T.C.

KLTR BAKANLlGI
ANITLAR VE MZELER GENEL MDRL(;
No: 1734
XVI.
SONULARI
TOPLANTISI
II
30 MAYIS 3 1994
ANKARA
R.R.R.SMiTH
Aphrodisias 1993 191
David KENNEDY
Zeugma Archaeological Project Preliminary Season 1993 207
Cevdet BAYBURTLUOGLU
1993 Arykanda Raporu 217
Jrgen BORCHHARDT
Bericht Der Grabungskampagne In Limyra 1993 229
Fahri
Patara 1993 253
NumanTUNA
Data/Burgaz 1993 283
Ramazan ZGAN
Knidos 1993 297
Yusuf BOYSAL
Stratonikeia 1993 315

1993 319
Poul PEDERSEN
Excavations And Research In Halikarnassos 1993 327
Fede BERTI
Iasos 1993 335
Klaus TUCHELT
1993 341
Daria Ferrero De BERNARDI
Frigya Hierapolisi 1993 ve 345
TKEN
1993 Demre, Aziz Nikolaos Kilisesi 361
--------
KARPUZ
Konya Dokuzun ve Restorasyon 1993 377
Berna ALPAGUT
(Bursa) 1993 397
i
PERGAMON
BERicHT BER DiE KAMPAGNE 1993
Wolfgang RADT *
STADTGRABUNG
Mittelalterliche BebauungfZeichnung.L)
Die 1993 im Bereich von Z Reste von spat-
byzantinischen Halisem ( 12. -14. Jh.) lagen sdlich der Planrasterlinie
mit der Zahl60 (Abb.l).
Die FOl1n der Hanser wird im gesamten freigelegten Bereich
nicht recht klar, weil es allzuviele Fehlstellen gibt. Es scheint sich bei
den Resten um die berbleibsel von drei Halisem zu handeln.
Nur das stlichste !aBt sich im Plan noch einigermalien erkennen.
Seine Raume hatten die Fulibodenniveaus 210.80, 210.05 und 210.00.
Der Raum mit Niv. 210.80 war groBenteils mit Steinplatten gepflastert.
Ein Stck des Raumes war in der NW - Ecke durch eine winkelfrmige
Abmauerung dem rechteckigen Grundrifs Diese Ab-
mauerung ummantelte rmischen Wasserbeckens im Hof von Bau Z.
Westlich dieses dreiraumigen Hauses lag ein korridorartiger Gang
mit einem roh gebauten steinernen Treppchen an seinem Nordende. Er
fhrte auf eine dort platzartig sich erweiternde byzantinische Gasse.
Auf den Durchgang folgten nach Westen Raume/Hfe mit den Ni-
veaus 212.50, 211.40 und 209, 93. Sie sind zu schlecht erhalten, um sich
zu einem Grundrif crganzen zu lassen. Der im
* Dr.Wolfgang RADT, Arkeoloji Ensits, Camii Sokak No:48 - 80090
ISTANBUL
1
Westen des ausgegrabenen Gebietes liegende und klar abgegrenzte
mit den Niveaus 210.50, 210.70 und 210.85 hat auf seiner N- und 0-
Seite noch hoch erhaltene Mauern. Ein direkter Eingang in den Raum
fhrte durch seine In dem Raum fand ein
byzantinischer Dachziegelversturz und by-
zantinische Gefalle und Pithosdeckel sowie eine Reihe von Eisengeraten.
Im sdlichen Drittel des Raumes war ein niedriges Podium eingebaut.
Die sdwestlichste Ecke des augegrabenen in den
Felshang Norden geschoben, die Reste zweier byzantinischer Raume
(Niv. 207.00 und 208.00) und eines sdlich davor verlaufenden schmalen
gepflasterten wohl von einer Gasse.
Antike Bebauung (Zeichnung.2)
Das groBe Peristylgebude (Bau Z), Sdbereich( Zeichnung 2,
Abb. 1,2)
a. Substruktionen und Kellerraume
Der Plan zeigt in der Sdhalfte des Hofes und der Hallen, sdlich
einer unter rmischen Becken (B) hindurch quer verlaufenden Sttz-
mauer, mehrere tragende Grundmauern im Unterbau. Im Oberbau ( d.h in
Hof und Hallen) waren sis nicht sichtbar.
Die Abstaride der N-S-Mauern unter Hof und Hallen voneinander
waren hchstens 4 m weit. Einzig unter dem Sdostteil des Hofes (bei
Niv. 210.80) fehlt eine nordsdlich verlaufende Zwischenmauer. Ver-
mutlich wurde sie bei der Einrichtung des Beckens (B) Abb. 3
abgebrochen und eine Sttzenreihe ersetzt.
b. Peristyl und Hallen
Das Peristyl hatte ursprlinglich auf der Sdseite keine
Halle, doch ist don ein rund 4 m tiefer, langrechteckiger Vorbau vor-
gelegt worden, der als Unterbau einer sdlichen Halle gedeutet werden
kann.
Fr die Errichtung der wurde eine Planungsanderung
wahrend des Bauvorganges vorgenommen. Diese ist in den
Unterbauten von st-und Sdstylobat noch erkennbar.
c.Ostrume
Bei der Grabung wurden Mauerreste freigelegt, die zeigen,daB st-
2
lich des Nordteils der Osthalle ein sehr groBer Raum gelegen hat (rund 6
III breit und 8 m tiet). Rund 3 m von diesem groBen Raum springt
die stliche AuBenmauer von Bau Z nach Westen ein (bei Niv. 208.50).
Mgliche Raume im Verlauf konnten daher nicht mehr 8 m tief
sein, wie der groBe Raum, sondem nur noch rund 5 m. Aus den sa-
gezahnfrmigen der Hallenfundamente (Abb: 4) liiBt sich
mr die Raumaufteilung nichts ablesen.
d. Sdterrasse
Wie der sdlichste Streifen von Bau Z und der Bereich
gestaltet waren, wissen wir nicht genau. Man wird annehmen, daB sie nur
in Form einer vor dem eigentlichen Gebaude liegenden Terrasse angelegt
waren.
e. Eingngc
Ein Eingang zu Bau Z ist aus dem und aus den erhaltenen
Resten nicht ohne weiteres abzulesen. Man knnte sich vorstellen, daB es
einen Haupteingang von der sdlich vorbeifhrenden Gasse aus ber eine
Treppenanlage in den Sdostteil gegeben hat.
Von der Heraterrasse aus hat es mit groBer Wahrscheinlichkeit einen
Zugang gegeben. Der Einsprung der langen Ostmauer bei der Ecke mit
Niv. 208.50 knnte gut darnit daB dort eine AuBen-
treppe vorgelegt gewesen ist.
f. Brunnenhaus (Abb: 5)
In die Sdseite der Front des Gesamtkomplexes von Bau Z
eingeschoben, d.h. in die Terrasse vor der Sdhalle, fand sich nahe der
SW-Ecke ein eigenartiger Raum, Er hatte die iiuBerst geringe Tiefe von
nur rund i m, aber eine Lange von 7 m. Inder Front standen drei dorische
Saulen, Es besteht kein Zweifel, daB es sich um eine hellenistische
Anlage handelt. Aus der langgestreckten, schmalen Form der Raumes
und aus seiner Nahe zu der Zisterne (Niv. 209.93) kann man schlieBen,
daB der Bau ein ffentlicher Schpfbrunnen gewesen ist.
Bau Z, Nord-Bereich
a. Silensmosaikraum
Die Erkenntnisse ber die hchstwahrscheinlich g!eichzeitig mit dem
3
Silensmosaik entstandene Mannorverkleidung (Abb. 6, 7) anel' drei
Wande (N-, W- und 0-Wand) lassen sich jetzt folgendermalsen zu-
sammenfassen:
Die Sockelzone war 25 cm und saB auf dem Mosaik auf (Abb.
8). Auf den Sockelplatten lag eine 2 cm dicke Leiste. Darber folgte eine
Orthostatenzone, in der sich Lisenen mit Orthostatenplatten ab-
wechselten, Die Orthostaten hchstens bis auf eine Hhe von
1.70 ber Mosaikboden. ber dieser Zone folgte weitere Mar-
morverkleidung, die bis ca. 2.2 m Hhe reichte. Darber saB dann bis zur
Decke Wandputz mit farbiger Bemalung (s.u.).
b. stliche Nehenrume
Im Zisammenhang mit dem Umbau der Raume in spathellenistischer
und frhrmischer Zeit wurden zweimal Bauopfer dargebracht, von
denen sich Reste erhalten haben.
Die erste Opferstelle gehrte zeitlich zum spathellenistischen Umbau
des Raumes mit Niv. 214.47 (ca. 100 v.Chr.). Es fand sich eine Feu-
erstelle mit eigens unter einern Dachziegel geborgener Asche und sorg-
faltiger Abdeckung des Gesamtbefundes mit kleinen Steinen.
Drei weitere Bauopfer (Abb. 9) fanden sich in dem Raum stlich des
zum Atrium (Fulsbodenniveau 214.45). Es handelt
sich um Keramikgefabe und Tonlampen (Abb. 10, ll), die sorgfliltig de-
worderi waren. In einem Gef<iB lagen S Astragalknochen,
AIle drei Bauopferkomplexe wurden gleichzeitig - im frhen 1. Jh.n.
ChI'. - niedergelegt, obwohl die Gefafse bzw. Lampen nur zum Teil aus
dieser Zeit stammten, zum Teil aber wesentlich frher (bis 2. Jh.v.Chr.)
zu datieren sind.
Die Bauopfer wahrscheinlich im Zusammenhang mit jenen gr-
Beren Umbauarbeiten im Bau Z zu sehen, bei denen auch das unmittelbar
nrdlich davon liegende Atrium mit dem Bad enstand.
c. Atrium
In der Erbauungsphase bestand in der NW- Ecke des
Hofes eine Tr, durch die man zwar nicht nach aulserhalb des Gebaudes
gelangen konnte, die aber ein Betreten des nrdlichen
haltezwischenraums (Peristasis) errnglichte, der das Gebaude gegen die
Feuchtigkeit des steil ansteigenden Hanges abschirmte. In der zweiten
Hlilfte des 2. Jh. n. wurde die Nw-Tr in eine Nische mit einem ein-
4
---- ------------ ---------
gebauten niedrigen Podest umgewandelt.
2. Grabung aulserhalb der NO-Ecke von Bau Z
Unmittelbar hinter zwei rmischen Abmauerungen, die offenbar das
Gelnde oberhalb des Heratempels sollten, fanden sich grere
Reste des Unterbaus der Philetairischen Stadtmauer, Die Mauer sa13 dort
auf einem Fundament, das aus einer dicken Packung von kleineren
Bruchsteinen bestand. An der Sdseite (Talseite) war diese Packung in
Form eines Hangpflasters rnehr oder weniger stark geneigt (Abb. 12)
Restaurierungsarbeiten an den Stuckfragmenten aus Bau Z und Be-
arbeitung der Putzfragmente.
Die Restaurierung und Korservierung der Stuckfragmente aus dem
Maskenmosaikraum wurde fortgesetzt. Es zahlreiche Fragmente
der farbigen hellenistischen Wandverkleidung gereinigt, gefestigt, ge-
klebt und auf eine Tragerschicht aufgebracht werden (Abb. 13, 14).
Diese Arbeiten dienten der Vorbereitung einer Wiederaufstellung der
stuckierten Wand am originalen Ort, unter einem Schutzbau.
Fr die beraus zahlreichen Fragmente von teils farbigem, teils
weiBem Wand - und Deckenverputz aus dem Silensmosaikraum und
seinen westlichen und stlichen wurde nach einer im Ge-
samtaufwand vertretbaren Lsung fr die weitere Bearbeitung gesucht.
Vorerst wurden nur die Putzmassen aus dem Silensmosaikraum fr
die Bearbeitung herangezogen. Es stellte sich bei der Durcharbeitung
heraus, da13 die starken nachtraglichen im Silensmosaikraum
eine bis ins Detail gehende der Dekoration unmglich
machen werden. Immerhin lieBsich feststellen, daBber der 2.2 m hohen
Marmorverkleidung an den Wanden (s.o. bei Silensmosaikraum) ein
farbig Verputz folgte. Die Bemalung bestand anscheinend
nur aus horizontalen Zonen ohne senkrechte Unterteilungen.
Gassensondagen (Abb. 15)
Die Gassensondagen zur Erforschung des StraBensystems in der In-
nenstadt von Pergamon wurden fortgesetzt. Die im angegangene,
bisher stlichste N-S-Gasse wurde weiter nach Norden verfolgt. Aufser-
dem eine Quergasse festgestellt werden, die sich als Fortsetzung
der Badgasse herausstellte.
TRAJANEUM (Abb. 16)
Im Osthof des Trajaneums wurden drei neue Sondagen (Abb. 17)
5
erffnet und die im in der begonnene Grabung wurde er-
weitert. Dabei bestatigte sich, daf im gesamten zwei unter-
ausgerichtete Vorganger - Bauphasen vor Ent-
stehung des Trajaneums Die Bebauung macht nicht den Ein-
druck von eher von grberen Bauten in
Form von Raurnreihen, vielleicht - und
An der Slidkante des Vorfeldes wurden bei dessen gelandemalliger
hellenistische, rmische und Baureste an-
und untersucht. Die rmischen Mauern entsprechen in Orien-
tierung und den des Trajaneums. Sie scheinen zu Bau-
im Eingangsbereich des Heiligtums gelirt zu haben.
Am Trajanstempel wurde ein Stck der NW-Ecke der Cellamauer
aus originalen Marmorquadern (Abb. IS, 19), in der
ein Teil des Hallengiebels als Architekturprobe aufgestellt.
(Abb. 20). Es wurden Besucherwege hergerichtet (Abb. 21), antike Bau-
teile und Bruchstcke endgltig gelagert und viele Vorbereitungen fr
den Abschluf der Restaurierungsarbeiten am Trajaneum getroffen. Grofle
Teile der Betonabdeckung des Tempelhofes konnten entfernt und das ori-
ginale Pflaster werden
6
__________ 0_---------
PERGAMON KENT KAZISI
RADT *
Orta (izim: 1)
1993 Z ortaya Ge Bizans Dnemi evleri
( 12. - 14. 60 plan izgisinin gneyinde
(izim: 1).
Bu btnnde yer alan evlerin tam
nk eksik yerleri oktur. eve ait ol-
sylenebilir.
Evlerden yalmz bir dereceye kadar an-
seviyeleri 210.80, 210.05, 210.00
dur. 210.80 kodlu byk bir blm bir
kuzey dikdrtgen dik bir duvar ta-
Bu duvar, Z avlusundaki Roma su haz-
nesinin bulunan rtmekteydi.
bu evin koridor benzeri bir geit bulunuyordu. Bu ko-
ridorun kuzey ucunda kaba gsteren bir merdiven Ko-
ridorumsu geit denilebilecek bir Bizans
Geidi, ynnde 212.50, 211.40 ve 209.93 kodlu oda-
izler. Ancak onlar, btnlk gsterecek bir plan halinde ta-
mamlanamayacak kadar kt
belli olan 210.50, 210.70 ve 210.85 kodlu kuzeyinde ve ta-
bir dereceye kadar duvarlar du-
zerinde bir ile odaya Odada, pithos
Bizans Dnemi'ne ait kiremit bir ka-
ve Bizans pithos ve bir ka demir alet bu-
gneyindeki tebirlik alak bir podyum

* Dr. Wolfgang RADT. Arkcoloji Enstits. Camii Sokak No: 48 80090
ISTANBUL.
7
kuzeye ykselen yamaca
Bizans Dnemi'ne ait iki oda 207.00 ve
208.00) ve gneyinden geen, bir ait,
bir
Antik (izim: 2)
Peristylli Byk Yapi (Z Gney (izim: 2, Resim:
1,2)
a) Temel Yapi ve Bodrum
Avlunun ve galerilerin gney Roma su haznesinin
geen bir. destek gneyinde, temel ait ok
temel duvarlar planda grlmektedir. Bunlar st (avluda
ve galerilerde) ise grnmyordu,
Kuzey - gney avlu ve galeriler birbirinden
olan en ok 4 m idi. avlunun
(210.80 kodunda), kuzey - gney uzanan, bir ara duvar ek-
siktir, Bu ara Roma su haznesinin (Resim: 3)
yerine bir dizi destek
b) Peristyl ve Galeriler
Peristylin gney nceleri galeri
ancak burada peristylin nne, 4 m uzun
dikdrtgen bir Bu gneydeki bir galerinin
temeli olabilir.
Stunlu galeriler planda
ve gney stylobat temellerinde bu izleri
grlebilmektedir.
c) Mekanlar
galerisinin kuzey 6 m ge-
ve 8 m ok byk bir gs-
teren duvar ortaya Bu byk 3
m gneyinde, Z yap-
( 208.50 kodunda). Gney zerinde ge-
reken odalar, bu nedenle byk mekan gibi 8 m olamaz. Bu
ancak 5 m kadar olabilir. Galeri temellerindeki testere
takviyelerden (Resim: 4) blnmesi konusuda bir

8
------ -------------
d) Gney
Z en gneyi ile kesiminin ne
tam olarak bilmiyoruz. Bu nnde duran teras bi-
iminde
e)
Plandan ve gnmze Z nerede
tam olarak Ancak, gneyden geen sokaktan
bir merdivenle bir ana
Hera bir hemen hemen
kesindir. Uzun 20S.50 kotlu girimi
buraya bir merdivenin ilgili olabilir.
f) (Resim: 5)
Z kompleksi cephesinin gney
yani gney galerisi nndeki iine olan ilgin bir
i m olan bu 7 m idi.
Cephesinde 3 Oor stun bulunan bu HelIenislik bir
konusunda yoktur. uzun, ince biiminden ve
(209.93 kot) olan kamunun su-
nulan bir havuz sonucuna
Z Kuzey
a) Silenos Mozaikli Salon
Her da (kuzey, ve byk bir ola-
Silenos mozaiki ile olan menner (Resim:6,7)
bilgiler zetlenebilir:
Duvar ete 25 cm olup mozaik zerine da-
(Resim: S). Etek lizerinde 2 cm bir
pervaz bulunur. Bunu ise orthostat bir dik
bir izlemekteydi. mozaikli zeminin 1.70 m
dek ykselir. Bunu takip eden ve 2,2 m merrner
bir blm Bundan sonra tavana kadar duvar yer

9
b) Odalar
Ge Hellenistik ve Erken Roma dnemlerinde
levler grecek mekanlara ile ilgili, iki kez
gsteren
ilk adak yeri, Ge Hellenistik Dnem'de M..I00
214.47 kodunda ve mekanda ait idi. Tek bir
kiremitin zellikle bir yeri yeri
kk zenli bir
Atrium'a merdiveninin odada
kodu 214.45) daha (Resim:9). Bunlar zenle
keramik kaplar ve toprak kandiIler (Resim: 10,11)
idi. Bir iinde 5 adet ele
yada kandillerin M.S. fakat de
ok daha erken bir dneme tarihlendirilmesine (M.O.2. kadar)
her da zamanlarda, yani M.S.
erken dnemlerinde
Z ilgisi ola-
bilir. Z hamam ve atrium da bu de-

c) Atrium
Hellenistik evresinde, avlunun bir
Bu dik yamatan gelen ru-
tubete koruyan kuzey peristasis'e geiliyordu. M.S. 2. ikin-
ci duvara gml, podestli olan bir d-

2. Z
Hera st araziyi
Roma dnemine ait iki destek hemen Philateiros su-
runa ait temel Sur, burada kk kuma
bir temelin zerinde Bu temel gneyde (ova ta-
bir yama az ok (Resim: 12).
Z stuko ve ka-

10
-
Maske mozaikli mekandan ele geen stuko ve
koruma srdrld. Hellenistik dnem renkli duvar kap-
ok temizlenerek bir
plaka zerine (Resim: 13, 14).
Bu stukolu yerinde, koruyucu bir
tekrar
Silenos mozaikli ve her iki yer alan
men renkli beyaz duvar ve tavan ok par-
incelenmesine devamda, gc ile sonucun dengeli bir
yntem
Silenos mozaikli ilk nce
Bu Silenos mozaikli mekanda sonradan kkl tah-
ribatlar, dekorasyonunun tam olanak an-
En duvarlarda 2.2 m mermer kap-
zerinde (bkz. Silenos mozaikli mekan) renkli bir
blmnn var saptanabildi. byk bir
yatay blnmelerden ve dikey blnmeler yoktu.
Sokak (Resim: 15)
Pergamon kent ii yol sisteminin ynelik sokak son-
srdrld. Geen en kuzey - gney
kuzeye izlendi. buna dik ve hamam de-
olan bir sokak daha saptanabildi.
TRAIANEUM (Resim: 16)
avlusunda yeni sondaj (Resim: 17) ve
geen avluda Bu Tra-
ianeum'dan nce burada, tm kapsayan, Hel-
lenistik Dnem'e ait iki evresinin kesinlik Buradaki
basit konut mimarisinden ok, daha byk mekan dizisi, belki
ticarethane ve depo izlenimini
Arazi kutsal n gney ke-
nannda, Hellenistik, Roma ve Bizans dnemlerine ait
ve bunlar Roma Dnemi yn ve teknik
Traianeum gibidir. Bu mekanlar kutsal
ait idiler.
il
Traian cella bir para
\ orijinal bloklarla tekrar (Resim: 18, 19) ve ga-
leride, bir rnek mimari olarak dzenlendi (Resim: 20).
Ziyaretiler iin yollar (Resim: 21), antik mimari paralar ve
paralar dzenli bir Traianeum'da bi-
tirilmesi ile ilgili ok n avlusundaki
koruyucu beton taban byk bir ortadan
zgn meydana
12
) 1130501
......
'i:. :1 1-- 1210.50
"
/
/;
i ec
;
;
1..1
i i i
i "'"
;
PERGAHON 5TADTGRABUNG 1993
i
i
8YZANTlNISCHE DEBAllUNG

i ""
anlik, wWderVftWMdtt
spiilbyzonlini5do

.-
f
-
S!iilzmoUef o Pllhos
-
i
Jr TiirIlnung
.,

TGrflnulllJ F
_....
i
..,
asa
"""
i
-
...........". +-
!

i' I' i 1
1Sm
;1:''''
znes
'--
:1::,;-... ..
-"_._.
fJ. 220.d3O

210.85
..:.;,
.'
;0-

-'- 206.50'
i;;.
,
"
......
'-"
izim: 1- Bizans geici genel plan.
Byzantinische bebauung, vorlaufiger bersichtsplan
<
. _ . _ . ~ . _ .
~
~
i!l
'"
. ; ,
:
~
i
,;3
~
bil
'"
;5
~
~ ""
o
<,
>
x,
~ ..
8
o
~ '

o
~
iii
E e
. .
~
.c
~
s-, ~
~
II
'..
."
o
-<:
-<:
N
~
t . ~
i:J.
14
Resim: 1- Balondan ekilen Z ve orta
blmlerinden genel grnt,
Ballonfoto. bersicht ber denmittIeren undsdstIichen Bereich
vonBauZ. Norden ist unten.
Resim: 2- Gneyden Z bir n planda H
BlickaufBauZvonSden. im Vordergrund BauH
15
16
Resim: 3- Z bedrumunun 210.80 kodlu
Maueransichten von Bau Z. No - Ecke des Kellerraumes mit Niv.
210.80.
Resim: Z bulunan temel duvarlar
Fundamentmauer im Ostteil von Bau Z
Resim: 5- kuzeyden
Brunnenhaus. Von Norden
Resim: 6- Silenos mozaikli salona gneyden kuzey duvann menner
ait alt
Silensmosaikraum, von Sden, mit Unterputz fr die Mar-
morverkleidung der Nordwand
17
G-
o<
ol
g (o
o<
ol
ol
ee
i
~ ee

5
"
~
"
'"
Ei
~
tl
> .s
.g
u
en
'"
" Ei
o
2
>
~
g
'"
"-
. ~
"
o<:
18
Resim: 8- Silenos mozaikli salon,' taraf.' Ortaya mozaik ve
kerpi duvann nnde, mermer kaplama
Silensmosailcraum, Ostseite. Freigelegtes Mosaik und Reste der
Marmorverkleidung in Sturzlage vor Lehmziegelmauer
Resim: 9- 2. ve 3. adak kompleksi, in sim
Bauopfer. Komlex 2 und 3 in situ.
19
-
Resim: 10- n a a t a d a . 2. adak kompleksinden kandil
Bauopber, L a n p e aus Komplex 2
Resim: 11- n a a t a d a . 3. adak kompleksinden kandil
Bauopfer, Lampe ausKomplex 3
20
Resim: 12- duvar (Philetairos dnemi kent yama
Gebschte Mauer (Hangpflaster der philetairischen Stadtmauer), von Osten
21
22
Resim: 13
Resim: 14
Resim: 13, 14- Maske mozaikli salondan stuko p a r a l a r n n restorasyonu
Restaurierung von Stuckteilen aus dem Maskenmosaikraum
Resim: 15- Sokak sondajma d o u d a n b a k
Gassensondage vonOsten
23
24
Resim: 6- Traianeum. galerisinin kuzey bitiminde yeni postament
Trajaneum. Ncu versetztes Postament am Nordende der sthalle
Resim: 7- Traianeum. avlusunda amalar
Trajaneum. Grabungsschnitte im Osthof
.'
- - ---------
Resim: 18- Traianeum.
Trajaneum. Tempelcella, Nordwestecke
Resim: 19-Traianeum. taraftan
Trajaneum. Tempelcella Nordostecke, von innen
25
Resim: 20- Traianeum. galerisinin kaideye paralan
Trajaneum. Aufgesockelte Teile des Giebels der Westhal1e
Resim: 21- Traianeum. arazi ve gezi yolu dzenlemeleri
Trajaneum. - und Wegegestaltung im Westbereich
26

993 YILI
Sebastiana LAGONA *
i 993 26 Haziran gn i 4 Eyll tarihinde
son T.C. Kltr temsilcisi olarak, Fethiye Mzesi
grevlilerinden Trk Arkeolog Hseyin Korktrk a-

heyeti bu yzeyde incelemeler
(mimari ve el malzemelere
olmak zere iki ynde
ALANil (Liman yresi)
Liman mahallindeki incelemeler, Orta kalesinin i ve
Hellenistik duvarm yamndaki alanda iki deneme
ukuru ile
Orta kalesinin iindeki ukurlar, i daha
ve tm kompleksin tabaka incelemelerine yeni
unsurlar elde edilmesini iyi odalar
ve zellikle de kesimine deniz
tabam toprak iki oda ile bunlara kalker taban bir
avlu tecrid ve byk oranda eski dnem mal-
zemeleri yeniden suretiyle edildikleri Bu-
lunan toprak M.S. XII ila XIV. arasmda kalan
dnemle tarihlendirebilmekteyiz. Bu arada bol miktarda ele geirilen
Klasik, Roma ve Erken Bizans Dnemi'ne ait paralardan
bu girmemektedir. Alt tabakalarda rastlanan
daha antik dnem alanm kesiminde bulunan
M.S. VI. ait belirtmek gerekir.
* Ord.Prof.Sebastiana LAGONA. Istituto di Archeologia, Universira. Catania
27
Mahallin alanda, 1992 kam-
stratigrafi kontrol sayesinde,
ok belirgin devresini ortaya koymak mmkn Bun-
lardan ilkini Hellenistik ait, uzun andezit duvar ile
ve bu nedenle de zemini zerinde tekerlek izleri bulunan
Roma
edilen ve Helenistik zerine suretiyle
iinde kalan bir avluyu meydana getiren kk blok
rl, iki ikinci dnemine ait gz-
Sz konusu iptal ve
hircilik evvelki fonksiyonunu grlen
nc devreye ait Bizans 'nda bir nitesinin
mevcudiyeti, zellikle taban toprak borular ve bulunan
bol miktardaki toprak
ALAN V (Tiyatro
Bu alanda Roma Devri tiyatrosunun "orkestra"
ait mermer zemin bir daha gn
Sz konusu taban hemen kuzeyinde Ge Roma
'na ait yuvarlak bir metre olan
i ise yeniden kullanma mal-
zemesi kaba olan bu
iinde ele geirilen bol miktardaki mennerierden
kire elde etmek zere Yunan
leri bir ait para da, bu mermerler ele ge-
toprak borularla skene sektrnde tesbit
bulunan, olan imalathane ile
farkedilmektedir.
ALAN VI (kuzey tepesi, yresi)
Kuzey tepesi zerinde srdrlen arkeolojik inceleme ile, adak u-
kurunun tmnn ortaya Inceleme 1992
mahallin byk boyutlu
zemin ile Isis kalan sektre
kesimin byk bir blmnn, adak mal-
zemelerinin Sz konusu mal-
zeme, uzun duvardan ile i ta-
sadece blok
kalan ilk sayesinde duvar ile kare
28
--_._-- -------------
bir odaya Adak malzemesinin bu yerin mun-
tazam karelere blnerek yntemi sayesinde, d-
zenli bir biimde ve mekan iinde
bilgi edinmemiz mmkn
Birka yz adet adak kandili ile birlikte Kyme'nin bronz pa-
-graffito- (Tera) adet kupa dibi,
siyah Megara ve Pergama toprak birok da
ocuklu bir temsil eden heykelcik (kourotrophos) ele ge-

Aynca, tabakalarda da kk heykellere ait ok
ve Megara tipi toprak By-
lece, kentin iinde bu tr malzeme retimi yapan el ima-
lathanelerinin mevcut bir kez daha grlebilmektedir.
ALAN IV (Gney tepesi, Hellenistik merkezi)
Gney tepesindeki byk su ile Hellenistik
mahallinin tamamlanarak bu yerin zerine
Ge Roma Devri' ne ait byk bir daha gn
Sz konusu kire zemini ve
kuzeye, Hellenistik su
grmekteyiz. Odamn iinde ele geirilen malzeme (Late
Roman C: toprak tencere ve mutfak bu M.S.V ila
VII. kalan zaman srecinde sonra ter-
ve nitesi bnyesinde muhtemelen hizmet iin

ALAN VI! (Gney tepesi, Roma
mahalli)
Gney tepesinin gney yeni deneme ukuru, kentin
Roma Arkaik Dnem tesine, karada ieriye
dair Skonusu
ukurda, duvar tr Ancak. LO. III.
M.S. VI. kadar dnemlerin gsteren bir tabaka di-
zisi bu milattan sonraki birinci ve
ikinci dair veriler daha zengin g-
Nitekim, deneme gney daha derin ka-
bir yol
29
ALAN VILI (Gney tepesi, zirve)
tepenin zirve yeni ukur sayesinde, M.S. IV
ile VI. tarihlendirilebilecek, byk oranda yeniden kul-
griilen blok ve harla sur tipi, gr-
kemli bir blm gn
Sz konusu bu ile daha nceki devrelere ait
imha edilmesine neden grmekteyiz. kuzey ke-
boyunca alak bir duvar ile ve bol miktarda kiremit
ile Hellenistik a ait bir odamn izlerine rast-
Nitekim yine Devre ait topraktan iki adet
kk heykel bu
LiMAN YAPILARI
Sahil boyunca bulunan genel bir
sz konusu olmakla, su liman ait
rlve tekrar
Bunlardan, ynnde ilerleyen, 180 metre uzun-
ve u tarafta, ana gvdeyi yatay kesen, 15 metreden fazla uzun
ile bir "T" neme sahiptir.
renkte drtgen biimli halinde di-
zilmesiyle (sadece en ok halinde
ve aralarda kompakt doldurma malzemesinden

Blok dizilerini birbirlerine iin pek ok
kenet oyu dikkati ekmektedir.
U ise ve beton yamalar
ilk daha sonra da zellikle taraf ve dip-
teki olmak zere bir
(konsolidasyonu), bu en az iki dnemini edilmesini


Liman Orta devam
Sz konusu ve Kule III' e ait st ilk haliyle
birbirini izleyen meydana gelen bir profili
30
"sacco" tipi iki duvann iinin toprak
gibi malzeme ile doldurulma biimindeki hcresi, orta kat
genellikle daha yksek grnmekteydi ve giderek Du-
varlar sz konusu hcre kotuna ancak, ilk haliyle
grlen tipik profilinin gayri kot tek-
rarlamak suretiyle zen
nnde bulunan bir "in situ"

yandan sz konusu kanat (yana mer-
merden yerde, haliyle
btnyle daha sonraki konumu en-
surlara primitif sonra ilavelerinin
sklmesi sonucu, dipteki duvara paralel ve heykeller iin
olarak nitelendirilebilecek, bir dizi

arkeoloji heyetinin Belediyesi bi-
nada yeni laboratuvarda, gney tepesindeki Hellenistik
bulunan ve kuzey tepesindeki adak ukurundan

tun ve temizlenmesi bu
yndeki en hassas mdahale, zerinde
Nitekim, sz konusu birini freskin
mteakip ok renkli ve iek motifli bir bezemenin
bulunuyoruz. Heyeti
misafir edilen drt Trk de
31
Resim: l-a
b . k s m Resim: 1-Orta a y a p s n n
32
--
Resim: 2 a
Resim:2 b
Orta onanlan
33
Resim: 3 a
(1993 (1992 ve
Resim: 3 bTiyatro
34
Resim: 4a
Resim: 4 b
Kuzey tepesikutsal yrek a z s
35
"':'\,,;
':J!I;

","
,,'
':;...
Resim: 5 a
Resim: 5 b
"Megara'' tipi anak paralan
36
i'
,J '-..... f.
-------
Resim: 6a
Resim:6b
O n a r l a n ok renkli ve iek rnotifli afresk fragrnam
37
---_._----------
-
31.MAKALE
BASILA
KLAROS 1993 KAZI RAPORU
Juliette de la GEN/ERE *
Klaros'un dneminde elde olan yeni bulgular bir
ekip rndr. Bu ekip iinde Dewailly, Nuran
Vincent Jolivet, Renaud Robert arkeolog, Zeynep izmeli nu-
mizmat, Jacques Rougetet mimar, Marine Pierobon ve Fuat
teknik izimci olarak yer Michel Bourbon'un y-
restorasyon ekibinde ise grev
ncelikle restorasyon daha sonra da

1- Kutsal yolda Sextus Appuleius onuruna olan stunu
projesi 1992 Bu stunun kay-
olan kaidesi ile bir tamburu, Mimar J.Rougetet ve Pierre
izimlerine dayanarak, 1993 Lafarge Coppee ta-
ve 1993 eyll yerlerine Bu
modem st yzeyleri antik paralarla ancak onlara
berzerlikte ve Profesr Nohlen'in bir
Kaidenin sadece bir blmndeki yivler Modern tam-
burun da, kaidenin yzne bakan yivlerin
geri kalan ise, 1994 sezonunda tamamlanacak, stunun antik par-
alanna orijinal grnm verebilmek iin gerekli
Maalesef, bu zerinde yel' gereken ama olan
bronz heykelin yeri daima Bu Menippos ve
Polemaios'un heykeller iin de geerlidir.
Restorasyon en ykl blmn, antik dnemde
Apolion sella gerisinde duran, byk heykelin res-
* Prof.Dr.Juliette de la GENIERE, 5. Av. de Brereville 92200 Nevilly - Sur - Seine, FRANSA
39
torasyonu Bu heykellerden, oturan Apollon'un ve
dizi, ayakta duran ve gvdesi ve Artemis'in
gvdesi bu gne olan byk
Michel Bourbon'un restorasyon daha nce ve Lo-
uvre Mzesi'nde teknikleri olup, her res-
torasyonu, mulajlanna gre bir ier-
mektedir. Heykelin her merrner portatif ve metal
destek sistemine, pencere sistemine gre yerlerine ko-
l heykel grubunun bir alt ta-
konumda olacaklar ve sit bir yere Byk
paralar ise daha sonra yerlerine
2- Klaros'daki ikinci ise
Apollon ile Vincent Jolivet ve
Renaud Robert yrtld. Bu sektrde, 1991 dik-
bir sunak 1992 ise, gney ke-
ancak ynnn, cephesi ile
8 derecelik bir
olan stunlar bir
sondaj, Buradaki a-
mada ele geen malzeme .gY,en sondajlarda ele olan
buluntularla benzer olup, LO. VI. LO. IV. ta-
rihlenen toprak heykelciklerdir. Bu heykelcikler elinde lir tutan gi-
yimli kuros Apollon figiirinleridir. Bu en eski
tarih olan VI. or-
tarihlenmektedirler. Burada olan malzeme
terk tarihini gsteren ve Iv. sonu, ya da III.
birinci tarihlenen bezemeli firnisli bir tabak
dikkat ekmektedir. Bunun yeni tarihi
daha bir tarihleme ile, Kolophon'un en mreffeh dnemi olan LO.
IV. sonundan biraz neeye Ya da bu
Lysimachos'un korkun ve karar
olabilir, Ancak malzemenin bunu saptamaya olanak vermemek-
tedir.
Arkaik dolgusunun bir blmnn so-
nucunda kavisli bir duvar ortaya Byk blmnn
dikdrtgen kalan bu 6 metre a-
dolgu bir ait Bu yuvarlak ya-
dolgusunu birka para
sub-protogeometri ve geometrik malzemenin iki adet
40
- -------
toprak figr ve nemli bir grup olarak da tiplerden
toprak figrinleri ve nihayet bir ptotomu ele ge-
Bu yuvarlak tarihi iin VI. nce bir tarih
nerilebilir. Bu gerek kutsal alandaki yerinden ve gerekse bu-
luntulardan, bir sunak VI.
terk olan bu sunak, daha byk boyutlardaki dik-
drtgen Burada bana ilgin gelen bir konuyu
istiyorum: Klaros'taki bu yuvarlak byk Didima Ta-
yuvarlak (Rundbau), gerek topografik ko-
ve gerekse
Apolion ile Appuleius stunu
kalan ama Oneelikle demir hal-
drt kurban gney
ucu gn Bunlar ve kare
boyutlarda ternellerin yanm daire bir exedra da
Bu tm, byk arkaik sunakla yndedir. Ya-
bize Sextus Appuleius ve Apolion bulunan
yer kutsal yoldan daha eski bir kutsal yolun ve bir
olan gstermektedir,
Kutsal kuzey kesimi, Martine Dewailly Zeynep
izmeli'nin de asistan olarak Burada
Artemis sona eren kuzey ucu ortaya
burada dokuz adet stelin ynnde
olduklan grld. Kuzey ve gney kesimleri verilerine dayauarak, hal-
yz adet sylenebilir. Bu durumda, bir he-
katombun sz konusu 1991 ve 1992 bu-
olan eksen zerinde yer alan dokuz stel,
kurban sunu dzenlenme tarihi ile olabilirler. Tm bu so-
nulara gre LO. II. sonuna kutsal alanda de-
gibi grnmektedir
(Resim: 1).
Bu amadaki nemli bir eser bulundu.
Bu ok gzel bir filozof olup, kutsal son tahrip evresine
ait olan katmanda ele Renaud Robert'in n
sonucunda, bu Mzesi'nde sergilenen, otu-
ran bir ait ve mzede da ya-
(Resim: 2).
41
Resim: 2
42
32.MAKALE
BASILA
MENDERES (1993)
AD MAEANDRUM (1993)
Orhan *
2. 8. 1993 - 16 .9. 1993 tarihleri arasmda 45 gn sren 1993
Magnesia Kliltr ve Mzeler Genel
Kltr ve Tabiat Koruma Genel A.U. Dil ve
Tarih - Fakltesi ile Trk Tarih Kurumu'nun ger-
Kltr yetkili uzman olarak
Mzesi ka-
Ankara Universitesi, Meslek Yksekokulu G-
revlisi Arkeolog - Restoratr Bingl, Arkeolog Cengiz etin, Ar-
keolog Hseyin Vural ile Ankara Universitesi, Dil ve
Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Levent G.
Gksu, Aykut Ceylan Oya Hlya
Meral, Ergn ve Wrzburg Universitesi, Arkeoloji Enstits
rencisi Andrea Schmlder geenlerin tmne
tr ederim.
Magnesia 1993 Kliltr ola-
naklarla en verimli birini Kltr ve Tabiat Var-
Koruma Genel ve Kltr M-
Magnesia, senelerden beri her
dile Arternision'u evreleyen bir ite, bir de-
poya ve nemli mimari eserlerin bir sundurmaya
(Resim: 1) Magnesia ana hedefi kar-
tr dek Her-
mogenes'in nl bylece gn-
deme Nitekim 1993 bu nlemlerden
* Prof.Dr.Orhan BINGL, Dil ve Fakltesi. Arkcoloji ve Sanat Tarihi B-
lm, Klasik Arkealoji Anabilim 06100 - ANKARA
43
i
i
sonra, Genel de ve Ar-
temision ve evresindeki derhal gndeme
ve uygulamalara Oncelikle, it iine
blmn gezilir grlr hale getirilmesini amalayan 1993
zamanda ileri dzenleme, sergileme, ve res-
torasyona ynelik Bylece ka-
1984 bu yana byk bir ger-
Bu ve
yrtlmesinde her zaman gibi bu da yre kamu y-
neticilerinin byktr. Bu nedenle Valisi Kadir Uysal
olmak zere tm yetkililere bir bor bilirim.
1993 Magnesia
toplanabilir:
1) Artemis evre
2) Propylon
3) kuzey ve A
4) Bizans ve Bizans suru
5) K
6)
7) evre kylerdeki kltr envanter
I) SUNAGI EVREKAZISI (Resim: 2)
Bu Artemis nl Humann ka-
sonra 70'li Bammer yeniden temelinin
ve evre dzenlemesi, it iine blmdeki a-
birini eski ukurunun ke-
dzeltmek ve nceki bulunup da, ya toprak ya da
bitki rts kalarak ortadan kaybolan mimari
dzenlemek olan bu sonunda, gerek gerekse Artemis Ta-
ait yeni mimari elemanlar da ortaya ve
tm envanterlenmelerine
2) PROPYLON KAZTST (Resim: 3)
bu ilk kez bu Artemision'un ba-
yer alan, agoradan kutsal
44
--_._-- ._---
ve Hermogenes'e ait Propylondur.
1891-93 Humann olan Propylon,
Bizans duvarla ve Ya-
cephesinde yer alan kuzey ve gney
ynlere Bizans duvan aradan geen 100
iinde Lethaios mil yeniden
Bu i stun da iine alacak ka-

gre dzeninde stundan
Artemision'a bakan cephesinde orta iki,
agoraya bakan cephesinde ise yine drt stun yer ta-
stunlar sveleriyle Bu s-
tunun yer iki mer-
mer bir krepisi 22 cm mermerden bir platform
zerinde ykselmektedir. Artemision'a bakan cephesindeki s-
zerinde mermer platform, sadece bu cep-
hesindeki grlilmektedir. Cephedeki stun dizisi ile
ite yer alan stun dizisi ortada kuzeyden ikinci ve nc
stun kaideleri ile gneydeki kaidesi dolgu
ve kare bloklarla cephedeki in situ stun ve ka-
ideler, bu platform zerinde cephesinde, kuzey k-
bir ve onunla eksende i bulunan fi-
in situ zamanda cephede gney yer alan
kuzeyden drdnc stun da kaidesiyle birlikte in situ durumda ele ge-
ise sadece kaideleri in situ Stun ka-
ideleri tipindedir. Bu tip Anadolu'da Hellenistik Dnem'de
Hermogenes ilk kez Propylon stun ka-
idelerinin Artemis stun kaideleriyle aralanndaki tek fark;
Propylon stun kaidelerinin st torusunun, stun ka-
idelerinde gibi yapraklarla Her iki da
Hermogenes'in Hellenistik Dnem'de ierir.
kaidelerinde malzemeyi kullanmak iin, eklem yeri, st torusun ge-
Stun kaidelerinin 45 cm dir. bakan
stun kaidelerinde ift kenet ve
orta stun kaidelerinde, tek kenet ve alat-
ma Cephede yer alan
daha Yan stunlar 1.42 m,
yer alan stunlar ise 2.57 m dir. Artemision'a ve ago-
raya bakan cephelerde yer alan stun daha ya-
ama; vurgulamak ve daha rahat bir ve
agoraya bakan cephesindeki stun dizisine ait
45
tambur ya bir ele Bununla birlikte
cephede bir stun tamburu iki paraya alt stun tambum
Cephede, ortada yer alan alt Humann ta-
in situ fakat dolgu kalmadan nce ka-
idelerinin zerinden tahrip devrildikleri Bu
tamburlardan gneyde kalan ikisi, olarak daha derin
Kaidelerin st torusuyla bir bloktan stun alt
135 cm dir. Stun de-
kuzeyinde kalan tamburun 155 cm dir.
En gneyde kalan ise 81 cm
tambur belli ve gvde de de-
(87-97 cm) gsterir. cephesinde gney fi-
kaidesinin gneyilide ve cephe nnde bulunan stun
da gibi bir sunu stunudur, In situ durumdaki s-
tunun yivleri stunlardan olarak daha derin
1,95 m dir. orta yer alan iki stunu ve k-
zamanda yer
alan stun dizisiyle eksen zerindedirler. cephesinde kuzey
85 cm, bu stunla eksende i
bulunan ise 76 cm dir. I stun dizisinde gney k-
yer alan in situ durumdaki kaidesinin de 82 cm
dir. Cephede in situ dummdaki 1,55 m dir. ek-
sende ye i stun kuzey yer alan in-situ durumdaki fil
ise 3,03 m dir. kaide ise 48
cm dir. kuzey yer alan kaidesinin st
torusu, cephede yer alan ve i gney k-
kaidesinin torusundan ka-
idelerindeki st yivli halde, bu kaidedeki st torus yiv-
sizdir.
Propylonun stun dzenindedir. Cephedeki ve orta
radaki stun kaidelerinin ye stun ikinci stun
kaidesinin ait bir stun
Cephedeki in situ stun kaideleriyle i stun kaideleri
iki adet architrav ele Architravlar Cep-
hedeki kuzeyden nc stun kaidesinin gneyinde yer alan
82 cm, 24 cm dir. faskialan yu-
3,5,7 cm yksekliklere sahiptirler. Bu st tah-
tip architrav 88 cm uzunluk ye 29 cm
sahiptir. 7,8,11
cm dir. frizine ait herhangi bir para henz
46
--- - o .__
kuzeyinde, Bizans duvardan
bloklar Bu bir
kapatmak iin Bu malzeme iinde bir oturma
stun ve zerine dairesel bir blok dik-
kati ekmektedir. Agoradaki exedralardan birine ait muhtemel
aslan penesi alanda, kk
boyutlu bir gen ele Bu blok da lesbos kyma-
tionu ile kapalmak iin
duvar, kuzeyde 5,10 m, gneyde 6,70 m
cephesinde, gney ve kuzeyde bulunan bu duvarlar
6,00 m yi bulur. Bu cephedeki stun dizisi ile i stun dizisi
5,25 m.dir.
gre, m cephesinde kuzey yer
alan gneye bakan yz ve cephedeki kuzeyden ilk
stun kaidesi ile ikinci stun kaidesinin kuzey ve gneye bakan yn-
lerinde sveleri ykselmektedir. Yine bu plana gre, svelerin ba-
ve eksende i svelerin yer g-
rlr, sonucunda, i svelerin biri hari,
planda gsterilen sveler ortaya Svelerin birbirlerine
bakan i yzlerinde korkuluk gereken
bir oyuklar tespit cephesinde gney k-
yer alan kaidesinin kuzey yan yznde ve bunun kuzeyine
drdnc stun kaidesinin gney yan yznde sveler bu-
Bu sve zerine faskia profillerinin kenet
delikleri ve sresinin sona er-
mesi nedeniyle propylonun cephesinin bir dahaki se-
zona
3) KUZEY VE DOGUDUVARI KAZlSI, A A
MASI (Resim: 4)
Artemision'un bulunan kuzey ve
bunlarla olabilecek ortaya
kartmak sonucunda; 35 m
sini planda kuzey en az 41 m
ise itibaren 3,10
m lik ortaya 2,20 - 2,25 m
ucunun gneyinde, duvara dik yaparak
yaslanan 50 cm 1,50 m ge dnem eklentisi
bir duvar ortaya Yine ucuna
ge dnem eklentisi kk bir zerinde saptanan, iki
Greke anmaya ucunun 1,25 m ku-
47
zeyinde bu duvarla sahip kuzey-gney
rultusunda uzanan, bir 1,80m lik ortaya
Bazilika kuzey ve cephelerinde bir yz
larla, i ise toplama ve kire edil-
Bazilika kuzey gittike alalan
bir tahriple bugne 10., 15., ve 19. m
sinde kuzey cephede ortaya kemerlerin 1,30 m, ge-
3 m.dir, Kemerler, kesme olduka zenli bir
Kemerlerin ii, duvar rlerek Kemerlerin
iinin sadece yk hafifletici ve olarak
gstermektedir, kuzeyindeki dolgunun tarihini
tespit edebilmek iin bu alanda stratigrafi ve
sresinin sona ermesi nedeniyle ele geen malzeme bir sonraki sezonda
yeni bulunacak malzemeyle birlikte zere
gre

Bizans gelen do-
Humann bir takim apsidal du-
yeniden ortaya iin Hu-
grlen apsidal formlu iki duvardan gneyde yer
ve durumda in situ olup ol-
henz 60 cm yivsiz bir stun

4) KAPlSf VE SURU KAZfSf
Artemision'u gneyden evreleyen Bizans k-
11,60 x 8,10 m lik bir 9,60 m
lik ortaya temelleri dzgn bloklarla, st
hurda ve toplama har rl-
Bu duvann bakan cephesine olan bir to-
nozun st ortaya gneyinde kendisine paralel
7,30 m 3,20 m bir tespit
Bu da temelleri yukanda sz edilen duvar gibi dz-
gn bloklardan Birbirine paralel uzanan bu iki duvar
4,40 x 2,30 m lik bir eden dolgu tespit Bu
dolgunun birbirine paralel uzanan iki duvar ge-
ilerek sur iine imkan veren belli bir dnemden sonra iptal
Bizans surunun ile Artemis Ta-
kuzey blmlerinin nleri moloz ve eski
48
-------... _--
ait topraklanndan Bylece sur iinin grnmne kat-

5) K YAP/SI KAZISI
Artcmision'un kuzeyinde kalan Bizans suru, devam
ederken ani bir kuzeye yneldikten 2,5 m sonra yeniden
dnerek devam eder. Surun bu yerde ve i
ve nn molozdan yan
burada yeni bir ortaya bir anlam ka-
ile duvarlara sahip olan kuzeyde ve
Bizans suruna ve yer-
ortaya 8,40 m 2,30 m
dir ve temizlenebilen iermektedir. Bu
mekanlar, KA I, KA II ve KB olarak
KA I; yer ve kuzeyi sur du-
Kuzey duvar iinde bir yer al-
gneyinde bulunan 2,65 m bir alan, kor-
kulukla bir hazne Bu hazne su depolama
Duvarlar mermer plakalarla
KA II; KA r gneyinde yer 5,20 x 3,34 m lik bir
gneydeki Aynca
bu hemen basamakla ya
seviye Artemision'un bugnk Bu me-
da KA r gibi mermer levhalarla ve yine
bir Kaplamalar yer yer kireli
harla tonozlu bir daha
tonozun st kmesiyle ortaya Bu ba-
bir KB geilir.
KB; bulunan ve cephclerine birer yer-
iki duvar ile, K r ve K II den uzun-
13,55 m, 7,28 m dir. Bu da kuzey sur du-
kuzey ve gney boyunca
nnden uzanan ve
kenarda birbirine dnen iki su bulunur. Kuzey ve du-
yzlerinde konsollar yer
Bu mekanda duvarlara ve gibi
Bu gelecek
Bizans surundan nce surun bu kesimde

49
bir kilise olma zerinde durulurken, ilerleyen
sonucunda, bu latrine 8
genel tuvalet fikri kuvvet Bu durumda K n de
kuzey ve duvar boyunca yer alan konsollar, tuvaletlerin mennerden
zerine ayaklar
melerden kanallara gelen sular, tuvalerlerde oturan nnden
gitmektedir. Byk bir KB da KA n deki
gibi tonozlu mekanlar
6) THEATRONKAZ/SI:
1993 sezonu theatron theatron arka evre
kerkisin anlamak,
zerinde yer alan temellerin 2., 3. ve 4. kerkislerde
1992 sezonunda bulunan tonoz temel alt ya-
sisteminin 5. ve 6. kerkislerde de yi-
yrtld.
.
Bu kerkiste, temel kesilerek d-
i toplama Temellerin
ikinci kerkisten analernma ilerledi ve st basarnaklara
zaman tahribata Temellerin arkaya
devam edip saptamak, tahrip
moloz bir temele mi, yoksa n. kerkis zerinden d-
kntlere mi ait anlamak kerkisin sonunda, ana-
lernma yerden itibaren, bir bu
2x4 m lik bir alan, temelin en yksek i m
derine kadar temelin dibine Kerkisin ar-
kesitte, sz edilen temelin,
daha derin, yerlerde daha ylizeysel
burada bulunan har olduka ve dzgndr.
O halde bu IL kerkisin dkntleri i. kerkisin temeline ait
malzemelerdir. Bu temel kadar
kerkis; st tonoz biimli alt ya-
sahip

Bu kerkis de hemen IV. kerkis gibi tonozlu bir alt
sahiptir. Bu tonoz Iv, kerkisin son tonozundan 60 cm daha uzun
cavea Tonoz, 60 derecelik bir ve lL.
50
kerkis zerinde bulunan rg sistemine sahiptir. kerkisin
son tonozuyla V. kerkis basamak dol-
tonoz basamak dolgunun tonozlara
onun, sonraki meydana gel-
gsterir.
V. kerkisin i. yan tonazun u
nundan ve tonazdan daha seviyede 70 cm
tonoz paralelolarak ykselen ve zamanda ge-
en 95 cm yzeyi dz bir temel yer
Temel, yan kenannda dz i ise toplama
beyaz kire olarak
Temelin ucu daha derin burada bu temelin to-
nozun grlmektedir, Bundan da, V. kerkisin to-
nozunun, yan bu temel zerinde an-
geen temel, ykselerek 1,20 m dz
platform basamak dolguyla kesilir. Bu zerinde 60 cm
ve 90 cm iki basamak dolgu daha ykselir. Bu basamak dol-
gular da gibi kenarlarda dz ortalarda ise top-
lama Temellerin V. kerkis i. tonozu
zerine, II. tonozu zerine biner. Sz edilen basamak dol-
gusunun yer alan II. theatronun yer alan
dolgu topraktan itibaren 1,80 m lik tonazun
ve uzun her iki yer alan yzeyi dzgn te-
meller zerine biniyar tonazun tonoz
yzeyi byk
temel Bu tonazun
1,20 m ileride ise, yzeyi dzgn bir temel ze-
rinde 2,60 m ileride temel grlr,
Bu V. kerkis II. tonozunun so-
nucuna Burada bir tonazun olabilecek yeterlikte
da ihtimalini ortadan bu
sonucu tonazun nden kesitinde tonazun yan-
larda dz duvarlar zerinde ve iinin de toprakla
grlr, Bundan, tonazun nce, zerinde
sonra bu toprakla
ve en sonunda da tonazun bu toprak zerine rlerek an-
II. kerkisin yer alan tonazun kesiti de bu yar-
niteliktedir. Orada da
yapan ve kuzeye uzanan bir duvar zerinde ve ii de toprak do-
ludur. tonazun zerinde
temel, birinci tonazdan daha ileriye cavea uygun
51
bir U 90 cm sahip temel,
ykselerek ve dik bir temelle Te-
melin yzeyinde yer yer dz grlr, Temel, yine ke-
narlarda dzgn ise toplama
kireli har Uzerinde ikinci temelle
yerden itibaren 1,90 m dar bir tonoz duvan grlr.
Temelin ve zerinde tonoz ka-
bu temeller zerinde nc bir tonozun
daha gsterir.
geen temelin ikinci temel, 3,80
m ilerleyerek nc bir temelle Buradan hafif bir
kavis yaparak ilerlemeye devam eder. Bu top-
rak olan diazoma izgisine 21,5 m
dir. Bu II. kerkisin bulunan cavea evirme di-
azoma izgisine olan Bu nedenle sz konusu temel,
cavea evirme aittir. evirme
ilerlerken ilk duvar, 1,55 m kalan
tonozun yan zerine duvardan cavea
uygun olarak daha ileride bir noktada alalarak son bulur. Bu duvar da
duvarlarla malzemeden evirme ku-
hafif bir yay izerek ve bir nceki duvardan 4,60
m ileride ikinci bir duvarla Duvar, bir nceki duvardan, kuzeyde
daha ileri bir noktada cavea uygun bir alalarak son bulur.
evirme bu duvardan 3,80 m
nc bir duvarla daha Bu son duvar da nceki duvarlarla
sahiptir. Ancak sresinin yetmemesi nedeniyle sadece 1,5 m
lik evirme bu duvardan sonra da
hafif bir yay izerek devam etmektedir. evirme du-
orkestraya uzanan bu temeller, alt dar ve
st adet dikdrtgen mekan
tonozun zerinde temelin zerindeki tonoz iz-
ve bunun duvarda yer alan tonoz izlerinden, bu me-
tonozla ilgili II. kerkisin or-
taya olan iki adet tonozda gibi tonozlar,
nce evirme dik toprakla dol-
sonra bu zerine orkestraya gittike alalan
bir Bu veriler sonucunda tonoz ya-
drt tespit edilebilir.
U gittike daralan iki ve zerinde
dikdrtgenin st evirme meydana ge-
u bir dikdrtgen
52
2. Temellerde meydana getirilen dikdrtgenin ii toprakla doldurulur.
3. tonoz bu temeller ykseltilerek toprak dolgunun
zeri
4. tonozlar basamaklar dolgu
temellerle
tonoz ve dikdrtgen nnde,
byk lde tahrip temeller yer En nc dik-
drtgen nnde 2,80 m drdnc kerkis to-
nndeki dz alanda gibi dz bir temel mevcuttur. yle
ki btn bir theatronun st blmnde tonozlar ya-
oturma temelleri iin alt ve bu tonozlar,
zerlerindeki ykten diye nlerinde, zerine oturma
dz bir V. ve VI. ker-
kislerin nnde, temellerde gibi, tonozlu bir alt
sisteminin gsterir herhangi bir delil yoktur. Buradaki
tahrip temellerden zere ve daha nce byle bir alt ya-
sahip I. ve VII. kerkislerde gibi
theatronun alt temeller iin de tonozlu bir alt sistemi d-
sresinin yetmemesi nedeniyle VII. kerkisin nnde
yer alan teknesi ge dnem bu
oturma kerkis zerinde res-
torasyon Fakat bu izimi ya-
gerekte gereken yerler st y-
zeyleri, Il. kerkis nc oturma yer alan bloklarda gibi
en son
V. ve VI. kerkislerde, nnde, 35 cm yk-
46 cm ve uzunluklarda 23 adet iyi
mermer blok bir Bu ben-
zerleri theatronun hibir yerinde
theatronun mer-
merlerden daha bir kalitededir. zerinde kenet bu-
Btn bu geen theatron
theatronun yer
bir ait sylenebilir. evirme kesen Un-
c zerinde bir hazneye, ve
yapan iki knk ve hazneden kuzeye yaparak iler-
leyen iyi durumda bir su Bu sis-
tem theatrondan ok daha sonraki bir dnemde
53
7- EVRE KYLERDEKi KLTR
ENVANTERi
Bu incelenen kltr mevkiileri, hangi
amaca ynelik ve nitelikleri tespit edildi. fo-
Eldeki imkanlar lsnde ve zaman dahilinde yer-
gezilerek geen envanterlendi.
Germencik ilesi Naipli ky camii.
2. Germencik ilesi Naipli ky
3. ilesi Naipli ky su kemeri.
4. Germencik ilesi ky
5. Germencik ilesi ky aquadkt.
6. ilesi ky tmls,
7. Ske ilesi ky
54
Resim: 1- Portiko ve Artemis altanna ait elemanlar
Resim:2- Artemis evre
55
56
Resim: 3- Propylon
Resim: 4- kuzey duvar
"
33.MAKALE
BASILA
DIE AUSGRABUNGEN IN AIZANOI 1993
Klaus RHEIDT *
Die Ausgrabungskampagne des Jahres 1993 begann am 26.7. und
endete am 13. 9. 1993 mit der Abreise der 1etzten Mitarbeiter und der
bergabe der Funde an das Museum Ktahya', Vertreter der Antiken-
war in diesem Jahr Herr Osman aus Konya der die Ar-
beiten in freundschaftlicher Weise untersttzte und der Grabung bei
wissenschaftlichen und organisatorischen Fragen tatkraftig und fach-
kundig zur Seite stand.
Topographische Karte von Aizanoilavdarhisar: Der Entwurf der
neuen topographischen von Aizanoi/avdarhisar, der im ver-
gangenen Winter vorbereitet worden war, wurde vor Ort berprft und
berarbeitet, Er vol' allem im Bereich der durch
zahlreiche Detailbeobachtungen erganzt werden. Nach der endgltigten
Festlegung des in den AuBenbereichen noch
einige Erganzungsmessuugen die Chr, Hermann mit der To-
talstation Geodimeter 400 der Abteilung Istanbul durchfhrte.
Grabung im Ho! der chemaligen Volksschule von avdarhisar: Die
im Jahre 1992 im Hof der ehemaligen Volksschule von avdarhisar auf-
gedeckte Saulenstrafse wurde auch in diesem Jahr weiter freigelegt, Die
Grabungsflache des Jahres 1992
2
wurde um ca. 14 m nach Sdosten er-
* Dr> Ing. KlausRHEIDT, Arkcoloji Enstits, Camii Sak. 48,
TaksimilSTANBUL.
(1) An den Arbeiten waren Mitarbeiter beteiligt: K. Rheidt (Architekt und Gra-
bungsleiter), U. Wulf - Rheidt, S. Schauble - Herm (Architekten), A. Atila (Grabungs-
teckniker), (Photograph), N. Atik, G. Chf. v. Mosch (Archaologen), Chf.
(Gcodat), F. Kuster 1. Steiner (Bauingenieur), F.
(Arcli.ologiestudcnt), R.Tschunko, M. RoIl (Architekturstudenten) undH. Kkten, S.
undA. . ldil Meslek Yksekokulu. Ankara Univcrsitesi)
(2) s. K. Rhcidr.Xv. 1993. Abb.1.
57
weitert, so daf nun ca. 35 m der ausgegraben sind. Zu-
satzlich wurde die im Jahre 1992 stehengelassene Erdfllung zwisehen
der Nordosthalle und der dahinterliegenden Kammerreihe auf eine Lange
von ca. 25 m herausgenomrnen, um den Zusammenhang zwisehen den
Kammern und der Hal1e zu untersuehen und Platz fr die laufenden Re-
staurierungsarbeiten zu sehaffen. Innerhalb des in der
Nordosthal1e und in der dahinter gelegenen, schon im Jahre 1992 frei-
gelegten Kammer wurden Tiefensondagen zur Klarung der der
Saulenstrae und der friiheren in diesem Bereieh angelegt
(Abb. 1. 2).
Das Fundament des Stylobates der Nordosthalle setzt sieh bis zur
Grabungsgrenze weiter fort. Drei weitere Sauleri der Nordosthalle
wurden in Sturzlage im gefunden (Abb. 2). Sie haben einen
erheblieh grf3eren Durehmesser als die 1992 aufgedeekten Saulen, stam-
men also von weiteren, bisher unbekannten Bauwerken, die fr den Bau
der Saulcnstrae gepliindert und hier als Spolien verbaut wurden.
neben der sdstlicheu Grenze der Grabung wurde vor der Nordosthalle
ein Postament mit dem Ansatz einer ionisehen Basis fr eine kleine Sule
gefunden, das offenbar, wie die Satyrstatue und die zweite Statuenbasis
der Stralsenrnblierung diente (s. Abb. 1. 4).
Bei der Freilegung des Hal1enpflasters, das im aus wie-
derverwendeten Bauteilen besteht, fanden sich im Nordwestabsehnitt der
Halle zwei grofse Orthostatenplatten mit Kanten. Auf
einer der Platten ist ein Hirseh in Flaehrelief dargestellt (Abb. 3). Es
knnte sich naeh dem Zusehnitt um Platten aus dem Giebelfeld eines
Marmorbaus, vielleieht eines Tempels handeln.
ImGegensatz zur Nordosthal1e ist der offenbar aus
und Quadern eines Grof3baus bestehende Stylobat der Sdwest-
halle bis zur Grabungsgrenze gut erhalten. Zwei vollstandige
wurden in mehrere Fragmente zerbroehen in Sturzlage vor dem Stylobat
gefunden; bei zwei weiteren fehlt jeweils der obere bzw. untere Absehnitt
(Abb.2). Von den ionisehen Kapitellen der Hane hat sieh nur eines in
Fragmenten erhalten.
A.Erkanal," 1992 Panaztepe S.GneI. M.. 2. Bine Ta-
Panauepe Seramiklerinin Anadoluve Ege Arkeolojisindeki Yeri ve nemi
S.Gnel, Ele Geen Gaga Bir Myken Tes-
tisi": A.Erkanal ve (ed.), In I.Metin ve Bahattin Devam Ki-
Studies for Ancient Near Eastem 8.152-158 "Pa-
naztepe Ele Geen Bir Grup Cam Sus A,Erkanal ve (ed.), In
I.Metin ve Bahattin Devam Am Studiesfor Ancient Near Eastem
s. 69-79
58
Im der Nordosthalle wurden zwei Pflasterplatten auf-
gehoben und die stark mit Tierknochen durchsetzte Fllung aus Bau-
schutt darunter genau untersucht. Dabei fanden zwei aus
dem ausgehenden 4.Jh., die einen festen tenninus fr die Entstehung der
Halle und damit vermutlich der gesamten Spolienarchitektur liefern. Die
spatesten eingebauten Teile stammen, wie schon im vergangenen Jahr
festgestellt werden wahrscheinlich aus severiseher Zeit; in den
darauffolgenden Jahrzehnten scheinen zahlreiche Bauten ohne Pflege
dem Verfall preisgegeben worden zu sein, da ihre Teile im frhen 5. Jh.
fr den Bau der Saulenstrabe zur standen. Der Abbau des Ar-
ternistempels mag dabei auf die theodosianischen Gesetze zur Christian-
isierung des Reiches zurckzufhren sein, deren Auswirkungen in zahl-
reichen Stadten Kleinasiens Spuren hinterlassen haben.
Die intensive Benutzung der Saulenstrae in der ersten Halfte des 5.
Jhs. wurde schon 1992 anhand der Funde aus der hinter der Nordosthalle
freigelegten Kammer festgestellt. Ein zusatzliches Indiz fr den regen
Verkehr sind die stark abgetretenen Pflasterplatten, besonders auch im
Bereich des Hirschreliefs (s. Abb. 3). Die Zerstrung der StraBe wahr-
scheinlich durch ein Erdbeben laBt sich anhand weiterer die
unter den verstiirzten gefunden wurden, in der zweiten Halfte
des 6. Jhs. nalter eingrenzen.
Innerhalb der Nordosthalle wurde ein aus Spolien errichteter Raum
freigelegt, durch den die Tr der Kammer, die an die 1992 freigelegte
nach Nordwesten anschlieBt, zusetzt und diese so unbrauchbar macht
(AbbA). Innerhalb dieses Raumes fand sich eine Feuerstelle mit zahI-
Schlackenresten, die, zusammen mit einem trogahnlichen Einbau
in Sdwesten, auf eine Nutzung als Schmiede schlieBen lassen. Nach den
Mnzen, die in diesem Zusammenhang gefunden wurden, muf dieser
Raum im spaten 5. oder 6. Jh. in die Nordosthalle der Saulenstrafie ein-
gebaut worden sein.
Im Strafsenraum wurde eine Tiefensondage angelegt, um die Vor-
gangerbebauung der Saulenstralse zu klaren. Schon 1991 waren etwa
einen Meter dem Niveau des Stylobates der Nordosthalle Ab-
deckplatten eines tiefen Kanals beobachtet worden. Unter der sdwest-
Iichen Kanalwange wurde 1993 ca. 2.20 m unter dem StraBenniveau der
Rest einer freigelegt, der Rest einer Vorganger-
bebauung, die nach den Funden in spathellenistische oder frhrmische
Zeit zu datieren ist. Der Kanal selbst lauft schrag unter dem Stylobat der
Nordosthalle und wurde innerhalb der Sondage in deren Nord-
westteil nochmals freigelegt (AbbA).
59
Auch innerhalb der hinter der Nordosthalle liellen sich auf
der Hhe der Kanalabdeckplatten Spuren einer intensiven hand-
werklichen Nutzung finden. Mehrere Schleifsteine, Webgewichte und
einige vollstandige Keramikgefe, sowie eine Feuerstelle bilden das In-
ventar dieser frhen Kammer, die nach den Funden schon in das I.Jh. n.
Chr. zu ist. aus der Zeit dem i. und dem spaten
4. J.h. fehlen fast vollstandig; es scheint, als ob man im Zuge der Er-
richtung der Saulenstrae die Nutzungsschichten aus diesen Jahr-
hunderten vollstandig beseitigt hat. Im der muf
also schon im i. Jh, n. eine einfache Ladenstralie oder ein Platz be-
standen haben, den der mit Marmorplatten abgedeckte Kanal schrag
durchschnitt (s. Abb. 4).
Die Fundamente der Kamrnerreihe, reichen noch ber einen Meter
tief unter das Raumniveau hinab. Sie sind auf den Versturz
einer alteren, anders ausgerichteten Bebauung gegrndct, die nach ihrem
Niveau und nach den spathellenisrisch bzw. sein
muf und vielleicht in einem Zusammenhang mit den frlihen Resten in-
nerhalb der Tiefensondage im Stralienraum steht. Viele der offenen
Fragen nach der Datierung der Saulenstralse und Vorganger-
bebauung konnten die Grabungen des Jahres 1993 geklart
avdarhisar: Der des ehemaligen
von avdarhisar wurde durch die Aufnahme zahlreicher
weiterer Maflstab 1:200 und fertiggestellt. Er gibt
einen exernplarischen Ausschnitt des alten wieder, dessen
Bebauung fr die gesamte Hochebene um avdarhisar typisch ist. Die
Aufnahmearbeiten sind darnit weitgehend abgeschlossen.
N. Atik und G. setzten die Bearbeitung der
Keramik von Aizanoi fort. Dabei liefl sich die schon im vergangenen Jahr
gewonnene Erkenntnis, dafl Aizanoi schon in spathellenistischer und
frhrmischer Zeit ei ne bedeutende Tpferproduktion besafl, vielfach be-
Ein groller Teil der wurde statistisch bearbeitet
und gezeichnet. v. Mosch beschaftigte sich weiter mit den
die in den zurckliegenden Jahren gefunden worden waren. Die im Be-
reich der Grabung 1992 und 1993 gefundenen Architekturteile wurden
inventarisiert und zum grfleren Teil gezeichnet und photographiert.
Der Schwerpunkt der Restaurierungs-
arbeiten lag 1993 auf der Wiederherstellung der Architektur der Sau-
Ienstralse im Hof der ehemaligen Volksschule von avdarhisar, deren
Teile sich fast so erhalten haben, wie sie nach der Zerstrung
60
der Hallen durch ein Erdbeben in den Straenraurn hineingestrzt
waren-. F. Kuster klebte die Fragmente der Fries -und Geisonblcke mit
Araldit; die Architrave, denen im mit der geplanten Tei-
Iaufstellung der Architektur eine freitragende Funktion zukommen soll,
wurden zusatzlich mit Edelstahldbeln versehen. Zur Erganzung feh-
lender Stylobatblcke der Hallen wurden fnf Marmorblcke in
bei Afyon beschafft und durch F. Kuster in einer der der ori-
ginalen Werkstcke Weise bearbeitet. Ein Teil der vor-
handenen Stylobatblcke, die durch die Erdbebenzerstrung teilweise
etwas worden waren, wurde fr die Aufstellung der
aufgenommen und, wie die neu hergestellten Blcke, in ein Zernent-
mrtelbett verlegt. Zwei Saulen und ein der
und eine ganze sowie drei der Sdwesthalle
auf den so hergeriehteten Stylobaten aufgestellt werden (Abb. 5). Die
die im der weiteren keinen Gebalkaufbau
erhalten sollen, wurden lediglich verklebt, diejenigen der Nordosthalle,
auf die spater Architrave, Friese und Geisonblcke aufgelegt werden
sollen, wurden nach den Berechnungen von J. Steiner unter
von Edelstahldiibeln mit den Stylobatblcken und den darunterliegenden,
jeweils unter den in die eingelegten Marmorquadern
verbunden. Die Dbel, mit denen auch die einzelnen Bruchstiicke der
Nordosthallensaulen untereinander verbtmden sind, wurden, wie die
Bruchflachen selbst, verklebt. Auf die Sauleri wurden, soweit dies mg-
lich war, die nach Fundlage zugehrigen Kapitelle aufgelegt (Abb.
6).
Wie im vergangenen so wurden 1993 die
Bruchsteinmauern der Kammern hinter der Nordosthalle durch Auf-
mauern von weiteren Bruchsteinlagen gesieliert. Diese Aufmauerung
dient zusatzlich als Sehutz gegen die Einschwemmung des dahinter an-
stehenden Erdreiches, Die Restaurierungsarbeiten an der Saulenstrae
sollen auch in der kommenden Kampagne weitergefiihrt werden.
Die Restaurierung der Satyrstatue, deren Bruchstcke im Jahre 1992
vol' der Nordosthalle der Saulenstrae gefunden worden waren, wurde
fortgesetzt. Die Teile der Statue wurden dazu aus dem Museum Ktahya
ins Grabungshaus gebracht. Im Zuge der Erweiterung der Grabung nach
noch einige weitere Bruchstcke der Statue geborgen
werden, die F. Kuster nach und nach mit den schon
Teilen verklebte.Zum Schluf setzte er den Torso, die Stiitze und die Full-
(3) s. Rheidt a. O. Abb. 2. 3
61
platle zusammen und erganzte die der Fulsplatte mit Kunst-
stein aus WeiBzement,Kalk und der dann noch liberarbeitet
wurde. His auf die Fufsplatte, die zur besseren Haftung des Kunststeines
eine erhielt, wurde auf das von Dbeln bei
der Restaurierung der Statue vollstandig verzichtet, da diese bei einem
erneuten Sturz der Statue zu in Langsrichtung der
verdbelten Teile fhren knnten. Die Statue wurde nach der Re-
staurierung an ihren originalen Aufstellungsort vor der Nordosthalle der
Saulenstrae gebracht, auf dem Postament aufgestellt und
(Abb. 7 - 8). Danach wurde sie wieder dem Museum K-
tahya bergeben.
J. Steiner setzte seine Planungen fiir die statische der
Nordecke des Tempels fort und konstruierte einen Dreibock, mit dessen
Hilfe die Ternpelsaulen wahrend der Arbeiten an den Architraven ge-
halten werden Dieser Dreibock konnte schon in diesem Jahr fr
die Aufstellung der im der Nordosthalle der Saulenstrae
verwendet werden (s. Abb.2). Zur weiteren Planung der Sicherungs-
arbeiten wurde die Schiefstellung der durch Chr.
ermittelt, untersuchte J. Steiner die Verschiebung der Ar-
chitrave, sowie die Ri13bildung an den Saulenkpfen mit Hilfe der Leiter
der Feuerwehr von avdarhisar, deren Fahrzeug die Stadtverwaltung zu
diesem Zweck freundlicherweise zur Verfligung stellte.
Das Mosaik in der Thermenanlage im Nordwesten des Ortes hatte in
den vergangenen lahren dureli Feuchtigkeit erlitten. Zur Pla-
nung der Restaurierungsarbeiten hielt sich eine Gruppe von Fachleuten
der Ankara - Universitat unter der Leitung von Frau H. Kkten in Aiz-
anoi auf. Sie untersuchten das Mosaik und erstellten eine exakte Scha-
denskartierung, auf deren Basis sie die projektieren
wollen. Sie gaben darberhinaus Hinweise fr erste Manahmen, die
eine Ausweitung der Schaden verhindern Der er-
forderliche zusatzliche Schutz des Mosaiks das der
Wandffnungen des Thermensaales, die Abdichtung des Daches und
MaBnahmen gegen das Eindringen von wurden
wahrend der Kampagne 993 durchgefhrt.
Sonstige - Trkische Zusammenarbeit: Zwei Dieb-
stahle von Grabsteinfragmenten aus dem Freilichtmuseum hinter dem
'Tempel sowie ein Einbruch in das mit einem kraftigen Eisengitter ver-
schlossene Gewlbe unter dem haben das Museum Ktahya ver-
anlalst, einen groBen Teil der ausgestellten Teile in den Hof des Gra-
bungshauses zu transportieren. Die geplante Ausweitung der Ausstellung
62
auf dem Tempelplateau ist nach diesen und nach den Vor-
des Museums leider nicht mehr mglich. In Absprache mit
dem Kulturdirektor und der Museumsdirektion von Ktahya und dem
Vertreter der Antikenbehrde wurde im Hof des Grabungshauses mit
MaBnahmen fr eine angemessene Aufstellung der Grabsteine, Sta-
tuenbasen, Altare und begonnen.
Auf Anregung der Generaldirektion unternahm die Aizanoi - Gra-
bung an mehreren Tagen in der naheren Umgebung
von Aizanoi, deren Ergebnisse der Landesaufnahme
dienen sollen. Im Rahmen dieses Oberflachensurveys wurden auf dem
Demirtepe stlich des Teile einer ausgedehnten r-
mischen Nekropole festgestellt, die durch Raubgrabungen auf der Kuppe
des Hgels geworden waren. Das Museum Ktahya wurde von
dieser Beobachtung untenichtet und die Genehmigung zu einer
Notgrabung, die als Gemeinschaftsprojekt des Museums und der Aizanoi
- Grabung durchgeflihrt wurde', Im Rahmen dieser Ausgrabung konuten
vier qualitatvolle Trgrabsteine freigelegt werden, die zusammen mit ei-
nigen Kalksteinquadern und einer aufrecht gestellten Basisplatte eines
weiteren Trgrabsteins zu einer Grabkammer zusammengestell t worden
waren. Die Grabsteine wurden nach gebracht' und dort im Hof
der ehemaligen Volksschule ausgestellt (Abb. 9). Der Brgermeister von
bernahm die Verpf!ichtung fr eine Aufstellung
der Steine und die mr deren
ffentlichkeitsarbeit: In Zusammenarbeit mit dem Landrat von av-
darhisar, dem Gouvemeur und dem Museumsdirektor von Ktahya , der
Antikendirektion in Ankara und der Aizanoi - Grabung wurde ein kurzer
archaologischer Fhrer durch die Ruinen von Aizanoi gedruckt, der fr
den Reisenden die wichtigsten und zahl-
reiche Farbphotos ZLI den antiken Menumenten der Stadt bereitstellt. Der
Fhrer ist beim Landrat von avdarhisar, beim Ruinenwachter, im
Museum Ktahya und bei der Grabungsleitung erhaltlich,
(4) Die rtliche dieses Unrcmeluuens Ing in den Handen dcr stellvcrtretedcn Direk-
terin des Museums. Frau Tekin undHerrn Chf. v. Mosch.
(5) Ff den Transport siclite die Trkisehe Wasserbehrdc (DS1) dankenswerterweisc einen
Schaufclladerundcinen zur Vcrfgung.
63
1993 YILI
K/al/s *
1993 26 Temmuz'da 13 Eyll'de sona er-
Ekip K. Rheidt
U. Wulf - Rheidt, S. Schauble - A. Atila, D. Johannes, N. Atik, G.
Chr. v. Mosch, Chr. Hermann, F. Kuster, J.Steiner, F. Dohna, R.
Tschunko, M. Roll ve Ankara Universitesi'nden H. Kkten, S. ile
A. . Idil, ve Mzeler Genel temsilcisi olarak
Konya'dan Osman ortaya
bilimsel ve organizasyon zlimnde her

Aizanoi/avdarhisar Topografik Geen senelerde n ha-
Aizanoi/avdarhisar ren yerinin yeni to-
pografik yerinde kontrol edilerek lizerinde dlizeltmeler
avdahisar Eski Bahesindeki 1992 av-
darhisar eski ilkokulunun bahesinde bulunan slitunlu caddenin g-
ynnde ortaya devam edildi (Resim: 1). Cad-
denin ve alt tabakalarda meydana nc! tarihlemesine
getirmek caddde zerinde, galeride ve oda-
larda derin sondajlar
galerisinin stylobat temelleri kadar uzan-
Cadde zelinde durumda slitun daha ele
(Resim: 2). Bu 1992 ele geen ap-
olduka byktr. Bylece, stunlu caddenin ya-
malzeme ala-
ve galerisinin nnde,
cadde ss olan kk bir stuna ait Ion dzeninde ve
bir postament bulundu.
65
Galeri galerinin ku-
byk iki orthostat ele geti. Bu lev-
birinde, alak kabartma bir geyik (Resim: 3). Bi-
iminden yola bunun, mermer bir - belki bir -
sylenebilir.
galerisinin iyi ko-
nnde, durumda eksiksiz iki stun bu-
lundu. Ele geen stunun ise eksikleri (Resim: 1).
galerisinin iki
dolgu moloz Burada bulunan 4. sonlanna ait
iki sikke, malzemelerden galerinin tarihmenmesine
getirmektedir, Stunlu caddenin 5. ilk
bir zellikle geyik rlyefinin bu-
kesimdeki ok kesinlik ka-
olan mimari ele geen sik-
keler de, caddenin ikinci bir deprem
sonucunda kuvvetlendirmektedir.
galeride ortaya ve malzeme kul-
bu mekanda bir ocak ve bol miktarda maden curufu
bir demirci atlyesi
(Resim: 4). Bu ele geen sikkeler bu 5. yz-
veya 6. stunlu eaddenin galerisine
sylenebilir.
Stunlu caddenin neiii ynelik derin bir
sondaj 1991 saptanan bir kalan ye-
niden ortaya yan alt kesimine dek Ka-
alt Ge Hellenistik veya Erken Roma
Dnemi'ne ait bir duvar ele geti
(Resim: 4). 992 gn odalarda, M. S. 1. yz-
izleri nnde, mermer bloklarla
rtl bir kesen bir cadde veya bir meydan
Odalar dizisinin temelleri daha eski bir ze-
rine Bu ncl seviyesi ve Ge
Hellenistik veya Erken Roma Dnemi'ne ait Stunlu
caddenin ve ncl tarihlenmesine ynelik kalan sorular,
1993
avdarhisar Ky 1:200 lekli eski avdarhisar ky mer-
kezi eksiklikler ve kyde belgeleme
byece byk apta bitirildi.
66
------ ------ - --- ----
N. Atik ve G. Aizanoi ke-
ramiklerini srdrdler. Geen ne
srlen, Aizanoi'nin Ge HeIJenistik ve Erken Roma dnemlerine nemli
keramik retimine sahip bu da kesinlik ka-
Chr. v. Mosch, 1992 ve 1993 elde edilen sikkeler
zerine
avdarhisar eski ilkokulunun avlusunda bu-
lunan stunlu caddenin mimarisini yeniden kurmak, 1993 a-
F. Kuster, friz ve saak
araldit ile ise
elik dbeIJerle Galerinin eksik olan stylobat
tamamlamak iin blok ve F. Kuster ori-
jinal paralara benzer duruma getirildi. Varolan stylobat bir
ve yeni bloklar imento zerlerine s-
kondu. galerinin iki stunu ile bir stun ve g-
galerisinin, btn bir stunuyla stun bu
turulan stylobat zerinde (Resim: 5).
Stunlara ait buluntu yola
yerlerine kondu (Resim: 6). i 992 de gibi 1993 da, ku-
galerisinin
rlerek Bunun, dol-
nleyici bir de
caddenin galerisinde i 992 bu-
lunan satyr heykelinin srdrld,
heykelin birka daha ele geti. F. Kus-
ter tek tek ekledi. Sonuta torso, destek ve kaide bir araya
getirildi. Kaidenin eksik olan yerleri, beyaz imento, kire ve mermer
yapay Heykel sonra
yeri olan stunlu caddenin nne getirildi ve ken-
dine ait postamentin ekildikten sonra,
Mzesi'ne teslim edildi (Resim: 7 -S).
J. Steiner, kuzey emniyete alma sr-
drd. Bu Chr. stunlarnun
jeodetik yntemle stun
saptamak iin
ren yerinin iinde bulunan mozaik,
geen rutubet nedeniyle zarar Bir nce
gereken planlamak iin, Ankara Universitesi'nden
67
Hande Kkten uzman bir grup Aizanoi'de bu-
lundular. Mozaikler incelenerek zarar gren yerlerin bir ya-
Bu plan temel Ekip,
bymesini engelleyici ivedi nlemler konusunda da yol gsterdi. Bu bil-
giler mozaikleri koruyucu olarak, hatnam salonundaki
kalan yerlerinin su ve toprak st
iine gitmemesi gibi ek nlemler
ve Mzeler Genel
ve istekleriyle, Aizonoi ekibi yrenin kltr
envanterini evrede birka gn-
lk gezileri Bu Ha-
kylinlin Demirtepe'de Roma Dnemi'ne ait nek-
ropoln bir Kaak nedeniyle iki mezar
st grlr Ktahya Mzesi'nin kurtarma
zerine, Mze ve Aizanoi ekibi bir proje
turuldu. Bu son derece kaliteli adet mezar
ele geti. Bunlar Devlet Su bir kepe ve bir kam-
yon Hacikebir kyne getirilerek, eski ilkokulun avlusuna
(Resim: 9). belediye uygun bir
ve stlendi.
avdarhisar Ktahya
ve Mze ve Mzeler Genel ile Aizanoi
ekibinin Aizanoi renyeri arkeolojik rehberi
Ziyareti ye en nemli bilgilerin ve renkli re-
simlerin yer bu rehber, avdarhisar , renyeri
bekisinden, Ktahya Mzesi'nden ve
68
Abb. 1- Aizanoi 1993. Saulenstrae nnd Umgebung. Orientierungspian
Resim: 2- Aizanoi 1993. Stunlu caddeve evresi, a k l a y c plan
j-
i
,
,
J
69
Abb. 2- Aizanoi 1993. Slio1enstraBewiibrend
derAusgrabung
Resim: 2- Aizanoi 1993. Stunlu cadde,

Abb. 3- Aizanoi 1993. Orthostatenplatte mit
Hirschrelief
Resim: 3- Aizanoi 1993. Geyik mlyelli ort-
hastat
70
---------
-
/EB
i
"1-_.
Abb. 4- Aizanoi 1993 Phasenp1an
Resim4- Aizanoi 1993 genel
Abb. 5- Aizanoi 1993Saulenstrae nachAbschluB derRestaurierungsarbeiten
Resim: 5- Aizanoi 1993 cadde, 993 restore sonra
71
Abb. 6-Aizanoi 1993. Restaurierungsarbeiten
ander Saulenstralse
Resim 6-Aizanoi 1993. cadde, restore

72
Abb. 7- Aizanoi 1993. Restaurierte
Satyrstatueauf Postament
Resim 7- Aizanoi 1993. Restore
Satyr heykeli, orijinal kaidesi ze-
rinde
Abb. 8- Aizanoi 1993 Satyrstatue und Ha!-
lensaulen nach Abschluf der Res-
taurierungsarbeiten
Resim 8- Aizanoi 1993 Satyr heykeli ve cad-
denin stunlan restore a-
l m a l a n n - d a n sonra
Abb. 9- Grabstein ausderDemirtepe-
Nekropole
Resim9- Demirtepe nekropolnden bir
mezart a
73
- - ~ - - - - - ----------
PESSINUS 1993: PRELIMINARY REPORT
John DEVREKER *
F. VERMEULEN
As usual the yearl y campaign took place during six weeks in sum-
mertirne under the general of Prof. Dr. J. Devreker, the chief ar-
chaeologist was Prof. Dr. F. Vermeulen assisted by Mssrs. K. Braeckman,
Ph. De Langhe, G. De MuIder, K. Verboven, Miss. K. Deheuau, and
Bedir, Yasemin Ercat and Emre Ersoy, all students from the Bilk-
ent niversitesi. Geomorphological studies were made by Mr. P. Brack-
man, the archaeozoological ones by Miss. B. Decupere. Miss S. Leleu
studied the funerary Architect P. Verhaeghe directed the res-
toration, with the assistance of Miss Burcu and Esra Serdar from
the Orta Teknik Universtitesi. Like every year, Mr. J
took good care for the whole team. We were most fortunate in having
Miss Handan (Uar) Ozkan as representative ofthe Turkish Govemment.
We thank the Directorate of the Eski Eserler ve Mzeler for the con-
fidence shown to us. We are alsa grateful to the companies Rectavit
(Drongen) and Agfa-Gevaert (Sales Department Zaventem) for their pre-
cious support.
The archaeological activities during this campaign involved the con-
tinuation of excavations in the ancient city centre, surveys within the lim-
its of the Pessinus territory and the studyand classification of the finds ..
Further more, new geomorphological observations were made in the vi-
cinity, analysis of animal remains from Helienistic and Roman contexts
was started and the restoration of the smail Roman theatre in front of the
temple advanced at a steady pace.
*
Jolm DEVREKER. Profcssor of Ancient History. Gent, Blandijnberg 2, B - 900
BELGIUM.
F.VERrvIEULEN, Senior Rcsearch Associate (Roman Archacology), National Fund for Sci-
entific Research, Blandijnbcrg 2. B - 9000 Gent, BELGIUM.
75
1. Archaeological near the Roman
While research in the Jate eighties focused a Roman ce-
rnetery and a Byzantine fortress, both located on the northern edge of
town (Fig. 1, area 1), at present most fieldwork is again directed towards
the monumental centre of the city. Indications that the immediate vicinity
of the Roman temple precinct, which was excavated in the Iate
sixties under the direction of P. Lambrechts, is of crucial importance for a
reconstruction of the early history of the temple-state, incited us, from
1992 onwards, to continue work in this area (Fig. 1, area B).
a. Extra muros
Last year we started to dig a narrow trench of 20 by 4 m (Pess. 92/
Bl) just outside the temenos wall (Fig. 2, Bl). The object was to disclose
information about the general stratigraphy and occupation history of the
area immediately north of the temple precinct. Exeavation of this inter-
esting trench was finalised this year. .
The only relevant traces which were encountered in the lowest levels
are remnants of two wall foundations with a NW-SE
tion (Fig. 3; 68 and 84) and an older foundation, oriented more or less
square to these (Fig. 3, 85). In accordance with the adjoining
floors, stratigraphically connected with these foundations, the former be-
long to Roman times (2nd-3rd centuries) while the latter Is part of at least
two Hellenistic and probably one pre-Hellenistic living quarters. It is
noteworthy that the orientation of these early houses seems to be iden-
tical to the other Hellenistic (and some early Roman) houses excavated
in this part of town, such as the ones near the Turkish mosque, under-
the Roman agora and alongside the Roman temple.
The finishing of trench Pess. 92/B i enabled us to study once again a
complete stratigraphical seetion of a spot in the core of Pessinus (Fig. 4).
This ca 6 m deep accumulation of habitation and destruction layers is
very informative for our understanding of the chronological evolution of
probably one of the places in town with the longest and most intense oc-
cupation history. it problernatic to establish the precise date of
the oldest occupation layers encountered here (e. g. Fig. 4; 37-32), but
since they contain only (Iate) Phrygian coarse and polished pottery (th-
4th century B. C.), a pre-Hellenistic attribution is very probable. Several
floor levels seem to indicate more or less continuous inhabitation in this
sector during the Hellenistic and early Roman periods (e. g. Fig. 4; 74,
76
---
73, 62, 60, 57, 56 and 54). This residential occupation came to an end
when during the Iate 3rd or 4th century of our era terrace
wall (Fig. 3; 24, 37 and 7) was built here, itself connected to the south
with a large staircase made out of regularly cut blocks of timestane (Fig,
3; 32 and 35). It is possible that these elements, which we already dis-
cussed in last yem''s report, were of an important Iate Roman build-
ing programme in the city centre. This programme could, amongst other
things, have involved the of a menumental building (basil-
ica") immediately north-east of this spot, where the famous Haghia So-
phia - eathedra! was erected subsequently. We alsa mentioned in the
1992 report that the area of trench BI was again transformed into normal
Iiving quarters during the first half of the 5th centuryand that it stayed
that way until the 7th or 8th century. Most of the early Byzantine houses
made full use of the foundations and building stones of the earlier Roman
in this area, such as the terrace walls and even the walls and
columns of the Roman temple nearby,
b. Intra muros
With the three trenches (Pess. 93/B2, B3 and B4), that were started
directly north and south of the Roman temple (Fig. 2), other objectives
are pursued. On the one hand, exeavation of parts of the temenos which
were not yet studied by Lambrechts could reveal crucial evidence about
the date, decoration and construction of the temple and other facilities of
the sanctuary. Exeavation that was more detailed than that during the
sixties could on the other hand information about the stillmuch dis-
cussed pre-Rornan occupation of the place, and perhaps alsa about the
possibility of a Phrygian of the town centre. Several not precisely
dated and identified, but very monumental, building traces uncovered in
this area by Lambrechts, at least indicated the importance of this sector
of Pessinus, before Rame erected here adominant sebasteion in the clas-
sical style.
At the end of our two trenches (B2 and B3) - respective
surfaces: 119 01
2
and 01
2
- were completely investigated, while in the
third (B4) only levels were reached. Conclusive evidence was
now produced of important occupation of this area in and
Hellenistic times. At the same time it was alsa made very clear that the
local soilhad suffered major disturbances since Roman times. Many pre-
Roman foundations had been almast completely dismantled during the
Byzantine period and severallarge pits dug during that era - e. g. pit nr. 9
which takes in about 2/3 of trench Pess. 93/B2 (Fig.5) - impede the iden-
tification, interpretation and dating of several structures.
77
Proof for pre-Hellenistic settlement was encountered north as well as
south of the temple. In trench Pess. 93/B2 we found several shallow pits
(Fig. 5; 32, 38, 40, 4I, 42), a floor level consisting of fine gravel mixed
with earth, and a hearth (Fig. 5, 24), all containing coarse and polished
in a Phrygian tradition. The hearth was an intesely used and more
or less irregularpit ( 3 m diameter) with a flat base and a mixed fill of
charcoal, earth and artefacts. It contained i. a.': two intact pyramidal ter-
racotta loomweights, the remains of a young horse, and some pottery
(Fig. 7). The latter comprise several fragments of a polychrome jar cov-
ered with red slip and painted with white filled in with running
animals in silhoutte-style. Together with sherds of black, greyand red
polished Phrygian pottery these finds idicate a 6th-4th century date, We
hope to this by radiocarbon analysis.
it is not clear yet whether the ill-preserved remains of an imposing
wall foundation made of large unslashed blocks of Iimestone and dis-
covered near the south-eastern side of trench Pess. 93/B2 (Fig. 5; 25 and
35) belong to this same phase. The same goes for asmaller foundation
found near the western comer (Fig. 5; 15). Both could well be somewhat
younger and thus possibly (early-) Hellenistic. Further excavations in this
area should enable us to refine their daring and estabIish their precise re-
lation with the more or less equally orienred walls found by Lambrechts
in front of the temple and by us directly south of this Roman building
(Fig. 2, B3).
The same uncertainty exists some remains of foundations
uncovered in the south-eastern pan of trench Pess. 93/B3; the north-
westem part was almost completely disturbed. On the basis of strat-
igraphical information, two foundations, i.e. the negative trace of wall 38
and the much disrupted NE-SW oriented trace 39/40 (Fig. 5), can be at-
tributed to pre-Hellenistic times. Wall foundations nrs. 6 and 8, the ca.
1.8 m wide former of which is part of a monumental building, are def-
initely younger and can probably be dated in the HelIenistic period. Their
is again NE-SW, but relations with the pre-Roman walls else-
where in this area are still hard to estabIish. The dating of most phases of
pre-Roman occupation in trenches Pess, 93/B2 and B3 is supported by
some Iate Phrygian polished pottery, Phrygian greyand lots of common
as well as fine Hellenistic pottery, such as black glazed with floral dec-
orations (e.g. West Slope) and a Meganan bowl. There is now more than
sufficient evidence that area B was occupied during the HelIenistic pe-
riod. it seems reasonable to assume that this occupation was monumental
and contrasted with the sober houses exeavared thus far elsewhere in the
city.
78
--.-..---'--
Further research must try to establish whether the and
older buildings erected on this topographically dominant locus near the
seasonal river Gol/os had some public function or not.
Both trenches are poor in Roman traces and finds. This is logical be-
cause they were dug in an area which had been in use as temel/os of the
sebasteion since Tiberian times. Noteworthy though is the discovery in
trench Pess, 93/B3 (Fig. 6; 4, 5 and 12) of three large blocks of marble
that were once part of the temple entablature: one from the cornice and
two from the freeeze. The decoration of one of the freeze blocks, with an
eros a heavy garland of flowers and (Fig. 8), is well pre-
served and demonstrates the refinement of the early-Roman temple dec-
oration.
Other non-modem traces in both trenches essentialy date from the
early Byzantine period, they include robber pits and hollows for pithoi
(e.g. Fig. S, 9 and Fig.6; 9, 10, ll, 20 and 22), some poorly preserved
walls (Fig. S, 11 and Fig. 6; 14 and 24) and a circular furnace made out
of pithos sherds with a stoke canal bordered by upstanding on its
south-westem side (Fig. 9). These ill-preserved seem to in-
dicate that at least ofthe temel/os were at that time in use as
quarters for living or for working. The many of earlier fea-
tures and walls, as well as the fill of the huge pit nr, 9 in
trench Pess. 93/B2 suggest however that after the abandonment of the
temple this area was essenrially used as a stone quarry and a dump.
II. Archaeological survey (F. Venneulen,O.Oe Mulder, K.Braeckman)
Systematic surveys in the territory of ancient Pessinus first of all
comprised the continuation of geomorphological observations as part of
the elaboration of a detailed O.LS. (geographical system) of
the whole region. On the other hand, more time could now be invested in
systematic archaeological prospecting. This will us in due time to
reconstruct the occupation history of the whole region and to investigate
the intricate town-country nexus. Close collaboration between ar-
chaeologists and geomorphologists will certainly produce a flow of in-
formation on aspecsts such as the density of inhabitation, the nature of
the local road system, the water supply, the security system of the town,
the organisation of land use, ete.
This years work consisted of a systematic and detailed survey with
the collection of surface finds in connected areas to the south, west and
east of the city as well as of some more object-oriented
79
prospections away from the core of the territorium. With our sys-
tematic survey in areas directly bordering the ancient city centre, and
thus the actual village of Ballthisar which overlies most of the ancient
town, we actually continue the research started (but never concluded) in
1986. The main objective of this first phase is to survey in every detail an
area of some 3 km diameter around the town-centre. This will enable us
to map the whole suburbau fringe of Pessinus, as well as the closest sur-
rounding countryside. In a second phase sampling areas spread evenly
over the different landscapes within the presumed territory of Pessinus
will be selected and surveyed in the same detai!. We wiIl also continue
checking and mapping indications from earlier observations or from 10-
cal informers.
The general distribution map of all actually known finds clearly
demonstrates that most survey work in the vicinity of the town was ex-
ecuted in the part (Fig. l O), Here we have already been able to
map an area of some 2.8 This work involved first of all detailed
mapping and identification of finds signalled by earlier work, such as
several Roman cemeteries. Furthermore, a whole range of new findspots
was registered, bringing the amount of relevant extra-urban sites to ca.
40. observations in areas further away, such as on the top and slopes
of mount Gnyz (ancient near the eastern border of the
Pessinus territory, brought severalother interesting sites to light. A short
summary of the most importaut results will elucidate this.
The rnajor prehistoric discoveries are two settlements found only a
few hundred meters apart on the northcrn slopes of the -top,
to the north-east of the village of Karacaren. concentrations
of stone rubble, some loamy wall plaster and even the base of some
walls in situ visible at the indicate that both sites comprised
stone built houses. The scanty remains of pottery associated with these
relics suggest a cautious dating in the Bronze-or Iron Age. Their elevated
topographical position, between 1500 m and 1600 m above sea level, is
remarkable.
Not far from these sites, but more comfortably on lower-
Iying slopes of the near a steep valley with large outcrops of
granite, we located a possible early-Phrygian settlement. The focus of
this site is an imposing outcrop of granite, with in its vertical front a
much eroded but neatly cut and flat rectangular panel and in its hor-
izontal front a smail rnan-made hollow. Surrounding this stone we found
a large concentration of settlement pottery, essentially coarse Iran Age-
material ( e. g. pithoi).
80
At present the Helienistic period is, a few findspots ex-
cluded, sornewhat on the distribution map. From the
Roman period onwards, however, the easily identifiable human traces in
the landscape increase considerably (Fig. ll). The manyaiready known
cemeteries and isolated graves on the slopes and especial1y the plateaus
around the valley site of Pessinus are now augmented with some new dis-
coveries, bringing the distinctly Roman funerary areas up to a total of
some 15 units (Fig. 11,3). It must be stressed, however, that excavations
show that at least some of them were already in use during the Hel-
1enistic period. We also mention that in several places, widely dispersed
within the Pessinus territory, Roman spolia, often funerary in character,
were registered. Most interesting was for instance a stili unpublished ste-
la with Greek inscription found among the ruins of the abandoned Turk-
ish viiiage of (Old) aykoz.
It is clear now that most of the ancient limestone quarries of the Ro-
man city must be looked for on the edges of the plateaus immediately
west of Balhhisar (Fig. II, 9). Especially the hard and strongly coherent
Iimestone layers, which fOI111 knickpoints on the valley heads and slopes, ,
seem to have been exploited most efficiently. Traces of this exploitation
can still be seen here and there, and zones are almost always littered
with Roman pottery and fragments of
Permanent Roman settlement at the outskirts of and in the near-
by countryside was identified at some 10 sites (Fig. 11,2). Alongside the
ever preserit sertlement-finds, such as fragments of pottery, glass and
tiles, some sites were also indicated by situ traces of wal1s visible
above surface !eve!. The position of most of these isolated rural settle-
is remarkable. Almost all of them are located on mild slopes near
the upper edges of and easy to exploit, rather flat, arable land. Fur-
ther investigations should help us to the accuracy of this posi-
tioning, as well as the precise character and dare of most of these sites. It
is worth mentioning that some of them, located east of Pessinus, we
found lots of fragments of Roman terracotta pipes, identical to the ones
we excavated in the heart of the town. As most of these fragments stilllie
in a linear configuration, often near the upper edge of several smail val-
leys, one can imagine them to be the well preserved remains not only of
water distribution towards some isolated farms, but also of systerns of ir-
rigation. Their frequencyand systematic layout make the latter explana-
tion appear very convincing and we are aware that their discovery is of
81
the utrnost importance for an analysis of Roman land use in Central An-
atolia.
Quite new for the Pessinus is alsa the discovery of two (or
possibly three) watchtowers, which probably were once part of same sys-
tem of security and defence of the city, Two of them were pos-
itivitely identified by the discovery of strips of wall found in situ, only
slightly above ground level (Fig.l1, 6). The plan of the first one, located
south of Balhhisar (Fig. 12), is only partly preserved. The large regularly
cut blocks of Iimestone used for its walls and the late-Hellenistic and ear-
ly-Roman pottery found along with this structure point at an date.
The shape of the second tower, found SW of the village (Fig. 11, 6), is
easier to determine. lls ca. 1 m wide wall, made of blocks of limestone
and same marble spolia, indicate a rectangular construction of ca. 4 by
3.5 m . The use of spolia and same pottery found in and araund this
struction suggest an early-Byzantine date. The of both construc-
tions on the edges of same of the highest plateaus, with wide views on
the town and the surrounding landscape, seems ideal for a function as ob-
servation-and signal\ing towers.
Other mapped Byzantine finds are 5 settlement sites-most of them
with obvious surface concentrations of pottery, tiles an spolia-nne the site
of amonastery was already discovered in the Iate sixties. The lat-
ter is located on one of the peaks of the Dindymos. It still contains many
upstanding stone walls, same of which can easily be interpreted as
of rooms and (Fig. 13) with plastered internal faces. Finally, we
mention the discovery of two small Ottoman cemeteries near
and of severalold (Ottoman ?) temporary installations for sheep herding
in the hi lls.
III. Registration, study restorotion
All excavated and collected finds were registered and deposited in
the local depot and museum. The study of specific categories of finds, e.
g. pre-Hellenistic pottery, animal bones (see report B. Decuppere ) and
the Roman funerary monuments was and/or finalized. Same ex-
cavated objects of specific interest were transported to the archaeological
museum of To cope with the ever increasing flow of new finds
the local depot at was partly reorganized.
The restoration of the smail theater in front of the Roman temple
continued with the help of Ankara's Middle East University. An im-
portant zone in the Northern part of the cavea is now fully stabilized and
restored. This activity will continue during the next campaign,
82
----"----, -
83
84
PESSINUS AREA B
2 \ ~
1 ~ 1
. .
. .
\ t
:
Fig. 2- Simplified plan of areas B and H. Legend: . Roman temple and
podiurn walL, 2. temenos wall, 3. steptheatre, 4. square and per-
istilium (agora). Trenches BI, B2 and B3 were finished in 1993.
~ ~ - - - - ~ ~ -

' i
i ,
' i
i ,
' i
i
,

.
!
i -
If:

i v
, i

,
i
i
,
i
i
i
I,,;n.;n

i
,
i
i
,
i
i
L.
85
86
~ - ~ - - - - - - - - - - - - - - - - -
]
~ - ,-----------------
--------
i' N .. 1 G
87
i .
i 88
,-----

i
i
I'"
~
i
i
i
i
i
____._oi
89
Fig. 8- Blockfromthe earlyRoman temple-freeze foundin Pess. 93IB3.
Fig. 9- Early Byzantine oven-structure found inPess. 93IB2.
90
\0'"
000L-
\.
--
,--
.'
+,
X'
.' 0'
<>
o
(
<> L
Fig. 10- Sites discovered by survey in the immediate vicinity of the town-centre. Le-
gend: 1. uncertain date, 2. prehistoric, 3. Phrygian, 4. Hellenistic, 5. Roman, 6.
Byzantine, 7. Ottornan.
91
Archeological sites and their function
x
o ~ \
@
2
=
,
...
II
5
lTh1iL
6
El
7
X
l\ 9
Fig. 11- Roman survey-sites according to their funetion. Legend: 1. uncertain, 2. settlement,
3. cemetery, 4. sanetuary, 5. watch-tower, 6. aquaduct, 7. road-fragment, 8. spolia,
9. quarry.
92
Fig. 12- General view of an Iron Age site (possibly ) Phrygian near the Dindymos.

.
Fig. 13.:. Remains ilJsituOf a probable HellenisticOf Roman watchtower near Pessinus.
93
94
AMASYA MEZARLIGI 993
YILI
Metin ZBEK *
Eski Amasya ili, Merkez ilesi Mahallesi
ierisinde yer demiryolu ve Endstri Meslek
Lisesi, kuzey ve gneyi merkezleri ile olan Eski
ren yerinin evresi bu denli biimde iskan edil-
mesinden bir dizi tahribata maruz 20. bu
alanda meydana gelen kkleri 1920 li kadar uzan-
1924-25 geen demiryolunun
Roma Dnemi'ne ait mezarlar tesadfen ortaya
Osman Fevzi Olcay' 1936 Amasya
Tarihi Zeyli da belirtilen 30 adet tonozlu
byk lde tahrip
1975 kadar olarak alanda ncelikle
gmlerinden bir blm yerlerinden Tekirdede Asri
1985 belediye iskan
olarak hafriyat Roma Dnemi'ne ta-
rihlendirilen mezar ortaya hafriyat
Bunu takip eden 1986 ve 1987 Amasya Mzesi
kurtarma bu ok Ge Roma D-
nemine tarihlendirilen mezar mimarisine ve gmlerine rast-
Bunu takip eden sz edilen alana Amasya Be-
lediyesi'nce ocuk bahesi, futbol ve yol
ise Roma Dnemi'nden gnmze kadar ev-
releri ieren mezar mimarileri ve insan iskelet bir bi-
imde tahrip
* Prof. Dr. Metin OZBEK, Hacettepe niversitesi. Edebiyat Fakltesi. Antropoloji Blm,
06532 Beytepe - ANKARA.
95
1992 Amasya Mzesi Mdr Ahmet Yce ile birlikte bu alan
incelenerek, kesitlerde gzlemlenen arkeolojik ve antropolojik ma-
teryallerin tahribat tehdidi kurtarma
yapmak Kltr ve Mzeler Genel M-

Kltr ve Mzeler Genel 11.3.1993
gn ve 01371 Amasya Eski ren yerinde
kurtarma uygun ...Amasya Mzesi M-
dr Yce Prof.Dr. Metin Ozbek'in bilimsel
grevlileri selim Erdal, Glfem Uysal,
Suavi Mze Celal Ozdemir ve Mze
Kul, Naim Hacettepe Universitesi Arkeoloji Blm
rencilerinden Sleyman Koray Sancar, Davut Ekici,
ve 6 bir ekip ile 16 3 Eyll 1993 ta-
rihleri 19 gn
Kurtarma erevesinde ncelikle l/250 lekli to-
ve kareleme Kesitte iz-
lenebilen Roma ve ve evrede
halk tahrip edilebilecek nitelikte olan, geici ola-
rak isimlendirilen Gl cd, G2 bd, G3 d, G4 cd ama ve plankarelerinde
belediyenin hafriyat GS d plan-
karesinde ise sondaj 200 m
2
alan Bu alan-
larda 2.5-3 m Yukanda amalar ve bun-
lardan elde edilen arkeolojik ve antropolojik bulgular ama gre

Gl cd Plankareleri
Gl ierisinden geen gney-kuzey
mahalle yolu ile kuzeyden
alanda yer LO x 5 m olan bu a-
mada, kuzeyinde yer alan Ihsaniye mahallesi'nde ikamet eden
ve 47 cm ye 20. ncelikle
dolgu Bu alanda, 0.50-1.00 m
derinliklerinden ocuk, erkek ve ait 6 adet grnsne
(Resim: 1). ynnde st yz ve
vcudu hafif gneye olan bu iskeletlerin kuzeylerinde ya
da kerpilerin sapurmalar yer
(Resim 2). Gerekli temizlik tamamlanan iskeletlerin
ekilerek izimleri Ge Romamezarlanna
1-1.5 m Roma D-
nemi'ne tarihlendirilen mezarlara
96
Gl ama bir kuzey-gney
yan yana 6 adet Roma me-
Bu mezarlar boylardaki moloz par-
ve birbirine kum-kire
hartan, tonozlu bir sistemle (Resim: 3). Ge Roma
Dnemi'yle bu i hibir ssleme izine rast-
Sz edilen 6 mezardan i ve 2 mezarlar, d-
nemlerde, birbirlerinden bir biimde gneye
uzanan 4 anda ve ara ortak bir
biimde (Resim: 3). Bu ucu
ise 25 cm bir duvar ile birbirlerine
Sz edilen 6 tonoz yol ve
Dnemi'ne tarihlendirilen iskeletlerin gmlmesi, hatta yer-
erevesinde buraya gmiilen iskeletlerden
yrenin yer alan Tekirdede Asri nakledilmesi
tahrip (Resim: 4),
GIII ve 2 No.lu Mezarlar: Gl/I nolu mezar, kuzey
mahalle yolunun
kuzey tahrip 208.5 cm ve 87
cm olan bu mezar, iri moloz ve har to-
nozlu sistem ile Kuzey tahrip iin me-
belirlenemedi. Bu ierisinden 19 bireye ait iskelet
gn Tamamen olan bu is-
keletlerle birlikte demirden 2 cm halka bir
kemer ve bir demir yzk ele
ise bir iskeletinin gmlmesi hafif bir
tahrip Envanterlik buluntuya ise
Gl/2 nolu mezar 199cm 102cm ve 59 cm
dikdrtgen biimlidir. Bu tam ierisine D-
nemi'nde bir iskelet ve bu gm byk bir
blm tahrip ierisinden olduka tahrip du-
rumda, Roma Dnemi'ne tarihlenebilecek iskelet
Etdlk ya da bir bulnntuya Me-
byk oranda tahrip edilmesinden sanduka ya da tonoz
mezar olup Gl/! ve 2 nolu hem
mimari hem de gneyinde olan 4
mezardan dnemlerde edildikleri grlmektedir.
GII3,4,5 ve 6 Nolu Mezarlar: 199-200 cm 74-77 cm
100-102 cm derinliklerinde dikdrtgen biiminde, moloz
97
kiremit ye har ile edilen bu st
blmleri SS-llS cm dz blok ka-
(Resim: 3 ye 4). zerinde arta kalan cm lik
blmleri ise tonoz sistemiyle Bylece kemerin
zemine kadar olan 107-114 cm ye ara du-
bir ye
25 cm bir duyar ile birbirlerine Bu
kapak blge ile i yzeyleri olduka
zenli bir biimde yzeyleri ise i cm
bir har ile
daha sonraki dnemlerde, zellikle de g-
zaman dilimi ierisinde tahrip GI/6 nolu
kapak yerlerinden
bir ya da iki (Resim: 2 ye
4).
Kaak yapanlar soyulan bu mezarlardan GI/3 nolu
mezardan lapis bir adet yzk, bronzdan bir kpe,
GI/4 mezardan ise bir adet yzk ele (Resim:
5). Bunlara ek olarak btn ierisinden Roma Dnemi'ne ta-
rihlendirilen insan iskelet ye seramik ele
G1/7-8 Nolu Mezarlar: Gl gney ye ke-
tonozlu sistem ile olan 6 Roma me-
2.5 m mezarlardan gs-
teren iki adet mezara Bu mezarlar sanduka biimli olup, ara
tonoz mezarlarda ol-
gibi moloz kiremit ye harla yz me-
zarlarda gibi zenli olup, 1 cm bir har ile
yz ise daha zensiz bir grnmdedir. Mimari
gibi, bu lleri de daha Bu
60,51 cm, 57,56 cm dir. 7 ye 8 nolu me-
geen gney-kuzey uzan-
yolun tamamen tahrip (Resim: 3). Bu ne-
denle ye 8 nolu mezar-
55 cm
Yol nedeniyle tahrip edilen mezarlardan GI/7
ieri si bir boya ile Freskin
in-situ halinde tahrip iin biimi belirleneme-
Buna btn fresk tophanarak mzeye teslim edil-

98
GlI7 mezara olan Gl/S mezarda, yoldan 10
cm ieride, biri ikisi tmlenebilir nitelikte Roma Dnemi'ne ta-
adet camdan ele (Resim
6). Buluntular envanterlenerek mzeye teslim
Gl amada 2-2.5 metre
sonra, Roma ana Bir yan-
dan evrede iin, yandan
ileriki restore edilip edilmesini ngrerek bu mezarlar ze-
rindeki sonra zerleri naylonla ve
toprakla
G2 bd Plankareleri
Gl gneyinde ve bu amaya bir biimde G2
da ncelikle evrede plkler te-
toplam 4 adet Islam gms Bu amada da
1-1.5 m Roma Dnemi'ne tarihlendirilen mezarlara

G2/l-2 Nolu Mezarlar: G2 d plankaresinde bulunan mezarlar Gl a-
4'l mezarlar gibi tonozlu sistem ile birbirine bir bi-
imde (Resim: 7). uzanan bu
mezarlar 203-198 cm 71- 76 cm 96.5-93 cm
Bu duvar ve
birbirine duvar tahrip kapak
ise yerlerinden i ve 2 mezarlar da yine bir
alana gmleri byk oranda tahrip
(Resim: 7), hatta evresinin temizlenmesi
bu mezarlardan tahmin edilen ok insan iskelet ka-
ve seramik ele Mezarlardaki tahribata i
ierisinde bir adet bronz bilezik (Resim: 5) ile bitki e-
kirdeklerinden boylarda 8 adet boncuk Bu
boncuklardan tesbihlerde bulunan imamelere benzerlik gs-
tennektedir.
G2/3-4 Nolu Mezarlar: Bu mezarlar i ve 2 nolu hemen
ve bunlara bir biimde Sz edilen me-
zarlar ama iine (Resim: 7). Bu ne-
denle ama ierisinde kalan ve
bunlann ierisinden bir iskelete ait Her iki me-
ierisinden herhangi bir arkeolojik buluntuya rast-

99
G2/b plankaresinde ve i metreyi bulan a-
Islam Dnemi'nde iki adet ocuk iskeleti gn
Bu plankarenin ve ama ise iki-
adet olmak zere toplam 4 adet Roma Dnemi tonoz mezarlarina
Bu da byk tahmin edil-
mektedir. Buna ama temizlenmesi ama
duvarmda bu mezarlardan durumda bir ele
Maddi nedeniyle kesitte
izlenebilen bu mimarisi Gl amasmdaki mezarlara ben-
zerlikler gstermektedir, Bu hem kesitte izlenebilen
hem de tahrip edilmemesi zerleri naylonla
rtlerek toprakla
G3 d Plankaresi
gmlerin stratigrafisini belirleyebilmek
SxS m amalarda bir
biimde Roma nedeniyle O.S m ula-
sonra Bu amadan Roma, Bizans, Seluklu ve
Erken dnemlerine ait seramik ele Etdlk
nitelikte olan bu paralar amalardan ele geenlerle birlikte mzeye
.
G4 cd Plankareleri. Bu ama, Gl ve G2 nolu do-
ve ierisinden geen gney-kuzey
yolun hemen yer 1985 belediyenin
amak hafriyat gn
ve Roma Dnemi'ne tarihlenen, ileri tavus
bezeli freskli tonoz belirleyebilmek ama-
bu amada 4 adet Islam gms kal-
sonra 2 metre derinlikte 3 adet tonoz mezar sap-
byk bir blm ama
Bu nedenle nolu mezar 193 cm
72 cm ve 103 cm olan bu mezar,
GI/3,4,S,6 ve G2/1, 2 nolu mezarlarla byk benzerlikler gstermektedir,
amalarda gibi olduka tahrip edilen bu mezarlardan G4/2
nolu mezar tamamen G4/3 nolu ise hem
kuzey ve gney hem de tamamen tahrip du-
G4/3 nolu i yzeyi GI/7 nolu mezarda gibi
bir boya ile Bu mezarda da tahribat nedeniyle be-
biimi ierisinden bir insana ait tahrip
izole iskelet ve form seramik gn

100

G5 d.Plankaresi
Bu ama, G4 nolu ama ve onun belediye kal-
ierisindeki arkeolojik ve antropolojik malzemelerin ta-
ve makinelerinin toprak dolgusuna
i m bu amada yzey top-
itibaren bol miktarda Roma Dnemi seramik ile
dnemlere ait insan iskelet ele Ele geen W'-
keolojik malzemeler bir adet elektrumdan iki para ha-
linde kpe de yer
Genel
Eski ren yerinde 19 gnlk s-
resince 200 m' lik bir alan bu alandan 15 adet Islam gms gn
Kimi zaman Islam gmleriyle i ie, kimi zaman
ise islam gmlerinin Roma Dnemi'nde me-
zarlara amadan nde 21 adet Roma bu-
bunlardan ancak 13' Ileri 13 mezardan
30 bireye ait iskelet gn boylardaki
moloz kiremit ve har ile edilen bu mezarlardan iki
adeti il adeti ise tonoz biimlidir, ve tonoz biimli me-
zarlardan ikisi freskle
Mezarlarm ierisinden ok Roma Dnemi'ne tarihlendirilen
seramik ele Bunlara ek olarak, birisi olmak
zere iki adet yzk, bir adet bronz bilezik, iki adet camdan ya-
gz envanterlik eser olarak mzeye
Sonu olarak, Amasya Mze ve
Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm'nn Bilimsel
Amasya Eski ren yerinde 1993
kurtarma Ge Roma Dnemi'ne ait arkeolojik ve ant-
ropolojik malzemeler gn zamanda top-
lumunu antropolojik olarak insan is-
keletleri (gmlen) ele

Resim: 1- gn gmleri
Resim: 2- gmlerinin kuzey kenannda ele geen kerpi
102
Resim: 3- Gl ele geen Ge Roma Dnemi'ne ait tonozlu ve sanduka me-
zarlar
Resim: 4- gmlerinin tahrip edilen tonozlu mezarlar
103
104
Resim: 5- Gi ele geen y-
zkler ve bronz kpe ile G2 A-
bronzbilezik rnekleri
Resim: 6- Gl ve G2 amalanndan ele geen
camdan
- o
LJ>
Resim: 7- G2 saptanan tonozlu mezarlar. Bu bir blm daha sonraki dnem-
lerde biimde tahrip
L _
---_... -
36.MAKALE
BASILA
993 KAZISI
Abdullah YAYLALI *
ZKAYA
(Arktonnesos) nemli antik kenti Ky-
zikos' daki arkeolojik 1993 da devam edildi'.
1993 etkinlikleri, dnemin nl Hadrian
sistemli 'Sulubodrum' mevkiinde bou-
!euterion olarak alanda
nemli gnmz
Dzler ky kalan ve neredeyse tm tahrip ya da toprak
antik kentin belirlemek da yzey
yer verildi. Daha ok kentin gney ve kesimlerinde
bu sonucunda, gneydeki Khytos ve Panormos
arasmda kalan alanda agora ile sur duvan belirlendi.
* Prof. Dr. Abdullah YAYLALT, Atatrk niversitesi Fen - Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm 25240 - ERZURUM.
Yrd. Do. Dr. Vccihi ZKAYA, Atatrk niversitesi Fen - Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Blm 25240 - ERZURUM.
(1) Kltr ve Muzeler Genel izinleri ve parasal
Bursa Mzesi ile srdrlmektedir. Bu mevsim a-
Yrd. Do. Dr. N. Kohan. Do. pr. C. Yrd. Do. Dr. V.
zkaya. Yrd. Do. Dr. M. Gr. N. ztrk, A. ile
H. Din. N. Uar. A. Y O. A. O. Ka-
rako, B. Can. O. Aras. H. M. V. U. Tu. H. T. Tan. M. Ba-
laban. M. Oktay. S. Koak, A. Kltr Ba-
olmak zere. etkinlikletimize zvcriyle bulunan tm itenlikle

(2) Sz konusu 'Mcrroon' tahrip olsa da. nedeniyle ola-
bkz.Th. Macridy- Ch. Picard, "Attis d'un Mtroou de Cyzique", BCH 45 (1920), 436
vdd.; A. - V. Ozkaya, "Kyzikos 1992 XV. Top-
1992 bu konuda Gr. N. ztrk, yksek lisans
olup bitirilecektir,
(3) Eski ve bugn de izlcucbilen kentte liman gstermektedir;
Panonuos veya Panonnon (i liman). Khytos ve Thrakikos Bkz.
Strabon. XI!. s.575; Apollcnios Rimidos 1.936.940,954,987, 11LO; F. W. Hasluck, Cyzi-
cus (1910). 5.
107
Kaak yerlerde ve duyumlarla elde edilen bilgiler
rultusunda kurtarma ve durum belirleme sondajlarda 1990
mevsiminde ortaya ve Kyzikos'a zg olan lahitlerden biri
daha gn olanaklarla bu ok
ynl sonucunda Hadrian 1989-1992
lan arasmda elde edilen verilere yeni boyutlar yzey
kurtanna ve sondajlarda ise, yeni be-
lirlenmesi kadastral paftalara
kentteki
Hadrian
tarihi, ve sreleri konusunda bir-
birini tutmayan bilgiler bulunan ve daha ok eski gezginlerin gz-
lem ve zgn fikir yrtlmeye
Hadrian 'nda 1991 itibaren nemli veriler
elde edilmeye 1991-1992 elde edilen
bulgular, alt mimari dzeni, st rts ve bezemeleri ko-
nusunda, kendi oranlannda, bilgiler Bu ve-
rilerin bir temele 1993 da
gney alanda 5.00 x 5.00 m lik plankarelerde devam ettirildi
(izim: 1). 1991'de de GIIl-GlV-HIIl-
HIV ve de IV plankarelerinde Bu alanlarda
zaman zaman 3.50 - 4.00 m ye varan dolgunun temizlenmesi
sreci konusunda bulgular belirlendi. Buna gre,
dolgu stte ge dnem, altta ise ait zgn paralardan
Ancak, 'kire kuyusu' olarak nedeniyle,
yerlerde kesin yapmak
Yzeydeki bitki rtsnn 1.00 m Bizans D-
nemi belirgin izlerinden olan kiremit rgl mezarlar
(Resim: 3). Daha nce benzer tr ve olan
bu mezarlardan birinin nnde, boyun ve kulpnndan lekythos tr
(4) A. Yaylah - N. Kohan - C. "Kyzikcs 1990 XIII.
(1991). 209 - 210, iz.3.
(5) Bu konuda bilgi iin bkz., R. M. Ertzn, ve ev-
resindeki Adalar (1964), 124 - 132; A. Schultz- E. Winrer, "Historisch - Archaeologische
Hadrianstcmpcl von Kyzikos", Asia Mina! Studien, Band i (1990), 33
-45.
(6) - zkaya. "Kyzikos 1991" 227 - 229.
(7) Bu mevsim iki ortaya mezarlar, gibi
- Ozkaya. "Kyzikos 1991",224. Dn.6), genelde ve ta-
rihlcnebilir bulgulardan Ancak. genel Bizans Dnemi olarak ni-
tclencbilirler.

bir vazo (Kyz'93.45) bulundu (Resim: 3-4)". mezarlarla d-
zeyde ve durumda iki tane depolama byk kp be-
lirlendi. kandil iin bir 'zincir ve
kt metal bir tutarnak da bulunmlar yer .

mak Ancak, ve mermer
dolgu ve bunun temizlenmesi, ger-
nmzdeki mevsimine Bu alandaki
podyum olmakla bir-
likte, belirlendi (Resim: i - 2). Daha nce de zere, ortaya
boyutlardaki dikdrtgen bloklarla
rlmesi ve aralannda yer yer moloz dolgu mer-
mer bloklardan rl zgn basamak dokusunun
gstermektedir. tahribat ve nedeniyle olsa gerek,
sz konusu mermer bloklardan'in situ' hibir bulguya Bu-
nunla beraber, podyum dik
kesen ve gneydeki ana tonoza bir dehlizi'
daha belirlendi (Resim: 2)9. .
dolgu ait ok mermer
bloklar, plastik ve mimari geler bulundu. Olduka tahrip yer ve
konusunda kesin saptamalar bu bulgular
sadece dnem stilini Bun-
lardan Korint tipi stun ilk
iki rnek (Resim: 5, 6), srecini yan-
nemlidirler. Derin yaprak dilimleri
torba yer birinci akanthus
para (Resim: 5), Efes mekleriyle'" paralellikler gstermekte ve S. II.
zelliklerini derin matkap dar-
beleriyle birinci akanthus ile ikinci
yaprak para (Resim: 6), s. III. sti-
(8) boyun ve kulpu vazonun bulunarak Yksek: 0.19,
0.14 olan vezo. oval gvdeli, yksek silindirik boyuulu
ve dudak Boyunda yivler: omuz - boyun dikey ka-
bank bir hat ve omuzda entik yivlcrle bezeli. olarak Bizans
Dnemi'ne ait
(9) Bununla birlikte toplam yedi dchlizi' oldu. Bkz.. -
zkaya, "Kyzikos 1991. "229.
uo: V. ldil, Anadolu XX ( 1976(17),23,30; Lcv. IL, 3; 14, i; - W. Mitl.
29 (1979), Tar. 122.4; N. Kohan. "Kyzikos 1989 Hadrian Mimari Be-
zerneleri. "TAD XXIX (1991), 125, Res.12.
109
lini Bu para, kente ikinci 'Neokoria' linvan
ve Severuslar dnemindeki ikinci ev-
resine ait
Daha nce de rnekleri bulunan ve ante ait
zm salkum ve asma bezeli bir slitun
bu mevsim da (Resim: 7). Bu
trden stun S. II. az neeye ait
Ward ve Ashmole ortaya ki, bu olgu bun-
Hadrian dnemine ait gstermektedir 14.
st altta lesbos cymationu ile bezeli, oranla
iyi bir (Resim: 8), daha nce bulunanlarla" tip
ve stilolarak benzerlikler iermektedir. Bezemeleri Antalya
Hadrian Efes Hadrian bezemeleriyle
gstermektedir ki, bu da S.II. ilk
iinde belirlemektedir.
ya da kire mermer
stilleri bulgular da yer Bunlar
listte lesbos altta eksen l demetle
anak yaprak iine
palmetler ve lotus ile bezeli silme (Resim:9),
Efes Serapis Bergama Asklepiosu'nda?
(ll) C. Kyzikos Korinth 1993), Lcv. 8a. Birbirleriyle b-
yapraklarda derin matkap darbeleriyle ve gz gz
verilmesi: yaprak dilimleri ipiklerin dnem zelliklerini yan-

(12) Roma'da Septimius Severus dneminde gsteren isyanlarda Kyzkosun Roma
nedeniyle kente ikinci kez 'Ncokorin' nvan ve verilir ve bunun Ca-
racalla dneminde bildirilir. Bkz.F.W. Hasluck, Cyzicus (1910). 189.
(13) Ertzn, 140 - 141, RCf>. 27; Wiruer. "Hadriunstempel". 67.
Tar. 5.1 - 3; 6.1.
(14) B. Ashmole. "Cyriac of Aneona and the Templc of Hadrian al Cyzicus."JWCI 19 (1956).
186. 189. Pl. 39 b-c; 1. Ward - Pcrkins, 'The Marblo Trade and lls Organization: Evidence
from Nicomedia," The Seabomc Conuncrcc of Ancieut Studies in Arehacology and
History(1980). 331; Sehultz Wintcr, "Hadrianstempel, . 67 - 68. Dn. 273 - 274.
(15) Yaylah - Kohan - "Kyzikos 1989." 177; Res. 9; Yaylah - zkaya. "Kyzikos
1991',226, Res 10. Erdck deposundaki 58 Env. No lu para iin bkz. Schultz - Win-
der, 79 - 80, Tar. 7,1- 4
(16) W. M. Suceka. Das Markter von Milcr. BWPr (1981), Abb. 46.
(17) W. Willberg" Die Bibliothek, .. FIE (1953). Abb. 18.
(L8) W. Kenigs - W. "Biu Kaiscrzeitlichcr Rundbau in Pcrgamon", Mirt. 29 (1979),
347. Tar. 122, 3.
(19) O. Zicgcnaus - G. de Luca. Das Asklcpicion II. XI.2 (1975) 87, Tar. 5a
110
zelliklerini S. II. or-
gsteren zellikleri, Kyzikos Bergama okulu et-
kisinde gstermesi nem bir
(Resim: lA). Altta stte Ionik cyma ko-
anaklardan ve tabana sivrilen yumurtalar,
anaklar ok ile Efes Korresian ve
Stratonikeia kuzey rnekleri ile
S.II. stilini
Bu mevsiminde alt belirlenmesine ynelik
ortaya kabartma ya da figrlerine
ait da (Resim: ll, 14), hi en
yer figrlerine ya da frizlere ait ol-
konusunda kesin saptamalar beraber,
arka tarafta kaba ve zensizce birer kabartma
paralan Kire byk bir
eseri kurtulan bu kendi stil ve ynnden
birlik gstermektedirler.
byk bir ve burnu yer yer kopma
ve erkek (Kyz'93.25), Grek nclerini arat-
mayacak lde idealize (Resim: ll). Salarda ve yzde
olmakla birlikte, oranla iyi ikinci
(Kyz'93.26), hafif sola konumu ve ynelik et-
kileyici ifadesiyle, erkek zelliklerini (Re-
sim:12). ve yznn bir
(Kyz'93.27), stil ve olarak ortak zellikler ser-
gilemektedir (Resim: 13). buklelerden ve kendi iinde
btnlk gsteren hafif glmser yz ve belli belirsiz
gz bebekleriyle bir (Kyz' 93.28), burnu ve
enesi olmakla birlikte, iyi (Resim: 14).
Sz konusu gerek kimlikleri, gerekse neresine ait
konusunda bilgi edinilecek verilerden yoksunuz. Ancak, bun-
. cephesinin yze yerlerde bu-
lunmalan, gzlemlerimize gre, ait ihtimalini gndeme
getirmektedir. ikisinin (Resim: II - 12) ve idealize edil-
yz da bu Bu durumda, Re-
(20) M. Anadolu Mimari III. ROllHI Yumurta Dizisi (Atatrk
niversitesi Doktora Tezi 1987), 34. Lcv. 16a.
(21) u. g. c., 34. Lev. 16b
111
*
dev Hadrian bstnn Olymposlu oniki
yorumundant- hareketle, tan-
temsil ettiklerini; erkek Zeus (?) (Resim: ll), ikin-
cinin Apollon ya da asma elenginden Dionyzos (?)
(Resim: 12) varsayabiliriz. ise (Resim: 13), nceki
bulunan frizlere ait ok
frizlere ait (Resim: 14) belirsizdir, ancak stil
ynnden kme iinde ele Buluntular, ta-
olarak, Hadrian dnemine ait
Yzey
Nurettin KOHAN
1993 da Kyzikos antik kentindeki
devam edildi. Ancak, bu daha ok kent iin-
deki belirlenmesi ve lekli kent y-
nelik olarak srdrld, Bu hem bir
kent hem de bir sorun haline gelen sit alannun kesin be-
olacak. her geen gn paralanmaya ve yok olmaya
layan mimari elemanlar ve kadanyla eserleri
saptanmaya Byk bir zenle srdrmen bu ol-
duka yrmekte, bunun da en byk nedeni, Antik
halen tarla olarak ve kyllerin rast-
mimari tarla buralann da
Yine zerinin de iine gi-
rilemeyecek kadar bu ya-
engellemektedir, byk fazlaca
tahrip ve yzeyde temel bile sap-
olanak
Belirlenen para para duvar da be-
lirlenmesi olduka gtr,
'un'4 "Kent, byklk, gzellik, hem hem de za-
ynetiminin ile Asia'daki en gelen kent-
lerle ..." Kyzikos'daki antik ya-
* Yrd. Do. Dr. Nurettin Kohan Atatrk niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm 25240 - ERZURUM.
(22) Eski kaynaklarda (J. Malalee. Chronogruphia (l83 279) tapmak dev bir Had -
rien szedilmektedir. T. Rcinach ise (t'Lenrc J. B de Rossi au sujet
dn Temple d'Hadrien aCyzique. "BCH XLV, 1980. 517 - 545) bununla birlikte bir de
belirtmektedir.
(23) Yaylah. "Kyzikns 1989". 174 - 175. Resim: Lo - 13.
(24) Strabon, XII. 575
112
------_._--
zarlardan da bilgiler ediniyoruz. Bu yazarlardan. kentteki Hadrian
tiyatro, amphitiyatro, bouleuterion, pryta-
neion, agoralar ve bir ok
Ancak bu gn bu az bir yeri belirlenebilmektedir,
Yzey belirleme ilk ama
Fakat bu mevsiminde, nedenlerden
kentin ancak te biri
Hadrian kuzeyinde bi-
linen gney ve kuzey ait saptanarak,
bu ynlerdeki kuzey hemen
stte 0.40 m, altta 0.44 m 2.27 yivsiz, iki ta-
raftan bir stun ile zerinde iki
tespit (Resim: 15), agoraya ait Ay-
nca, agora eserleri ile ait kk paralar
Bu eserlerden biri gvde st ait olup, 0.55 m l-
snde ve S. II. zellikleri gstermektedir (Resim: 16). 'Al-
Kule' olarak izimi ve bununla
duvarlar tespit Antik kaynaklarca da bu kulenin
her geen gn biraz daha tahrip
Khytos ait deniz iindeki ile Khytos -
Panonnos sur kent
Khytos - arasmda yer alan, kentin gney ago-
ortalama 78 x 230 m llerinde bir ve Ge
Antik Dnem' de bir ok (Resim: 17).
Bu gney duvan bulunan ve Antoninler Dnemi sti-
lini stun ait bir para> (Resim: 18), ev-
releyen stoalarda byk Korinth stun kul-
ortaya
1992 mevsiminde saptanan ve Yol' olarak ad-
26.50 x 50.00 m llerinde bir
tespit kuzey duvar
iinde su knkleri bulunmasma anda be-
lirlemek olduka gtr,
(25) Cassius Die, LXX, 4; Plinius. NaL His .. 98; Aristcides, 240 vd.; CIG)655 .
3662; Hasluck. Cyzicus. 11 vd.; A. Yaylah. "Antik Kyzikos Kenti ve Uzerine
1.Kyzikos Paneli 1988).
(26) V. Idil, "Anadolu'da Roma Korinth Anadolu XX (1976 -
77). 33 vd.; C. "Kyzikos TAD XXXI.
(27) N. Kohan. XV. .
113
Kent iinde ve durumda bulunan birok bu-
luntunun mimari eserlerin ky ok nceleri
ettikleri tespit
Bu mimari bezerneler genelde Antoninler Dnemi stilini
(Resim: 19). Bu eserler bile o dnemdeki
ve gstermesi
yeterlidir Yine 0.27 x 0.40 m llerinde. kaliteli beyaz mer-
merden kline sahneli, stiline gre i. O. i. ta-
bir mezar stelinin de (Resim: 20) antik kentin hemen
eltiki kynde bir duvara olarak
bile, bu kentteki ve kesintisiz srdrlmesi
gstermesi nemlidir.


nceki gibi-s, bu da, kentin antik ve
bunun iinde yer alan belirlemeye ynelik kk boyutlu
deneme devam edildi.
'93 mevsimi Kyzikos sre nedeniyle sadece
bir sondaj Kyz '93/Sdj.1 nceki topografik
tmualarmuzda?" Hadrian olduka bir alana
belirlenen ve Nekropol' olarak
blgenin, Dzler ky ile eltiki kynn bugnk zerinde ger-
5.00 x 5.00 m 0.10 m de rastlanana
kuzey-gney ynl 0.50 m ve yzeyden 0.15 m de-
rinde 1.23 x 2.30 x 0.66 m bir lahit
(Resim: 21). palmet ve akanthus yap-
raklanyla bezeli akroterlere sahip, gri beyaz mermerden yon-
lahit yan akroterlerinden birinin belirlendi.
akroter ve lahit gvdesine byke delik da lah-
tin nceden tespit edildi.
zamanda bir kaak tahribine ait delikten
* Do. Dr. Ccvat Atatrk niversitesi Fen - Edebiyet Fakltesi Arkcoloji ve
SanatTarihi Blm 25240 - ERZURUM.
(28) - Kohan - "Kyzikos 1990... 208 - 209; - zkaya. "Kzyikos 1991n,
231
(29) "Kyxikos 178 vd.; iz.l; ay" "Kyzikos 1990". 209.
114
----- ..

lahdin iine yeni bir srpriziyle
Lahit tmyle ve burada bulunan iskeletler naylon uvallara
doldurularak lahit iine U uval dolusu kemik ierisindeki
mezarda on kadar insan gmsnn
belirlendi. Lahit evresinde y-
zeyden 0.15 m derinde, 17.50 cm, dar 11.50 cm ve uzun-
37.50 cm olan toprak bir su

Lahit gvdesinin drt yz zerine 0.20 m daire biim1i
tutamaklar ile uzun yze diye
layan on bir belirlendi (izim: 2).
Yzeyden 1.80 m derinlikte son tahribatla lahit gvdesinin gney dar
yz zeride, lahit podyumu arasmda bir de-
likle alt kata (podyum) inme ancak bu
ki, 0.60 m ykseklikteki Attik - Ion profilli
podyum, Bizans 'nda yn bir derenin su-
yzeyselolarak tahrip Bunun her biri 0.30 m
sahip, alttaki 0.10 m, stteki 0.20 m iki
zemin iine 0.16 x 0.03 m boyutlu ve
( ) biimli demir kenetlerle Ancak dere zemini
sonucu zemin 0.05 den 0.15 m ye varan
luklar
1990 Kzyikos ortaya ve Lahit'
olarak lahitle biimsel byk benzerlikler gsteren
Kyz'93/Sdj.l Iahdinin podyumunun iki bir alt zerine
nedeniyle, Kzy'90/Sdj. 3 lahdinin de bir alt zerine otur-
kesinlik
Kyz'93/Sdj.l lahdinde gvde zerinde 'tutamak' benzeri
kabaralar profillere sahip Kyz'90/Sdj.3 lahdinde bir
zelliktir. Kyz'93/Sdj.l lahdinde kapak, Ionik modeline ben-
alttan dar silme, ve geison
gen dz akanthus yap-
dallar; yan akroterler zerine ise, akanthuslara
- palmetler Bu grntsyle lahit,
bir cephesini ve Kyzikos'daki - lahit'
bir
(30) - Kohan - "Kyzikos 1990". iz.3 -4; Res.Zl .
115
Kyz '93/Sdj.l lahdinde tarihlemeyi ynlendirecek bulgular,
nedeniyle elde Lahdin akroterleri ze-
rinde bulunan ve ssleyen kenger ile
stilolarak Kyz'90/Sdj.3 lahdindekileri
Ancak, oradakilerden daha Bu Kyz'93/
Sdj.l lahdinin de evreye S. IL. ikinci tarihlen-
mesi uygun grnmektedir.
Kyz '93/Sdj.l lahdinde ana gvde ierisindeki in - situ mal-
zemenin ortaya
ok kk cam ve seramik bunlara ait
soygun lahit gvdesiyle iten lahit yak-
0.50 x 0.35 m lik bir delikle lahit podyumu ierisine de inil-
ve da alt - st Lahit iinde ve evresinde herhangi
bir in - situ malzemenin zerine, lahit podyumunun otur-
tabana denendi. Bu amala zemin ie
girilerek, iki saydam cam tabak ile bir
- saydam cam vazo ve bir - saydam cam kase ortaya
(Resim: 22, izim: 3)32.
(31) Yaylah. "Kyzikos 1990".210. iz. 3 - 4, Res. Zl .
(32) Camlarm teknikleri ve tipleri konusunda bilgi iin bkz. C. S. Lightfoot - M.
Arslan, Ancicnt Glass of Asia Minor (1992). ile bu malzemcde
renk hakini durumda. Olduka kasc ve profil bi-
imlerinden 1. S. 2. - 3. iinde sylenebilir.
116
----_.-
117
G
G
. ~ .
118
~ ~ i
~ d ~
.~ E i ~ ~ ~ ~ a
~ ~ ~ ~ o
i
. 'f---"------------.
i - -.- - - - - - - - - - - - - - - - --i
\ . ,
\ !
\ !
\ i
-----.
A
J


,
\
\
. \
\- _.. - - --('----
B
o
c
Kyz '93/Sdj.1_
izim: 3
119
Resim: 1
Resim: 2
120
Resim: 3
Resim: 4
121
Resim:5
122
Resim: 7
Resim: 8
123
Resim: 9
Resim: 10
124
Resim: 11
Resim: 12
125
126
Resim: 13
Resim: 14
-- ----_._-----
Resim: 15
Resim: 16
127
Resim: 18
128
Resim: 19
Resim: 20
129
Resim: 21
Resim: 22
130
AMORIUM 1993
Chris S. LIGHTFOOT *
Amorium 6. sezon 26 Temmuz - 3 Eyll tarihleri ger-
Daha sonraki gn boyunca Kltr em-
riyle Trkiye'de bulunan evresinde zorunlu
olan yzey srdrld. Ekip, Dr. C.S. Ligh-
tfoot, Dr. M.H. BaUance (Epigraf), K.L. Barker (Konservatr), L.S.
Bown (anak mlek Dr. M.A.V. Gill (Cam ve Kk Bu-
luntnlar Dr.E.A.Ivison ve Bizans
O. (Muhasebeci), P.M. Cox, S. Farid, N. Mestci, 1. Sjstrm-
Welsby, R.E. TurnbuU (arkeologlar), S.E Young'dan
zamanda Bilkent Universilesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm
rencilerinden Mercan Araydin, Deniz Atilla, Mustafa Eren, Tan-
yeri de ekibinde yer Arkeoloji Mzesi'nden Jale De-
ise Temsilcisi olarak hafta
boyunca ekibinde toplam 31 Hisarky'den temin edil-

Bu British Academy, Ankara Arkeoloji Enstits,
Oxford Universitesi Craven Komitesi, Oxford'daki AUSouls ve St. John's
kolejleri, Society for the Promotion of Roman Studies, Seven Pillars of
Wisdom Society for the Promotion of Byzantine Studies, AET, Bil-
kent niversitesi, Denis Buxton Trust, 'Amorium ve birka zel
maddi Bu a-
bulunan ve desteklerini esir-
gemeyen Elizabeth Harrison, Wendy Young, Prof. Cyril Mango, Dr. U.
* Dr. Chris S.LIGHTFOOT. Arkeoloji ve Sanal Tarihi Blm, Bilkent niversitesi. 06533
ANKARA.
Bu metnin Trkesi Bilkent niversitesi Mercan ve Deniz Atilla yar-

131
Coulton, Fiona Ligonnet, Dr. Owen Doonan, Dr. Peter Kuniholrn'a ve
zamanda Aykut Ozan (Afyon Valisi), Cemal Polat
ve Ali Kocaman Belediye
tr en iten
(1) Kilise (Bazllika)
Kilisedeki iki blm zerinde
Bir ekibimiz kilisenin iindeki ve dknt malzemenin te-
mizlenmesiyle ilgilenirken, bir ekibimiz ise 1992
olan orta nefteki zeminin meydana titizlikle

Lseviyeye ait birok nemli zellikler ortaya ve
yan nefte mermer stylobat Bu-
radan edinilen bilgiye gre yontu izleri,
bu daha sonra yeniden dzenlenmesinde, yer de-
suretiyle gstermektedir. Kare biimli
toprak kiremitlerden ve toprak iine g-
rlilmektedir 1). 1991 yan nefte ortaya
olan zemin ile ve benzer zellikler gs-
termektcdir. yan nef zemin 1. seviyeye ait olan
menner kaplama duvar boyunca mermer taban d-
kirernitle zeminin in-situ durumunda
Bu 1. seviyeye ait olan mermer 2. seviyede yerini ki-
remit
Narteksin yer alan "atrium" ya da "exonarteks"deki a-
LS m orta yolu nnde bulunan narteks
zemin ortaya (Resim: 1). Bu zellikle
toprak kiremitlerden birlikte, iinde mermer da
Bu bize malzemenin daha sonraki bir dnemde dev-
olarak tamiri ve yeniden dzenlenmesi kul-
bu nedenle dzensiz bir grnm gsterir.
amala orta nefteki de belirli bir lde ve bu-
nunla birlikte narteks stne iki geici basamak yer-

ve apsisdeki i duvarlar muhtelif
mitularda ilerlemektedir. Bu sebeple ortaya byk din
merkezine ait kilisenin bir 1992
olan, muhtara ait olan bir (kilisenin
gney boyunca uzanan bir dizi oda ve sebze bahesi) bu sene te-
mizlenerek gelecek sezon iin
132
Kilisede bu sezon en nemli ama nar-
teksdeki var olan seviyelerini ineelemekti.
ilerleyen ve orta nefin gney iine alan bir
tahribat "sintronon"un nnden
byk blmn ve orta nefin de iine alarak
rultusunda srdrld. Moloz ve kl zerini kap-
lamakta ve pek ok donuk, saydam, renkli ve renksiz cam mozaik
iermekteydi. Byk bir bu paralar kubbe, tavan ve
st blmlerden Buna ola-
rak dknt paralann, bir hala mevcut zaman
ortaya ukur ve bir miktar
buluntu En nemlilerinden biri karbonize tohum ta-
neleridir. bir buluntu ise bir ukurun dibinde bulunan Ro-
manos i. Lakapenos'a (M.S.920-944) ait olan bir sikkedir.
byk bir 2. seviyeye ait merrnerlerden
"opus sectile" ile 2). En nemli evre bir miktar
iyi zemin d-
dair bilgi vermesi nemlidir. D-
kk rnermer ve evreleyen
byk mermer levhalardan Mermerlerin yer-
lerde zemin alt yzeyini malzeme
tamir izlenimini, yeniden ve merrner par-
yerini olan mermerlerden
byk merrner levha boyunca uzan-
Bu "templon"un perdesinin
Bu perde ise papazlar iin aynlan kutsal blge ile kilisenin blmn
"Templon" perdesinin orta nefin
merkezine ilerleyen drt byk mermer Bu
bize "ambo"- vaaz krssnn temelini de nk
kilisenin ana blmnden Fakat
vaaz krss daha sonraki dnemde
Bununla birlikte orta nef vaaz krss ile D-
hem..mermer hem de toprak
3). Oyle grnyor ki zemin zamanda tamir ve tadilat da ge-
Bu toprak kiremirler mermer "opus sectile" d-
kadar ilerlemektedir. Orta kesit dokuz merkezcil levha ile
olup burada bulunan mozaik halka biimli,
mavi, siyah ve renklerdeki "tessera"
birlikte bir iek motifi sergilemektedir. Bu kilisede bulunan
mozaik zeminin tek ortaya blmdr (Resim: 2). Bu, Orta Bi-
133
zans Dnemi'ne ait nadir grlen nemli bir eserdir. Mozaikin
yer alan "opus sectile" zemin
ise iyi Orta nefin gney kuzeydeki
duvara kadar uzanan zemin zaman sebebiyle ortaya
Btn zemin konservasyonu ve geriye kalan
ortaya gelecek sezon By-
lece zemin btn ve
cektir.
2- AB
byk tahribat iin-
deki gen kule ile Kule bollukla ve kiremit
ile birlikte karbonize kereste iermekteydi. Bu buluntular
dendrokronolojik iin nemli bir zemin Cornell
Universitesi'nde bulunan "Malcolm and Carolyn Wiener Laboratory for
Aegean and Near Eastern Dendrochronology" Merkezinden
Dr.Peter Kuniholm'un ekip, bu sene
ktk ile i 992 sezonundan ve depoda
olan 5 analizi ile ilgilendi. bize en de-
trden Bu am ve sedir diye
Burada bulunan ve olan ktk ve
kereste kulenin ile kesin bir tarihleme iin
olabilecektir. Tahribat zamanda byk miktarlarda
ktklerle olarak demir ivi buluntusuna, iyi bir-
ok tekstil (Resim: 3) ve bir tanesi Arkadios ya da Honorios'a
ait (M.S.395-48) bronz sikke, ise Herakleios'un dneminden
(M.S.61O-641) olan iki sikke buluntusuna sahiptir.
Tahribat zeminine
Bu zeminin en st yzeyi karbonize ve hafif olarak
bulundu. Seyrek olarak saman iyi ve yzeyin
zerinde Fakat saman zeminin tabaka koyu gri
grnmde olmakla birlikte kanalizasyon ukuru izlenimini de ya-
Bu tabaka olduka bol miktarda fare iskeleti
Bu bulunan seviye, kulenin ve esas
ile Kulenin anlamak iin
kk bir sondaj (Resim: 3). kuleye
byk kire bulundu. Bu bloklar byk bir
ihtimalle bir Kk bir blgenin
bu erken sur ait olup ol-
ya da mevcut bir ait olup kesinlikle be-
lirlemek bloklar bir bu
134
- ---- ._----------
dzgn kulenin ortalanna grlebilir du-

3- LAmas/
1992 L bu da
devam edildi. sur ortaya iin
ama gneye ki bu bllim geen az da olsa ka-
nndeki alanda daha sonra eklenen yeni bir sur
daha Bu duvar ana paraleldedir. Bu
seneki sonucunda genelolarak drt evreye 4. evrede geen
sene lde ve daha ge dnemde
bu ilk evre bir griilmektedir.
evrede bir avlu ve bir
duvara 2. evrede pek bir Bu evrede bir
kez daha topraktan tabana sahip bir avluya rast-
Bu 2. evre ve 3. evre ait iki
"pithos" kp bulundu. Bu bize avlu alannun zerinde kp ve ile
bir
4. evrede byk 3. ve 4. evreler ara-
olduka ve zamanda bir rast-
ki bu bize burada olduka maddelerin fik-
rini veriyor. Bu belki nceki tahribi sonucu bir

4. evreye ait avlu kk odalara (Resim: 5). Bu evrede
kiremitlerle iki blmn
iinde ok iyi ve st kire Roma
tersyz bloklarla Biraz
daha ileride ise iki mezara rast lan (Resim: 6). kadar bu me-
zarlan kesin olarak tarihleyemedik. Bunun mezar sahibine ait
herhangi bir malzemeye tarihlendirrnek olduka g-
tr.
4. evrede geen sene de anak ve mlekler 12. Sel-
uklu aittir. 1. ve 2. evreler Ge Bizans Dnemi'ne
tarihlenebilmektedir. Bu sebeple Amorium'daki 3. ve 4. evreleri
Seluklu ve Bizans dnemlerini evreler olarak kabul edi-
lebilmektedir.
135
4- Yukart ST (Step
Amorium'daki bu
yeni bir ama (Resim: 7) bir ama da
tepe daha gerek kronolojik ve stratigrafik
bilgilere sahip Bu amala tepenin en yksek ve en derin
kuzey yeni yeri olarak Bu se-
mekteki bir ama da Amorium'un ait olan ana izgi de
ve bunu L
bakan sur ile
en u gney i m 2 m sur
Bu duvar kk, dzgn, drtgen bloklarla ve
dzensiz Bu zamanda
moloz ve kireli har malzemesine de Bu sur
nnde kuzeye 3 metreden fazla gsteren..birbirine
list liste bir duvar sistemine U ke-
alanda iki kollu, bir klip bulundu (Resim: 8). Klip tersyz
olarak bir taban zerinde bulundu. za-
manda kliplin yeni bir yapmak iin tamamen
lemi yan sebep Kpn ii ise
toprak ve birok Roma anak mlek ile
olarak bulundu. alanda kliplin blmnn nn-
de acele kiremitren basit bir
ST bize Bizans ncesi iin ok
ligrafik deliller gstermektedir. Buna bu alanda lde Orta
de izah edilen ve zel-
likler tamamen teras biiminde
duvarlar hykteki Bizans Dnemi'ne ait yeniden ait zel-
likler syleyebiliriz.
5- anak mlek
Bu sezon AB, L, ST ve Kilisesi A2 ve A3
elde edilen seramik Ki-
lisesi'nde sadece orta nef anak mlek bu-
zerinde Bu buluntu zeminin yo-
Bu tabakalarda ok nemli anak mlek
rnekleri bulunmamakla birlikte Bizans ve Ge Roma gri se-
ve ince seramik tipinde 5. ve 7. ta-
rihlenebilen buluntulara
136
Birok tabakalar gsteren anak ve m-
leklerde yapmak yetersiz olmakla birlikte
ait seramik ve tabakalarda Ki-
lisenin Seluklu seramik birlikte lde Roma
Devri ince ve hatta Frig gri seramik buluntulan vermesi, mal-
zemenin gstermektedir.
gen kulede ok kk miktarda mlek bu-
Dikkatli bir
dolgu ieren tabakalarda seviyelerden
mleklere ait seramik seramik
islenme ve sebebiyle rengini tam bir-
likte seramik paralan ise rengini Buna gre dolgu
birbirleriyle birlikte ait
yollardan seramik par-
izleri izleniminden ok, yerinden oy-
ve izlenimini verir. Bu ise kulenin iinde
byk tahribat bir ok alt sratle ol-
gsterir. Bu seviyelerde Ge Roma kaplar, ok-
yonca kaplar ve ince anak mlek
Bunun k elde edilen Ge Roma
gri ve iyi anak mlek bulunmlan 1990
karbon 14 tarihlenmesi ile M.S.454-602 ait buluntularla
zellikler gstermektedir.
L malzeme Bizans Dnemi yemek kap-
lan, testiler, kk lde "sgraffito" kaplar ve 13. ait
zellik gsteren anak mlek (Resim: 9). Bu buluntular
malzeme geen seneden daha fazla olarak ta-
bakalar Seluklu seramik vermektedir. L A-
kuzey iki iyi koruna 1,40 m
"pithos" kp Malzemesi ve bu iki kpn
Bizans Dnemi'ne ait el d-
Her ikisinin de ii olmakla birlikte kapaklan in-situ
halinde Uzerlerinde byk ihtimalle dolma kapasitesini
gsteren ift harfler Kplerden bir tanesinin ve
omuz blgesi bir "monogram" motifi ile evinin
bahesinde, kpleri korumak tipi
iine Kplerin
olan toprak seviyesindeki oyukta elde edilen anak m-
lekler malzeme verir, fakat en ge Bizans seramik kp-
ler kurularak, Bizans Dnemi'ne ait d-
137
Bununla birlikte kpleri n seviyenin
en alt bir Roma Dnemi ince seramik
malzemesi ile birlikte Frig gri mlek tipleri Bu erken
dnemmalzemeleriyle 1989 ve 1990 L ger-
en alt tabakadan elde edilenler arasmda ku-
labiImektedir.
kuzey tarafmda yeni ST byk mik-
tarlarda anak-mlek buluntusu gibi st ta-
bakalarda kap Seluklu ve
"sgraffito" sslemeli kaplar, Bizans yemek ve
ile Erken Roma Dnemi ince seramik Alt ta-
bakalarda ise Frig gri seramik tipiyle birlikte Ge Roma gri ok-
ya da iyi ve ince seramik bunun Hellenistik
siyah ve Sigillata A' rnekleri oklukla g-
rlmektedir,
(6)
1987 itibaren btn
devam Roma heykel analizi, kilise duvar kap-
mermer ve.mimari ile dinsel d-
kapsayan Kiliseye ait yontma
kesinlikle Bizans merkezini
Bu Amorium'un sanat nemini gzler nne
sermektedir ki, 838 tahribattan sonrada nemini
ve
Pek ok M.S. ve 3. Roma Dnemi heykel
ve 1989 (bkz. Anatolian Studies
39: l7l, vi) olan TZl3 buluntusu arslan penesi Pan
olarak bilinmektedir. Fakat tekrar bir yoruma da
verir. Buna gre byk ait zafer grubunda
yer alan arslan penesi tasviri de olabilir (Resim:
T488 buluntusu, Eros figr byk bir kompozisyonurt bir
aittir. Eros, elinde boynuzlu kap tutmakta ve
Vcudunun bir giysi ile TZIZ ye ait tahrip
byk heykel bulunrusunun bir olan Amazon zafer ya-
olarak Byk
ait heykel grubunun bir Bu sezonun bitiminde TZ1Z, TZ13 ve
T488 paralar Afyon Mzesi'ne ve zamanda
gen heykel T460 zerinde de Yznn bir
olmakla birlikte kadar
138
olan en iyi Aphrodisias rnekleriyle kurulan pa-
ralellikle bu ge 5.yzylla ait ve Imparator Zeno d-
neminde Amorium'un tekrar
Roma sonraki Dnem'de
yada Bizans yeniden dnemi tahrip izleri 7. ve yz-
ortaya harap daha neeye ait Roma da-
ve sadece kk buluntular ayakta
Kilisedeki ve orta nefin ve gney kesimindeki
temizlenmesi bize daha nceki elde par-
ilgili bilgileri Bu imkan r-
nekler gerek yerlerinde ve En nemli
bulgu, byk boyutlarda 'opus sectile' tam an-
olmasa da malzeme ortaya
Bunun byk duvar kilisenin ve 2. evresine ait
duvarlardan ve olarak zemin 3. evrenin
destekleyici olarak Bir mal-
zeme de kapatma Bu da olarak zemin
BUtUn bu paralar ge 5. ve 6. yz-
tarihlenmektedir.
boyunca ve olan zemin ki-
remitlerinin ve biim ya-
ve gelecek sezonlara kaynak depoya kal-
Oniki kadar biim ve para bu
formlara kare, gen, dikdrtgen, sekizgen biimlerde daha ncekilerle
benzerlik gsteren mekler dahil Her kendi iinde alt tip-
lere Bu kiremitler ve Orta
Bizans Dnemi Aya Mikhail Kilisesi ve
'Martyrium' kilise ile ldedir. Bu iki
ise ve i aittir.
Buluntularda ortaya mermer ve kaplama rnekleri de sap-
Bilgilerimize olan nemli bir konu ise Amorium'da bu-
lunan mennerlerin blgenin bir yerden
olarak yerel 'Dokimeion' -hem beyaz hem ok renkli
rnekler- 1990 (Bkz.Anatolian Studies 40:206). 1993 bu-
lunan stun Prokonnesos mermeridir. ilgi
ekici mermer rnekleri ise Tesalya'dan gelme 'Yerde antico'-perde
ve kk kutu Iasos-kolonette ve La-
konya blgesindeki antik Sparta gelme 'lapis La-
cedaemonicus'
139
Orta Bizans Dnemi'ne ait ve dekorasyon rnekleri bollukla
1992 byk levha belirli
lde ve depoya 5. ve 6.
olarak paralar yeniden oyularak ve d-
zenlenerek iki mimari Bunlar (T455, T463 ve
T478) halinde izgiler, apraz ve daire biimli desenler ve
motifleriyle Bu mimari levhalar 'templon' ya-
ok byk vaiz kr-
ssnn bir blm olarak T480 envanterli kk stun
kesin birlikte, teraslama ve h-
ykteki Bizans Dnemi yeniden benzer formda

(7)
1992 toplanan bu sene birka eklemede bulunarak
envantere geirildi. Bu sezon ierisinde kesin lleri kontrol
edilip, ekildi. Genellikle zerinda bulunmayan Frig tipi
bu kategoriye eklenerek geirildi. Bu Frig tipi
ya ya da Bunlara
toprak kiremit ve desenleri ile genellikle anak mlek ze-
rindeki izler dahil edilerek zerinde
1993 Kilisesi'nden ortaya olan en
nemli 'ternplon' Prof. Cyril Mango 4. n
raporunda olarak tasvir (bkz.Anatolian Studies
42:212). Bu yeni buluntu narteks blgesindensol kolda 'templon'un so-
nunda moloz ierisinde Oyle grnyorki kilise o
dnemde bir peygamberin olabilir.
sezon sonunda Amonuru'un evresinde yzey
12 Greke yeniden (Resim: ll).
Bunlardan halen bilinmektedir ve
Amorium'dan olup ok sonra zerinde bu-

(8) ve Kk Buluntular
Bu sezonki Amorium'un ilk monografisi ze-
rinde Bu ilk rapor (Amorium: The First Interim
Report, 1988-1992) kk kontrol ve incelenmesi dahil ol-
makla birlikte geen cam ile Daha n-
ceden bilinen pek ok formdaki buluntular zerinde durulup bu sene
140
lunan paralar ve buluntularla kurularak standart modeller e-
Bunun bu sene buluntulara ok renkli cam ke-
ve mozaik dahiloldu. zellik gsteren
kadeh rnekleri ve 110 un stnde vazo Amorium'da g-
rlmektedir, Bu formlarda, zellik gsterenlerin r-
neklerde Bunlar mavi cam kaplar, dipler ve ek olarak
mavi izgilerle formda Bu paralar 40 vazo for-
mundan elde Daha nceki bilgilere dayanarak bu iki grup cam
formunun Anadolu'da ve Ge Roma-Erken Bizans
Dnemi'nde olduka ok sylenebilmektedir.
Sit nemli lde cam bilezik sahiptir. Byk ih-
timalle Trkiye'de oranla Amorium ok byk
miktarda ve nemde cam bilezik buluntusu 1993 or-
taya 150 adet bilezik daha nceki sezonlarda
olan 500 adet paraya Bu formlar dz desenler ya da
zeri sipiral ve izgilerle bunun bezekli
olarak rnekler vermektedir (Resim: 12).
(9) Sikke/er
1992 sezonunda 1988-1991 olan 82
sikke Afyon Mzesi'nden Restorasyon ve Konservasyon Mer-
kezi'ne temizlenmek ve korunmak zere Dr.Revza Ozil ve
Dr.Hande Gnyol 39 sikke Amorium projesi iin labaratuvar-
da ile Bu sikkeler Afyon Mzesi'ne geri dnmeden-
nce ekilip Geri kalan sikkeler
Konservatr Barker 1993 sezon Afyon M-
zesi'nde temizlenip koruma Bunlara bu sene bulunan, fo-
ekilip ve geirilen 31 sikke dahildir.
rapora Amorium: the First Interim Report, /987-/992 monografisi
iin sikkeler zerindeki dahil
Bronz ve sikkelerin byk 1993 4 amadan
ise yzey zerinde 4).
Daha nceki sezonlarda bulunan sikkelerin Bizans Dnemi'ne
ait Ge Roma Dnemi'nden de sikke buluntusu ver-
Fakat ilk defa bir amadan Amorium olan bir
sikke (BMC I, M.O.!33 oldu) ortaya
Bu sikke ST seviyede
bulunan sikkelerden Imparator 1. Leo (M.S.457-474) d-
nemi rnekleridir. haricindeki sikkeler 4. ilk
IL. kadar vermektedir. Fakat henz Roma D-
141
nemi'ne ait bir sikke bulunup Ge dnem zerine yo-
sikkelerin Ge Roma ve Bizans Dnemi ta-
bu Roma, Hel-
lenistik ve Frig Dnemi anak mlek buluntusu de gz nnde
bulund
Sonu
Bu seneki Amorium antik ait pek ok bil-
gilerimizi ve zamanda Ge Roma'dan Sel-
uklu Dnemi'ne kadar uzanan dnemlerini tarihi da ay-
Bunun sonucunda dikkatli ve titizlikle gen
kuledeki bize kesin tarihini verebilecektir.
gz nne zmsz so-
da; kuledeki tahribat tamamen dikkatli
kilise zemininde de Bylece ki-
lisedeki ve yeniden dzenlenen zen-
gin ortaya Kilisenin etrafuun temizlenmesiyle birlikte
ortaya ise sadece kilisenin orta blmn kapsayan
papazlara ait byk bir merkezi iermektedir. ger-
sonucunda Bizans Dnemi evreleri
ortaya Amorium'da Bizans ynetimi sona ermeden nce g-
rlen en son Bizans Dnemi'ne ait yeniden izleri, sur du-
ve evlerinin iindeki meydana

Amorium'daki en 3 evresi bi-
linmektedir; Bunlardan birisi ikisi aittir. Bu
sur ait 3 evre iin elde edilen imkanlar ierisinde
lde Bunlar dnemlere ait stratejik ko-
numu ortaya 5. l kadar uzanan zaman
ierisinde, sur yeniden esas
hirdeki nemli dneme ait d-
Amorium'daki bu Roma binalan ve me-
ve Bizans Dnemi'ne ait dahildir ilk
sezonu ieren ve Bizans ve ya-
anlamak iin imkanlar
Bu seneki sezonuna ait daha olarak Ana-
tolian Studies 44 (1994) dergisinde zere
evinde zere olan ve tuvalet ger-
bir hizmettir. ekibi iin gerekli olan nemli bir
ve 1994 sezonunda geirilecektir.
142
----_._---
if ' '

\.d
' i?' ' ,'.
,;, .. ,D,Lt>.
""\'
-';:eD ::> . .....

rf' .
dj ",. ;'. - \\ , '
J 6 .! Cd ',.' !}
............., ....__..,. v i:r @i 'i
", ,,'e . . . . ".,.: ..{
, . -::' *t jV
n:h.
s::
c:-o

o

l;
<
\
\.
3:
la
LLL!!:
..




PJ il o EI
1- Kilise, yan nef zemin (izen: I.W.Sjstrm)
-
ti
,
-,-
i
i

N
.,..,
-l-
o
M
<
,,0

i>
U

r
CJ

,
-,-
'q;;
-:--L
2- Kilise.berna', ve orta nef (izen: S.F. Young)
144
- -------
-:-

,
-,-
3- Kilise, orta nef (izen: S.E Young)
Ge Helenistik
IIGe Roma
.6.-10. yy.
. rn11.yy.
Belirsiz
16
14
12
to
S
S
Toplam =31 slkke
Ge Helenislik
I!lGe Roma
.6.'10. yY.
IILI 11. yy.
Belirsiz
AMORIUM'DA 1993 BULUNAN SiKKELER
4- Amorinm'da 1993 bnlonan s!kkeler
145
146
Resim: 1- Kilise, narteks zemin d e m e s i (Neg. AM93/06/20A)
Resim: 2- Kilise, orta nefinde bulunan mozaikzemini (Neg. AM93!
06/05A)
Resim: 3- genkule, tahribat bulunan tekstil paralan
(Neg. AM93/10/22A)
Resim: 4- gen kule, sondaj (Neg.AM931
07/10
147
148
Resim: 5- L avlunun genel (Neg. AM93/6/
3A)
Resim: 6- L mezar ve gen bir
iskeleti (Neg. AM93/l/9A)
Resim: 7- hyk ve ST genel (Neg.AM93!3!
7A
Resim: 8- ST iki kollu bir kp 'in Situ' durumda (Neg. AM93!3!34A)
149
=

Resim: 9- L anak (Neg. AM9311111 O, Fo-

Resim: 10- TI13: Roma Dnemi'ne ait olan bir heykel (Neg. AM93/l7/18,
E.A. lvison)
150
.. .. ..
Resim: - kyndeki cami minaresinin bulunan Ge Roma Dnemiine ait
bir (Neg. AM93/23/3A)
-
Resim: 12- Cam bilezik paralan (Neg. AM93/11128, T.akar)

993 YILI HARMANREN KAZISI
Mehmet *
Harmanren, Isparta ilinin Atabey ilesine bir kydr.
bu kyn 1 kadar ykselen Tepe'nin (1014
m) gney eteklerinde, Tepecik denilen yerdedir. Arazi, tepe ya-
ovaya hafif bir meyil gstermektedir. Prehistorik me-
bu kesimde ve ovada, ynnde 300 m kadar
250 m kadar grnen
hyk, arkeoloji literatrnde "Gndrle Hyk'" olarak (Harita: 1)
(Resim: 1).
nceleri kuru Isparta ve evresinde,
Glli'nden kanallarla sulama sonucu, sebzecilik, meyvecilik ve
Gl de Konumundan
erozyona Tepecik mevkiinde, blgeye ta-
girmesinden sonra, tahribat, insan eliyle tahribata d-

1989 kaak ortaya Isparta
Mze 1989, 1991 ve 1992 sezon kur-
tarma 2.
* Prof.Dr. Mehmet ZSAlT, 1.. Edebiyat Fakltesi, Eski Tarihi Anabilim Fen-
PTT 34459 - ISTANBUL
(1) Senirce gibi Gndrle Hykde R.A.Donerod ("Prehistoric
Asia Minor I.I". BSA XVIII. 1911-12, s. 80) ilk kez grlerek
Ayr.bkz.M. zsait, "1984-1985 Isparta evresi Tarihncesi AST IV,
1986,s. 323-325, 4.
(2) 1. nlsoy. 11 Isparta ili Atabey ilesi Hannanren (Gndrle) Kurtarma 1989.
199 "Miize Kurtarma Semineri lll. 1992 s. 291-322; D. Kaya" 1992 Gndrle
Erken Tun Kurtarma Miize Kurtarma Semineri IF 1993.5.
129/146
153
"Gller Blgesi Arkeolojik-Kltrel-Turistik ve De-
Projesi" Harmanren bi-
limsel Isparta Mze 1993
Isparta ve Atabey'de yedi gn
sren bir n sonra LO Eyll 1993- LO Ekim 1993 tarihleri ara-
devam Alan Arkeolog Nesrin Ozsait'in
LU..Edebiyat Fakltesi Tarihi Anabilim
Ar.Gr.Umit Oztrk, Yksek Lisans meh-
met Fatih Yavuz ile Murat Canbay, Konya Seluk Universitesi Fen-
Edebiyat Fakiiltesi Tarih Blm'nde Ar.Gr.Ozdemir Koak grev al-
Bursa ekibinden Antrepolog Cavide Koak
ile Kemal Mimar Ozsait ve Isparta Mzesi'ni tem-
silen Arkeolog Sedat Heper
Topografik planda da gibi (Plan: i), yo-
lundan arazi yolunun kuzeyinde yer alan, gUI bahesinin ku-
zeyinde ve alanda drt ama
AMA A (izim: i): Topografik planda P7 karesinde grlen a-
x 10 m liilerindedir. Saha sonra, daha
nce definecilerin yerleri ortaya (Resim: 2). Bu
amada, kaak pek ok kp tahrip gzledik. Buna
men 21kp mezar yeri tespit ettik. Bunlardan tanesi eseri kazma
darbelerinden el olarak bulundu (A4, A6, A7, AS,
A12, AI4). alt gvde ya ya da tamamen ko-
(AI, AZ, A3, All, AlS, A16, AlS). Bir ise ve toprak
halinde, kpn yn bile belirlenemiyor (AIO, A17, A21 gibi).
iinde ufak kemik
Arazi meyilli ve da iki kademe halinde
(Resim: 3). Yzeyden 0.40 - 0.50 m derinlikte, mezar
ona gre yn-
lendirdik. Mezarlara tespit ve ama gre numara verdik. Mezar
kpleri, dipleri olmak zere, 15-
20 derecelik bir meyille ynnde Kpleriri
(3) Gller Blgesi'ndeki 20 gz nne alarak benim de bu projeye girinemi
Sleyman Dcmirel'e ifade etmek is-
terim. Gller Blgesi Projesi Prof. Dr.Rhan ve yar-
Isparta Mzesi Mdr Unlsoy'a candan ederim
(4) M.zsaiL, "1993 (Gndrlc) Gller Blgesi Arkeolojik-
ve Projesi, (Ankara, 1994), 5.29-41.
(5) Byk birzveri ve uyumiinde ekip yelerineyrekten ederim.
154
---
rnek olarak, buluntu veren ve
zellik gsteren mezarlan inceleyelim.
A6 (Resim: 4). kpten bir mezar. El
kpn iine giren nemden Gm biimi be-
lirlenemedi. Mandibula, uzun kemikler vb. Buluntu olarak tun bir
halka ve topuz delikli (Resim: 9, ortadaki)s, siyah hamurlu bir
kase ele geti. Bu kase, ufak bir d-
zeltilmesi ile Bu kpn ol-
kpUn dip sap delikli bir balta
(Resim: 21).
A4 (Resim: 5). ynnde, el
byk, dz bir ve st toplama iri des-
KUpUn iinde iki ocuk ve iskelet
Sanki ilk gm kpn dibine ikincisi gibi, hediye
yok.
A3, iki kpten bir mezar. Kapak kp ve destek kal-
U tane gaga testi buinndu (Resim: 6).
A7, oval gvdeli, tipik mezar kpdr,
Al2'deki gibi, yerde, deforme bir Calva grld
(Resim: 7). hibir kemik yok, ya bir bebek g-
ms idi ya da kltle ilgili bir grnil
Al, ok tahrip kalan gvde an-
U kpten bir mezar (Resim: 8). Ikisi mezar k-
pn, ncs de kapak kpn bir kp, dip
bir kpn iine Bu daha byk
bir kp elde kemik ile kk siyah hamurlu
anak mlek
A13, A3, A7, A2 ile B kalan tah-
ribat ok fazla, toprak ve kemik halde idi. Bunlara
dayanarak bu da birden fazla syle-
Ancak burada, profili ve birka kp gvde bu-
tek bir mezar (Al) verdik. Burada, yzeyden
0.20 m derinlikte, spatulaya benzeyen bir nes-
(6) Anadolu'da Tun itibaren grlen ve M. . II. bin da devam eden bu
tipine arkecloji literatrnde "togglc - pin" denmektedir, M. J. Mellink, A Ce-
metery at Gordion, Philadelphia. 1956,1'1. 17; 71/3, 1967,1'1. 77, Fig. 22; J. Seeher.
41.1991, Abb. 8.
155
neyi? bulduk (Resim: 9). Yine BC ile y-
zeyden 0,55 m derinlikte, el toprak iinde, in -situ olarak bir
mlek ele geti (Resim: 10).
AMA B (izim: 2): Topografik planda R7 karesinde grlen a-
5 x 5 m llerindeydi. Ama, sonra, BC kenan bo-
yunca byk kpn (BlO, BII, BI2), iki byk kpn de
(B7, B8) ama iinde grlerek, amanuz kp-
lerin boyunca 1.30 m
Yzeyden 0.20 -0.25 m inildike kplere ve kp dipleri iz-
lenerek i m iniidi. ve etkilerinden kur-
tulamayan kplerin hemen hepsi ezik ve ele geti. Bu amada or-
taya 12kp mezardan ikisi hari (Bl, B4), el
Hepsi ynnde
Ama B' deki tm ok byk dz
Byk kpleri n tm omuz zerinden ufak
larla ve kp adeta duvar gibi (B4, BlO,
BII, B12, B7, B8). rgy A6' da da
B4, B5, B6 dipleri birbirine gelecek grup
(Resim:ll). B5 ve B6 el ileri tamamen toprak doluydu. Kre-
masyona eden bir Ya yeni ocuk g-
msyd ya da dini koruyucu veya herhangi bir d-
mezarlarda hemen gelen, uzakta
len, fakat cesedin elde zamanlar, len
mezar
Bl, en gm veren mezar (Resim: 12). L
dnk hocker durumunda Bir mlek, bir kase, bir gaga
testi ile bir mezar hediyeleridir (Resim: \3).
B 12. fakat ele geen ve uzun kemikler
durumunda. Gaga iki testi ve i ie iki mlek l
hediyesi olarak ele geti (Resim: 14).
B 8 ve B 7. Her ikisinin de dz byk ka-
Kapak toplama iri
Destek bu gmlerin bir aile ya da
gm Boyun hari, tm gvdesi
parmak olan B Tnin, parmak son
(7) Arkcoloji literatrnde "Rasicnncsscr". "Razor'', olarak bilinen bu nesne iin
bkz. M. J. AlA 71/3, 1967, Fig. 17; J. Seeher. 42. 1992. Abb. 5, 3.
156
yerde, boynun bitiminde, yuvarlak bir
grlmektedir (Resim: 15). Tun olan swastika mo-
tifini Anadolu'da Yartan anak Troya'da
Semayk'de mezar kpleri zerinde ve Gller Blgesi'nde
hyk"te toprak idol zerinde' grmekteyiz.
B 7'nin bir de iinde, hemen hemen onun
kadargelen ikinci bir kpn idi (Resim: 16). B 7a
bu kp halde idi. Gm de nemden na-
sibini ok ve ve uzun
kemik parasi birka ele geti.
AMA .C(izim: 3): Topografikplanda R8
amarmz.da tahribine 6 mezar kpnn hepsi-par-
(Resim: 17). gre, tm kplerde- .
formiardaol up,
C 2, iki kpten bir Kplerin st gvde git-
iskelet, bize hocker durumunda gsterecek
kadar yerinde
AMA D (izim: 4): Topografik planda II karesinde grlen a-
5 x 5 m llerindedir. Burada iki kpten 2 mezar ele
geti. Her ikisi de ynnde, ya ynelik

DI, el ok durumdaki kemikler, birden fazla is-
keletin gstermektedir, Kemiklerin bu durumuna mezar
hediyeleri muntazamdurmakta, kpn iki iki gaga
testi, kpn dibine da bir minik ile bir mlek bulundu
(Resim: 19).
D 2, ok tahrip st yok. Kemik izlenebilen iskelet
bize grnnn hocker durumunda gstermektedir
(Resim: 20). belki tahribat Topuz
delikli bir (Resim: 9 st) gaga .bir testicik, amulet di-
ve zerinde bir bir
bir nesne de bulundu (Resim: 21). biley izi
buna biley da diyemiyoruz.
(8) 1992 yzey bu toprak idol (Env. No. 1)
Burdur Mzesi teslim
157
derecede ve yer yer tahribine olan bu
alanlarda (170 m") toprak mezar gibi
mezar tiplerine tm in-
kpleri n belli bir grrz. o-
ynnde, dipleri y-
nelik, yksekte olmak zere hemen hemen 20-25 derecelik
bir meyille Hafife veya y-
nelen klipler de ya ol-
dini inanlardaki ile ilgilidir. Ynlerdeki sapmalar
ise, mevsimlere gre yer
Kplerin ya dikine, byk dz bir
ya da bir kp kapak olarak Her iki halde
de kplerin evresi ve gvdesi ve iri toplama des-

Mezarlardaki yn kplerde biim yoktur. Kp
mezarlardan oval gvdeli, yumru.
veya at nah tutamakh, dz ya da yuvarlaka tabanh tiplerin (A 7, A 12, B
3, B 5 B 6) haricinde, genelde, gm iin zel kp l-
evindeki kplerden birinin iin sy-
leyebiliriz. Kapak olarak kplerin ise zel d-
nk genellikle iki tipte toplayabiliriz. Ya an
biiminde (A 1, A 6, D i) ya da kazan biiminde (A 3, C 2, D
2) olup kpn rtmektcdir. kpler o-
ok kulplar grlmektedir. Hatta kp zerinde
kulpa
tane kp ele (B, B I, C 1). nn de
gvdenin ve dibin yerde
cinsinden, nem ve rutubetten el mezarlarda bile,
iskelete kemikler ve eksik
kemik izleyebildiklerimiz bize llerin hocker
durumunda gstermektedir, da gibi,
kp ve kuzeye dnktr. kplerde iki veya
kemikler bu kar-
durumda (A 4, BI). A 4'n el kar-
B 1 st tahrip bir kemikler kay-
olabilir. Burada ya bir gm.iki veya gm bir arada
idi. mezarlarda mandibulaya cranium gr-

158


sonucu elde edilen iskelet ve iskelet ile toprak
rnekleri incelenmek zere A.U. Dil ve Fakltesi Pa-
leoantropoloji Anabilim Prof. Dr. Alpagut'a gn-
Alpagut'un n bilgilere gre, 22 bireyin 13 ta-
nesi 9 tanesi ocuktur. A 4 birisinden cranial iki
l Hesaplanan endis'e gre brakisefal olan bu
Alpin tipine girmektedir'.
Mezar hediyeleri genelde iki veya daha fazla olarak kplerin iine
haricinde halka vb.) elde ya-
kase, mlek ve gaga testilerdir. Bunlar Gller Blgesi
genel karekteri Kusura-YOltan kltr grubunun zelliklerini

Bu safhada mezar herhangi bir sosyal
eden bir zellik
Mezar kplerinden elde anak mlek
zellikle hediye olarak gaga testiler ve m-
leklere gre Harmanren esas olarak 2 ye ta-
rihleyebiliriz. ele geen ile, Gndrle
ait yzey tam bir birlik gstermektedir.
olup ve bu
henz belirleyemedik. st ste gm gz-
!edik. Tm grniller byle mi yoksa bu durum taraflarda
mekte mi? iinde dar bir
belirli sorulara cevap Ka-
ilerledike birok sorunun da ola-

Sonu olarak, Gndrle ve
ile birlikte Semayk ve Demirci Hyk'ten sonra Ana-
dolu'nun nc byk
(9) Ekibirnize ekibinden elemanlar gnderen ve sonucubul-
iskelet incelemeye alan. bizi bu konularda bilgjlendire
Prof. Dr. Berna Alpagut'a zevkli birgrev
(lO) W. Lamb, 86.1937, s. 1 - 64; 87.1938. s. 217 - 273; K. Bittel. AjV13. 1939-
1941. s. 1 - 31; T. zg, 1944. s.52 vdd.; K. Kkten. Bellelen
1949. s. 811 - 814; T. Kamil. Centetery in the Early Age
Oxford, 1982; Ayr. bukltrle ve Harmanren paralellik iin bkz. 1. Mellink,
AlA 69/3, 1965, s.241 vd.; AlA 71/3. 1967. s. 251 vd.; AJA 72/3, 1968. s. 243 vd.; S. Lloyd
- J. Mellaart, Beycesultan I. London. 1962. s. 135 - 198;T. Efe, Dcmircihyk 1II2. Die Kc-
ramik, 2. 1988; J. Sccher.fsr. 41, s. 97 vd.; -42. 1992. s. 5vd.
159

.

\


..-
'e
,'1'\3
L
.N\.
_lIOlUI4Y


.MU
..
i:'VUNlJ\M:
". llALIlI1'I\l
flDEKI ..
"
c
,v
c'
c,
v
,.

'V
v
'.v

:1U 3J#t
'-== i a ....

11.- ... W'" r: -::::.:"
. oQ"'

o . ...,.
", ..if . AEN.

'".
"":I;':"tINV
..
.s.
."'.
.....
<

.ill[


.... l.
Kt'IIO'll.Ui

o'.
o
Harita: 1- Tarih ncesi Isparta ve evresi.
/
i.
"

j
-l!
.,
!!
<o
'"
.;.;
n

c
8ei
..
,

"" 'la

N
; ,
S

/
>
-"
.
,

s-,
i
"
'O
,

o
13
'o
n C
V :< 'O

..!.
. /

e-
......... ....
N:::J
N M

ii:
161
izim: 1- Ama A
162
.,:,.
l
~
i

1
j
i
L
<.
~
i
J
>
i
i
: -.' ,.....
-- .- ....-- o."" _......
HARMANREN''!i!13
izim: 2- AmaB
. o."... ..

. '. .
;.. .....' .
163
, '
li
L
{"""'""""':;;' '
,
-,-'--
1



o
.r:
i
cl

j
e
'" -(
i .J-
0,0 ...

.
1<1:
N
e
'.' :.'
,"o,
(
. ' . '
, '
ro
164
':...
.
Resim: 1- Harmanren (nde) ve Gndrle Hyk(arkada)
Resim: 2- AmaA,
165
Resim: 3- Ama A, gneyden
Resim: 4- Mezar A 6.
166
--------
Resim: 5- Mezar A4

Resim: 6- MezarA 3 buluntulan

167
1-
168
Resim: 7- Mezar A 7
Resim: 8- Mezar A
- - - - ~ ~ . - - - - - ~ ~
J
Resim: 9- Madeni buluntulardan bir grup
Resbu: 10- Mezar A 10 dan bir kap
169
Resim: 11- Mezar B 4, B 5, B 6
Resim: 12- Mezar B 10
170
---- - - - - - ~ - - - - - - - -
Resim: 13- Mezar B 10 buluntulan
Resim: 14- Mezar B 12 ve buluntulan
171
172
Resim: 15-Mezar B 7 den svastika
Resim: 16- Mezar B 7 den detay
--------- " ~ ~
Resim: 17- Ama C
Resim: 18- Mezar D 1
173
5
HM 93

Resim: 19- Mezar D 1buluntulan

Resim: 20- Mezar D 2
174
Resim: 21- Mezar A 6 ( t a balta) ve Mezar D 2 den amu1et?
THE EXCAVATIONS AT SAGALASSOS 1993
Marc WAELKENS *
During 1993 the excavations at Sagalossos continued for their fourth
season from 3 July lintil 19 August' . The work was directed by Professor
Marc Waelkens. A total of 45 Turkish workmen and 62 scientists from
various countries were involved in the project. The Turkish Antiquites
Department was represented by Mrs, Nurhan Ulgen for the 1st and by
Mrs. Aliye for the 2nd half of the whom we thank for
their collaboration. Financial came from the Belgian Programme
on Po1es of Attraction (l. U. A. P. nO 28)2, the fund L.
BAERT-HOFMAN of the K. U. LEUVEN, The Fund for Collective Fun-
damenta1 Research (E K. E O.), the National Bank of Belgium, the
ASLK/CGER Bank, the BACOB Bank, the GENERALE BANK, the
tour operatar ORION, E. N. G. Videohouse, MARLUX, the restoratian
companies DENYS and E. G. Verstraete & Vanhecke N. v., E. N. G.
VIDEOHOUSE, AGFA-GEVAERT fi1ms, Georg Fischer +GF+,
TRACTEBEL Industries, DRAKA POLVA, UPDATE, the Service C1ubs
of Northern Limburg, the Rotary Zeebrugge - Oosthoek and the associa-
tion "Friends of Sagalassos", We wish to express our gratitude towards
the ve Mzeler Genel which gaye permission for the
excavations and towards Mr. R. governor of Burdur, the staff of
the Emniyet and the Archaeological Museum at Burdur (es-
* Prof. Dr. MarcWaefkcns. Dcpt. of Arehacology. Blijdc Inkomstraat 21, 3000 Lcuven.
BELIKA
(1) For a report on the prcvious exeavation scasons see M. Waelkens, A. and W.
Viaenc, AS XLI (1991). 197-213; Mwuclkcns. E. Owcns. A. and B. An-
kan,AS XLII (1992), 78-98; M. Waelkens (ed), Sagulassos l. Firsl Generaf Report on the
Survey (1986.1989) and Excavations (1990-1991), Leuven University Press 1993; M. Wa-
elkens and J. (eds), Sagolossos ll, Report on the Third Exeavation Campaign of
1992. University Press 1993.
(2) This text prcscnt rescarch results of the Bclgian Programme on Interuuiversity Poles of Au-
racticn initiated by the Belgian Govcmment. Primo Office. Policy Prog-
The scientific rcspcnsability is assumcd by its authors.
175
pecially the director Mr. H. Ekinci). The excavations focused on the fol-
lowing areas.
l. THE AREA OF THE LATE HELLLENISTlC FOUNTAIN HOUSE
(site N)
A Late Hellenistic Fountain House
From 1990 until 1992 a Iate Helienistic fountain house had been ex-
cavated between the Upper Agora and the theatre> The date of the orig-
inal structure 1 ) cannot be estabiished exactly, but the stra-
tigraphy east of it, together with the style of the triglyph and metope
frieze suggest a date during the century B.C. during alater phase
2 ), perhaps as the result of one of the massiye earthquakes which
struck South Phrygia in 53 A.D. and again in 60 A.D.4, the back wall of
the west portico was rebuilt, while wall acting as a wedge be-
the side of the structure, closed the fountain courtyard to-
wards the south. A strairway built against this enclosure wall henceforth
gaye access to the Perhaps during the same transformution a
sewage system, made of vaulted rubble walls was arranged east and
south of the fountain. Stratigraphical analysis dated these various chang-
es to the 2nd century A.D. Shortly after the completion of the theatre of
Sagalassos between 180 A. D. and 200 A.D.\ the street the foun-
tain house and the Neon Library, built shortly after 120 A.D., was en-
larged towards the south in order to forrn a paved esplanade with a width
of nearly 15 m. During this transformation of the area (phasc 3) the orig-
inal slopes west and east of the fountain house were leveled in order to
receive their actual pavement. The fill needed for this operation was
retained by a wall of mortared rubble which runs not exactly parallel with
the south enclosure tphase 2 ) but inclines towards the south-west, where
it with the 2nd century A.D. sewer system, For the time being it
is not yet clear whether or not this sewer system was incorporated into
the wall or destroyed by it. Pottery and coins reveal that this urbanistic
transformation of the area most probably occurred during the reign of
Septimius Severus or shorthly after-wards. During the 1993 season it was
discovered that during this same operation a complicated system con-
taining a vaulted tunnel and various water supply systerns had also been
(3) See M. Waclkcns in M. Waclkcns & J. (eds.). Sagalassos II. Leuven 1993.43-86
(4) See K. Ergin. U. Gl and Z. Uz. Trkiye ve CiVm'I11111 deprem A of
for Turkeyand Area (ll AD to 1964 AD), Istanbul 1967.12.
(5) See L. Vaudeput. AS XLII. 1992.99-117.
(6) See H. Devijver in M. Waelkcns &1. (cds), Sagalassos II. Leuvcn 1993. 107-124.
176
-------- ---
arranged west of the fountain house (Fig. I). They may have replaced
older systems east of the fountain, but further excavations need to con-
firm this. Some of these new systems were remodeled as Iate as the 6th
century A.D. During the I st half of that century, probably as the result of
the earthquakes which shook the area in 518 and 528 A.D. 7 and may
have destroyed most aqueducts of the city, the Sagalassians tried to cap-
ture the water whereever it was found. As a result the building
was completely closed off and partly filled with waste from the potter's
quarter. Henceforth, the water was distributed by means of ter-
racottapipes towards the domestic quarters of the city. Their arrangement
led to the destruction of parts of the old south enclosure wall of the court-
yard (phase 2), including the stairway and the southwest corner of the
west The adjoining tunnel had to be repaired as well but this was
done with great care.
A peristylet Z]
As mentioned above, near the beginning of the 3rd century A. D. an
impressive terrace wall had been built immediately south of the Late Hel-
lenistic fountain building in order to hold a massiye which henceforth
supported the pavement of a square surrounding the fountain on all sides
During the 1993 campaign two and a half squares (25 square metres
each) of the exeavation grid were excavated immediately south of this
wall, One thus discovered that the above mentioned terrace wall formed
the nonhem half of a 2.40 m thick hollow wall of mortared rubble al-
ternating with brick layers, which still stands 3.60 m high. At regular in-
tervals headers connect both wall The half of it formed
the back wall of a large building, perhaps of the peristyle type, Iaid out
on a terrace 2.50 below the floor level of the fountain courtyard. The
face of this wall still retains part of its stucco covering arranged in col-
oured rectangular panels .(Fig. 2). Fragments of burnt marble columns
may have belonged to a colonnade. sondages and a more detailed
study of the pottery associated with this building are needed in order to
establish its date. Yet, it is clear that its construction was part of the ar-
rangement of the esplanade behind it, so that it must have been erected
during the early 3rd century A.D. After it burned down towards the end
of that century, its ruins were covered with a debris Shortly af-
terwards the building was divided into smailer rooms and its back wall
replastered for a reoccupation from the 4th to the early 5th century A.D.,
(7) See K. Ergin. op. cit. 14.
(8) This building was exeavared by Mrs. B. of Bilkent University.
177
when it burned down again. During the final transformation of the foun-
tain house in the half of the 6th century A.D., the ruins were filled up,
while one of the terracotta pipes capturing the water of the fountain
house was pierced through the back wall of the old peristyle (?). The na-
ture of the building cannot yet be established, but the dimensions of its
room (at least 20 m long) seem too large for a private building.
The area immediately south of the excavated wall nowadays a kind
of natural terrace, so that a building of the peristyle type seems likely.
IL THE NEON LlBRARY AND SURROUNDINGS (SITE L)
From 1990 to 1992 a large public building was excavated along the
edge of the street behind the fountain house. lt consisted of a room
with intemal dimensions of i 1.8 x 9.9 m". While the front wall had al-
ready been largely dismantled in antiquity, the side and back walls still
stand to a height of more than 3 and more than 6 m respectively. The
back wallhas a podium 2.35 m high containing eight semicircular niches
for small sized sculpture alternating with coloured marble slabs. Above
this podium the back of bricks inside and of mortared rubble
outside contained alarge, tall semicircular niche in the middle, between
two superposed rows of two rectangular niches each, The treatment of
the podium profiles in both comers indicates that originally it continued
along both side walls, each of may have contained six statue
niches below, with another eight rectangular niches in the upper brick
part of each wall. The of the building can only have been a li-
brary, Seven inscriptions in theupper part of the podium on the back
wall honour the founder of the building T. Flavius Severianus Neon and
other members of his family. According to these inscriptions this family
had received Roman citizenship during the Flavian period and Roman
knighthood in its second generation. The functions of the male members
listed in these texts and to posts in the Roman army in the East
and in the administration of the male members listed in these texts and
referring to posts in the army in the East and the administra-
tion of Egypt and Alexandria, allow to date this building shortly after 120
This date can also be further corroborated by the fact that one of
the roof beams could be dated by C14 to the l st/Znd century For
some unknown reason at alater stage the side walls of the original build-
ing were rebuilt without the original podium in mortared rubble al-
(9) See M. Waclkcns in M. Waclkcns - J. Sagalussos II. Leuvcn 1993. 13-15. Figs. 9-
20.
(10) See H. Devijvcr inM. wnclkcns J. Poblome. Sagalassos II. Leuven 1993. 107-123.
(ll) Lv 1987: 190050Bl'
178
with rows of bricks. Each wall contained in its upper
seetion two superposed rows of four niches. At least in the lowest level
rectangular niches alternated with semicircular ones. The walls were cov-
ered with veneering and stucco. A date near the beginning of the 3rd cen-
tury A.D. cannot be excluded, especially since the wall technique strong-
Iy resernbles that of the peristyle building discovered in 1993. In that
case the transformation may have been of the same urbanistic re-
development of the whole area. Most probably the Neon Library had
been neglected during the 4th century A.D. of the front wall may
even have collapsed, since it was rebuilt, perhaps reusing material from
the previous front wall, during the 3rd quarter of the 4th century A.D.
The walls were plastered again, the new layer covering that of the second
phase, The mosaic floor consisting of black and white intersecting cer-
cles, quatrefoils and peltae, with a rich polychrome figurative central
panel, representing Achilleus' for Troy and signed by the mo-
saicist Dioskoros'", also belongs to this last transformation of the build-
ing.
During the 1993 season excavations were extended on the west, the
north and the east side of the Library in order to study its surroundings
(Fig.3)!4. Towards the north a 6 m wide trench was opened over the total
of the building. Soon it became clear that the Library replaced an
older building of the Helienistic period. For the time being its back wall
could be traced over a length of 12 m in an east-west direction and over a
depth of 3 m. This wall was made of large sized polygonal blocks, their
visible face left rough. Both function and date of this building are still
unclear, but early Helienistic pottery related to the "West Slope Wares",
discovered in the lower layers of the fill behind the Library, could be
with the wall. During the lmperial period the building
was no longer visible since its back wall supported the mortared rubble
foundations of the south wall of a Roman structure, perhaps a house oc-
cupying a terrace 5.40 m above the floor level of the Neon Library
(Fig. 4). This shows that the north slopes of Sagalossos were arranged in
terraces, four of which have been identified in the Neon Library - foun-
tain house area. The Roman "house" contains various occupation levels
and its walls reflect several changes. The excavated of it is too smail
(L2) Thanks lo the effons of our conscrvators Mrs. K. Nannan and Mrs. G. Hibler-
of the plastcring of phases 2 and could be preseverd.
(13) See M. Waelkens in M. Waelkens - J. Pobleme, Saga/assos II, Lcuven 1993, 15, Figs. 18-
20.
(14) Thcse cxcavations wcre supcrviscdbyMrs. L. Gijscn. V. Mataouchek andM. Marrens. all
from the K. U. Leuven
179
to establish the date of the building, but most pottery and other finds
seem to belong to the first two centuries of our era, Among these finds
figured a bronze statuette of Aphrodite Pudens (Fig. 5). Shortly after 120
A.D. the slope in front of the "house" covering whatever remained stand-
ing of the building with the polygonal walls was dug out to a depth of
nearly 5.40 m in order to create a building pit into which the Neon Li-
brary was erected. The three lowest strata (9S to LLS) behind this wall
could be identified by the geomorphologists as a manmade fill. They con-
tained l st and early 2nd century A.D. fine and coarse Sagalassos wares,
comparable with the oldest strata east of the fountain house>. Yet, these
layers also contain older pottery types, at least one related to the "West
Slope Wares" and a Iate Hellenistic local coin, which may belong to the
strata dug out for the construction, of the Neon Library. The layers 3S to
8S above them form another unit as far as the pottery types are con-
cerned's. Much of the fine and coarse wares, as well as various terracotta
figurines (Fig.6)17 again belong to the first and early 2nd century A.D.,
but layer 8S also contained a coin of Probus (276-282 A.D.), white Iate
Roman coarse wares were present throughout alllayers. However, the ab-
sence of typical later types of pottery, suggests a date before the 5th cen-
tury A.D. Yet, the homogeneity of the pottery is not reflected by the stra-
tigraphy proper. A geomorphological study identified layers 7S to 8S as
manmade deposits, while the other layers clearly were waterled. The con-
clusion is that during the 4th century the original fill behind the back wall
had been removed as deep as layer 9S. Only part of it was thrown back
inside the pit, now mixed with contemporary material (layers 7S tot 8S).
Most of the actual fill was deposited by water in various successive phas-
es which may have succeeded each other in a very short period of time.
DUling the 1993 season excavations to the west and east of the Neon Li-
brary revealed that the building originally was incorporated into a larger
complex. In fact it was surrounded at either side by large rooms, 6 to 6.5
m deep and opening towards the street. Their width could not yet be es-
tablished, but was at least 6 m for the western room. Their back walls
still standing to a height of at least 4 m, are made of mortared rubble al-
temating with layers of brick. Technically these walls are related to the
actua! side walls of the Library, most probably dated to the early 3rd cen-
tury A.D. Yet, theyare not linked, but in reality cut by them, so that they
(lS) See M. Waclkens in M. Waclkcns &1. Poblomc. Sagalassos II. Lcuvcn 1993, 48-50. layers
LO E- 14 E; J. R. Degcest, ibidem. 150- 167.
(16) A study by R. Dcgecst is M. & J. Poblome. Sagalassos If/, Leuven
1994.
(17) Theyare being buplished by L. Gyscn M. & J. (eds), Sagalassos JII,
Leuvcn 1994(in print)
180
must be older. Since the building technique is different from that of the
origina! back wall of the library it remains unclear whether these rooms
were part of the first phase of the Neon Library or slightly later (or old-
er?). A first look at the pottery in the manmade fill behind the back wall
of the east room seems to suggest a contemporary date. The fact that the
podium of the original backwall continued along the side walls, makes it
unlikely that these rooms ever gave a direct access to the main room of
the Library. During the second transformation of the Library the west
room was partly replaced by a smail 1.80 m wide step-ped alley covering
a gutter and various water supply systerns, built against the west wall of
the old Library. After the destruction of the Library by fire, probably
shortly after death both side rooms of the Library were used for
housing until they were destroyed by fire in the earlyyears of the 5th
century A.D. During this catastrophe a large number of storage vessels
and coarse wares were destroyed in situ, especially in the east room (Fig.
7)
III. THE UPPER AGORA (M.Waelkens)IS
The excavations of this 3000 nu large square continued for their sec-
ond year. Approximately 1.900 have now been excavated . Some 125
slabs removed since Iate antiquity have been put back into their original
place. Wherever possible, horific pedestals were also repaired
and put in an upright most of them in their place (Fig.
8). Most Honorific monuments in the middle of the Upper Agora were
polygonal bases, sometimes set upon a stepped platform, and once sup-
ported bronze statuary (Fig. 9). Whereas most of them are uninscribed,
one newly discovered piece, broken into various fragments bore an un-
published inscription honouring Caracalla in the year 212 A.D. as the
new founder and saviour of Sagalassos'". During the early Imperial pe-
riod a more elaborate had been erected near the south edge of
the Upper Agora. Later its roof was reincorporated into an Imperial
ument of the 4th century A.D. (Fig 8). lt consisted of a square canopy
roof, composed of three superposed rows of blocks with leaf-like tiles on
the outside. The lower row of blocks had a sima with a nice palmette dec-
oration on the outside and a tendril frieze on the interior.The middle row
of blocks above it was decorated with casettes filled with rosettes and
(l8' wercsupervised by Mrs. J. Vandenbergh.
(1 by H. Dcvijver in M. Waelkens - J. Poblome(eds), Saga/ossos
lll, Leuven lQ94. . . .
181
other vegetalmotives. The top block once supported a now lost pinacle.
This roof was reassembled in front of the 4th century A.D. monurnent
which eventually supported it. In 1993 the excavations focused on the
west side of the square. Here one discovered a portico running along the
totallength of the agora, built with spolia during the later or 5th cen-
tury A.D. it an impressive stairway leading towards the bou-
leterion. During the 5th or 6th centuries A.D. its northwest extremity was
incorporated into a (Fig.l0). On the floor of this a large
plate, dated to the half of the 6th century A,D., was found. it carries
an inscription saying that "the good fortune the devotees of St. Michael>
triumphs in the city and on its complete territory" (Fig.l I). This may
identify the as serving the cult of St. MichaeL. In the northwest
of the agora the remains of a richly decorated (Fig.12), probably
Iate ('I) running along the north edge of the Upper Agora
were also discovered. It stood in front of a 2 storey high wall supporting
a stoa or portico dated to the Iate Helienistic or early Imperial period, as
far as can be judged from the pahnette decoration on its sima. As already
mentioned, a hono- rific monument along the south side of the agora,
made of four Ionic columns on square pedestals during the 4th century
A.D. reused the early Imperial canopy roof>, Two of the pedestals car-
ried dedications to Valentinianus I (364-375 AD) and Oratianus (367-383
AD). A reused base in the middle had dedicated to an empresses,
perhaps Constantia, wife of Gratianus, but as later for Eudoxia,
Wife of Arcadius.
rv THE LOWER AGORA
On the Lower Agora, situated immediately west of the baths
in the lower city, the excavations continued for their second season. A to-
tal of 750 m2 of this roughly 1.200m2 large square have been excavated
in the mean time. In 1993 the activities focused on the east side of
square where a 5 m wide (Fig. 13), dated to the later or early
2nd century A.D was discovered. It stood in front of a row of 4.25 m
deep shops, two of which have been excavated. Originally they were con-
temporary with the portico proper, but they were complety rebuilt around
the transition from 4th to the 5th century A.D., perhaps during the
(20) For a rcccnstruction drawing of this roof. see M. Waelkcns in M. Waclkcns - J.
(eds.), Sagalassos II. Leuven 1993.36 Pig. 3
(21) Cnllcd For this intcrprctntion wc are gruteful to Prof C. Laga.
(22) For a reconstruction, see M. Waclkcns in M. Waelkcns & J. (eds. Sagalossos II.
Lcuven 1993. 36 Fig. 26.
182
reign of Arcadius, and remained in use until the 6th century A.D. Even-
tually primiliye dwellings were installed inside the portico and near the
beginning of the 7th century the shops proper were filled up completely
in order to support a p r i n i t i v e water supply system.
183
Fig. 1- General view of the water supply systems west of the Hellenistic fountain.
Fig. 2- The remains of the peristyle (?) south of the Hellenistic fountain and its later internal
dividing walls.
184
Fig. 3- General viewof theexcavations around theNeonLibrary with
the remains of the west room at the left andof the polygonal
wall and theRoman houseattheback.
Fig. 4- Upper part of the Hellenistic wall in pcly-
gonal masonry (below) supporting the fonn-
dation course of an early Imperial house
(above).
185
SA-93-L-79
Fig. 5- Bronze statuette of Aphrodite Pudens
from the house behind the Library.
.
186
Fig. 6- Terracotta figurineof Eros-Harpokrates
from the fill behind the Library.
Fig. 7- Large 5thcentury A.D. storage vessel
fromthehouseeastof theLibrary.
/
Fig. 8- View of the honorific monuments on
the Upper Agora. At the back 4th
century monument withthecanopy
roof.
187
Fig. 9-Some of the middle Imperial honorifie pedestals in the middle of the Upper Agora.
Fig. 10- View from the north of the Antonine
portico (7) in theforeground andof
St. Michael' s ehapel at the baek.
188
Fig. 11- Inscribed plate from the chapel 00 the Upper Agora.
Fig. 12- Decorated pilaster capital fromtheAntonine portico (?) ontheUpper Agora.
189
/
190
Fig. 13- TheLower Agora during the 1993exeavation season. At thebackthe
Roman Baths and infront of them theremains of theportico and the
shops.
Fig. 14- View of the portico (in the foreground) and
of the blocked entrance door to one of the
shops behind it, o ~ theLower Agora.
APHRODlSIAS 1993
R. R. R. SMITH *
New York University's campaign at Aphrodisias in 1993 (mid-June
to Iate August) was the third season of archaeological work at the site
since the sad death of the former director Professor Kenan Erim in 1990.
After two research seasons (1991-1992), exeavation was renewed in
1993, but the same focus of recording and trying to understand the city as
a1ready uncovered was maintained. A variety of activities, including new
excavation, construction, and sculptural restoration was pursued.
The archaeological at Aphrodisias is by the In-
stitute of Fine Arts and the Faculty of Arts and Science of New York
University with generous support from the Friends of Aphrodisias in
London, Paris, and The expedition is most grateful to the
Turkish Minister of Culture and the Director of Monuments and Mu-
seums in for their kind permission and continuing support for this
project. The expedition's staff is made up of specialists from various
counu'ies-- Austria, England, France, Turkey, and the U. S.-- with a team
of students from New York Universityand Ankara University. The in-
va1uable assistance offered in all matters by the government repre-
sentative Nilfer Giingrd was much appreciated.
Regional Survey: The season was begun with a short regional sur-
vey as requested by the Ministry of Culture in connection with a planned
cu1tural inventory of Anatolia (Fig. 1). At some distance from the site to
the southwest good evidence of neighbouring communities was found,
especially around Binge-- incsriptions, tombs and a new quarry, In the
val1ey nearer to Aphrodisias, a variety of monuments including
* Prof. R.R.R. SMITH, Institute of Fiile Ans, New YorkUniversity, East78th Street, New
York, NY 10021, A. B. D.
191
subterranean tombs, sarcophagi, and part of an aqueduct were recorded.
The most interesting finds reflect the diverse religious backgrounds of
the local community-- pagan, Jewish, and Christian. A new Christian in-
scription from Binge on a re-used Doric architrave asks St. Michael to
give help to all the 'contributors' (karpophoroi), presumably contributors
to the local church (Fig. 2). A chamber tornb was recorded in the
valley which was decorated with a carved menorah. This find casts an in-
teresting sidelight on the famous inscription listing members of the local
Jewish community found at Aphrodisias itself.
2. site recording: In 1993 a new program of detailed
site recording, accompanied by limited excavation, was initiated (di-
rected by C. Ratte). it is not our intention to major exeavation
to uncover new areas of the site, but rather to document thoroughly all
the old trenches and buildings that have been excavated, and to
dig further where necessary to answer particular questions.
The broad questions in this work are directed to a better under-
stantanding of the city's urban topography -- its street plan and infra-
structure. Sometime in the Iate Hellenistic period, a newly planned city
centre was laid out the temple and the theatre, the two poles of
the old town (Fig.3). The nucleus of the new .rectilinear plan was the
Council House and North Agora together with the adjoining Prtico of
Tiberius, a second public square to the south. This urban plan was
built up over the next century or so. The Hadrianic baths were added at
the west, and a great basilica to the south. Outstanding questions are, for
example: What was the relationship between the new town and the sanc-
tuary of the old temple? What north-south access streets were there? And
what is the southern limit of the new plan?
In 1993 two areas were chosen for investigation of this kind: the
sanctuary of Aphrodite (Fig.4), to better define its perimeters; and the
southwest corner of the city centre (Fig.6), where it is suspected a major
street intersection was probably Iocated.
Forecourt of the sanctuary ofAphrodite: The Tetrapylon, which now
rises unexplained out of the terrain, was the entrance from a major north -
south street onto a large in front of the sanctuary of Aphrodite
proper. This forecourt is archaeologically ill-defined. Its east and west
limits, and probably its south side, are known, but nothing of the northern
part. An earlier trench on the side was examined with this question
in mind. The overgrown trench was and drawn, and some further
digging was done to look for dating material. As it stands, most of the
192
structure is clearly off later and re-used material, but the pier or jamb at
the north end looks in situ. When viewed onthe larger plan (Fig. 4), this
calannade or wall may represent a northern extension of the forecourt,
which was clearly wider than the temenos itself.
temenos of the ofAphrodite: Inside the temple temenos
the answer to a long-standing question was sought: where was the orig-
inal line of the temenos? The temple, one of the earliest monu-
mental buildings of the city, had a long history. Built in the Augustan pe-
riod, its sanctuary space .was surrounded by a marble calannade in the
Hadrianic period (Fig. 4). The temple itself was converted into a church
in the fifth century. After this conversion, the east and south calannades
of the temenos remained. The west calannade was built into the new nar-
thex, and the north seems to have been demolished. In order to locate the
line of the northern colonnade, a trench was laid out over the likely posi-
tion of the corner (Fig. 5).
The north calannade had indeed been thoroughly demolished, but its
foundations were stili clearly legibile in an L-shaped mass of packed rub-
ble at the bottom of the trench. The ashlar wall at the limit of the
trench was almost the back of the temenos portico. Behind a re-
used black (archifrieze) in the southern part of the trench, a group of
twenty coins was found together, giving new evidence for the date of this
part of the church building. The latest coins were of Leo I (Iater fifth-
century). Little middle or Iate Byzantine material was found, indeed very
little after the second half of the seventh century. Although the church is
known to have remained active, this makes good sense. We should im-
agine no building activity in the free space around the of the
church.
Southwest Complex: In the southwest corner of the city centre in-
vestigation was focused on the streets, the triple-apsed church, and the
basilica (Fig. 6). One aim was to test a bold hypothesis of Robin Cor-
mack that the church (Fig. 8) was built over a major street intersection of
the Roman period, marked by four Imge monolithic columns that stood
on the bases stili in situ at the comers of the nave. They would have
formed a four column monument or tetrakionion. All the old excavations
in this area were eleaned and recorded and same new probes were under-
taken.
The church and street had been excavated in 1962 and were greatl y
overgrown. The street was originally considerably wider and probably
connected with anather fragment of street preserved same 300 m to the
193
east at a building called Gaudin's Fountain. We should imagine a major
artery running east-west across the bottom of the city plan. This seems to
be a simple but major gain for the site's urban topography.
The triple-apsed church was cleaned and drawn (Fig.8: the first de-
tailed plan of the building). lt has a compact, triple-apsed plan, with nar-
thex and entrance at the west and a centrally planned square nave, de-
fined by four colossal monoliths at the corners on octagonal bases. The
east-west street clearly continued under the eastern apse of the church, as
brief exeavation confirmed. To investigate the idea of a north-south street
at right angles, a trench was opened inside the apse
which took tle level down through some unexcavated Byzantine graves
(13th century) and below the floor. The aim was to understand better the
colossal bases of the which, according to the hypothesis, strad-
dled the street intersection as a great four-column monurnent.
In the limit of the south apse, a thick concrete foundation
platform no less than 2 m deep was located, which is most easily taken as
the foundation for the columns above. Through this concrete platform at
a higher level, runs a well-built north-south drain such as one might ex-
pect to find under a Roman-period road, and it is tempting to take it as
the drain of the street, In the drain were found coins of the
seventh century, which probably provide a terminus post quem for the
building of the church. That the column bases are in situ, not brought
here for re-use from elsewhere, seems clear both from the way the church
walls are built over them, and from the cuttings in their upper
which show none of the signs of dismantling and double use that one
would expect.
The results of cleaning, recording, and limited exeavation suggest
interesting results for both the Roman and the Iate antique period: a ma-
jor intersection at the southwest corner of the Roman city plan, with ma-
jor running north to the Portico of Tiberius and east to the thea-
tre, followed by a drastic re-modelling of the area in the early Christian
period, with a triple-apsed church perhaps built over the street inter-
section.
Basilica: To make the full plan of the southwest sector, the entire
area between the church and the basilica was also vigorously cleaned.
Here there was a low overgrown mound with large carved blocks pro-
truding from it The earlier exeavation of the basilica in the 1970s had
stopped without finding the south end of the building. lt is now this
mound contained the end of the basilica. When of its
194
and all in situ elements had been plotted, the mound's architectural char-
acter was revealed with surprising clarity(Figs. 6-7). it comprises the fal-
len remains of a large rectangular chamber that lay at the end of the basil-
ica on its axis. Two in situ piers with engaged half columns align exactly
with the colonnades of the basilica nave. The chamber was thus an in-
tegral part of the basilica, indeed its main focus.
The fallen elements include some elaborate carved architecture-
several composite pilaster capitals, fluted architraves, and numerous
of elaborately decorated areh members. Clearly the basilica's two-storied
nave ended in a grand arched entrance into a great chamber or hall at the
end. The whole plan strongly recalls that of the basilica at Aspendos.
3. documentation. The programme of sculptural doc-
umentation initiated in 1991 was eontinued with further detailed study of
old exeavation notebooks and the recording of the material in the depots.
New findspot maps were made for the seulpture recovered from the Tet-
rastoon behind the theatre. Finds were partieularly dense along the co-
lonnade behind the stage building, the porticus post scaenam,
which must have been a prestigious location for honorific statuary, es-
pecially in the Iate antique period.
More detailed studies were made of specific categories of material in
the depots -- for example, of of the figured pilaster capitals and of all
the apprentices' practice pieces from the sculptor's workshop. More than
forty of each were catalogued. The inventory of the sarcophagi begun in
1992 was continued with the addition of a further 150 unrecorded pieces
-- parts of about 500 sarcophagi from the site have now been inventoried.
A new inventory of the statue bases was begun, and more than SO were
recorded in the gardens of the museum and the exeavation house alone.
The purpose of this study is to look at the bases not simply as in-
scriptions but as monuments that formed an imposing part of a statue's
display.
4. Conservation workshop and depot: In 1992 detailed plans were
drawn up for a conservation workshop, large enough to house all the Se-
basteion and other sculptures nowoutside. In 1993, the first part of a
two-year construction plan was undertaken under the direction of G. Paul
and T. Kaefer. The building design is a long, hangar-Iike structure, 16 by
36 meters, divided into two side storage aisles and a central working area
served by a winch on a running beam. In 1993, the foundations, floor and
outer walls were completed. The shallow floor was poured on a
bed of gravel separated from it by polyethelene sheeting to facilitate later
195
removal should this prove desirable. The masonry side walls were built
of fieldstones gathered from the site. Four local wall and their as-
sistants completed seventy of wall 85 cm thick to a height of 2.8
meters in about two weeks.
5. Restorotion of the Zoilos frieze: In 1992, in close cooperation with
the Aphrodisias Museum, a program to conserve and exhibit important
new sculptures was initiated with the new installation of the Iate antique
shieId portraits found in 1981. In 1993, the first part of a larger, two-year
project, directed by T. Proudfoot of the National Trust in England, was
undertaken to restore and reinstall the Zoilos frieze.
The Zoilos frieze is one of the finest and earliest sculptured monu-
ments of the city, honouring one C. Julius Zoilos, an ex-slave of Octavian
and great local benefactor in the early period. The relief panels
of the frieze were found re-used out of context in the northeastern sector
of the city in 1956 and succeeding years. They were restored and put on
display in the new museurn in 1979. This arrangement of the panels,
however, was not the correct one. Recent investigation of the frieze in
1990-91 discovered that the panel s carry ancient masons' numbers which
were used to ensure that the reliefs were set up in the right order, These
numbers both give the correct sequence of the reliefs and alsa show that
the monument was square-probably a mausoleum-Iike structure with the
frieze decorating the podi um.
The aims of the project were to reinstall the frieze in its correct se-
quence; to recreate in the museum one corner and one side of the monu-
ment; to put the frieze on ataller base of stone (in place of the existing
concrete plinth); and to mark the ends and corners of the frieze using
plain pilasters behind, as an abstract suggestion of the angle
piers that framed the frieze on the original monument.
The frieze was first dismantled. The concrete plinth was drilled out,
and the panels were lifted out and laid in wooden cradles to be worked
on. The old restorations -- of a great variety of materials (steel, bars,
brick, plaster, concrete) -- were removed. While the reliefs were
served, the wall and base were prepared. A deep blue-gray marble
black) was chosen for the base, Denizli for the fram-
ing pilasters. The museum wall was painted dark blue to mateli the in-
stallation of the tondos on the adjacent wall.
The reliefs were lifted back into position in their new sequence
(Fig.9). They fit comfortably according to their numbering system-- even
196
though, as in mueh aneient architectural work in marble, there is not a
straight line in any of the panels. In the new installation, the
of the main frieze now makes rnuch better sense (Fig. 9). There are two
seenesof three figures eaeh, divided by a herm. Zoilos appears twiee
flanked by personifications. On the left, Zoilos in a Roman toga is pre-
sented with a shield by Andreia (Bravery) and erowned by (Hon-
our). This seene Zoilos the Roman and military man. In the
next scene, Zoilos in travelling eostume is welcomed baek home by De-
mos (the People) on the left and erowned by Polis (the City) on the right,
The main elements of the new installation are a dark blue marble
base, travertine pilasters suggesting the framing piers of the frieze, and
custom-east clamps that seeure eaeh relief into the wall behind. In
1994, the installation will be eontinued in order to put on display all the
retnaining panels and fragments that belong to the frieze.
197
Fig. 1- Aphrodisias. Map of the Dandalas valley and plateau to the south.
198

."
.'
u
.S
199
i
",-
'o"
".,'
"
'.
......,..- .....
\,i :
"
'- "
'.', .
(
.......,.
,,"""".:.:"-"";,:
. .' .. "',

f,-r-':
. :"\.....'
'" ,
1/,",""-
, . ..

, ",,"'....,.
... "-J , .. ",.
".,'_0<' ...
.
APHRODISIAS
CITYCENTERPLAN
- - ..

""". ,"'.0'0'
Fig. 3- Aphrodisias. Plan of city centre.
200
.._._--_._------
;"'''
""
\?c:r - '=
\!='O:::
:r
.,
"'n"',, -
;,
!
201
202
Fig. 5- Aphrodisias. Sanctuary of Aphrotite. Treneh at NW comer of temple temenos,
view looking south.
i i
i

;' \
c H
N50 .
--==
.=
.
.
,
.,
"
,;
"
i
i


(
i
"

"
L
"
i'
o
-.
,
\'
"
r.'
\
,
,/
i
..,
i
\
APHRODISIAS 1993
SWC 7
AREIl PLAN
,
.
"........ ...,.._...
... ..
"""" L"""
Fig. 6- Aphrodisias. Southwest Complex, area plan.
203
204
"O!
......
<." ,
.....
.... i
""
.... I
1
!
!
205
206
41.MAKALE
BASILA
ZEUGMA
ARCHAEOLOGICAL PROJECT
PRELIMINARY SEASON 1993
David KENNEDY *
Introduction
lt is hardly necessary to remind this audience that Turkey has same
of the most important cities of the Greek and Roman period on its ter-
ritory. Indeed, same of the Graeco-Roman cities of Turkeyare amongst
the very best preserved anywhere araund the Mediterranean. That makes
Turkey of very special significance to Classical Archaeologists in every
country, Theyare areminder too of the many centuries during which An-
atolia was a large and thriving component of a Mediterranean-wide civ-
ilizatian from Britain to the Red Sea.
One of these Graeco-Roman cities is Zeugma. As is well-known, in
origin it consisted of two towns - Seleucia-on-the-Euphrates on the west
bank and Apamea opposite on the east bank. Both were founded c300 BC
by the HelIenistic king Seleucus I Nicator. What distinguished these two
towns from others founded along the river was the bridge constructed be-
tween them. Such bridges were rare and, in time, it was the bridge which
sprang to mind for travellers. In Greek, zeugma means "junction" and the
term was employed as slang to mean bridge, Taday we might cal! such a
place "Bridgetown".
Many ancient literary sources mention Zeugma. From them we can
trace the history of the twin towns through several centuries of first
Oreek, then Cornmagenian, and later Roman and Byzantine rule. For sev-
* Prof. Dr. David KENNEDY. Department of Classice and Ancient-History, The University
of Westem Australia Nedland (Perth) W. A. 6076 AVUSTRALYA.
207
eral centuries it was the seat of a Christian bishop and we have references
to Bishops of Zeugma right through until AD1048. Unfortunately, the
town is not referred to after that until the 18th century when the traveller
Pococke was told that there was a p1aee called "Zima" said to be "about
twelve miles above Beer [-Birecik]" (1745:II.156). The location is vague
and, like, those of sorne of the ancient sourees, it difficult to know
precisely where Zeugma had lain. Even into this century there was dis-
pute about the location - many seholars preferred to believe that ancient
Apamea had been located under modern Birecik, where the present
bridge into Mesopotamia erosses, with Seleucia on the west bank op-
posite.
In the 1970s, Jrg Wagner earried out detailed surface surveys of the
aneient remains to be seen on either side of the Euphrates at the modern
villages of and Tilmusa, one of the popu1ar aIternatives for
the location of Zeugma (Wagner 1976). In his publications he argued
convincingiy that this was indeed He made a case from the liter-
ary sources, but also could point to the clear evidence for a very large
town on either bank at that point, far larger than anything to be found fur-
ther upstream until Samosata. The decisive new evidence, however, was
the discovery by Wagner of traces of the Roman army there. In particular,
he found large roof tiles, which bore the stamp of the legion nn Scyth-
ica. This legion had long been supposed as the garrison of Zeugma in the
and 2nd centuries AD. Since then there has been general acceptance
that Zeugma is modern and Tilmusa.
We do not know how extensive Zeugma's territory was. However,
the river valiey offered attractive alluvial soils which spread out par-
ticularly widely on the east bank at Apamea and broadened still further
downstream towards Birecik. They would have been a source of prosper-
ity for the inhabitants. Additionally, as the only bridge in either direction
for hundreds of kilometres, Zeugma was the focus of the entire road net-
work in northern Syria and Mesopotamia. It is likely to have benefited
considerab1y from the commercial traffic which passed through linking
the East with the A third element in its fortunes
came in the Roman period when there was a garrison there -
probably an entire legion of c5000 soldiers for some two centuries. Paid
in silver, these thousands of troops will have made a significant
impact on the economy of the towns. Indeed, the peak of Zeugma's im-
portance and prosperity is probably precisely in the first two or three cen-
turies of Roman rule; from the century B.C. until the troops were
largely transferred elsewhere in the Iate second centuryand the third cen-
208
tury, Then in the mid-3rd century the city was sacked by the Persians. It
recovered, of course, but may never again have enjoyed the same level of
prosperity. Inthe 7th century it was probably seized by the Arabs and be-
came then of the new east-west lateral frontier zone between Islamic
Syria and Byzantine Anatolia. In the 1I-12th centuries it lay in the zone
warred over by Arabs, Franks and Turks and what town life
remained may then have been finally extinguished. Birecik is mentioned
in this period but there is no reference to Zeugma again. it is likely that
settlement in this seetion of the Euphrates valiey, which had once boasted
six HelIenistic towns, to a succession of smail villages. That is
certainly the case taday.
Zeugma Before 1990
Zeugma has Jang a source of numerous antiquities, Cuinet
(1891: 11.269) noted that the villagers at which overlies Seleucia
on the west bank,aften found gold and silver coins. The museums at
Gaziantep and Urfa, as well as those more distant at Adana and
[to say nothing of at least one major private collection in Turkey (Gibson
1979)] contain many iterns from Zeugma.most notably dozens of funer-
ary stelae. Further evidence for the wealth and extent of the city comes
from the mosaics. Many have been reported; most striking, however, is
that seen by Cernik in 1873 which depicts Poseidon surrounded by me-
daIlions within which are personifications of Roman provinces. Same 40
fragments of it are now scattered in museums and collections as far as St
Petersburg and Berlin (ParJasca 1983).
The fieldwork researches of Wagner more than twenty years ago
have been of the utmost importance. Not least, they established the great
extent of the towns with their large cemeteries beyond, More recently
still, the survey team of Guillermo AIgaze refined same details and added
now the discovery of a probable theatre (AJgaze et al 1991; AIgaze et al
forthcoming).
By 1990, the site was far better known to scholars internationally
than at any time this century. NevertheJess, visitors would a1ways have
been struck by the fact that so little was known about the physica1 re-
mains of the site and that so little was visible on the surface.
The Birecik Dam
As part of the Southeast Anatolia Development Project, it is intended
to construct adam about 8km upstream from Birecik, due for completion
209
in 1998. The precise location is about 500m below The ancient
towns at Zeugma will be directly affected by the work on the dam itself
and they will be amongst the first archaeological sites to be flooded as
the lake fills up. When completed, the lake will extend over 56 sq km.
The loss of Zeugma - to say nothing of the many other sites up-
stream, will be of considerable iniportance and it is vital that as much
fieldwork as possible be there during the few years available.
By chance, an important discovery was made in 1992. As
Erge has reported/will report himself, a superb and almost intact mosaic
was discovered. The house in which it - and now others - was found is
over four metres below the present ground leveL. Not only is the house
but it revealed very clearly that there is the strong pos-
sibility that many buildings across the site are buried deeply and in good
condition.
Fieldwork 1993
In September 1993, a short Season of exeavation and
other fieldwork was carried out with the kind of the Director
General, Professor Dr.Engin Ozgen and in cooperation with
Erge, Director of the Gaziantep Museum. The fieldwork was
by the University of Western Australia and received its principal financial
support from that universityand from the British Institute of Archaeology
at Ankara. Most of the exeavation team carne from the University of
Glasgow but with additicnal expertise from the British Insitute of Ar-
chaeology at Ankara (Drs. David Shankland and Judith Bunbury) and
University of Miami (Professor David Graf). The excavations were di-
rected by Dr.Philip Freeman (University of Glasgow).
The fieldwork objectives were motivated in large part by the circum-
stances of the exeavation. At any time, Zeugma would offer a superb op-
portunity to investigate a city and its catchment area in a relatively un-
explored region of the Graeco-Roman world. But it is about to be flooded
and its evidence lost and extensively damaged by and flood-
ing. The planned dam has provided an opportunity has also de-
tennined the time frame and introduced the imperatives of a salvage ex-
cavation. Aresearch design would have to incorporate many elements.
Amongst such demands, we were tikely to have to undertake the rescue
of specific structures irnmediately by construction or in the di-
rect line of flooding; would be needed simply to determine
the shape and form of the town; many surface traces would have to be re-
210
corded; the hinterland of the town would have to be explored by field
survey; and the opportunity could not be missed to articulate resarch
questions which might find an answer amongst the extensive remains of
Zeugma and its wider landscape.
An immediate priority, therefore, was for a preliminary season to de-
velop a elearer view of the archaeological record for the site. Most pre-
vious data was the work of looters or chance finds and there was only the
recent deeply buried house excavated by Erge to confirm
our impression that the ancient remains were deeply buried but might
be well-preserved and provide a rich and varicd collection of
data. With a need for substantial funding in a period of time, we
also had to demonstrate the archaeological irnportance and richness of
the site as swiftly as possible.
Work was concentrated in the vicinityof a broad valley which ex-
tended from Tepe (the acropolis) down to the river. The site
watchman believed it to be a residential area in which ploughing regu-
larly brought tesserae to the surface. Many were still to be seen in the
fields and architectural pieces were scattered around. Altogether, six
small test trenches were undertaken. All were within a single restricted
area of the site as indicated. Sickness soon forced us to close three of
these and in the second half of om season we concentrated our efforts on
just one.
The Excavations
Of the first group of test-trenches, Area Alay just beside a deeply in-
cised water channel leading down to the river. Under a few centi-
meters of soil was discovered traces of a house. Ploughing has caused
considerable damage but enough was preserved to reveal a large room
with the fragmentary remains of a The floor of the room still
had the remains of a threshold. The floor of the room still had the re-
mains of a white tesselated pavement with geometric design picked out
in black.
Area B was on the edge of a bluff high above the riverside track, Ex-
cavation revealed a number of large cut blocks of stone which
are probably best interperted as the foundation course of a substantial
wall. Area C produced some architectural pieces apparently re-
in possible later occupation.
The other three test trenches were opened on the eastern bluff above
211
this same valley. The locations of two (Areas D and F) were suggested by
robber's tunnels same 50 metres apart inside which could be seen mas-
sive and well cut masonry blocks. Between them could be seen water
channels projecting out over the edge of the bluff. There we located Area
E.
Exeavation at El revealed a stretch of five water channels
same 30 cm below the surface. Inside one of them was found a length of
terracotta pipe. E2 was opened a short distance back from the edge of the
bluff. At a depth of just a metre was exposed two of these same
channels.One of was overlain by a large square black of stone
pierced by a hale through which access was given to the channel below.
Area F proved very difficult to investigate. Soil to a depth of almast
5 metres overlay the remains in the robber's tunnel and exeavation soan
became dangerous on a steep scarp. Enough was exposed, however, to re-
veal what must have been a substantial house with tesselated floors.
Much of the flooring had been damaged - probably removed by robbers
and implying a high quality mosaic, of being stolen.
The focus of most aLIL' was Area D. Initial in the
robber's tunnel had revealed a plastered masonry wall and a tesselated
floor. Once again it seemed to be a house. The hill wash was again con- .
siderable but only half the depth of Area F and on less steep ground. Ex-
cavation revealed all of a large room and parts of two others. Outside the
house was a courtyard below part of which was a flask-shaped
The walls of the house were mainly of carefully draughted masonry but
same sections were cut directly from the bedrock while the upper por-
tions of other were of mud brick. Many stretches of wall bore
traces of decorated plaster.
The main room seems to have been designed to provide a combina-
tion of cool, stylish living and a vista. One wall had been pierced
to provide a broad doorway same 3 m wide. Several voussoirs nearby im-
plied an arched entrance. Through this broad doorway one has still a su-
perb view upstream on the river and probably caught breezes in the Iate
afternoon. The element of luxury lay the painted plaster walls.
Most of the irregularly shaped floor area was filled with a nearly square
mosaic. A broad band all around consisted of a white background with
geometric design in black. In the centre, however, was the elaborate
frame of a panel within which in multiple colours were two figures. Sad-
ly the upper part of this panel is gone, stolen in modern times, but enough
212
survives to indicate both the presence of two figures (a seated female and
standing male) and confirm its superb quality,
The best indicator for the date of the house is likely to come from the
style of the mosaic which is now being examined by Professor Sheila
Campbell who has noted that it is of the Antioch school of mosaicists.
Further exeavation the mosaic has been removed should provide
closer stratified dating evidence. Fire blackening was detected on the
walls of the room but the floor itself was covered by alayer of burning
amongst which wcre pieces of broken roof tile and iron Presumably
the house was destroyed by fire while the roof was stil!
Other Fieldwork
Exploration of Zeugma as a whole revealed several previously un-
recorded and a number of large tornbs. Some of these were
drawn and one of the tombs included several Greek inscriptions cm di-
rectly onto the walls. In total some whole or fragmentary in-
scriptions were recorded. Most were tombstones but one was a stamped
tile of the Legion IILI Scythica.
Dr. Judith Bunbury made a preliminary analysis of the geology of
the site and of some of the immediare vicinity, as well as examining some
of the marbles recorded.
The Future
The remarkable potential of the site has been demonstrated. The rich
and varied data indicate the scope for adding appreciably to our under-
standing of not just HelIenistic and Roman Syria but of a key point in
that region. For much of its history, Zeugma lay at a crossroads of em-
pires and cultures. The scale and quality of preservation both at Zeugma
and in the catchment area for the urban centre offers a rare opportunity to
investigate a major city within the context of its natural and human en-
vironment, Preparations are in hand for carrying out a longer season of
fieldwork in 1995 which would involve exeavation and field survey as
well as an environmental studyand geophysical survey. it is hoped that
Ionger term funding wil! allow for yet and larger scale seasons in
1996-1998.
The publication of the preliminary fieldwork is scheduled for the end
of this year. The results of the fieldwork together with several associated
213
studies relating to Zeugma, will apear as a book-length report to be pub-
lished as a Supplement ofJournal ofRoman Arehacology.
REFERENCES
ALGAZE, G.et al (1991) "The Tigris-Euphratcs Archacological recounaissnncc Project: A
report of the 1989-1990scasons" Anatolica XVII: 175-240
ALGAZE, G. Brcuninger. R. and Kundstnd, J. (Iorthcomingj'The Tigris-Euphrates Ar
chaeolcgical Project: report of the Birecik and Carehemisli
Dam survey arcns", Anatolica
CVINET. V. (1891) La d'Asic, 2 vols. Paris.
E. (1979) "The Rahmi Ko Inscriptions Parts IV and V" ZPE 35:
266-78 (Part IV= Greve mouumeuts from on the Euphrates, 267-73).
POCOCKE,R. (1745) A Desetiption oj the East, 2 vols. London.
WAGNER.1. (1976) Wicsbadcn (Reichert)
214
.~ ~ ~ ~ : ~ : - . . . '
..,.
..,.
....
,
.'
215
,.
993 ARYKANDA KAZISI RAPORU
Cevdet BAYBURTLUOGLU *
Kltr ve Mzeler Genel Antalya
zel Anadolu Medeniyetlerini ve An-
kara Turizmini Eski ..Eserleri ve Mzeleri Sevenler Ankara ni-
versitesi, Akdeniz Universitesi Likya Merkezi'nin maddi
destekleri; T.C.Garanti ara ile 1993 Arykanda
2 Temmuz 1993'te resmen, 7 Temmuz 1993'te fiilen 5 Ekim
1993' e kadar sren ve nce Antalya Mzesi uz-
Azize Yener, daha sonra da Isparta Mzesi'nden
Kaya temsilcisi olarak ve
sreli olmak zere Prof. Dr. Cevat Erder ile Prof. Dr. Sen-
cer uzun sren kampanya boyunca ise zaman ieri-sinde de-
gsteren bir tarzda olmak zere Dr. Deniz
Grkay, Adams, Mim, Zeynep Yrekli,
Mim. Esra Ekmeki: mimari Ali z, mer ,
Reyhan Irem arkeoloji A.Tolga
Tek, Berna Atak, Adak, Gksel Atalay, zden
M.Ali Gerek destek veren kurum ve ku-
gerekse fiilen yelerine sonsuzdur.
1993 deki
a- Genel Temizlik ve dzenleme,
b-Stadion ile ktphane olarak

c- Genel ynelik
toparlamak mmkndr.
Prof.Dr.Cevdet BAYBURTLUOLU. Dil ve Tarih Fakltesi Arkeoloji ve Sanat
Tarihi Blm, Klasik Arkeoloji Anabilim 06100 ANKARA
217
a- Genel temizlik ve dzenleme: Her gibi 1993 da
tm ren yeri 1992 mevsimi sonunda duruma te-
Bu arada ziyaretilerin daha rahat
gezebilmeleri iin da bu-
Her ne kadar -hafirler ziyaretilerden pek
da, hi ziyareti si olmayan dzenli
ve az gelen turist iyi ko-
ren yerinin de
b-I: Stadiondaki
1992 sekiz i ortaya dokuzuncusunun ucu
grlen ve sezon sona iin tm alan 1993 te ta-
mamen ve bu meyanda hem "kutsal alan" ile ilgili,
hem de tribunalis'inin yntemi ilgin gzlemler
mmkn burada bir hemen vur-
gulamak gerekmektedir. 1992 de zel Idare'den maddi destekle
ve tutulan rmorklu traktrlerle ok daha alan srede ortaya l-
halde, 1993 te bu destek ve olanaktan mahrum yal-
insan gcyle ve ok uzun mesafeye toprak suretiyle ger-
Bu tempo sonuca
de; temponun dkm malzemenin daha dikkatli
ve en ufak dahi kaybolmadan toplanabilmesine
olanak Bunun sonucu olarak stadiona gre daha st se-
viyelerde, gzetleme kulesi ile stadion alanda bulunan
mezar, gecekondu tr binalarda malzemeyi
malzeme stratigrafi belirlemede veya ta-
bize olmamakla birlikte kentin iskan tarihi ile belirli
dnemlerdeki ekonomik gc ve da anlama
moloz iinde bulunan baltalar Ge Kalkolitik-Erken Bronz
eserleri olarak "yksek yer" an-
Ianuna gelen isminin hangi dnemlere kadar
gibi; ele geen ve usta, atlye ismi olan ok cam Ary-
antik kaynaklarda isminden pek bahsedilmeyen ikinci-nc
bir kent gsterilmesine belirli dnemlerde lks
malzeme kullanacak kadar da belgelerini sun-
Hala zerinde bu konu, Arykanda'da yerel cam
atlyelerinin
1992 de sekizi tamamen, dokuzuncusu ise ortaya ve
yine stadionda ele geen bir madalyonla da kurarak 12
yeterli mesafe de iin bir "kutsal yer"i 1993 te bu-
umudu stadionun ucundaki yerli veya gerek yu-
218
- ------ ------------
byk kaya kitlesiyle de "kutsal yer"
de Hatta stadionun bitiminde bu ni
lerle yerli kayaya oyulma, nnde temel izlerinin
ok byk bir daha da Yerli
veya byk kaya bu byk daire
yer ve olan yznden ke-
sinlikle kentin M.S.rV. ile ilintili de-
bir ait
tarafta gerekirdi. 12 adedini bulmak 1993 te a-
ve 1992 de bulunan haliyle yetinmek durumunda
dokuz nnde sondaj bu-
stadionun tribunalisinden daha da inen duvar ya-
ve byk absidal nndeki yerli kayaya temel izleri ta-
grntsyle henz ispat edecek belge veya paralel rnek
hiporezleri de akla getirmektedir, ki:
ucu yani byk absidal ve kuzey boyunca duvar
yzne dokuz ufak yerel ismiyle SOZON olarak bilinen He-
lios bir kutsal yerdir. ilk yer al-
nedeniyle gren bu byk Helios'un belki klt heykelinin bu-
yerdir ve kuzey kanattaki dokuzu bulunan
ait klt heykellerinin yerlerdir. bu durum
buluntu veya belgelere veya paralel rneklere gereksinim
Hipotezimiz belge veya bilgilere sahip
o takdirde duvar zerindeki
mimari kaplama ikinci sonra ya-
bir ve dzenleme olarak gerekecektir.
Stadionun ucundaki dokuz nnde yrtlen sondaj a-
kesimde dzgn rektagonal
pistinden daha inmesi ve yerli buluncaya kadar
devam etmesi bu duvar yzeyindeki dor ieren kaplama
nedeniyle stadiondan daha sonra bir "kutsal alan" yolundaki g-
sebep Bunun son-
daj stadionun tribunalis'inin da bilgi edin-
memizi mmkn sonucu ortaya duruma gre
tribunalis'in iin stadionun kuzey bitimi olarak kabullenilen
5 er metre ara ile kuzeyden gneye
duvarlar kuzey 2,5 m
bu ve stne binecek yk ara duvarlar
Uygulama byk lde Menderes yeni ortaya l-
tiyatrodaki sistemi Tribunalis'in mekan
bir nevi duvar usul ile bir tarzda ve ortaya
219
dikdrtgen ufak mekanlar de gz nnde tutularak
blokajla Daha sonra ise bu ve
elde yzeye oturma
Stadionun giineyini belirleyen teras iizerindeki mal-
zemeli payanda grevi iistlenen stadionun daha ge d-
nemlerdeki ve hem
pistini destekleyen, hem de ortadan merdivenin
daha sonra belliydi. Stadiona ilk zaman ne-
reden belirlemek Arykanda da
depremler nedeniyle kalinn olarak ok bir
kilde ifadelendirmemizi mmkn birlikte,
stadiona biri uta olmak ve tiyatro
ile birlikte zere yol g-
destekledi. "Kutsal yer" olarak ve stadionun
ucunu eden bu veya belirli bir dnem sonra sembolik g-
rnts korunan yerin ucunda merdivenli bir yolun bek-
lentimize destek oldu.
Sonu olarak stadiondaki ileride yeni bulgulara
beiirlememizi mmkn
1) ucunda, bulunan ve kuzeyi yine ufak
ni e bir kutsal alan
2) Stadion edilirken bu kutsal alana fazla zarar ama-
tribunalis'in normalde ii oturma grnts
kutsal yer ikiye ve kutsal yerin

3) Stadiona ilk zaman ve ulardaki me1'-
divenli sokaklarla
b-2: Ktphane Olarak Nitelenen
Ktphane olarak ikinci
kesin fonksiyonunun ne ilerletici fikir kat-
engelolmakla birlikte en hem hem de
zamansal ynden evreler iin verecek g-
rntdedir, Kuzey, ve ynlerdeki belirli
iin, plan nedeniyle antik
yazarlarda ve Arykanda'da ktphanenin ede-
cek herhangi bir belge halde bu k-
tiiphane olarak nedeniyle giiney boyunca
220
teras elde etmek iin yan yana rnekanlara sahip dikdrtgen bu
iin henz fonksiyonunu belirleyici bir ipucu elde Ancak
avlusu durumundaki ortada yer alan mahalde
ortaya mabet grntl nedeniyle dnemlerde
veren bir da bu-
ne olursa olsun M.S.III. ikinci
son olarak kesinlik Burada y-
. rtlen devam iin nmzdeki bek-
lemek gerekecektir.
c- Prof.Dr.Sencer "Arykanda 1994 te ola-
Buna ek olarak byk ieren
ve en az iki cilt son bulgular ve benzer rnekleri sap-
rama
221
Resim: 1- Stadiondaki kutsal alan ve tadionun alt
Resim: 2- Kutsal alana absidal ve
nndeki temelleri
222
-----_._--
Resim: 3- Yerli kayaya a l m a n i
223
224
Resim: 4- duvar ve yerli kayadaki
Resim: 5- Kutsal alan duvar
Resim: 6- Ktphane (?) nin n teras a l t odalan
Resim: 7- Millefire paralan
225
Resim: 8- Yeni bulunan tonozlu mezar ve nndeki yol k a l n t s
Resim: 9- Roma v i l l a s n n ge devir duvarlan
226
Resim: 10- Villarnn taban
Resim: 11- Bazilikadaki mozaik korumaya ynelik
227
-
DER GRABUNGSKAMPAGNE
IN LIMYRA 993
Jrgen BORCHHARDT *
Die Kampagne dauerte vom 17. August bis zum 29. September 1993.
Der Dank des Grabungsleiters gilt den Archaologen Frau RBhmer, Frau
Frau Mag. U.Eisenmenger, Frau REray, Frau M.Kntig,
Herm Dr.A.Konecny, Frau Mag. Z.Kuban, Frau S.Kucher, Frau Mag.
I.Mader, Herrn Dr.Th.Marksteiner, Frau Dr.A.Pekridou, Frau A.Raslagg,
P.Ruggendorter, Frau B.Schretzmayr, Herrn Mag. M.Seyer, Frau
B.Yener; den Byzantinisten Frau Dr. S. Mllers, Prof. Dr.U.
Peschlow, Dr. A. Plz; den Herrn Dr. G. Stanzl, Frau
Dip!. Ing. M.Wygasch; dem Numisrnatiker Herrn Dr.J.Gorecki; dem
Geologen Doz. Dr. E. Oner; den Restauratoren Frau Mag. C.
Bohlmann, Herrn S. Daxner, E. Frank; dem Photogrammeter
S. Atas; den Architekten Dip!. Ing. A. Herm A.Krickl,
Dip!. Ing.G. Herrn Dip!. Ing. K. Schulz und der
Photographin Frau N. Sautner.
Ein herzliches Wort des Dankes gilt der Regierungsvertreterin Frau
Emel rgen und der Generaldirektion der Bauten und Museen im
Kultusministerium der Republik Trkei,
FUr die gro13zUgige Untersttzung der Kampagne danke ich dem
Fonds zur der Forschungen.
* Prof. Dr. Iiligen BRCHHARDT. Iustitut fr Klassische Archaologie. Universitr Wien.
Franz Klein-Gasse 1, A-119D Wien.
229
DIE GRABUNG IN DER NW - STADT
Martin Seyer
Die Grabung in der NW-Stadt konzentrierte sich in dieser Kampagne
auf den Bereich sdlich yon Terrasse IX sowie einen schon im Jahr zuvor
lokalisierten Komplex stlich des Eingangs zu Terrasse YUP, bei dem es
sich um einen in einer Phase errichteten Wasserkanal zu

Wie vermutet fand sich sdlich yon Terrasse IX ein weiterer
Raumkomplex, der zur Ganze freigelegt werden konnte und als Terrasse
XI wurde (Abb. I). Der Raum bildet - yon kleineren
Unregelmalligkeiten abgesehen - ein Rechteck yon 5,3 x 4,2 m. Er
aus zwei Wohnebenen, wobei die sdliche ein um ca. 1,5 m
tieferes Bodenniveau aufweist.
In der NW-Ecke (Abb.2) befindet der aus dem Felsen
0.8 m breite Eingang, der ber eine 1 m breite, 0.5 m tiefe
und 0,25 m Stufe in den der Terrasse fhrt, wo
Reste yon grob gespitztem Boden erhalten sind. Dieser Eingang wurde iu
einer spateren zugemauert, die untersten zwei yon
Bruchsteinmauerwerk sind vollstandig Die Nord-und die
Westwand sind grtenteils den gewachsenen Felsen, die st-und
die Sdwand durch aus groilen gebildet. Ca. 0,5 m
sdlich der Nordwand ist eine Westen abfallende, gespitzte Flache
in den Stein geschlagen, deren Breite 1,6 m betragt und deren Tiefe
zwischen 0,15 und 0,30 m schwankt". anschlieliend fallt
unbearbeiteter Felsen ab, bis sich ca. 1,5 m sdlich davon eine weitere, in
der Gestaltung mit der ersten identische, 2,9 m breite und 0,3 m tiefe
Abarbeitung befindet, die ebenfalls ein Gefalle in Westrichtung aufweist.
Auf den unbearbeiteten Felsen ist eine O-W
Mauer gesetzt, yon der die unterste Schar erhalten ist. Diese ist in
einer Bauphase entstanden, da sie auf der berall
vorherrschenden rtlichen Erosionserde liegt. praktischer Sinn ist
unklar: Sie durchschneidet den Raum und ilm somit
Mglicherweise ist ihre Errichtung mit dem Zumauern des Eingangs und
dementsprechend mit einem Aufgeben der Raumstruk-
turen Zl1 erklllren-
(I) M.Seyer in: XV. Sonulan (1993) (im Drnek)
(2) Einc Abarbcitung fand sieh derKampagne 1992 auf Terrasse IX. Seycr a.O.
(3) Dieses Iand sich in der NW-Stadt auch an anderer Srelle. M.Seyer in: XII.
Sonulan 11 (1990) 326f.
230
Die sdliche Raumhalfte ist etwas grer, sie schlielst direkt an die
untere der beiden an. Vor allem in der NO-Ecke und an
der sind beachtliche Reste von grob gepitztem Boden erhalten.
stlich des Eingangs zu Terrasse VIII fanden sich ebenfalls
Bodenreste; der Bereich wurde mit Terrasse XIII bezeichnet. An ihrer
Nordbegrenzung wurde jener Komplex freigelegt, der nach seiner
Entdeckung in der Kampagne 1992 als Kanal worden war.
Dabei stellte heraus, da es sich um die Restc eines Iangovalen
Wasserbeckens von ca. 2,3 x 0,7 m handelt (Abb.3), dessen Wande aus
grob zubehauenen Steinen bestehen, die an der Innenseite mit Mrtel
verputzt waren. Der Boden war mit quadratischen, in gestampfte Erde
Ziegeln ausgelegt. Auch dieses Becken eritstand in einer
spateren Bauphase.
Die Funde im groen und ganzen das Bild, das in den
Kampagnen gewonnen worden war. Hervorzuheben ist
jedoch eine Mnze, die unter dem Dynasten Kuprili geprgt wurde und
einem bekannten Typus zuzuordnen isk Diese sowie mehrere
Fragmente eines Unguentariums, dessen ausschlielich ins letzte
Dritteldes S.Jhs. v. Chr. datiert", lassen eine Besiedlung der in
Limyra bereits gegen Ende dieses Jahrhunderts in den Bereich des
Mglichen rckens,
GRABUNGEN AM SOG. PTOLEMAION
Gnther Stanzl
Die Untersuchungen in diesem Jahr auf die
wo 1992 in der Stadtrnauer die Schulterpartie
einer weiblichen Gewandstatue von UberlebensgrBe ohne
Kopf sichtbar geworden war".
Obwohl uns zur Bergung dieses auBergewhnlichen Fundes von der
trkisehen zugestanden worden war, einen Teil der
(4) - J.Zahle, Acta Archaeologica 43.1972.62. Nr.29; PMC Lycia (1897) Nr 54
(5) Ff diesen Hinwcis bin 1.Madcr zu Dank vcrpflichtct.
(6) Zur Datierung des Kuprili s.Morkholm - a.O. 75-77
(7) in: XV. (1993) (im Druek).
231
Mauer abzutragen, wahlten wir ein Verfahren, das den Eingriff und den
Aufwand betrachtlich reduzierte und eine bessere Mglichkeit bot, die
interessante Befundsituation ausfiihrlich zu analysieren.
Vor der Fundstelle stieBen wir auf einen var dem FuB der Stadtmauer
liegenden Mauerzug, der an den Sockelbau des Ptolemaions anschliet,
bis auf die unterste Stufe der Krepis reicht, und der noch ein Stck weiter
hangaufwarts zu verfolgen ist. Charakteristisch fr die 0.7 m starke, aus
Kalkbruchstein und hamrnerrechten Kleinquadern errichtete Mauer ist
der auf der West-und der Ostseite (Abb. 4), wie er etwa bei
Bauten im Umkreis der Bischofskirche ebenfalls zu beobachten isr',
Daraus laBt sich schlieBen, daB es sich um eine spatantikfrhbyzan-
tinische Ummauerung im Bereich des Ptolemaions handelt, die der
groBen Stadtmaueranlage vorausgegangen ist, Eine lotrecht abgemauerte
Kante im Abstand von 4.5 m vom Sockelbau laBt sich gegenwartig als
die sdliche Laibung einer Torffnung deuten, wobei auf einen mittig im
Mauerwerk verlaufenden Balkenkanal hinzuweisen ist.
Stratigraphie und Grabungsbefund geben Aufschluf ber das weitere
Geschehen. Die Mauer wurde ein beschadigt und
verschttet, besonders war aber das Ptolernaion betroffen, Einige Zeit da-
nach wurde mit dem Bau der grofen Mauer um die Weststadt begonnen,
wobei in der Hauptsache Versturzblcke und Quadersockel als
Baumaterial Verwendung fanden.
Die neue, nunmehr 2.7 m starke Mauer erhielt auf beiden Seiten eine
massive Quaderschale, allerdings benutzte man an der Westseite im
unteren Abschnitt die altere Mauer als Stiitzschalung. Dahinter schuf man
neben dem Ptolemaion eine 2.2 m hohe und 3 m lange Kammer, In diese
wurde auf einer sorgfaltig geglatteten Mrtelschicht direkt ber der
ersten Fundamentlage die eingangs erwahnte Statue gebettet (Abb. 5),
etwas diagonal gelegt, die Schulterpartie zum Ptolemaion weisend. Bis
auf den fehlenden Kopf vollstandig intakt, miBt die kolossale Skulptur
inklusive Plinthe 2.38 b (Abb. 6). Neben ihrer Schulter
fand sich die Tatze eines der Marmorlwen: auf dem Krper lagen groBe
Fragmente des dorischen Geisons, darauf lose aufgeschichtete
Bruchsteine und Architekturglieder. Erst 2,2 m ber der Sohle der Nische
begann man wieder mit der Herstellung des im Kem aulserordentlich hart
vermrtelten zweischaligen Mauerwerks. So die nahezu mrtellos
verfllte Kammer von uns nach Abtragung der wie ein Deckel
(8) P.Ruggcndorfer
232
davorstehenden Mauer, unter Beachtung einiger statistischer Vorsichts-
maBnahmen geleert, die Statue auf hlzernen Gleitschienen herausge-
zogen werden.
Die Sorgfalt und Mhe, der man sich unterzog, die gut zwei Tonnen
schwere Statue direkt ber den Fundamenten der Stadtmauer
niederzulegen, deuten u.E. auf eine bewuBte Deponierung. Beispiele fr
Formen der irreversiblen Deponierung von GroBplastik hat gerade jngst
M. Donderer in einem Aufsatz zusammengesrellts Als Absicht kann in
unserem Fall nicht die Zerstrung angesehen werden, wohl aber die
Verbergung, um die Macht des heidnischen Bildes zu barmen und als
magisch-apotropaischen Schutz mr die Mauer der Stadt wirksam zu
machen. Von "ritueller Bestattung" drfte man wohl nur dann sprechen,
wenn es sich um eine Kultstatue gehandelt hat.
DIE GRABUNG ANDER S},ULENSTRASSE (SO 17)
Peter Ruggendorfer
Die Aktivitaten an der 8,2 m breiten und mit
rechteckigen Kalsteinplatten gepflasterten Saulenstralse im Bachbett von
Limyra gliederten in zwei Arbeitsvorhaben.
Die Architekten A. Krickl und G. Schartner nach
einer umfangreichen Reinigung auf einer Lange von 40 m den
bautechnischen Zustand der Westseite des Stylobats und des zweistufigen
Unterbaues (Abb.7). Den Ausgangspunkt der Aufnahme bildete im
Norden der letzte erhaltene Block der zweite Stufe; im Sden wurde die
Dokumentation vorlaufig an jener Stelle beendet, an der, von Westen
kommend , vermutlich ein Kanal in die SU'aBe , und sich in
weiterer Folge die berkante der ersten Stufe niveaugleich auf die
Strallenpflastemng absenkte. Mehrere kreisrunde Verwitterungsspuren
(Durchschnittlicher Durchmesser: ca 0,4 m) mit doppelt gesetzten
Dbellchern auf der untersten ersten Stufe (v.a. zwischen den
Laufmetern 5-13 und 20-25) scheinen die schon mehrfach geaufserte
Vermutung zu bestatigen'", daBder in rmische Zeit datierte
die alte zum Ptolemaion fhrende Prozessionsstrae berlagert,
Geradlinige, nonnal auf die Stufenvorderkante verlaufende
(9) Michael Douderer, jh 61,1991192 Bciblatt, 194-276
(10) Zuletzt w.Reirer l.Borehhardl, Die Steinc von zernuri (1993) 1051'[
233
die sich ber die zweite Stufenreihe fortsetzten,
als Hinweis auf eine architektonische der Saulenstcllung
verstanden werden. An der Oberkante des Stylobats konnten ebenfalls
Standringe von Sauleri 0.48 in regelmaiger Abfolge beobachtet
werden, die den der bislang gefundenen
korrespondieren!'. einen Eindruck Aussehen der
Stralse in Zeit zu entschlof sich,
Sauleri Stylobat wiederaufzustellen, Das und Befestigen
der Uferbschung mittels Steinplatten und die sorgfaltige Reinigung des
Strafsenpflastcrs von Schutt und die durch die FluBstrmmung
angeschwemmt wurden, sollen Schutz vol' neuerlicher Verunreinigung
und Beschadigung des Steinmaterials durch Sedimentabrieb bieten.
So 17, die an 12 aus Jahre 1988
12
an
der Ostseite des Stylobats im Sdabsctnitt der StraBe geffnet wurde,
stellte den zweiten Schwerpunkt der Tatigkeiren dar (Abb.8).
Vor Beginn der Grabung waren hier bereits die zwei in sekundarer
Verwendung verbauten Blcke mit der Inschrift des Aetios sichtbar. Die
Umgebung der Inschriftsteine stand daher im Zentrum der ar-
chaologischen Untersuchung, fr die ein Areal von ca. IS m Lange und
ca. 4 m Breite zur stand. Das Gelande wurde bis auf die Hhe
des Grundwasserspiegels freigelegt und gab einen Befund wieder, der
sich mit Grabungen der frheren Jahre deckte: entlang des Stylobats
schlof in nordstlicher Richtung eine umfangreiche Bebauung an!', In
SO 17 befindet sich neben den Inschriftsteinen ein Tor, das in einen
rechteckigen Raum fhrte, von dem sowohl die Nord-(mit ei nem
weiteren kleinen Durchgang) als auch die Sdwand in
mauertechnik erhalten sind. Im Sden innerhalb des Raumes wurden die
steinernen Verbindungsstlicke einer Wasserleitung angetroffen!-. Die
Westwand des Gebaudes ist zur Stralle hin in Form einer kleinen Exedra
gestaltet. Das und die Kleinfunde erlauben eine
der Anlage in das 3.- 6. n. Chr.
berraschenderweise trug der Inschriftstein des Aetios auf seiner
nach Sdost gewandten Seite ein weiteres Dekret: die Konsekrations-
(11) Zu den Fragmcntcn der Granitsdulcn undResten korinthischcr Kapitelle vgl. A.Konccny in:
XI (1989) 1901'.; W.Reiter XIII
(1991) 212 ff.
(12) Vgl. Kcnecny a. O. 190r.
(13) Kouccny a. O. 190r.; Reitcr a. O. 212fr.
(14) Zur Evidenz cincr Entwasscnmg vgl. die Kanalisation in SO 15, Rciter a. O. 213.
234
\
,
i inschrift aus dem 4. Jh. n. Chr. zu Ehren des Flavius Theodosius, des
Theodosius' 1., geweiht durch die Provincia Lycia, in lateinischen
Buchstaben.
ZUR GRABUNGTN DER BTSCHOFSKTRCHE
Urs Peschlow
Die Wiederaufname der Grabungen bzw. Sondierungen im Bereich
der - bereits in der Kampagne 1992 begonnen - soIlte
helfen, Fragen zu beantworten, die fr die endgltige des
Baues seit dem Ende der Untersuchungen im yahre 1974
' 5
immer noch
offen waren .
Nach der Freilegung des sdlichen Apsisnebenraumes im Jahr 1992
wurden in der vergangenen zweiwchigen Kampagne Sondagen im
Bereich der Westwand der Kirche vorgenommen. Hier sollte
werden, ob der Bau je eine VorhaIle oder ein Atrium besessen hatte, und
in welcher Beziehung die dort bereits frher festgesteIlten Anraume zu
der Kirche stehen,
Die Grabungsbedingungen waren wie schon zuvor denkbar
ungnstig: Durch die Ruine flieBt ein Bach, der Grundwasserspiegel liegt
mehr als einen Meter ber dem ehemaligen Aus diesem
Grunde wurde nur etwa Im tief gegraben, um zunachst nur den
Mauerverlauf und - befund zu klaren,
An der NW-Ecke der Kirche wurde ein querrechteckiger Raum
freigelegt (3 x 4.2m), der mit der KirchenauBenwand in Verband steht
und mit dem nrdlichen Seitenschiff durch eine TUr war (Abb.
9). Durchgange befanden sich auch auf jeder der brigen Seiten, ein
besonders breiter (2.2m) in der Nordwand. Diese setzt sich ber den
Ostabschluf des Raumes nach Osten fort, ebenso die Westwand nach
Norden, sodaf in diesem Bereich mit weiteren Ranmen zu reelmen
AIle vier waren in spaterer Zeit mit in Erde verlegte Bruchsteinen
zugesetzt worden. Ein Durchbruch in der NW-Ecke zeugt von einer noch
spateren Nutzungsphase des Raumes. Eine nach Westen abgehende
Mauer ist - da ohne Verband - wohl erst nachtraglich errichtet worden.
(l5) TAD 24,1. 1977,94[; siehe auch unscren Bericht in: Actes du xe congr. inteni. d'archcol.
chrct., 1980 (1984) 11, 409-421.
(16) TAD 24,1,1977,95.
(17) So ebanda vermutet.
235
An der SW-Ecke ware mit einem entsprechenden Befund zu
gewesen'", da sich die Westwand auch dort nach Sden fortsetzt, und sich
in der Seitenschiffsaullenmauer an gleicher Stelle wie im Norden eine
(zugesetzte) Tiirffnung befindet. Trotz der Freilegung der sdlichen
Auenmauer nach Osten bis zum hin konuten jedoch keine
Reste einer nach Sden abgehenden und einen Raum im SW
begrenzenden Mauer festgestellt werden. Die Existenz einer solchen ist
auch aus dem Grund unwahrscheinlich, da der 0.1 - 0.15 m
Sockel der Auenseite ungestrt auf die gesarnte der Mauer
vorhanden ist (Abb. l O).
Der gesamte SW-Bereich der Kirche scheint vom Westen her
unzuganglich gewesen zu sein, denn ihre Westmauer ist ab der Mitteltr,
soweit sie sich nach verfolgen ltillt, ohne weitere
Wahrend also auf der Nordseite ein grfieres Raumensemble
anschliefit, dessen Zweckbestimmung vorerst unklar ist, scheind der
Bau im Siiden neu aufgedeckten gepflasterten Strafle hin'? vielleicht
einen offenen Hof besessen zu haben. Soweit es der Befund bis heute zu
sagen erlaubt, war die Kirche ohne die mgliche eines
Vorhofs soll in der folgenden Kampagne gekliirt werden.
SO 16 ZW1SCHEN DER B1SCHOFSK1RCHE UND DEM SOC.
EPJSKOPlON
Il - APlz
Um erste Aufschlsse ber die ehemalige Gestaltung und die
byzantinische Bebauung des Areals zwischen der Bischofskirche-" und
dem sowie dessen Kontext Siiulestralle
22
zu gewinnen,
wurde ein Schnitt zwischen den beiden Gebauden angelegt. Handelte es
sich hier um einen Hof oder einen Platz, der die Baugruppe zu einem
zusammengehrenden Ensemble - ahnlich wie etwa in Milet - verband
oder lief hier "nur" eine Strae auf das Osttor der Stadt ZU?23
(17) So ebanda vcrmutct.
(L8) Anders als ebunda ungenommcn. scheint es im sdlichcn Scitcnschiff keineu Zugang
Westenhergcgebcn zu haben.
(19) Siehc auch H. - A. Plz diesem Bcrichr: unten 24.
(20) siehe obcn 15.
(21) R. Jacobek. in: J. Borchhardt und Mitarb.. Jh 61, 1991/92, Beibl. 171-176, bes. 173.
(22) W. Reitcr. Die Sliulcnstralien Kleinasiens. Ungcdr. Dipl. Arbcit. Wien 1992. 224R23
Liternturangabcn.
(23) So zuletzt W. Mller-Wiener. Bischofsresidenzcn des Jhs. im stlichen Minclmeer-
Actcs du XIi" congr.intcrn. d'archcol. chrdt. 1986 (1989) i.
(24) A. Plz. Mitteilungcn zur Prhchristlichcn Archllolcgic stcrrcich 6.1994.35.
236
Die 12.5 m lange und 2 m breite Sondage> setzte mit ihrer
Schmalseite direkt an die nrdlichen AuBenwand des Bischofspalastes
an. Im nrdlichen Drittel stief man unter einer etwa 0.4 m starken
Schilftorf - sowie einer ca. 0.6 m messenden Lehmschicht (Abb. 11)
zunachst auf einen Mauerversturz. In diesem wurden einige
aus Marmor sowie zwei ionische Kapitelle aus
Sandstein gefunden. AuBerdem konnten Reste von gemrteltem
Bruchsteinmauerwerk mit Ziegeldurchschssen sowie eines gemauerten
Bogens festgestellt werden. Vielleicht sind hier Arkadan zu
rekonstruieren, die sich aufgrund ihrer Versturz1age wohl nach Sden hin
geffnet haben mssen, Allerdings laBt sich noch nicht sagen, welchem
Gebaude oder welchen dieser Arkadengang vorgelagert
gewesen ist, die in dem verbleibenden Freiraum von etwa 15 m zur
Langhauswand bzw. zum sdstlichen Annexraum der Kirche
zu vermuten sind.
Unter dem Mauerversturz schlieBlich eine Steinpflasterung
(Abb. 12) zum Vorschein, welche um 0.2 m tiefer als jene der
Saulenstralse gelegen ist. Der nachgewiesene nrdliche Rand der
Steinsetzung knapp vor dem Nordprofil der Sondage sowie die Lage der
einzelnen Platten weisen auf eine Ausrichtung nach - allerdings
ohne erkennbare Rcksichtnahme auf die beiden flankierenden Gebaude,
Daher scheint die Pflasterung, deren sdliches Ende noch nicht
festgestellt werden konnte (Versturz der Nordmauer des in
spitzem Winkel auf den Bischofspalast zuzulaufen. So ist sie vielleicht in
direktem zeitlichen Zusammenhang mit der Saulenstrafse zu sehen; sie
wurde in Zeit wohl nicht mehr als Strae verwendet
und konnte daher teilweise berbaut werden.
Auf der Pflasterung sind neben zahlreichem Keramikmaterial> vor
allem drei bearbeitete Holzkltze" geborgen worden, die wohl zu einem
Dachstuhl gehrten.
BERICHT BER EINEN SURVEYIN DER UMGEBUNGLlMYRAS
Andreas Konecny, Thomas Marksiciner
Im September 1993 konuten die Verfasser mit freundlicher
Genehmigung der trkisehen Antikenverwaltung eine archaologische
(24)
(25)
(26)
A. Plz, zurFrhchristlichcn Archaologie in srcrreich 6, 1994.35.
Die Keramik gelirt laur mndlicher Mitreilung vonB. Bluner. U. und
Mader grlltcnteils indieZcit vcm 5.-7. Jh.
Die Ergebnisse derdendrochronologischcn Untcrsuchung licgen uoch nicht vur.
237
Prospektion in der Umgebung Limyras Zwei Schwer-
punktgebiete wurden ausgewahlt, das Massiv des Tocak Dagi bei Limyra
(Abb. 13) und das Massiv des Bonda Tepesi - Glmez Dagi westlich von
Finike, dem antiken Hafen Limyras.
Auf dem Koruca Tepesi, der westlich am Ausgang des Tales des
Alakir liegt, konnten die Reste einer klassischen
geortet werden. Ein qualitatvolles Felsgrab in der Nahe definiert den
Komplex als Herrensitz. Der Hgel trug auch Reste hellenistischer
Siedlungstatigkeit und wurde bis in byzantinische Zeit
Auf einem Plateau oberhalb der am Ostrand des Arykandostales
gelegenen Nekropole i fand sich eine kleine befestigte Anlage, die in
klassische Zeit zu datieren ist. Auch dies drfte, wie durch die Nekropole
nahegelegt wird, ein Herrensitz gewesen sein. Ein weiterer klassisch zu
datierender Befund liegt auf dem Felsgrat nrdlich von
Nekropole 11'8.
Das Gebiet des Bonda Tepesi erwies sich als erstaunlich
fundreich.Im Zuge der Arbeiten wurden vier grlsere, viellicht
hellenistisch bis rmisch zu datierende Siedlungen und ein klassischer
Herrensitz geortet (Abb. 14, 15). Weiters lagen zwischen diesen
verstreut, meist nahe an heute noch benutzten, in vielen wohl
antike znrckgehenden Wegflihrungen, die Reste antiker
Siedlungsttitigkeit in kleinerem Dazu gehrten einige
klassische Bauten, mehrere wohl hellenistische Turmgehfte, aber auch,
von anderer Siedlungstatigkeit angelegte, in den Fels gehauene
Pressen. Da Pressen in den haufig begegnen, darf
angenommen werden, da die Herstellung von Olivenl einen nicht
Teil zum Einkommen der dieses Gebietes
beitrug.
An Platzen war eine byzantinische Weiter - oder
Wiederverwendung in recht grollem Mastab festzustellen. Kastra und
die Reste von drei teilweise dekerierten Kirchen belegen eine
gewisse Prosperitat auch zu dieser Zeit. Die trkische
welche das Gebiet bis in die 70 er Jahre unseres Jahrhunderts besiedelte,
hat ihre Drfer im Zuge der allgemein zu beobachtenden Landflucht
verlassen. Heutzutage dient das Bergmassiv als Sommer-
weidegebiet.
(27) Dcr Befund wird genauer bcarbcitct vonTil. on, IAB. 1994 (im Druek).
(28) Die beiden Strukrurcn wurdcn selton von G. Stanzl in. VII.
238
BERICHT UBER DIE ARBEITENAN DER KERAMIK
Ursula Eisenmenger, Ingrid Mader
Beobachtungen an der Keramik von Limyra nach
zwei Kampagnen (1992-1993):
1) Zahlreiche Stiicke Iassen einer sehr hart gebrannten, grau-orangen
Kchenware" zuordnen. Ahn1iche Stcke konnten unter dem
Surveymaterial von Kyaneai beobachtet werden-".
2) Krge mit Henke1 und eingehangtem Decke1 (Abb. 16).
Vergleichsbeispiele 1egen ei ne in das 7 .Jh. n. Chr.nahe>'.
3) Importware: Feinware aus dem nordafrikanisch-zyprischen
Bereich. Diverse Teller, Schalen und Schsseln, die der African Red
(ARS) Ware, Cypriote Red Slip (CRS) Ware und Phocaean Red Slip
Ware (Frher Late Roman C) zuzuordnen sind.
4) Eine eigene wichtige bilden die sogenannten
"Pilgerbalsamare". Dabei handelt es sich um schmale, konische, sehr hart
gebrannte QefaBe von ca. 20 cm Hhe, manchmal mit Stempeln
versehen. Uber ihren Verwendungszweck gibt es verschiedene
Deutungen".
Die Keramik der Hangsiedlung
a) Spatklassische und hellenistische Keramik
1) Teller mit nach auBen gebogener, horizontaler oder hangender
Lippe, sogenannter "Fischteller". Diese Form ist in Limyra in der
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
mlmdlicher Auskunft von U. Peschlow warc cine Datierung in das 6./7. n. Chr.
mglich.
1. Mader, Bcricht ber die des Surveys in Kyaneai 1989-1992, (im Druek).
C. Diederichs. Ceramique Hllenistique. Romaineet Byzantinein: Salarnine de Chypre LV
(1980); J?W?Haycs. A Severith Century PotteryGroup. in: R.M. Harrison - N.
Excavations at Istanbul. 5thPrel. Report. DOP22. 1968. 95-216.
J.W. Hayes vergleicht sic mit den bekanntcn Menasampullen und sic daher
der Folge als Unguentarien, mil denen Pilger heiliges OL odcr wasscr transportiercn
konuren. A. New Typc of Early Christian Ampulla. BSA 66. 1971,243-48.
V. Die Basilika arn Staatsmarkt von Ephesos. Teil: Ke
ramik hellcnischer und Zcit in:Forschungcn Ephesos IX 2/2 (1991) 20f
239
Hangsiedlung und in Nekropole V sehr verbreitet. Die Stcke sind
fallweise mit einem schwarzen Uberzug versehen. Diese Form hat im 4.
Jh. v. Chr. einen nach auBen umgebogenen, hangenden Rand, wahrend
im spaten 3. Jh. v. der Typus mit einer nahezu horizontalen Lippe
vorherrschend iSD3.
2) spatklassische Schalen mit Palmettendekor.
3) einige Randfragmente von hellenistischen Reliefbeehern.
4) Schalen mit nach innen glattem Rand und Henkel, 3./
2. Jh. v. Chr.
5) die in Nekropole V und in Sondage 9 zu
fassen sind.
b) Keramik
1) Sigillata-Ware (ES A): Teller und Sehalen.
2) rmische Gebrauehsware des 1./2. Jhs. n. Chr,
3) rrnische Amphoren, wobei vol' allem die Dressel 2-4
hervorzuheben
ZUR BEARBEITUNG DER GLASFUNDE
Michaela
In dieser Kampagne konnte die Aufnahme der Glasfunde von Limyra
beendet werden. Somit ist es mglich, einen Uberbliek ber das
vorhandane Material zu geben.
Der Bestand an Ganzgefaen 1993 durch ein
tropfenfnniges Balsarnar sowie ein Balsarnar mit eingeschnrter Mitte
werden (Abb. I 7). Die anderen beiden vollstandig erhaltenen
Gefalse (ein weiteres Balsamar mit Einschnrung in der Mitte - ebenfalls
ein Streufund - sowie ein kugeliges Flaschchen) konnten im Museum von
Antalya zeichnerisch aufgenommen werden.
Die klar identifizierbaren Glasformen in Limyra sind
Rippenschalen in allen aus der NW-Stadt sowie
(33)
240
v. Mitsopculos-Lcou, Die Busilika Staatsmnrkt von Bphesos. Kleinfunde. Tcil: Kc
ramik hcllcnischcr undromiseher Zcitin: Forschungcn Ephcsos IX'212 (1991) 20f
--------------- -------- -----
Stcngelglaser, die bei im gesamten Stadtareal zutage treten.
Unter !etzteren sticht eines durch den bemalten Standfull hervor.
Millefiori- und marmorierte Buntglaser sind bisher durch einige
Fragmente bezeugt, darunter das Randfragment einer halbkugeligen
Schale.
Auch von Sandkerngefaen sind einige wenige Stcke vorhandan,
ll.a. Teile eines Amphoriskos.
Ein Beispiel fr aufgelegten Dekor stellt eine Flasche mit zweifach
Hals dar, deren spiralfrmig aufgebrachte Faden
kontrastierendem Glas zusatzlich in Zickzackmuster gekammt sind.
Randfragmente mit um die Lippe umlaufenden Glasfaden finden sich
haufiger,
Einige Bodenfragmente zeigen mit Zange gekniffenen Dekor, bei
zweien davon wird der Standring aus herausgezwickten Zipfeln gebildet.
Ein in dieser Kampagne in der Oststadt gefundenes Glasfragment
mit der beidseitig eingestempelten Inschrift" u stellt ein
Einzelstck dar. Die Zugehrigkeit zn einer bestimmten GefiiBform
konnte noch nicht werden.
Ein Katalog zu den Glasfunden aus Limyra ist in Arbeit; das
vorhandene Material soll im Rahmen einer Diplomarbeit ausfhrlich
vorgestellt werden.
RESTAURIERUNGEN
Jiirgen BORCHHARDT
Schwerwiegende Beschadigungen Vandalismus wurden an den
Reliefs des Heroons im Heroon-Depot vorgefunden. In tagelanger
mhsamer Kleinarbeit konnten unzahlige kleinste Fragmente durch
Frau Mag. Carolin restauriert werden, Die der
Bauskulptur vom Heroon-Depot in das Museum von Antalya wurde da-
raufilin mr 1994 beschlossen.
An der Sdmauer der Oststadt wurde bei ein
Tor entdeckt und vermessen. Die Mauer wurde bis in eine Hhe von ca. 2
m ber dem jetzigen Bodenniveau beginnend vom 1992 restauriertem
241
SO-Eckturm wiedererrichtet und ein weiterer Turm unter der Leitung von
Herrn Dr. Andreas Plz wiederhergestellt.
DAUERAUSSTELLUNG IM MUSEUM VON ANTALYA
Jrgen BORCHHARDT
Dank der Genehmigung durch Direktor Kayhan konn-
te im Innenhof des Museums neben dem Nordgiebel des Heroons von
Limyra das von Herrn Dip!. Ing. Klaus Schulz Aus-
stellungsprogramm durch Frau Mag. Carolin Bohlmann realisiert wer-
den: Arsinoe II. (oder Berenike) berragt die Lwen und drei Metopen
vom nordlichen Podium. In Planung befindet sich die Erweiterung der
Heroonabteilung und die Prasentation der Friesfragmente vom Kenotaph
fr Gaius Caesar.
DEPOTBAUTEN IN LlMYRA
Jrgen BORCHHARDT
Der erste Trakt der neuen Depots wurde nach den Planen von Herrn
Dip!. Ing. Klaus durch Dipl. Ing. Ahmet er-
richtet, Der zweite Trakt in Auftrag gegeben. Im Sommer 1994 soll
mit bersiedlung der Funde aus den Theaterdepots in enger Kooperation
mit dem Museum von Antalya begonnen werden.
242
Abb.l: Ansicht derTerrasse XI in derHangsiedlung vonLimyra,
(Photo: N. Sautner, Li 1993).
tlHYRA1993
- Te-tasse XL
West"'and
EZLI rn:a groll gespihhr
, " .... "
,l,lI/t'1S
y Ili..llornonf. bozoQon
Abb. 2: Ansicht derWestwand vonTerrasse XI derHangsiedlung vonLimyra,
(Zeichnung: M.Seyer).
243
Abb. 3: Wasserbecken nrdlich vonTerrasse XIII inderHangsiedlung vonLimyra,
(Photo: N. Sautner, Li 1993)
Abb. 4: Westansicht derbyzantinischen Mauer mitFugenstrich beimPtolemaion in
Limyra, ( P h o o : G. Wurst, Neg-Nr.: Li92/290)
244
Abb. 5- In eine Karnmer der byzantinischen .Stadtmauer beim
Ptolomaion gebettete weibliche Kolossalstatue, (Photo:
N.Sautner, Li 1993)
Abb. 6- Kolossale weibliche Gewandsratue,
(Photo: N.Sautner, Li 1993)
245
......... n ..
...''''.''''''''1<1 '"'....."

_, "u,
"""' ,'...".>'\""....
'."-""""""""'"

.......'....""...,,1, ...."""''"'
""""'"""'.....,."""""""
"""" ..,.....
ii ..'''..'''""............ 'L'
"',"......."
......_..

__.J
.."""._......,---....-

.....
t<"..."
:::' '...'"
....... ".
...", _"-"'''''
""'''-_., ...
.....""..P1I _.
"""" .........
..
,..,..."...,............
.......-". ....''''''".Wii..............
.......'u_n"'...,.
_'.....,_tat"'"
..
"

,,'.-
"
Abb.7- Ausschnitt (Kontr. Meter 14-24) aus der
DokumentationIWeststylobat,
G.Schartuer,
Saulenstraen
A.Krickl,
M=I:50
Abb. 8- Ansicht der SO 17 von Sdosten; iinks die Konsekrationsinschrift
des Flavius Theodosius; im Vordergrund das Tor, (photo:
N.Sautner, Li 1993)
246
Abb. 9- Raum an der Nrdlichen AuBenmauer der
Bischofskirche in Limyra vonNW, (Photo: U.Peschlow,
Li 1993)
Abb 10- Sdliche AuBenmauer der Bischofskirche n
. Limyra von SW, (Photo: U.Peschlow, Li 1993)
247

i:i"as.,.c
1993
SO 16
cs Iprofi,
Abb. 11- SO 16, Ostprofil, (Zeichnung:
1."
vmSlUR;-:ER
OES ..,OG. fPI$KOPIUI1S
--'-_-FL. _
,.
.
L .._._.i,"'-_-"-_---'"
'UlA"JlU
Abb. 12: SO 16, Pflasterung, (Zeichnung: H.A1anya1i)
248
Abb. 13- Hausruine im Gebiet des B o r d a Tepesi, (Photo: A.Koneeny, Li 1993)
Abb. 14- Nekropoie von Bonda Karabesi, (Photo: A.Koneeny, Li 1993)
249
j
,
o
i !
. \ !: \
\ \ \'\ [' i
:0!
\ .- J
\
\" ''"\
. ' i \ ' \J
} ,; i j .
(I/ (

,0J\t",/l1 /

.
,
,
LiMYRAi UMGEBUM; Ptenskizze
im Text eNhllto Bofurdo (unqofahro laqo)
,
r
N
LJL
O
Abb. 15, Planskizze: Tocak Dagi, (Zeichnuog: Tb, Marksteiner)
Abb. 16- Krug mit Henkel und eingehangtem Deckel, (Photo:
U.Eisenmenger)
Abb. 17- Zwei Balsamare aus Glas, (photo: M.
Kntig)
/
251
PATARA' 93
Fahri
Genel ngrlen yzey ekip
Fahriye Bayram ile antik kentin sonuta g-
ki Beykalesi 'ya Kapukuran 5 km
Delikkemer'e dek uzanan ve mlek par-
doludur ve de bu alan, Xanthos Vadisine bakan Tesbihli ve
bunun Ovaky konumlu ka-
kuzeye Patara - Tesbihli Makbara'da Antik
koyun koyuna bir gmtlk, Ge dan uza-
nan konar - gerli son izlerini Erkenleri, gmt
grkemini tepenin gnyzndeki
Tavas'da kire kayaya oyulu gmtler, Ge Antik'te onunla
bir sergilerler. ve gneyinde
saran Gemicikn; bir gzetleme kulesi ve bir
oda gmt Tavas; Yuztan'dakine benzer he-
roon ierikli Muarn, belli ki, anakente birer "iftlik"

Ve Patara - cennetinde kaya doruklan lahde oyu-
larak lme, kk tutarak z bu byleyici do-
kusuyla da, "arkeolojik ve sit" olma tesinde bir "milli park" g-
vencesiyle zler. nk derece
arkeolojik sitinde bile kltr gizlenir gi-
bidir. nk o "yok edici" yama ta bu - te-
sinde bir garip "3. derecede" (Resim: 1); giderek
tepesinde yuvalanan beton belli ki,
* Prof. Dr. Fahri Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Ta-
rihi Blm, ArkeolojiBlm P.K. 750 - 07200 Topular- ANTALYA
253
zor gemler. hizmet bu, duramaz. Ve nk, Dev-
let'in bir st kurumu somut bilimsel belgeleriyle nerilen
" derece" istemeleri, gerekesiyle ve grevi sanki
"Koruma" "Koruma !" olan bir alt kurulda reddedilirse ge-
rekelerdeki bu alt kurulun dedik" olur-
sa; daha nice gz ki, durur, dil lal olur. Ve nice
"olur'Tara hala itlenmeyen sit i 'de bir
"Merhaba Otel"in glgesine umar arayan kaya gml gibi "su-
sulur".
Bu susmayan" ise Patara'da.
0, bu Tepecik nekropolnde yrtlen "zemine inme"
en dipte, 'Irimililerin anayurdu Xanthos Vadisi iin en erken
buluntusunu Hitit'in "Luqqa" ve Homer'in Xant-
Tun 'ndan bir (Resim: 6)
bilim evrenine. Bir de bir "yol ilk izleri ki;
arkeolojide de bu "ilk"e bilgileri, bilimci dostumuz Sencer
'in aktarmak isterim:
"Sevgili Fahri, Bizans kent kesiminde sonucu
bir blmyle ortaya harf ka-
(Resim: 2) bir Provinciae Lyciae"dir; bir "Likya
Eyaleti trafik kulesi". paralar halindeki on blokla,
kesin bilgiler edinmek mmkn
Fakat Yunanca blok bir kaidenin yzlerine
epeevre olsa gerektir ve her seferinde Likya bir kentinden
bir kente olan stadion olarak verilmektedir;
Patara'ya kadar stadion" gibi ... Roma pro-
vinzi olarak ilk Eyalet Valisi Quintus Veranius
S. 45/46 ve Claudius'a ithaf de
nemlidir. Bir temizlik ortaya tahmin edi-
bu yaz maddi kaynak bulabilirsern, bu belki ya-
pabiliriz...".
Bu ve kesindi: saatleri
ve gnyzne bu nemdeki Belli
ki, ilerinde i 992'nin (Resim: 2) yeni ya-
lazlanarak; "turizrne hizmeti", "tarihe ederek ni
sanan "bilgi cahili" bir bir
ve utanarak bunu. nk
1988'den bu yana hibir zel Patara'dan; hibir zor-
254
luk hibir kt 1993'n neleri
gnyzne onlar, grelim'.
NEKROPOL
Havva YILMAZ
zcan KAYNAK
Tepecik nekropol gecen hedeflenen zemine inme a-
bu alanda daha ve
(Resim: 3, 4). Nekropoln diptarihini saptamaya anak mlek
arkeolajik bulgu ve veriler, zellikle "protogeometrik emberli"
paralarla, geen pek Tek fark, anakaya ara-
lanna zemin zerinde (Resim: 5) ve gmyle
olarak duran bir kk "balra'tmn-Ikesim: 6) gn-
yzne ki, nemi diptarihi iin san-
sasyoneldir.
HURMALIK HAMAM]
Nevzat EVjK
jsaKIZGUT
asal etkinliklerinden biri ola-
rak devam yzn kuzey ve gney yzn dek
uzanan blm 3.00 m yi bulan dolgudan (Resim: 7). Bu
gnk yrme zeminine inilen yz apsisin
da ortaya Kuzey yz bir - tonoz
ancak bu yzde
gney yzdeki bitki rts ve rnoloz
dolgu katman katman nitelikli ve tonoz rtl bir
gnyzne (Resim: 8). Drt blmden
(l) Akdeniz niversitesi'nden 40 ve Atatrkniversitesi'nden 5
10 "Patara'Iyla ve bizlerle bir Temsilcimiz.
bir her birimiz bir "Patara iin" borluyuz; de O'na
destek veren tm kurum ve resmi iki Kltr
ve Mzeler Genel ve KTV Koruma Genel ile Akdeniz Uni-
versitesi Likya Merkezi ve ve Ge-
TTK 'na ve de Jeomorfolojik
olanak iin TUBlTAK'a..
255
ge dnem gstermektedir, Tabanma 0.60 m dek
ilk blmnde geen de-
mirdkm ait haznesi, nc blmde, iinde hala
taze su olan bir kuyu, drdncde ise galerisinden ya-
bir ocak Bu amala du-
II, III ve iV nolu blmlerde 1.00 m ye varan
seramik bir dolgu Geen
gnyzne "seramik amuru dinlendirme kuyusu"nun da
gznne bu bllimlerin birbirleriyle ve dk-
kanlar temel zerine riilen
her blmde Ge Roma-Erken Bizans gs-
teren yanmda daha sonra da birka kez
iliklerden bellidir. Duvarlara bindirilen zerinde mozaik
bir taban dikkati ekmektedir.
yzde ikiye bir kk adak gney
yzde mermcr bir portre, "Artemis Kombike" nemli kk bir
sunak (Resim: 9) ve ok mimari para nemli bu-
olarak Kesin sonular iin erken olmakla birlikte ya-
hamamdan duvar ve malzemesi en
erken Ge Roma eklentiler gs-

ANACADDE

Fatih
Roma kuzeyinde geen i 6 m si ortaya ana-
cadde, bu 26 m lik blm ile birlikte toplam 42 metreye
(Resim: IO). Cadde salt 12.65 m nitelikli d-
ve yol boyunca kesintisiz sren kanalizasyonu ile de dikkati
ekmektedir. Yrme zemininden 0.10 m ykseklikte, tek dizilen,
1. m yol boyunca kesintisiz sr-
mektedir. bloklar zerinde kanntma
hemen ve ona bir set du-
Seti tamamen Roma dev-

anacaddeyi kuzey - gney "stoa" ya-
devam etmektedir. bugne dek gi-
5.70 m iki gi-
256
1.40 m dir. Bu alana Bizans 'nda, Roma mal-
zemesiyle tekrar dkkanlar Bu
biri tam, plaster ele (Resim: i I).
Yol boyunca ve dzeninde stun stun alt-
stunlar ve (Resim: ll) bir de
aluoteri (Resim: 12) Geen gibi bu da
mimari malzemenin ortaya eksiksiz ve zgn haliyle ye-
niden yolundaki Iinde dk-
kanlar stoa ve bir bulvar
duyulmayan yoldan tekerlekli bir ize rast-O
kenlin anayol eksenini ortaya ge-
nmzdeki kuzeye srdrlecektir,
KENT
A. EFFENBERGER
M.KUNZE
bu en byk kilisesine etkinlikler, ilk temizlikte
sorunlu alanlarda amalar
bilinmektedir ki, "transept" (izim: I) ve en
benzerini Perge bulur. Gneydeki klilliyesinin
bir "Piskopos ereveli
ve iyi bloklar, S. 'in ikisi lizerindeki
gre, "Anassa gmlnden Bu az
yze vuran zemin gibi kklerine
Vl/93 kesitiyle ve basilika n-
cesi bir evrenin Ge Roma
ana geminin bir alan sr-
Bu alan kuzeyde bir glineyde konut
klliyesi, eski atrium ve apsis ve ku-
iteki dn destek ile stylobat zerinde slitunlar da yer-
lerinde Orta daha ge bir evresinden bilinen
P.13 deki bir blme .. Bu ilk
nemini grmeye
257
KENT
C.KOCH
kendi iine Bizans kentinin ayaktaki bu
tek ilk nce evresini saran bitki
bir genel kroki (izim: 2) ve gney geminin ka-
gney duvan dibinde ve
rultusunda uzanan gmtlerin hemen st dzeyinde
kara arta kalan tahta lahdin var-
in situ bulunan bir iskelet ise, gmtlerin
-3.70 m derinlikte Uzerinde be-
kk ve bir kabartma nemlidir.
CMTLER
Serdar AKERDEM
Tarkan KAHYA
Patara antik kenti ve tip
olarak ok rnekli kmelerinden biri olan gmtlerde 1992
temizlik ve bu yine ya-
Bu alandaki TG3 olarak kodlanan ya-
temizlik - TG4 olarak kodlanan temizlik
olarak
TC3 Temizlik - (izim: 3) ya-
gmtten en gneyde yer alan bu biim
nedeniyle 1993 ncelikli ola-
rak ele 6.60 x 5.80 m llerinde dikdrtgen plan gsteren
bir yama zerine nedeniyle ve cep-
helerinde 3.10 m lik bir kot gstermektedir. Cella ve kaide
olarak tasarlanan kaidesi iinde kuzey cepheye iki
hyposorion ilk kadar korunan cella
triklinum biiminde ve kuzey cephede
ana cephenin
liman ynndeki cephesi
Ancak bu cepheye ait ele gememesi cephe konstrksiyonuna
yorum Ele geen st blok-
lan TG3'n de olan gmtler gibi monolithik Ionik
258
--_._---
architrav ve pulvine friz ile geison ve pediment blo-
bir st ortaya Friz pul-
vinasyonu ve gre S. 3. zellikleri gs-
teren temel dzeyinde ele geen sikke de bu tarihi en erken-
olarak
Hypogeion: T03 cephesinin zerinde,
temel dzeyinin 2.50 m ele geen bir kaya g-
mt (Hypogeion), hi sezonun arkeolojik en ilgin
srprizlerinden biriydi (izim: 3). har ile
2.00 x 2.50 m llerinde anakayaya bir kovuk biimindeki
gmt, iki simetrik olarak yer alan 0.50 x 0.95 m
llerindeki kiremiti biimindeki ardarda ile
iki l ile zerinde yas-
bir urneden (Resim: 13). Kuzey yandaki l ya-
0.45 m ykseklikte kayadan oyulma bir kline zerinde
yer gneydeki, zemin zerindedir. L
nitelikleri, gmt iindeki kemiklikte ele geen ok
insan gney stste iki levhadan
grntn uzun sreli Ancak yatak
ile tahrip ve oda iinde durumda
ele gemelerinin nedeni Ele geen l iin-
de bir seri ok toprak unguentarium (Resim:
14) ve figrinler (Resim: 15) gmt o. 2. ile 1. O. L.
tarihlememizi
TG4 Temizlik : 1993 gmt prog-
ikinci TO3'n kuzeyinde yer alan TG4 g-
mrnn rlve bitki rtsnden ve podyumu rten
cephe Bu
podyumun en alt nnde ele geen bir erkek ve bir ait
portre ve ait Attika tipi klineli bir lahit
ait bir para Likya Roma portre iyi birer rnek
ait gmt, Marcia Chryson Ia-
nosis eski Alkimos ve
Lykia Arkhiphylax memuru ve zamanda Apolion
Patroos '1111 Kosmetes 'i olan Dionysios Alkimos ve kendisi iin yap-

259
TAK
Ahmet KULA
simgesi durumundaki gney nn tarla dzeyinde
turizme sunma 3.00 m nn-
de, 1.60 x 0.80 m ve "zengi" biimli in situ bir aya-
aradan sonra yeniden bir "tak
Takla organik gsteren ve de zerinde s-
2.00 m ilerisindeki "Atina tipli" ilk bi-
linen stylobat, kod dengelereesine nce tek, iki ve ama
da krepis zerinde ykselir (Resim: 16). Ilk
ama sonuna dek stylobat dzeyinde srekli friz var-
rtldgnn Tak nne inen basamaklar, tm d-
ynelik iki yerde basamaklarla bi-
sanki bir "yerlikaya" Stylobat dzensiz
kenarlarla sert asfalt kaybolur;
ama, duvar dibinde bu kez uzanan
ve sert bir zemin dolgusuyla daha da
kent - iin nemi belli bu "stunlu alan", tak n ile birlikte
ylece nk toprak zel mlktr ve -belli ki de-
diye- "nmzdeki karpuza
KISIK KPRS
Sleyman BULUT
Patara'ya karadan tek geitinde
Otel Patara Gate'in hemen nnde stste ve zeri
elli kadar iri ibkey oygulu
"tonozlu bir gmt sonra, bir
kprnun Patara
ve tepelerden inen sel Xanthos 'na tek
geittir ve de kprnn
"kendi dek nk,
kuzey kol ve Makbara deresine
gney kol ve Mercimecik'tir, Kklk deresine Ve bu iki
anakol, kprnn 3.00 kadar Makbara bir-
ve Xanthos zellikle kesimde bir
"gle" "geit vermez". Elli ncesine kadar "sel
develerle tepeden geerdik" ve de kprnn
260
ynnde, - ekseninde kum - - kat-
"sel'tin gcn gsteren Tek iri
bloklar zerine temellenen tonoz rtnn salt 3.00 m
drt 6.00 m si (Resim: 17; izim: 4). Uze-
rinden gemesi gereken ve ayaklarda iri dolguyla antik
yolun engel gibi grnr. Alttan ikinci st
0.45 m iki kk "kr pencere"den
yedi adet ait olabilecek Konstantin dnemi sikkelerinin
zenli ve de ile bu ok daha erken d-
nemlere indirmeye yeterlidir. .
SUNAK CMT (M34)
Necdet
'teki Delfin Otel 'in asfalta
ve "plk" (Resim: 18) temizlik g-
renleri bile "hey koca kristan, sen de dedirten
ve de Patara'da iki benzeri gibi bir sunak gmt
(Resim: 1). Kuzey ve gney yan yzlerde bu-
simetrik iki grnt yer arka blme ekli U
plan 6.00 x 8.20 x 3. m lterinde.
yan kanatlarla evrili sunu iki bir merdivenle
Podium zerine cephede ve ite oturma sekisiyle
(izim: 5). Gneyalna dibinde gen 1.40 x
2.37 x llerinde mermcr bir ve sonucu 30 adet
iri danuna bir blok daha
ve lahitler iin bir podium Buluntu
yoktur, Roma
AKDAM KAYA CMT
YILDIZ
Sinan ZBEY
Akdam gmtnn hemen
zerindeki yamata ve kaak sonucu
salt az bir kesimiyle gzlemlenebilen Patara'da drdnc kaya g-
daha nicelerinin toprak gstermesi
nemli bir olgudur. iyi kaya
261
gmtnn benzeridir: 2.00 x 2.00 x 1.60 m boyutuyla kare dz
srgl ii yandan sekili, kemiklikli, zlcesi
konut yknmelidir (Resim: 19). limana bakar ve kendi
iine bir kaya zerinde yayvanca oyulan
karemsi bir oyuntu, bir stel iindir. izli ku-
anakaya zemin zerine in ve. p'ar-
olarak ele geen Gney Italya bir Attika krateri 1.0.4.
Buluntu, gmt iin terminus ante ve
bu trnde ender rastlanabilen bir ipucu vermesi ynnden
nemlidir.
LAHTi II
AMLlDAG
50 m dikili olana benzer
semerdam kapak, burada ikinci bir erken dnem Likya gmtnn var-
grnt de hemen gnyzne
2.15 x 1.10 x 0.80 m boyutundaki gmt ve
yerlikaya bir taban ve ona ters geirilen bir
Grnt iinde drt adet iskeletten, ikisi y-
nnde bacaklar hafife ekik ve ikisinin ise rastgele
ya da ge dnem Srg
gneye, nnde Tepecik
bir drt bir. Ge Roma ku-
(Resim: 20; izim: 6). Ozlcesi Likya lahtinin ya-
bir benzeridir, Ge Klasik/Erken Hellenistik r-
ndr.
SiT JEOMORFOLOJiSi

Patara, iilkemizin g-
tektonik ykselme ve gerilmeler ile bir oluk iin-
de bulunur 7-2). Antik dnemlerde Patara
ile uygun bir liman kent liman olarak gs-
Liman koyu bugn bir (izim:7-3).
Bunun nedeni, koyun denizle gney blmnn yak-
i km ile
262
---
Patara'da TBiTAK da desteklenen bir proje
jeomorfoloji gn
kadar sren bu ilk ncelikle Patara ve evresinin
genelolarak birimlerin ana izgileri ile be-
lirlenmesine Daha sonra, zellikle antik kent iin nem
jeomorfolojik evresel zelliklerinin
ile sondaj Eijkelkamp elburgusu ile uygun
noktalarda 24 sondaj ve 2.50 m ile 10.00 m derinliklere
rneklerin analizleri or-
tamlar belirlenmeye uygun seviyelerden gerekli tarihlendirme
analizleri (RCI4) iin rnekler yurt
yeni bulunmarmza
problemler ve ilk sonular Trkiye Kuaterneri ile ilgili a-
rnek olacak nitelikte nemlidir.
Patara 4 km kadar denize
kuzey-gney ynnde tektonik ykselme ve gerilmeler etkisi ile ana iz-
gileri beliren bir vadi iinde tektonik kkenli vadisinden
denize blmde ise bir delta ayin bol
alvyon denize blgedeki bir krfezi
alvyonlar ile da Buna b-
lmndeki denize bulunan tipik bir delta gs-
blmnde ynl rzgarlar hakim olup, dalga di-
de buna uygun bir etkide
alvyonlar ile bir yandan krfezi doldururken yandan denize
alvyonlar, dalgalar ile boyunca dzenli bir ta-
Bunun sonucunda
ynnde uzanan dz bir (izim: 7-2).
Patara Koyu, ana izgileri g-
Bu koy, zerinde Dedekumu, Alakr ve te-
pelerinin yer kalker m ykseltiye sahip ktlenin do-
bir oluk iinde Patara ve evresindeki
ktlelerin ana izgileri ile de yine ge tektonik ykselme ve
gerilmelere Gnmzde bu oluk iinde gneyden kuzeye
azalan kabaca LS km bir
Gneyde i km kadar olan kuzeye 150-200 m ye kadar
sona kuzey ucunda "Turizm"
ky yer Biraz daha kuzeyde ise ykseltiye sahip bir
sonra, dar ve derin geilmektedir
(izim: 7-3). gneyinde ise izgisi boyunca
uzanan yer Kente ait tarihi bu
263
evresinde yer yer 1.00-1.50 m kadar
Bugn tarihi bir liman
(granaryum/silo), ise bu-
Patara' daki ncelikle ce-
gereken ilk soru, eski koyun bugnk
neden olan evresel nk, bu
alanda birinci nedeni bylesi bir koyun burada bu-
terk edilmesinin ana nedeni de, gneyde bir alan kap-
layan denizle bu kesmesi sonucu,
koyu giderek bir Patara evreden
gelen byke bir akarsu da Onceki
izleyerek Patara olu-
ynelen bir akarsu ifade Fakat bu
alanda sondajlarla bunu gsteren herhangi bir ize rast-
ki byle bir sreli de olsa) idi,
gnmzde Patara btn ile ola-

Patara Koy'u kaplayan ana byk
lde Koyun denizle d-
nemde, henz bugn ova halindeki byk krfez iin-
deydi. Delta ilerledike izgisi denize ve ku-
Patara Koyu'na zamanlarda mmkn
Bu nedenle Delta ilerleme ile Pa-
tara 'nin kapanma olduka nemlidir.
Daha bir isteyen bu konuyu gelecek d-
nemimizde ele Bunun sondaj r-
neklerinin tarihleme elimize iin genel
bir mmkn
bir konu ise, Patara Koyu'nda izgisinin be-
Iirlenmesidir, Bu amala ve evresinde sondajlar so-
nucu eski koyun ana izgileri ile Buna
gre, koyun kuzeye en fazla kesim, Akdam mevkii nlerinde
blmdr (izim: 7-3). Eski ve
izgisi ise biraz daha zor izlenmektedir. nk hemen
itibaren eski dnemlere ait (liman binalan,
mezarlar, kiliseler vb.) bu alanda
Fakat bu temellerinin yzeyinin 1.50 m kadar
eski izgisi ve deniz seviyesi da fikir vermektedir.
Yine bu alanlarda sondaj koyun
kuzeye ile
Tepecik dar blmde Yine bu b-
264
. __._---- ----- ----._---
Imde, biraz daha gneyde ile Davlumtepe eski
!imanla denizin bir olup dar bir oluk
sondajlarda, bu alanda herhangi bir deniz
ise izgisinin bugnk ba-
uygun, ancak bir ka metre daha iinde
ortaya Genelolarak eski krfez yzeyinin
bugnk yzeyinden 1.00-1.50 m daha be-
lirtilebilir,
Yzeydekti 1.00-1.50 m ol-
dikkate alttaki yzeyin bugnk deniz seviyesine uy-
ve tarihi bu yana deniz seviyesinde belirgin
bir ortaya
265
<

<
: '-'
.; "
........
"
/? &p' ,
'"'"o!!f! '--,--il,
_
"
-.:,:- ,--.
j: -, .-,==;
-v- (".::s Ci:.::

:: .5:..:::

-,

,!
i
,
, .
:.. J
i L j i
. '
_______________ ...J
,
-
_______ .1
--------- _______________ i
1
,
____ .J

,
,
,
----------- ---,
-I,!
-Tl
J
---------'
.1
:' :-----; i---------------------,
i' ' i '
i: : i :
, ,
, ,
:
,----
266
;:!
'"'

';:.
'"

"

c<
<
c
'"
'" :<
L
<:c

<

o.: J;j
i
',.
c
00
'"

;;;i
U..:
il

1-1:::

<i
<=
c,
I-u N
u) <n
!
267
izim: 3- Patara. T a p n a k gmt IIIve Hypogeion, kesit
268
---------- -------------
g
.'
"'
i
"
.sl


"
M

%

i

]i

"

l'
g.
"

-0;:
,

5!

fij,
,

i
"i

il
i



,


; "
rr
'i
"
ii
{iL e

"@

E.

g
"'
.,

i
'i

i

i
j

Oj
,

!:i

,

11

-,
.m
;;j!
"

"
;;;1
o.. sa c


"' "
;;

i!l

iB 1 i.
(.,...
269
1
..._._..___ __ .1
._-.--_.
-------_./
1'-- "'"-
o
~ ... i
i o
,
i
i .
i -
270
~ .
- -.....
..---.-
r-J
[ ~ L , -
, ' ~ ' ' ' ' ... ",,', .......... _ o.,
(
i
I'
izim: 6- Patara. Likya lahti II, plan-kesit
271
272
Resim: 1- "lll. Derece" Patara-kuzey ve sunak gmt.
Resim: 2- Patara. Yol ilk "iz".
273
274
Resim: 3- Patara. Tepecik nekropol, genel
Resim:4- Patara. Tepecik nekropol, a y n n t
Resimi: 5- Patara. Tepecik nekropol, "balta" a m a s .
Resim: 6- Patara. Tepecik nekropol, prehistorik "balta".
275
/
Resim: 7- Patara. gneyyz
Resim: 8- Patara. Bizans
276
277
Resim: 11-Patara. Anacadde, y a p k a l n t l a n .
Resim: 12- Patara. Anacadde, tepelik
278
Resim: 13- Patara. Hypogeion.
Resim: 14- Patara. Hypogeion, unguentarium.
279
280
Resim: 17- Patara. K s k Kprs.
Resim: 18- Patara-kuzey. Sunak: gmt.
281
Resim: 19- Patara. Akdam kayagmt
Resim: 20- Patara. Likya lahti II
282
DATA/BUROAZ 1993
NulI7Q1 TUNA "
Data ilesi, Burgaz mevkiinde ilk kez 1993 ar-
keolojik Marmaris ve Orta
Teknik Universitesi, Tarihi Eserleri Kurtarma, ve
Merkezi (TEKDAM) Do. Dr. Nurnan ka-

Bean - Cook bilim dnyasma bu arkeolojik mer-
kez' 1980 li Dr. Data ar-
keolojik yzey .nemi tekrar ortaya
Data Hellenistik malzeme veren
en nemli merkez olarak Burgaz sit Knidos kentinin ilk
yer bilim evrelerinde bu arkeolojik mer-
keze ilgi
Modern Data kenti, Mahallesi 'nin hemen 2 km ku-
Dalacak Burnu ve evresinde sit
.,"
* Do. Dr. Nurnan Orta Teknik niversitesi - Mhendislik Fakltesi' >.
Planlama Blm Uyesi. ..
(1) Data/Burgaz 1993 parasal btnyle Orta Teknik Uni-
versitesi'nin Tarihi Eserleri Kurtarma, Merkezi (TEK-Dam) des-
ODT ve TEK - DAM yneticilerine burada bir bor bi-
liyoruz. Bu kampanyaya arkeolog Gezgin. Mimar Zeynep Arkeolog
zbek ve arkeoloji Devrim 18
ile
(2) Bean - Cook. "Knidia", nSA(1952) s.I 77 vd.
(3) N. Tuna, "Dara Yzey 1981,11'.
Ankara, 1982, T. C. Kltr (Ankara: 1983). ,.357 vd.
283
bir blm ve evresi ikincil konut ve
sonucu son byk lde evre ile olumsuz
taraftan 2 no lu Kltr ve Tabiat
Koruma Kurulu'nun sit nc derece sit
sonucu ele geen bulgular burada ivedi olarak bilimsel ka-
gerekli
1400 x 400 m deniz boyunca uzanan sit
yayvan bil' grnmndeki Dalacak Burnu ve antik liman ka-
ile - dizisi
belirlemektedir 1). 1980 li yntemli arkeolojik ve
sit arkeolojik ya-
olduka bilgilere sahip ar-
keolojik malzemenin i kesimlerdeki dzlklerde ise yzey
malzemesinin ok seyrek bil' gsteren sit
sektrlerde arkeolojik ya-
ve ola-

(datum) Ll gneyine bir yerde se-
ilerek, bu noktadan geen kuzey - gney ve - eksenlerinin sit
drt alt - blgeye bir plankare sistemi benimsendi;
bu hareketle 10 x 10 m karelere b-
lnd, Bu sistematik iinde Burgaz drt sektrde yrtld.
Kentsel ile ortaya mimari yo-
iki blge (SW.013.003 ve NW.020.002) ile Dalacak Burnu
zerinde (SE.O17.004) ve i kesimdeki dzlkte yer alan (SE.008.006)
sektrlerde 1).
SW013.003
II no lu Kltr ve Tabiat Kurulu' nun
8.1.1992 gn ve 2380 ile Arkeolog Gezgin de-
netiminde Data, Burgaz mevkiindeki kanalizasyon
grlen yzl byk dikdrtgen bloklardan rgl du-
daha iyi iin Burgaz ilk
bu plankarede
kanalizasyon bilinen a-
de 1992 su
arkeolojik dolgu an-
Bu amadaki sonucu tabaka
284
I. Tabaka: En ge dneme ait olan bu tabakada ele geen tek buluntu
7.00 m st kodunda ve horasan ile
henz olan bu Ge Roma Dnemi 'ne ait
IL. tabakaya ait olan DI bu evrede de
2).
ll. Tabaka: Bu tabakaya ait tek mimari eleman gnmze kadar kul-
(halen tarla olarak olan bir bahe
grlinlimlinde, malzemeden D1
- olan ve D2 ile D3 listline oturan
bu duvar da Roma Dnemi 'ne ait (Resim: 1).
llL. Tabaka: Henliz 6.54 m list kodunda
- D2 ve bu duvarla yapan
- D3 yine horasan
"L" olan ve herhangi bir ile
olmayan bu henz 2).
IV Tabaka: Bu tabakaya ait herhangi bir mimari eleman saptanamaz
iken bu ve olarak so-
nucunu gsteren 10 adet mezar ele amphora ve ki-
remit mezardan bu gmtler, dnemlerde birbirleri lizerine
gm nedeniyle bir sonraki tabaka tahrip (Resim:
2). Burada kullamlan Ge Rhodos (Resim: 3) ve mezar he-
diyesi olarak ele kandillerden. bu S. II. yz-
ait olduklan sylenebilir.
V. Tabaka: Data kanalizasyon sonucu g-
riilen byk bloklardan antik duvar ucunun iin
x l Om boyutlu amanm blmndeki alan tlimyle Bu-
rada ortaya iki bombeli, yzl dik-
dngen bloklardan rl D4 son derece nitelikli gs-
terrnektedir (Resim: 4). Buna gre, bu nemli bir kamu
belkide klt ait
D4 ile
devam eden D5 ortaya D5 D4 ak-
sine, rastgele bir dlizende zensiz bloklardan
D5 kare biimli
blokaj nedeniyle D5 ve bu nedenle
zensiz
285
Bu iinde 5.25 m kodunda
kk ve zensiz blokaj ile bu blo-
D4 ile ok olarak grlerek, ol-
(Resim: 5). Su r-
selenerek gnyzne mimari paralar burada nemli bir kamu
etmektedir.
NW.120.002
Daha ile tahrip kent savunma du-
temellerini bulabilmek NW.020.002 iki son-
daj Modern ve tahrip arkeolojik dol-
tahrip dolgu hemen 1.23 m
derinlikte savunma ait blok Burada kaba
ilikte, yzl ve dikdrtgen rgl iki blok dizisinin ko-
grkl (Resim: 6) . Savunma hemen nnde
bollukla Ge Klasik Dnem anak mlek malzemeyi ieren dolguya

SE.OOB.006
nispeten daha alt kodlarda kent ortaya
karabilmek SE.008.006 karesinde Burada
5 x 5 m lik amada Burgaz merkezinin i. O. Iv. ter-
gsteren bulgular ele
Gnmz zemininden 50 cm derinlikte kltr mi-
mari vermeyen, malzemesi bir tabaka Hel-
lenistik - Roma liman depolama ile en
stteki 30 - 35 cm bu ka-
tabakadan sonra olduka sert, bir tahrip ge
O. IV. tarihlemektedir 3). Bu tahrip dolgusu ile beraber 80
- 90 cm derinlikte terkedilmeden nce, en son
. ait ortaya (Resim: 7).
Bu katta - birbirlerine DI ve
D2 ok az seramik ieren ince bir taban dzeltme dol-
gusuna 3; 18, 14, 15 ve 12 locus no lu dolgular) g-
rnmektedir. Bu malzemesi yerel kalkerden, 15 - 20 cm
dzensiz kesimli plaka Bu du-
varlar, dzensiz plaka uzun duvar yzn be-
lirleyecek rgldr. DI ve D2 75 - 80 cm ge-
ara peristasis sahip D i ve D2
286
""", "-,,----------
dik kesen (D3) bir be-

D2 dik gelen D5 gney ynnde keskin
kk blokaj destekli (6b dolgusu) killi (6a)
(Resim: 8). Burada grlen moloz (D6) belki de
D5'e yaslanan, sonradan bir sekiyi
6a stn kaplayan tahrip (13 ve 8 no lu dolgular)
noktalarda (i adet Ge Klasik Knidos sikkesi ele Bu dol-
guda rastlanan bordo renk bezemeli stucco bize, ve
kil bu mekana zen gs-
tennektedir.
bitimine ikinci olan i. . 6. du-
D6 1.92 m kodunda Burada
ortaya D4 stteki kltr grlen duvarlardan
olarak, daha zenli dikdrtgen kalker bloklardan
Bu duvar D2 geerek, DI
hemen sona ermektedir, Duvar seviyesindeki 15 no lu
dolgudan . 6. tarihlenen krem amp-
horalar, kaseler ele D4 daha iri bir taban d-
zeltme dolgusu (19,17 v!< 1610cus no lu dolgular) iine 17
no lu dolgu genellikle O. 7. tarihlenen Khios tipi yandan
kulplu hydria ve benzeri malzemeleri iermektedir,
SE. 017.004
En son olarak, Dalacak Tepesi zerinde seilen SE.017.004 plan-
karesinde 4 x 2 m bir sondaj bu kesimdeki kltr
bilgi (Resim: 9). Burada anakaya
zerinde 5 no lu dolguda gibi, az malzeme ile
temsil edilen arkaik ve klasik Dalacak Tepesi'nin
yzeyi zerinden Hellenistik ve daha ge dnemlere ait
iskan
287
e k i l : i
288
,.,.,...-,'_ 6.
I,.UI'tCiliAZ
,,:3Io.QI\.''':3Io. SI=.C)tS.C)C)S
2
289
.
, , t
),311'1l.+ -'-__0,.. -+ 3.3'"'-
e k i l : 3
290
Resim: 1
Resim: 2
291
Resim: 3
Resim: 4
292
Resim: 5
Resim: 6
293
Resim: 7
294
Resim: 9
295
1993
Ramazan ZCAN *
Knidos antik kentinde yrtlen 1993 se-
zonunda da devam edildi. Geen sezon saptanan alanlar de-
yuvarlak ve ilk kez 1992 sezonunda ka-
ZISll1a Kap Krio (Deve
srdrld, ilaveten, iki alanda, birisi su
kuyusu, su olan mekanlar, tarihlerini
saptamaya Bu paralel
olarak, Frankfurt Universitesi'nden ekip, deposunda
bulunan, nceki ait seramik buluntular zerindeki
devam Geen sezon ve burada is-
bir ise, Kltr
bir ekiple, Data nemli bir
yzey
* Prof. Dr. Ramazan ZGAN, Seluk nivcrstitcsi Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm 42079 KONYA.
1993 sezonundaki Kltr ve Mzeler Genel
ile zel ve Frankfurt 1. W.
Geethe niversitesi de maddi olarak yap-
maddi tmbu itenlikle ederim.
Arkeolojik ve bilimsel bulunan; Prof. Dr. W. Blmel (Kln).
Yrd. Do. Dr. Ch. zgan (Konya). Dr. U. Mandel (frankfurt). Gr. M. (Konya)
ve Konya Seluk, Frankfurt J.W. Geethe niversitelerinin Arkeoloji Anabilim
rencilerine ve byk burada birkez daha ederim.
Temsilci olarak E. Ozcan ve Dara R. Ata'ya de-
ederim. Hi her hususta ekibirnize en byk
yapan ren yeri grevlileri M. Erol. A. Akdeniz ve S. Bora'ya zellikle heyet

(1) 1992 iin bkz.. XV.
297
a: Kap Krio
Gnmzde Deve olarak ve ilk kez 1992
sezonunda sahada 4. kuzeyine yani Uzun
Cadde'nin 3. teras olarak alanda
(PJ.I, Resim: I). Burada ilk sylenmesi ge-
reken, hafriyat olduka az sonucunda, me-
daha sonraki dnemlerde
ve olumsuz ile nemli lde tahrip
Fakat yine de, zellikle ana kaya zerine oyulan temel ka-
burada da 4. terasta gibi, devam
Ancak buradakiler, birbirinin
devam etmeyip, daha girift bir gsterirler. 3. ile 4. bir-
birinden ve tm ama boyunca devam eden,
yer yer poligonal teras nemli lde halen ayak-
Buradaki duvar ile, 4. gney ben-
zerlik Bu da her iki zamanda nemli bir
zamanda, ve belirleyen ve
bu da yan da bir halen
Burada rektagonal dzgn kesme kul-
olup, teras ile organik btnlk gsterirler. Ancak bu
duvarlardaki teknikte poligonal ve yzleri
Bu sistem ise Knidos kentini evreleyen sur
teknikle ve bylece sur gibi bu ve
dar yzlerde evreleyen da Hellenistik ol-
savlanabilir'. Bunlar gibi, 3. terasta C-D ve
ana kaya zerine temeller zerine otunulan duvar ka-
teknikte benzerlik gstermektedir, Bu nedenle btn
bu duvarlar ilk evresini gsteren
Bunun daha sonraki evrelerine ait duvar da g-
rlrnektedir, Ancak bu evreye ait ok da fazla
ana kaya zerindeki derin
ukur, mekan Bu dolgu ie-
risinde ok Ge Klasik ait, siyah seramik
Bunlar Pokal-Kantarosa ait kaide ol-
duka nemlidir. Bu dolgu mekan zerinde, bulunan
tam olarak belli 2. terusta bulunan
ikinci Fakat her iki 4. te-
rasta gibi bir caddenin ve buraya ba-
(2) Knidos kentini evreleyen sur duvarlurnun Hcllenistik Dnem'den iin bkz. A.
VIII. 1990,439 vd.
298
---------- - ----
bir ikinci 3. terastaki ya-
denize tamamen gibi nedenlerle, bu-
rada bir ikinci olduka grlinmektedir. Bu ne-
denle bu basamaklar 3. teras bir terasa
olabilirler'.
D-C dar yzdedir (Resim: 2). Buradaki
1.\0 m uzunlukta grkemli bir ile
etmektedir. hemen sonra zemin hafif yk-
Orta blmde kare benzeyen bir havuz
Bunun hemen gneyinde yer alan ii toprakla
dolu olan belki de aradaki bir kanalla sanuta
iin, bu havuzun lizerinin gstermektedir.
mekanda sannca ilaveten iki adet ocak
bulunan iinde Roma Dnemi'ne
tarihlenen topraktan kandil ve tencere, mekanm zemini
zerinde camdan ve bir tabam Bu
hemen her iki mekam birbirinden duvardan
kk bir alanda seramik da faydalamlarak
toprak zemine Sonu olarak her iki mekan bu-
luntulan mutfak ve banyo olarak hizmet olabilir. Genel
olarak zellikle Roma bir konut olarak
Ancak Hellenistik Dnem konusunda, yetersiz buluntu nedeniyle
bugn iin kesin bir ok zordur.
C blmde, ana kaya
zerinde temel izlerinden moloz duvarlar ve
gney yandaki teras zerinde korunan bir
iz
A-B kapsayan bir konut bu-
A ii bir ve ya-
bir drt su Zemin lizerinde ise, yalak ve
gelip, kuzey duvara ilerleyen su knk
Bu su yolu kuzey duvara ve derin bir su
Bu yn 2. terasa duvara bir delik
iinden geen topraktan boru ile, bu ynde bulunan,
yndekine paralel, bir Kanal seviyesinin
gre daha alak bu sular iin gs-
A C-D mekanlannda
(3) Benzeri i. Love Hcllenistik ve Roma konutlarmda gr-
mekteyiz. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. AJA 76. 1972.397 lll.3.
299
gibi, ana zerinde bulunan derin ukur sonradan dol-
Buradaki dolgu iinde de, Ge Klasik Dnem'e ta-
rihlenen seramik ele
3. terastaki sonra, 2.
(PU). Burada i. Love sondaj bir
A byk bir
Bizim nce A
Daha sonra ise, alan devam edildi.
Burada da poligonal teras
yanda, yan belirleyen ve teras ile organik b-
tnlk iindeki duvar, i ve ayn olmak zere ikili rg tek-
sahiptir (Resim: 3). Sokak ynne gelenler, teraslardakinin
rektagonal i
kadarki benzerlerinden olarak, teras
linde poligonal tekniktedir. 2 terusta bulunan mekanlar, ortada bulunan
ikinci bir duvarla, A ve B iki ayn blme ay-
ilkinden olarak teras ile organik birlik gs-
teren ve rektagonal dzgn kesme rlen bu duvar, ilk
evresinden, yani Hellenistik Dnem'den Bu duvar ilk
evresinde kuzey duvarla arada bir
Daha sonra bu duvar gre,
iki oda elde B
bu yeni mekana ise gre, A gibi, kuzey yan-
dan bir ile Bu geit de daha sonraki bir m ev-
resinde Bu evrede ek olarak hemen nne, zemin
zerindeki k izlerine gre, bir ocak Buna ilaveten
bir ocak da Bu ocaklar nedeniyle
mutfak olarak hizmet olabilir. bu Hel-
lenistik Dnem'e ait ilk evreden de, daha sonraki evrelerde ve-
sylemekle
A gney teras 2 m uzunlu-
0.70 m ii lizeri sal rtl, an iin
ne konusunda kesin bir bir birim bu-
moloz rl basit bir duvarla A
(Resim: 4).
Kap Krio'daki bir ise, ilk olarak 1992 sezonunda
4. terasta bulunan A
bir armut sanuta bulunan toprak, kesit
(4) lleri: Y. 3.25 nit 2.50 0.70
300
almak nce iki paraya zemine stra-
tigrafik bir fark tamamen Burada
zamansal seviyelerin iptal edilmek
olarak bir anda gstermektedir. malzeme
ok Dnem'e tarihleneri toprak kap kacak, kan-
diller ve bir insana ait ve kemikler kayda
Ele geen buluntular byk Atina Agora'da rnekleri
olan ve 1.0.3. tarihlenen megara kaseleri" (Resim: 5-6), leky-
(Resim: 7), siyah tabaklar (Resim: 8), kandiller
(Resim: 9) ve bir adet terrakotta
Gerek Karin Braun ve gerekse 1. Rotroff ele
Dipylon ile agora zellikle "megara ka-
seleri" nemli. yer Sz edilen bu tip megara
1.0.200 neeye ait tam bir Atina
hatta mlekilerin bu tip kaseleri Pto-
metallerden olan kaplardan esinlenerek
rettiklerini ileri srmektedirler'. Bu saptamalar Knidos
Atina'dan ithal edildiklerini gstermektedir ki, biz bu fikri eldeki
verilere gre ne reddedebiliyor ne de
ile, zellikle am motifli kaseler Atina'da
ok az ele olup; en erken rnekler ileri s-
bu rneklerin genelde siyah ve fazla parlak olmayan
mat renkte parlak glasurda daha da erken bir tarihten
olabilecekleri Thornpson iddia Bu saptama da, yine
bizim iin ok nem zira Knidos'da ele
geen am motifli megara kaseleri Atina rneklerinden ok daha
iyi kalitede olup, daha da parlak astara sahiptirler. da bize, 1992
Kap Krio'daki LO.III. son-
ve ll. dzenlenerek, gs-

b: YuvarlakTapuzak
Yuvarlak da 1992 sezonunun bir
srdrld (PI.2, Resim: 10). Geen sezon, yz per-
(5) Atina agorasmduki benzer rnekler iin bkz. S. Rotrolf The Athcnian Agora XII,
Hellenistic Potcry, 1982.1'1. 1 Nr. 1-2; 1>1.2 Nr.S; P1.1O m.SS; 1'1.1 Nr.64 ve K.
AM 85.1970. Tar. 69 Nr.175; Tar. 76 Nr,
(6) Rctroff a.g.c.. 10; K. Bruun. a.g.c.. 195 vd.
301
rektagonal dz kesme duvann gney-
ancak bu burada
gsterir hibir iz Bu nedenle bu alanda
devam edilip, yapnun daha ileri ilerleyip,
kesin olarak saptanmak istendi'. 5 m alanda a-
sonucunda, daha ileri bylece kesin
olarak burada sona gzlendi. Bu uzun
meyilli, boydan boya bir su ve
yandan gelen, diyagonal kesip, ilki ile ikinci
bir su veya n-
lemek yivlenen, ana kayadan 4 m
bir ara sokak bulundu (Resim: ll). ortaya bir mekana
ait ikinci teknik olarak uzun ilk evresine gre daha ge
dnemden ve yandaki su paralelolarak bu
boydan boya takip etmesi, bu caddenin tarihinin Hellenistik Dnem olup
konusunda
Duvar rg gre Hellenistik Dnem'e uzun
kesin olarak belirledikten sonra, kuzey veya
bununla iin, kuzey tarafa
CPU). Burada da ncekileri
takip eder ge dneme tarihlenen duvar teknikli mekanlar devam
etmektedir. Hellenistik Dncm'e ait olabilecek ender rneklerden birisini
N kuzey ucunda, temelde korunan rektagonal
dz kesme duvar Ma-Mb du-
alt seviyesinde uzanan dzgn kesme rektagonal duvar
(Resim: 12). Bunlara ek olarak Ma
ykseltilmesinde dolgu toprak ierisinde bulunan Megara ka-
selerine ait seramik da erken dnem iin ipucu veren
eviren ge duvarlar zerinde yer yer
yzeylere
lan ve merdiven benzer dar bir blmde
ise, zerindeki ve izgili bezeme nedeniyle dikkate
Bu alan iin son olarak sylenebilecek; geen
gibi, bu sezonda da Hellenistik Dnem ncesini gsterebilecek hibir bu-
(7) Dahafazla bilgi iinbkz.. XV.
(8) 1993 sezonunda. Yuvarlak kaztlann srdrlmcsindcki bir bek-
lenti ise, kesin yorumunu Yuvarlak ve kesin yo-
rumunu yapmak ve bir ad gibi. bu terasa ver-
Yuvarlak nceki yillarda Afrodite olmak fakat biz
bunu kanulayacak herhangi bir arkcolojik bclgcyi kadar elde ve la-
bakmaya
302
-- . ---------
luntuya (Resim: 13-16). 1992 bu-
lunan Apollon'a ait omphalostan sonra, N
zerinde Dionysos yer da, bu sadece
bir tannya ait konusunda vermektedir,
Bu ek olarak bir tarihini
saptamaya ynelik olarak, ilk kez 1992 kazmaya
A3 bulunan su kuyusudur. IS de-
rinlikte zeminine su kuyusundan elde edilen eserler;
nlmadan olarak korunan ok testi, kase, kandil ve
seramik (Resim: 17-19). Bunlar Roma ta-
rihlenen nitelikli ve nemli rneklerdir. Fakat bize uzun hangi
amala konusunda hibir ipucu Ancak kuyudan
eserlerin iki ile kaplar belki de
benzer bir olarak
Daha nceki gibi, bu da burada elde edilen
ok ve tiplerdeki keramik Knidos'un antik
seramik retimi ynnden nemli bir merkez yi-
nelemektedir. Biraz evvel szn duvarlar
alannun kuzeyine giden mekanlara aittirler. Bu mekanlara ait du-
teknik daha nitelikli ve zellikle de dzgn
ve freskleri iermesi, buradaki nmzdeki sezonda
da devam etmesine neden olacak
303
.
,
Krio
Plan: 1- 1993 Kap
T
T em , 2 1993 Yuvarlak a Plan: -
304
Resim: -Kap Krio k a z a l a n
305
306
Resim: 2- Kap Krio 3. teras,
Resim: 3- Kap Krio 2. teras A
duvar teknikleri
Resim: 4- Kap Krio 2. teras A m e k a n
Resim: 5- am k o z a l a fonnlu kase
307
Resim: 6- Hellenistik a d a n Megara kasesi
Resim: 7- Lekytos rnekleri
308
;;'33> \u:.I04.J.j,y

i
Resim: 8- Siyah yayvan tabak
Resim: 9- HeIlenistik ait kandil
309
Resim: 10- Yuvarlak:
Resim: 11- Yuvarlak: ara sokak:
310
Resim: 12- Ma-Mbmekanlanm duvar
Resim: 13- Roma testicik
311
1t:o 'tl:; ltT. Ni
E5iI L-;4
Resim: 14- Roma seramik
I(D 93 N
..... '
Resim: 15-Roma seramik
312
Resim: 16- toprak Eros
Resim: 17- Roma testicik
313
Resim: 18- kase
il.,T.Aj,oa-:
---- r
Resim: 19-Roma ait kandiller
314
993 KAZISI
YusufSOYSAL"
Stratonikeia'da 1993 ve Prof. Dr.
Yusuf Boysal Seluk Universitesi'uden Do. Dr. Ahmet
Grevlisi Hakan Mert ve Kltr temsilcisi,
Mzesi asistanlanndan Hayriye heyet
yrtld. aynca geen niversiteden ve Dil ve Tarih -
Fakltesi'nden arkeoloji tem-
muz kadar
Kentte ilkin bir hafta kadar sren bir temizlik
zellikle bu gne kadar gymna-
sion ve bouleiterion ile iyi bir grsel durum iin
dzenlemeler Son yerli ve turistlerin
yeri haline gelen Stratonikeia'da her byle bir ge-
rekmektedir.
Bu mevsim ilkin tiyatrodan Daha nce 1991
tiyatronun sahne yerde ve skenenin temel
ve alt 1992 da orkestrada bu-
olan toprak, moloz ve byk lde
Bu sene de yine yerde yerde or-
taban seviyesine kadar indik.
Bu mevsim tiyatrodaki buluntu geen
larda kadar verimli Bununla birlikte cavea ve
tam mmkn oldu. Oturma toprak
*
Prof. Dr. Yusuf BOYSAL, Turgutreis. Akyarlar - BODRUM.
315
kalan 3 - 4 tamamen Orkestrada, en alttaki oturma
ndeki platform Burada oturma gemek
iin yrme yerleri bulunuyor. Orkestrada temizlikten sonra
geen lleri tekrar kontrol ettik: 26 m ve
sahne ile merkezi 16.20 m dir. Bu rakamlara gre
oturma merkezden biraz Bu
da Hellenistik Dnem bir
Orkestradaki tiyatro ait stun par-
kaide ve gibi mimari elemanlar ka-
raktersiz, ok kaba ve da bu-
luntular bir altar ve bir burada anabiliriz.
Tiyatronun oturma yeri, ikiye
yatay kalan fazla tahrip bu-
rada ciddi bir temizlik ve ama tehlikeli
Belki ileride, galeri ihtimali olan yerde bir
yapabiliriz.
ok bir surla olan Stratonikeia
ve olmak zere iki byk
dzlkte yer en nemlilerini, bugne
kadar zerlerinde muz
gymnasion ve bouleiterion Tiyatro arazinin
ykselmeye yerde, yamaca Tiyatronun ar-
yapayolarak de edil-
bir da bu mevsim amaya
su tesisidir.
karayolu eskiden ku-
zeyinden, surun geiyordu. Blgede kmr
yol gneye tiyatro ve ge-
irildi. Yolun kenarda bir Mermer
levhalardan duvar bu mahiyet ve fonk-
siyonunu anlamak iin burada yapmaya karar verdik.
- ve 30 m olan bu yan
yana dizilen ortostat mermer levhalar
alan Metin Kayrak'a ait parselin iinde olup, bunun 2.500 m?
lik yol istimlak Bu nedenle burada da
iin bir istimlak konusu bu da bizim iin
byk bir mutluluk oldu. Stratonikeia' da nerede istersek kar-
parasal ynden byk ieren istimlak
316
13 mermer duvar ve son bul-
duktan sonra normal duvar 2 m daha devam etmekte ve
kuzey - gney duvarlara dayanmaktalar.
Bu ve taraflardaki bu ynlerden mermer
nndeki alana ya-

Mermer nnde iki bir krepis n
orta yerinde de 7 x 1.80 m boyutlu bir mermer platform bu-
Duvardaki bir mermer 2.50 m,
0.80 m ve st seviyesinin de 0.50 - 55 m dir. Mermer
st iki yerde, dzgn gstermeyen birer bu-

arka kk boyutlu kontrol
1.30 m derinlikte, dzgn olmayan kk boyutlu
larla bir taban, taraftakinde altta taban stnden ve
0.80 m olan bir mil bunun stnde 0.50 m
olan toprak ve kk bir dolgu
Buraya kadar saptama ve
zere burada su ile ilgili bir tesis Buna kk bir glet ya
da kk bir baraj diye ad verebiliriz. Burada Deresi'nden gelen kay-
nak ve bloklar ara-
su birbirine
arka tarafta biriken suyun tazyikiyle iin de biim ve

Bu kk baraj daha ok su gereksinimini
iin su ve kaynak olduka zengindi.
317
KAUNOS 993
Cengiz 0;0
PROTOGENES ANITI VE EVRESi
Liman stoasuun Teras ie Aphrodite Euploia kut-
kalan alan, zellikle son yillarda
epigrafik sonucu nem nk, bu alanda gerek
yzeyde grlen ve gerekse Kaunos'un son sakinlerinin duvarlannda
spolyen ok bloklar, daha ok \.0.4.
ikinci burada adak heykellerinin amtlanna aittirler.
Bunlar en nemlileri Maussollos ve Hekatomnos'un hey-
kellerini kaidelerdir. Bu mevsim olmaktan onur
bloklar da en az bunlar kadar nemlidir:
Plinius, Plutarch, Pausanias ve Aulus Gelius gibi antik anek-
\.0. 4. eserler d-
neminin nl duvar ve bronz heykel dkmcs, Kaunoslu Pro-
togenes'in kendisi, annesi ve ile ok kendi Heraireslan iin
tm bir anna ait bunlar (Resim: i) ve biz
bugn arkeoloji ilk kez bu nlnun bir sahibiz.
Duvarlar iinde ele geen blok bugn l4'tr; teknik
zelliklerine gre en daha blok eksiktir. Form olarak bloklar
gruba
a) Koltuk ve postarnerit
b) Postament
c) Koltuk
* Do. Dr. Cengiz Akdeniz niversitesi Fcn-Edchiynt Fnkiiltcsi. Arkcoloji ve Sanat Ta-
rihi Blm 072(Xl Topulur. ANTALYA
319
Herbir grnen yzleri zenle, dz kenet ve
vana anatyrosisli yzlerine Uzerinde bronz hey-
kellerin ayak izlerini postament, postament zerine otur-
her ikisinin yan ve arka yzleri dz Bunun
postament kadar ykselen ve ge-
kadar olan, yuvarlak profilli koltuk
Bylece nde 1.30 m oturma bir exedra meydana ge-
ise Bu, bugne kadar ta-
bir
Postament hepsi Oor an-
bronzdan ve kimin hangi postament
zerinde biliyoruz. Annesi iin zellikle an-

"Bir buna dizi zerine ve bu sev-
sunsun; ..."
orijinal yeri kesin olarak Byk
hem oradaki, byk bloklardan bir euthynterie plotform, bu
ait
PALAESTRA YUVARLAK YAPI
gneyarka hemen gerisinde, anakaya zerine
yuvarlak 1993 mevsiminde devam
Bu mevsim ve iki
ukuru st tm ve etrafa da-
tm basarnaklara ait ile de

zenle mermer euthynterie zerinde ykselen
merrner mommcntal bir bu, 16 m dir,
Kenet ve dbel yuvalan. delikleri. izleri, anatyrosisler,
kenar ereveleri ve st basamak zenli
kalitesini koyan belgelerdir, mermer mal-
zemenin kalitesi, 0.43 m lik basamak ykseklikleri etkisini ar-
Bu alt bir tholos gibi. st malzemesi
nk, bir duvar veya stun beklentisine izin verecek
olan anatyrosis ve dbel delikleri gibi izleri bu basamak
eksiktir. Aynca alt ait malzemenin % 75-70 i
st ait bir kk para bile
320
..._... _-- ----_.. _-----
Bu gzlemlere dayanarak denilebilir ki, bu tek
duran bir olarak tek bir belge
ele gememesine bir heroon ya da bir kenotaph olarak
tahmin edilmektedir. anakaya
sanki daha eski bir iin zemin
men kabaca ynlenen kanal formunda bir
oyuk, bu dneme ait zeri tm hyk ykseltisine
kadar kerpi kumlu bir tabakayla r-
ona dairesi iinde kalan alan, daha ok mal-
zeme ile Yuvarlak temel bu sa-
tabaka iine Ele geen ok az seramik
bir amphora kulpu tarihleridirilebilen tek rnektir: Bir Rodos
kulpudur bu ve ge 3./erken 2. aittir. Buna
gre yuvarlak en erken Hellenistik Dnem'in edil-
Bu tarih, st gney ve ynndeki blok-
n yzne iki da desteklenmektedir: KPANAI >,
PA AMANOl>. Bu iki grafitonun karakteri, zellikle formu,
iin ngrlen tarihe Bu da orijinal
belgesidir. Uzerlerinde epigrafik hi
yok ki, fonksiyonuna da getirecektir.

1966 bu yana arkeolojik ve gzlemler so-
nucu, kentin tarihi sre iindeki biz bugn biliyoruz.
Eksik sre iindeki belirlenmesiydi.
Buna ynelik stratigrafik bu mevsim Yer olarak
da Arkaik iinde kalan, akropolis-antik i iman
ve kk kale geni bir alan
ynelik birbirleriyle 4 ukuru
Her bir ukurda katmana, bir kadar inil-
STRA 04 yolun zamanda su olarak da
hizmet
kadar inen dolgu malzemesinde dolgu sap-
Bu dolgu iinden gelen malzemede bir homojenlik En
stteki humuslu dolgunun ok az malzeme daha ok Bizans, ok
az da Ge Roma karakteri gstermektedir; 2. ve 3. dolgu mal-
zeniesi ise Ge Hellenistik, Erken ve Ge Roma karakterlidir.
PRONAOSLU YAPI
Akropoln tiyatronun
20 m bitki ve dolgu iinde duvar ka-
321
seilebilen ve
iine sonradan nk, temp-
lum in antis formu ve tiyatroya daha onun kent do-
kusu iindeki nemini ortaya pro-
naos tamamen ve yan duvarlan ile arka belli
Pronaosu ile birlikte 10.90 x
7.70 m lsndeki anakaya zerine duvar r-
gsnde zenle iri bloklar Pronaostan
cellaya 2.15 m bir geilir. 0.30 m yk-
seklik ve 0.50 m iki bloktan yan
yzeyine iki mili iki
belgesidir. Pronaosun olarak
anakaya zerinde, ante tahmin edilen stunlara ait
ize Ama 8 m yi bulan bu s-
tunsuz geilebilmesi Bu nedenle templum in anti s
kk bir byk Dionysos'a
bir tiyatro olarak yorumlamak
tarihine ynelik arkeolojik belge henz yoktur: Rho-
dos Eponym'li kulp, Hellenistik kkenli anak mlek ile Roma
ve Bizans seramik dolgu iinde ele
AKROPOL, GNEYBATI
Kaunos akropolnn zerindeki dzlk,
yok ki akropol iskana en nemli alan-
lardan biridir. Her kent ynelik srdrlen
sonucu, geen mevsiminde bu se-
mikyklopean sur bir Bu
ve temizlik kent ile
ve konusuna
yerde anakaya
2.25 m dir ve arkada 3 m bir koridora Anakaya ze-
rine bloktan ykseklik 0.30 m,
0.50 m dir. ve anakaya ykseltisinin oyul-
yuvaya sur tek
Anakaya zerindeki blok kuzeye
bellidir. gneyinde kalan, 3m sur.,
yerlerde alt iki kadar Semikyklopean iri
bunlar. yan dar yerde birer
mili ile bloklar zerindeki gstermektedir ki, iki
ve ie
322
Arka koridorun yan byklkte bloklarla
belli ki, en az bir kez bu duvarlar.
Yan duvarlarla koridor, hemen nnde ana-
kayadan 1,25 m dz bir platform
ise bir anakaya ykseltisi ile Ama, du-
rumunda ok bir sre iinde savunmaya ynelik ka-
patabilmektir,
Kk boyutlu bu tarihi verebilecek arkeolojik belge
bugn eksiktir. Orijinal Ge Klasik Dnem'de
bile, en ge Hellenistik fikrini akla getirmektedir.

Bu mevsiminde iki ve yeni
estampeleri, her gibi dneminin ekibe
Prof.Dr.C.Marek ve ierikleri konusunda
ilk bilgiler szl Kentin tarihine tutan yeni bilgilerin
zellikle iki yeni Kaunos'un kent dokusu jin de ok
nemlidir. Bunlarla, Protogenes 1.0.4.
adak heykellerinin herkese bir mekan
daha da kesinlik

Prof.Dr.Baki biri turistlere ynelik
"Wegweiser" trnde, ziyaretileri bilgilendirecek ve ynlendirecek bir
kk "rehber"ile 1966 bu yana
ieren bilimsel bir son
1990 kk kalenin kuzey zerinde p-
temizlenmesi geen mevsiminde 324u p-
lkten gelen ve byk "Demeter"e malzeme iindeki
figrinler, Prof.Dr.Fahri stil iin
ve

zellikle son birka bu yana mevsimi boyunca
tatil gnlerinin yzey Kaunos'ta ge-
kltr
koruma geen "izrnir 2 Nolu Kltr ve Tabiat Var-
Koruma Kurulu'na bir Bunun bir tabana
323
iin Genel "seferberlik",
zellikle "boynu bkk" ve her an
kltr ve tescillenerek koruma
umut vericidir.
ekibince saptanan yeni renyerleri ve arkeolojik do-
kusu bilgiler Genel bir rapor halinde su-

324
325
EXCAVATIONS AND RESEARCR IN
RALIKARNASSOS 1993
Paul PEDERSEN *
The campaign of 1993 was a continuation of the project that was in-
itiated in 1990 the kind permission of the General Directorate of
Monuments and Museums. The work is carried out on behalf of the Bod-
Museum of Underwater Archaeology and in a close co-operation be-
tween this Museum and the University of Odense in Denmark. it has in-
volved rescue excavations on three sites since 199Q: The Turkish group is
lead by the Director Alpzen and Dr. Aykut Ozet from the Museum
of Bodrurn, while i myself have been in charge of the Danish group.
Birte Poulsen was supervisor of the work in the Late-Roman villa.
In addition Professor Kristian Jeppesen and Mrs. Lotte Jeppesen par-
ticipated. Benni Berg from the National Museum of Denmark directed
the conservation work. Land-surveyor Ole Rohde Andersen and the ar-
chitects Troels Munk-Olsen and Ole Absalon Hansen were in of
the measuring, and prepared a detailed plan of the Late-Roman villa.
Signe Isager carried out epigraphical studies and Jacob Isager directed
the photographic documentation. The team consisted of the
following participants: Berkaya, Aynur Ozet, Serap Yakar, Zuhal
Kara, Hanne Teglhus, Maria Berg, Jesper CarIsen, Lars Karlsson, Mette
Fjeldhagen, Erik Falsig, Mie Jacobsen, Sren Srensen and Suat Elif

The campaign of 1993 took place in the period from the. 24th of
April to the 26th of June. The main part of our work was devoted to the
conservation, photographing and studying of mosaics, pottery and other
* Poul PEDERSEN. Department of Grcek und Roman Studies University of Odense Cam-
pusvej 55 DK 5230 Odense M -
327
material fromprevious years excavations, and to the final preparation of
the excavation-plans. Exeavation was carried out on 2 sites: The Late-
Roman villa and the presumed Palace of Maussollos, As the field-work
only had the purpose of coneluding the investigations of previous years i
shall make the report comparatively brief.
THE LATE - ROMAN VILLA IN OBAN SOKAK
As in 1990, 1991 and 1992 the main part of the work in 1993 was
concentrated on the rescne exeavation of the Late-Roman villa in oban
Sokak, about 200 m west of the Maussolleion terrace. During the
campaign of 1993 the exeavation was concluded and the site was
prepared for being elosed. The following description is based on areport
supplied by Dr. Poulsen, who was in charge of the field-work on
this site, and who is presently working on the publication of this excava-
tion.
The entire excavated part of the building measures approximately 23
m east-west and 27 m north-south. lt is built on ground sloping to
the south, thus having mosaic floors on at least four different levels fol-
lowing the natural slope of the terrain (see plan in the 1992 report). The
only outer delimitation of the building is a strong ashlar wall to the north
running east-west, apparently along an ancient road. South of the ashlar
wall is a large apsidal room F having mosaies with hunting scenes, the
Four Seasons and two inscriptions, of which one seems to reveal the
name of the owner of the house, a Charidemos. Only a smail part
of the adjoining room, B, to the west was excavated as it extends under
the neighbouring plot. To the south of Room F remains of at least three
rooms could be seen: A smail yard L paved with cobble stones, alarger
room, K with geometrical tesselated floor and perhaps a further room or
corridor, M, in which no floor level was preserved. The long narrow pas-
sage G has a well-preserved mosaic floor with geometrical decoration.
Two steps leads from this passage an almost square room H, with ge-
ometrical and floral motifs. To the south a part of a larger room, O has
been eleared exhibiting a well-preserved border with of
fish and dolphins, a meander and acanthus rinceaux with birds and flow-
ers in the centres.
It appears, that all the mosaics belong to the last phase of the vilIa,
which is probably the mid-fifth century A. D. Already during the 1991
campaign it became elear that this Late-Roman house is in fact part of
the Roman villa excavated by C. T. Newton in 1856. lt is obvious then,
that we are dealing with a very large which extends into the ad-
joining areas to the west, south and east.
328
In the campaign of 1993 the only exeavation taking place on this
site, was a trench of about 5 square meters c1earing a smail additional
part of Room O. In this trench a new figural motive appeared showing an
ichthyo-centaur playing the cithara and carrying a nereid on his back.
The of the mosaic is covered by a strong layer of lime and the
south-east is hidden under a modern concrete foundation. It can-
not be excluded that the central motif consisted of more than the single
picture now excavated.
Most of our efforts, however, were directed to the c1eaning and con-
servation of the damaged parts of the mosaics, to the photographical doc-
umentation and to the final preparation of the plan of the area.
The floor of Room F was much damaged due to burials of the lSth
and 19th century. The graves are sunk below the mosaic-floor of the
room thus leaving it with many fragile edges and borders. These were
therefore secured with a specially mixed mortar, which will keep the
fragile borders in place and give a more complete general impression of
the room. The cornposition of the mortar allows it to be easily removed
again at any time. The same mortar was used for minor restoration works
in other places and for securing the border of the mosaics along the walls.
Layers of lime and silicon were removed so that the mosaics could
be photographed and drawings be made. For the purpose of photo-
graphing the mosaics but quite useful "photo-tower'twas con-
structed by the local smith. The detailed plan of the entire site was made
by the architects maki ng use of a so-called "topometer". When this work
was finished the were finally covered with a thick layer of grav-
el, which can easi1y be removed if it should be decided to make the villa
a public archaeological site. To protect the structures new walls of rough-
ly worked stones were erected along the existing baulks of and the
general around the area was levelled.
As the remains on this site have now been investigated, identified,
restored and protected the principal aim of this rescue exeavation has
been attained and the field work has been brought to an end. The full sci-
entific of the work now preparation.
2. ANCIENT REMAlNS INSIDE THE CASTLE OF SODRUM. -THE
PRESUMED PALACE OF MAUSSOLLOS.
In 1992 two smail sounding trenches were excavated inside the cru-
sader Castle on the Zephyrion in an attempt to locate the re-
329
mains mentioned in of so that the
plans of the Archaeological Museum can be carried out without
with the ancient architectural remains, Some interesting re-
mains of what seems to have been a comparatively large structure were
found in two small sounding trenches. The most conspicuous feature is a
large and well-built terrace-wall facing westwards towards the harbour, A
seetion of this wall was already noticed by Maiuri around 1920, and an-
other seetion of the wall appeared some years ago, when the shipwreck
exhibition hall was constructed. The lower ground west of and thus in
front of this terrace wallhas never been investigated, and one might spec-
ulate whether this could in fact be where the seeret harbom of Maus-
sollos was situated. This would be in good accordance with the de-
scription of Halikarnassos given by but admittedly the
harbour would in that case have been very srnall. On the higher ground
east of the terrace-wall part of a solid foundation was exposed in 1992 as
well as a wall lying at a right angle to the terrace-wall thus forming part
of a room or perhaps a staircase, as seems to be indicated by an an-
athyrosis on the wall-face.
The work on this site in i 993 had the purpose of eleaning an area a
little further north, which had been eleared some years ago, but
was now concealed under bushes and soiL.
The remains proved to be very interesting. Foundations and cuttings
in the rock on this higher level indicate the plan of one large
room flanked by two rooms as well as a narrow corridor-like
room, running obliquely to these rooms along the irregular surface of the
rock limiting the area from the stili higher ground to the north-east. Some
smail triangular rooms intermediate the difference in orientation. The
foundations are built in good quality of the greenish andesite used alsa
for the solid foundation further south as well as for the solid core of
the Maussolleion. The walls of the building built of hard, grey lime-
stone. Although some of the ashlars of the wall are not their original
position, an original doorway can be detected with its threshold in situ,
Like the remains found in 1992 the three ro0l11S exposed in 1993 are ar-
ranged at a right angle to the large terrace-wall facing west and therefore
seem to be part of the same
The materials and techniques of the remains studied in 1993 do not
contradict the dating to the fourth century B. which we tentatively
suggested for the remains exeavared in 1992. We therefore stili hold on to
the theory that this structure could be part of the palace of Maussollos, al-
330
though admittedly the extent of the area investigated till now is far too
smail to give any idea of the building.
In spite of the very restricted scale of the investigations carried out
on the Zephyrion-Peninsula in 1992 and 1993 it has evidem that
some very interesting are preserved here and the area will now
be kept open and reserved for more substantial archaeological in-
vestigations.
The aims of the sounding trenches and investigations on the Zephyr-
ion Peninsula carried out in 1992 and 1993 has thus been fulfilled, and
the results of the archaeological field-work are being prepared for pub-
!ication.
331

i

. i

Li
Ii
F
Aneient street
ii
G
B
f
N


D
PassageB

-e
!'o
L

,1'
1
,

A


c
E
w
W
N
""''''_'''
Modem house

Excavalian 1990-19913
o 5 10m
, ,,' , 1
Roman ViJla exeavated
by C.T. Newton 1856
Fig. 1- Plan of the Late- Roman villa. Trench Ol was excavated in 1993.
"
,

"
,
1
"
~
,

,
o
u
I'
CST LV
SI:T'T!tNTI'I;IQN .... . . 1 ! . ,"OS!lIrITO (SPt ....NIHl

=
---r--r.... ,.' -U-U
..~ ....................
,- ~
\pl. - ~ "
"IBI" ~ ~
.Jr ~ ~ ....
:#./
Fig. 2- The Castle of Bodrum. The are. CST IV was investigated in 1993.
333
334
Fig. 3- Area CST IV seenfromthe south.
Fig. 4- Area CST N seenfromthe north.
IASOS 1993
FedeBERTI *
Nos travaux se sont dereules des debuts du mois de septembre
jusqu'au debuts du mois d'octobre 1993.
Y ont partecipe les professeurs Clelia Laviosa, Wemer Johannowsky,
Gianfranco Maddoli, les archeologues Daniela Baldoni, Paola Desantis,
Raffaella Bonifacio, les architectes Paolo Belli, Roberto Parapetti et mau-
rizia Manara, les epigraphistes Francesco Trotta et Massimo Nafissi, les
restaurateurs Mauro Ricci et Mustafa Kulkul, supportes par le technicien
Veli Inge.
Monsieur Fikret Tek a eu le rle en remplaant tres va-
lablement Ali Caravella, il qui, pour la premiere fois apres tant d'an-
nees de travail, l'age avance a empche de partager avec nous le dur en-
gagement quotidien.
Commissaire actif et participant a ete Monsieur Cengiz du
Musee de Fethiye. il nous est agreable de le ainsi que les col-
legues du Musee de Milas.
Le Ministre de la Culture et le Professeur Engin zgen ont visite
Iasos apres depart; leur interet au projet de restauration du
a ete decisif pour l'ouverture du chantier, qui a demane au de
decembre dernier, grace il une substentielle tranche de financement offert
par le Ministere meme et tout cela n'aurait pas eu la chance de se realiser
sans l'oeuvre inlassable de Madame Lale Vali de
* Fede BERTl. Musco AreheoIogio Nazionalc YiaXX Scuembre. 124-44100FERRARA
335
Le travail maintenant: il a ete essentiellement un travail de pre-
paration a la veritable restauration du a quatre arcades du Mau-
sole, fait done d'operations de rangement et de de ma-
teriaux; je ne pourrais done pas le synthetiser ici sans rappeler des
chiffres et en mettant certains a
1700 cages pleines de fragments ont ete deplacees de l'aile sep-
tentrionale du au nouveau dept, bati specialement derriere
la Maison de la Mission; le demenagement a dernande des operations
preliminaires de tri, d'assemblages, de mise en fiche.
Une fois l'aile liberee des etageres en metal contenant les cages, la
seule d'ailleur a avoir un pavage, on y a ramasse tous les materiaux pier-
reux (inscriptions, statues, elemerus d'architecture) deposes auparavant
sous le porche occidenta!.
La demiere piece exterieure du cte septentrional a ete fouillee et on
a commence la restauration du remblai des parois de les trois pie-
ces a l'Occident de l'esedre.
En contemporain, et toujours sur le cte occidental, un mur a ete bati
sur les limites de la proprierc domaniale, agrandie a la suite de l'acquisi-
tion, en 1993, d'une bande te terre.
En bref, et nous le repetons, on a execute toutes les operations qui
ant consenti de faire demarrer la reconstruction du portique a quatre ar-
cades, dans lequel serant proposees les volumetries originaires de la
vote en pierre. Comme on a deja eu d'anticiper pendant le
Sympose precedent, les quatre cte du portique deviendront le siege de

On pourra y monter la vaste collection constituee des marbres tra-
vailles (des oeuvres de sculpture epigraphcs aux moulures ar-
chilecturales) que de nombreuses campagnes de fouilles ant restime et
qu'il n'est pas possible, pour des problemes de sauvegarde, de ramener
dans les lieux de retrouvement ou bien de conserver en situ.
Object d'une campagne de ant ete, en Ol1U"e, les fresques
de la petite eglise batie en age byzantin a l'interieur de l'abside
de la basilique de l'Agora et les fresques de la maison des Mosaiques.
La methodologie des interventions a ete analogue parce qu'on s'est
retrouve face a serie de problemes derives fondamentalement, dans
les deux cas, de l'exposition aux agents atrnospheriques.
336
Les resultats abtenus peuvent tre mieux apprecies dans l'edifice ro-
main imperial qui, fonille non cornpletement au debout des ' 70,
se dispose peu au dessus de la pointe de l' ile ancienne; il represente il.
Iasos, il. l'etat actuel des connaissances, le plus considerable exemple d'ar-
prive des debuts du II sicele apres J. Ch'.
La restauration des fresques a ete conduite par Monsieur Mauro
Ricci-.
L'etat de conservation de fresques, done: il resultait negativement
par les attaques de plantes adventices, de colonies de mousse
et de par des fonnations de tenaces ferreuses et cal-
caiers, par des fissurations et enfin par le detachement du support de ma-
onnene.
On a procede avant tout il. une serie d'operations manuelles et me-
caniques pour extirper les plantes et eliminer les depots terreux et les
crustations calcaires, il. l'aide de compresse de AB 57 et de 'pulpe de pa-
pier' (Arbocel BC 1000).
La superficie peinte a ete desinfectee et successivement traitee par
jet avec des porduits agissant comme prevention contre la microflore.
La consolidation des superficies a ete obtenue par Paraloid B 72 et
trichlorethane; des injections de liant hydraulique ont donne de la co-
hesion au enduit et au
Les lacunes et les marges irregnlieres des anciennes ont
ete integrees par line pte tenace de chaux Lafarge, sable, poudre de mar-
bre, pozzolane, terres et d'autres composants, faciles il. enlever.
L'intervention dans la Maison de Mosaiques, au bout de quelques
annes des precedentes constitue un second pas vers une utl-
lisation plus harmonique de l'edifice,
(1) Consulter D. Levi. Iasos. Le campagnc di scuvo 1969-1970. della Ar-
cheologica di ntene, xlvii-xlviii. n.s. xxxi-xxxii (1969-70), 1972, pp. 522-525 et, pour les
mosaiques. F. Berti. i mosaici di Iasos, Col1oquio sul nntico, Ra-
venna 6-10 1980.Ravenna 1983. pp. 235-246.
(2) On peut consulter pOUf les mcrhodologies de l'intcrvention. M. Ricci, il restauro di acuni af-
fresehi di lasos, dans di Caria. Un contributo fcrraresc alla archeolcgia microasiatica.
Covegno di studi sui proagrctti e lavori di rcstnuro, Fertare. 1994. sous presse).
337
Sa protection ne pourra tre comme adequate que lors-
pourra en garantir aussi la couverture, dont on est en train de re-
aliser le project.
Beaucoup plus complexes semblent tre par contre les exigences de
l'aire centralele de l'Agora, se placent la basilique chretienne et la pe-
tite eglise byzantine, qui devront tre resolues en tenant compte d'une
evaluation generale de I' entier secteur des fouilles qui, comme
sait, un des plus importants exemples de stratigraphies menes
jusqu'a maintenant dans le cadre de la ville,
Pour repondre ii la demande d'un tourisme de plus en plus croissant
et attentif et pour obvier ii des exigences de nature exclusivement di-
dactique et explicative, on a realise, grce ii la sponsorisation de Turban
Italia, un systeme de 12 tableaux.>,
Le premier tableau, place ii des fouilles, propose un plan de
la ville et l' emplacement des principaux monuments auxquels corres-
pondent onze 'stations' et le parcours ii suivre pour atteindre ces points
d'observation et de stationnement.
Un depliant, ii la des reproduit le meme plan
et contient un bref rappel historique de Iassos.
Une mise ii jour enfin de la carte archeologique: au Nord du monu-
ment funeraire d'age romain, connu comme 'tour de l'horologe, ont ete in-
dividues deux tombeaux ii chambre, l'un proche de I'autre.
il s'agit de petites pieces escavees dans le rocher, recouvertes de pa-
rement de maonnerie, d'enorrnes blocs monolithiques en
pierre.
L'encombrement de detritus qui les presque campleternent
n'empche toutefois d'en saisir quelques specifiques.
La premiere a des parois induites et peintes avec niche, de l'autre on
ne peut entrevoir petite d'un angle, avec des as-
sises tres regulieres.
(3) Le projct des tablcaux esi l'ocuvre de I'architcctc Maurizia Manara. I'ctudc ct I'cvaluation du
parcours didactiquc sont le fruit de promenadcs d'cxplcration de la pan de Ma-
Manara ct de Carlo Franco.
338
---------- .-------._------
il semble evidem que toutes les deux font p a t i e d'une necropole plus
vaste qui s'etend le long du pied de la col\ine qui encerele, au Nord-Est,
la plaine d'en faee.
La typologie de ees batiments funeraires est une nouveaute pour
Iasos, alor que elle tend il se flanquer aux edifices il piece de la necropole
occidentale qui, pour reprendre les observations ecrites par Giaeomo
Guidi, eonsituait en 1924, lorsque le village d'Asin Kurin etait vraiment
une toute petite chose, une pittoresque ville de sepulcres,
339
DIDYMA-GRABUNG 1993
Klaus TUCHELT *
In der Zeit vom 8. August bis zum 4. September fand eine Arbeits-
kampagne statt; Ausgrabungen wurden nieht durehgefhrt. Die wissen-
sehaftliehen Aufgaben bestanden in der absehlieBenden Bearbeitung des
arehaisehen Kultbezirks an der Heiligen Strasse yon Milet naeh Didyma.
Gleiehzeitig wurden die Konservierungsmafinahmen am Apollontempel
fortgesetzt.
Wissenschaftliche Tdtigkeit
Die topographisehen Untersuehungen ausserhalb yon Didyma fhr-
ten zur Feststellung unbekannter der Heiligen Strasse und im
Jahre 1984 zur Auffindung yon Bauresten und Skulpturen auf der Pass-
hhe des Prozessionsweges, die in den beiden folgenden Jahren aus-
gegraben und als Kultbezirk wurden'. Die absehliessenden
Untersuehungen des Bau- und Bodenbefundes, der Skulpturen, der Ge-
fliBkeramik und der Mnzen haben Aufsehluss ber Erriehtung, Existenz-
dauer, Zestrung und Bestimmung des Bezirks gebraeht und werden als
Band 1 der Grabungspublikation erscheinen'. Die Ergebnisse werden hier
kurz zusammengefaBt:
* Prof. Dr. Klaus TUCHELT, DeutsehesArchttologisches Institut, D-14191 BERLIN.
(1) s. und Xl. II (1986. 1987. 1989.) 40 ff. Abb. 1-5; 8 Abb.
6-8 und 44 f. Abb. 1-3; s. auch den Vorbcricht in: AA 1989, 147, 147 ff.
(2) Didyma. Dritter TeiL. Ergebnisse der Ansgrabungen und Untersuchungen seit dem Jahre
1962. Band1: Ein Kultbezirk anderHeiligen Strasse von Milet nach Didymamit Beitragen
von K. Tuchelt, P. Schneider. Th. G. Schattner und H. R. Baldus (in Druckvorbereitung).
341
In der Anlage als Terrassenheiligtum entspricht unser Bezirk dem AI-
tarbezirk des Panionion. Im Panionion stand mit dem grolien Altar die
Opferhandlung im Mittelpunkt, in unserem Bezirk das auf der
Terrasse, Im liegt das Geviert der Terrasse mit einer Halb-
kreisbasis, davor ein 18 m tiefer Platz. Yon den Statuen der Halb-
kreisbasis sind oder sieben mannliche und weibliche Sitz-
figuren Die DarsteIJung auf einem Thron kennzeichnet die
herausgehobene SteIJung der Personen, die als Yersammlung Platz ge-
nommen hal. Der Yielzahl der Sitzfiguren entspricht eine Gruppe von
Sphingen, die auf der Terrassenmauer in etwa Meter Hhe
ber der Stralie als Wachter des Temenos aufgestellt waren. Es sind die
ersten Sphinxskulpturen Grossplastik, die im 6.
Jh. v. Chr. stlich von Delos und als bekannt geworden sind. Die
Datierung des Bezirks auf einer relativen Chronologie. Nach dem
Befund der Skulpturen, der Dachterrakotten und der Gefasskeramik
wurde die Anlage im dritten Viertel des 6. v. Chr. errichtet. Die Exi-
stenzdauer des Bezirks wurde der Fundkeramik ermittelt. Th. G.
Schattner gelang es, im Anschluss an die erstrnals in Ionien bei der
Didyma-Grabung fr die und Ge-
angewendete der Tonwarenbestimmung, die
Datierung ostgriechischer keramik in Kleinasinen im 5./4. Jh. v. zu
und die Existenzdauer des Bezirks sowie seine Zerstrung
vor der Mitte des 4. v, nachzuweisen, Festgestellt wurden ins-
gesamt neun verschiedene Tonwaren, davon sind sechs tonwaren lokal.
Der Anteil von Importen - Samos, Levante und mglicherweise Attika -
betragt etwa 5% und damit einem blichen Mengenverhaltnis.
Das Spektrum der ist breitgefachert, Der Mengenanteil
aus etwa je einem Drittel mr Vorratsgefasse, mr Essgeschirr und
Gefasse mr die Speisezubereitung sowie mr und Trinkgeschirr,
Die Gefassformen lassen erkennen, dass Speisen im Bezirk
wurden, was mit dem von ber-
einstimm
Nach den von P. Schneider zum Baubefund stand die
Anlage des Bezirks offenbar in einem zeitlichen und wohl ur-
sachlichen Zusammenhang mit dem Bau der Heiligen Strasse. Die Stifter
sind in der lokalen Aristokratie zu suchen, der Anlass in einem Grnd-
erkult. Die frhe und anschliessende Ausbeutung des Bezirks
als Steinbruch lassen nicht dass es sich um einen Kult der Polis
gehandelt haben kann.
342
2. Massnanmen am
ImAnschluss an die Arbeiten von 1992 wurden die
massnahmen am Apollontempel Eine fotografische 00-
kumentation ber "Ausgrabung und Denkmalpflege in Didyma 1900 bis
1992. (Berlin 1993)" ist als Laserprint und in gekrzter Fassung als "No-
tizen ber Ausgrabung und Denkmalpflege in Didyma" in der Zeitschrift
Antike Welt Heft 1, 1994 erschienen.
Die Konservierungsmassnahmen am Tempel wurden unter der wis-
senschaftlichen Leitung von Prof. Dr. -Ing. L. Haselberger, Philadelphia
Pennsylvania University, von Steinmetzmeister Chr. Kronewirth, Trier,
und W. Hacker, als Bauleiter nach dem Konzept von Prof. Dr..
-Ing. K. Nohlen fortgesetzt, Wiesbaden, das in der Planung von einer
Baukommission begleitet wird. Konservierungen wurden an Sauleri der
Tempelfront, in der nrdlichen im Dodekastylos, an der S-
dostante und im Adyton am westlichen Wandprofil in 16 Arbeitseinheiten
vorgenommen, darunter die eiserner Spannringe an zwei
Sauleri nach Festigung der Oberflache sowie die Spannringe und Anker
mit Korrosionsschutz versehen.
343
,.
1993 VE RES-

Daria Ferrero De BERNARDI *
Arkeoloji Kurulu'nun Hierapolis-Pamukkale'deki 1993
ve restorasyon aktivitesi 20 Temmuz'dan 13 Ekim'e ger-

Kurul yeleri: Daria Ferrero De Bernardi, Torino Po-
liteknik niversitesi; Francesco D'Andria, Arkeolog, Lecce ni-
versitesi;Tullia Ritti, Epigrafist, Universitesi; Maria Pia Ros-
signani, Arkeolog, Milano.. Katolik Universitesi; Attilio De Bernardi,
mimar, Politeknik Donatella Ronc-
hetta, Arkeolog; Torino Politeknik niversitesi; Grazia Semeraro, Ar-
keolog, Lecce Universitesi; Dr.Paul Raymond, Arkeolog, Napoli, Mi-
marlar; Andrea Valeria Cottino, Elisabetta Genta, Caterina Mele,
burslu, Torino Politeknik niversitesi, M.Crisiina Morsia, Svevo Salvini,
Genova Belediyesi. Arkeologlar: Maria Piera Caggia, Lorenzo Cam-
pagna, Amilcare D'Andria, Fausto Longo, Maria Furio Sacchi,
Remo Rachini. Restoratrler: Axel Nielsen, Genova; Nicola Serra, Lecce.
Torino Politeknik niversitesi'nden Fakltesi Ti-
mothy Heys Cerchio, Gabriele Cigliutti, ..Raffaella Bonino, Elena Bassi,
Giorgio Gasco, Cecilia Giuglia. Venedik Universitesi Daniela
Cottica, Lapo Cozzuto Franchin, Roberto Trov, Noris Zand. Matera
niversitesi Bruno, Domenico Carignano. Trk
renciler: Haluk Soner, D.T. C.E, Ankara; Uysal, niversitesi;
Biriz Meslek Yksekokulu. Ankara.
* Do. Dr. Daria Pcrrero De BERNARDI . Politeenico di Torino Dipartimento di Casn-eina
Via!e Mattioli 39 Torino -lTALYA
345
ve Mzeler Genel temsilen Ar-
keoloji Mzesi Aydernir ve Denizli Pamukkale
Mzesi'nden Nesrin Karabay
Kurulun F. D'Andria denetiminde kuzey ynndeki ban-
liyde (Frontino kuzey ninfeo ve ticari agora blge), A.
Ruggiu denetiminde Apollo ile tiyatro orta blgede,
denetiminde kuzey nekropoliinde restoras-
yonu), Donatella Ronchetta ynetiminde bir ve alan-
topografik ve rlveleri olarak
MEYDANI: nndeki dzenleme
devam edildi. gstermek
kuzey ta-
ve dairesel kulenin
delikleri Bylece Frontino yolundan Lykos
giden ve oturma gtren ka-
nalizasyonun yolu ve rt oldu.
agora bloklardan du-
da gn
2. YOLU: Yol Bizans kadar gn
kalker temizlenmesi ve ge ya-
bir (Resim: I). mimari
dekorasyonlardan olan mermer paralar Giulio-Claudia
byk mermer lahidinin yeni bulundu. Bunlardan ba-
lahidin birinde bulunan gen figrn ta-
kalker Bizans ve ninfeonun

Frontino yolunun dorik ana tekrar
monte edildi ve ve cephenin restorasyonu ngrlerek
iinde bir Dorik yol dzeyinin
bir metre iinde milaltan sonra VI. yz-
kalma izlerine
3. AGORA-KUZEY YN: Kuzey gn
otomobillerin arkeolojik alana girmesini son toprak
blgenin tamamen izole edilmesi ve
sadece turist ziyaretlerine ve
iinde mermer ortaya materyal
ile yeni mekanlar ve blgedeki buluntular gibi milaltan
346
sonra V. ile VI. dayanan kiremit retim
ortaya
Bu kompleksin boyunca "zanaatkar tesisleri"ne su
kanallar bulunuyordu. Bu kanallar post-giustinianeo d-
nemindeki depremler sonucu stilobatlar ve stoa temelleri ile birlikte
ve biimde zarar
4.AGORA-DOGU YN: nndeki ana blmn g-
neyinde bulunan blge, alvyon mekanik aralarla
dzenlendi. rnek res-
torasyonu, orijinal mermer basamaklar yerine modern kul-
mermer stunun restorasyonunda
olan sabit vin, arkeolojik ortama daha organik
bir uyum iin mimari paralar arasmda
derin ifadeli, bir mask bir dikkati ekmektedir.
5. AGORA-GNEY YN: gney kapatan sto-
zerinde bulunan Bizans kuzeyindeki

Bizans kale belki milattan sonra IV. (Re-
sim: 2) ikinci bir deprem sebebiyle olan mer-
mer ve frizinin Dekare
gorgonik ok iyi bir
dikkat eker.
i Bizans gneyinde devam etmesi ge-
iin, ortaya bir
Bu dneminde bir depremde mi-
lattan sonra V-VI. kalma bir termal kompleksi ortaya
6. AGORA-BATJ YN: merkezinde, post-klasik ek-
lemelerden hemen hemen Paul Arthur,
biri milattan sonra XII. belki Seluklu veya D-
nemi'ne dayanan iki kompleksinin devam etti.
Stoamn kuzeyi, iyi al-
bir stratigrafik sondaj ve blgeyi drt metre
getirmek iin ortaya Geri hibir
orijinal kaya Milattan sonra I. yz-
kalma birok seramik kadar hibir oryantal sitte
"tirrenos" retimi, Richborrow tipi ticari anforalar dikkati
eker.
347
bu daha iyi
bloklar orijinal yerlerine Traverten i ko-
temel plintleri eskilerinin aym llerinde yerlerine ko-
zerlerine turist ve iftilerin ko-
halen blgede bulunan menner ayaklar, Korint
ve merrner kolon gvdeleri
Tiyatronun Ada Veya Ev : (Plan: 1)
1993 peristilin ve gn
iin 0,18 ve 19 bulunan
kuzey Bylece kuzey stilobat
ve durumdaki kuzey Bu hem re-
de st stun ele geirildi.
Prestilin kuzey bu olan duvar
merdiven ortaya Hem kuzey, hem de ve ka-
geometrik desenler (kurt
kareler, opus spicatum ortaya
84, 119, 115 ve 26 mekanlar tamamen 119
opus specatum eksik, iki ve byk
bir havan ve demir aletler bulunan bir mutfak ortaya
Demir aletler: bir tava, benzer bir demir, byk bir anfora
ve toprak (keramik) bir 116 ve 119 bir-
biriyle ve olarak gz nne
byk ift ykseklikli 116-115 ziyafet salonu var-
26 mekanda fresk ve bylece
ana ynlendi: 1991'de olan ka-
o zaman kk paralar halinde olan fresklerin kon-
solidasyonu iin gerekli aletler iin ara
eksik yerde ve yatay levha
devam edildi ve bu ok hasar
mozaik bir ortaya ve ana deseni iinde
antropomorfik ve geometrik desenler olarak belirlendi: bok-
srler ve hayvanlar (Resim: 3).
KUZEY NEKROPOL
Bu blgede nekropol 1:500 lekli, ykseklik
izgili topografik rlvesine devam edildi. Nekropol, zerine ku-
yzeyden hemen hemen
7000 metrekarelik bir alanda Modern kalkerli
suyun bu blge bugn ok kalkerle
348
ve lahitlerle doluydu. topografik rlve ve mezar
meydana en eski iz-
leyen blgenin ana
2. ift mezar bina/an : nemli mezar sis-
tematjk erevesinde bu sene ift rtl te-
ve rlvesine Bunlar 'ok az olup
durumda olmak zere) buna ilerinde formal g-
mimari farklar grlmektedir.
binalar ev tipi tipolojisine (Grabhauser):
dikdrtgen plan, zenli duvar mezar ieride yer-
Hierapolis nekropolnn olan dz ti-
pinin Bu hallerde
olup, oranlar, yksek kaide, kom-
pozisyonu mezara Anadolu'da milaltan nce itibaren, zel-
likle prodksyonunda rastlanan bi-
imli bina (naos) grnts verirler.
zerindeki tepenin boyunca bulunan, seri veya tek olarak
bir destek alan naos biimli
binalar bu Anadolu mimari cepheli kaya rnek
Bu kompleks mezar tipinin 1993 senesinde olan ilk
ve rlve nekropollin en uzak olan
tepenin stnde bulunan bir bir
ve analize Tmyle tepeye olarak bu-
biimli bir mimari cepheye sahip bir dol-
ok ilgi ekici bir gn
stun biten, bulunan iki kolona
sahip olup, bir taban zerinde bu-
olan ve yeniden monte (Resim:
4 ve 5).
Cephenin gre simetrik olarak iki lahit bu-
(Resim: 6). Bir ncs buna dik olarak ama te-
peden gelip bu blgenin nemli lde olan top-
raktan direk olarak stlerinde
ykseklik kuzey nekropolnn bu ok
tepenin net ykseklik gstermektedir ki, zel alan
belirlemek iin ya da merasim
Bu kompleksin milaltan sonra III. kalma be-
lirleyen bulunan materyal bir sahnesini gs-
349
teren kk bir mermer stel dikkat ekmektedir: Kompozisyon, talar ve
sahnenin bulunan isim ile zaferler ile
olup gladyatr bir temsil etmektedir
(Resim: 7).
3. Restorasyon Misyonun byk
drd sahip olup durumda bulunan ve byk statik
problemler gsteren restorasyonu ve sistemasyonu zerinde
(Resim: 8 ve 9). tesinde birok
ve durumda olup, antik beri a-
(Resim: 10 ve ll). depremler ve so-
nulan, olmak zere konstrksyon
sebep ki orta konveks veya konkav
olarak (Resim: 12 ve 13).
bloklar mezarlar ilerinde bulunan ve
topraktan ve zamanda hem olarak hem de ye-
rinde bulunan tilm bloklar nk
paraya biimde restore edilebilmesi
iin yerinde da sklmesi gerekmektedir. bo-
yunca olan kenetlerin izlerinin yerlere yenileri koyularak
bloklar Bunlar paslanmaz elikten imal ve fik-
hiposidik reine ile (STAC-600/66). Par-
bloklar ihtiyaca gre aplarda paslanmaz elikten
barlarla maddesi yksek
60 derece) araldit AV138M ve
HV988'dir.
Eksik bloklar zelolarak travertenden imal Kk ek-
siklikler veya halinde ileri imento ve dol-
ift duvarlar
Blgenin sistemasyonuuda bahsedilen drt mezara ait mer-
mer lahit ve kaidelere lahitlerin
ortaya (Resim: 14 ve IS). evrenin dzenlenmesi ve
blgede bulunan kk tekrar dzenlenmesi ile sona er-
(Resim: 16).
Antik T.C. ve Mzeler Genel
kuzey kenarda ngrlen muhtemelorijinal po-
bir blgededir ve ilgilendiren
bilimsel tesinde, turistlerin mezar fonksiyon ve
Anadolu Helenistik-Roma kltrn

350
Pamukkale Mzesi Mdr ve Genel Mdrlk g-
revlilerine, Mzesi'nden Sevgili Aydemir'e ve Denizli M-
zesi'nden Nesrin Karabay'a candan
olmadan FIAT ve
tanbul Ko en derin sunanm.
351
, i
i
i
! .
h l
352
~
.
. .
.
,
.." . ~
,
Resim: 2
353
Resim: 3
Resim: 4
354
Resim: 5
Resim: 6-
355
356
Resim: 7
Resim: 8
Resim: 9
Resim: 10
357
358
Resim: 11
Resim: IZ
Resim: 13
Resim: 14
359
Resim: 15
Resim: 16
360
1993 YILI
KAZISI
TKEN *
- 30 Eyll 1993 tarihleri Kltr ve Ha-
cettepe Universitesi adma yrtlen Demre Aziz Nikolaos Kilisesi
temsilcisi olarak
Sanat Tarihi Hacettepe Universitesi Sanat
Tarihi Anabilim yelerinden Yk.Mimar Dr.Mustafa ak-
polat, Grevlisi Meryem Acara ve Sema Alpaslan
(H.U.Meslek Yksek Okulu), Mezuniyet Nilay
Yelda Olcay, Abdullah Deveci (Gazi Uni.), lisans
rencilerinden Tolga Birgl Nilfer Peker, Hanife
mar, Tekin, Ege Universitesi Sanat Tarihi Anabilim
Uyesi Do.Dr, Zeynep Mercangz, Hacettepe Universilesi Ant-
ropoloji Blm Uyesi Prof.Dr.Metin Ozbek'i temsilen
Grevlisi Glfem Uysal
iznini ve veren Kltr ve Mzeler
Genel maddi destek Trk Ekonomi Ban-
Kltr temsilcisine. ekibine ve Dernre'li
ilerimize ederim'.
1. Ortaya Mimari Veriler
a. A i Blm ve Merdivenli Podyum
1992 gibi kilisenin ek ya-
* Prof. TKEN, Hacettepe niversitesi. Sanat Tarihi Anabilim Bey-
tepeANKARA
(1) Demre Ali Uslanmaz. Belediye Adnan Gen, Milli Mdr
Cemal Ocal, Mal Mdr Oteli'nin sahibi Yusuf Kkilisenin
bekisi Abdullah Kocakaliye. OrionTur'un sahibi Ersan Atsur, Likya Merkezi ve
ye nedeniyle ekibirn ederim.
361
(C-C i ) kuzeyden dzensiz dikdrtgen A i
blm 1990 ve 92 5.50 m. topraktan
tmyle; A l'i merdivenli podyumun ise 3.70
x 5.40 m.lik blm ortaya
1993 Al zemininden 1.27-1.58 m. (podyum toprak ve
kodu) ykseklikteki podyumun 5.70 x 5.40 m
lik bir ama ile devam ve gneyindeki C uzanan mer-
diveni tmyle Bu merdivene kesme
ve ile 2.85 m. ykseklikteki bir duvar podyumun
ve C zerindeki
1993 gibi podyumun kuzeydeki tes-
bit etmek ile A i 2.10 m. kuzeye
toprak ancak kesin bir ortaya (Plan.l). Bu
amada bir stun ve in situ vaziyette attika tipinde bir stun kaidesi bu-
1992'de bu evrede bulunan ve stunu da dikkate al-
podyumun revak kuzeye devam
muhtemelen bu ynde bir geit veya mekan (lar)
(Resim: I). situ attika kaide 1992'de podyumun ele geen
seramikleri gibi 6. yy.m ikinci
bilir'.
A i cephesini topraktan iin kuzeyinde
toplam 9.85 m. boyunda iki ama Bu cephenin kemer -
genlerinde ortaya in situ mimari plastik bezemelerin
ncelik verilerek zemine 1994'de inilmesi Arkad i-
zinlinde de gibi kemer geninde antik Myra ken-
tinden bir stel, ise bir sarkofag Bizans
Dnemi'ne ait plastik gelerle biraraya getirilerek, Bizans mimarisi ge-
benzeri bulunmayan nik bezemeler
Stelin zerinde 6.yy.a ajour lotus-
palmet motifli ve frizin benzerlerini Myra d-
nemlerde edilen bazilikada g-
rrz '.
(2) Bkz. S.Y. tkcn. 1992 Dcmrc ilesindeki Aziz Nikolaos Kilisesi'nde
XV. l, Ankara 1993 (1994).1-7
(3) Bkz. rken a. g. e. (i 994)
(4) Bkz. Otkcn a. g. c, (1994). 2. dipnot 4
(5) Likya'daki benzer rnekler iin bkz. P. Byzantinische Bauten im
sdostlichcn Lykicn. Abb. Bd., Berlin 994. Gcs. 1.3. Gcw. :2 SPF
Ges. 1
362
Yivli stunceli bir levhaya oturan Orta Bizans dnemi gvercin hey-
geen de muhtemelen bu cephede kul-
6.
Stelde, Myra Tiyatrosu'nun arka veya Yu-
Beymelek'teki lahitlerde tarzda bir iinde ayakta bir
figr, byk iki bir ve yan-
Iannda avu ii izleyiciye dnk iki elmotifi yer Buluntumuz slup
tiyatrodaki Tyche ve Artemis Eleuthera figrleri ile
benzerlik gstermektedir. 2.
stelin "Khara (bu mezan) torunu Orestes'in iin
denilmektedir".
kemer genindeki zikzak motifi ile bezeli bir Bizans
ile ve eroslu sarkofag stel gibi antik Myra
kentinden Likya blgesindeki- Limyra, Patara. Ide-
bessos gibi- rneklerden ve slupta an sarkofag muhtemelen
Myra telyelerine aittir, Biimdeki nedeni ile Antoninler
dnemine, M.S. 2. 2. tarihlenebilir",
b. A i Blmnn Gneyindeki C i ve C Yapilanndaki
Kubbeli bir ile
kubbeli C 2 ve ona ardarda C i ve C ya-
1993 devam Ama bu ya-
ve st nlerini tmyle topraktan
sonra ilerine girmektedir (Resim: 2).
C l'e ve merdivenli podyuma gneyden C ek ya-
stndeki toprak mevcut ykseklik koduna, + 3.25 m
ye kadar Planda da gibi C'nin 1993 kam-
7.40 m ve st katta birbirine bir
ile iki mekan (C ve C me-
kanlan), duvar bulunan in situ yer
(6) Gverciniri izgisel slup Orta Bizans Dnemi rneklerini bkz.
T.Ulbert. Untersuchungen zuden byzantinischcn Relicfplacn des 6. bis 8. Jahrunderts,
Min (1969/70), biL. 35 _ 993'de gvercin iin bkz. Orken (1994)
(7) Myra tiyatrosu ve Beymelek'teki rnekler iinbkz. J. Das griechisch-rrnische
Theeter vonMyra. Eine Iykische Metrepele. Berlin 1975. biL. 58. not41. lev. 23 C.D; ..
W.Wurstcr. Die Ruinen oberhalb von biL. 87, lev. 55 D.
(8) evirisi iin Prof. Dr. Hasan Malay'a, bukonudaki nedeni ile Do. Dr.
ZeynepMercangz'c ederiz.
(9) sarkofagm ve tarihlendirilmesi iinProf. Dr. Faliri
ederiz.
363
ve (+ 3.05-3.09 m.), aynca ana toprakta ele
geen ok opus sectile para, bu orijinalde bir
mekan belgelemektedir. C bir
duran +3.03-3.29 m.
C'nin kuzey, gney ve C l'dekilerdeu daha dzgn
kk boyuttaki kesme har de
C i ve C gney cepheleri 1993 13.30 m.boy ve
2.80 m. enindeki bir ama ile topraktan Cephe boyunca
ama seviyesi + 15m koda ancak bu amada ortaya top-
rak iine 1.60 m kadar inen pitos biimindeki iki kp ne-
deni ile gneyde + 0.55 kodda Likya blgesinde benzerleri
kplerin
Bu ek ncelikle C l'in iini bo-
karar verdik; zira bu gneydeki
gibi Orta rlerek C I'in s-
tndeki toprak 11.65 boy ve 7.15 m. enindeki bir ama ile tmyle te-
ve iki mekan (C i ve tesbit edil-
mekan tonozla rtldr.p ise orijinalde
rtl
gneye ilk haftada bir,
hafta boyunca 3 ile ite tonoz seviyesine kadar ykselen
tamamen ve mekan vaziyette ortaya
3.24 x 5.97 m. mekan ite, kuzey ve gneyde
drt paye zerine oturan yuvarlak kemerli, birer
ilgin bir husus kuzeydeki ona
masif bir duvar ve A l'e bakan ikinci bir
buna gneyarkada masif bir duvar C
i iteki dzgn kesme du-
varlarda ve A i ise ile dzensiz kesme
rgs grlr. C l'in bu duvarlar ve A i mal-
zeme ve teknik zellikleri ile Orta Bizans dnemine ta-
kuzey ve gney ek benzemektedir",
C l'in moloz to-
nozu muhtemelen dnemine aittir. Ori-
jinalde hafif bir rt Tonozun
(lO)
(i
364
Benzerrnekler iinbkz. J. Morganstern. The Fert at andother Materinl
in its Vicinity from lo theMidlc Agcs. Tbingen 993. 53, not. 130
Kuzey ve gneyek malzemeve duvar zellikleri iin bkz. U. Peschlow,
Die Architektur der Nikolaoskirche inMyra. Myra 1975. biL. 353-354.
duvara oyulan Orta
Bizans dnemine tarihlenen kuzey ek malzeme, teknik ve
benzer bu
C l'in bir ile 1994 ii bo-
kubeli C 2 sel felaketinde du-
bir ile de C i Zeminin
Orta bilinmeyen bir nedenle benzer bir
olguyu podyumun stnde tesbit Gnmze gelebilen duvar
+ 0.08 - 0.10 m.dir.
Mekanda 1.00 x 1.50 m.'lik bir sondaj ile- 0.52 m. derinlikte
eski bir zemin Bu kod muhtemelen kilisenin 6. yy.a ta-
rihlenen i. zemin kodudur; bu i. dnemine ta-
2. -0.41m. kodu; aynca 1993 kuzey
A 2 blmnde sondajda ortaya -0.49 m.deki eski
zemin kodu desteklemektedir".
C i sondajda ortaya seramikler 1992'de pod-
yumun dolgusundaki gibi
aittir; gerek bu seramikler, gerekse bunlarla birlikte ele geen kandil r-
nekleri 6. yy.ikinci 7. yy.. tarihlenebilir".
II. Kk Buluntular
Sema Alpaslan-MeryemAcara-Yelda Olcay-Nilay
a. ve mermer buluntular
1993 ana toprakta 409, in situ 13 olmak zere toplam
1011 adet ve mermer eser ele Tr tesbit edilen 925 eserden
(12) Orta Bizans Dnemi'ne tonozlar iin bkz. Peschlow a. g. e. (1975), 358 - 359; ay-
a.g. y., Marerialen zur Kirche des H. Nikolaos in Myra im Mittelalter. IstMitt 40
(1990).207 -'258. biL. 249 - 250. C 1 tonozunu kuzey ek 4 ve 5
mo lu ilc en benzeri ise takviye kcneri iermeyen no
lu tonczudur.
(13) Podyumdaki insan eli ilc tesbit bkz. rkcn
(1994),2.
(14) Kilise ve ek zemin ile dnemleri ko-
nusunda bir not iin bkz.Peschlow, a. g. e. (1975). 311. dipnot 3; Peschlow'a gre 2. ve
3. gd. sapeller kiliseden 0.35 m" ve bu kodkiliseden "eski" bir dneme
aittir. 1993 de lnilere gre kodu -0.41 m dir. A 2 de levhalarla r-
tl olmayan gb 1993 de sondaj ukuru. csti tesbitinden sonra top-
rakla
(15) C 1 -0.52 m kodunda bulunan kandiller ve seramitler iin
"Kk Buluntular''.

365
674' yer l9'u 73' mimari ge, 41'i par-
9 kitabe, 7 mermer, 4'er adet kakma levha ve sarkofag
l'er adet olmak zere stel, heykeli, anak ve opus sectile'li
levha 86 eser zerinde devam etmektedir. Ana
topraktaki buluntulardan levha ve paye 4.-5. yy.lar
nemli rneklerdir";
Bu buluntu mekik ve biiminde
ince kakma levhalar 6.yy.a ait Bizans mesela Porec'teki Euf-
rasius kakma duvar
sslemelerinin Nikolaos kilisesinin ilk dneminde d-
.
Kilisedeki in situ, Enez, Bursa ve benzerleri
ile yer olarak bir levha renkli
kakma
1993 ana toprakta ele geen 674 opus sectile yer d-
ait rnekten 222'si geometrik verir: bunlardan 99'u
gen, 70'i kare, 46'sl ekizgen, 3' 2'si okgen, l'er adedi dik-
drtgen ve dairedir. Ugen ve kk boyutlu kare biimindeki r-
neklerimizin renkli dikkati eker".
Bu buluntulan ile birlikte ele geen 14 opus
sectile para nem Gri veya pembe renkli harlan d-
nemlerine ait ile ve pembe
tarihlenen kubbeli bazilika tesbit Boyut,
malzeme ve motifleri ile kilisedeki in situ rneklerle bu bu-
(L6) Portreli slup benzerleri iinbkz. N. vd.. La Byzantine Figurc au
Musc Archeclogiquc d'Istanbul. Paris 1990, lev .87. res. 279 - 280 (4. -S. paye
iin U. Pcschlow. die Bishofskirchc in Limyru. Xc CIAC II (1984). Abb. 2
R. Knutxsch. Kapitellstudicu. Bcrlin- Leipzig 1936. lcv. 33.540 ci (5. 2.

(17) Bkz. A. Terry, The Sculpturc at the Cathcdral of Eufrasius Porcc, DOP 42 (1982),13-
64, res. 148.
(L8) Bursa Orhan Gazi Trbesi. Enez Sur Kilisesi ve rnekler iin bkz S.
Eyice. Osman ve Orhan Gazi Trbeleri. VD 5 (1963). 131 - 147. levc. 3. 4. 5;
Arkeolojik Haberler, lAMY 13/14 (1967), 220 - 221, biL. 220; A. Erzen.
Enez VIlI. KST 1986 (1987), 273 - 290, biL. 275, res. 5.
(19) Y.lken. Dentre'deki Ele Geen Kk Buluntutar. 1992 Anadolu Me-
Mzesi Konferanslan. Ankara 1993. 106.
(20) Kubbeli tarihlendirilmesi iin bkz. Pcschlow. n. g. e. (1975),352.
366
-------
luntular kilisenin IL.yy.a tarihlendirilen yeniden de-
gerektirir 21 (Resim: 4).
Liturjik geler pembe (Bilecik) monolit olarak ya-
kaideli templon payesi, bilinen rneklerinden ile dik-
kati eker>. Kilisenin ve bitkisel bezemeli
templon 1990'da Orta Bizans dnemine ait ar-
ile btnlk gsteren bir bu stilize
ve genelinde 5.-6. yy.lara tarihlenen yeni bir
tipi 2).
kez payesi olarak de-
drt pencere 6. yy.Bizans mi-
Paras Hekatontapyliani kilisesinde-kullamlan trde r-
neklerdir>,
A i podyumu ile C ana 1990-92'de 14, 1993'de 12
ele geen, ancak her paradil birbirini tekrarlayan mo-
tifler sergileyen paye, levha, kiliseye ait ilgin bir li-
turjik gsterir. Ana motif birbiriyle drt
sivri iektir>; bu motifle yivli zikzak veya drt
geme motifleri birarada delikli bun-
bir templona veya bir altar rlikerine ait
b. Cam Bulut/tular
1993 ana toprakta B42 Bizans ve yzey toprakta 174 Post-
bizans dnemine ait cam para Geen kampanyalardaki r-
neklerle birlikte Bizans ay-
bir ile ana renk grubu
toplanan eserlerden 1993 91 75 pencere 44 kaide,
IS kulp, 6 kandil 607 gvde ve 4 bilezikolarak
(21) Y. Demiriz. Dcmrc'de Aziz Nikolaos Kilisesi, TAD 15(1968). 13 - 24 ve O. Feld. Die ln-
der Nikolas Kirche in Myra, Myra '1975.394 - 397 kilisedeki opus sectile
benzerleri ilc lL. tarihlendirirler; U. Peschlow, kilisesinin
maos. narleks ve gd lL. nce var kabul eder.
Peschlow n. g. C., (1990). 214.
(22) Templon payaleri iin bkz. Fcld a. g. e.. (1975). 269. lev. i 18E; Peschlow a. g. e.. (1990).
222. 224-225,lcv. 42. 4. res. 3.
(23) Stilize iin bkz. Feld a. g. C., (1975). 366 -368. lev. Il7E-F,
118A-D; Peschlow u. g. e .. (1990). 222-224. 226-227. 238. lcv. 43. 2. res. 4.
(24) H. H. Jewcll-F. W. The Church of Our Lady af the Gates in Paros. Lon-
don 1920.32. res. 241ev. 12. bulunan paralar galerideki bir rnekle boyut ve
profilde __
(25) Drt sivri iek iin bkz. Otken a. g. e., (1994), 3 dipnot 15
367
Daha nceki Bizans cam gelenide ser-
bet veya ender olarak fleme teknikleri ile ve
lif gibi tekniklerle 1993'de ortaya
bileziklerde yeni teknikler grlr: birincisinde turuncu renkte cam
lifi zerine renksiz cam hamuru mavi ve cam
birarada spiral biimde yeni bir teknik
renksiz cam iine mavi rengin
olarak pencere iki
izlenir: birincisi geen bu-
luntulardan katlama, iki yiv ile
Restitlisyon ilk kez kandiller ele ve drt tip
tesbit Birinci tip yekpare kadeh kandillerdir.
veya dnk 7-8 cm. sap-
dz veya veya Tm rnekler benzerleri
ile 9. ve IL. tarihlenebilir" (resim:3).
tip kulplu asma kandillerdir; ie dnk 9- LO cm a-
kaideleri lbkeydir, Istanbul Sarahane, Nes-
sana, Samarra ve Gerasa'daki benzer rnekleri 9. ve IL.
tarihlenmektedir>, Asma kandillerin bir de kaidesi bilya
lindeki rneklerdir".
nc tip maden zarf iine yayvan kase biimindeki
rneklerdir; dnk 13-21 cm Dr-
dnc tip kadeh biiminde olup, ayak kaidesi ie dnk
7-8 cm Bu tipin Geresa ve rnekleri IL.
tarihlenmektedir".
(26) Bkz. tken a. g. e., (1994), ..
(27) kandilleriiil bkz.R. H. Pindcr Wilson T. Scanlon. Gluss Pinds From Fustat. JGS 15
(1973). res. 18 -19 (9. P. B. Bngatti. i Sautuario dclla Visirione at Ain Karim (Men-
tana Judacac) Gcrusalcmmc 1948. 77. res. 34; D. B. Harden. Glass. D. Colt (ed.), Ex-
cavations al Ncssana. London 1962,84 -85. res. XX /51-52-54(9. J. Jones. The
Glass. S. T. Parkcr (cd.), The Roman Fronticr in Central Jcrdan. London 1987. 627. res.
136n4-75 (Ge Bizans); J. W. Crowfool - K. M. Kcnyou, The Object from Samaris. Lon-
don 1957.418-418. res. 99/4(9.
(28) J.W. Hayes. Exeavation al Sarahnnc in II. Princcton 1992.404-. res. 152/65 (1
Harden a. g. c .. (1962). 84. res. XX/47 (8.-9 Crowfoot : Kenyou a. g. c.,
(1957).418. res. 99/ 2-3; Jones a. g. e.. (1987). 627. res. 136/72-73 (Ge Bizans).
(29) G. M. Crowfool - D. B. Harden. Early Byzantine and Later Glnss Lamps. JEA 17 (1931).
202. res. XXVIlI/l3.
(30) L. Bourus. Byzantine Ligluing Dcvices, JB 32/3 (1982).481, res. 5.
(31) C. Meycr, glass from the North Theathcr Byzantine Chuich and soundings at Jerash. Jordan.
BASOR 25 (1987). res. -y- Z; GIY-Ocaa-bb-cc; Hayes a. g. c..
(1992).402. res. 150/16-17-18-19-20.
368
c. Seramik
1993'de bulunan 5076 seramikten Bizans Dnemine ait 3376
114 seramik ana topraktan ve eksi koddan r-
neklerimiz genelinde nceki seramiklerle hamur, teknik
ve sslemede sgraffito, slip ve champleve'nin
ilk kez bu boyama rnekler ince ci-
darlan ile dikkati eken zarif yayvan kaseler (18-27 cm 4 cm kaide
yeni
seramikler tamamlanabilen bir amphora,
ekik dibe daralan ve yivli
gvdesi ile Antalya ve anakkale Mlizelerindeki 11-12. r-
neklerine 1990 bulunan. amphora ile
dneme ait dikkati ekmektedir". Ust ele
geen bir amphora ise Antalya, anakkale ve Bursa M-
zelerinde bulunan ve i O-LL. tarihlenen rneklerle kar-
tmlabilinir>'.
nceki bulunan gvdeli, ift kulplu pi-
(Resim: 6) ve testilerin bu yine gnlk kul-
ait yeni kap tesbit Bunlar; gv-
desi kaideye daralarak dz inen derin kaseler; genelinde omuz
yatay iki veya kulplu kk kaplar, kulplu veya kulp-
suz kupalar ve ibkey kaideli testilerdir".
Bu nik bir buluntusu ise C 1 g-
arkad in situ durumda ortaya iki
knk biimindeki seramiklerdirs. 13 8 i bir-
biri stne dikeyolarak vaziyette knk ile
(Resim:5).
(32) boyama benzer rnekler iin bkz. A: H. S. Megaw, Supplementary Ex-
cavations on II Size At Paphos, Cyprus. 1970-71, DOP 26 (1972). 342, res. 22.
(33) Bkz. N. Gnsenin. Lcs Ampores Byzantincs (X- XIII a siccles): Typolcgie. Production.
culation Ics turqucs. Paris 1 [ev. XXX (Antalya).XXX/l a-b(a-
nakkale). 1990 bulunan amphora iin bkz. Otkcn a. g. e. (1994).
(34) Bkz. Gnsenin. a. g. c.. (1990). lev. Il/I a-b, LLL/i a-b (Antalya), V/2 ab Vll/I a-b
(anakkale). X/3 a-b (Bursa).
(35) Kaseler iin bkz. G. D. R. Sanders Excavations at Sparta: The Stoa. 1988-91. Pre-
liminary Report. Part 1 (c) Medicval Pottery. ABSA. RS (1993). 276. res. 12/50; yatay kulp-
lu kaplar iin bkz. C. Williams. The Roman and Early Byzantine Pottery. To-
ranta 1989,64. rcs.33/368; Hayes. a. g. c.. (1992). res. 3an. 14; kupalar iin bkz. Hayes a.
g. e.. (1992). 70/24. 26. 30.
(36) Knkler iin J. S. Crawford. The Byzantinc Shops at Sardis. Massachusctrs 1990. res.
139.
369
Ana toprak ve bilhassa C i -0.52 kodunda
olarak bulunan seramiklerin dz veya
eki biimindedir; stleri yivli veya dzdr; gvde
geometrik motiflerle bezelidir; kaideler dz veya daire bi-
imindedir. rneklerle
hamur, astar, teknik ve kap 6 ile 7 yz-
tarihlenen seramikleri" ne
tesbit ederiz>.
Btn rnekleri C i -0.52 kodunda, bu-
lunan kandiller form ilk kez Efes F. Milt-
ner "Anadolu tipi" bir grup kandille
uyum Ancak, ten rengi
hamurlu Efes Demre kandilleri hamur rengi,
diskus kk ve masif ve
bezeme motifleri - daireler, zm rozetler-
ile daha ok, Hayes Sarahane bu-
6. tarihlendirilen bir grup kandile benzerlik gs-
terirler'".
d. Maden Buluntular
1993 de ana toprakta 46 Bizans ve yzeyde 87 Post-Bizans d-
nemine ait maden eser ve geen rnekleri ile
birlikte ilk kez temizlik ve 6.
bronz ibrik kulbu ve yrek-palmet motifleri
ile bezeli 6 mm 8 cm daire
levha bu
5 mm kaplama levha alak ka-
bartma ile A ve W harfli bir Yunan ve kontrol dam-
muhtemel bir monogram grlmektedir.
(37) Bkz. a. g. c.. (1994). dipnotA. bkz. J. W. Hayes. Sigillata. RDAC
1967.71-72; M. Rodzicwicz. Alcxandric L. La Ccramique romanine Tardire d'Alcxnndric,
Varsovie. 1976.45; Williams, n. g. c.. (1989). f'ig. 121174. 141187.24/291.
(38) F. Miltncr. Forschungcn in Ephesos LV/'2. Wien 1937. no. 283. III-IV.
(39) Kandiller. - Suruhane buluntulanndun "Tip 1" c benzer. Oruekler ve tarihlendirmc
iin bkz. Hayes. n. g. c.. (1992),82. res. 1 - 5. 9. Paralel rnekler iin bkz. Hayes, a. g. e.,
(1992),435. dipnot Z.
(40) 1989 bu yana bulunan 52 si Ankara Anadolu Mzesi La-
bcratuvnnnda Latif zen ve Sincm Tazeglolmak zere btn 1a-
barotuvur grevlilerine borluyuz.
370
Bu 5 bronz sikke Bizans Dnemine ait bir rnek ek ya-
ana toprak ve sel felaketinin tarihi iin bir "ter-
minus ante" Sikkenin bir yznde Pantokrator y-
znde Orans Meryem bst isimlerinin ile
Sikke zerinde bir imparator tasviri veye
"Anonim sikkeler" grubuna ve zellikleri nedeniyle de G e-
aittir. Genelinde Iv. Romanos(l068-1071) dnemine ta-
rihlenen bu rneklerin muhtemelen Demre'deki
rnek de, ikinci bir ile VII. Mikael (1071-1078) dneminde kul-
Sikke ile 1078 ante quem'i genelinde
1 sonu 12. ana top-
raktaki kk ve 1042 tarihlenen ek
dnemine uyum nedeni ile sevindiricidir.
Yzey topraktaki gmlerdeki iskeletlerin zerindeki giysilere ait
kemer ve zerine
iek ve dal motifleri telkari ve granle
Mezarlardaki buluntular; porselen,giysi,cam veya bu
1905 tarihli bir sikkesi bu eserlerin 19. sonu 20. yz-
ait gsterir.
e. Freskolar
nceki kilise iinde gzlemlerimizi
ile 1993 de Bu incelemenin bilim
zetleyelim: II
sahne ve 41 tek figrn 26 sahne ve 38 tek figr tasviri ol-
tesbit Yeni freskolar yer alan
mezar i ve yan neflerdedir. Bunlar hi
hesiz en nemlisi kiliseye veren patron Aziz'in aktaran
Aziz Nikolas siklusudur. 14 sahnesi gnmze
gelebilen bu siklus Trkiye'de bilinen ilk ve tek rnektir".
(41) "G grubu" sikkcler ilk kez M. Thompson bkz. The Athenian
Agora. Vol. Il: Coins from the Roman through the Period, 1954. 114.
Sikkenin tarihlendirmesi iin A. R. Bellinger - P. Grierkson. or
Coins in the Dmbarton Oaks Collection and in the Whiucmorc Collection, Was-
hington 1973, 634; P. Griersou, Byzantine Coins, London 1982, 207.210. Bu konudaki yar-
Prof. W. Seibt'a ederiz. .
(42) Feld a. g. e., (1975), 378-394. Freskolar Nilay (H. . Sanal Tarihi Anabilim
doktora tezi olarak
(43) Bizans rnekler iinbkz. N. P. Sevcenko. TheLife of Saint Nicholas in Byzan-
line art i II. Torino 1983.
371
,,'
':.
'.',
" ',\ :.
. : ',. ','
' ~
r-:-.
' ~ ,"',
::',
'.
.s
..:: ..
372
Resim: 1- genel grnm
Resim: 2- C ek zerinden kilisenin cephesine
373
374
Resim: 3- Cam kandil saplan
Resim: 4- H a r l opus seetile buluntulan ile kilisedeki insitu
opus seetileler
Resim: 5- C i mekamnda bulunan knklerden biri
Resim: 6-
375
"
KONYADOKUZUN HANI VE
RESTORASYON - 1993
KARPUZ *
Dokuzun 13. Seluklu ula-
ana yol zerinde erken tarihli, kirabesi olan nemli bir
Gnmze ok harap durumda gelen avlu be-
lirlenmesi, restore edilip 1990
restore Genel
srdrlmektedir,
toprak kalan avlusunun 1992
ve avlunun blmnn bir Bu
mevsiminde avlu 1993
19.7.1993 tarihinde 14.8.1993 tarihinde he-
yetimizde Yrd.Do.Dr.Ali grevlileri Osman
Saim Cirtil, Mustafa Ozer ile Konya Mzesi'nden Glseren
Karakap, Necip ay yer
rencilerimizin byk Mesleki bilgi ve grglerini ar-
bizzat olarak kisa srede ta-
mamlanabilmesini
Konya 3. Blge
olan kpr yolun
gelen su yo-
lunun iin yeni boru Fak.
retim yeleri O.Nuri Dlgerler ile Osman rlvelerimiz iin l
* KARPUZ, Seluk niversitesi Arkeoloji SanatTarihi Blm Sanat Tarihi
Anabilim - KONYA
(1) Bu dnem Mehmet Necla Bocur, Tlay
Serkan Bulak. Hasan Dede Erduran, HanifeEker. Yavuz Aktu, Selda
zgn.
377
ve izimlerimizi 4 1993 gn Seluk ni-
versitesi Rektr Prof. Dr.Halil Cin siyaret ettiler. Bu ve-
sile ile ve TV muhabirleri de grntlediler.

Plankarelere avluda 1992 I-D, Il-C, II-D,
III-D, IV-D, V-C, V-D bu blmlerdeki ana mekanlar
Iv-C avlunun bir b-
lm ve ortaya Etdlk nitelikte toprak, se-
ramik ve madeni paralar
199'3 daha nce gridleme gre a-
devam
olarak avlunun ve Iv-C kodlu
Bu amalarda avlunun tonozlu
ortaya Dnemi'nde
amur duvarlarla Bu muhdes
zeminden 80 cm idi.
muhdes duvara olarak zeminden 50 cm yk-
seklikte bir ocak Bu ocak x 70 cm llerinde
olup, basit evrili, ierisi kl. dolu olarak tesbit edildi
(Resim: I).
IV-D duvann avluya devam ayak
itibaren avlu da
tesbit Bu orijinal Seluklu Dnemi'ne ait bir duvar ol-
har ve
Avlunun blmndeki I-A ve I-B a-
Burada temizleme sonra bi-
rinci mekan ile ikinci mekan kemer ve avlu yan du-
zengi Ayak gneye uzanan
bir muhdes duvar ortaya Burada, kemer zeminde
temel ait izler belirlendi (Resim: 2).
II-A ve II-B ikinci mekan ile nc
mekan ikinci bir kemer ve kemer zengisini de iine alan
bir duvar tesbit amur fakat zenli g-
Bu duvar avlu iine ynde 2.15 cm uzanarak
devam etmektedir (Resim: 3).
378
----_._--
ve nc mekan duvar ierisine ze-
minden 55 cm ykseklikte, 60 cm ve 40 cm bir
ocak tesbit Bu bir kahve
III-A ve III-B nc kemer
ile kemerin zengi ortaya ve daha nce tesbit ze-
minden 120 cm muhdes gneye devam et-
zemin seviyesinde drdnc temel
ortaya III-A zemin tesviyesi 10 cm
bir (Resim: 4).
IV-A ve IV-B st seviyede bir su ait
paralar bulundu. kadar bir kpn ile kpn bi-
uzanan bir knk ortaya Bu
birbiri ile grld. bol miktarda
kemer moloz ele geirildi. Bu malzemeler bel-
gelendikten sonra (Resim: 5, 6,
7).
kemer gneye devam eden muh-
des 120 cm ortaya (Resim: 8).
paralar ele Bu muhdes duvann, av-
lunun nc, drdnc ve iine alan bir
ge devir (19. daha sonra yanarak

V-A ve V-B kemer ile
moloz ortaya Bu dolgu malzemenin
sonra avlunun orijinal ile 80 cm
belirlendi. zemine gml bir
45 cm olup, ya-
40 cm kerpi bir duvarla
Ierisinde dururnda bir kandil Bu oda-
100 x 200 cm llerinde bir sondaj ukuru
ve 100 cm de temel seviyesine iniIdi. Sondaj ukurunda bol mik-
tarda kandil ve sikkeler bulundu.
IV-B ve V-B nnde daha nce rnuhdes du-
avlu kadar 60 cm ykseklikte devam grld.
Bu nnde zeminden bir yol be-
19. bu yolun, Seluklu Dnemi'ne ait
kemer yararlanarak Bu yolu
379
sonra ve bu seviyede Sel-
uklu Dnemi'ne ait yol da ortaya (izim: 1-2).
Bylece avlunun daha nce tesbit seki ve
nndeki yol ile bu yol iin daha kotta
bir
Btn yan mekanlarda ve avluda, Seluklu Devri inildikten
sonra mevcut ve izimlerle- Daha sonra
muhdes (Resim: 9,10,11). Oneelikle
Devri'nde olan duvarlar kal-
Bu. blmde, sadece LL-D ge devir ka-
yerinde karar (Resim: 12).
Avlunun ncelikle solundaki nnde
yer alan duvar Daha sonra taraftaki byk mekan ve
hcrelerin muhdes skldil. Btnyle avlu zemininin te-
geildi (Resim: 13-14). avlusunda ortaya
iki evreli olarak
Birinci evre; 18. III. Ahmet ona-
Bu blmlin elden ge-
rtde tonozlar st toprak dam olarak tamir
avluda da ve dzenlemeler
muhtemelen avludaki da Bu
dneme bir su tesisi cephe
.
. Evre; 19. avlu
lde harap oldugunu syleyebiliriz. karakololarak
taraftaki hcrelerin n sadece portalin iki
hcre hcrelerin birisine
blmdeki byk mekanda bu dnemde 28
1891'de ziyaret eden avlu kemerli, to-
nozlu hcreyi
Avluda Dnemi ve dzenlemeleri orijinal
adeta izler yok Be-
(2) XViii. Siyaseti ve Yer-
Ankara. 1991, 8.98-99
(3) "Konya Dokuzun Ham ve Restorasyon XLV. Sonulan
II. Ankara. 1993. s.461
(4) C.Huarl, Konia La vi/It! Des Tonrneurs. Paris. 1987.8.126-129; Trkesi N.Uzel.
Mevteviler Beldesi Konya, 1978, s.87-88
380
izlerden hareketle avlu ve
gryoruz (izim: 3).
Avlu oda olan bir eyvan, solunda ise bir oda
yer Bu mekanlardan sonra avlunun ve solunda revak
tonozlu blm Tonozlar
ynnde kemerler, ayaklar ve avlu otur-
Bunu 1930'lu ekilen resimlerden
Avlu zerine bir merdiven
makta tahmin ediyoruz", Bu belki de stteki mescide veya
dama iin kullanthyordu. mescidini avlu sa-
ve solunda fakat mihrap izine
Kk Buluntular
Bu dnem etdlk nitelikte olan Sel-
uklu ve dnemlerine ait ve seramikler ile cam ve
madeni buluntular ele
renk ve sgrafito seramikler
Bunlar bir kandil ve
(izim: 4). Kandil, dairesel fonuludur ve fitil elle bi-
krem renkli hamurludur. Seluklu Dnemi'ne ta-
ise, dz kaideli, st olup ve
Dnemi'ne
Sgrafito her iki yz-de renk seramik
kaselere ait kaide ve ele Bunlar
muhtemelen Seluklu Dnemi'ne ait olup, devety ve kiremit
renkte, gzenekli hamurdan Paralar, btn hak-
fikir vermemektedir.
Tabaklar, olup, gzenekli, ve
krem renkli hamurdan (izim: 5,6,7).
Buluntular Devri'nin son ait
muhtemel fincan paralan da yer Fincanlara ait
birisinin "Ayvan" kelimesi
(5) H.Karpuz. a.g.y. s.468. Resim: 3
(6) ziyaret edip. ortaya iin Prof. Dr.
T. Yavuz'a sunuyoruz.
381
Bu dneminde de bol miktarda Hile OL-
duka olarak bulunan Ileler ve gri renk hamurlu olup,
yatay bordrler blmnn alt
yivli ve dilimI i bir form gsterir. Yatay bordrlerde bitkisel, iz-
gisel, geometrik, damgah motifler L-
lelerden bir tanesinin zerinde pulu ereveler iinde iz-
gisel, yelpazeyi motifler yine
(izim: 8).
Yine bu grupta buluntular bir nargileye
ait seramik paralar yer adeta mantar olup
zeri
Lleler ile nargileye ait paralar Dnemi'ne ait olup,
ele geen kk bulunmlar nemli bir grubu
Cam buluntular bir adet, gaz haznesine ait para
yer Mavi renkli olan eser ok nedeniyle fazla
fikir vermemektedir. Eser Osman h Devri'nin son ait ol-

Muhtelif madeni buluntular askeri par-
ve gnlk grlmektedir, Bunlardan birisi olan
ayna Dnemi'ne
Cumhuriyet Dnemi'ne ait bir mhr zerinde latin "Hayriye"

Harun karakololarak dnemden d-
ve her iki sezonunda ok ele geirilen tabanca
ve tfeklere ait kovanlar da bu dnem nemli bir
grubu etmektedir (izim: 9).
Seluklu ve dnemlerine ait etd-
lk nitelikte, ok tahrip sikkeler Bunlardan ba-
Buna gre sikkelerden Sultan
zettin Keykavus, ise Sultan Alaaddin Keykubat aittir.
lll. SONU
Konya Dokuzun Anadolu'nun anayol birisi
zerinde sonra ikinci menzil
Konya-Istanbul yolu, Ilk da nemliydi. Seluklu ve Os-
382
-- -- --------
devirlerinde nemi daha da zellikle D-
nemi'nde Arabistan'a hac yolu zerinde ya-
srekli gstermektedir, Han'a nem bir
husus da mevkinin tehlikeli bir geit derbent ol-

Gnmze ok harap bir durumda hanla ilgili
ve restorasyon ile tarihini ay-
avlu belirlemek ve fonksiyon ve-
rilmesi yolunda epeyi mesafe
Seluklu devlet Emiri bin Ebubekir'in
iin uzun sre olan ya-
ky gelirleri ve ona-
tahsis Bu konudaki en nemli belge 1454 tarihli Ka-
Bey'in benzer bir
emirname 1. Ahmet 1611 tarihinde ve ih-
Bu belgeden 17. ve
Dnemi'nde merkezi idarenin za-
zamanlarda kara ticaret yollar
zerindeki kyllerin derbenti olarak grevlerini yerine ge-
tiremediklerini biliyoruz". Dokuzun da byle Konya
sicillerindeki 1687 tarihli bir gre han bir papaz
kylleri
ve Bunun zerine III.
Ahmet tarihli bir emirle kyllerin ve evre
iskan edilmeleri bir
iin
Tarihi belgeler iskan bir sre iin yerine
kyllerin zerine eski evlerine dnmelerine msaade edil-
gsteriyor, Mehmet gre daha
nce blmde av-
luda ve dzenlemelere syleyebiliriz. 18.
Konya elik Mehmet bu
kitabesinden
(7) K.zergin. Anadolu Seluklu Anadolu 959. 143 ve tablo:
XIII doktora tezi) bkz. KOzergin. "Anadclu'da Seluklu Kcr-
vansnruylan". Dergisi. Cilt: XV, 20, 1965.5.148
(8) Ahmed DevrindeKonya". Amt, 22-23. Konya. 1958, s.22
(9) S.Faroqhi, Kent ve Kentli/er (eviren: 1993. s.72
(ID) a.g.e.. ,.98-99
383
19. de-
Dokuzun olumsuz ynde ve han
Bu karakololarak g-
ryoruz. 20. Romanya Kstence'den
gelen muhacirler ky kuruldu. Curn-
huriyetin ilk handaki karakol ve tamamen terk
tir.
Avlu ile bu blmdeki Seluklu ve be-
Seluklu Dnem izleri lde yok edilmesine
ve grebiliyoruz.
ziyareti dahi avluya blml kemerli, to-
nozlu mekanlar seilebiliyordu. Dnemi'nde avlu en az iki defa
elden Birincisi 1721 sonra
ikincisi ise 19. muhtemelen karakol kurulurken ya-
1892 tarihli kitabe de bu zerine

Dokuzun ile ilgili son Tasarruf
tedbirleri deneklerimizi etkilemezse, avluda ortaya Seluklu
izleri dondurularak restorasyonu da ta-
mamlanmak zeredir. ve kk denek ye-
yznden uzun srd. evre dzenlemesi
bir fonksiyon verilip diliyorum.
384
..@ moc ...... LI'LIAI'W __ (OG""'HU1
l..r

. . . ,

J'--'--"i \
izim: 1- Av1uda ortaya Dnemimekanlan
'.;-.
.
J '


o
..
.o o=-
.
..

-.-
izim: 2- Avludaortaya SelukluDnemi izleri
385
P-"
P"
: : \ i
"i
: ' . ,
i ',/ ,
o
, D6;.
--
OrIjinal hlH
C=J NlIkdu ltl er
'r-tJ -, .. t
.L.... ."",_
/, '
i '
: " i i
. i }"1

.._.. r-r- :'pj
j.L.... .:... -. ,:
" ,
/ 1 i
: }_.1
\ i
, "
".: L
"f-' f- -
, :

, ,.-
; "
11 ----
i--
___'il

(,
",
Ten
.J
i
i'
'. o
'.
s

P"
ii
LV

Konya - IJokl12un ulu pt
izim: 3- Ortaya izleregre avlunun. neri plankrokisi
386
i7
i ','
izim: 4
o'

A""""""'''".,
i
" ' "..,...

r\<' .. "". '"

izim: 6
izim: 5
.. 7 Ko.
Q

............
llh.'t u,H .. !lc.e,,,.
izim: 7
387

...
'-, ._ o Oh . ..'
, .'
erx- O , le""
O 1
. - ,
o , ...
......

o 1 2<:,
""'=

o 1 le...
......
o 1 ae...
.......
i
....
...
O 1 ..

,
388
izim: 8- ortaya toprak llelerden

o 1
"""""'"
boylarda
izim: 9- ortaya madeni eserlerden
Resim: 1- Dokuzun Ham avlusunda genel
Resim: 2- II A 'nda ortaya muhdes duvar ve ocak
:\R9
Resim: 3- II-A, III-B
Resim: 4- III-A, III-B. V-A ve V-B
390
Resim: 5- V-B ortaya su tesisi
Resim: 6- IV-A ortaya kemer paralan
391
392
Resim: 7- IV-B ve V-B ortaya yol
Resim: 8- Avlunun blmnn bittikten sonra
Resim: 9- Muhdes duvar k a l d n l m a d a n nce
Reasim: 10- Muhdes duvarlar k a l d n l r k e n
393
Resim: 1- Muhdes duvarlar sonra
Resim: 12- Seluklu Dnemi izleri ve yerinde korunan
394
------- ----
Resim: 13- Avlu g i r i i ve yanlardaki mekanlar.
Resim: 14- Avlunun btnyle temizlendikten sonraki durumu.
395
KAZISI (BURSA)/1993
BernaALPAGUT *
Kltr ve Mzeler Genel 1983
beri yrtmekte paleoantrapolojik ve paleontolojik
X. sezonu; 15.7.1993-27.09.1993 tarihleri ger-

parasal destek Kltr
lar ve Mzeler Genel Dil ve Fakltesi De-
bilimsel yrtmek zere bize uz-
manlan finanse eden L.S.B. Leakey Foundation (ABD), Boise Fund
NS Foundation (ABD) ve Finland Science Academy (Fin-
tm
ekibi olarak en iten iletiriz.
X. temsilcisi olarak Ankara Anadolu
Medeniyetleri Mzesi'nden uzman Zehra ka-
ve 01-
evre Zehra zverili a-
ve tr kendisine iletirim.
Ekibimizde yer alan bilim adamlan.Dr. Peter Andrews (U.K.), Je-
oloji Yk. Mh, Dr. Serdar Akyz (ITU), Jeolog Cem Semiz, Jeolog
Hakan Araz (ITU); Gr.Dr. Ayhan Ersoy (DTCF), H-
seyin Trk (DTCF), S. Alpaslan (doktoraj.C, Eistat (ODT),
U. Karaduman, N.K. C. Koak, B. B.,. Oz, A. Mermer, E.
Atacan, N. B. Z. Bostan, E. Otgen, P. Uncu; fo-
ekimi: Hakan Aygn, fosillerin konservasyonu: Hrkan elebi ve
Arkeornetrik Enver Bulur (ODTU Arkeometri); alan
(*) Prof. Dr.Berna ALPAGUT Ankara niversitesi Dil ve Tarih Fakltesi
poloji Anabilim ANKARA
397
izimleri: Ben Glaz Cookson. geen tm ekip ele-
manlanna, zverili iin sonsuz iletirim.
ALAN
bir nceki evre te-
mizlenmesi ve 1993 sezonu iin
kareler: E-6-?-8-9; F-8-9; G-8-9; H-8-9; 1-8-9 ve Pl ile
TIZ, TlV trench'lerdir (Plan 1-2). karelere gre a-
sonunda verdikleri raporlar de-
toplam gc dkm elde (Bkz. Tablo 1).
Bunu yapmaktaki ama, finans verilen zaman iinde en
rantabl ve bilimsel ve-
riler Toplam olarak; kk mala ve
ile yrtlen kare 15.12 m3 sediman ve
850 adet kova/kum Kurtulma bittikten sonra ise
lama sonucu elde edilen toplam karelerden gelen fosil 1899 adet
iken bunun 133 adedi Hominoid
Byle bir bize, karelerin sediman ve
da zamanlama bir lme
vermektedir. Elde edilen tablosuna bakarak gelecek
gerekli zaman ve para bir n bilgiye sahip
olmak
PL devam eden ve derin pot-
holes (burga PL
zere, nivalman ve yeni yzeylerdeki se-
izime ilerleyen
boyutlu bilgisayar izimlerin
bu izimler, her yeni yzeylerde tek-

Tl V ve TIZ ile kontrol trench'lerinde a-
hem fosil retmek hem de fosil
ynndeki saptamak

Jeoloji Yksek Mhendisi Gr. Serdar Akyz, Cem Semiz ve
Hakan Araz'dan ekip evrede yaparak; blgenin
birimlerinin geometrisi ve evrenin Neojen bi-
limlerinin ve bilgi top-
bilgi (Bkz. Harita 1).
398
1-8 no.larda belirlenen noktalarda rnekler Analizlerinin
ve bir btn olarak verilmesi iin
rapor, bir makale halinde JHE/1995 zel (The Ge-
ological Evolution of the Vicinty of the Exeavation Area,


Arkeornetrik 1989 beri ODT Arkeometri B-
lm Uyesi ve yrtlmektedir. 1992
gmlen dozometreler 29.08.1993 tarihinde top-
ve zere ODTU'ye Sonular bek-
lenmekte olup, 12 adet yeni minesi 17.09.1993
tarihinde 1-8 karesinin yer alan "ok ince kum nitesi"ne
bir adet dozometre yine 1994 sezonunda ve 1
doz (radioactivite) llecektir. Seilen yer, kaynak suyunun bu-
yksek olan bir ve eski su
konusunda bizi
bir arkeometrik ise, fosillerde diyet (beslenme) analizi
Otul, etil ve beslenme grup-
temsilcisi olan fosillerden rnek ve ODT La-
Topraktaki ve fosillerdeki element mik-
saptamak zere her grup hayvandan
50 adet kemik
Arkeometrik olarak elementler; ca/P ve stronsiyum
ve inko gibi oklu elementlerin gelecek da s-
recektir.

Alanda ilk mdahalesi sonra
yrtlen konservatr gre 1993 sezonunda top-
lam 143 saatlik bir mesai Bir adet fil molar kon-
servasyonu ve restorasyonu iin harcanan zaman 1.55 saat ile 3.45 saat
gstermektedir. 32 adet fosilin ilk laboratuvar
ve geri kalan iin Ankara'ya Pa-
leoantropoloji
BULUNTULAR
1993 1899 adet fosil ve 133 adedi
Hominoid izole olarak
399
Fauna gre Ruminantlar 1099 adet %66; Carnivora 154
adet %9; Probosidea 21 adet % 21; Rhino 14 adet % i; Suidea 182 adet
% i i ve Ungulata 76 adet % 5 gstermektedir (Bkz.
Grafik I). Primata fosil ise 129 adet olup
ve Molar 62 adet % 48; Premolar 30 adet % 23;
Canine 19 adet % IS ve Incisive 18 adet % 14 olarak de-
(Grafik 2).
Grafik gibi, karelere gre fosil da-
en ok Ruminant'lann grlr (Grafik 3-20).
ve vcut kemik hissedilir bir oranda mevcuttur.
Bunu geen da ve fauna bir fikre
sahip Bu ok ele geen fosil zerinde
tafonomik gzlemlere gre, hayvan aktivitesine ait izler o-
ortam; subtropikal bir iklimde uzun sren
ve nemli belirgin mevsimleri olan ve
gsteren deliilere sahip Bu
bize bir iklimi
fosil Orta Miyosen'de gnmzden IS mil-
yon nce havzada bir amur birikimiyle ev-
rede fosil haline iin geen bunca uzun
zaman, gnmze kadar ve yeniden

Kare1ere gre fosil y-
nndeki devam etmekte grlr. Bu sonu bize ge-
lecek mjdecisi
tm temizlemek ve fosil
Anadolu'nun tarihine tutan bu ok nemli belgesel, dn-
yada nik olan rnekler yer LO bir
rn olan fosil kolleksiyonumuz, ve Mzeler Genel M-
izni ile, Paleoantropoloji Anabilim
hafaza edilmektedir.
evrimi erevesinde yer alan en byk
retimi olan fasillerimiz zerinde devam etmekte olan bilimsel a-
Bursa Mzesi ve Kynde bir ta-
rihi mzesinde sergilenmesi Bylece, kamunun
sunulacak olan mze sergilemesi, ve ta-
edecektir.
400
---_... ----
Bilimsel JHE Evrimi Dergisi) gelecek
bilimsel ltler iinde
Anadolu Tarihi olan kat-
ve ku-
destekleri lde devam edecektir.
401
Kaz ve cf.var-ana.n .i eoLojdk har-Lbaaa
Ak,Yz, Gem Arnz,1993
J ,.,.,.."""'''1
.::::-.:.... . t".".... "i
[
T7 , '"'0'.'
1,:.,,-,,_.

--------.. " .
'C
n
""'" r..:1 <'"1
I" 'I ;':,;,:::::'" >1 "'...., ",,,
Harita: 1
402
".,,"
[i'tl ".
.',."",..
BP. 1993
Scale: 1/50
Map Of Excavation Area
T5
P1
_8
H - - - - - - r - ~
-7
-,
Plan: 1
T'lv
P2
-5
-J
- ~ . ~ 1 - - - 1
..._. --- -'--
J
i
Drawing by B. Claasz Coockson
403
The Excavated Squares
-9
-8
-7
-6
Plan: 2
404
i) E
".
"'Ol
r-
97
H
SP 1993
Scale 1/20
?ASALAR KAZIS i 1993 SEZO4U CALISMALAP. i ts Gii'::;
Kare no: cat as en gn s av s v anan fos adedi Hominoid adedi
A Banu 17 ZOm
3
32 3L 3
pl uanvtaakan 144
r-s 44 1.36m
3
61 50 II
3s
O.86m
3
52 72
G-S Elif
L.43!l1
J
57 32
C-9 Banu K.
33 1. Z2m
3
29 99 4
E-S Asuman
3
48 62 5
E-9 Zeynep 34 1.2':lm
4 O.OSm
3
5 9
1-1-7 Nihan
9 4:;:
3
33 47
E- 7
3
13
H-8 Nihan 29 1.26m 5B 119
6 O.6Bm
3
17 3
1-9 Berr in
O.d4m
3
54
F-S Ebru
0-6 aere 12
O.S9m 3
22 55
Cevf.de 12 O.84m
3
36 42 O
t Elif + II 0.76m
3
2l 90 9

i -8 Cavide 4 O.33m
3
19 6
H -9 Be'r r fn
26 1.27m
3
62 64 5
TOPLA};

650 sss 133
Tablo: i
405
'.';
C
:'::'
'
o -

-
':.
, ~ : :
-
C
r:'
::>
o .-
tn
._.
.....n
..
o

-
ID
i-
-
v
en
-O
-
O
ID
--
u,
CM
Co-.
::>0-.
Cr-
LLa..
Q)ea
.s:
-
406
.. ' ..... .' ./
. . : : .... -
. . .
.-.....
-,
L:...
Pirimata
BP 1993 Field Season

\ \f:
;:",:
?
1\:,1('.11
iL ;"-':'X,
c
n= 129
2
407
~
oc
Local ity P 1
BP 1993 Field Season
501 i
Ruminant Suldae Ungulata
20 r ---------------1
10
301----------------.j
40 r ----------------i
Carnivora Primata Probo scidea Rhino
O
".
Distribution of Fossils 0,,76
G r a f ! < : 3
Trench T 1 - V
BP 1993 Field Season
25 r'----------------------------,
20 i - - - - - - - - - - ~
15
101---------------l
5 11-------1
O
t5
'cl
Carnivora Primata Proboscidea Rhino
Distribution of Fossils n=43
Grafik: 4
Ruminant Suidae Ungulata
-po
"""' o
Trench T 1 - Z
BP 1993 Field Season
601
nncutata Ruminant Suidae
io l---==;;.------------
40 11---------------
20 1-1--------------
30 LI-----------J
50 ii-----------------j
Carnivora Primata Proboscidea RhinO
O
Distribution of soeeue 0"96
Grafik: 5
Square A- 1
BP 1993 Field Season
Ungulata Ruminant Suldae
5
151 i
351 i
10 i i
201 i
251 i
301 i
Gar nivcr a Primata Pro boectdea Rhino
O
Distribution of fossils n=55
Grafik: 6
-i'>
......
......
.po.
-N
Square B- 1
BP 1993 Field Season
100 r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - .
801----------------J
601----------------J
401---------------j
20 f-------------
ol--LJ
Curnivor a Primata Proboscidea Rhino
Distribution of Fos ails 0=138
Grafik: 7
Ruminant Suidae Un ulat a
Square C-"l
SP 1993 Field Season
140 r,-----------------------------,
Ruminant Suidae uncutata Carnivora Primata Pro bo scidea Rhino
o
2 0 1 1 ~ . ---=-----------
60 1-1----------------1
40 11--------------
80 1-1-------------
120 1-1-------------
100 LI------------
Distribution 01 Fossils n::184
+-
- v-'
Grafik: 8
-.
.j:>.
......
.j:>.
Square E- 6
BP 1993 Field Season
35 1,---------------------------,
301--------------
25+-1--------------
20 11-------------
15 f-I--------------
10 1-------------
5r\----
O
Oa r nlvo ra Primata Proboscidea Rhino
Distribution of Fossils n=51
G r a f k : 9
Ruminant surdac Ungulata
e-,
c
" c
!E
'"
'" o
u-
C
c
o
ro
"
~
c
ro
o
o
c
LO
c :
ro
"
"o
'
'" o
.o
e
<L
o
~
o
'"
1-_--
0
'"
o
...
c
o
vi
"'-O
Q}
i (./)
LJ.J-o
ID .Q}
! - . . . . .
OM
:::>0'
tJ0'
V) ......
O-
CO
415
.p.
....
o'>
Square E- 8
BP 1993 Field Season
120
Ruminant Suidae Ungurata
40 11-------------
20 1-1
60 t-I
eo11-------------
100 1-1---------------
Oar nivo r a Primala Pro b o scf de a Rhino
O
Distribution of Fossils

c
o
t/l
0.0
Q.)
i u)
UJ-o
ID Q.)
.-
L..u..
OM
::>0-
0""0-
(/)...-
c,
ca
o
n
o
n
o
'<t
o
'"
o
N
o o
o
"
c
(j)
~
c
m
c
E
o
cr:
o
c
s:
cr:
"-
<xl
.
c
'"
. ~
'" o
LL

c
o
o
.o
~ ~
417
.j>.
.....
00
Square F- 8
BP 1993 Field Season
1001 i
80 1-1-------------
60 11---------------
401--------------
201-------------
O
Carnivora Primata Prcb oscldea R h : ' ~ o Auminant Suidae Ungulata
Distribution of Fossils n=128
Grafik: 13
,<:,
;;;
o
rn
c
: :
w
'"
C
-e
o
o
<f)
(J)
OJ
ro
c
(1)
~
i
c
(j)
E
LL
o
o:
"'o
ro
(1)
o
c
. . . . .
LL
.c
CV
a:
: : : :
co
o
w
O"m
'o
o
(j)
m
w
o
T'""
.c
e
Q..
c,
~
o : :
;;;
"
ID
E
u
c
~
c,
~
'ii
~
w
o
~
u-
o
>

c
~
c
~
o

o
...
o o
~
o o o
.c
~
. ~
co c - -r-
-
w
c'3 o
419
.'"
o
E
" oc
o
o
oc

o
>
o
c
~

cl>
o
: :
. ~
o o
'"
o
n
o
co
o
o
~
420
----,..--
--- ---- - ------- . __._._-
Square G - 9
BP 1993 Field Season
501 i
40 1-1--------------
30 f-i------------
20 f-i--------------
10 f-i-------------'---;
O
t :
~
Oar nivo ra Primata Proboscidea Rhino
Distribution of Fossils 0"'62
Grafik: 16
Ruminant Suidae Unutr.t a
ro
ro
o
o>
c
=>
w
C
ro
E
O
o
(f)
ro
en
O
c
(J)
ro
c
i
(/)
E
o
"""'o
o:
--
cl)
(J)
o
.-
s
. . . . u;
s:
o:
C
("")
ro
::>
"
O-
E
Q
0-0-
'" o
oc
u)
r- e
a.
o,
2
o
ca
ro
:'!
E
" c
a.
c'!
ro
'"
'" "
o
o
>
u-
c
'o
:.
c
u
o
o o o o o o o o s:;
'"
o ro CD -e-
'"
oc
~ ~
"
~
'"
~
o o
422
o
c
s:
a:
"
.:::
. ~
c
c
ro o
00
~ ~
Q
o
-c
'
"o
D
2
u,
o
N
o
..,.
o
n
o
cl)
o
423
/
. : .
'" . : .
Square 1- 8
BP 1993 Field Season
401------------------------------,
30 i i
20 ii------j
10 i-------l
o
Oar nivor a Primata Proboscidca Hblno
Distribution of Fossils n"54
Grafik: 19
Rurnin an t Suidae unuta a
Square 1- 9
BP 1993 Field Season
25,.------------------------------,
20 1 1- ----------
15 - I -------------1
10 - I ---------------l
5

to
CA
Cur nivo ra Primata Pro bos cidea Rhino
Distribution of Fosslts 11=36
G r a f k : 20
Rumin an t Suidae Unquta t a