ve pek de ince olmayan yollar kullanma imkn vard. Herkes ikte kazanyordu; birbirinden bir eyler kazanyordu; ne kiisel ne de iletmeye ait bir s ok uzun sre saklanyordu. O zamanlar Russelsteel endstride atlm yapan babo bir bo ; alanlar kendilerini kk, saldrgan, saygsz, elit bir tccar grubunun yeleri olar r an daha byk brokratik rakiplerini safd brakma kapasitesine sahip buluyorlard kend ni. Ksacas bu ilk gnlerde Russelsteel, renme halindeki bir organizasyonun btn belirt rini tayordu. Sonraki yl boyunca Archie Russel esas i dnda byme ve eitlenme i uy Russel'm ayrlmas iin mallarnn tasfiyesinde halka ald ve Archie hkim ses oldu. 1 gnlk faaliyetlerden ekilirken, Archie Russel, ynetim grubuna, Peter Foster^ da katar ak bytt. Havaclk mhendisi ve Harvard Okulu mezunu olan Foster, kk bir kmeyi i be yl Procter&Gamble'da almt. Hugh Russel'n elik datm dndaki alanJara kaym di. elik datm ii dndaki birok kazantan ilki 1965'te geldi. Sonraki be yl boyunc ak byd ve organizasyon blmlenmi bir brokrasi haline gelirken, birok yeniden rgtle 1975'le birlikte tamamen blmlenmi bir organizasyon ortaya kt. Metaller Grubu'nun kend si de blmlenmi ti ve asl irketin yapsm kopya etmiti. irket performansa ynelik yap ormans modeli, dorudan uygulanabilirdi. Her bolmsel hiyerarinin banda iletmenin baka arak grevinin yetkisi iinde Peter Foster'a rapor veren bir bakan bulunuyordu. ler, i ariflerinde tanmlanmt ve ne ekilde icra edilecekleri ayrntl s'tandart alma prose elirtilmiti. ciltlik iletme el-kitab, muhasebeden tatil cretine kadar her ey hakkn tumu tek tek anlatyordu. Geni muhasebe ve veri - ilem sistemleri, yneticilerin bte ve planlara aykr bireysel ilemlerinin

680 Gelecei Ynetmek

izlenmesini salyordu. demeler, performans temelliydi, temel lt de aktiflerin getirile iydi ve hedeflerine varan yneticilere temel maa kadar byk ikramiye veriliyordu. st yn tim dzeyindekiler kltrl, nazik ama resmiydi. Yneticiler kurulu Arcihe'nin arkadalarmd n ve ortaklan ile birlikte ynetim yelerinden oluuyordu. Archie ve Peter, organizasy onu sanki ounluk sahibiymisler gibi ynetiyorlard. .Bakanlk ofisi dndaki ynetimle ri, zaman zaman alma alanlarna yaptklar geziler ile. snrlyd. Bakanlk brosu, y lmalar \'-e bte ilemlerinin yeriydi. Bunlarn hazrlanmas esnasnda, ekonomik hedefl gruplar ve iletme brosu arasnda grlrd. Bu toplantlarda vurgu, performans ve bym 5 yllk planlarn stratejik bir taslak halinde formle edilmesi, byme frsatlarnn nce e salanmalar iin eylem planlarn gstermek gerekiyordu. Srecin benimsenen rasyonellii en planlama ve bteleme grmeleri btn ilgililer iin ok stresli olaylard. letme b hedefler saptamaya alp, blm yneticilerinin yerine getirdii sat ve kr rakamlarn ticiler bu saylar drmeye, birlikte yaayabilecekleri eyler elde etmeye alrlard. vid K. Hurst] Hugh Russel'a 1979'da girdiimde, orijinal "avclar" oktan oban olmulard. sanlar var olan iin korunmasna ve deerlerinin artna ynelik ilerlemeye kendilerini ad d. Bu almalarn ounun beklenen bykl makuld, hem rekabet hem de Kanada ekonomisi ektrnn olgun yaps ile sktrlyordu. Byme hedeflerine ulamak iin kdemli yneti blgelerinde kazanlar elde etmek yollarn aradlar. Bir kere kazanldnda bu ilemlerde la verim elde etmek iin lek ekonomisi takip etmeyi hedefleyen mevcut ile kaynayordu. er ne kadar bu lek ekonomileri iletmenin benimsenen stratejisinde gze arpan yatrmlar angtaki kabulnde cazip olsalar da, uygulamada gerekletirilmeleri ok zordu. Buna rame rganizasyonun boyutu ve 1960'larn ve 1970'le-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 681

rin bann ekonomik canll tarafndan atelenen etkileyici finansal sonulan, btn yap yor gibiydi. st ynetim, imdi gnlk ilerden uzaklap stratejilerinin esasta doru oldu meselenin uygulamaya koyma ve icra olduuna inanyordu. Kaynak: David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s. 66-68, (ev: El Grdemir), Al/a Yaynlar, tanbul 2000. ' \

4.8. BTR YA DA YEN BR BALANGI: YKSEK STRATEJDEN "ETK ODAKLI HAREKTA" "Bilgileriniz gemie ait, knrnrlnrtnz ise gelecee yneliktir." Earl Wilson

Zi Zhang, Konfys'e sordu: "Masumiyet nedir?" Usta yant verdi: "Yaygm halde uzun sre o rtalkta dolaan iftiralara mruz kalmam kii, masum olarak gsterilebilir." Ve filozof X Zi'ye (.. 313-328) mal edilen bir kitapta yle denilmektedir: "Yuvarlanan bir top. bi r delie derse, jtvarlanmas sona erer; oysa ahlh bir adamn yayd bir sylenti yolun r." Yukardaki alntlar inlilerin nl Strategemler'inden 7 numaral strategemin almla dir (strategem: Bir Hiten Bir ey Yaratmak). Chen Xiaochuan, bir insana zarar verme k hatta iini tamamen bitirmek iin, ona kar sylenti yaymada drt aamadan sz etmektedi gili kii gerekten de zemzemle ykanma-sma temiz ve kusursuz bir insan ise, onunla nce kasmdan politik sylentiler yayarak savamak gerekir. 2. Politik sylentiler etkili ol amamsa, o kiiye kar yolsuzluk ve rvet yoluyla haksz kazan salad karalamas yap itibarn korumaya devam ediyorsa, zel yaamnda ahlkszlklar yapt sylentisi yaylma tlarak karanlkta atlm olan bu ok da boa gitmise, en nihayet ok marur

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakt Harekt 683

ve kibirli olduu sylenerek kiiliine saldrlmak, kk drlmelidir. Yetkililer, mir sylentiye inanmaya baladklar anda, o kii zarar grmeye balam demektir.

Baron Verulam, Viscount St. Albans Francis Bacon'n (15611626) yaad dnem, ngiliz topl al tarihinde, elikilerle, kyasya atmalarla, apansz deimelerle, yeniliklerle dolu ynetiminde, i ve d ticarette, denizar smr gecilik serveninde, sanatta, gndelik y lerin, byk kazanlarn, byk yitirilerin adr bu. Alnya zsnn insanlar badndr mulmadk bir anda yerden yere ald, yeni zengin orta tabakann azl bir ykselme yar le dolaplarla kendini iin iin yedii bir dnem. nsanlk tarihinde yeni bir a balatm s'n etkileri ngiltere'de bu dnemde duyurur kendini. Ortaa dnya grnn teme lindeki felsefenin atrdamas; kilisenin kat yetkileri stne temellenmi din yetkilerinin din eg nliinin sarslmas; derebeylik dzeninin yklmasyla, soyktklerine deil kesesinin ar tika yapan yeni zengin orta tabakann lkelerin ynetiminde sz sahibi olmaya balamas tr gelimeler ngiltere'de etkilerini bu dnemde gster mektedir. Denizar keiflerin at e hzlanan s mrgecilik yamasnda ngiltere, spanya'nn yan sra en bata yarmaktadr 'in (1558-1603), Kral I. James'm (1603-1625) yllar arasndaki saltanatn aa yukar bu emelerle bunlarn sonular belirler. Francis Bacon da tam bu sre iinde yaamtr. Pek za atan Bacon'n nemli yaptlarndan birisi de "Denemelerdir. Denemeleri de btn felsefes gibi, olaylar gereki, yan tutmaz gzlemine dayanr. 'Gerein ayk bir ka fayla bkmada adan aratrlmas', onun btn yaptlarmda olduu gibi Denemeler'de de en yce, en kalc acon'n 'denemelerinden' Gecikme stne yazdklarn birlikte okuyalm: . *. ^ ( I f, '[ I * j \{ '' "'

684 Gelecei Ynetmek

"Talih bir pazara benzer. nsan biraz beklemeyi bilirse, ounlukla fiyatlar der. Kimi z aman da SibyUa'nn(I) yapt gibi, ilkin btn iinde belli bir fiyat istenen mal, para arak azaltlsa bile, ilk fiyat deimeden kalr. nl bir szn de belirttii gibi, frsat daki peremini gsterir, yakalaya-mazsan kafasnn dazlak yann evirir; ya da ilkin testi kulpunu uzatr, sonra tutulmas g olan karnn eviriverir. Bir ie zamannda balamakta a i yapmaktan daha byk bir erdem yoktur. Tehlike insana bir kez nemsiz grnmekle nems olmaz; insann basma gelen tehlikelerin ou da aktan aa deil, sinsice gelir. Gelecek eyi daha bize yaklamadan yar yolda nlemek, ha geldi ha gelecek diye uzun sre gzetmekt en yedir, nk ok gzetleyen kimse nnde sonunda uyuyakahr. te yandan, ayn alak oldu , dmann srtna vuran na aldanp, uzayan glgeler oklan zamanndan nce atvermek y kle tehlikeyi drtp uyandrmak, ayn derecede bir baka arlk saylr. e girimek ii lmediini iyice lp bimek gerekir. ounlukla da, giriilecek her ite, Argos'un(II) yz ak Briareos'un(M) yz eliyle bitirmek, yerinde olur. nce iyice gzetlemek sonra da hzl a ie sarlmak. Pluto'nun(IV), politikacy grnmez adam yapan miferi, taanlar gizli tu mede ise hzl davranmaktr, nk i yrrle girdi mi, gizlilii hibir ey hzdan iyi s ir merminin dnnn gzle izlenemeyecei gibi."258 *** Berlin Duvar ykldktan sonra ye en sz edildi ve adna "yeni dnya dzeni" dendi. Bu deyim sanki insanlk tarihinde ilk ke z kullanlan bir keif gibi yayld. Oysa uzaa gitmeden Albert Camus'nun 1944 ylnda yazd elles- Denemeler)25* yazlanna gz atlmas, bunun yeni biT aray olmadn, her daim yen ylarnn var olduunu anlamay kolaylatracakt. "Bugnlerde herkes dzenden sz ediyor. ydir ve ondan bir hayli yoksun kaldk da ondan. Dorusu, bizim

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 685

kuan insanlar dzen nedir bilmelidir. Onu yle zlyorlar ki, dzenin doruluk ile kayn iine inanmasalard, bu zlem yznden balarn bir derde sokabilirlerdi. te onun iin, sunulan dzen rnekleri karsnda kukulu ve ekingendirler. ok dz, bir yandan da karan avramdr bu. Trl ' trl dzenler var. Bir dzen var, hl Varova'da ar basyor, '* bi dzensizlik gizlidir, bir dzen de var u ] Goethe'nin sevdii dzen, doruluun tam tersid Sevdiimiz \ bir yksek dzen daha var, yreklerde ve vicdanlarda egemen'( dir, bir baka dzen de var kanl, orada insan kendini yadsr ve f, gcn kinden alr. Btn bu dzenler si hangisi aca\' ba, bilmek istiyoruz. > in su gtrmeyen yan u: Bugn stnde konuula oplum dzenidir. Ama toplum dzeni, yalnz sokaklarn rahatl m demektir? Oras pek bell o ackl jrj Austos gnlerinde, dzenin ilk bakaldrma kurunlaryla ba'^ ladm sanm devrimler, bir t dzen ilkesi tarlar. Bu ilke devrimin tam olmasn gerektirir. 1 ** D evrim sarpa sarar ya da yar yolda kalrsa, o zaman toplum \ yllarca byk bir dzensizl iinde kalr. Dzen hkmette birlik mi demektir? Geri birlikten vazgeilemez ama, bu birl ulmu olan Alman Reich', Alman-ya'nm gerek dzenini de bulmutu diyebilir miyiz? Eer Fra sz dzeni kuru ve duygusuz bir \ nlem dzeni olacaksa, buna dzensizliklerin en kts di iriz. nk, byle bir dzen kaytszl ile btn hakszlklara yol aabilir. zcesi, kim la benimsetmek iin, drzen gerektiini ileri sremez. nk bu, sorunu tersinden ele I]%, lmaktr. Dzeni yalnz iyi ynetmek iin istememeli, bir anlam olan tek dzeni gerekleti iyi ynetmesini bilmeli. Doruluu besleyen,dzen dedir, dzeni ortaya koyan, gn n . i.. *

Bir dzen var ki, biz onu istemiyoruz. nk, bu dzen, bizim aradan kmamz ve insanolu nu kesmesini gerektiriyor. Onun iin, sonunda, doruya kavuacak bir dze-

686 Gelecei Ynetmek

nin kurulmasna yardm etmeyi ne kadar istersek isteyelim, unu sylemekten kendimizi al amayz: Biz dnyada dzensizlik olacana hakszlk olsun demiyoruz. Sahte bir byk adamn r zaman kabul etmeyeceiz. ster milenyum cokusu ya da tutkusu deyin, ister 3.dalga y a da "Tarihin sonu"; 21.yzyln dnyas, paradigma sramas dediimiz bir "krlma eiin Souk Sava'ri bitimi ile aklanamayacak kadar da kkl ve kkten bir dnm iermekte va'm sonu her ne kadar son dnemlerinde eski kanln yitirmi olsa da, iki bloklu dnyay e mal etmitir. Karmza ok kutuplu, hatta bir lde kaotik, belki anarik, ama kukusuz kakafonik etmenleri de barndran bir dzensizlik nizam kmtr. Sz konusu plralite ( t d, ulustesi, snrlar ar aktrlerin de katlmyla artk bir "karlkl bamll adr.260 rmcek a modeline ebelik yapan bir anlamda 'iletiim Devrimi' deil midir? let vrimi, kresellemenin anahtar olmakta. Tarihin olmasa bile "corafyann sonunu" getirmek te. nsanlar aras her trl sosyal ilikiyi karmaklatrmakta, younlatrmakta. Ksacas r ky" haline getirmekte. letiim Devrimi'ne ayak uydurmak iin "global dnp lokal hare tmek" gereklidir, deniyor.26' A modeli insanlk tarihinde ilk kez iletiim devrimiyle mi karmza kt? Tabu ki hayr. Armand Mattelart, 'bilgi toplumunun tarihini' aratrd Lui dneminin surlar mhendisi Sebastien Le prestre de Vauban (16331707)'m katklarn anl atrken u saptamay yapyor: "Matematiksel akl, kukusuz en ok Fransz krallnda 'lke gvenlik blgelerine ayrmaya katkda bulunur. Va-uban'n lke ve onun dzenlenmesi dnc dzeni kavram ok iyi anlatr. Mstahkem mevkiler kendi topranda iletiim yollarn den ecek ve dman topraklarna ulam kolaylatracak biimde kurulmaldr... Mstahkem mev-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorun lar ile Etki Odakl Harekt 687

kilerin alnmas ve savunulmas zerine kitabnda Vauban 'dallar dzenine' gnderme yapar. olmadan nesne vardr. A szcn bulmu olmasa da lke toprann stratejik kullanmna a u asker mhendistir. Onun zamannda a eretilemesi, tbb deneyleme dili (derinin ams snrlar iinde kalr. Akas a terimi ordu diline ancak mevzi ya da kuatma savann er. Sistemin ilmiklerini birbirine eklemek iin, Vauban ncelikle ve olabildiince, ka rayollarna deil, su yollarna dayanr. Niceliksel yntemden hibir ey kamaz".2" Va-uban i dzenlemek alanndaki etkisi 'jeostratejik dnm' olarak tanmlanmaktadr. Demiryollar emesi a teriminin yerlemesinin de nn amtr (Onuncu yl marmdaki 'demir alarla rd vurgulamasnda bu aka grlr). 'letiim devrimi'nin aa damgasn vurmas yalnzca z rtadan kaldrmakla izah edilemez. Bunun yansra, iletiim devrimi, biliim (multi medya k anallar) sektrndeki srekli ve hzl devinimlerin sonucunda insano lu iin adeta sanal, tronik bir psikosfer veya lke yaratmak ta. Kiinin internete cep telefonu ile baland l ptop bilgisaya r ile neler yapabildiini hepimiz artk olaanlklar iinde deer lendiriyo . 'letiim devrimi'nden girilen bu koridora, 'yeni dnya dzeni' ad verilmekte... Demek, internet cafe'lerden 3.boyuta ulalmakta, bir tr topografya st haritalarda dolal mak .. nsanolu, teknoloji sayesinde artk ifte, hatta katman', j, l dnyalarda yaamakta.2" . Google rumuzlu arama motoruna girdiimizde krede toplu ine ucu kadar bile yer igal etmeyen evimizi bulmaktayz. Ar w \ tk, asker tesislerin duvarlarmda yazan "burada f otoraf ve film ekmek yasaktr" ifadesi anlamsz kalmtr. ^ -t t *** Kk hcre, biyotekn internet, yapay zek, byte, sper bilgisayarlar, sibersava, yapay kristaller, karbon nanoyaplar, nano teknoloji...

688 Gelecei Ynetmek

Yirmibirinci yzyln sz edilen kavramlar ve teknolojileri. Daha bakalar da var. Peki r, stratejileri belirlemede etken olmayacak m? Olurlarsa iletmelerden, organizasyo nlar ve devlet ynetimine, uluslararas ilikilere kadar, bugne dein rendiklerimiz ne o ak? Ezberimiz bozulmad m? "Atomlarla bitler (szlk anlam: ok kk para. En kk enformasyon parasnn varlk b vardr.

Atomlardan bitlere gei geri dndrlemez ve durdurulamaz bir sretir. Niin tamimdi? n anarak ilerlemektedir; dnn kk farklar yarn birden bre arpc sonular olarak kar sistorun bulunmasnn yaratt dnsel anlamdaki devrimi, ardndan entegre devrelerin ica amak, mnoteknolojinin yaratacaklarn dnmemizi kolaylatracaktr. Minyatrletirme, gid gtlar kltmektedir. Cehiz sand byklndeki radyolardan, oda byklndeki bilgis ekte tanacak bilgisayara geldik. Bunun sonu nereye varacak, bugnden kestirmek gerekt en ok g. , Nanoteknolojinin yalnzca fizik bilimi ya da mhendislikle ilgili bir ar a ve rn vermekle kalacan dnyorsak, ok yanldmz ksa bir sre sonra, stelik en oktan gemi olabilir. Unutmayn, internetin balangc da 'tra makinemi getirin' diy sinin mesajyladr. Sonunun buralara geleceini 1950'lerin ortasnda ARPA projesiyle uraa lar kestirebilm iler miydi!.. Nanoteknoloji bir vizyondur. O halde nanoteknoloji nedir? Ksaca bunun zerinde duralm. Nanoteknoloji, gnmzdeki anlamyla nanoolekli (met 1 milyarda biriyle 100 milyonda biri arasndaki) malzemelerin retim, montaj ve kul lanmnn sz konusu olduu alanlar kapsyor. Bu uzunluk, birka atomun bir araya getirild plannkinden tutun, gelitirildii sylenen protein motorlarnn

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 689

boyutlarn da iine alacak bir eik oluturuyor. Kimya, fizik, malzeme bilimi ve molekler biyolojiyle uraan bilimadamlan, bu alandan kendilerine pay biiyorlar. Bu durum, nan oteknolojiyi psikiyatristlerin hastalarna tan koyabilmek iin kullandklar mrekkep leke erine benzer klyor. Yani bu alana neyin girdii, soruyu kime sorduunuza bal. Pittsburg 'daki Carnegie Mellon niversitesi'nden iktisat Lester Lave bu yeni teknolojinin ken dine henz net bir kullanm alan bulamam olmasna dikkat ekiyor. "Elinde bir eki tuta ki bir ocuk iin tm dnya bir ividir. Nanoteknoloji bir ekiten, nanoteknologlarsa bu vuracak bir eyler arayan kimselerden baka bir ey deil." (Bilim ve Teknik, Ocak 2001, s.41) Bir nanolekli malzemenin endstriyel baarsnn srr, basitliinde yatyor. Basi armak olduu da unutulmamaldr.

Ote yandan strateji uzmanlar yeni bir kavram yerletirdiler: Netwar. Terim, alar yol uyla hkmet hiyerarilerinde kestirmeden giden ve bu sonuncular tarafndan, yine bu yol la karla gereksinim duyan devlet d znelerce yrtlen dk younluklu atmalarn rateji uzmanlar, "Devlet d zneler" bal altna sivil toplum kurulular gibi eylemc areketlerin yannda, gerilla hareketlerini, terristleri, uyuturucu kartellerini de k oyarlar! Uzmanlarn erken ilgisinide zellikle eken bir strateji, 1994 Aralndan, ilk bi gilendirme kampanyasndan balayarak, neozapatist hareket tarafndan gelitirilen strate jidir. Daha nce Kanada, Amerika Birleik Devletleri ve Meksika arasndaki serbest tic aret anlamasna kar seferberlik yapm sivil toplum kurulular internet a araclyl Amerika Birleik Devletleri ve Kanada'da yapan bu ilk eylem, Chiapas gerillasn ortad an kaldrmak iin ordunun programlad saldrya kar uluslararas basky iin iine sok Amerikan ordusu dergileri ve asker danmanlar bu deneyimi

690 Gelecei Ynetmek

ders durumuna getirirler. Hatta RAND, Pentagon'un istei zerine The Zapatista Socia l Netwar in Mexico balkl bir rapor yazar. retinin biimselletirilmesi terrist grupla da rgtl biliim korsanlarnn (hacktivist) saldrlan karsnda, alarn zayfl tan Pearl Harbor kaygs FBI'da da Pentagon gibi 'ulusun sinir sisteminin' korunmasn dzenle mek amacyla birok giriim dourur. rnein FBI bir ulusal altyapy koruma merkeziyle don S Army'ye gelince, uluslararas biliim alarna mdahale etmek iin yeni 'biliim sava' ri kurmutur. Netwar ve Cyberwar bilgi savann, baba Teilhard de Chardin tarafndan hazr anan dnce dnyas kavramndan tretildii besbelli yeni szck, 'dn-politiin', iki b ava terimi byk lekli, ancak biimleri farkl asker atma trlerine uygulanr, ama c jilerinde deitirilir.265 *** Deiimin rzgr aslnda iki boyutta esmekte. Bir yanda , t oji devriminin haberlemede yaratt olaanst hzlanma ve alan genilemesi var. Elektron ce haberlemede yaratt devrimle kalmayp, ekonominin her kesiminde yeni olanaklar ve re im biimleri yaratmas, dnyay, yerleen deyimiyle, 'kresel ky'e dndrecek kadar klt ada yeni boyutlar eklemesi yaanyor. Haberlerin ak artk snr tanmyor; televizyon ek bilgisayar ekranlarnda her an neredeyse snrsz haber kaynaklan bireyin karsna gelebi or, nnde yeni ufuklar alyor. Ekonomide yaratt, topluma getirdii deiimler ise say gibi deil; kimi meslekler yok olup giderken yenileri douyor. Dz emei robotlar ikame ettike vasfsz emek toplumda giderek gszleiyor; oysa yaratc emek, yksek vasfl e t katlarna trmanyor; devletlerin bilgilenme alanna getirdii kstlamalar, nternet'te ak snr tanmazken, anlamn yitiriyor ve devlet erkinin aptan dmesi gibi bir olgu u teknoloji devrimi haberlemeyi ok hzlandrmakla kalmyor, ayn zamanda kreselletiriyo bir kk ky sa-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakt Harekt 691

kinlerinin, kyn her tarafnda her an kylye ne olup bittiini bilebilmesi gibi bir durum sz konusu. Kresel ky olgusu, bunu yaamasn ve bundan yararlanmasn becerebilenler ii zgisini ok ileri iten bir olanak. Tabii, teknolojinin at bu yeni ufuklar maddesel dny mzla birlikte dnce dnyamz da deitiriyor, kuramlar eskiyor, eski anlaylarn yerin brakmas gerekiyor.266 Siberuzay, iletiim devriminin kreselletirdii dnyann en yeni v hzl byyen rn ve g sahasdr, Sadece internet milyara yakn bilgisayarn konuu olm rca dolar o elektronik alarda srf yapmakta.247 Kreselleme eitli dnsel ve siyasal g n merkezinde yer almakta ve ounlukla zamanmzn -yirmibirinci yzylda toplumsal ve ekon k ilikileri ve kurumlar kknden dntren bir dizi r ac deiim- temel dinamii orular ortaya koymaktadr. Kreselleme hem bir betimlemedir hem de bir buyruktur.243 Gnmzde moda, kresellemedir. Dnyann tek bir pazar haline dnt savunulmaktadr. M salarnn kresellemesi yolunda ok nemli admlar atlmtr.** Kreselleme gerekte ned vram, geen on yllarda gerek tama ve iletiim alanlarndaki gelimeler (bilgisayar, inte t, faks, fiberoptik, uydular, cep telefonu vs) gerekse organizasyon biimlerindeki (i paylam, ynetim yaps, retimin dzenlenmesi vs) deiimlerden dolay hzlanm ve iim ve ticarete gnderme yapmakta. Ancak klen bu dnyada kresellemenin anlam ve nem ce bilinmiyor.270 'Kreselleme' kavram bugne kadar pek ok anlamda kullandmtr. 'Ulusl sel bamll', 'bir dnya sisteminin geliimi', 'dnya leinde birikim', kresel ky v k ok kuram; sermaye birikimi, ticaret ve yatrmn artk ulus-devletle snrl olmadna genel bir fikre dayanmaktadr. En geni anlamyla "kreselleme", mallar, yatrm, retim knolojinin ulus-ar akn ifade etmektedir. Kreselleme tezinin ou savunucusuna gre u ve derinlii, daha nce ulus-devletle

692 Gelecei Ynetmek

zdelemi olan yaplarn yerini alan, kendine zg kurumlara ve iktidar suretlerine sahip Yeni Dnya Dzeni yaratmtr. "Kresellemenin zellikle emek piyasalarna yanstlmamas, rbeste dolamnn benimsenmeyii, yeni dnya dzeninde yeni tr smrlere imkn vermekte selleme', genelde eitsizlie katkda bulunuyor, geleneksel yaam tarzlarna kar bir teh k deerli toplumsal balac andran bir g, dnya apndaki iddetli atmalarn byk mahremiyet ve sivil zgrlklere kar bir tehdit olarak grlmektedir. imdiki haliyle k e kutuplamann -gelir, zenginlik ve gcn giderek bir uta, yoksulluun da dier uta topl nn blnmesinin- asl nedenidir.272 deolojik adan deerlendirildiinde, kapitalist sist ndini devam ettirebilmesi iin daha ok retmek ve daha ok mal ve hizmet satmak ihtiyacn karlamak amacyla dnya pazarlar mda serbestleme ve snrlarn kaldrlmas olarak tarif . Kreselleme ile birlikte dnya tek bir pazar haline gelmektedir.273 Gnmzde nc san mi diye anlan bu devrimle i ie gemi gibi gzken ikinci bir deiim boyutu var: Serbes a ekonomisi-serbest d ticaret- serbest sermaye hareketleri. Ancak sermayenin kresel lemesi, haberlemedeki kresellemenin doal bir sonucu deil. Haberlemede yaanan teknol devrim, tabii, sermayenin akkan biimiyle bir yerden dierine aktarlmasn kolaylatrd yarlarca dolar tutarndaki fonlar k hzyla bir yerden dierine gidebiliyor. Dolaysz ya rak hareketine de ivme veriyor; nk ok sayda lkeye yerletiinde, kendi merkeziyle bu cular arasnda haberleme ve egdmleme iyice hzland iin iletiim sorunu ortadan kalk lleme olgusu dnya ekonomisini yeniden ekillendirmektedir. Kreselleme dnyada tek bir p zar yaratmakla birlikte, rekabet olgusu blgesel birlikleri de gndeme getirmektedir . Gelimekte olan lkeler ise kresellemeden hem olumlu hem olumsuz etkilenmektedir. Kre sellemeciler ile kreselleme kartlar arasndaki mcadele devam ermektedir. Bu

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile tki Odakl Harekt 693

tartma, "kapitalizmin bugnk evresinin yeni bir dnemi mi temsil ettii, yoksa esasnda inin bir devam m olduu, yani mevcut kapitalist gelime kategorileriyle anlalabilecek y ni gelimelerin bir karm m olduu etrafnda dnmektedir. Tartma ayrca, 'kresellem nin, mal, teknoloji ve sermaye aklarnn rgtlenmesini ve doasn anlamak asndan yar selesini de kapsamaktadr. Kreselleme kavramna kart olarak ise 'emperyalizm' nosyonu k llanlr ve bu nosyon, atan devletler, snflar ve piyasalar arasndaki eitsiz iktidar esinde ele ald bu akkanl belli bir balama yert^ii-eyt a'r."375 Kreselleme a ekonomisi, bireysel zgrlkler ve giriimcilik kavramlarn daha da glendirecektir. Bu nn her noktasnda bireysel zgrlkler ve demokrasi talepleri artmaktadr. Giriimcilik ge kte ve piyasa ekonomisi dzeni yaylmaktadr. Kresellemenin getirdii rekabet ancak piyas ekonomisi dzeni iinde gelimektedir. Bu erevede devletin rol ve fonksiyonlar da yeni tanmlanmaktadr.276 Bunun temelin deyse sermayenin den kr haddini artrmak iin her bi le kreselleme basks var; aynen birincide (birinci sanayi devrimi) olduu gibi, bu da l e snrlarn ykmay hedefliyor; devletleri klterek irketlerin egemenliini kurmak ii r trl engeli ykmay ama edinmi. Btn dnyay, serbeste, kendi kr planlarnn uygula ekte.277 Kreselleme artk kimilerine gre bir referans, kimilerine gre ise felsefe olmu ur. Kresellemeyi anlamak iin ncelikle onun itici gcn, uluslararas irketleri incele ekir.276 ok uluslu irketler gereini kavramadan kreselleme, ulus tesi kurulular, evr kltr, okkltrllk, WTO, IMF, Dnya Bankas; Uluslararas Birlikler, uluslararas tahk m ve kavramlar da yerli yerine oturtulamaz,279 Gnmzde ok hzla gelien kurulular, ulus t irketlerdir. Bunlara kresel irketler

694 Gelecei Ynetmek

(U'lar da denmektedir) denmektedir. "Kamu Aratrmalar Enstits'nden Sarah Anderson ve n Cavanagh'n bildirdiine gre, 1983 ve 1999 yllar arasnda, dnyadaki en byk 200 irk konomismden daha fazla byyerek, dnyann brt gelirinin yzde 30'u byklne ulamtr daryla) milliyeti yoktur. Bu irketlerin durumu ok nemlidir. Sk sk ileri srld gib nemini kaybettii, mal ve hizmet akmlarn engelleyen hibir kstlamann bulunmad bi lmektedir.26" Uluslararas ilikiler tarihine gz atlacak olursa, uluslararas alanda By ender'den Napolyon'a ve zerinde gnein batmad ngiliz imparatorluuna kadar hibir dev luslu irketlerin yayld alana bu kadar kolaylkla nfuz etmemi ve dnya ynetimini etk . Batl ok gelimi lkeler bu yeni gelimeyi 1880'lerdeki endstri devrimi ile kyaslaya l devrim diye adlandrmaktadrlar. Uluslararas sistemde yeni bir aktr olarak ortaya kan k uluslu irketler aldklar kararlarla ou zaman dnya ekonomisi ve politikas zerinde e olmaktadrlar.281 Dnya ekonomisi ve politikas zerinde bu denli ok etkisi olduu ne s uluslu irketlerin bazlarnn yansttklar eylem ve dncelerine gz atmak yarar salay nuda seilen rnekler Jerry Kloby'ntn Kresellemenin Sefaleti adl almasndandr. Ancak s Petras-Heny Veltmeyer, Maskesi Drlen Kreselleme, hem de Richard J.Barnet ve John C nagh, Kresel Dler mparator irketler ve Yeni Dnya Dzeni, ayrca Michael Parenti, mpa Hayr adl yaptlarda ok rnek bulunmaktadr.) 1996'da Coca Cola irketi, dnya apndaki lerinin idari yapsndan 'yerel' ve 'uluslararas' kavramlarn kardn ilan etti. Cca Roberto GGoizueta, "gemite i yapmz yeterli lde dile getirmi 'yerel' ve 'uluslarar erine artk yer verilmeyecei" aklamasnda bulundu. General Motors (GM) on yldan fazla b r zaman nce kresel bir irket olduunu zaten ilan etmiti. Ayn ekilde 1989'da, Colgate molive'in bir st yneticisi irketinin kresel ynelimini u szlerle dile getirmiti: "Am kaynaklarmza direkt ihti-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakt Harekt 695

ya duymuyor. Bu lkeyi ilk sraya sokan bir talep yok," (Yine Colgate Palmolive Compa ny'nin mali mdr Cv;-j! Siewert, New York Times'a (21 Mays 1989), "ABD'nin brrrr irket in [ kaynaklar zerinde otomatik olarak bir tasarruf,-olunma hakk yoktur. Bu lkeyi bi rinci sraya oturtan bir dii ;- ".... -emiz de yoktur," diyebilmitir. (Aktarlan kaynak : Michae ';.:.--nti, m paratorlua Hayr, s.41) Dow Kimya irketi bir 7.:-. r-yip adas alp, onu bamsz bir lke gibi kullanmay di\;ur,ecek ka dar ileri gitmitir. Bu rnekle ann en byk .;.' etlerinin ounun ulusal kimlie ve bir ulusa ncelik tann.-.v.- ze l

gereksinim duymadn gstermektedir. Ancak dr,: -- * nemlisi, sz konusu rnekler, by n, ekorv: c -.A f]rsatn en byk ve igcnn en elverili olduu yerde J-.Jarn artrma aye transferi yapmaya ::' v.jk artan eilimlerini yanstmaktadr.1 ok uluslu irketlerin aberleme ann tekni- - : -tm-n ve yavru firmalaryla olan ilikisini bu alm. " az. Ancak U'larn kar^-b.< ve uluslararas politikay etkilemeleri bizim iin nem '-. tadr. "ok uluslu irketlerin az gelimi lkelerdeki d: ,:r:- nlarm dile getiren bir irketlerin az ge-;-r_M lkelerin i ve d politikalarnda bir rol oynadklar zerede b dirler."2"3 ok uluslu irketlerin yatrmlarn yaptklar lkelerde ba z kstaslar arad ir gerektir. Bu kstaslarn ban da yatrm yapacaklar lkelerin siyasi rejimlerinin dz mas gelmektedir. Eer yatrm yaptktan sonra kendi 'yavru' irketlerine kar herhangi sz konusu olursa, bu bas' ky ana kuruluun bulunduu Devlete aktararak uluslararas I il iler sistemi iinde kar tarafa bask kurmaktadrlar. Bu, I zellikle ABD kkenli irketle utumlarnda grlmektedir. Bunun en bilinen olay da, ili'de Ailende hkmetinin drlme uluslu irketlerin ulus devlete, ulusal kl tre ve ulusalcla kar at sava, baz -

696 Gelecei Ynetmek

ekil: Uluslararas Sistem inde okuluslu irketlerin Yeri Kayrak: Hasan Koni, Genel Sist m Kuram ve Uluslararas Siyasetteki Yeri, s.141

dan gelimenin, modernlemenin ya da kresellemenin doal sonucu olarak grlmektedir. Hal i U'lar dnyadaki btn iktidarlan u veya bu biimde denetlemektedirler. ili'de Ailende ran'da Musaddk'n, Panama'da Noriaga'mn ortadan kaldrlmasnda en btk etken, U'lar lenmesi olmutur."2*5 ' I

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 697

Ailende hkmetinin drlmesi ulslaras camiada ok byk yank uyandrd. Ardndan U' anm artmas ve BM'de alnan kararlar, lkelerdeki ekonomik milliyeti hareketlerin artmas ibi bir dizi gelime sonucu ABD, U'lar politik olarak desteklemekten vazgemi (Trkiye' i Uzanlar-Motorola-iktidar geninde olanlar da ok iyi izlemek gerekir), U'lar da az ge imi lkelere kar yeni stratejiler gelitirmilerdir. rnein; Batl devletler sistemi an az gelimi lkelerin liderleri ncelikle iktidarda kalmay yelemektedirler. Bat ekono teorisi yoluyla kalknmay semi olan bu lkelerde iktidarda kalma lkgnin kalknmasyla mda olmaktadr. Bu yzden, devlet lideri ne kadar ilerici olursa olsun Bat sermayesin e ve teknolojisine snrlarm amak zorunda kalmaktadr. ok uluslu irketle aralarnda uyu sa, irketi ulusallatrmak isteyen Devlet gerekli paray bulamamaktadr. Bunun yannda ulu lararas mali rgtleri de etkileyen U, bor para arayan Devlete arzularn dolayl olara aktadr.286 U'lar yalnzca gelimemi ya da nc dnya lkelerine kar deil kendileri tere, Japonya gibi lkelere kar! da yerine gre meydan okuyabilmektedir. Cesaretleri glerinin byklnden kaynaklanmaktadr. U'lar bir yandan btn lkelerdeki egemen g rine sokarken, bir yandan da gerek anlamda uluslartesi olma, yani herhangi bir lked eki egemen gcn stne kmaya almaktadrlar.2*7 ok uluslu irketlerin bir baka strat imi lke iinde krlarn arttrarak bunu kendisine bask yapan hkmetjf le paylama yol r. rnein, az gelirliler iin daha basit mal retme veya sosyalist lkelerde olduu gibi k liteye nem vermeksizin kty arttrarak ucuz fiyat yksek rerim politikas izlemektedi a kendi pazarlarndaki yksek gelirli alclarn istedikleri tipte mallar ok ucuz fiyata gelimi

696 U'UN 'A' DEVLETNE BASKI UYGULAMAS Gelecei Ynetmek Kaynak: Hasan Koni, Genel Sistem Kuram ve Uluslararas Siyasetteki Yeri, s.141 lkede imal etmektedirler. Son olarak yeni gelitirdikleri bir strateji de, az gelimi l kelerdeki sermayelerini geri ekerek teknoloji transferi, pazarlama, ynetim konularn da uluslararas

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ite Etki Qdakh Harekt 699

danmanlk niteleri kurarak, pein danma cretiyle i grmektir.286 ite yeni dnya dz faaliyetler bu uluslarst (kresel) irketlerin karlarna hizmet edecek ekil de gelit ktir.28' Kresellemenin ortaya kard geree gre artk ok uluslu irketler az gelim k zere hemen tm lkelerde yerlemilerdir. Uluslararas alanda kendi merkez lkelerinin d de ve dnda olarak karar verici aktr konumuna gelmilerdir. Deien durumlara gre uyum nn tesinde etkin bir g olarak rol oynamann yntem ve stratejilerini de soukkanllkla ebilmekte^. Bu durumda 'snrlarn or tadan kalkaca' tezi sermayenin uluslarstlemesiyl ker olmayan yntemle gereklemi oluyor. Bu nedenle, U sermayesinin konulanaca lkel alclarnn antlama, t lan yaparken, oyunun kurallarm belirleyen olamasalar bile or' -' ak karar vericilerden birisi olmay baarmalar gerekmektedir * Yeni oyun taraflar se rmayeyi alan lkeyle sermaye koyucu ara, snda olduundan, kurallar devletleraras ilikil erden daha ac '?$, maS1z ya da daha dnsz olmaktadr. Bir devletin uygulama' s, bir U kararlan ve yatrmlarnn deeri zerinde olum suz bir etki yaparsa, U bu devlete kar davas bile aabiliyor. Gnmzde ok tarafl yatrm anlamalarna gre ne bir devletin ne dan U'lara kar dava ama ya da hak talep etme olanaklar bulunmuyor. Ksacas iktidar rde deil ok uluslu hketler'de. 16. ve 17.yzyllarda ulus-devletleri zenginletirme, eko oimlerin tek hedefi olurken, "19. yzylda, deien enerji kaynak, , lan ve retim aral ryla, nemli bir sermaye birikimi salam ' ' ve madenlerin, fabrikalarn, iletiim ve ul alarnn ml kiyetine sahip olmu yerel kapitalistler, byk lde kendile rinin biimlen -devlet' modeli iinde, ar milliyet i, yan nasyonalist olmulard. Kentlerdeki fabrika akarak, ii snfn oluturmaya balam olan eski kyller ise bu 'statko'nun deimesi alizmin nasyonalist ,i 'tez'me kar, dnyadaki tm iilerin birlemesini amalayan 'f bir ez'n 'enternasyonal' marn sylyorlard. 1848'in nH

700 GeleceiYnetmek

'Manifestosu' ile 1871'in 'Komn' eylemleri bayraklayordu. (etin Altan yazlarndan). yzyln son eyrei sonras ile 21. yzylda ise ulus-devletleri ortadan kaldrp ok ulu i zenginletirme ekonomilerin tek hedefi haline gelmitir. Nanoteknoloji devasa boyu tlu bu irketlere de 'yeni bir dzen' (buradaki 'dzen'; 'ekidzen' verdirmek anlamnda ku lanlmt) verdirir mi dersiniz? Keif ve icatlar insanlk tarihi boyunca ideoloji ve tekn lojiyi yarattna gre, en aznda bunlarn nn atna gre, bunun olmas da yksek ola usu bir milyar civarmdayken, bugn alt milyar amtr. Akdeniz'in, ABD-Meksika snrn Grande olmasna 'an' kalm grnyor. Afrikallarn Akdeniz'i nehir gibi grd gn geld hali ne olur? Dnmeye demez mi! 1990'm bandan itibaren en ska duyulan neri u olmu vlet ok byk klsn...", ama kimse Trkiye gerekten 'gl bir devlet' mi ki "klsn da soranlar oldu da sesleri ok alz kt, ben (biz) duymadm(k). Asl yerletirilmeye al ler yerletirilmeye urald dnemlerde olduu gibi, kara bir taassup iinde, hi soru s rgulamadan, ulus-devletlerin yklaca tezinin bir gereklik olduunun sessiz sedasz kabu dilmesidir ya da ettirilmesidir. Bu konuda tartmalar hararetle devam ediyor. "Eski ulus-devlet artk bir anakronizmdir, imdi bizden uzaklamakta olan bir dnemin nostalj ik bir kalntsdr. Tarihte ilk kez olarak dnya ekonomisinin ileyii ve bymesi, onu eh eye alan devletlerden kopup ayrlm bulunuyor... Yksek gelir iin ulusal ekonominin b bir nkoul deildir. Mekansz Toplumda kk lkelerdeki iletmeler de global ekonomiden b ekiler kadar kolay yararlanabilmektedir" . Kolay yararlanmak ayr ey, hakk olan adil o larak almak farkl bir eydir. Bugne kadar ortaya kan gerek, 'kapitalizmin' felsefesini buna izin vermeye ak olmaddr. Bu da kendisini tketmeye dnk en nemli amazdr.

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 701

Knoke'nin anlatmn deerlendirdiimde, hem 'etki odakl harekt' hem de 'nano' l birim sal ve toplumsal yaamdaki yansmasn bundan daha iyi anlatacak bir vurgulama gremiyorum . Kreselleme bir yandan-ekonomi dzleminde toplumlarn iinde ve lkelerin arasnda var o ekonomik elikileri derinletirirken, bir yandan da elikileri giderme ilevi olan ulusd vletin ilevlerini elinden alyor, elikileri hafifletebilecek politika aralarn yok edi . Ulus-devletlerin paralanmas yolundaki eilimleri glendiriyor. Bu olay karsnda demo nin eli kolu bah artk.2" Yani piyasa ekonomisinin ve kresel irketlerin eli kolu serb est demektir. Onlar da yalnzca irket karlar ne emrediyorsa onu yaparlar anlam ortaya . Acaba gerekten ulus-devletin sonu geldi mi? Tarihin sonu geldi mi? ^ Japon asll A BD vatanda Fukuyama'nn 'Tarihin Sonu Geldi' tezi oktan rtlp pe atld. Bu nedenl tnde durmuyorum. Bu tezleri ne srenlerin dnyaya ekonomi gzl ile bakanlar olduu dik ektedir. Kresellemenin yalnzca ekonomi boyutu olduunu kabullenmek doru olmasa gerek. Bu tez ne srlrken dayanlan en nemli argman tarihin aknn 'Avrupa vatandalnn' ani kurumsallamasndan sonra 'dnya vatandalna' doru akaca ynndedir. Bunu salaya juva snfnn ortaya kndan, endstri devriminden sonraki olaylarn yaratt ekonomi i bakaldrsdr. Tpk doada olduu gibi 'tez' ve antitez' atmasndan 'sentez' dodu parametrelerin zorlamasyla kendi 'sentezini' yaratacaktr. "Geerli olan dnya ekonomi sinin bir paras olmaktr. Damler-Benz btn dnyaya otomobil satmaktadr; eer BadenWurt eyaleti Almanya'dan ayrlacak olsa, Stuttgart'taki Mercedes fabrikalarnda hibir ey d eimez. Eer Kaliforniya ayr bir cumhuriyet olsayd, Hollywood filmleri, havu ve bilgisa ar satlar byk olaslkla daha da artard."292

702 Gelecei Ynetmek

Niin? nk kk devlet sadece ayn global pazarlara eriim olanana sahip olmakla kalma emlisi, global dnmeye zorlanr. ou zaman, Kaliforniya firmalar gzlerini cazip ABD pa dikmekte ve bulularm deiik lisanlara, elektrik akmlarna, bte ve zevklere sahip lke lliklerine uyarlamaya aba harcamamaktadrlar. Kk zerk hkmetler d ticaret temsilcil ha iyi ilikiler kurabilir, zel anlamalar balayabilir ve gmen kabul etme yasalarm yer ihtiyalarna uydurabilirler. Byk federasyonun getirdii snrlamalar altnda mmkn olma r deneyebilirler. Mekansz Toplumda zerklik eviklik salar.293 Richard J.Barnet ve John Cavanagh 'imparator irketler ve yeni dnya dzenini' sorguladklar yaptlar "Kresel D nun sylendii gibi olmadn ortaya koyuyorlar.2* Souk Sava dzeninin kn hzland er hl dnyann her yanndaki uluslar zorlamaktadr. Bununla birlikte, ulus-devlet yok ol k gibi deildir. Aksine, Souk Sava'ta kazanlan zafer milliyetiliin canlanmasna, 1990' m ulusal gvenlik bunalm prototipi olan kanl Balkanlar karabasannn hortlamasna yol a , her emik grupla her mezhep kendi bayran gstermektedir. Ulusal hkmetler bymekle bi e, ne daha etkin, ne de daha popler hale gelmektedirler. Ronald Reagen Amerikasyla Margaret Thatcher ngilteresinde, bu liderler bir yandan devletilie kar kp 'zelle azlar verirken, bir yandan da devletin boyutlar ve btesi bymtr. Hkmetlerin yapab n ya da yapamadklarnn hl ok nemli olduu aktr. Sava kpeklerinin ne zaman ve ner erine karar verecek olan irket bakanlar ya da borsa tccarlar deil, politikaclarla ge allerdir. Tek balarna ya da hep birlikte hareket eden ulusal hkmetler, hl dnya ekono inin kurallarn koymakta ve ulusal ekonomik kalknma politikalar belirli irketlerin rek abet asndan durumlarn derinden etkilemektedir. Ancak, ulus-devlet her tarafta belirme kte olan kresel dzenin gerekeleriyle yzleecek yepyeni bir tanm bunalmyla kar kar

Stratejik Hamteler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 703

Sanal topluluklarn ve a-ekonominin yerekiminden yoksun oluu yine de gereklikten korum az. Ulus-devletin sonu zerine teknik zgrlk miti iki World Trade Center (Dnya Ticaret Merkezi) kulesinin kllerinde renklerini yitirir. Kutsal Birlikle birlikte, ultral iberal Amerika, ulusuluk ve devlet mdahalesi erdemlerini yeniden kefeder.2'5 Amerik a Birleik Devletleri'nin 11 Eyll 2001'den sonra, yeniden fark ettii ve kefettii ulusdevletin nemi ve vazgeilemezlii, ancak Trkiye (Nicholas Negroponte, Dijital Dnya kita b dilimize evrilmitir; bu yaptnda ulus-devletin sonu ya da kecei tezini yineler dur meler daha ok burada anlatlanlaradr) tr lkelerde nemsiz, korunmas gerekmeyen bir va arak grlmesi istenmektedir. Bunun da 'matematik aklla' sorgulanmas gerekmektedir. ok uluslu irketlerin ideolojisi kreselleme1'dir. ***

Kreselleme adyla yeni oyunun kurallar ortaya konurken zelletirme olgusuyla karlal e, yeni bir dnya dzeninin addr. Esasnda bu dzene her ne kadar yeni dnya dzeni deniy da bu dzen hi de yeni bir dzen deildir. Dzen, zengin lkelerin refah dzeyleriyle uyum tketim dzeylerini srdrebilmek iin, an yeni imknlar ile an trendlerine ters d lanm bir paylam dzenidir. Bu tr smr dzenleri her ada, o an olanaklar erev nlmtr,396 Kresellemenin hedefi ve ileyiinde 'zelletirme' ne demektir? Dnya siste nleri, uluslararas gelimeleri ele alrken merkez ve evre kavramlarn kullanyorlar. Bu ramlar kreselleme sz konusu olduunda ok yerinde kavramlardr. Merkezler, srekli evre ne doru genileyip yerli toplumlar istila ederler. Merkez uluslar ve blgeler zengin v e yaymac uluslar olurlar. Modern kreselleme, merkezin evreye srgit hkimiyet kurma s ir.297 zelletirmenin 'evrensel' bo-

704 Gelecei Ynetmek

yutta gndeme gelmesi iki nedenle oldu. Birincisi, 1980'li yllarn banda d bor faizle bile deyemez duruma den evre lkelerinin yeniden bor deyebilir duruma girmesiyle ilgi di. 1980'lerin bandaki ar borlu lkeler Brezilya, Arjantin, ili ve Trkiye vs.'dr. nin ikinci aya, 'btnleen dnya'da rekabet koullarnn eitlenmesi iin devlet mdahal eklerini en aza mdirme, U (ok uluslu irketler) karsnda ulus-devlet gcn zayflatma "Aslnda zelletirme fikri yeni bir yaratm deildir. ok partili parlamenter rejimlerin ulunduu lkelerde, bata ingiltere olmak zere, sa partiler iktidar olduklarnda belli or nda zelletirme yapmlar yani devlet iletmelerinin kstl bir blmn zel sektre sat partiler iktidar olduunda belli oranda devletletirme uygulanmtr. Ancak, 1980 ylnda yan ve bir kasrga gibi tm dnyay saran ekliyle zelletirme yeni bir organizasyondur. Y ekliyle zelletirmenin babas Amerika, anas ise ingiltere'dir. 1980'li yllarn banda a'da nce Bakan Reagan'm sonra Bakan Bush'un ynetimleri ile ngiltere'de Babakan Margar t Thatcher'n iktidar ibirlii yaparak, nc dnya lkeleri denilen yoksul lkelere ve n yklmasndan sonra aknla urayan Rusya, Dou ve Orta Avrupa lkelerine zelletirme ma, bu lkeleri, yani sanayi kurulularn, yeralt ve yerst doal kaynaklarn, tanr rlklarn ele geirmekti. zelletirme saldrsnn ynetim ve denetimini, Bat emperyaliz ar olan IMF ve Dnya Bankas stlendi. zelletirme yoluyla Batl emperyalistler hem kend gerekli taze kan bulmu olacaklar hem de imdiye kadar karlarnda diren kaleleri olut sendikalarn ve ulusal devletleri ykm olacaklardr."2" Bu grn karsnda olanlarn savunanlar kadardr. Syledikleri de zet olarak udur: Bugne kadar devlet ekonomiye mdah leci olmutur, KT'ler yaratlarak bu millete ar faturalar detilmitir. Devletin stl

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 705

toculuk gibi bir dizi alanda ii olmamaldr. stelik politikacla rn ve siyasi partilerin arka bahesi gibi kullandklar bu ilet meler artk ciddi bir yk halini almtr. Verimli il olmak zere ada denetim gibi akla gelebilecek her trl ilemler de ^ yaplamamaktad lde tm devlete, kamuya ait kurum ve 'X ' i iletmeler 'zelletirilmelidir'. Hatta bazla r sembolik olarak 1 TL'ye bile satlabilir. Yeter ki kurtulunsun. Kimin hakl olduunda n daha ok zerinde durulmas gereken konu, zelletirme ad altnda yaplan satlarn; 1. mu yararna yaplp yaplmaddr. 2. Uluslararas sermayeye yaplan satlarda yatrm ve ermaye transferinin gerekletirilip gerekletirilmeyeceidir. 3. AB lkelerinde ba eke a, Almanya, ngiltere de olduu gibi her iletmenin deil, bazlarnn ulusal yarar asnd utulup 'yeniletirmeye' uratlarak satlmamasdr. 11 Eyll'den sonra zellikle ABD ba elimi Bat devletlerinde 'ulusal gvenlik' bir numaral gndem maddesi olmutur. Bunun da de bulundurulmas gerekmektedir. Bu kitabm birinci blmnde ve zellikle drdnc blmnd nmaya abalanan 'stratejik dnme' tam da burada gelip yerini bulmaktadr. Ulusal karlar utanlacak bir eylem deildir. Kreselleme de inkr edilebilecek, grmezden gelinecek bir olgu olmadna gre, ulusalc davranarak, blgesel karlar korunarak, kreselleme gere enin 'matematik akl' retilmelidir. i UJ Uzun yllar boyunca 'byk balk kk bal yut rdi; ben de (biz de) sylenen dorudur diyerek ezberlemitim (k). Oysa son on be yla yak bir sredir lzl olan yava olan yutar' diyorlar. Anlayacanz ezberimiz bozuldu, iyi u hangi aklc kaide zerine oturtacaz. Herhalde bu, durup dururken sylenmedi. Teknoloji geliim ve bilgi dnyas ayn zamanda kresellemeyi hzlandran iki unsurdur. Nano lei noloji yaratm dncesinin ortaya koyduklar, stratejik eylemleri de '1

Gelecei Ynetmek

l */ ** 5 dnce temelinde dorudan etkilemektedir. Artk 'yksek stratejiden' 'etki odakl rekta' dnm sz konusudur. Etki odakl harekt' nedir? yle tanmlayabiliriz: Bir nokt ylemle, asker seenek dnda siyasi, politik, ekonomik ve bilimsel bir harektla asker s almak. Tmdengelimci deil tmevarmadr. En st dzeyde karar alp uygulamak deil, alt d plumun bileenlerini (ST, NGO, lobi gruplar, alt kimlikler ve etnik gruplar, vakflar, internet siteleri, vs...) bir kompozisyonda tutmaktr. Souk Savan bittii ilan edildik ten sonra pek ok yeni kavram ve olgu ortaya kt. Bunlardan birisi de ou kez ST'lerle n NGO olarak kodlanan Non-Governmental Organisations, Hkmet D Kurululardr. Baktm n dnda, lkelerin sivil toplum kurulularyla birlikte organizasyonlar yapan kurulular rak alglanmaktadrlar. Birlemi Milletler'in nsani Gelime raporuna gre 40.000'den fazl luslararas Hkmet D Kurulu (INGO) bulunmaktadr. Ortak dnceye gre, kresel dnyan imari yapsnn kurulmasnda en nemli rol bu kurulular stlenmitir. Snr Tanmayan Dok Greenpeace gibi eylemlerine ve etkinliklerine ska tank olduumuz kurumlar ite bu szn iimiz NGO'lardandr. Yine Human Rights Watch, Amnesty International gibi Trkiye'de d e ad ok ska duyulan rgtlerin arkasndaki finans gcnn zel irketler olduu bilinme kadar bu verilen rnekler bugne dein 'insani' konularda hkmetlerden ve devletlerden ba hareket ediyor grnyorlarsa da aksini iddia edenler de bulunmaktadr. Fakat dorudan hk t ya da uluslaras byk sermaye gruplarnn, vakflarn fonlad NGO'lar da uluslararas i yapmaktadrlar. Baka bir deyile pek ok hkmet ya da irket yapmak istediklerini bu ku ulara yaptrmaktadr. Sivil toplum kurulular ile NGO'lar arasndaki grnen temel fark, dorudan toplumdan beslenirken NGOTar ise zel sermaye gruplarnca finanse ediliyor o lmasdr. Kendileri<%-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 707

nin belirledii alanlarda balarna buyruk izlenimi yaratan ko nularda inisiyatif alyor lar. rnein kendi lkelerinin okula ge reksinmesi varken gidip baka lkelerde okul ayor . Yine kendi lkesinin insanlar yardma muhtaken gidip baka lke lerde yardm evleri kur rlar ve gstermelik olarak ulusal bayraklarn da dikiyorlar. Ama o bayra, bulunduklar nin bir vatandann insaf ma brakyorlar. Dolaysyla NGO ad J verilen kurulular da o uluslarst byk irketle rin ya da uluslararas arenada belirleyici g olan baka bir d n emrinde hareket ediyorlar. Birinci blmde szn ettii miz 'hile' unsuru olarak gnll ara dnyorlar. Bugn devletlerin (zellikle ne kan iki devlet ABD ve nt giltere olar cak Fransa, Almanya, sve gibi devi\?

\ letleri de buna katabiliriz) d politikadaki operasyonlarn NGO'lar zerinden gerekle dikleri bir sr deil. rnein Trkiye'ye aktlan AB fonlannn izi srldnde bu aka imgesi 'turuncu' olan deiim taleplerinin ncln NGO'lar yaparken arkasnda da baz de ktna tank olunmaktadr. Baz aratrmaclara gre kimi gelimi lkelerdeki dini kim ya da finanse ettikleri NGO'lar ile AB kkenli NGO'larn hkmetlerden ya da devletlerd en bamsz olarak hareket ettiklerini ne srmektedirler ve yine bunlara g re tm NGO'lan hkm etmemek.gerekmekte. Bu ifade edi lirken gz nnde bulundurulmas gereken nemli nokta ardan birisi, Washington'daki baz irketlerin yalnzca NGO'lar ile uluslarst byk serma arasndaki ilikilerin dzenlenmesi, daha dorusu, kresel byk sermayenin, ulusalla kar ri kamufle etmek amacyla kurdurulduu ko nusudur. NGO'lara bu pencereden de baknca, kresel byk irketler dnya pazarna hakimiyet iin kendi izdikleri mimari ^'* yapnn a i amacyla, ideal olarak sivil toplum inisiyatifi olarak kurulmu olan ya da ilk k d u olan kurulular 'nfuz alanna' almlardr. En dikkat ekici noktalardan birisi de sivi lum rgtlerinin Berlin duvarnn yklndan sonra saylarnn hzla artm

708 Gelecei Ynetmek

olmasdr. Bu tarihten sonraki seyri izlediimizde NGO'lar ile 'iDyk devletlerin' kurulu felsefesine ters olarak birlikte hareket ettikleri aka ortaya kmaktadr. NGO'lar bu de letlerin gznde hem birer bask unsuru hem de politikalarn uygulatacaklar birer aktrd nlarn tesinde gerek ST'ler gerekse NGO'lar gelimemi lkelerde bir yandan kendi inan i mlerinde, politik ama hedefleri dorultusunda hareketlilik gsterirken bir yandan da bile bile baka devlerin ya da kresel irketlerin ibirlikiliini kabul etmektedirler. nedenle de hem itibar kaybetmektedirler hem de eitim, salk gibi insani nedenleri ne srerek yerlemeye altklar lkelerden kovulmaktadrlar. NGO'lar hakknda yaplan bu k me, bunlarn Souk Sava sonras, gelitirilen egemenlik stratejisi iinde "etki odakl har unsuru olarak nasl kullanldklarn ortaya koymaktadr. Daha somutlatrrsak; Turuncu D d verilen eylem giriimlerinde olduu gibi bireyleri, siyasi partileri, toplumlar isti krarszlatrmaktr. Bir rnek; Avrupa'nn paras olmad iin ayrd fonlar iek, bce . lerleme raporlarnda yazlanlara dikkat edilecek olursa, hep ayrlan destek bteleri bi eysel ya da etnik grup olarak yaplacak aratrmalara destek salanaca ynndedir. Makro ek ise, Asya'nn kdr. Yani 'Asya krizi' ve sonras gelimelerdir. Joseph Stiglitz 'b l' olarak adlandrd Dou Asya Krizi'ni 'Kreselleme' adl yaptnda, anlatrken unl 1997'de Tayland para birimi 'baht' aniden deer kaybettiinde, kimse bunun, Byk Bunalm' dan bu yana yaanan ve Asya'dan Rusya ve Latin Amerika'ya yaylarak tm dnyay tehdit ede cek olan en byk ekonomik krizin balangc olduunu bilmiyordu. On yl boyunca bir baht d rn yirmi bete birinden ilem grmt; sonra bir gecede yaklak yzde 25 deer kaybetti. peklasyonu yayld ve Malezya, Kore, Filipinler ve Endonezya'y vurdu; bir kur felaketi olarak balayan ey, sene sonuna doru blgedeki bankalarn o-

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 709

unu, borsalar ve hatta tm ekonomileri alaa etmekle tehdit eder hale geldi. Kriz artk tti ancak Endonezya gibi lkeler krizin etkilerini yllarca hissedecekler. Bu kargaa dnemi sresince zorla kabul ettirilen IMF politikalar maalesef durumu daha da ktletird . IMF tam da bu eit krizleri nlemek ve bunlarla ba etmek iin kurulduundan, bu kadar ynden baarszla uramas, oynad roln ciddi gzden geirilmesine yol at. Bu dn ka Birleik Devletleri'nden ve yabanc lkelerden IMF'nin politikalarmn ve kurumun kend isinin incelenmeye tabi ta tiimasn isteyen birok kii vard. Aslnda geriye dnp bakld olitikalarnn sadece kleri iddetlendirmedii, ayn zamanda bunlarn ortaya kndan duu ortaya kyordu. lkelerin kendi hatal politikalarmn da rol olmasna karn, krizi nemli nedeni muhtemelen, para ve sermaye piyasalarnn ar hzl liberallemesiydi. Bug olmasa da birok hatasn itiraf ediyor; ama IMF'nin grlerindeki deiiklikler, ac eke yardm iin ok ge olduunda gerekleiyor." Kriz'den nce Bat kaynaklar bu blgedeki ek etlerini "Dou Asya Mucizesi' olarak adlandryorlard sonra ykm etkisini gsterdi, domin tkisiyle yayld ve Trkiye'yi de vurdu. te 'etki odakl harekt' dediimiz eylem tam da . Callum Henderson "Asya'nn k" adl yaptnda, Malezya Babakan Mahathir Muhamed'in s'un tepkisini anlatmaktadr: * "20 Eyll 1997'de Mahathir Muhammed Hong Kong'da yapl an IMF ve Dnya Bankas yllk toplantsnda yapt sert bir konumada (ar) szler kulla as, uluslararas delegeler ve hkmet ve IMF yetkililerinden oluan bir kalabalk nnde y onumada Mahathir, dinleyicilerin koltuklarndan frlamalarna yol ayordu. 'Dviz ticareti gereksiz, verimsiz ve ahlak ddr! Buna bir son verilmelidir! Yasa d i dilmelidir!'

710 Gelecei Ynetmek

Yabanc fonlar, Tcazanlannn bakalarnn yoksulla^ trlmas'ndan elde edilmesiyle sula babakan, kendisinin hi hatas yokmuasna ve geleneksel karizmas ile Malezya ringgiti eer kaybetmesine yol aan ve ardndan gelen srete de Malezya tahvil ve hisse senedi piy asalarn panik kalarna srkleyenleri iaret ediyordu. 'Dviz tacirleri bakalarm yok tiyle ok zenginletiler; ok, ok zenginletiler.'

Soros'un sert yant bir gn sonra geldi, dviz ticaretinin yasaklanmas fikrinin ciddiye alnamayacak kadar anlamsz olduunu syledi. Aklamasnda, Dyle bir zamanda sermayenin ibilitesine mdahale edilmesi felaket yaratacak bir reetedir. Mahathir kendi lkesine zarar vermektedir', eklinde konutu. (IMF'siz bir IMF program uygulanmasn neren maliy bakan Enver brahim'i azleden Mahathir Muhammed ekonomik politikalar tam tersine evi rerek uygulad.) Avrupal (Almanya ve Fransa bata olmak zere) politikaclar da dahil olm ak zere 'speklatrler' sulanmt. Bunlarn iddiasna gre, btn su, tek amac kendile k iin 'yoksullar' soyan zenginlere ve fonlara aitti. Callum Henderson yle bir yorum yapyor: "ler ktye gittiinde, uygun bir gnah keisi arayan siyaseti ve brokratlarn i' sulamak gibi bir alkanlklar bulunmaktadr. Bir i sorunun gizlenmesi amacyla dar aratlmas klasik bir Sun Tzu'dur (ya da Metternich veya Clausewitz). 'Speklatrler' is e genellikle, en azndan szl kar saldrda bulunmayan -Soros istisna olmak zere- kolay elirsiz bir hedef olmaktadrlar. Speklatrler bu tr konumalara aldrmayarak kendi salay klar kazanlara bakmaktadrlar. 'Makro' aptaki scak fonlar ve dier speklasyon trleri, atejilerini geleneksel ekonomik esaslara ve teknik yapya gre kurmaktadrlar." Avrupa ve AB^nin yz ylda salad ekonomik dnm ve iyileme Asya'da otuz ylda gerekleti ya Bankas "Asya mucizesi" adn takmt. Asya ykseliini aklarken dolayl olarak olas

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odaki, Harekt 711

yan, Asyal deerlere sahip bir yeni doktrin yaratlmt: "Ne pahasna olursa olsun byme inanmayanlar da vard ve bunlarn da banda Stiglilz gelmektedir: "Dou Asya'nn 'turn' y pt sk tasarruf ve iyi yatrmd!" Oysaki yaanan rneklere bakldnda finansal piyas lamayaca grlebilirdi. Tpk siyasal dnyadaki baarlarn da sonsuz olamayaca, kusurs ylan en gl organizasyonlar olan imparatorluklarn bile bir gn istikrarsz hale getiril leri gibi. Buradaki kritik nokta, bu k annn iyi hesaplanmadr, zaten stratejinin en nmlarndan birisi de "koullarla olanaklarn rttrlmesi" deil miydi? 1982 bor krizin eksika ve daha sonra da Latin Amerika'da yaananlar eer kader deilse, deerlendirileme z myd? Ama dikkat edilecek olursa, 'etki odakl harekt'ta 'matematik akl' iflas ettiri liyor. Asya krizinde konu balmz ilgilendiren deerlendirme udur: "Liberalletirne d MF tabii ki yalnz deildi IMFnin en byk ve veto yetkisi bulunan tek hissedar olan ABD Hazinesi'nin, IMF politikalarnn belirlenmesinde ve liberates tirilmenin dayatlmasnda byk rol vard". Tepkilerin kresellemeye kar olduu sanlrken ya da byk glerin a yle anlatlrken, tepkinin aslnda kapitalizme kar ortaya kt netlemitir. 2006 D ni Dnya Ekonomik Zirvesinin ana temas ekonomi alannda "zorunlu yaratclk" olarak belir enmiti. zetle sylenen udur: Artk klasik olarak anlalan eitim ve alma dzen ve ah her alanda yaratclk' aranacaktr. Bu 'ana tema' politika dzlemine de yanstlacaktr. B umda yeni lider tipi de zorunlu olarak ortaya kacaktr. Ancak bu son blm yukardan aa nduunda, kresellemenin ya da zorunlu yaratlan kresel dzenin, bireyi ne denh gvensiz, k ve istikrarsz hale getirdii sonucu kmaktadr. "Zorunlu yaratclk" yarataca liderl ye ve toplumuna "gveni" yeniden getirecek kii olmaldr.

712 Gelecei Ynetmek

Burada da elikili ama temel bir soru yantn beklemektedir. Uluslarst irketlerin kre ideolojisi buna geit verir mi? *** Artk hibir g (Joseph S. Nye gibi gc yumuak g o tanmlayabilirsiniz. Yumuak g, istediini, zor kullanmak veya para vermek yerine kendin e ekme yoluyla elde etme becerisidir) nc dnya savan asker olarak yapmaya cesaret abii bu, hi asker g kullanlmayaca anlamna gelmiyor. Kullanlmasndan korkulacan "Nkleer teknoloji ve iletiim teknolojisinin yan sra, byk demokrasilerdeki sosyal dei kler de asker g kullanmnn maliyetini artrd."*1 Fiziksel byklk olan nano etkileyi ji retiminde yksek strateji belirleyicilerinde olduu gibi yukardan aaya doru deil, ar doru olacaktr. Sahip olduu, boutuu tm olumsuzluklarna karn Rusya bir byk g dna atmak iin asker g kullanmak yerine, lkede ba gsteren ktla yardm etmemek, Uine karn enerji kriziyle yorulmasn izleme gibi dikkat edilirse, souk sava dnemine kayese edildiinde olduka kk lekli eylemler retildiine tank olmaktayz. te etki miz kk operasyonlarla kopartmak budur. Aslnda etki odakl harekt kinci Dnya Sava'n yaplandrlmaya baland. Ancak g dendiinde asker gcn anlalmas (Stalin'in alay e pa'mn ka tmeni var?" sorusunda olduu gibi...) bir yksek strateji olarak benimsendii i n, nkleer silahlar, nkleer silah balkl fzeler, atom denizaltlar, hatta uak gemiler denle dizayn edildi. Daha sonralar ortaya atlan doktrinler, esnek mukabele, silahsz lanma gibi, kardaki lkeleri kertmeye ynelikti. nc byk savaa kimse dayanamayaca akflarla, dinler aras diyalog toplantaryla, szde

Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakl Harekt 713

parlatlan muhalif siyasi liderlerle, renklerle simgelenen toplumsal eylemler yaptr mayla, kreselleme byk projesi emsiye altmda zelletirmeyle, yaratlan krizlerle yani syonlarla etkisizletirme stratejisi yrtlmeye baland. Bu stratejiyi de "ekonomik" g etrelerine sahip olmazsanz baaryla yrtemezsiniz. Bu da bir gerektir, bu nedenle ABD b r mimar olarak ortadadr. Yine ABD kaynakl uluslarst irketler, kendilerini devletler y erine koyarak zellikle de ABD devleti yerine 'etki odakl harekt' yrtmektedirler. Bu h rektn baars Avustralya, AB lkeleri gibi lkelerde farkl bir yaplanmayla, Trkiye gi e farkl bir operas-yonel yaplanmayla.srdrlmekte. Trkiye benzeri lkelerde iktidarn ( ar; kendi rzalar olsun ya da olmasn baka insanlarn davrann kontrol etme yetiidir) in babakan olmas gerekmiyor) diye grnen kiiyi yani ah oyun tablasnda tutarsanz, ge hibir nemi olmadn grrsnz. Souk Sava sonras elitlerin yaratt ideoloji kres imari yap olarak adlandrlan yeni dnya dzeni, eitsizlie ve dengesizlie yol amtr; yoksullarn arasn ise uurum leinde derinletirmitir. Bireylerin kar duruu olan "s dncesini ise sivil toplum rgtlerini kontrol altna alarak, sivil itaatsizlikten "ykc litlerin 'ko ba aygtlarna' dntrmtr. Kreselleme dncesi kabul ettirilmi ve Gelecekte 'daha yeni' bir dnya dzeni kurulmayaca garantisi var mdr? Stratejik dnme rakamnn varl -bir eyin' olanakl klnabileceini anlatr. 'Bir ey* ise 'her eyi' y n" oulculuktan, katlmcla kadar her alandaki mdahalecilii devam ederse, -byk mima atl ve dayatmacl srerse, bugn hzl olan yava olan yutuyorsa gelecekte "farkl olarak kurulabilecektir. te 'nano' l biriminin "dnsel boyutta" etkisi byle bir e

Drdnc Blm Dipnotlar 1 Bilginin Ynetimi bal altn.daki blmn girii iin kaynak: Erol Mtercimler, 21. Y' s. 11-19, Gncel Yaynclk, stanbul 2000 (kinci Baskya Sunu yazs), 2 Thomas A. Stew lektel Sermaye, s.XXI, (ev. Nurettin Elhseyn), Mess, stanbul 1997. 3 Amrit Tiwana, Bi lginin Ynetimi, s.9, (ev.Elif zsayar), Dbank Yaym, istanbul 2003. 4 Robert E. Wayland Paul M.Cole, Mteri Balantlar, s.45. Alfa Yaynlan, stanbul 2000. 5 smet Barutugil, etimi, s.10, Kariyer, stanbul 2002. 6 Thvana, Bilginin Ynetimi, s.16 7 Feter Druck er, "Yeni rgtn Ortaya k", Hanwd Business Review'den "Bilgi Ynetimi", s.ll, (ev. G Mess, stanbul 1999. 8 Drucker, 15. 9 Ikujiro Nonaka, Bilgi Yaratan irket. Harvard Business Review'dea "Bilgi Ynetim" iinde, s.29, (ev. Gndz Bulut), Mess, stanbul 1999 10 Nonaka, 30. 11 Nonaka, 32. 12 Nonaka, 32 13 Nonaka, 33 14 Tiwana, Bilginin Yn etimi, 9, (ns2) 15 Nonaka, Bilgi Yaralan irket, 33 16 zcan Yetieri-Mehmet nce, Bilgi tim Stratejiler, ve Giriimcilik, s.23, IQ Yaynlan, stanbul 2005. 17 Gke Derviolu (Ak an), Stratejik Bilgi Ynetimi, s.23, Dbank Yaynlar, stanbul 2004. 18 Yenieri-nce (Ak ), s.24 19 Derviolu, Stratejik Bilgi Ynetimi, 22-23. 20 Yenieri-nce (Aktarlan, Jan Du fy'den), 24. 21 Tiwana, B%inin Ynetimi, 76 22 Tiwana, Bilginin Ynelimi, 77 23 Tiwa na, Bilginin Ynetimi, 77 24 Derviolu, Stratejik Bilgi Ynelimi, 24 25 Derviolu (aktar , Ponelis, Fairer-VVessels'den), 24 26 Thomas Stewart, Entelektel Sermaye, 43 27 Tiwana, 78

28 Yenieri-nce, (aktarlan, P.Drucker'de), 27 29 Melih Arat, Ytfjiefimin Gelecei, Data eknik Yaynlar, s.17, stanbul 2001. 30 Thomas Stewart, Entelektel Sermaye, s. XI, (ev. Nurettin Elhseyni), Mess Yaynlar, stanbul 1997. 31 Stewart, Entelektel Sermaye, s. X I 32 Stewart, Entelektel Sermaye, s. XII

Drdnc B'n Dipnotlar 715

33Tiwana, Entelektel Sermaye, s. 86. 34Yenieri ve nce, Bilgi Ynetim Stratejileri. 38 -39. 35Tiwana, 87-88 36. Yenieri M, nce, Bilgi Ynelim Stratejileri ve Giriimcilik, s. 36-37 37Yenieri ve nce, (aktaran), 47, (T.Buzan-R.Israel, Beyinle Sat) 38 Carla O'de ll, CJackson Grayson, Nilly Essaides, Ne Bildiimizi Bir Bilseydik, (ev. Gnhan Gnay) s. 23, Dbank Yaym, stanbul 2003. 39ebnem Arkboa, Entelektel Sermaye, s. 50, Derin Y , stanbul 2003. 40Tiwana, Bilgim Ynetimi, 18 41 smet Barutugil, Bilgi Ynetimi, s. 49 2 Tiwana, 19-22 (Orijinal metinde madde says dokuzdur). 43 Derviolu, Stratejik Bilgi Ynetimi, 43. 44 Yenieri-nce, 67 45 Tiwana, 55 46 Yenieri-nce, 65 47 Derviolu, 73 (a rlan, Michael E. Zack'tan) 48 Arkboa, 58 49 . Barutugil, Bilgi Ynetimi, s.97. 50 Ark Entelektel Sermaye, 58 51 A. Zeynep Dren, 20007i Yularda Ynetim, s. 65, Alfa Yaynla r, stanbul 2002. 52 . Barutugil, Bilgi Ynetimi, s,97. 53 Yenieri-nce, 164 (aktarlan Karakaya'dan) 54 Yenieri-nce, 164 55 Yenieri-nce, 64 56 Arkboa, 58-59 (aktarlan Lah Beyleri ein'den) 57 Yenieri-nce, 104-126 58 . Barutugil, Bilgi Ynetimi, s.82. 59 Gk erviolu, Stratejik Bilgi Ynetimi, s.39-40. 60 Arkboa, 59 (aktarlan, Lahti ve Beylerle n'den) 61 Arkboa, 59 (aktarlan, Lahti ve Beylerlein'den) 62 Arkboa, 59 (aktarlan, Lah i ve Beylerlein'den) 63 Dren, 65 64 Dren 66 65 Dren 67 66 Susan Clayton, Strateji G elitirme, s.71, stanbul 1999 67 Carla O'dell-J.Grayson-N.Essaides, Ne Bildiimizi Bi r Bilseydik, s. 4, (ev, Gnhan Gnay), Dbank Kitaplar, stanbul 2003. 68 Yenieri-nce, (akranIan-J.Nowirtsen, N. Bukh vd'den) 69 Arkboa, s.73-74 70 Yenieri-nce, s. 209-210 71 Arkboa, Entelektel Sermaye, s. 75-76 72 Yenieri-nce, Bilgi Ynetim Stratejileri, 2 4

716 Gelecei Ynetmek

73 Ankboa, Entelektel Sermaye, 117; Borsa Deeri = Hisse Senedi Fiyat x Hisse Senedi Says Entelektel Sermaye = Borsa Deeri-Defter Deeri 74 ARPA: Advanced Research Project s Agency. Kurucusu; Silikon Vadisi'ndeki aratrma grevlilerinden. Bob Taylor, ARPANE T! kuran da bu kiidir. Efsane halini alan sylentilere gre, ARPANETin nkleer saldrlar arsnda ulusal gvenlii korumak iin kurulduu ynndedir. IKaynak: Katie Hafner-Matthew ternet Tarihi, s.8, (ev. Sinem Yazaolu), Gncel Yaynclk, stanbul 2000] Bob Taylor, a ir grevdeyken tek yldzl general rtbesi tamaktayd. 75 Licklider, [1915-19901,1915 do u ve psikologdu. Davran bilimleri dairesini ynetmek iin seilmiti. Geni, disiplinler s ilgi alanlar, iiyle uyum salamaktayd. Licklider bilgisayarlarla ok fazla ilgilenen irisiydi ve yllarca kktenci ve gelecei gren bir kavram savunmutu. Ona gre bilgisayar yalnzca hesap makineleri deildi. Bilgisayarlar tm insanlarn bir paras gibi alabil nsan zeksnn boyutunu geniletip analitik glerimizin tasn ykseltecek aralar gibi. akustik uzmanyd [Kaynak: Hafner-Iyon, nternet Tarihi, s.24] 76 IPTO Information Pro cessing Techniques Office-Bilgi lem Teknikleri Da iresi. IPTO'nun btesi 19 milyon do lard. Cumhuriyetilerin aday Eisenhower'e bilim adamlar her platformda hizmet etmitir. Bakan onlara gururla, "Benim bilim adamlarm," derdi. Bir kahvaltda bir bilimci, "S ayn bakan bilmiyor musunuz? Tm bilim adamlar Demokrat Partilidir," demiti. "Buna inan myorum," diye yaptrd Eisenhower. "Ama zaten ben onlan bilimde yaptklar iin severim, tik grleri iin deil." [Kaynak: Haf-ner ve iyon, nternet Tarihi, s. 15.] 77 ARPA'nn i mdr Roy Johnson bir iadamyd. Elli ikisindeyken General Electric' teki 160.000 dola rh ii brakp Washington'da 1 S.000 dol arlk bu ie balad. Washington'un "d mdahale" a elitirme harcamas 1959'la 1964 arasnda yllk 5 milyar dolardan 13 milyar dolarn stne tnik asker bilim ve teknoloji iin altn bir dnem amt. (Altmlarn ortalarnda lken gelitirme harcamalar gayri safi milli haslann yzde (%)3'ne denk geliyordu, bu da hem bir kalknma simgesi hem de baka lkeler iin bir hedef olduunun gstergesiydi) [Kaynak: afiler ve yon, nternet Tarihi, s.19-20) 78 Hafner-lyon, nternet Tarihi, s.209. 79 H afner-Iyon, nternet Tarihi, s.211. 80 Hafner-Iyon, nternet Tarihi, s23i 81 Hafner-y on, nternet Tarihi, s.269 82 e-devlet konusu anlatlrken iki kaynak temel referans a lnm ve zetlenmitir: 1. Trkiye Biliim Dernei Yayn (2002), "e-Devlet Yolunda Trkiy ifolu vd.)

Drdnc Blm Dipnotlar 717

2. Trkiye Biliim ras (10-12 Mays 2002) Babakanlk "Bilgi Toplumuna Doru" Taslak Rap 83 Nicholas Negroponte, Dijital Dnya, s.151, (ev. Zlf Dicleli), Henkel Yayn, stanbul 96. 84 N. Hseyin Kuran, Trkiye iin e-devlet modeli s.5. Bilgi niversitesi Yayn, stan 2005. 85 N. Hseyin Kuran, Trkiye iin e-devlet modeli, s.'A. 86 N. Hseyin Kuran, Trki ye iin e-devlet modeli, s.15. 87 Sonu deerlendirmesi; Biliim ras (10-12 Mays 2002) k raporu ile N.Hsey Kuran, Trkiye im*-evlet modeli, s. 141-154 aras, zetlenmi ve e rek yazlmtr. 88 William J.Clinton-Albert Gore, Global Elektronik Ticaret, s.2 (ev. Ve ysel Bozkurt), Alfa Yaynlan, stanbul 2000. 89 Mehmet Y. Yahyagil, KOB'lerde Bilgisa yar Teknolojileri Uygulamalar, s.9, TO Yaynlan, stanbul 2001. 90 Sacit Erta, Elektron ik Ticaret: Tamm, Geliimi, Avantajlar, Gvenlii, Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (iinde), s.2. Alfa Yaynlar, stanbul 2000. 91 Erol yibozkurt, Kreselleme ve E tronik Ticaret: A.Smith'e Varis" Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (ii nde), s.83, Alfa Yaynlar, stanbul 2000. 92 Yakup Kepenek, "Ekonomik Ynleriyle Elektr onik Ticaret", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (iinde) s.19-20. Alfa Yaynlar, stanbul 2000. 93 Yakup Kepenek, "Ekonomik Ynleriyle Elektronik Ticaret", D erleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (iinde), s.22, 94 Veysel Bozkurt, "El ektronik Ticaretin Ekonomik ve Toplumsal Boyutu", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elek tronik Ticaret, s.69. 95 Veysel Bozkurt, "Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Toplu msal Boyutu", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret, s.70. 96 Trkiye Biliim uras, 10-12 Mays 2002, Taslak Rapor, 119. 97 Sacit Erta, "Elektronik Ticaret: Tanm, eliimi. Avantajlar, Gvenlii," Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (iinde) s. 8-9. 98 Trkiye Biliim ras; 10-12 Mays 2002, Taslak Rapor, s.129. 99 Trkiye Biliim 2 Mays 2002, Taslak Rapor, s. 168. 100 Yakup Kepenek, "Ekonomik Ynleriyle Elektron ik Ticaret", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret, s.19. 101 Timothy Cum ming, Kk, Byk Ticaret, s.17, Elips Kitap, Ankara 2004. 102Kutlukhan Kutlu, Dosya: "Uz ayl stilas Filmleri", Sinema (dergi), Say' 2005-06, s.70-69 aras.. 103 Haluk Gerger, Nkleer Tehlike, s.125, Bilim ve Sanat Yaynlan, Ankara 1983. Aralarnda istemeden, ya nllk sonucu bir nkleer sava kma olasl, ABD ile Sovyetler Biriii'ni srekli tedi orun olmutur. 1962 Kba Bunalm, bu iki lkeyi bir nkleer savan eiine getirmi ve he

718 Gelecei Ynetmek

lkedeki tedirginlii daha da artrmtr. ki lke liderleri arasnda hemen devreye girebi e diyalogu kolaylatracak, yanl anlamalar nleyip gerginlikleri azaltacak bir dorudan tiim sisteminin kurulmast bu olayla, bir kez daha gndeme geldi ve her iki tarafa da ciddi biimde dnlmeye baland. Yaplan karlkl temaslardan sonra, iki lke temsilc n 1963'te bir araya gelerek Cenevre'de sz konusu anlamay imzaladlar. Anlamayla ngrl udan haberleme sistemi, a) dorudan iletiim iin iki devreli bir telli telgraf hatt; b) Karlkl mesajlarn gnderilmesi iin yine ift devreli ve srekli bir telgTaf hatt (Wa Loiidra-KopenhagStockholm-Moskova) ve c) Her iki lkede bulunacak birer terminalin bakm ve egdm iinde srekli alan br radyo telgraf hattndan (Washington-Tanca-Mos ABD ile Sovyetler Birlii arasnda nkleer sava tehlikesinin ciddiyetini kabul eden bi r anlayn rn olan bu ilk ikili anlamayla oluan sz konusu haberleme hatt, daha son nalm anlamnda (rnein, 1967 Ortadou sava srasnda) kullanlmtr. ki lke arasnda ahlarn Snrlandrlmas Grlmesi (SALT) srasnda, zellikle bir yanllk ya da hata r nkleer savan kma olaslnn nemli bir sorun olmakta devam ettii grlmt. Bunu omisyon bu konuda neler yaplabileceini incelemitir ve sz konusu anlama 30 Eyll 1971'd Washington'da imzalanmtr. Anlama ile her iki taraf, kendi lkesinde yanllkla ya da komuta zinciri dnda nkleer silahlarn kullanlmasn nlemek iin rgtsel ve teknik n ul etmilerdir. Ayrca, istenmeyen bir nkleer patlama sz konusu olursa taraflar birbir lerini derhal haberdar etmeyi ve yanllkla sava kmasn nlemek ve sz konusu nkleer vermemesi iin her trl nlemi almay ykmlenmilerdir. ayet taraflarn erken uyar sis rc sinyaller alr ve bu durum bir nkleer sava kmas olasln yaratrsa, taraflar b al temasa geeceklerdir. ki taraf, aynca, lke snrlarn aan ve teki lke dorultusund klarsa, bunu nceden bildirmeyi taahht etmilerdir. [Kaynak: Haluk Gerger, Nkleer Tehl ike, s.124-125] 104 Sz edilen kitap Albay Ali Tatar ba"kanhmdaki bir gruba hazrlatlm p 1999 ylnda yaynlanmtr, toplam 215 sayfadr. 105 What is Information Warfare - Dr.Ma n Libicki National Defence University, 1995'ten aktaran kaynak: Trk Silahl Kuvvetl eri Bilgi Harbine Nasl Hazttualnitr? Harp Akademleri,1999 ve 2001, s.10 106 Naval W llege Rcwiew - Winter 1999'den aktaran kaynak: Turk Silahl Kuvvelkri Bilgi Harbin e Nasl Hazrlamnaidr? s.12 17 What Is information Warfare? Martn Libicki - National De ense Univcr-

Drdnc Blm Dipnotlar 719

sity 1995 Cory Jones Professor Lester Communications 515-T 17 March 1997'den akt aran kaynak; Trk Silahl Kuvvetleri Bilgi Harbine Nasl Hazr85 lanmaldr? s.15 108 New F ce of Terrorism: Radio-Frequency Weapons - Eric Rosenberg akta ran kaynak: Trk Si lahl Kuvvetleri Bilgi Harbine Nasl Hazrlanmaldr? s.18 109 The E-Bomb - A Weapon Of El ectrical Mass Destruction by Carlo Copp Department of Computer Science Monash Un iversity Clayton, 3168, Australia'dan aktaran kaynak: Trk Silahl Kuvvetleri Bilgi Harbine Nasl Hazrlanmaldr? s.18 110 Eef zdemir, Bilgi Savalar, s.39, IQ Yaynlan, 03. 111 WARDEN MODEL - Warden J.A. Ill, Col USAF, Air Theory for the Twenty-first Century, Chapter 4 in Schneider B.R, Grinter L.E., Battlefield of the Future, 2 1st Century Warfare Issues, Air University Press, Maxwell AFB, September 1995'de n aktaran kaynak: Trk Silahl kuvvetleri Bilgi Harbine Nasl Hazrlanmaldr?, s.22-23 112 Digital Data Warfare: Using Malicious Computer Code as a Weapon by Lawrence G. D ownsjr.- National Defense University Press/den aktaran kaynak: Trk Silahl Kuvvetle ri Bilgi Harbine Nasl Hazrlanmaldr?, s.25 113 Bar Grsoy, Asimetrik Tehdit, s.150, IQ ynclk, stanbul 2005. 114 Timothy L. Thomas, "Deciphering Asymmetry's Word Game", Mil itary Review, Vol 81, No 4, July-August 2001, s.33'den aktaran. Bar Grsoy, Asimetri k Tehdit, s.150. 115 Ban Grsoy, Asimetrik Tehdit, s.150. 116 Ban Grsoy, Asimetrik Te hdit, s.151. 117 Mikkel Vedby Rasmussen, "A New Kind Of War: Strategic Culture a nd the War on Terrorism", Danish Institute for International Studies, ISS Workin g Paper, 2003/3, Cophenhagen, 2003, s.lO'den aktaran Ban Grsoy, Asimetrik Tehdit, s. 151. 118 William J. Hartman, "Globalization and Asymmetric Warfare" Maxwell A ir Force Base, Alabama, April 2002, (AU/ACSC/053/2001-04), s.2526'dan aktaran Ba r Grsoy, asimetri* Tehdit, s. 177. 119 Emre Kongar, Demim Tarihi ve Toplumbilim Asnda Atatrk, s. 127, Remzi Kitabevi, stanbul 1983, 120 etin Kaya, Liderler Liderlie Gide n Yollar, s.15, Beta Yaynclk, stanbul 2002. 121 Vamk D. Volkan, Kr Krne nan, s.6 Karaam], Okuyanus, stanbul 2005. 122 Kongar, V27 Baran Dural, Atatrk'n liderlik Srla r, s.32-33, (aktarlan 123 kaynak: Blent Daver, Siyaset Bilimine Giri), Okumu Adam, st nbul 2002. Nur Vergin, Siyasetin Sosyolojisi Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar, 124 s.3 6-37, Balam Yaynlan, stanbul 2003.

720 Gelecei Ynetmek

125 Max Weber, Sosyoloji Yazlan, s. 217-18, [ev. Taha Pala], Hrriyet Vakf Yaynlar, ul, 1986 126 Nur Vergin, Siyasetin Sosyolojisi, s. 55 127 Vergin, 55 128 Weber, Sosyoloji Yazlar, 218 129 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.174 (ev.: El Grdemir), Alfa Yaynlan, stanbul 2000 130 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.176. 131 Webe r, 218-19 132 Melih Arat, 21. Yzyl in Ynetim, s.87, Dadateknik Ynetim Dizisi, istanbu 1998. 133 Volkan, Kr Krne nan, 16 134 Kongar, Atatrk, 130 135 Mike Johnson, Gelecek ylda Ynelim, s.4, (ev. Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1996. 136 Johnson, 5 137 B. . Bass, Stogdill's Handbook of Leadership: A Survey of Theory and Research, s.7, rev. Edition, Free Pres, New York 1978. 138 Sullivan-Harper, Umul Bir Yntem Olam az, 67 139 Robert H. Rosen, insan Ynetimi, s.32 (ev. Gndz Bulut), Mess Yaynlar, stan 1998 140 Ronald A. Heifetz ve Marty Linsky, "Liderler in Yaam Rehberi", Kariyer Yne timi (iinde) s. 168, (ev. Murat etinbak), Mess Yaynlan, stanbul 2004. [Bu gayretler en hakldr. Yksek konumlardaki insanlar, hatal bir strateji ya da bir dizi kt fikrin b delini ok kez demek zorunda kalrlar. Ama sk sk daha fazlas i bandadr.] 141 etin ler ve Liderlie Giden Yollar, s. 5, Beta, stanbul 2002. 142 Mustafa zel, s Hayatnda L iderlik ve Strateji, s.43, Datateknik, stanbul 1998. [ABB lideri Percy Barnevk, ir ketinin dnya genelinde 5000 lideri olduunu sylyor. Yani er ve erbalara deil, alay kom tanlarna kumanda ediyor. Bsrnevik. Kresel bir irketi ynetmenin baka yolu yok zaten.] 143 zel, 41 (aktanlan, Warren Bennis, "Becoming a Leader of Leaders, 1997) 144 Er ol Eren, Ynetim ve Organizasyon, s.3. Beta Basm Yayn, stanbul 1996. 145 Eren, s.6 14 6 John -W. Cebrowski, Yksek Performansn On zellii, Yaam, Milliyet, 7 Kasm 1999. 1 n, nsan Ynetimi, 38 148 Kaya, liderler ve Liderlie Giden Yollar, 15-16 149 Ann Winb lad.. "Bir Risk Sermayesi Uzmannn Liderlik Srlan", s.207, (Ed: P.M. Cohen-F. Hessel bein, Liderden Lidere (iinde) (ev: Selim Atay) Mess Yaynlan, stanbul 1999. 150 Jack Trout, Konumlandrma Stratejileri, s.122, (eviren: mit ensoy), Optimist Yaynlar, stan 2005.

Drdnc Blm Dipnotlar 721 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165

Sullivan-Ha rper. Umut Bir Yntem Olamaz, 68 Sullivan-Harper, 68 Sullivan-Harper, 68 Kenichi Ohmae, "Snrlarn Olmad Bir Dnyada Strateji", s. 206-207, (Ed: F. Hesselbei .M. Cohen, liderden lidere iinde) (ev: Selim Atay) Mess Yaynlan, stanbul 1999. Ohmae , 207 Sullivan-Harper, 70 Sullivan-Harper, 70 Sullivan-Harper, 74-75 Sullivan-Ha rper, 74-75 Jack Trout, Konumlandrma Stratejileri, s. 129-130. Nevin imek-Mehmet Fi dan, Kurum Kltr ve Liderlik, s.58-59-60. Tablet Yaynlan, stanbul 2005 (aktarlan kayna lar: ztrk A. (1998) Kreselleen Dnyada Yneticilik, Eretin .. (2000); Lider Sarmaln , Erdoan f. (2000); Okul Ynelimi ve retim liderlii, Peker . (2000); Etkili Ynetim Be ileri, http://www.tef.gazi.edu.tr/aerdem/Iiderlik.htm;http: / / www.merih.net/m2 /lid/ wmeta te24, htm. Linda A. Hill, "Parlak Elemanlar Gelitirmek", Ed. F. Hessel bein-P.M. Co-her. Liderden Lidere (iinde), s. 313-315 (ev. Selim Atay), Mess Yaynla r stanbul 1999. Warren Bennis, "Liderlerin Lideri Olmak", s. 133-134, Rowan Gibson (derleyen): Gelecei Yeniden Dnmek, (ev: Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1997. B , 135-144 aras. Noel Tichy, "nde Olmann Belirtisi", s. 274, Ed: Frances HesselbeinPaul M. Cohen, Liderden Lidere, [ev. Salim Atay], Mess Yaynlar, stanbul 1999.

166 Melih Arat, 87 [Trkiye'deki lider tipine gelince: Toplum gelitike lider ti pi d e gelenekselden rasyonele doru aama kaydedecektir. Trkiye'de bu gn geerli olan liderl ik tr geleneksel ve karizmatik liderliktir. Lideri, li der yapan zelliklerden biri gcdr. Bu gcn onu izleyen kitleden alr. Trkiye de hl geleneksel bir toplum olduu, r itibaryla da geleneksel evreden sanayi evresine getii dnlrse, byle bir toplum da gle ancak geleneksel ya da karizmatik lider olunabilir. zel likle Anadolu'ya bakldnd retlerin ve kavimlerin olduu grlrse, liderlik tipinin buralarda geleneksel liderlikl e snrl kald, ehirlere inil diinde ise, karizmatik liderlik tipinin tesine gecikmed iya set Bilimci Mehmet Bykolak'la M. Araf in konumas]. 167 Peter F. Drucker, "Gelecek te lerin Alaca ekil", Ed: F.Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde), s.123, e Selim Atay, Mess Yayn, stan bul 1999, j 168 Mike Johnson, Gelecek Binytlda Ynetim, s. 7 (ev: Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1996.

722 Gelecei Ynetmek

169 Arat, 11 Yzyl in Ynetim, 90 170 Kaya, Liderler ve Liderlie Giden Yollar, 16 171 K nchi Ohmae, "Snrla nn Olmad Bir Dnyada Strateji", Ed. F. Hesselbein. P.M. Cohen, Lide den Lidere (iinde), s.212- Mess Yayn, stanbul 1999. 172 Tichy, nde Olmann Belirtisi, 80 173 Douglas K. Smith, "Deiim lei Oluturmak", Ed. F. Hesselbein - P.M. Cohen, Lider en Lidere, (iinde), s.113, ev. Selim Atay, Mess Yayn, stanbul 1999. 174 Tichy, 260 17 5 Tichy, 281 ' 176 Gary Hamel-Jim Scholes, "Yeni Zenginlik Peinde Stratejik Buluulu k", Ed. F. Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde), s. 100-101 (ev. Selim'A tay), Mess Yaynlan, stanbul 1999. 177 Melih Arat, 21. Yzyl in Ynelim, s. 18, Datatek Y ayn, stanbul 1998. 178 Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.18-19, IQ Yaynclk, st 2005. 179 SoUmann Ullrich-Roderich Heinz (ev. Veli Karagz), Vizyon Ynetimi (iinde E lke Leonhard, Vizyonlar: Ekonomik Yar anda En nemli tici G), Evrim Yaynlan, stan s.l3'ten aktaran A. Karaman, Vizyon Ynetimi, s.18. 180 Stephen Cumming, John Davi es; "Mission, Vision, Fusion," Long Range Planning, Vol: 27, No: 6, y: 1994, s.H 7'den aktaran A. Karaman, Vizyon Ynetimi, s, 18. 181 Maxwell and Doranan; Baar in Str atejiler, Sistem Yaynclk, stanbul, 1995, 41 den aktaran A. Karaman, Vizyon Ynelimi, s .18. 182 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.103. 183 Nedim Yzbaolu, 2000'/ Yllarda Strateji ve Planlamas, s.159, izgi Kitabevi, stanbul 2004. 184 Peter M, Senge, "Buluuluk Pratii", Editr: F. Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde) , s. 62-66, Mess Yaynlan, stanbul 1999. 185 Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.20. 86 Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.20. 187 G. Hamel-CK. Prahald, Gelecei Kaza nmak, s.165. 188 etin Kaya, Liderler Liderlie Giden Yollar, s.6-7. 189 Melih Arat, 21. Yzyl in Ynetim, s.19. 190 Ylmaz Taptk-zgl Kele, Kalite Sava, s.128, Kal-De 1998. 191 Fran-es Hesselbein [Giri yazs] s. XIII, Editrler: F. HesselbeinP.M.Cohen, Liderden Lidere (iinde). Mess Yaynlan, stanbul 1999. 192 Peter M. Senge, "Buluuluk Pr atii", Ed: F. Hesselbein P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde), s.66. 193 John P. Ku tter, "Deiimin nn Amak", Ed: F. Hesselbein-P.M.Cohen, Liderden Lidere, (iinde), s.82 . 194 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.115.

Drdnc Blm Dipnotlar 723

195 Ylmaz Taprk-zgl Kele, Kalite Sava, s. 127, Kalder Yayn, stanbul 199B. 196 N&t Q0'li Yllarda Strateji ve Planlama, s.\65. ' 197 Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s23. 196 Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.25-32 aras. 199 Misyon kavramnn etimol ojik anlam ile genel anlam iin kaynak: Abdullah Karaman, Vizyon Ynetimi, s.41-42'den yararlanlmtr. 200 etin Kaya, Liderler Liderlie Giden Yollar, s.7. 201 Nedim Yzbao 'li Yularda Strateji ve Planlama, s. 166. 202 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.59, [ev. El Grdemir], Alfa Yaynlar, stanbul 2000. 203 Peter M. Senge, "Buluuluk ", Ed. F. Hesselbein, P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde), s. 66. 204 zcan YenieriMehmet nce, Bilgi Ynet:, i Stratejileri ve Giriimcilik, s.457. 205 Servet zdemir, Eit imde rgtsel Yenileme, Pegerna Yaynclk, Ankara, 2000, s.38'den Aktaran Abdullah Karama , Vizyon Ynetimi, s.47. 206 Bu sorular iin bkz: Peter Senge [Beinci Disiplin-The Fi fth Discipline] ve Gary Hamel-C.K. Prahald [Gelecei Kazanmak-Competing for the Fu ture] 207 Gary Hamel - C.K. Prahald, Gelecei Kazanmak, s.123 [ev. Zlf Dicleli], Anad olu Grubu Yaynlan, stanbul 1995. 208 Gary Hamel - C.K. Prahald, Gelecei Kazanmak, s .124. 209 C.K., Prahald, "Byme Stratejileri", Rowan Gibson (derleyen); Gelecei Yeni den Dnmek (iinde), s.60 [ev. Sinem Gl], Sabah Kitaplar, stanbul 1997. 210 C.K. Prah "Byme Stratejileri", R. Gibson (der); Gelecei Yeniden Dnmek (iinde), s.61. 211 Gary el-C.K. Prahald, Gelecei Kazanmak, s. 125. 212 Michael Porter, "Yarnn Avantajlarn Yar atmak", R. Gibson (der.) Gelecei Yeniden Dnmek (iinde), s.45-47 aras. 213 Christopher A. Bartlett ve Sumantra Ghoshall, "Kresel Ynetici Ne Demektir?", Harvard Business Reviem'den Semeler, ev: Ahmet Kardan, Deien Dnyada Liderlik (iinde), Mess Yaynlan, i nbul 2004, s.100 214 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, s.125. 215 Gary Hamel-CK. Prahald, Gelecei Kazanmak, s.126. 216 Gary Hamel-C.K. Prahald, Ge lecei Kazanmak, s. 124. 217 Michael Porter, "Yarnn Avantajlann Yaratmak", Der: R. Gi bson, Gelecei Yeniden Dnmek (iinde), s.53-54. 218 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yntem Olamaz, 9-.130. 219 G.Hamel-C.K.Prahald, Gelecei Kazanmak, s.130. 220 Jeffe rson Hane Weawer, Matematik Kifi, s.154-167 aras (Trkesi: Bilge ipal-Ban Akaln), G ynclk, stanbul 2004. 221 K. Evren Bolgn - M. Bar Akay, Risk Ynetimi, sAl, Scala Ya ul 2005.

724 Gelecei Ynetmek

222 Masum Trker-Esin Okay rerler, Trk irketlerinin Kresel irket Haline Getirilmesi Yo lar, s.100, TO Yayn, stanbul 2004. 223 Peter L.Bernstein, Tanrlara Kars Riskin Olaa ihi, s.20-21 (eviren: Canan Feyyat), Scala Yaynclk, stanbul 2000. Cardano'nun kumarla ilgili incelemesinin basl "liber de Ludo Aleae" (ans Oyunlar Kitab) idi. Aleae szc unlarna gnderme yapar. Ayn kkten gelen aleatorius ise genel olarak ans oyunlarn tan n bir kelimedir. Bu szckler ngilizce'ye, sonucu belirsiz olaylar iin kullanlan "aleat ory" (1- kr veya zarar gibi belirsiz ve rastlantsal bir ihtimale bal olan; 2- ansa, z llikle de kt ansa bal olan-n) kelimesi eklinde ulamtr. Bylece, o k dilleriyle e belirsizliin anlamlarn farknda olmadan, bizim iin balantandrmlard. Liber de Lu asln istatistiksel ilkelerini gelitirme yolunda harcanm ilk cidd abadr. Ancak kit szcne rastlanmaz. Cardano'nun kitabna verdii balk ve metnin byk blm "ansa" g zce karl olan "probability" szcnn Latince'deki kk, denemek, kantlamak veya ona elen "probare" ile yapabilmek anlamndaki ilimin birletirilmesiyle retilmitir. Cardan o szc bu ekliyle, anlam kantlanabilir veya onaylamaya deer manasnda biliyor olmal le rastlantsallk arasnda-ki ba yani ans oyunlarn oluturan ey- Liber de Ludo Aleae' masn izleyen 100 yl boyunca genel kullanma girmemitir, Kanadal felsefeci Ian Hacking' gre olaslk szcnn Latince kkeni "onaylamaya deer" eklnde bir anlam ifade eder. boyunca tad anlam budur. Hacking rnek olarak, Daniel De-foe'nun 1724 tarihli Roxana, or The Fortunate Mistress (Roxana ya da Talihli Metres) adl romanndan bir blme iaret eder. Romann kahraman hanm, varlkl bir adam kendisine bakmas iin ikna ettikten sonr er: "Gerekten rahat yaamak iin dnebildiim ilk ey buydu ve onaylamaya olduka deer ) bir yoldu." Buradaki anlam kadnn daha iyi yaama zlemini hakl gsteren bir yaam bii ulam olmasyd; kadn, Hacking'in ifadesiyle, "kt balangcndan iyi bir srama yapm cnn anlamndaki deiime rnek olarak bir alnt daha yapar. Galile, probabilita szc emik'in dnyann gnein evresinde dndne ilikin teorisinin "olas olmadn" (inpro ori insanlarn kendi gzleriyle grd eyle -gnein dnyann evresinde dnmesi- eliiy mmkn deildi, nk onaylanmayacak, kabul grmeyecekti. Yaklak 100 yl sonra, yeni (an enisi deil) bir anlam kullanan Alman bilgin Leibniz, Kopemik'in hipotezini tanmlark en, "kyaslanamaz ekilde en muhtemel" ifadesini kullanacakt, "Leibniz iin," diye yazyo r Hacking, "olasl belirleyen neden ve kantt." Aslnda szcn Almanca'daki karl , kavramn bu anlamn gayet iyi yaka-

Drdnc Blm Dipnotlar 725 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241

lamaktadr; bu kelime ngilizce'ye harfiyen "hakikat grnmnde" eklinde evrilebilir. Ol r zaman, biri gelecee bakan, dieri gemii yorumlayan, biri grlerimizle, dieri gerek diklerimizle ilgili bu ift anlam tamtr. lk anlamnda olaslk, bir gre olan inan ilirliinin derecesi manasna gelir - bu, olasln iinde sakl olan anlamdr. Akademisye anlam aktarabilmek iin "epistemolojik" terimini kullanrlar; epistemolojik szc tmy lenemeyen insan bilgilerinin snrlarna gnderme yapar. Olaslkla ilgili bu ilk anlam di nden ok d*ha eskidir; olasl lme fikri ok daha sonralar ortaya kmtr, lu eski a rinden domu ve zaman iinde gelimitir: Bildikisrimizin ne kadarn kabul edebiliriz? Ga e'ye gre olaslk, bize sylenenlerin ne kadarn onaylayabileceimiz anlamna geliyordu. iz'in daha modem kullanmnda ise, kantlara ne kadar gvenebileceimiz anlamn kazanmt : Peter L. Bemstein, Tanrlara Kar Riskin Olaanst Tarihi, s. 66-67) Bemstein, Tanrlar ar, s.21. M. Trker-E.. rerler, Trk irketlerinin Kresel irket Haline Getirilmesi Yo .100. Arman T. Tevfik, Risk Analizine Giri, s.1-2, Alfa Yaynlar, stanbul 1997. Peter L. Bemstein, Tanrlara Kar, s.26. Peter L. Bemstein, Tanrlara Kar, s.21-24 aras. Ya klu, Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset, s. 31, Kanat Yaynlan, stanbul 2004. A. T evfik, Risk Analizine Giri, s.2 Hseyin zgen, Azim ztrk, Azmi Yaln; Temel letmecili si, Nobel Yaynlar Adana, 2001. s.36'dan aktaran M. Trker, E.O. rerler; Trk irketlerin n Kresel irket Haline Getirilmesi Yatlar, s. 100. A. Tevfik, Risk Analizine Giri, s. 2 Peter, L, Bemstein, Tanrlara Kar, s.247. A. Tevfik, Risk Analizine Giri, s.2. M. Tr ker ve E. rerler, Trk irketlerinin Kresel irket Haline Getirilmesi Yollan, s.101. Ali Kemali Cadolu, Risk Ynetimi ve TSK'daki Uygulamalar, s. 6, Harp Akademi Yayn, stanbu l 2001. K. Evren Bolgn - M. Ban Akay, Risk Ynetimi (iinde) Uur Civelek, Sunu Yazs, Scala Yaynclk, stanbul 2005. Arman T. Tevfik, Risk Analizine Giri, s.4. Brian Lo Par ibas, Asia Risk, August, 1999, p.26, aktaran kaynak: BolgnAkay, Risk Ynetimi, s.37. Peter Bemstein, Tanrlara Kar, s.233. Peter Bemstein, Tanrlara Kar, s.228-229.

726 Gelecei Ynetmek

242 Peter Bernstein, Tanrlara Kars, s.374. 243 Evren Bolgn - Bar Akay, Risk Ynetimi, 49-82 aras. 244 Hseyin Hatemi, "Krizin Kritii", Dnen Siyaset, ubat 1999, say: 1, s. ) Mehmet Ali Klbay "Nominal tarihle reel tarihin karlat noktada kriz" analizi yapa kiye'yi mercek altna alyor: Trkiye'de kriz olduu konusunda kimsenin kukusu yok. Krizi n younlat ve kaynakland yerin sistem olduu, sistemin tkanmasnn giderek krize yo neredeyse tam bir uzlama var. Ama siyasal sistem, kurumlan itibaryla incelendiinde , Bat'dan pek farkl olmad grlyor, o zaman u soru meruluk kazanyor: Trkiye'nin i urum esasen ve yalnzca siyasal kriz midir, siyasal yapnn bir krizi midir? (Dnen Siyas t, ubat 1999, say: 1, s.47-48) 2) Ekrem S. Aram: sterseniz ben hi soruyu sormayaym. S izde sorular var naslsa. Dorudan cevaplara girdim, dilerseniz. (Sorular nceden gnder ilmiti. Birinci soruda, Trkiye'den son dnemlerde, lkede bir kriz ortamnn varlndan ii ve bunun sregiden bir olgu olduunun ska konuulduu belirtiliyor ve Tanzimat'tan bu na yaadmz krizlerin nasl tasvir edilebilecei soruluyordu. Devamnda' bu ortam besle amikler konuuldu). Attil lhan: Olur, tabii, ben balarm. Trkiye'de bir kriz ortamnn , bu kriz ortamndan yararlananlar sz ederler. Trkiye'de bir kri2 ortam kendi bana hi ktur. Trkler krizden de holanmazlar. Trklerin krizden holanmadklar ve kriz yaratmay mediklerinin en gzel, en ak delili yaanm bir olaydr. Sizin nesilleriniz bile hatta b hatrlayacaklardr. Trkiye'de halkn ok byk ounluuyla iktidara gelmi Adnan Mendere babakan vard. Adnan Menderes, Trkiye'de bir asker darbeyle devrilmi ve bilahare de ma hkeme edilip aslmtr. t kmamtr. Trk halk hibir tepki gstermemitir. Yani Trk olabilseydi, ite burada olurdu. nk Trk halk Menderes'i ok seviyordu ve de onu ok b la ounluk olarak iktidara getirmiti. Buna ramen, stelik seimle deil asker darbeyle ildi ve bilahare mahkeme edilip asld. Bu takdirde Trk halknn isyan etmesi gerekirdi. Eer krize eilimli bir toplum olsa Trkler, bunu yaparlard. imdi bana gre, Trk halk k iinden kriz kartmaz. Trkiye'de kriz kartlr. Bu hep byle olmutur. yle syleyeyim i kurcaladnzda grrsnz ki, 19. asra kadar tek Ermeni isyan yoktur. Bulamazsnz. Uf lli isyanlar vardr. Onu da Trkler, arada srada padiaha kar yaparlar. Ve o Celli is gerisinde de ya toprak meselesi yatar veyahut da airet meselesi. Ama birdenbire 1 9. yzylda Trkiye'de Krt ve Ermeni isyanlar grlmeye balanr. Peki 19. asrn zellii dan itibaren Trkiye Bat'nn kontrolne girmitir. Bat, Trk'ye'yi paralamak niyetindedi ok ak ve seik olarak onlar tarafndan "sylenmitir". Onlarn bir ba-

Drdnc Blm Dipnottan 727 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256

bakanlar vardr. Ad Palmerston. ngiliz. Palmerston, 18. yzylda ok ak bir beyanatta or: "Trkler ancak Hristiyan olmak kouluyla var olabilirler." Bir ikincisi var: Glad stone. Onun bir fikrine gre de; Trklerle Ruslar ikisi de Avrupal deillerdir. Bunlan Avrupa'ya sokmamak iin en iyi are, ikisini birbiriyle sava trmaktr! Bizim 19. yzyla ar Ruslarla hibir savamz yoktur. Biz hep Avusturya - Macaristan'la savarz. 19. yzy yalnzca Ruslarla savarz. nk Bat yle istemitir. Bizi paralamak iin byle bir ar k: Dnen Siyaset, ubat 1999, Say: l,s.71-72. Melek Vergiiigel Tz, Kriz ve letme Yne .3, Alfa Yaynevi, stanbul 2001. Melek Vergiliel Tz, Kriz Ynetimi, s. 4, Alfa Yaynevi, stanbul, 2004. M. Trker-E.D. rerler; Trk irketlerinin Kresel irket Haline Getirilme Yollan, s.109. M. Vergiliel Tz, Kriz Ynetimi, s.4. Melek V. Tz, Kriz Ynetimi, s.5. M elek V, Tz, Kriz Ynetimi, s.12 Nejat Tarak, atmay nleme ve Kriz Ynetimi, s. 5 ve Yaynlan, stanbul 2005. S. Glden Ayman, "Uluslararas likilerde Problem zm Yaklam Faruk Snmezolu, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yem Baklar (iinde), s.169, Der Ya znlar, stanbul 1998. Glden Ayman, Uluslararas likilerde Problem zm Yaklam, s.1 arak, atmay nleme ve Kriz Ynetimi, s.5. N. Tarak, almay nleme ve Kriz Yneti leme ve Kriz Ynetimi, s.18. Baar veya baarszlkla sonulanan bir dizi krizin analizi yi desteklemektedir: Taraflardan biri veya her ikisinin anlamazlk srasnda izledikler i AMALARI (hedefleri) ve/veya bunlara ulamak iin bavurduklar ARALARI snrlamalar kr mini kolaylatrmaktadr. Ancak, hedeflerin ve aralarn smrlandrlmasmm bir anlamazl drlmas iin yeterli olmadm dikkate atmak gerekir. Gemite edinilen deneyimler ve k r, aadaki Kriz Ynetimi artlarnn iyi anlalmas ve uygulamalarda buna gre davranlm termektedir. 1. Asker seeneklerin yetkili sivil makamlarca denetimini salamak Asker giriimlerin seimi ve zamanlamasnda en st dzeyde sivil denetim, kriz ynetimi iin son ece nemlidir. Bu uygulama zel taktik manevralar ve dman birlikleri ile istenmedik bi r atmaya neden olabilecek operasyonlar da kapsayacak ekilde geniletilebilir. 2. Asker hareketlenmelerin temposunda duraklamalar yaratmak Asker hareketlenmelerin hznn, he r iki tarafa diplomatik sinyal ve iletiim teatisi iin yeterli zaman tanmak, durumu deerlendirmek, karar ver-

728 Gelecei Ynetmek

mek ve nerilere karlk vermek iin bilerek yavalatlmas gerekebilir. 3. Diplomatik ve hareketleri koardine etmek Hangi asker harekat balatlrsa balatlsn, bunun, krizi sava na erdirmenin bir paras olarak politik-diplomatik koordinasyonu yaplmaldr. 4. Asker g riimleri, kararllk gsterisi ve snrl kriz hedefleriyle kontrol etmek 5. Dmana byk vaa kalklaca grnts vererek om nleyici bir saldrya zorlayacak hareketlerden kan zm aray yerine, mzakere arzusunu gsterecek diplomalikaskeriyntemleri semek 7. D kmak iin temel karlaryla ujumh bir yol brakacak dipicmatik-asker yntemleri sem V. Tz, Kriz Ynetimi, s.108-112 aras. 258 Harro von Senger, Strategemier, Birinci Ci lt, s.144 259 Bacon, Denemeler, s.7 ve 21 ile s.89, (ev: Akit Gktrk), Adam Yaynlar, nbul 1982 i. Sibylla, Romal bir ermi kadnd. Bir gn Kral Tarquinius'a gelerek ona doku z kitap satmak istemi. Kral istemeyince kitaplardan n yakm, geri kalan altsna ayn emi. Kral gene almaynca n daha yakm, geri kalan iin gene ayn fiyat istemi. aktan kurtulamayarak alm kitab. Bu kitaplar sonradan zel olarak saklanm, kutsal sa a devletinin ba dara dtke bunlara bavurulmutu. , Argos, Juno'nun bir inee dnm mekle grevli yz gzl devdi. Mrcurius bu devi fltyle uyutarak ldrm, Juo da onun y kuyruuna serpmiti, iii. Briareos, yz elli bir titand iv. Yeralt dnyasnn kral Flut sml bir miferi vard, giyen g-" rnmez olurdu. Pluto miferini arasra tanrlara ya da ra dn verirdi. Szgelii, Perseus Medusa'y ldrmeye giderken giymitibu miferi. (Kayn , Denemeler, s.218) 260 Albert Camus, Denemeler, (ev: Sabahattin Eybolu-Vedat Gnyol) , s.8790 aras, Say Yaynlar, stanbul 1982 261 Mim Kemal ke, Kresel Toplum ve Trkiye, , Konrad Adenauer Vakf, Ankara 2001 262 Armand Mattelart, Bilgi Toplumunun Tarihi , s.17-20 aras, (ev: Halime Ycel Altnel), letiim Yaynlar, stanbul 2004 263 ke, K m... s.9 264 Nicholas Negroponte, Dijital Dnya, s.10, (ev: Zlf Dicleli), Henkel Yayn, tanbul 1996 265 Armand Mattelart, Bi/gi Toplumunun Tarili, s.100-101 266 Glten Kaz gan, Kreselleme ve Ulus-Devlet, s.22, Bgi niversitesi Yayn, stanbul 2000

Drdnc Bolm Dipnotlar 729

267 Rand Corporation, 'The Emergence of Noopolitic: Toward on American Informati on strategy", www.rand.org 268 James Petras-Henry Veltmeyer, Maskesi Drlen Kreselleme s.11, (ev; zkan Akpnar), Meplisto, stanbul 2006 269 zer Ertuna, Kapitalizmin Son Dir nii, s.107. Al/a Yaynlan, stanbul 2005 270 Jerry Kloby, Kresellemenin Sefaleti, s.ll, (ev: Orhan Dz), Gncel Yaynclk, stanbul 2005 271 Ertuna, Kapitalizmin Son Direnii, 272 Kloby, Kresellemenin Sefaleti, s.ll 273 Vedat Sakman (derleyen). Gelecek Yzyln G demi, s.9, Rota Yaynlan, stanbul 1999 274 Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet s.22 275 Petras-Veltmeyer, Maskesi Drlen Kreselleme, s.36 276 Sakman, Gelecek Yzyln Gndem 77 Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet, s.22 278 Kloby, Kresellemenin Sefaleti, s.l 11 279 zcan Yenieri, Kresel Kska ve Trklk, s .223, IQ Yaynevi, stanbul 2006 280 Er alizmin Son Direni s.23l 281 Hasan Koni, Genel Sistem Kuram ve Uluslararas Siyasette ki Yeri, s.132, Asam Yayn, Ankara 2001 282 Kloby, Kresellemenin Sefaleti, s.112 283 Koni, Genel Sistem Kuram..., s.137 284 Koni, Genel Sistem Kuram..., s.138 285 Yenie ri, Kresel Kska ve Trklk, s.222 286 Koni, Genel Sistem Kuram..., s.139 287 Yenieri Kska ve Trklk, s.224 288 Koni, Genel Sistem Kuram..., s.139 289 Ertuna, Kapitalizmi on Direnii, s.231 290 William Knoke, Cesur Yeni Dnya Yirmi Birinci Yzyl in Bir Yol Ha itas, s. 276-277, (ev: Zlf Dicleli), Henkel Yayn, stanbul 1997 291 Kazgan, Kreselle Ulus Devlet, s.254 292 Knoke, Cesur Yeni Dnya, s.277 293 Knoke, Cesur Yeni Dnya, s .277 294 Richard J.Bamet ve John Cavanagh, Kresel Dler mparator irketler ve Yeni Dnya Dzeni, s.8-9, (ev:Glden en), Sabah Kitaplar, stanbul 1995) 295 Armand Mattelart, Bilg Toplumunun Tarihi, s.109 296 Ertuna, Kapitalizmin Sor, Direnii, s.226 297 Kloby, Kresellemenin Sefaleti, s.12 298 Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet, s.225-229 299 Yl maz Dikba, Satlk Vatan, s.34, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 2003 300 Joseph Stig elleme, 124 301 Joseph S, Nye, Yumuak G, s.27, (ev: Rayhan nan Aydn), Elips Yaynlar ul 2005

KAYNAKA

Akman, Vedat; Gelecek Yzyln Gndemi, Rota-Yaynlar, stanbul 1999 Aksoy, Muammer; Atat Tam Bamszlk, Gndoan Yaynclk Ankara, 1990 Aktar, Ycel; "Asker Tarihin Tanm ve Birinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, 1983 Aktulga, Dou; (Harp Akademileri'nde verdii konferans); Atatrk'n Devlet Ynetimi Anlay; Harp Akademileri Basm Evi, stan 1 Alaton, shak; Gr ve neriler, Cem Ofset, stanbul 2000 Antalyal, Cemil; Silahl Kuvv Dergisi, Nisan 2002, Say: 372 Antalyah,Cemil; Analitik Yaklam ve Analiz Yntemleri, Silahl Kuvvetler Dergisi, Nisan 2002, Say: 372 Aram, Ekrem S.; "Attila lhan'la Sylei" , Kriz, Dnen Siyaset, savrl ubatl999, stanbul s.71-72 Arar, smail;"Asker Tarihin Tar deki Yeri", Birinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, 1983 Arat, Melih; 21.Yzyl in Yn tim-Ynetimin Temellerine Derin Baklar, Datateknik ada Ynetim Dizisi, stanbul 1998

732 Gelecei Ynetmek

Ar, Tayyar; Uluslararas ikler Teorileri-atma, Hegemonya, birlii, Alfa Yaynlar, nboan, Deniz lke; Globalleme Senaryosunun Aktrleri, Der Yaynlan, stanbul 1996 Anboan eniz lke; Kabileden Kresellemeye-Uluslararas kiler Dncesi, Sarmal Yaynevi, stanb folu, Ali-Kmes, Abdullah-Yazc,Al-Akgl,Kemal-Ayvah, Ahmet (derleyenler); edevet Yolun Trkiye, (Sempozyum) Trkiye Biliim Dernei, Ankara 2002 Ankboa, ebnem; Entellektel Ser e, Derin Yaynlan, stanbul 2003 Ate, Toktam; Demokrasi, (Kavram, Tarihi Sre, lkeler) Ya ynclk, stanbul 1994 Ate,Toktam; Trk Devrim Tarihi, Bilgi niversitesi Yaynlar, 00 , Attali, Jacques; 21.Yzyl Szl, (evirmenKosta Sanolu); Gncel Yaynclk, stan vi; Kimlik Sorunu, Ulusallk ve "Trk Kimlii", teki Yaynevi, Ankara 1998 Ayman, S. Glde ; "Uluslararas likilerde Problem zm Yaklam", (derleyen) Faruk Snmezolu, Uluslar a Yeni Alanlar Yeni Baklar (iinde), Der Yaynlan, stanbul 1998, s.167-196 aras Back, n; "Kriz Corafyann Bir Neticesidir", Dnen Siyaset, ubat 1999, Say:l, Kriz (iinde), -146 Bacon, Albans Francis; Denemeler, (evirmen:Akit Gktrk); Adam Yaynlan, stanbul 19 2 Barnet, Richard}.- Cavanagh, John; Kresel Dler-mparator irketler ve Yeni Dnya Dzen viren.Glden en); Sabah Kitaplan, stanbul 1995 Bartlert, Christofer A.- Ghoshal, Sum antra; "Kresel Ynetici Ne Dernektir?", Harvard Business Rewiev'den (semeler), (ev: A hmet Kardan), Deien Dnyada Liderlik (iinde), Mess Yaylan, stanbul 2004, s.97-118 aras arutugil, smet; Bilgi Ynetimi, Kariyer Yaynlan, stanbul 2002

Kaynaka 733

Basalla, George; Teknlojinin Evrimi, (evirmen: Cem Soy demir); TBTAK, Ankara 1996 B abakanlk Trkiye Biliim uras (10-12 Mays) 2002 Ankara; Taslak Rapor:Bilgi Toplumuna D Bass, B.M.; Stogdill's Handbook of Leadership: A Survey of Theory and Research, rev.Edition, Free Pres, New York 1978 Baylis, John -Wirtz, J- Cohen,E - Gray, C. S; Strategy in the Contemporary World, Oxford University Press, NY 2004 Belge, M urat; "Komplo Zihniyeti"; BRKM; Say:178, ubat/2004 Belge, Murat; "Toplumun Fesat Teor isi", BRKM; Say-178 ubat/2004 . Bennis, Warren; "Liderlerin Lideri Olmak", derleyen: Rowan Gibson, Gelecei Yeniden Dnmek, (ev: Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1997 Be s, Niyazi; 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi l.cilt, Gerek Yaynevi, stanbul 1972 Bernst ein, Peter L.; Tanrlara Kar Riskin Olaanst Tarihi, (evirmen: Canan Feyyat); Scala Ya stanbul 2006 Bilge, Suat; Milletleraras Politika, Ankara niversitesi Siyasal Bilgi ler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1966 Bilgin, Nuri; Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Soru u, Ege Yaynclk, zmir 1994 Blum, William (evirmen: Erdal Yzak); Haydut Devlet-Dnyanm Sper Gc in Bir Rehber, Yeni Hayat Ktphanesi, stanbul 2003 Bogulu, Mahmut; Trk Ta orafyas zerine, Kasta Yaynevi, stanbul 2002 Bolgn,Evren-Akay,Ba'n; Risk Ynetimi, clk, stanbul 2005 Boniface, Pascal; Gszlk stei, (ev: Alp Tumertekin), Yap Kredi bul 1997 Bozkurt, Veysel; Elektronik Ticaret, Alfa Yaynevi, stanbul 2000 Braudel, Fernand; Tarih zerine Yazlar (ev: Mehmet Ali Kbay); imge Kitabevi, Ankara 1992. Braud l, Fernand; Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, C. 1-2, (ev: Mehmet Ali Klbay); Eren Yaynlar, nbul 1989

734 Gelecei Ynetmek

Bruce, Colin; Mantk ve Olaslk Hikayeleri, (evirmen: Murat Salam); Gncel Yayclk, s 01 Brzezinski, Zbigniew; Byk Satran Tahtas-Amerika'nn ncelii ve Bunun Jeostratejik G kleri, (eviren:Erturul Dikba-Ergun Ko-cabyk); Sabah Kitaplar, stanbul 1998 Blbl, S rgn; zmsel statistik, Alfa Yynlan, stanbul 2001 Buzan,Tony-Dottino,Tony- Israel, Ric d; Akll Lider; (evirmen: Serdar Uar); Alfa Yaynlan; stanbul 2001 Cadlu, Ali Kema etimi ve TSK'daki Uygulamalar, Harp Akademileri basmevi, stanbul 2001 Camus, Alber t; Denemeler, (evirenler: Sabahattin Eybolu,Vedat Gnyol); Say Yaynevi, stanbul 1983 C natan, Kadir; Gmenlerin Kimlik Aray, Endls Yaynlar, stanbul 1990 Can, Mesut Hak s Politika Stratejilerinde Hava Gcnn Rol", Jeopolitik Dergisi,Yl:2, Sayl, 2004, s.9 aras Casti, John L.; Be Altn Kural20.Yzyl Matematiinin nemli Teorileri, (ev: Nermin Sabanc niversitesi, stanbul 2000 Cebrowski, John W.; "Yksek Performansn On zellii", Milliyet, 7 Kasm 1999 Clausewitz, C.V; Sava zerine, (eviren: H. Fahri eliker); zne Y ynlan, stanbul 1999 Clausewitz, Carl Von; On War, (ed) Michael Howard ve Peter Par et; Princeton University Press, Princeton 1999 Clinton, J.William Gore, Albert; Global Elektronik Ticaret, (eviri; Veysel Bozkurt); Alfa Yaynevi, stanbul 2000 Coli n, Gray S.; "Corafya Kanlmazdr", derleyenler: Colin S.Gray-Geoffrey Sloan, Jeopolitik , Strateji ve Corafya (iinde), Asam Yayn, Ankara 2003, s.215-237 aras Cmert, Servet; eopolitik, Jeostrateji ve Strateji, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2000 Craig, Gordon A.- George, Alexander L.; G ve Devlet Ynetimi, (evirenler: hsan Da, Emir Yks D Politika Enstits, Ankara 1997

Kaynaka 735

abuklu, Yaar; Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset, Kanat Yaynlan, stanbul 2004. Dede olu, Beril; Uluslararas Gvenlik ve Strateji, Dern Yaynlan stanbul 2003 Denk, Nevzat; 1.nci Yzyla Girerken Trkiye'nin Jeopolitik Durumu ve Jeostratejik neminin Yeniden Be lirlenmesi, Harp Akademileri Basm Evi, stanbul 2000 Derviolu, H.Gke; Stratejik Bilgi etimi; Dbank Kitaplar' stabul 2004 Dikba,Ylmaz; Satlk Vatan, Toplumsal Dnm Yay 3 Diner, mer; Stratejik Ynetim ve letme Politikas, Beta Yaynevi stanbull997 Diviti cer; Nasl Bir Tarih? Balam Yaynevi, stanbul'l992. Dixit, Avinash K.-Nalebuff, Barry J.; Stratejik Dnme-, Politika ve Gnlk Yaamn Rekabeti Yan, (ev: Nermin Ank); Sab , stanbul 2002 Dixit, K. Avinash- Skeath, Susan; Games of Strategy, W.W. Norton&C ompany, New York 1999 Dolman, C. Everett; "Uzay anda Jeostrateji: Astropolitik Bir zm eme", derleyen: C.S.Gray-G.Sloan; Jeopolitik, Strateji ve Corafya (iinde), AsamYay m, Ankara 2003, s.111-142 aras Drucker, Peter F.; "Gelecekte lerin Alaca ekil", ed: esselbein-. P.M.Cohen, Liderden Lidere (iinde), (ev: Salim Atay), Harvard Business Rewiev'den, Mess Yaym, stanbul 1999, s.l 17-128 aras Drucker, Peter F.; Devlet ve Politika Alannda, Ekonomi Bilimi ve Dnyasnda/Toplumda ve Dnya Grnde Yeni Gerekl tane Karanak); Bankas Klr Yaynlar, Ankara 1993 Drucker, Peter; "Yeni rgtn Orta iness Review'den "Bilgi Ynetimi"(ev; Gndz Bulut), Mess Yayn, stanbul 1999, s.11-15 D n, Aleksandr; Rus Jeopolitii Avrasyac Yaklam, (Tercme: Vgar Imanov), Kre Yaynlan, 2003 Dnyadaki Jeopolitik Ynelimler ve Trkiye; Siyasi ve Siyasal Aratrmalar Vakf, st ul 2000

736 Gelecei Ynetmek

Dural, Baran; Atatrk'n Liderlik Srlar, Okumu Adam Yaynclk, stanbul 2004 Dren, Zey 'li Yllarda Ynetim, Alfa Yaynlan, stanul 2002 Earle, Edward Mead; Modem Stratejinin Yaratclar, (evirenler: De-mirhan Erdem, idem Erdem-Glin lgezen); ASAM Yaynlar, A Einstein, A.-nfeld L.; Fiziin Evrimi, (ev: ner nalan); Onur Yaynlan, Ankara 1972 Ere , Erol; Ynetim ve Organizasyon, Beta Basm Yaynlan, stanbul 1996 Erkan, Atill; "Strate ji zerine", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Ocak 1970 Erta, Sacit; "Elektronik Ticaret: Tanm, Geliimi, Avantajlar, Gvenlii" derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (ii ), Alfa Yaynlar, stanbul 2000, s.1-18 aras Ertuna, zer; Kapitalizmin Son Direnii, Alf Yaynlar, stanbul 2005 Feynman, Richard; Fizik Yasalar zerine; (evirmen: Nermin Ark) AK Popler Bilim Kitaplan, Ankara 1997 Fitz-Enz, Jac; Byk Kurulular nam Nasl Deerlen or, (evirmen: Glden en); Sabah Kitaplan, stanbul 1999 Fuller, Graham E.-Lesser,Ian O .; Kuatlanlar-slam ve Bat'mn Jeopolitii, (ev: zden Arkan); Sabah Kitaplan, stanbul albraith, John Kennet; Kuku a Ekonomik Gelimeler Tarihi, (ev: Reit Aolu), Altn bul (tarihsiz) Gates, Bill; Dijital Sinir Sistemiyle Dnce Hznda almak, (ev: Ali Ce oyunlu), Doan Kitap, stanbul 1999 Gelb, Michael J; Dehanz Kefedin-Tarihin En Devrimci 10 Akl Gibi Dnmenin Yollar, (ev: Handan Balkara), Boyner Yaynlar, stanbul 2003 Ge aluk; Nkleer Silahlar ve Nkleer Sava, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1983 Gibson, Row an (Derleyen); Gelecei Yeniden Dnmek (evirmen:Sinem Gl); Sabah Kitaplar, stanbul 199 ilbert, Felix; "Machiavelli: Sava Saatmda Rnesans", derleyen: Edward Mead Earle, M odern Stratejinin Yaratcuan (iinde), Asam, Ankara 2003, s.3-24 aras

Kaynaka 737

Girgin, Kemal-Biren, Ik; Dnya Siyaseti-21. Yzyl Persktifleri ve Temel Belgeler, (kend i yaynlan), stanbul 2001 Gleick, James; Kaos, (eviri: Fikret an) Tbitak Popler Bili aplar, Ankara 1995 Gray, Chris Hables; (evirmen:Derya Kmrc); Postmodern SavaYeni at itikas, Alfa Yaynlar, stanbul 2000 Gray, S.Colin; Sloan,Geoffrey; Jeopolitik, Strate ji ve Corafya, (eviri: Turul Karabacak), ASAM, Ankara, 2003 Greene, Robert - Elffer s, Joost; ktidar, (ev: Zeliha yidoan Babayiit); Altn Kitaplar, stanbul 2000 Gnel,.K orafyann Siyasal Gc, antay Kitapevi, stanbul 1997 Grses, Emin; Ayrlk Terrn Ana ,PKK; Balam Yaynlan, stanbul 2001 Grses, Emin; Milliyeti Hareketler ve Uluslararas Si tem, Balam Yaynlar, stanbul 1998 Grsoy, Bar; Souk Savatan Gnmze Asimetrik Tehti tanbul 2005 Gven, Bozkurt; "Bar Kltr m?Yoksa Ban in Kltr m?"; Bar ve Sava s.25-28 aras Hafner, Katie- iyon, Matthew; Sihirbazlarn Geceledii Yer-nternet Tarih i, (eviren:Sinem Yazcolu); Gncel Yaynclk, stanbul 2000 Hala, Osman; Kantitatif Ka Teknikleri, Alfa Yaynlar, stanbul 2001 Halliday, Fred; 2000'lerde Dnya, stanbul Bilg i niversitesi Yaynlar, (ev:?) stanbul 2002 Halliday, Fred; Yeni Souk Sava Sovyet-ABD leri; (ev: lker znl); Belge Yaynlar, s tanbul 1985 Hamel, Gray- Scholes, Jim; "Yeni inlik Peinde Stratejik Buluuluk", ed: F.Hesselbein-P.M.Cohen, Liderden Lidere (iinde ), Mess Yaynlan, stanbul 1999, s.87-102 aras Hamel,Gary-Prahalad C.K.; (evirmen:Zlf D cleli); Gelecei Kazanmak, Anadolu Grubu Yaymlan-1, stanbul 1995 Han, Ahmet Kasm; (Y aynlanmam doktora tezi); Kavram ve Kuram Olarak Strateji-Kreselleen Dnyada Ulusal Str teji, stanbul niversitesi 2001

738 Gelecei Ynetmek

Hanerliolu, Orhan; Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1977 Handel, Michael I.; Sav talan-Klasik Stratejiler, (evirmen: Berna Kara); Doruk Yaymclk, stanbul 2004 Handel, Michael; Masters of War Classical Strategic Thought, Frank Cass, London, 1996 Ha rt, B.H. Liddell; Strateji-Dolayh Tutum; (evirmen:Selma Koak); ' Doruk Yaynlar, Anka ra 2003 Hatemi, Hseyin; "Krizin Erii", Kriz, Dnen Siyaset, say:l, ubat 1999, stanbu 17 Heifetz, Ronald A.- Linsky, Marty;"Liderler in Yaam Rehberi", Harvard Business R ewiev'den, Kariyer Ynetimi (iinde), (ev: Murat etinbak), Mess Yaynlar, stanbul 200 7189 aras Henderson, Callum; Asya Krizi ve Sonras-Asya'mn k (evirmen: Meral Gnen) ynlan, stnbul 2000 Hesselbein, Frances - Cohen, Paul M. (editrler); Liderden Lidere , (ev: Salim Atay), Drucker Vakf, Mess Yaynlar, stanbul 1999 Hill, Linda A.; "Parlak Elemanlar Gelitirmek" t ed: F.Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere (iinde), <e: Sa lim Atay), Mess Yaynlan, stanbul 1999, s.309-322 aras Hurst, David K.; (eviren:Ela Gr demir); Krizin Sunduu FrsatlarKriz ve Yenilenme, Alfa Yaymlan, stanbul 2000 lan,Suat ; Jeopolitik Duyarllk, tken Yaynevi, stanbul, 1989 lhan. Suat; "Jeopolitik Duyarll i Forum, Say: 307 lhan, Suat; Trklerin Jeopolitii ve Avrasyaclk, Bilgi Yaynevi, sta 2005 lhan, Suat; Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989 yibozkurt Erol;"Kreselleme ve Elektronik Ticaret: A.Smith'e Var", derleyen: Veysel Bozkurt, E lektronik Ticaret (cinde), Alfa Yaymlan, stanbul 2000, s.79-90 aras zzeti, zzetullah ; (Tercme: Hakk Uygur); ran ve Blge Jeopolitii, Kre Yaynlan, stanbul 2005 Jay, Anto etim ve Makyavelli, (ev: Ouz Onaran); Anahtar Kitaplar, stanbul 1994

Kaynaka 741

Machiavelli; Hkmdar, (evirmen: Selahatrin Badah); Sosyal Yaynlan, stanbul 1994 Malcol , Noel; (evirmen; zden Ankan); Kosova-Balkanlan Anlamak in, Sabah Kitaplar, stanbul 1 99 Mankiewicz, Richard; Matematiin Tarihi, (evirmen: Gken Ezber); Gncel Yaynclk, s 2002 Maltelart, Armand; Bilgi Toplumunun Tarihi, {evirmen: Halime Ycel Altnel); letii m Yaynlar, stanbul 2004 Mtercimler, Erol- ke Mim Kemal; Sultan Osman, E Yaynlar, st 1991 Mtercimler, Erol, mparatorluun-kne Denizden Bak,.Toplumsal Dnm Yaynlar mler, Erol; (Yaynlanmam doktora tezi); Avustralya rneinde Trk G ve Sorunlar (1967 anbul niversitesi 1998 Mtercimler, Erol; Komplo Teorileri Alfa Yaynlan, stanbul 2005 Mtercimler, Erol; 'Tara Kazanmak Strateji Deildir" (Rportaj:2ehra Tezgel); Makro E konomi Dergisi; ubat 1998 Mtercimler, Erol; 21. Yzyl ve Trkiye "Yksek Strateji", Erci a Yaynlan, stanbul 1997 ve (Deitirilmi 2.bask: Gncel Yaynclk 2000) Nadas, Muhlis Siyaset Boazlar Deltalar Cilt 1-2, Kasta Yaynlan, stanbul 1991 Naisbitt, John; Glob al Paradoks-Byyen Dnya Ekonomisinin Glenen Kk Oyuncular, (ev: Sinem Gl); Sabah K nbul 1994 Naisbitt, John; nsan ve Teknoloji, (evirmen: Orkunt Ayaz, H.YIdran, M..Kile ci); CSA Yayn Ajans, stanbul 2004 Negroponte, Nicholas; Dijital Dnya, (ev: Zlf DideL Trk Henkel Dergisi Yaynlan, stanbul 1996 Nonaka, kujiro;"Bilgi Yaratan irket", Harvar d Business Review'den "Bilgi Ynetimi" (iinde) (ev: Gndz Bulut), Mess Yayn, stanbul s.29-33 Nordon, Didier; ki ki Daha Drt Eder mi?, (ev: A.Deniz Altunba); Gncel Yaync anbul 2002

742 Gelecei Ynetmek

Nordstrom, Kjell A.-Ridderstrale, Jonas; Delihekk-Sermayeyi Dans Ettiren Yetenek, (evirmen: Ergin Koparan); Profilo Yaynlar, istanbul 2000 Nye, Joseph S.; Yumuak G, ( ri: Rayhan nan Aydn); Elips Yaynlar, stanbul 2005 O'dell, Carla-Grayson, C.J-Essaides , N.; Ne Bildiimizi Bir Bilseydik; (e: Ghan Gnay); Dbank Kitaplar, stanbul 2003 Oet , Bolko von-Ghyczy, Tiha von-Bassford, Christopher; Clausewitz ve Strateji, (ev: Zlf Dicleli); TrkJienkel Dergisi Yaynlar, stanbul 2002 Ohmae, Kenichi; "Snrlarn Ol ada Strateji", ed: F.Hesselbein-P.M.Cohen, Liderden Lidere (iinde), (ev: Salim Ata y), Mess Yaynlar, stanbul 1999, s.201-212 aras ke, Mim Kemal; Kresel Toplum ve Trkiy Konrad Adenauer Vakf, Ankara2001 Okman, Cengiz; "Strateji Teorisi ve Askeri Strat eji", Silahl Kuvvetler Dergisi, Say: 339, Ocak 1994, s.17-20 aras Okman, Cengiz; "U lusal Gvenlik", M5 Savunma Dergisi, Say:16, stanbul 1985 Okman, Cengiz; Asker Strate ji, (Ders notu), C;, Ksm: 1, Deniz Harp Okulu Yayn, stanbul 1978 Omnes, Roland; Evren ve Dnmleri, (evirenler Sacit Tamerolu, H-Vehbi Eralp); Onur Yaynlan, Ankara 1978 Ona Yaar; On ktidar On Art Bir Lider; Akademi Yaynclk; stanbul; 2003 zda, Muzaffer;' ' tik Konusunda Notlar", Avrasya Dosyas, Cilt-.l, Say: 3, Sonbahar 1994 zdemir, Eref; Bilgi Savalar, IQ Kltrsanat Yaynclk, stanbul 2003 zel, Mustafa; Hayatuda Lider ji, Datateknik ada Ynetim Dizisi, stanbul 1998 ztrk, Ahmet; Yneylem Aratrmas, Ek , Bursa 2001 Pamuk, evket; 100 Soruda OsmanlTrkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, Gerek"Ya ynevi; stanbul, 1987

Kaynaka ^

Petras, James-Veltmeyer, Henry; 21. Yzylda Empervalizm-M.wkesi Drlen Kreselleme, ( : zkan Akpnar);Mephisto Kitabevi; istanbul 2006 Pickover, Clifford A.; Matematik, Akl ve Anlam Maceralan-Saylarm Buyusu; (evirmen:Begm Kaptanolu); Gncel Yaynclk, s 03 Popper, Karl Raimund; Hayat Problem zmektir-Bilgi, Tarih ve Politka zerine, (ev: A li Nalbant); Yap, Kredi Yaynlar, stanbul 2005 Porter, Michael; Yarnn Avantjlarm D rleyenGibson, Gelecei Yeniden Dnmek (iinde), Sabah Kitaplar s v tanbul 1997, Posament er, Alfred S.; Matematik Bycs-Saylann Gstergesine Hogeldiniz, (evirmen:Bar Akahn), Gncel Yaynchk, istanbul 2004 Prahald, C.K.; "Byme Stratejileri", der; Rowan Gibson , Gelecei Yenden Dnmek (iinde), (ev; Sinem Gl), Sabah Kitaplar, stanbul 1997 Rodri i; Yeni Kresel Ekonomi ve Gelimekte Olan lkeler-Da Al Nasl Gerekletirilmeli?, (e ); Sabah Kitaplar stanbuI2009 Rodrigues, Maria Joao (Yayna Hazrlayan); Avrupa'nn Yeni Bilgi Ekonomisi, (evirmen; Ehf zsayar); Dbank Yaynlan, stanbul 2004 Rosen,Robert R; an Ynetimi, (evirmen: Gndz BuIut);Mess Yaynlan, istanbul 1998 Ruelle, David; Rastlant ye Kaos, (evirmen: Deniz Yurtren); Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara 1995 Sabanc,S kp; te Hayatm, stanbul 1985 Samarcic, Radovan; Sokollu Mehmet Paa - Dnyayi Avulannd an Adam, (evirmen: Meral Gasprah); Sabah Kitaplan, stanbul 1995 Senge, Peter M.; Bei nci Disiplin; (evirenlerA.ldeniz-A.Doukan)' Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997 Senge, P r M.; "Buluuluk Pratii", ed: F.Hesselbein- P.M.Cohen Liderden Lidere (iinde). Mess Y aynlar, stanbul 1999, s.61-74 aras Rowan

744 Gelecei Ynetmek

Senger, Harro Von; (eviren: Mekin zbalta); Sava Hileleri-Strategemler 1, Anahtar Ki taplar, stanbul 2000 Senger, Harro Von; (eviren: Mekin zbalta); Sava Hileleri-Strate gemler 2, Anahtar Kitaplar, stanbul 2003 Senger, Harro Von; (eviren:Efkan Canen); S ava Hileleri-Strategemler 3; Anahtar Kitaplar, stanbul 2005 Shy, John; "Jomini"; M akers of Modem Strategy, From MachiavelU to the Nuclear Age, (ed) Peter Paret, P rinceton Universty Press, Princeton 1986 imek, Nevin-Fidan, Mehmet; Kurum Kltr ve Lid erlik, Tablet Kitabevi, Konya 2005 Sloan, Geoffrey- CS.Gray; "Neden Jeopolitik?" , derleyen: C.S.Gray-G.SIoan, Jeopolitik, Strateji ve Corafya (iinde), Asam Yayn, An kara 2003, s.16-46 aras Sloan, Geoffrey; "Halford J.Macknder: Gemiten Gnmze Kalpgh , derleyen: CS.Gray- G.Sloan; Jeopolitik, Strateji ve Corafya (iinde), Asam Yayn, An kara 2003, s.16-46 aras Smith, Douglas K.; "Deiim lei Oluturmak", ed. F.Hesselbein-P Cohen, Liderden Lidere (iinde), (ev: Salim Atay), Mess Yayn, stanbul 1999, s.103-116 aras Snmezolu, Faruk (derleyen); Uluslararas Politikada Yen Alanlar Yeni Baklar, Der ynlan, stanbul 1998 Snmezolu, Faruk; Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Fil Kitabevi; stanbul; 1995 Soros, George; Kresel Kapitalizm Krizde, (ev: Glden en); Saba h Kitaplar, stanbul 1999 Spiner, John; Games Nations Play, Praeger Publishers, New York, 1972 Sprout, Margaret Tutle; "Manan", derleyen: E.M.Earle, Modem Strateji nin Yaratclar (iinde), Asam Yayn, Ankara 2003, s.347-370 aras Stewart, Thomas A.; En ektei Sermaye, (eviren: Nurettin El Hseyni); Mess Yaynlan, stanbul 1997 Stiglitz, Jos eph E.; 90'lann Ykselii, (eviren-.Aytl zer-Bar Gven); CSA Global Yayn Ajans, sta tiglitz, Joseph E.; Kreselleme-Byk Hayal Krkl; (evirenler: Arzu Tacolu, Deniz 2002

Kaynak 745

Sullivan, Gordon fc-Harper/Michael V, Umut Bir Yntem Olamaz, {evirmen; Aye Bilge Di cleli); Boyner Yaynlan, stanbul 1997 Surnida, Jqn; "Alfred Thayer Mahan, Jeopoliti syen", derleyen-:: C..Gray- G.Sloan, Jeoplitik, Strateji ve Corafya (iinde), Asam Ya, ym, Ankara 2003, s.47-80 aras Sun Tzu; Sava Sanat, (evirmen:Sibel zbudun-Zeynep Ata an)Anahtar Kitaplar, istanbul 1992 ' Sun Tzu; Sava Sanat, (ev: Adil Demir); Kasta Ya ynlar, istanbul Tacar, Pular; Kltrel Haklar-Dnyadaki Uygulamalar ve Trkiye iin Bir M l nerisi, Gndogan Yaynlan, Ankara 1996 Tacar, Pulat Y.; Terr ve Demokrasi, Bilgi Yayn evi, Ankara 1999 Taha Harndy A, Yneylem Aratrmas, (eviren ve Uyarhyanlar: .AIp Barayir Esnaf); Literatr Yaynclk, stanbul 2000 Taptk,Y,lmaz-Kele,zgl; Kalite Sava, Ka n No22 s tanbul 1998 ' ' Tarak, Nejat; Devlet Adaml Bilimijeopolitik ve Jeostrateji, tav 7 Ktabevi, istanbul 2003 Tarak, Nejat; Uluslararas Gvenlik Sorunlan-abmay nlem iz Ynetimi, antay Yaynlan, stanbul 2005 Tatar, Ali (eviri kurul bakan- Albay); Trk l Kuvvetleri Bilgi Harbine NaS1l Hazrianmahdr?, Harp Akademileri Basm Evi s tanbul 19 99 ' Taylor, w. Charles; Stratejik ngr; (eviri:Harp Akademileri), Harp Akademileri B asmevi, stanbul 1994 Te] T^T^h: "THnk Tank"' SahL KuWetIer ^l Temmuz 1994, Ankara, Sa y:341 Tevfik, Arman T.; Risk Analizine Giri, Alfa Yaynevi, stanbul 1997 Tezcan, Ylma z; 20. Yzy Siyasi Tarihi Ve Savalan, Harp Akademileri Basm Evi, istanbul 2003 Tezkar ,,Y.lmaz-Tasar, M. Murat; Dnden Bugne Jeopolitik, lke Kitaplan, istanbul; 2002 Tich y Noel; "nde Olmanm Belirtisi", ed; F.Hesselbein-P.M.Cohen 1 Ldere (nde) (CV: SaHm At } Mess Y 1 K ^" ' y' ^ ^' stanbul 1999,5.271-282 aras

746 Gelecei Ynetmek

Tindemans, Leo (nsz); Bana an-Uluslararas Komisyonun Balkanlar Hakkndaki Raporu, (e n: zden -Anten) Sabah K-taplan, stanbul 1998 Tiwana, Amrit; Bilginin Ynetimi, (evirme n: Elif zsayar); Dbank Kitaplan, stanbul 2003 Toffler, Alvin ve Heidi; Sava ve Sava K rt Mcadele, (evirmen: Mehmet Harmanc); Sabah Kitaplar, stanbul 1994 Tourame, Mariso tst Olan Dnya, (evirmen:Turhan lgaz); mit Yaynclk, Ankara 1997 Trachteaberg, Marc; ry and Strategy, Princeton University Press, Princeton,! 991 Trofimenkc, Genrikh ; Amerikan Sava Stratejileri, (ev. Levent Ouz); Pencere Yaynlar, stanul 1991 Trout, j ck; Gelecein Pazarlamacs in Konumlandrma Stratejileri, (evirmen: mit ensoy); Optim lar, stanbul 2005 Tuatha, O Gearoid; "Eletirel Jeopolitii Anlamak: Jeopolitik ve Risk Toplumu", derleyen: C.S.Gray-G-Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Corafya, Asam Yayn, Ankara 2003, s.143-167 aras Turan, erafetti/'Asta Tarihin Tarih indeki Yeri", Birin ker Tarih Semineri Bildirileri, 1983 Trkan. Ergun; "Komplo Teorileriyle Stratejik Modellerin Gvenilirlikleri Hakknda Bir Deneme"; Sosyal Bilimler ve Mlkiye (inde); Mlk ye; Sayt244; Yaz/2004, s.59-88 aras Trker ?.<!=-am-rerler, Esin Okay; Turk irketlerin in Kresel irket Haline Getirilmesi Yollar, stanbul Ticaret Odas, Yayn No:2004-60, st ul 2004 Trsen, Cemal; "Strateji ve Teknolojisi", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Nisan 1986 TSAD; Corafya, TSAD Yaynlan, stanbul 2001 Tuz, Melek Vergiel; Kriz ve letme lfa Yaynlar, stanbul 2001 Tuz, Ms tek Vergiliel; Kriz Ynetimi, Alfa Yaynlar, stanbul 04 Ucuzsata-, Necati Ulunay; Klasik Trk Harplerinin Milli Mcadeleye Tesirleri, Trkiy e Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezi, istanbul, 1995

Kaynaka 717

Uzgel, lhan; Ulusal kar ve D Politika, mge Kitabevi, Ankara 2004 Vergin, Nur; Siyaset n Sosyolojisi (Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar), Balam Yaynevi, stanbul 2003 Volkan, Va D.; Kr Krne nan-Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri, (evirmen:zg yanus Us, stanbul 2005 Volkan, Vamk D.; Kanba-Etnik Gururdan Etnik Terre, Balam Yayn stanbul 1999 Watts, Barry D.; Clausewitz'in Srtnme Teorisi ve Gelecein Sava, (evire Harp Akademileri), Harp Akademileri Yayn, stanbul; 1999 Wayland Robert E. - Cole, M .Pole; Mteri Balantlar, (ev: ?), Alfa Yaynlar, stanbul 2003 Weaver, Jefferson Hane atik Kaifi, (evirenler: Bilge ipal, Bar Akaln); Gncel Yaynclk, stanbul 2004 Webe yoloji Anlar, (eviren :Taha Parla); Hrriyet Vakf Yaylan, stanbul, 1986 Whitlessey, D ent; "Jeopolitik: Haushofer", derleyen:E.M.Earle, Mo dern Stratejinin Yaratclar (iin de). Asam Yayn, Ankara 2003, I . s.32-344 aras I Winblad, Ann; "Bir Risk Sermayesi Uzmannn Liderlik Srlar", ed: P.M.Cohen-F.Hesselbein, Liderden Lidere (iinde), (ev. Sa im Atay), Mess Yaynlar, stanbul 1999, s.195-200 aras Yahyagil, Mehmet Y.; KOB'lerde B ilgisayar Teknolojileri Uygulamalar, TO Yayn, stanbul 2001 Yenieri, zcan; Kresel K klk, IQ Yaynlar, stanbul 2005 Venieri, zcan-nce, Mehmet; Bilgi Ynetim Stratejiler mcilik, IQ Yaynlan, stanbul 2005 Yksel, M.Sreyya; Hzl Gelime ve Trkiye'nin Joestrat Konumu, SSAV Yayn, stanbul 1990 Yzbaolu, Nedim; 2000'li Yllarda Strateji ve Planla Kitabevi, Konya 2004

Dizin Etnik terrizm, 142,144 EWC3M, 321 Eylemsizlik ilkesi, 95 Falc, 2,4,39,64,135 ,309,593, 631 Farkllam tarafszlk, 408 Fiber optik, 255 Finansman, 453,454,592,596 For una, 184 Friedrich Ratzel, 289,291,294 Futureology, 185 Gallia Sava, 40 Gelecei ynet mek, 5,185 Gen mhendislii, 135 Genel strateji, 47,152,153,156, 157,158,159,276,338 ,375, 376 Generallik sanat, 38 Geopolitik, 294,296 George Soros, 484 Gerekleebilirl ik Konisi, 202, 203,207,214,215,216 Go Oyunu, 71 G merkezi, 310,355 Hackerlar, 134 Halford Mackinder, 297,304,309 Harekt stratejisi, 152,157,159 Harp cerideleri, 2 74 Harro von Senger, 196 Haushofer, 289,291, 296, 297, 307,321,322,326,351 Hava hkimiyeti, 299 High-Tech, 66,571 Hile, 1,182,191,192,193,194, 195,196,197,198,199 Hiperg, 117,351 Ho Chi Minh, 136 Holistik, 318, 618 I. Elizabeth, 307,446,447

751 deoloji, 257,258,279,285,362, 363,613,614,700,713 htilal, 272,363 letiim devrimi , 145,686,687 yada Destan, 191 Interactive Magic, 137 nternet a, 225,480 nternet a RA, 142,550 Isaac Newton, 94 shak Alaton, 189 slam Jeopolitii, 357 stihbarat rgtleri, 222 stikrarszlk, 384,410,551 Stratejisi, 48 adam prensler, 182 ttifak oluturma, onizm, 405,409,410,411, 412 Jeokltr, 283 Jeopolitik konum, 354,355 Jeopolitik mihv erler, 352,353, 356 Jeopolitik ufuklar, 358 Jeopolitisyen, 300,305,356 Jeostrate jik ilgi alan, 358 Jeostratejik konum, 354,355 Jeostratejik oyuncular, 352,353, 3 56 Jeostratejik ufuklar, 356, 357 John Nash, 70 Jomini, 99,102,103,106,112,118, 344,345 Joystick, 66 Kalpgh, 309 Kaos, 34,122, 511, 566,593, 631, 642, 659, 660, 661, 662, 663 Karar Analizi, 75, 673, 674, 677

752

Gelecei Ynetmek m-devlet, 523,524,525 Magellan, 437 Makro senaryo, 236 Maksmin, 72 ,83 Margaret Thatcher, 42,702,704 Martin Luther, 43 Matematik Akl 3,5,15,71,88, 1 36,191,482,593, 621,703, 711 . McNamara, 123,509 Merkez-evre, 412 Mike's Matriks Teknii, 234 Mikro milliyeti, 480 Mikroipler, 549 MiUi strateji, 335 Mimari yap, 9,14 5,381,383, 706, 707,713 Minimaks Teoremi, 72,82,87,88 Misyon, 2,579,608,609,610, 611, 614, 615,616,617,618,619, 621 Moltke, 45,105,566 Monroe Doktrini, 411 Muave net-i Bahriye, 427 Mutlak tarafszlk, 408 NAFTA, 280 Nano teknoloji, 123 Navarin, 2 72 NAZ, 322 Network, 512,548,549,550,557 Nicholas J. Spykman, 296 Nintendo, 137,1 38,139 Norman Schwarzkopf, 135 Nkleer caydrclk, 160 Oklu Matriks Teknii, 234 Olaslk b, 179 Oligopol, 76 Onarc lider, 599 Operatif harekt, 344 _ Karl Haushofer, 291, 296, 297, 304, 321,351 Karma Strateji, 80, 82,87, 88,89 Karlkl bamllk, 145,409, 411,457, 458,459 Kazankazan, 83 Kelebek etkisi, 662 Kenar kuak, 297, 311,313,327, 338 Keynesiler, 481 Kimlik krizi, 480, 664 Kimyasal silahlar, 123,13 5,472, 564 Kjellen,289,294,295,296 Koi Bey, 44 Komplo, 21, 73, 74, 75,146, 217, 2 18, 219, 220,221,222, 223, 224, 228, 629, 631 Konsorsiyum, 300 Konvansiyonel Sav alar, 45 Kozmik, 183,184,188,191 Kktencilik, 141 Kratopolitik, 294 Kriegspiel, 73 Kriz corafyalar, 284,285 Kuantum, 240,624,661 KuzeyGney, 127,412 Kresel kaos, 482 Kre selleme, 5,141,145,225, 279,480,499, 503, 539,566, 583, 609, 627, 666, 691, 692, 694, 701,703, 705, 712, 713 Lebensraum, 293,294 Liddell Hart, 37,238,242,566 Lid erlik, 41, 42, 237,480,552, 580,581,582,583,584,586, 587, 590, 591, 594, 596 Loj istik stratejisi, 160 LudendorfHindenburg, 111

Dizin Optimal Strateji, 75,83,85 Oyun Teorisi, 70,72,75,76,77, 80,87, 88,93,94,22 2; 642,670 demeler Matrisi, 78,84,89 mer Sabana, 182 rtk bilgi, 493 Para kazanmak, 4 79,620,637 Paradigma, 229,627,662,686 Piramidal, 48 Postenformasyon, 514 Postmod ern, 125,130,132,134, 135,141,147 Problem zmek, 231 Programlama, 40,77,139,511 Psi ko-sosyal, 165,167,168,169, 171,174,175,539. Rahmi Ko, 182 Xampa ve bordalama, 43 9 AND, 6,26,33,177,510,690 astlant, 128,179,180,182,189, 593,647,657,659,660,663 le kabeti, 45;, 57,483/735 sk Analizi, 647,649,650,651 tisk ynehmi,:33,633,639,640, 64 2; 647,648,649,651> 652; 653,654,655,656 tonald Reagn, 42 MS JeopoliHii 357,359; 4 45 akp Sabana, 18, 182; alt strateji, 72, 82,84, 88 atran, 283,351,354,355,356, 588 ,630; 657, 712 ava hilesi, 93,196,197 ava sanat, 42,59,118, 83,195, 199,371,436 vama kazanmak, 194 ;naryo Ynlendiridleri, 203, 207,208,209 fr Toplaml, 80,81,93 753

Snrl Sava, 136 Sibernetik, 273 Sibersava, 134 Silikon, 320 Simbiotik, 137 Simlasyon 134,138,570,650 Sivil toplum rgtleri, 125,524, 574,707,713 Souk Bans, 111 Sosyaliz m Jeopolitii, 357 Sputnik II, 507,508 Strategemler, 41,194,199,246, 247,682, 728, 744 Strafegos, 38 Strateji Dnr, 43,197 Stratejik Bilgi, 498,499,502 Stratejik Davran 282 Stratejik Hamle, 52,53,54 Stratejik ngr, 2,33,162,200, 201,204,205,206,209,210, 213,256,334 Suat lhan, 7,40,61,287; 326, 356,357,394,399 Sun Tzu, 2, 6, 7,36, 40 , 41, 97, 9 100,102,103,121,127,187, 194,195,237,242,246,252, 566,710,745 Srtnme, 6 7,68,95,661 ans Melei, 182,185 ifre, 91 ,. irketlerin klmesi, 482 Taktik hava kuvvet i, 156 Tepe noktas, 83,84,85,89,610 ThinkrTank, 177,178,259 Topyekn Strateii, 47,1 56, 338, 375 Trakya, 260,355 Tutuklunun ikilemi, 90,91, 97 Tmdengelim, 233,385, 7 06

754

Gelecei Ynetmek Walras dengesi, 189 Web, 135, 493, 514, 517, 526, 528, 530, 532, 5 34 WTO, 280, 693 X-Files, 224,226,227 Yalnzclk Politikas, 410 Yant Kural, 53, 54 Yedi kalite teknii, 230 Yksek Strateji, 21,28, 31,38,46, 106,107,108,114,131,172, 223, 262,303, 335, 484, 597, 706,712,741 Zen Dersleri, 41,237

Trblans, 660,661 Trk jeopolitii, 356,357,358, 359 Trk jeostratejisi, 355, 358,359 Trk ye jeopolitii, 355, 357, 358, 359 Trkiye jeostratejisi, 358,359 Uzay teknolojisi, 318,481,482 Uzay jeopolitii, 318 nc dalga uygarl, 256 zeyir Garih, 190 Vehbi Ko, n, 2,10,11,40,56,112,358, 489,495, 575,577,582,606-624, 629, 674

DZN Ak bilgi, 493,494 Afrodit, 191 Arlk Matriks Yntemi, 233 Arlk Merkezi, 94, 97, 98, ,101,102,103 Akl Oyunlar, 70,219,226 Aktif tarafszlk, 408, 413 Akustik sensrler, 545 Alfred Mahan, 296 Alp Arslan; 342,343,344,345, 346,349 Amiral Tirpitz, 301 Anali z-sentez teknikleri, 230,234 Andrea Beaufre, 105 Angloamerikart, 74 Anti-bal ist ik, 321 ARPA, 123,506,507,508,509, 511, 512, 688 ARPANET, 507, 510, 511, 512, 51 3 ASEAN, 280

Asimetrik tehdit, 562, 563, 564, 565, 566 Asker irtifaklar, 408, 413, 430, 453,45 6 Astropolitik, 318, 319, 321 Asya Kaplanlar, 483 Attila, 283 Avrasya stratejisi, 351 Aznlklar politikas, 148 BAB, 409 Bamllk, 145,409, 411, 454, 455,456,457,458,459 2 Balantszlk, 405, 412, 413, 414 Balkanlama, 282 Barbaros Hayreddin, 299,441 Basit Ma triks Teknii, 233,234 BASK, 142 Baskn Strateji, 63, 64, 65,193 Battle Zone, 137 Be lirsizlik, 67, 80,152,185,186, 188,280,489, 497, 566, 623,

750

Gelecei Ynetmek aykovski, 91 okemikli, 148,149 okkltrllk stratejisi, 126 okuluslu ,210,280, 300,543,619,696 l Frtnas Harekt, 68,316 Daniel Bernoulli, 72 Davran stra 88 Demopolitik, 294 Denge Stratejileri, 65 Denizcilik gc, 32,302,307,308, 444 Dij ital a, 69,518,525 Dijital dnya, 479 Dijital Sinir Sistemi, 68,69 Dinsel atmalar, 141 Dolayl tutum stratejisi, 97 Dnya adas, 309, 310,315, 317, 319,358 Dnya Ticaret rgt, e-ticaret, 513,518,526,527,528, 529,530,531,532,533,534, 566 Einstein, 180, 482 , 536 Eisenhower, 507,508 Elektronik bankaclk, 285 Elektronik para a, 479 Elektronik sava, 317,321 Endstri a, 225,480 Enformasyon sava, 133,135 Engels ve Marx, 45 Entele insan a, 479 Entelektel Sermaye, 486, 487, 492, 503, 504, 505 Ernest Ipsen, 120 Esn ek Karlk Stratejisi, 133 Eref Bitlis, 224 ETA, 142 Etnik kimlik, 142,145,146

643,644,648,652,660,668, 672,677 Senyamin Netanyahu, 42 Be ember Kitab, 41,237 Beyi n Frtnas, 177,504,594,669, 674, 675 Bilgi a, 479,487, 506, 539, 561 Bilgi ekonomisi, 91 Bilgi Sava, 33,513,538-, 542, 546,548,549,552,561,562, 690 Bilgi irketi, 491 Bil l Clinton, 42,472, 540, 667 Bill Gates ve Papa II. jean Paul, 42 Bob Taylor, 509 Borsa, 93,505,549,552,558,702, 716 Bossa, 181 Boston Group, 56 Bozguncu teorisi , 362 Briand-Kellog Pakt, 130 Byk Friedrich, 98 Byk skender, 37, 324, 342, 398, 694 B Strateji, 38,106,107,108, 112,113,114,242,263,307, 335 Byron, 119 C2,134, 542, 5 43, 544 ' C31,134, 321 C4I2,134 Carl von Clausewitz, 40,45,. 105, 110,118,127, 2 37, 354 Caydrclk stratejisi, 160 Cengiz Okman, 40,150,154, 244, 389, 391, 400,401 Ch ris H.ables Gray, 132,141 Churchill, 119, 328