Fecp 3

Poglavlje 3
Elektromagnetski procesi i QED
Cinjenica, da uz gravitaciju naim svijetom dominira jo i elektromagnetsko me-

dudjelovanje, lei na po cetku izu cavanja koje su zapo celi Faraday i Maxwell, a
do kraja utrli Feynman, Tomonaga i Schwinger. U spoju dva zikalna principa,
relativistike i kvantne mehanike, formulirana je kvantna elektrodinamika, teorija
me dudjelovanja elektrona i fotona. U tom spoju uo cen je i novi princip, badar-
ni princip (princip lokalne simetrije), koji ce nam omogu citi da se otisnemo u
svjetove ostalih temeljnih me dudjelovanja. Kvantna elektrodinamika (QED, od
engl. quantum electrodynamics), kvantna kromodinamika (QCD, od engl. quan-
tum chromodynamics) i kvantna dinamika cesti cnih vrsta, okusa (QFD, od engl.
quantum avourdynamics) stupovi su razumijevanja temeljnih me dudjelovanja na
kojima je sagra dena standardna teorija temeljnih cestica i sila.
Pri formulaciji relativisti ckog opisa me dudjelovanja fotona i elektrona, u sre-
ditu panje su bili procesi rasprenja. Dolaskomkvantne teorije polja na zikalnu
scenu, zika cestica dobila je primjereni jezik. Od tada zika cestica postaje
najplodnijim tlom za prakticiranje tehnika teorija polja.
Spoj postulata specijalne relativnosti i kvantne mehanike, ako i nije savren,
veliki je iskorak unaprijed kao metoda uzastopnih priblienja. Npr. i dalje
postoji Schrdingerova jednadba za vodikov atom, no u kvantnoj teoriji polja
ona vie nije egzaktno rjeiva! H-atom se vie ne moe promatrati kao sastavljen
samo od protona i elektrona on sadri neizmjerno mnogo cestica.
3.1 Vezana stanja i stanja rasprenja
U klasi cnoj zici izu cavanje elektromagnetizma analogno je izu cavanju gravita-
cijskog privla cenja. No, dok je rjeenje Keplerovog problema dano gibanjima po
elipsi, paraboli ili hiperboli (koja prikazuju sustav vezanih ili rasprenih tijela),
za razumijevanje analognog elektromagnetskog problema atomske zike bilo je
1
POGLAVLJE 3. ELEKTROMAGNETSKI PROCESI I QED 2
potrebno uvo denje kvantne mehanike. Pri izu cavanju subatomske zike, nakon
to uvedemo niz cestica (i ideju da ih opiemo poljima), pozabavit cemo se na ci-
nima kojima one me dudjeluju (i na cinima da se to me dudjelovanje opie!). Tri su
izvora informacija koji nam stoje na raspolaganju:
Q Pokusi rasprenja, primjerice mjerenje kuta otklona cestice projektila na
cestici meti;
Q Raspadi cestica, odnosno prou cavanje produkata raspada;
Q Prou cavanje svojstava vezanih stanja cestica.
Povijesno je ustanovljavano da su cestice, za koje se o cekivalo da su elemen-
tarne (nedjeljive), u stvari sloene, vezana stanja temeljnijih sastavnica (konsti-
tuenata).
3.1.1 Vezana stanja
Vezani, atomski sustavi, za dulje su vrijeme ostali na marginama kao neto
to se dade razumjeti nerelativisti ckom kvantnom mehanikom. Eksperimentalne
potvrde kvarkovskog modela bitno su promijenile tu situaciju.

Cinjenica da se me-
zoni i barioni pojavljuju kao vezana stanja dva odnosno tri kvarka vra ca problem
vezanog stanja u okrilje zike cestica.
Na raznim pre ckama nae kvantne ljestve posjeduju vlastite atome od poz-
natog nam vodikovog atoma, preko deuterona (vodikovog atoma nuklearne -
zike), do istinski cesti cnih atoma od kojih su neki doista neobi cni.
P VODIKOV ATOM
Prisjetimo se osnovnih karakteristika vodikova atoma. Dimenziju tog vezanog
stanja moemo procijeniti minimiziranjem energije izraene preko neodre denosti
u impulsu i poloaju elektrona:
E
1
2m
e
(p)
2

x
. (3.1)
Budu ci da je neodre denost p 1/x, energija se moe promatrati samo u
funkcijskoj ovisnosti o x, ciji ekstrem vodi na
x
min
= r
B
=
1
m
e
= 5.29 10
11
m. (3.2)
Tada je karakteristi cna energija vezanja, Rydberg
Ry =

2r
B
=
1
2
m
e
2
= 13.6 eV (3.3)
identicirana kao prvo, u beskona cnomslijedu rjeenja Schrdingerove jednadbe
u centralno simetri cnom potencijalu:
E
n
=
2
m
e
1
2n
2
. (3.4)
Naime, kad se potencijal
V (r) =
e
2
4r
(3.5)
uvrsti u radijalni dio Schrdingerove jednadbe, normalizabilna rjeenja dobiju se
samo za specijalne vrijednosti energija
E
n
=
13.6 eV
n
2
, (3.6)
za glavne kvantne brojeve
n = n
r
+ l + 1 . (3.7)
Rezultiraju ca degeneracija u kvantnim brojevima l i m
l 0 1 . . . n 1
m 1 3 . . . 2n 1
posljedica je rotacijske simetrije. Degeneracija n-te razine je broj razli citih stanja
koja dijele isti glavni kvantni broj, a time i istu energiju:
n1
l=
(2l + 1) =
n
2
[1 + (2n 1)] = n
2
, (3.8)
to postaje 2n
2
kad se uzme u obzir da elektron posjeduje i dva spinska stanja.
Budu ci da su energije E
n
male u usporedbi s energijom konstituenata u miro-
vanju (elektrona od 511 keV), rije c je o nerelativisti ckomsustavu. Naime, potenci-
jalna i kineti cka energija konguracije su komparabilne u veli cini (dane virijalnim
teoremom). Tek prou cavanje ne i hiperne strukture spektra H-atoma trai rela-
tivisti cke popravke koje ce zahtijevati uvo denje Diracove jednadbe. Te popravke
ce se odraavati putem odstupanja od spektra danog Rydbergovom formulom (vi-
djeti sliku 3.1). Energija fotona emitiranog pri prijelazu elektrona s po cetne na
kona cnu energijsku razinu atoma
E
fotona
=
2
m
e
c
2
2
_
1
n
2
po c
1
n
2
kon
_
(3.9)
izravno je proporcionalna frekvenciji, a obrnuto proporcionalna valnoj duljini zra-
cenja.
Slika 3.1: Spektar vodika. Pri prijelazu s jednog stanja na drugo, razlika u
energiji manifestira se kao kvant zra cenja. Debljina linija nazna cuje rela-
tivni intenzitet zra cenja, cije su valne duljine dane u angstremima
Promotrimo najprije tzv. nu strukturu koja dolazi od dva razli cita meha-
nizma: od relativisti cke popravke i od magnetskog vezanja orbitalnog gibanja
elektrona s njegovim spinom. Bez ulaenja u potankosti
1
, ti se u cinci sumiraju u
potisnu ca svih razina za iznos
E
fs
=
4
m
e
c
2
1
4n
2
_
2n
(j + 1/2)

3
2
_
. (3.10)
Pri tome se n-ta razina rascijepi na n podrazina. Uo cimo da u cinak ne strukture
ne ovisi o orbitalnom impulsu vrtnje l, pa ce op cenito dvije razli cite vrijednosti
l pripadati istoj energiji. Npr., stanja 2S
1/2
(n = 2, l = 0, j = 1/2) i 2P
1/2
(n =
2, l = 1, j = 1/2) trebala bi biti degenerirana. Da to nije tako pokazao je cuveni
pokus Lamba i Retherforda iz 1947. godine: S-stanje lei neto vie od P-stanja
(vidjeti sliku 3.2).
Taj Lambov pomak sama Diracova jednadba ne obuhva ca. Potrebno je uklju-
citi radijacijske popravke koji se pojavljuju kad se osim elektrona i elektromag-
netsko polje tretira kvantnomehani cki.
Povrh ovih u cinaka, energijske razine pokazuju i tzv. hipernu strukturu. Ona
dolazi od uklju civanja spina protona (/2), kome je (zbog velike mase protona)
1
vidjeti npr. poglavlje 5 u [?]
Slika 3.2: Lambov pomak energijskih razina atoma vodikovog tipa. Taj po-
mak je veli cine hipernog rascijepljenja i ne moe se razumjeti bez kvantne
teorije polja
pridruen magnetski dipolni moment
p
= g
p
e
2m
p
S
p
, (3.11)
puno manji od elektronskog, e/2m
e
. Giromagnetski faktor g
p
= 2.7928 odraa-
va cinjenicu da proton nije istinski elementarna (to ckasta) cestica, nego posjeduje
dimenziju i strukturu. Spin jezgre u interakciji je s orbitalnim gibanjem elektrona
i sa spinom elektrona. Za stanja s l = 0 hiperna struktura dolazi od kontaktnog
spin-spin me dudjelovanja
E
hf
=
m
e
m
p
4
m
e
c
2
4g
p
3n
3
_
f(f + 1)
3
2
_
, (3.12)
gdje je f = 0 za singletno stanje (spin protona i elektrona u suprotnom smje-
ru) i f = 1 u tripletnom stanju (s paralelnim spinovima) vidjeti sliku 3.3.
Rascijepljenje za n = 1 iznosi
= E
triplet
E
singlet
=
32
3
g
p
E
2
1
m
p
c
2
(3.13)
i vodi na cuvenu 21 cm liniju mikrovalne astronomije (vidjeti sliku 3.4):
=
2c
= 21.1 cm. (3.14)

Slika 3.3: Hiperno rascijepljenje razine E
n
(za l = 0), koja ve c sadri nu
strukturu i Lambov pomak
Slika 3.4: Porijeklo vanih spektralnih linija mikrovalne astronomije
Istim mehanizmom okretanja spina elektrona (spin-ipp-om) deuterij (atom s
np-jezgrom) pokazuje svoju prisustnost u svemiru putem 92 centimetarskog zra-
cenja.
P POZITRONIJ
Vezano stanje elektrona i pozitrona najednostavnije je u nizu egzoti cnih atoma
kao to su to mionski vodik (p
+
), pionski vodik (p
+
), pozitronij (e
+
e
) i
mionij (
+
e
). Neposredno po otkri cu pozitrona hrvatski zi car Stjepan Moho-

rovi ci c [?] predvi da mogu cnost da ta cestica bude uhva cena elektronom u elek-
trum, koji bi imao spektralne linije sli cne onima vodikova atoma. Obi cno se
teorijska analiza pripisuje Pirenneu, desetlje ce kasnije (1944). U laboratoriju je
pozitronij proizveo Deutsch 1951. godine, a interes za njega obnovio se otkri cem
J/ cestice 1974. (vidjeti npr. revijalni prikaz, [?]).
Cinjenica da se kod pozitronija radi o cesticama iste mase vodi na polovi cnu
reduciranu masu i dvostruki Bohrov radijus u odnosu na vodikov atom (vidjeti
sliku 3.5):
=
m
1
m
2
m
1
+ m
2
=
_
m
e
za H-atom
m
e
/2 za pozitronij .
(3.15)
r
B
=
1
=
_
1/m
e
za H-atom
2/m
e
za pozitronij .
(3.16)
Slika 3.5: Rotacija oko jezgre H-atoma u usporedbi s rotacijom oko zajed-
ni ckog sredita kod pozitronija
Bohrova formula za pozitronij modicirat ce se supstitucijom
m
m
2
, (3.17)
E
pozitronij
n
=
1
2
E
n
=
2
mc
2
1
4n
2
. (3.18)
Fina struktura pozitronija tako der ce se modicirati, na oblik (vidjeti sliku 3.6)
Slika 3.6: Usporedba osnovnog stanja (n = 1) i prvog pobu denog stanja
(n = 2) vodika i pozitronija (energije rascijepljenja izraene su u MHz
4.13 10
9
eV)
E
pozitronij
fs
=
4
mc
2
1
2n
3
_
11
32n

(1 + /2)
2l + 1
_
, (3.19)
gdje je za spinski singlet = 0, dok je za tripletnu kombinaciju
=
_
3l + 4
(l + 1)(2l + 3)
j = l + 1
1
l(l + 1)
j = l
3l 1
l(2l 1)
j = l 1
(3.20)
o cigledno razli cit za j = l 1, l, l + 1. Slu cajne degeneracije na razini ne
strukture ovdje nema, pa Lambov pomak gubi na zna cenju. Napomenimo da je u
izraz za nu strukturu uklju cen i dio koji kod vodika slovi kao hipern. Naime,
kod pozitronija nema potisnu ca od omjera (m
e
/m
p
).
No zato kod pozitronija postoji potpuno nova korekcija razinama, koja proiz-
lazi iz mogu cnosti privremene (virtuelne) anihilacije elektrona i pozitrona u foton.
Feynmanov prikaz tog procesa predo cen je na slici 3.7 Budu ci da to zahtijeva da
Slika 3.7: Ponitenje para elektrona i pozitrona, koje utje ce na spektar po-
zitronija
se par e
+
e
na de u istoj to cki, ta je smetnja razmjerna s [[

2
te se pojavljuje samo
za l = 0. Nadalje, foton moe odnijeti spin 1 samo ako se anihilacija dogodi u
tripletnoj konguraciji. Pokazuje se da taj u cinak vodi na podizanje tripletnih S
stanja za iznos
E
anih.
=
4
mc
2
1
4n
3
, (l = 0, s = 1) . (3.21)
Dakle, rije c je o u cinku analognom rascijepljenju prikazanom na sl. 3.3: energija
tripletnog ortopozitronija neto je via od one singletnog parapozitronija. Fizi-
kalno objanjenje tog u cinka je slijede ce. U pokuaju pribliavanja elektrona i
pozitrona paralelnih spinova treba svladavati magnetsko odbijanje, dok je za anti-
paralelne spinove magnetska sila privla cna i pomae elektri cnom privla cenju.
P RASPAD POZITRONIJA: ORTOPOZITRONIJ I PARAPOZITRONIJ
Za razliku od vodika, pozitronij moe potpuno izanihilirati, primjerice u dva ili tri
fotona. Izborno pravilo diktirano je nabojnom konjugacijom kao simetrijom elek-
tromagnetskih me dudjelovanja. Kad promatramo stanje najnieg impulsa vrtnje
staze (l = 0), razlikujemo parapozitronij, singletno stanje ukupnog impulsa vrt-
nje 0 i ortopozitronij, tripletno stanje s impulsom vrtnje 1. Budu ci da je svojstvena
vrijednost operatora nabojne konjugacije tih stanja dana s (1)
l+s
, a za stanje n
fotona (1)
n
, prvo se od tih stanja moe raspasti na paran, a drugo na neparan
broj fotona (sl. 3.8). Teorijski prora cun vremena ivota (zadatak 3.7)
Slika 3.8: Budu ci da je raspad ortopozitronija proces vieg reda u konstanti
ne strukture, ortopozitronij ce ivjeti dulje od parapozitronija
_
1
S
0
2
_
1.24 10
10
s (3.22)
_
3
S
1
3
_
1.39 10
7
s (3.23)
u dobrom je slaganju s mjerenim vrijednostima.
Vratimo se jo jednom na analogiju vezanih atomskih sustava i planetarnih
sustava. Za razliku od takvih sustava ciji su konstituenti kroz dugo vrijeme u
kontaktu (za atome je primjenljiva nerelativisti cka kvantna mehanika u Schr-
dingerovoj formulaciji), u svijetu elementarnih cestica susre cemo dvije situacije
kada akteri me dudjeluju samo u vrlo kratkim prostorno-vremenskim intervalima
rasprenja i raspade cestica.
3.1.2 Elementarni procesi rasprenja
Cak i pri izu cavanju vezanih stanja obi cava se polaziti od slobodnih cestica. Tako
cemo se za elektromagnetsko polje ograni citi na polje zra cenja, dok ce ostatak u ci
u kulonske efekte vezanja.
Slika 3.9: Apsorpcija fotona elektronom pridruena izrazu (3.24)
Na cilj bit ce prora cunavanje prijelaznih vjerojatnosti i udarnih presjeka ras-
prenja. Za sada raspolaemo samo valnim funkcijama za slobodne cestice. Kako
uklju citi interakcije?
P KOVARIJANTNI PRISTUP I VIRTUELNE

CESTICE
U odjeljku ?? prikazali smo jednostruko i dvostruko rasprenje na na cin na
koji se ono tretira u nerelativisti ckoj teoriji smetnje. Ovdje ce posao (ra cun smet-
nje) trebati obaviti na kovarijantan na cin.
Kovarijantni opis odnosit ce se na situaciju koju susre cemo u zici cestica
rasprenje jedne cestice na drugoj (ili na njenom elektromagnetskom potencijalu
V ) opisat cemo emisijom ili apsorpcijom fotona.
Promotrimo li o cuvanje energije pri takvom elementarnom procesu (sl 3.9,
gdje V poprima vremensko ponaanje e
it
za upadni foton energije ), amplituda
_
_
e
iE
f
t
_
e
it
e
iE
i
t
dt = 2 (E
f
E
i
) , (3.24)
karakterizirana je o cuvanjem energije E
f
= E
i
+. Isto o cuvanje energije vrije-
dit ce ako rasprenje na pozitronu prikaemo rasprenjem na elektronu negativne
energije koji se giba unatrake u vremenu (sl. 3.10)
Slika 3.10: Rasprenje na pozitronu pridrueno izrazu (3.25)
_
_
e
i(E
i
)t
_
e
it
e
i(E
f
)t
dt = 2 (E
i
+ E
f
) . (3.25)
Slika 3.11: U nekovarijantnom pristupu cestice u me dustanju su na ljusci
mase (p
2
= m
2
)
Smjer strelica ozna cuje ulaz (i) i izlaz (f), a u skladu s time formira se ma-
tri cni element
_

f
V
i
d
4
x . (3.26)
Dakle, amplituda prijelaza ima kovarijantni zapis
T
fi
= i
_
d
4
x
f
(x)V (x)
i
(x) . (3.27)
No, u drugom redu ra cuna smetnje uo cit cemo bitnu razliku nekovarijantnog i
kovarijantnog pristupa. Vremenski ra cun smetnje daje u drugom redu
T
(2)
fi
= i
n=i
V
fn
1
E
i
E
n
V
ni
2 (E
f
E
i
) . (3.28)
Temeljne sastavnice dijagramatskog opisa uo cit cemo na primjeru rasprenja foto-
na na elektronima (e
). U pristupu nerelativisti cke teorije smetnje to su

vrhovi V
ni
(u kojima su o cuvani 3-impulsi, ali ne i energije) i energijski nazivnici
(propagatori 1/(E
i
E
n
)), prema dijagramima na sl. 3.11. Tome suprotstavimo
kovarijantni opis Feynmanovim dijagramom na sl. 3.12 u kome cestica u me-
dustanju odgovara elektronu, ako je t
2
> t
1
, a za t
2
< t
1
cestica u me dustanju
odgovara pozitronu. Ovdje su cetveroimpulsi, dakle i energija i 3-impuls, o cuvani
u svakom vrhu, no cestice u me dustanju nisu na ljusci mase, (p
2
,= m
2
). Takve
cestice nazivamo virtualnima.
Na prethodnimslikama uo cili smo da fotonsko polje Amora obuhva cati emisi-
ju ili apsorpciju fotona, a fermionsko polje apsorpciju (ponitenje) elektrona ili
emisiju (stvaranje) pozitrona. Bez ulaenja u podrobnosti kvantizacije Diracovog
i Maxwellovog polja (tome je posve cen odjeljak 3.2, koji se pri prvom citanju
moe presko citi), sama ta cinjenica da svako polje uklju cuje mogu cnost stvaranja i
Slika 3.12: Virtualno stanje u kovarijantnom pristupu
ponitenja cestice omogu cuje da temeljno elektromagnetsko me dudjelovanje L
int
napiemo u obliku produkta
L
int

_
stvaranje e
+ ponitenje e
+
_
_
stvaranje e
+
+ ponitenje e
(stvaranje + ponitenje ) . (3.29)

Taj produkt sadri kombinacije cestica koje obuhva caju elementarne procese pri-
Slika 3.13: Temeljni procesi koje mora obuhva cati teorija elektromagnet-
skog me dudjelovanja : (a) stvaranje para; (b) ponitenje para; (c) fotoelek-
tri cni efekt; (d) ko cno zra cenje. Dijagrami su crtani tako da vrijeme te ce
prema gore
kazane na slici 3.13. U stvarnosti, ovi se procesi ne mogu odvijati bez prisutnosti
dodatnih cestica. Naime, o cuvanje energije i impulsa zahtijeva:
Q zabranu raspada slobodnog fotona u par cestica-anti cestica;
Q da ponitenje para slobodnih cestica ide uz emisiju barem dva fotona;
Q da se fotoelektri cni efekt odvija na vezanom elektronu;
Q da se ko cno zra cenje pojavljuje kod ubrzane nabijene cestice.
Potrebna prisutnost dodatne cestice koja ce omogu citi o cuvanje energije i impulsa
upu cuje na postojanje dodatnog procesa rasprenja. U jeziku ra cuna smetnje, rije c
je o dvostrukom rasprenju, o drugom redu ra cuna smetnje. Time smo upu ceni na
kovarijantni ra cun smetnje s virtualnim cesticama, koji se formulira na kovarijant-
ni na cin. No, temelji razumijevanja elektromagnetskih me dudjelovanja postavlje-
ni su dosta prije ustanovljavanja kovarijantnog ra cuna smetnje. Uspjenim opi-
som i u okviru starog, nekovarijantnog ra cuna, elektromagnetsko me dudjelovanje
nametalo se kao uzor opisa paralelno izu cavanog jakog i slabog me dudjelovanja
(vidjeti biljeke na kraju poglavlja).
3.1.3 Vjerojatnosti sudaranja i vjerojatnosti raspada
P RASPRENJA
Po cnimo od primjera iz klasi cne elektrodinamike. Rasprenjem svjetlosti na slo-
bodnim elektronima mjeri se veli cina mete. Vjerojatnost tog rasprenja, Thomso-
nov udarni presjek
T
=
8
3
r
2
e
, (3.30)
vodi na klasi cni radijus elektrona, r
e
= /m
e
2.82 10
15
m.
Sli cno moemo elektronima obasjavati spremnike s vodikom (protonske
mete). Kakve ce cestice izlaziti u kona cno stanje, ovisit ce o energiji projekti-
la. Kako se pove cava energija, dolazit cemo preko elasti cnih rasprenja
e + p e + p
do neelasti cnih rasprenja. Ovisno o energiji projektila mo ci ce se stvarati razli cite
cestice, primjerice
e + p e + p + ,
e + p e + p +
,
ili
e + p e +
+
.
Za svaki pojedini kanal (i-ti proces) uvodi se ekskluzivni udarni presjek
i
, a uko-
liko se kona cna stanja ne ispituju, mjeri se ukupni, inkluzivni udarni presjek
tot
=
i
. (3.31)
Jo je uo cljivija ovisnost udarnog presjeka o izboru projektila. Zamijenimo li
elektronski snop projektilima koji su pioni () ili neutrini (), hijerarhija udarnih
presjeka
(3.32)
govori da su u igri razli cita temeljna me dudjelovanja.
Za svako dano rasprenje, broj sudara ovisit ce prvo o intenzitetu snopa (broju
cestica-projektila koje prelete u sekundi kroz jedini cnu povrinu) te o ukupnom
broju atoma-meta (povrini mete). Stoga su nuklearni zi cari ovo posljednje, po-
vrinski presjek nukleona koji je otprilike 10
24
cm
2
, odabrali kao osnovnu mjeru
udarnog presjeka: 1 barn = 10
24
cm
2
. Pri tome udarni presjek iskazuje vjero-
jatnost da se cestica-projektil i cestica-meta sudare. Engleska rije c barn (tagalj)
trebala bi do carati neto to je u nuklearnoj zici dosta veliko, da pri sudaru ne
bude promaeno.
Doga daji za kojima se traga u subnuklearnoj zici puno su rje di i iskazuju se
mnogo manjim jedinicama (mili-, mikro-, nano- i pikobarnima). Pikobarn je mi-
lijuntninka milijuntninke barna, 1 pb = 10
36
cm
2
. Kojim se intenzitetom doga da
sudaranje, odre duje se mnoenjem udarnog presjeka s brojem meta i intenzitetom
snopa.
Pokusi na sudariva cima vodili su na uvo denje nove pogodne veli cine. Trebalo
je denirati veli cinu koja odgovara umnoku intenziteta i broja meta, te se njenim
mnoenjem s udarnim presjekom dobiva intenzitet sudaranja. Tu novu veli cinu,
luminoznost, deniramo brojem presretanja cestica dvaju snopova. Luminoznost
je dakle svojstvo snopova, a ne samih procesa koje elimo prou cavati. Snopovi
dananjih sudariva ca imaju luminoznosti reda 10
31
cm
2
s
1
(primjerice 2.2 10
31
za LEP, dok Cornellov CESR postie vie od 10
32
).
Da bi se stekao osje caj to se nekim sudariva cem moe posti ci, upotrebljava
se pojam integrirane luminoznosti, ukupne akumulirane luminoznosti na danom
sudariva cu, tijekom odre denog vremena njegovog rada. Npr. LEP je tijekom
1993. godine isporu cio dozu ukupne luminoznosti od 40 recipro cnih pikobarna.
Okako je velikombroju rije c do carat ce namusporedba da se timbrojemkvarkova
moe pokriti nov ci c , a istimbrojematoma prekrili bi cjelokupnu povrinu Zemlje.
Integrirani luminoznost jednog recipro cnog pikobarna (10
36
po cm
2
) postie se
danas na LEP-u ili tevatronu u jednom danu.
Istaknimo jo jednu zabiljeenu pojavu, rezonantno rasprenje. Kod izvjesne
energije projektila, cestice vole biti u me dudjelovanju, pa se u blizini rezonance
promijeni uobi cajeno ponaanje udarnog presjeka (da udarni presjek bude raz-
mjeran vremenu koje projektil provede u blizini mete, odnosno da pada s brzinom
projektila). Skokovi u udarnom presjeku su na cin otkrivanja kratkoivu cih cesti-
ca.
P RASPADI

CESTICA
Strogo govore ci, raspadi cestica su neto to ne postoji u cistoj QED. Naime,
QED ne raspolae mehanizmom koji bi omogu cavao da elektron jednostavno za-
vri u nekom dijagramu (bez da iz njega iza de). Isto tako QED ne omogu cuje
pretvorbu jednog fermiona u drugi (primjerice miona u elektron). No zato postoji
mogu cnost raspada vezanih cesti cnih sustava, poput pozitronija ili kvarkonija. U
jeziku QED-a ti se raspadi iskazuju rasprenjima, primjerice e
+
+ e
+
za raspad pozitronija ili q + q + za raspad neutralnog piona. Za razliku
od procesa rasprenja koje cemo podrobno opisati u odjeljku 3.3.3, gdje su ori-
jentacije spina slu cajne pa se po njima usrednjava, vezana stanja posjeduju dobro
deniranu (singletnu ili tripletnu) konguraciju.
Osim kod umjetno stvorenih kratkoivu cih cestica, ciji se raspadi svode na
anihilaciju u fotone, raspade u njihovom punom sjaju na ci cemo u prirodnoj ra-
dioaktivnosti koja razotkriva neobi cne cesti cne pretvorbe. Tako se
raspadi
atomskih jezgara svode na nukleonsku transmutaciju (neutrona u proton) uz
emisiju para leptona stvorenih u trenutku raspada,
n p + e
+
e
.
Vrijeme raspada, ili njoj recipro cna vjerojatnost (irina) raspada odraava kvantno
mehani cku prirodu ovakvih procesa. U uzorku velikog broja cestica, raspadi se
deavaju slu cajno. Od N(t) cestica koje postoje u trenutku t dio N od njih
raspast ce se u slijede cem intervalu dt i time uzrokovati promjenu (smanjenje)
uzorka za dN = Ndt. Odatle izlazi eksponencijalni zakon raspada
N(t) = N(0)e
t
, (3.33)
gdje je srednji ivot cestice dan s recipro cnom vrijednosti irine raspada, = 1/.
U nuklearnoj se zici tradicionalno rabi poluivot t
1/2
, vrijeme potrebno da se
raspadne polovica po cetnog uzorka. Pri tome vrijedi relacija, t
1/2
= ln 2.
U tabeli elementarnih cestica uo cit cemo da se niz cestica moe raspasti na
vie razli citih na cina. Ukupna vjerojatnost bit ce tada dana sumom parcijalnih
irina raspada,
tot
=
i
, (3.34)
gdje su zasebni kanali raspada karakterizirani omjerima grananja, B
i
(grananje i-
tog kanala=
i
/
tot
). Na slici 3.14 dajemo primjer nekih omjera grananja, kojima
se fermionske cestice uruavaju na raspoloiva stanja nie energije. Neopaanje
raspada protona, miona i elektrona iskazuje se izbornim pravilima spomenutim u
odjeljku ??, o cuvanjima barionskog, leptonskih i elektri cnog naboja.
Slika 3.14: Jedno od temeljnih na cela koje slijedi priroda jest sputanje na
stanja nie energije. Podrobnosti takvih prijelaza razotkrivaju tajne unu-
tranjih mehanizama, a odsutnost nekih prijelaza izazov je za daljnja iz-
u cavanja. Naime, do sada izu cena me dudjelovanja ne vode do prijelaza
(ozna cenih upitnikom) na leptone kao najnia fermionska stanja
3.2 U(1) simetri cna kvantna elektrodinamika, QED
3.2.1 Badarno na celo i elektromagnetsko me

dudjelovanje
Lagrangian koji u klasi cnoj zici opisuje gibanje nabijene cestice (elektri cnog
naboja q) u elektromagnetskom polju (tj. Euler-Lagrangeovom jednadbom re-
producira Lorentzovu silu) dan je s
L(x, v , t) =
1
2
mv
2
q(x, t) + q
A (x, t) v . (3.35)
Pri tome se kanonski impuls dan s
p =
L
v
= mv + q
A , (3.36)
razlikuje od kinemati ckog impulsa mv. Hamiltonian je
H (x, p , t) = p v L =
1
2m
_
p q
A
_
2
+ q . (3.37)
Preuredimo to na na cin
E q =
1
2m
_
p q
A
_
2
, (3.38)
tako da su o cigledne supstitucije na lijevoj i desnoj strani, kojima se od slobod-
ne cestice dolazi na gibanje cestice u elektromagnetskom polju. Objedinjeno u
cetveronotaciji, rije c je o minimalnoj supstituciji
p
qA
. (3.39)
Kvantna preskripcija iz odjeljka ??
E i

t
, p
1
i
(3.40)
morat ce se sada poop citi za Hamiltonian H(p qA) koji vodi na korektnu Lo-
rentzovu silu:
+ iqA
. (3.41)
Pokazat cemo da se kovarijantna derivacija D
pojavljuje zbog zahtjeva lokalne,

badarne simetrije zahtjeva za slobodu da u svakoj prostorno-vremenskoj to c-
ki na cinimo (za polje s elektri cnim nabojem) nezavisnu promjenu (rotaciju) faze
polja.
O cuvane naboje (Q, B, L) fermionskih polja pripisali smo invarijantnosti La-
grangiana Diracova polja
L
0
= i

(x)
(x) m

(x)(x) . (3.42)
na globalne transformacije faze. Primjerice, o cuvanje elektri cnog naboja Q po-
sljedica je invarijantnosti L
0
na globalne U(1) transformacije
(x)
(x) exp iQ (x) , (3.43)

gdje je Q slobodna realna konstanta. Sama faza polja (x) nema zikalno zna-
cenje.
Ispitajmo sada mogu cnost analogne simetrije na lokalnu transformaciju, kada
se globalna zamijeni prostorno-vremenski ovisnom, lokalnom fazom = (x).
Simetrija lagrangiana je naruena, jer derivacija djeluje na lokalnu fazu:
(x) exp iQ (
+ iQ
) (x) . (3.44)
Izbor fazne konvencije u jednoj to cki, prisiljavao bi nas da se ista fazna konvencija
mora primjeniti u svim prostorno-vremenskim to ckama to izgleda neprirodno.
Badarni princip bit ce zahtjev da simetrija na U(1) transformacije faze vrijedi
lokalno. No tada ce u lagrangianu morati postojati dodatni clan, koji ce ponititi
clan
u (3.44). Budu ci da clan
posjeduje vektorski Lorentzov indeks, to

vodi na uvo denje vektorskog polja A
(x), koje se i samo transformira na na cin:

A
(x) A
(x) A
(x) +
1
e

. (3.45)
Pogodno je uvesti kovarijantnu derivaciju, uz q = eQ, e = [e[ u (3.41)
D
(x) [
+ ieQA
(x)] (x) , (3.46)

koja ima traeno svojstvo da se transformira kao i samo polje:
D
(x) (D
(x) exp iQ D
(x) . (3.47)
Novi lagrangian
L i

(x)
(x) m

(x)(x) = L
0
+ eQA
(x)

(x)
(x) (3.48)
invarijantan je na lokalne U(1) transformacije. Dakle, zahtjev lokalne simetrije
u sektoru fermionskih polja materije povla ci postojanje badarnog vektorskog
polja A
u interakciji sa strujom fermiona.

elimo li da A
bude istinski propagiraju ce polje, morat cemo dodati badarno

invarijantan kineti cki clan
L
Kin

1
4
F
, (3.49)
gdje je F
tenzor jakosti elektromagnetskog polja. Maseni

clan badarnog polja, m
2
A
/2, naruavao bi badarnu simetriju te je stoga

zabranjen. Badarni princip predvi da bezmaseni foton!
3.2.2 Foton kao elementarna cestica
Osnove QED postavio je Dirac po cetkom 1927. godine, pri prou cavanju me du-
djelovanja atoma s poljem zra cenja. Zra cenje ce biti opisano sumom harmoni ckih
oscilatora, kvantiziranih pomo cu komutacijske relacije koju trebaju zadovoljavati
poop cene koordinate i impulsi (vidjeti primjerice odjeljak 24 u [?]),
H(p, q) =
1
2
_
p
2
+
2
q
2
_
, [p, q] = /i . (3.50)
Prijelaz na nove koordinate
a =
q + ip
2
, a
=
p ip
2
(3.51)
daje jednostavni prikaz
H =
_
a
a + 1/2
_
,
_
a, a
= 1. (3.52)
Prijelaz s jednog oscilatora na sumu beskona cno njih, daje hamiltonian zra cenja
H
zra c
=
j,
k
h
_
a
j
(
k )a
j
(
k ) +
1
2
_
, (3.53)
kvantiziran uvjetom
_
a
j
(
k ), a
)
_
=
jj

k

k
. (3.54)
Na odre deni na cin to mora biti ekvivalentno energiji elektromagnetskog polja
H =
1
2
_
d
3
x
_
E
2
+

B
2
_
. (3.55)
Da bi postigli samo dva stanja polarizacije elektromagnetskih valova nametnut
cemo na komponente cetveropolja A
dva uvjeta:
A
0
(x) = 0 ,

A(x) = 0 . (3.56)
Izrazimo li polja vektorskim potencijalom

E =

A/t,

B =

A
H =
1
2
_
d
3
x
_

A
2
+
_

A
_
2
_
. (3.57)
Uvodimo kvantizirano polje zra cenja, operator polja
A(x) =
k,i
k,i
a
k,i
e
ik
k ,i
a
k ,i
e
ik
_
(3.58)
gdje
ovisi o normalizaciji i sustavu jedinica. Primjerice, u kona cnom volu-

menu V , za Heavyside-Lorentzove racionalizirane jedinice
k ,i
=
1
k ,i
c
_

2
, (3.59)
dok je u Gaussovim jedinicama
k ,i
=
1
k ,i
c
_
2
. (3.60)
U kontinuiranoj normalizaciji gornje relacije postaju
_
d
3
k
_
(2)(2)
3
(3.61)
k

k
(2)
3
2k
0
3
_
_
, (3.62)
gdje je k
0
. Operatorska priroda polja zra cenja (impulsa

k i polarizacije
k i

k, za i = 1, 2) sadrana je u koecijentima operatorima stvaranja (a
) i
ponitenja (a)
_
a
k i
, a
j
_
=
ij
; (3.63)
_
a
k i
, a
j
_
=
_
a
k i
, a
j
_
= 0. (3.64)
Naime, pomo cu tih operatora deniran je Hilbertov prostor (Fockov prostor) sta-
nja odre denog broja pobu denja razli citih frekvencija: vakuum [0) je deniran kao
stanje bez fotona. Jedno cesti cno stanje dobijemo djelovanjem operatora stvaranja
na vakuum,
k , i
_
= a
k i
[0) i normirano je na jedinicu:
_
, j
k , i
_
=
_
0
j
a
k i
0
_
(3.65)
=
_
0
_
a
j
, a
k i
_
0
_
(3.66)
=
ij
k

k
. (3.67)
Vie cesti cna stanja deniramo djelovanjem umnoka operatora stvaranja na vaku-
um
k
1
, i
1
;
k
2
, i
2
; . . .
_
=
_
a
k
1
i
1
a
k
2
i
2
. . .
_
[0) . (3.68)
Operator koji ce kao vlastite vrijednosti imati broj cestica u nekom stanju, dan je
s
N
k i
a
k i
a
k i
(operator broja), (3.69)
i ima korisne komutacijske relacije
_
N
k i
, a
j
_
=
ij
k

k
j
, (3.70)
_
N
k i
, a
j
_
=
ij
k

k
j
. (3.71)
Da bi doli do potpunog opisa fotonskog polja (s komutiraju cim opservablama),
pogodno je prije ci s transverzalnih stanja linearne polarizacije (i = 1, 2), na stanja
krune polarizacije ( = 1). Stanja krune polarizacije (za

k paralelno z-osi)
denirana s
a
=
1
2
(a
1
ia
2
) (3.72)
a
=
1
2
_
a
1
ia
2
_
(3.73)
=
1
2
(
1
i
2
) (3.74)
=
1
2
(
1
i
2
) (3.75)
vode zamjenom sumacije
k,i

k,
u kvantiziranom polju na
1
a
1
+
2
a
2
=
+
a
+
+
(3.76)
1
a
1
+
2
a
2
=
+
a
+
+
. (3.77)
Jednofotonsko stanje heliciteta (projekcije spina na smjer impulsa)
k
_
= a
k
[0) (3.78)
istovremeno je vlastito stanje cetiriju operatora:
Q operatora broja N :
N =
k
N
k
, N
k
= a
k
a
k
(3.79)
Q operatora energije
_
komponenta T
00
= (
E
2
+

B
2
)/2 je gusto ca energije.
Odatle P
0
H =
_
d
3
xT
00
_
:
H =
k
_
N
k
+
1
2
_
(3.80)
Q operatora impulsa
_
T
0i
= (
B)
i
su komponente Poyntingovog vektora
_
:
P =
k
N
k (3.81)
Q operatora impulsa vrtnje
_
S =

E

A, danog gusto com tenzora impulsa
vrtnje /
0
= T
0
x
T
0
x
_
:
S =
k
N
k. (3.82)
Rije c je o skupu komutiraju cih operatora
[H, N] =
_
P , N
_
=
_
S , N
_
= 0 ,
_
H,

P
_
=
_
H,

S
_
=
_
P ,

S
_
= 0 ,
(3.83)
s vlastitim vrijednostima
N[k) = n[k) (3.84)
H[k) = [k) (3.85)
P [k) =

k [k) (3.86)
S [k) =
k[k) . (3.87)
Op cenito jednofotonsko stanje je linearna superpozicija
C
1
[k+) + C
2
[k), (3.88)
koja, uz i cezavanje jednog od koecijenata C
1,2
, vodi na vlastito stanje operato-
ra heliciteta. Ovako opisan foton nosi sve zna cajke cestice. Moemo prou citi i
njegovo ponaanje na diskretne transformacije.
P UNUTRANJI PARITET FOTONA
Slijedimo li transformaciju vektora stanja pod operacijom prostornog zrcaljenja
P U
P
Pj
(t, x)P
1
= P(,
j)P
1
= (,
j) = j
(t, x), (3.89)

vektorski potencijal ce se ponaati analogno:
PA
(t, x)P
1
= P
_
A
0
(t, x),

A(t, x)
_
P
1
(3.90)
=
_
A
0
(t, x),
A(t, x)
_
= A
(t, x). (3.91)

Eksplicitnom transformacijom (operatorom P koji djeluje u Hilbertovom pros-
toru, a ne djeluje na eksponencijalne faktore) na vektorskom potencijalu polja
zra cenja
P

A(t, x)P
1
=
k
_
Pa
k
P
1
e
ikx
+ Pa
k
P
1
e
ikx
_
(3.92)
i usporedbom s prostornim dijelom cetverovektora u (3.91)
A(t, x) =
k
_
a
k
e
iti
kx
+ a
k
e
it+i
kx
_
(3.93)
=
_
a
k
e
ikx
+ a
k
e
ikx
_
, (3.94)
gdje smo u zadnjem koraku pod sumom u cinili zamjenu

k
k , .
Usporedbom zaklju cujemo
Pa
k
P
1
= a
k
(3.95)
Pa
k
P
1
= a
k
. (3.96)
Dakle, uz impuls i helicitet mijenja predznak pri operaciji pariteta. Pogledajmo
sada transformaciju jedno cesti cnog stanja pri zrcaljenju prostora:
P[
k ) = Pa
k
P
1
P[0) = a
k
[0) (3.97)
= [
k , ) . (3.98)
Minus predznak u zadnjem koraku shva ca se kao unutranji paritet fotona, iako
bi [k) moglo biti vlastito stanje operatora P samo uz (za fotone nemogu c) uvjet
k = 0.
P NABOJNI PARITET FOTONA
Slijedimo deniciju operacije nabojne konjugacije na naboju CQC
1
= Q ili
struji
j = Qv
Cj
(t, x)C
1
= j
(t, x), (3.99)

to zbog C-invarijantnosti elektromagnetskog me dudjelovanja ([H
em
, C] = 0)
povla ci
CA
(t, x)C
1
= A
(t, x). (3.100)

Izravna usporedba (kao maloprije kod P-transformacije) daje
Ca
k
C
1
= a
k
(3.101)
Ca
k
C
1
= a
k
. (3.102)
Odatle, iz ponaanja jednofotonskog stanja [k) = a
k
[0)
C[k) = Ca
k
C
1
C[0) = a
k
[0) = [k) (3.103)
zaklju cujemo da je nabojni paritet fotona negativan,
c
(fotona) = 1. (3.104)
Sli cno, na n-fotonskom stanju
C[
1
, ..
n
) = ()
n
[
1
, ..
n
) . (3.105)
Odatle izlazi tzv. Furryjev teorem za matri cne elemente koji uklju cuju neparni
broj fotona (m + n = 2k + 1)
n fotona[H
[m fotona) = 0 . (3.106)
Usput komentirajmo jo neke matri cne elemente:
Q i cezavaju ci dijagonalni matri cni element
_
k
k
_
=
_
0
a
k

Aa
0
_
=
0 govori da elektri cno ili magnetsko polje jednog fotona nema smisla. Ipak,
polje ima nei cezavaju ce uktuacije,
_
0
A
2
0
_
,= 0 ,
_
k
A
2
k
_
,= 0 . (3.107)
Q nei cezavaju ci nedijagonalni matri cni elementi k[
A[0) i 0[
A[k) de-
niraju valnu funkciju slobodnog fotona.
3.2.3 Kvantizirano Diracovo polje
Vratimo se na Diracovu jednadbu
i
t
= (i + m) , (3.108)
gdje uo cavamo 2 2 blokove diktirane strukturom Diracovih matrica
=
0
=
_
0
0
_
, =
0
=
_
1 0
0 1
_
. (3.109)
U skladu s tim, u rjeenju ravnog vala s cetveroimpulsom p
= (p
0
, p ), dekom-
pozicijom cetverospinora na dvokomponentne bispinore
= e
ipx
, =
_

_
(3.110)
dobivamo vezane jednadbe
p
0
_

_
=
_
m 1 p
p m 1
__

_
. (3.111)
Na dimo prvo rjeenja pozitivne energije, za koja
p
0
= +
_
p
2
+ m
2
_
1/2
E > 0. (3.112)
Potraimo ta rjeenja u sustavu mirovanja cestice, gdje je p
0
= +m, p = 0,
tako da vezani sustav jednadbi (3.111) postaje
m
_

_
=
_
m 1 0
0 m 1
__

_
. (3.113)
Odatle izlazi m = m , odnosno = 0. Zbog toga
(p
0
= +m) =
_

0
_
, (3.114)
pri cemu imamo dva nezavisna spinska stanja za elektron pozitivne energije u
mirovanju:
1
=
_
1
0
_

1/2
spina gore () , (3.115)
2
=
_
0
1
_

1/2
spina dolje () . (3.116)
Za nei cezavaju ci impuls p ,= 0, eliminacijom
=
p
E + m
(3.117)
dolazimo na spinore pozitivne energije
1,2
=
_
_
_
_
1,2
p
E + m
1,2
_
_
_
_
. (3.118)
Analogno, za spinore negativne energije, za koje p
0
= ( p
2
+ m
2
)
1/2
= E,
potraimo rjeenje u sustavu mirovanja, gdje je
p
0
= m, p = 0 . (3.119)
Vezani sustav jednadbi (3.111) postaje
m
_

_
=
_
m 1 0
0 m 1
__

_
, (3.120)
to daje m = m( = 0), odnosno
(p
0
= m) =
_
0
_
. (3.121)
Rjeenja kona cnog impulsa + p , odnosno cetveroimpulsa p
= (E, p ), dobit
ce se eliminacijom iz jednadbe
(E m) = p , (3.122)
to daje za negativne energije

_
_
_
_
p
E + m
_
_
_
_
. (3.123)
Pri tome treba pripaziti na suptilnost pridruivanja:
Q rjeenja pozitivne energije uz pozitivne frekvencije e
ipx
;
Q rjeenja negativne energije uz negativne frekvencije e
ipx
.
Zahtjev da rjeenja negativne energije budu uz p
= (E, p ) vodi nas na

deniciju spinora negativne energije
3,4
=
_
_
_
_
p
E + m
1,2
1,2
_
_
_
_
. (3.124)
Pri tome identikacija odsutnosti cestice nekog kvantnog broja s prisutno cu ces-
tice suprotnog kvantnog broja vodi na izbor:
negativno energijska rjeenja spina = pozitivno energijska rjeenja spina ,
odnosno
1/2

1
=
_
0
1
_
(3.125)
1/2

2
=
_
1
0
_
. (3.126)
Primjetimo da dok pozitivno energijski spinor u(p) zadovoljava jednadbu
(p / m) u(p) = 0 , (3.127)
za elektron negativne energije E i impulsa p jednadba
(p / m) u(p) = 0 (3.128)
vodi na jednadbu za negativno energijski spinor v(p)
(p / + m) v(p) = 0 . (3.129)
Normalizacija na 2E cestica po jedinici volumena
_
V
d
3
r =
_

d
3
r = u
u = 2EV (3.130)
vodi na cesti cne spinore
u(p, s) =
E + m
_
_
_
_
s
p
E + m
s
_
_
_
_
(3.131)
i analogno normirane (v
v = 2E) anti cesti cne spinore

v(p, s) =
E + m
_
_
_
_
p
E + m
s
_
_
_
_
. (3.132)
Uo cimo da se i rjeenja negativne energije mogu izraziti Paulijevim spinorima
s
(3.115) i (3.116) za s = 1, 2
v(p, s) =
E + m
_
_
_
_
p
E + m
(i
2
s
)
(i
2
s
)
_
_
_
_
, (3.133)
gdje je E p
0
> +m. Sumirano, normirana pozitivno energijska rjeenja Dira-
cove jednadbe
(+)
p,s
(x) =
1
2EV
u( p , s)e
ipx
(3.134)
treba usporediti s negativno energijskim
()
p,s
(x) =
1
2EV
v( p , s)e
ipx
. (3.135)
Uo cimo da su negativno energijska rjeenja impulsa p i spina s izraena v spi-
norom s vrijednostima p i s, u skladu s Diracovom interpretacijom rupa u
negativno energijskom moru. Primijetimo i ortogonalnost (+) i () rjeenja, koja
proizlazi iz ortogonalnosti pozitivno i negativno energijskih spinora (vidjeti zada-
tak 3.5, str. 58)
v
( p , s
)u( p , s) = u
( p , s)v( p , s
) = 0 . (3.136)
P Kvantno Diracovo polje i Diracova struja
Budu ci da je Diracova jednadba linearna jednadba za spinore (x), superpozi-
cija rjeenja bit ce tako der rjeenje. Op ca superpozicija ravnih valova pozitivne i
negativne frekvencije moe se prikazati Fourierovim integralom
(x) =
_
d
3
p
s=1,2
s
( p )u(p, s)e
ipx
+
s
( p )v(p, s)e
ipx
, (3.137)
gdje su
s
( p ) i
s
( p ) kompleksni koecijenti razvoja. Ve c smo uo cili problem
ako rjeenje Diracove jednadbe pokuamo interpretirati kao Schrdingerovu val-
nu funkciju, amplitudu vjerojatnosti nalaenja cestice u nekom dijelu prostora.
Naime, ako cesticu elimo locirati u dovoljno malom intervalu x, to po relacija-
ma neodre denosti p 1/x vodi na energije E koje prelaze prag produkcije
parova cestica-anti cestica, to nas upu cuje na vie cesti cnu, kvantnu teoriju polja.
U tom pristupu koecijenti razvoja
s
i
s
postat ce operatori b
s
i d
s
, kao to
smo to imali kod kvantiziranog polja zra cenja. U zapisu preko operatora stvaranja
anti cestica (d
s
) i ponitenja cestica (b
s
)
(x) =
s
_
b
s
( p )u( p , s)e
ipx
+ d
s
( p )v( p , s)e
ipx
. (3.138)
Ovisno o normalizaciji
p
ima zna cenje
1
p
_
m
E
ili
_
d
3
p
(2)
3/2
_
m
E
(3.139)
1
p
1
2E
ili
_
d
3
p
(2)
3
2E
. (3.140)
Operatori ponitenja spinorne cestice b
s
( p ) (uz pozitivno energijske spinore u(p, s))
i stvaranja anti cestice (uz negativno energijske spinore v(p, s)) zadovoljavaju an-
tikomutacijske relacije
b
s
( p ), b
( p

) = d
s
( p ), d
( p

) =
ss

p p
, (3.141)
gdje u kontinuiranoj verziji
p p
= (2)
3
2E( p )
3
( p p

) . (3.142)
Uvedimo i adjungirani spinor

=
koji zadovoljava jednadbu

(i/ m)

(x) = 0 (3.143)
i koji ima oblik
p,s
_
b
s
( p ) u( p , s)e
ipx
+ d
s
( p ) v( p , s)e
ipx
_
. (3.144)
Adjungirani spinori u impulsnom prostoru zadovoljavaju jednadbu
u( p , s) (/ m) = 0, v( p , s) (/ + m) = 0 . (3.145)
Normalizacija spinora izlazi iz eksplicitnih rjeenja:
u
( p , s)u( p , s
) = 2E
ss
(3.146)
u( p , s)u( p , s
) = 2m
ss
(3.147)
v
( p , s)v( p , s
) = 2E
ss
(3.148)
v( p , s)v( p , s
) = 2m
ss
. (3.149)
Uvedimo operator broja cestica N(p, s) = b
s
(p)b
s
(p) i anti cestica

N(p, s) =
d
s
(p)d
s
(p) . Za vjebu provjerimo korisne antikomutacijske relacije:
[N( p , s), b
s
( p

)] =
p p

ss
b
s
( p ) (3.150)
_

N( p , s), d
s
( p

)
=
p p

ss
d
s
( p ) (3.151)
_
N( p , s), b
( p

)
_
= +
p p

ss
b
s
( p ) (3.152)
_

N( p , s), d
( p

)
_
= +
p p

ss
d
s
( p ) . (3.153)
Provjerimo da u skladu s Paulijevim principom N i

N poprimaju vlastite vrijed-
nosti 0 ili 1 . Na vakuumskom stanju [0) (za koje b
s
(p)[0) = 0) vlastita vrijednost
je 0:
N(p, s)[0) = 0 . (3.154)
Na jedno cesti cnom stanju [p, s) = b
s
(p)[0) vlastita vrijednost je 1:
N(p, s)[p, s) = N(p, s)b
s
[0) = [p, s) , (3.155)
pri cemu smo upotrijebili komutator
_
N(p, s), b
s
, (p)
= b
s
(p). Na dvo cesti cnom
stanju, trivijalno vrijedi
b
s
(p)b
s
(p)[0) = b
s
(p)b
s
(p)[0) , (3.156)
cime je zadovoljen Paulijev princip.
Promotrimo Diracovu struju konstruiranu od kvantnih spinora. Ona sadri
raspodjelu naboja () i struja (
j) sustava elektrona i pozitrona

j
(x) = e
(x)
(x). (3.157)
Opservabilna veli cina bit ce npr. ukupni naboj takvog sustava
Q =
_
d
3
xj
0
(x, t = 0) = e
_
d
3
x
= e
p ,s
_
b
s
(p)b
s
(p) + d
s
(p)d
s
(p)
_
(3.158)
Komutator d, d
= 1 omogu cit ce izraavanje operatora naboja operatorima

broja elektrona i pozitrona
Q = e
p ,s
_
N(p, s)

N(p, s) + 1
_
, (3.159)
no preostao je i posljednji konstantni clan koji vodi u sumi na beskona cni naboj.
Ovakvu beskona cnost eliminira se zahtjevom da se sloeni operatori poput struje
moraju uvesti u normalnom poretku, s operatorima stvaranja lijevo od operatora
ponitenja. Tada, normalno ure den operator (u sendvi cu dvoto cki)
j
= e :

(x)
(x) : (3.160)
zahtijeva normalno ure denje drugog clana u (3.158)
: d
s
( p )d
s
( p ) := d
s
( p )d
s
(p) , (3.161)
bez konstantnog clana u (3.158). Modicirana, normalno ure dena teorija rjea-
va problem beskona cnog naboja. Pri tome gusto ca vjerojatnosti
(x)(x) vie
nije pozitivno denitna nemogu ce je u kvantnoj teoriji zadrati jedno cesti cnu
interpretaciju spinora.
P NABOJNA KONJUGACIJA
Operatori stvaranja i ponitenja neposredno daju smisao prebacivanja cestica u
anti cestice ukoliko nabojna konjugacija daje
(b
s
(p)(
1
= d
s
(p) (3.162)
(b
s
(p)(
1
= d
s
(p), (3.163)
to na kvantnom polju (x) daje
c
(x) = ((x)(
1
=
s
_
d
s
( p )u(p, s)e
ipx
+ b
s
(p)v(p, s)e
ipx
. (3.164)
Iz oblika kvantiziranog adjungiranog spinora

(x) u relaciji (3.144) vidi se da je
u linearnoj vezi s (3.164) to moemo zapisati kao
(
c
(x))
= (
(x)(
1
= C
(x)
_
, (3.165)
odnosno ((
1
= C

T
. Pokazat cemo to iz Diracove jednadbe. Vidjeli smo
da se u klasi cnoj elektrodinamici gibanje cestice naboja e u elektromagnetskom
potencijalu A
= (A
0
,

A) dobiva minimalnom supstitucijom (3.39)
p
+ eA
, (3.166)
to je pra ceno kvantno mehani ckom supstitucijom
i
+ eA
. (3.167)
Moemo se pitati kakva je veza spinora elektrona koji zadovoljava Diracovu jed-
nadbu (naboja e) u elektromagnetskom polju
[
(i
+ eA
) m] = 0 (3.168)
i spinora pozitrona
c
koji zadovoljava ekvivalentnu Diracovu jednadbu (za na-
boj +e)
[
(i
eA
) m]
c
= 0 . (3.169)
Kompleksnim konjugiranjem jednadbe (3.168) dobivamo
[
(i
eA
) m]
= 0 . (3.170)
Ako uspijemo na ci matricu C
0
koja zadovoljava
_
C
0
_
_
C
0
_
(3.171)
ovu prethodnu relaciju mogli bi pisati u obliku
[
(i
eA
) m]
_
C
0
_
= 0 . (3.172)
To vodi na potvrdu naslu cene veze s nabojno konjugiranim i (transponiranim)
adjungiranim spinorom
c
= C
0
= C

T
. (3.173)
U Diracovoj reprezentaciji matrica, mogu ci izbor je
C
0
= i
2
=
_
_
_
_
0
1
1
1
1
0
_
_
_
_
. (3.174)
Primjerice, specijalni spinor
(1)
prelazi u
(1)c
= i
2
_
u
(1)
( p )e
ipx
= u
(4)
( p )e
ipx
= v
(1)
( p )e
ipx
. (3.175)
Sam operator C zadovoljava
C
1
C = (
)
T
C = C
1
= C
= C
T
(3.176)
i daje
c
=
T
C
1
. (3.177)
Odatle za struju elektrona
j
= e
, (3.178)
dobivamo njoj pridruenu struju s nabojno konjuigranim poljem
j
c
= e
c
= +e
T
C
1
T
= (e)
T
(
)
T
T
= ()e
. (3.179)
Ekstra predznak u posljednjem koraku (od antikomutiraju ceg kvantnog polja)
suptilan je i vaan za interpretaciju j
c
kao struje pozitrona. Uz prije ustanovljenu
transformaciju vektorskog potencijala o cigledna je C invarijantnost elektromag-
netskog me dudjelovanja:
j
c
(A
)
c
= (j
)(A
) = j
. (3.180)
3.3 Feynmanov opis elektrodinamike
3.3.1 Perturbacijska konstrukcija S matrice
Usmjerimo sada nau panju na procese tipi cne za svijet elementarnih cestica
kratkotrajne susrete cestica pristiglih iz prostorno-vremenski udaljenog podru cja
(prole beskona cnosti). Po prolasku kroz malo podru cje me dudjelovanja, cesti-
ce se udaljavaju u beskona cnu budu cnost. Izu cavanje takvih procesa upu cuje na
upotrebu interaktivnog dijela Hamiltoniana, koji ce u spoju s upravo spomentuim
asimptotskim po cetnim i kona cnim stanjima, voditi na pojam operatora sudara,
tzv. S matricu. Operator sudara teorije polja preuzima ulogu kvantnomehni ckog
Hamiltoniana, kao operatora evolucije.
Slika 3.15: Prijelaz ime du po cetnog [i) i kona cnog stanja [f) opisivat cemo
matri cnim elementom operatora sudara S koji sadri nesmetani (neintere-
santni) prijelaz dan s
fi
i zikalno interesantne prijelaze pod utjecajem H
I
sadrane u prijelaznim amplitudama T
fi
P SLIKA INTERAKCIJE
Dvije poznate kvantnomehani cke slike, Schrdingerovu i Heisenbergovu, upot-
punit cemo Diracovom slikom (slikom interakcije), prikladnom za opis elemen-
tarnih cestica u me dudjelovanju. Prisjetimo se Schrdingerovog opisa, cuvenom
jednadbom iz odjeljka 2
i

t
[a, t)
S
= H[a, t)
S
, (3.181)
u koju ulaze vremenski ovisna stanja i vremenski neovisan operator H. Za cesticu
a vektor stanja [a, t)
S
ili valna funkcija (x, t) zadovoljava
S
a, t[a, t)
S
=
_
d
3
x
(x, t)(x, t) = 1 . (3.182)

Heisenbergova reformulacija ovog opisa prenosi svu vremensku ovisnost sa stanja
na operatore. Operatori polja (x, t) (fermionski) i A(x, t) (bozonski), u Heisen-
bergovoj slici simetri cni su na translacije u vremenu:
(x, t) = e
iHt
(x, 0)e
iHt
, (3.183)
A(x, t) = e
iHt
A(x, 0)e
iHt
. (3.184)
Takvom relacijom izme du vremenski ovisnog i vremenski neovisnog operatora,
povezane su Heisenbergova i Schrdingerova slika, simboli cki
A
H
= e
iHt
A
S
e
iHt
. (3.185)
Tada, deriviranjem po vremenu
t
A
H
(t) = iHe
iHt
A
S
e
iHt
+ e
iHt
A
S
e
iHt
(iH) , (3.186)
dobivamo relaciju
t
A
H
(t) = i [H, A
H
] , (3.187)
koja iskazuje vremensku promjenu operatora pomo cu njegovih komutatora s ha-
miltonianom. O cigledno, A
H
je vremenski neovisan samo za one operatore A,
koji su konstante gibanja. Stanje
[a, t)
S
= e
iHt
[a)
H
(3.188)
zadovoljavat ce Schrdingerovu jednadbu (3.181).
Mogu ca je i takva reformulacija, slika interakcije, u kojoj se samo dio vremen-
ske ovisnosti vektora stanja prenosi na operatore. Pritom hamiltonian rastavimo
na slobodni i interakcijski dio
H = H
0
+ H
I
(3.189)
i uvodimo operator
A
I
(x, t) = e
iH
0
t
A
S
(x)e
iH
0
t
= e
iH
0
t
e
iHt
A
H
(x, t)e
iHt
e
iH
0
t
. (3.190)
Uvo djenjem U(t, 0), operatora evolucije od trenutka t = 0 do trenutka t
U(t, 0) = e
iH
0
t
e
iHt
, (3.191)
operator A u slici interakcije evoluira na na cin
A
I
(x, t) = U(t, 0)A
H
(x, t)U
(t, 0) , (3.192)
dakle po slobodnoj jednadbi, a vektor stanja ima prikaz
[a, t)
I
= e
iH
0
t
[a, t)
S
= U(t, 0)[a) . (3.193)
Time vektori stanja u slici interakcije zadovoljavaju jednadbu
i

t
[a, t)
I
= e
iH
0
t
H
I
e
iH
0
t
[a, t)
I
H
I
(t)[a, t)
I
. (3.194)
Pritom smo u zadnjem koraku uveli operator interakcije u slici interakcije, koji se
moe napisati kao
H
I
(t) =
n=0
i
n
n!
[H
0
, H
I
]
n
t
n
. (3.195)
Operator U
I
(t, t
0
) koji daje evoluciju stanja
[a, t)
I
= U
I
(t, t
0
)[a, t
0
)
I
, (3.196)
i sam zadovoljava jednadbu (3.194):
i

t
U
I
(t, t
0
) = H
I
(t)U
I
(t, t
0
) . (3.197)
Rjeenje te jednadbe vodit ce nas na S matricu.
P OPERATOR EVOLUCIJE
Rjeenje jednadbe (3.197) dobiva se iterativno: polazimo od po cetnog uvjeta
U
(0)
I
= U
I
(t
0
, t
0
) = I , (3.198)
pa u prvom priblienju dobivamo
i
t
U
(1)
I
= H
I
(t)U
(0)
I
U
(1)
I
(t, t
0
) = i
t
_
t
0
H
I
(t
)dt
. (3.199)
Tada u slijede cem koraku
i
t
U
(2)
I
= H
I
(t)U
(1)
I
U
(2)
I
(t, t
0
) = i
t
_
t
0
H
I
(t
)U
(1)
I
(t
, t
0
)dt
. (3.200)
Budu ci da H
I
(t
) ne komutira nuno s H
I
(t
), poredak u dvostrukom integralu je

vaan i odre den je vremenskim slijedom t > t
> t
, dakle
U
(2)
I
(t, t
0
) = (i)
2
t
_
t
0
dt
_
t
0
dt
H
I
(t
)H
I
(t
) . (3.201)
Op centio, u n-toj iteraciji
U
(n)
I
(t, t
0
) = (i)
n
t
_
t
0
dt
1
t
1
_
t
0
dt
2
. . .
t
n1
_
t
0
dt
n
H
I
(t
1
)H
I
(t
2
)...H
I
(t
n
), (3.202)
Slika 3.16: Integrali preko dva osjen cana podru cja na lijevoj strani su jed-
naki pa zajedno daju integral preko ukupnog podru cja, prikazan na desnoj
strani
gdje t > t
1
> t
2
... > t
n
= t
0
. Takav poredak, u kojemu kasnija vremena
dolaze na lijevoj strani, osiguravamo uvo denjem vremenski ure denog produkta za
operatore bozonskih i fermionskih polja :
Q za bozonske operatore
T (A(t
1
)A(t
2
)) =
_
A(t
1
)A(t
2
) za t
1
> t
2
A(t
2
)A(t
1
) za t
2
> t
1
_
; (3.203)
Q za fermionske operatore
T ((t
1
)(t
2
)) =
_
(t
1
)(t
2
) za t
1
> t
2
(t
2
)(t
1
) za t
2
> t
1
_
. (3.204)
Za umnoak dva hamiltoniana interakcije vremensko ure denje moemo napisati u
obliku
T (H
I
(t
1
)H
I
(t
2
)) = H
I
(t
1
)H
I
(t
2
)(t
1
t
2
)+H
I
(t
2
)H
I
(t
1
)(t
2
t
1
) , (3.205)
gdje je (x) = 1 za x > 0 i nula za x negativan. To omogu cava da se, sukladno
slici 3.16, dvostruki integral simetrizira i prikae u obliku
U
(2)
I
(t, t
0
) =
(i)
2
2
t
_
t
0
dt
1
t
_
t
0
dt
2
T (H
I
(t
1
)H
I
(t
2
)) . (3.206)
Op cenito, postoji n! ure denja u vremenski ure denom umnoku n clanova, to vodi
na simetrizirani oblik
U
(n)
I
(t, t
0
) =
(i)
n
n!
t
_
t
0
dt
1
t
_
t
0
dt
2
. . .
t
_
t
0
dt
n
T(H
I
(t
1
)H
I
(t
2
)...H
I
(t
n
)). (3.207)
Na temelju simetriziranog zapisa , suma nstrukih rasprenja moe se formalno
zapisati u eksponencijalnom obliku
U
I
(t, t
0
) =
n=0
U
(n)
I
(t, t
0
) = T exp
_
_
i
t
_
t
0
dt
H
I
(t
)
_
_
. (3.208)
P S MATRICA
U granicama neizmjerne prolosti i budu cnosti (t
0
, t ) relacija
(3.208) daje Dysonovu formulu za S matricu
S = lim(t
0
, t )U
I
(t, t
0
) = T expi
_
d
4
xH
I
(x) . (3.209)
Prije nego se pozabavimo primjenom ove formule na ra cun elektromagnetskih
procesa, naglasimo vanost slike interakcije: gusto ca hamiltoniana H
I
razlikuje
se od H
H
I
u Heisenbergovoj slici. H
H
I
je povezan s kanonskim tenzorom energije-
impulsa
(x) =
(x)
(x) g
L (3.210)
na na cin
H
H
I
(t, x) =
00
I
(x) , (3.211)
gdje je
I
(x) dio tenzora pridruen interaktivnom dijelu lagrangiana. Taj hamil-
tonian deniran kanonskim tenzorom energije-impulsa zadovoljava
H
H
I
(t) = e
i(H
0
+H
I
)t
H
I
e
i(H
0
+H
I
)t
(3.212)
umjesto relacije uvedene u (3.194)
H
I
(t) = e
iH
0
t
H
I
e
iH
0
t
, (3.213)
za hamiltonian H
I
(t) koji ulazi u izraz (3.209) za operator sudara S matricu.
Stoga ce dinami cke varijable u slici interakcije biti gra dene od slobodnih polja
Heisenbergove slike.
P PRIMJER SPINORNE ELEKTRODINAMIKE
Na temelju gore re cenog, za spinornu elektrodinamiku kojom cemo opisivati sus-
tav elektrona i fotona
H
I
(t, x) = g
00
L
(0)
I
(x) , (3.214)
gdje
L
(0)
I
(x) = e :

(0)
(x)
(0)
(x) : A
(0)
(x) . (3.215)
Ovdje su
(0)
(x),

(0)
(x) i A
(0)
(x) operatori slobodnih polja u Heisenbergovoj

slici. Pritom je uvedeno i normalno ure denje : : koje osigurava i cezavaju-
ce kvantne brojeve za vakuumsko stanje. Vremensko ure denje je tako der dobro
denirano cak i kad su dvije vremenske koordinate iste. Naime, iz komutatora
slobodnih polja izlazi
_
L
(0)
I
(x), L
(0)
I
(y)
_
= 0 za (x y)
2
< 0 , (3.216)
dakle komutiranje za prostorne udaljenosti. To osigurava Lorentzovu invarijant-
nost T-produkta i S matrice (vidjeti komentar na kraju poglavlja).
Time dolazimo do operatora S matrice teorije smetnje
S = T exp
_
ie
_
d
4
x :

(0)
(x)
(0)
(x) : A
(0)
(x)
_
. (3.217)
Bez ulaenja u potankosti i potencijalne teko ce teorije polja formulirane u slici
interakcije, pedagoko-pragmati cni razlozi odabiru taj pristup kao onaj koji ce nas
najkra cim putem dovesti do prora cuna istinskih procesa.
P WICKOV TEOREM I PROPAGATORI
U izrazu (3.217) pojavljuje se vremensko ure denje produkta normalnih ure denja.
Kako se to dalje obra duje, sadrano je u tzv. Wickovom teoremu. Taj se teorem
dokazuje u udbenicima teorije polja, a mi cemo ga ovdje samo navesti i ilustrirati
rezultate njegove primjene.
Za vremenske produkte, Wickov teorem svodi T-produkt n linearnih operatora
na sumu normalnih produkata, sa svim mogu cim kronolokim kontrakcijama,
T(
1
...
N
) = :
1
..
N
: + :
1
2
..
N
: +
1
2
..
N
:
+ :
1
4
..
N
: +. . . (3.218)
Budu ci da mi u praksi radimo s T-produktima normalnih produkata, kontrakcije
se ne cine unutar prvobitnih normalno ure denih grupa (izme du polja u istoj to cki.)
Naime, kronoloke kontrakcije prikazuju propagatore slobodnih polja, u kvantnoj
elektrodinamici:
foton: A
(0)
(x)A
(0)
(y) 0[T(A
(0)
(x)A
(0)
(y))[0) (3.219)
fermion:
(0)
(x)

(0)
(y) 0[T((x)

(y))[0) . (3.220)
Rije c je o specijalnom slu caju Greenovih funkcija N-to caka, deniranih preko
vakumske srednje vrijednosti umnoka polja (x)
G(x
1
, . . . , x
N
) = 0[T((x
1
)...(x
N
)[0) . (3.221)
Kauzalne Greenove funkcije dvije to cke (dobivene Feynmanovim zaobilaenjem
polova, m mi, i) imaju oblik
A
(0)
(x)A
(0)
(y) =
i
(2)
4
_
d
4
k
_
g
+ (1 a)
k
k
2
a
2
+ i
_
e
ik(xy)
k
2
2
+ i
=
_
d
4
k
(2)
4
iD
(0)
(k)e
ik(xy)
, (3.222)
(0)
(x)

(0)
(y) =
i
(2)
4
_
d
4
p
p / + m
p
2
m
2
+ i
e
ip(xy)
=
_
d
4
p
(2)
4
iS
(0)
(p)e
ip(xy)
. (3.223)
Iz tih izraza mogu se is citati Fourierovi transformati tih propagatora, (iD
0
(k), i
iS
0
(p)), s kojima cemo raditi u impulsnom prostoru (vidjeti dodatak C).
3.3.2 QED u 2. redu ra cuna smetnje
Gore izloeno samo je saetak gradiva kursa iz teorije polja. Za nas se radi sa-
mo o receptu koga elimo bolje upoznati kroz upotrebu kovarijantnog ra cuna na
konkretnim primjerima. Drugi red ra cuna smetnje dan je prema (3.217) sa
S
(2)
=
(ie)
2
2
_
d
4
x
_
d
4
y T
_
:

(x)
(x) : :

(y)
(y) :
_
T (A
(x)A
(y)) , (3.224)
gdje zbog jednostavnosti pisanja isputamo oznake 0 slobodnih polja. Wickov
teorem nam odatle daje produkt 2x4 clana, dva clana iz
T (A
(x)A
(y)) =: A
(x)A
(y) : +A
(x)A
(y) (3.225)
i cetiri clana iz
T
_
:

(x)
(x) : :

(x)
(y) :
_
=:

(x)
(x)

(y)
(y) :
+ :

(x)
(x)

(y)
(y) : + :

(x)
(x)

(y)
(y) :
+ :

(x)
(x)

(y)
(y) : (3.226)
Slika 3.17: Nepovezan proces sa est cestica, primjerice e
+ e
+
e
+ 2. Budu ci da u ovom dijagramu nema kontrakcija, dvije neovisne

integracije vode na produkt dvije -funkcije
Diskutirajmo redom dobivene umnoke. Potpuno normalno ure den clan bez kon-
trakcija
:

: (3.227)
s dijagramatskim prikazom na slici 3.17 ne prikazuje zikalni proces. Elementi
tog procesa na sl. 3.17 pripadaju S matrici 1. reda, no i tada ovakvi procesi sa
slobodnim cesticama ne idu.
P FOTOELEKTRI
CNI EFEKT
Ako izaberemo matri cni element S matrice takvim odabirom po cetnog i kona c-
nog stanja da je mogu ce o cuvati cetveroimpuls (primjerice apsorpcijom fotona na
elektronu vezanom u atomu, dobit cemo matri cni element za fotoelektri cni efekt
S
(1)
fi
= e
[S
(1)
[e
) =ie
_
d
4
xe
(p
, s
)[ :

(t, x)
(t, x): [e
(p, s))
0[A
(x)[) . (3.228)
Podsjetimo se da elektronsko stanje
[e
(p, s)) = b
s
(p)[0) (3.229)
zajedno s kvantnim Diracovim poljem daje
e
(x)[e
(p, s)) =
1
2E
e
V
e
ipx
u(p, s) , (3.230)
a fotonski dio
1
2V
(q, )e
iqx
. (3.231)
Time S matri cni element postaje
S
(1)
fi
=
1
_
2E(p)V
1
_
2E(p
)V
1
2V
(2)
4
4
(p
p q)
Slika 3.18: Anihilacijski dijagram (a) i dijagram izmjene (b) dobiveni kon-
trakcijom fotonskog polja za e
+
e
rasprenje
(ie) u(p
, s
u(p, s)
(q, )
= i
(2)
4
4
(p
f
p
i
)
i
(2E
i
V )
1/2
f
(2E
f
V )
1/2
/
fi
, (3.232)
gdje smo ra cun procesa ogolili na ra cun invarijantne amplitude za fotoelektri cni
efekt
/
fi
= e u(p
, s
u(p, s)
(g, ). (3.233)
Nakon ove digresije s uvo denjem invarijantne amplitude za fotoelektri cni efekt,
nastavimo s drugim clanom.

Clan s kontrakcijom fotonskog polja
:

: A
(x)A
(y) (3.234)
prikazan je dijagramom na sl. 3.18. U ovisnosti o izboru stanja koja daje S
matri cni element, ovaj ce dijagram prikazivati e
, e
+
e
+
ili e
+
e
rasprenja.
Clanovi s jednom fermionskom kontrakcijom

:

(y)
(y)

(x)
(x): : A
(x)A
(y): (3.235)
ili
(x)
(x)

(y)
(y) : A
(x)A
(y): (3.236)
prikazani na sl. 3.19 ovisno o izboru po cetnog i kon cnog stanja vodit ce na komp-
tonsko rasprenje (sl. 3.19(a)) ili stvaranje/ponitenje e
+
e
(sl. 3.19(b)).
P KOMPTONSKO RASPRENJE
Elasti cno rasprenje zra cenja na elektronima u najniem je redu dano S matri cnim
elementom
e
[S
(2)
[e
) =
(ie)
2
2
(2)
4
4
(k
1
+ p
1
k
2
p
2
)
_
i
(2E
i
V )
f
(2E
f
V )
2 u(p
2
, s
2
)
2
_
i
,p
1
+ ,k
1
m + i
i
,p
1
,k
2
m + i
_
u(p
1
, s
1
)
(k
2
,
(k
1
, ). (3.237)
Slika 3.19: Kontrakcija fermionskog polja vodi na komptonsko rasprenje
(a) ili dvofotonsku anihilaciju (b)
Slika 3.20: Feynmanovi dijagrami komptonskog rasprenja
Dva clana iz ovog izraza reprezentirana su s dva Feynmanova dijagrama u impul-
snom prostoru (sl. 3.20). Na ovom primjeru eksplicirano je kako je, uvo denjem
tzv. Feynmanovih pravila (vidjeti dodatak C), mogu ce iz takvih dijagrama odmah
o citati invarijantnu amplitudu M
fi
.
Naglasimo da je nalaenje invarijantne amplitude klju cni korak prora cuna bi-
lo kojeg procesa. Uz izraze za udarni presjek na kraju ovog odjeljka i tragove
za matrice koje cemo uvesti u slijede cem odjeljku, dobiva se za komptonsko
rasprenje
d
dt
= 8r
2
e
m
2
(s m
2
)
2
_
_
m
2
s m
2
+
m
2
u m
2
_
2
+
m
2
s m
2
+
m
2
u m
2

1
4
_
s m
2
u m
2
+
u m
2
s m
2
__
, (3.238)
gdje je
r
2
e
=

2
m
2
, (3.239)
klasi cni radijus elektrona, a pokrate s, t, u
s = (p
2
+ k
1
)
2
, t = (p
1
p
2
)
2
, u = (p
1
k
2
)
2
(3.240)
su tzv. Mandelstamove varijable. One su povezane s energijama ulaznog i izlaz-
nog fotona ( i
) na na cin
s = m
2
+ 2m i u = m
2
2m
, (3.241)
to u laboratorijskom sustavu (uz kut rasprenog fotona ) daje cuvenu Klein-
Nishina formulu :
d
2 sin d
=
1
2
r
2
e
_
_
2
_
sin
2
_
. (3.242)
Pritom vrijedi
1
=
1
m
(1 cos ) , (3.243)
odakle
>
>

1 + 2/m
(3.244)
pa na niskim energijama ( m ,
) vrijedi klasi cna Thomsonova formula

d
2 sin d
=
1
2
r
2
e
_
1 + cos
2
_
. (3.245)
Za podrobnosti Rayleighova i Thomsonova rasprenja vidjeti [?] i komentare na
kraju poglavlja.
P OSTALI PROCESI U 2. REDU
Na redu su procesi s dvije kontrakcije. Pogledajmo najprije slu caj gdje je fer-
mionska kontrakcija u (3.226) pra cena dodatnim sparivanjem fotonskog polja
A(x)A(y):
S
(2)
fi
= e
2
_
d
4
xd
4
y e
(p
, s
)[ A
(x)A
(y)
:

(x)
(x)

(y)
(y): [e
(p, s))
= i
(2)
4
4
(p
p)
4EE
V
2
/
, (3.246)
gdje je
/
= u(p
, s
)(p)u(p, s) . (3.247)
Pritom smo uveli vlastitu energiju elektrona (p) prikazanu na slici 3.21. Rije c je
o dijagramu s petljom, koji se izvrednjuje na na cin
i
(2)
(p) = (ie)
2
_
d
4
k
(2)
4
ig
k
2
+ i
i
p / k/ mi
. (3.248)
Slika 3.21: Feynmanov dijagram koji odgovara vlastitoj energiji elektrona
Pokaimo da ovakve kvantne korekcije mijenjaju masu i propagator elektrona.
Naime, umeci vlastite energije u propagator mogu se prosumirati :
i
p / m(p)
=
i
p / m
+
i
p / m
[i(p)]
i
p / m
+
+
i
p / m
[i(p)]
i
p / m
[i(p)]
i
p / m
+ . . . (3.249)
U korigiranom (prosumiranom) propagatoru pol je pomaknut s m na m + (m).
Odgovaraju cim uklanjanjem beskona cnosti (renormalizacijskim programom ko-
ji izlazi iz okvira ovog udbenika) nalazi se pol ovako obu cenog propagatora.
Zahtjev da se poloaj pola elektromagnetskog propagatora podudara s zikalnom
masom elektrona u svim redovima ra cuna teorije smetnje vodi nas na takvu rede-
niciju (p), da bude ispunjeno
(p / = m) = 0 (3.250)
u svim redovim ra cuna smetnje. Na sli can na cin, sparivanje svih fermionskih
polja vodi nas na dijagram prikazan na slici 3.22. S matri cni element za taj slu caj
Slika 3.22: Feynmanov dijagram koji odgovara vakuumskoj polarizaciji
(vlastitoj energiji fotona)
je
S
(2)
fi
= i
(2)
4
(4)
(q
q)
(2)
3
/
. (3.251)
Uizvrijednjavanju ove invarijantne amplitude /
treba upotrijebiti dodatno Feyn-

manovo pravilo
() predznak za svaku zatvorenu fermionsku petlju . (3.252)
Uzevi to u obzir
/
= (
f
)
(2)
(q) , (3.253)
gdje je
i
(2)
(q) = (ie)
2
(1)
_
d
4
p
(2)
4
tr
(p / + m)
(p / q / + m)
(p
2
m
2
i)((p q)
2
m
2
i)
(3.254)
i ima transverzalni oblik
i
(2)
(q) = i
_
g
q
2
q
(2)
(q
2
) . (3.255)
Obla cenje fotonskog propagatora (primjerice u procesu e
+
e
)
2
moe se prosumirati preko svih redova
ig
q
2
+ i
1
1 + (q
2
)
=
ig
q
2
+ i
+
ig
q
2
+ i
_
(q
2
)
ig
q
2
+ i
+
ig
q
2
+ i
_
(q
2
)
ig
q
2
+ i
_
(q
2
)
ig
q
2
+ i
+ . . . (3.256)
Fotonski pol ostaje na q
2
= 0, to je osigurano badarnom invarijantno cu. Stoga
su ispunjeni uvijeti badarne invarijantnosti
q
= 0 . (3.257)
Na kraju, kontrakcija svih polja vodi na vakuumsku petlju (sl. 3.23). Iako
Slika 3.23: Feynmanov dijagram za vakuumsku petlju
nei cezavaju ci (zapravo divergentni), ovakvi se doprinosi mogu zanemariti jer oni
prikazuju uktuacije vakuuma, a mi sve zikalne procese promatramo relativno
u odnosu na vakuum, pa ove doprinose nakon renormalizacije normaliziramo na
jedinicu.
2
zna ci da foton nije na masenoj ljusci

P VJEROJATNOSTI PRIJELAZA
Iz navedenih S matri cnih elemenata vidjeli smo da se u
S
fi
= f[S[i) =
fi
+ i T
fi
(3.258)
prijelazni matri cni element T
fi
izraava invarijantnom amplitudom /
fi
T
fi
=
(2)
4
(4)
(p
f
p
i
)/
fi
_
i
(2E
i
V )
f
(2E
1
V )
. (3.259)
Zanimat ce nas vjerojatnost prijelaza u jedinici vremena
dW = lim
T
[T
fi
[
2
T
. (3.260)
Uz Fermijev trik, zamjenu
_
(2)
4
4
(p
f
p
i
)
2
= (2)
4
4
(p
f
p
i
) V T , (3.261)
prijelaz u jedno kona cno stanje dan je s
dW =
(2)
4
4
(p
f
p
i
)V
i
(2E
i
V )
f
(2E
f
V )
[M
fi
[
2
, (3.262)
to se za grupu kona cnih stanja mnoi jo mnoiteljem faznog prostora
f
=
f
_
d
3
p
f
V
(2)
3
_
. (3.263)
Eksplicitno navodimo dva primjera vjerojatnosti procesa :
Q Raspad 1 cestice 2 cestice (E
1
, p
1
; E
2
, p
2
) iz sustava mirovanja ( p
1
=
p
2
p
, E
1
+ E
2
= m)
dW =
1
32m
2
[/
fi
[
2
[ p
[ d ; (3.264)
Q Rasprenja a + b c + d u sustavu teita ( p
a
= p
b
p , p
c
= p
d

p
, E
a
+ E
b
= E)
d =
1
64
2
E
2
[/
fi
[
2
[ p
[
[ p [
d
. (3.265)
P UNITARNOST
Pokaimo jo neke korisne relacije koje izlaze iz zahjteva o cuvanja vjerojatnosti.
Naime, o cuvanje vjerojatnosti povla cit ce unitarnost S matrice. Po cnemo li s
normiranim stanjem [i)
i[ i) = 1 (3.266)
vjerojatnost nalaenja kona cnog stanja [f) dana je kvadratommodula S matri cnog
elementa
P
f
= [ f [S[ i) [
2
. (3.267)
Stoga je ukupna vjerojatnost nalaenja bilo kojeg kona cnog stanja [f) jednaka
jedinici :
f
[ f [S[ i) [
2
=
f
_
_
f
i
_
=
i
_
= 1 (3.268)
to vrijedi za bilo koje po cetno stanje [i) pa iz toga slijedi operatorska relacija
S
S = 1 . (3.269)
Za matricu rasprenja T
fi
u relaciji (3.258) iz umnoka koji je po (3.269) jedi-
nica
SS
= (1 + i T)(1 i T
) = 1 + i(T T
) + TT
(3.270)
slijedi
i(T T
) = TT
. (3.271)
Rastavimo li T na realni i imaginarni dio, T = ReT + iImT, nalazimo
2 Im(T) = TT
. (3.272)
Za isto ulazno i izlazno stanje, iz relacije (T
)
ki
= (T
ik
)
proizilazi
2ImT
ii
= (TT
)
ii
=
k
T
ik
(T
)
ki
=
k
[T
ik
[
2
. (3.273)
Kao neposradno primjenu ovog rezultata navodimo izra cunavanje udarnog presje-
ka e
+
e
f

f pomo cu imaginarnog, apsorptivnog dijela vakuumske polarizacije
(tzv, spektralne funkcije). Uz pridruivanje fermionskih struja i odabir doprinosa
spektralnog fermiona f u petlji, dobivamo prikaz udarnog presjeka prema slici
3.24 Za ra cun diskontinuiteta koji doprinose spektralnoj funkciji upotrebljava-
ju se tzv. Cutotsky-eva pravila (vidi [?],[?]). U slijede cem odjeljku dat cemo
prikaz alternativnog, izravnog ra cuna udarnog presjeka za nas vanog procesa
e
+
e
.
Slika 3.24: Udarni presjek anihilacije e
+
e
izraen imaginarnim dijelom di-

jagrama vakuumske polrizacije
Slika 3.25: Kinematika e rasprenja . Zaokrueno podru cje skriva sve
mogu ce unutranje procese koji doprinose tom rasprenju
3.3.3 Rasprenje e
i ponitenje e
+
e
U svom po cetku QED je zamiljena kao teorija elektrona i fotona. Budu ci da je

mion samo tea kopija elektrona, QED mora vrijediti kao univerzalna teorija me-
dudjelovanja leptona i fotona. Elementarno me dudjelovanje sadri uz elektronsku
i mionsku struju
L
I
(x) = eA
(x) :

e
(x)
e
(x) : eA
(x) :

(x)
(x) : (3.274)
Ilustrirajmo primjenu te teorije na prora cunu udarnog presjeka elasti cnog e
rasprenja (sl. 3.25). Prora cun ovog procesa natjerat ce nas da izu cimo tehnike
ra cuna s Diracovim matricama koje ce biti dostatne i za kasnije prora cune slabih
procesa.
P CASIMIROV TRIK I TRAGOVI MATRICA
Naj ce ce je pri rasprenju cestica orijentacija spinova slu cajna i jednostavno se
broje cestice rasprene u dani smjer. Pridrueni udarni presjek dobit ce se usred-
njavanjem po po cetnim i sumiranjem po kona cnim spinskim konguracijama.
Slika 3.26: Doprinos slici 3.25 u najniem redu ra cuna smetnje
Provesti to preko svih pojedina cnih amplituda moe biti prili cno teak posao.
Ovdje cemo nau citi trik kojim se taj posao zaobilazi izravnim ra cunom kvadra-
ta invarijantne amplitude, bez da pojedina cne amplitude uop ce ra cunamo.
Prema Dysonovoj formuli, najnii doprinos procesu -e rasprenja na ci cemo
u drugom redu razvoja eksponenta,
S
(2)
=
(i)
2
2
_
d
4
x
_
d
4
y T [L
I
(x)L
I
(y)] . (3.275)
U matri cnom elementu
S
(2)

, e
[S
(2)
[
, e
)
=
(ie)
2
2

, e
[
_
d
4
x
_
d
4
y T
_
:

e
(x)
e
(x) +
(x)
(x) :
_
:

e
(y)
e
(y) +
(y)
(y) :
, e
)
T(A
(x)A
(y)) (3.276)
to odgovara priblienju jednofotonskom izmjenom prikazanom na sl. 3.26. In-
varijantna amplituda jednofotonske izmjene dana je Feynmanovim pravilima iz
prethodnog odjeljka (vidjeti dodatak C)
/= [ u(k
, s
) (ie
)u(k, s)]
ig
q
2
+ i
[ u(p
, r
) (ie
)u(p, r)] . (3.277)

Kinematika sa slike dostatno specicira elektronske i mionske spinore, pa eks-
plicitne indekse na njima isputamo. S tako prire denom amplitudom ulazimo u
ra cun kvadrata modula invarijantne amplitude [/[
2
. Za slu caj rasprenja nepola-
riziranih cestica promatrat cemo spinski usrednjenu vjerojatnost
[/[
2
[/[
2
=
1
(2s
e
+ 1)(2s
+ 1)
spin
[/[
2
. (3.278)
Sumiranje po spinovima, uz usrednjenje po spinovima po cetnih stanja daje
[/[
2
=
e
4
q
4
1
2
1
2
s,s
r,r
[ u(k
, s
u(k, s)

u(p
, r
u(p, r)
[
2
. (3.279)
U kvadratu modula pod sumom
[( u
u)
k
k
( u
u)
p
p
] [( u
u)
k
k
( u
u)
p
p
]
(3.280)
kompleksno konjugiranje osnovnog bloka, koji je matrica tipa 1 1, podudara se
s hermitskim konjugiranjem:
[( u
u)
k
k
]
= [( u
u)
k
k
]
=
_
u(k
u(k)
= u
(k)
0
u(k
)
= u(k)
u(k
) . (3.281)
U zadnjem koraku upotrijebili smo svojstva matrica
0
=
0
,
=
0
0
. (3.282)
Dakle, kompleksna konjugacija izmijeni poredak matri cnog produkta u elektron-
skom i mionskom dijelu, to vodi na izraz
[/[
2
=
e
4
q
4
1
2
s,s
u(k
, s
u(k, s)
u(k, s)
u(k
, s
1
2
r,r
u(p
, r
u(p, r)
u(p, r)
u(p
, r
(3.283)
Primjenom relacija potpunosti za Diracove spinore
s=1,2
u
(p, s) u
(p, s) = (,p + m)
(3.284)
s=1,2
v
(p, s) v
(p, s) = (,p m)
(3.285)
dobivamo
[/[
2
=
e
4
q
4
1
2
(k/
+ m
e
)
(k/ + m
e
)
1
2
(p /
+ m
(p / + m
=
e
4
q
4
L
elektron
L
mion
. (3.286)
U zadnjem koraku uveli smo elektronski (mionski) tenzor
L
elektron
=
1
2
Tr [(,k
+ m
e
)
(,k + m
e
)
]
=
1
2
Tr
_
,k
,k
+ m
2
e
. (3.287)
Uz relacije za tragove Diracovih matrica (vidjeti dodatak B) dobivamo
L
elektron
= 2
_
k
+ k
+ g
(m
2
e
k
k)
_
(3.288)
i sli cno za mionski tenzor
L
mion
= 2
_
p
+ p
+ g
(m
2
p)
_
. (3.289)
Odatle dobivamo
[/[
2
=
8e
4
q
4
_
(k
)(k p) + (k
p)(k p
) (k
k)m
2
(p
p)m
2
e
+ 2m
2
e
m
2
. (3.290)
U ultrarelativisti ckom limesu (zanemarivanjem m
2
e
i m
2
)
[/[
2
=
8e
4
(k k
)
4
[(k
)(k p) + (k
p)(k p
)] . (3.291)
Izraeno Mandelstamovim varijablama prema slici 3.27(a)
Slika 3.27: (a) s i t kanal primijenjen pod (b) na e
+
e
anihilaciju
s (k + p)
2
2k p = 2k
t (k k
)
2
2k k
= 2p p
(3.292)
u (k p
)
2
2k p
= 2k
p
dobivamo
[/[
2
= 2e
4
s
2
+ u
2
t
2
. (3.293)
Upotrebom krine simetrije (simetrije na zamjenu k
p) moemo odavde
dobiti amplitudu e
+
e
. Ona odgovara s-kanalnom procesu na slici

3.27(b)
[/[
2
= 2e
4
t
2
+ u
2
s
2
. (3.294)
Izraz za nepolarizirano rasprenje (3.293) i izraz (3.294) elektron-pozitron anihi-
lacije u mion-antimion par povezani su jednostavnom s t zamjenom Mandels-
tamovih varijabli. Specicirajmo vrijednosti impulsa i energije elektrona i miona
u sustavu teita :
p
e
= p
e
+ p , p
= p
+ p
(3.295)
s = (E
e
+ E
e
+)
2
= E
2
. (3.296)
Izraz za diferencijalni udarni presjek (3.265)
d
d
CM
=
1
64
2
s
[ p
[
[ p[
[/[
2
(3.297)
uz vrijednosti s, t, u varijabli u sustavu teita gdje je k = [ p [ = [ p

[:
s = 4(k
2
+ m
2
)
t = 2k
2
(1 cos ) (3.298)
u = 2k
2
(1 + cos )
daje
d
d
CM
=
1
64
2
s
2e
4
1
2
(1 + cos
2
) =

2
4s
(1 + cos
2
) . (3.299)
Integrirano po prostornom kutu to vodi na ukupni udarni presjek
(e
+
e
) =
4
2
3s
. (3.300)
Izrazimo li s varijablu energijom snopa s = E
2
= (2E
snopa
)
2
dobiva se poznato
ponaanje udarnog presjeka s energijom snopa

22 nb
E
2
snopa
(u GeV
2
)
, (3.301)
prikazano na sl. 3.28. Ovaj proces sluit ce nam u slijede cem poglavlju kao
referentni proces za produkciju hadrona u e
+
e
sudarima. Ova formula bit ce

korigirana doprinosima vieg reda na sl. 3.29 koje cemo ovdje zanemariti. Na
ovom mjestu dat cemo jos usporedbu tog referentnog procesa s drugim cisto elek-
tromagnetskim procesima prikazanim na sl. 3.30.
Slika 3.28: Ukupni udarni presjek za e
+
e
mjeren na PETRI u
ovisnosti o energiji teita
Slika 3.29: Doprinosi vieg reda elektromagnetskog me dudjelovanja sl.
3.25
Slika 3.30: Usporedba diferencijalnih udarnih presjeka za e
(Mllerovo rasprenje), e
+
e
e
+
e
(Bhabha rasprenje), e
+
e

anihilacije i naeg referentnog e
+
e
rasprenja, za energiju snopa

1 GeV
P Biljeke/komentari
Q Primjerice, klasi cna Thomsonova formula iz 1906. zadrala je svoju valja-
nost kao niskoenergijska granica kovarijantnoga Klein-Nishininoga ra cuna
(za slu caj fotonskih energija znatno ve cih od energija vezanja elektrona u
atomu);
Q Reyleighovo rasprenje opisuje suprotnu granicu i daje objanjenje plavet-
nila neba (ili njegovo rumenilo pri zalasku sunca);
Q Zato vidimo Sunce kao kuglu dobro denirane granice, kad znamo da takva
granica za plinovitu kuglu nebi smjela postojati?
Q Lorentzova transformacija moe promijeniti poredak x
0
i
x
0
j
ako i samo
ako x
i
x
j
< 0. No tada se po jednadbi (3.216) originalni poredak moe
uspostaviti bez promjene T-produkta.
P Seminarske teme :
Jackson, J. D. and L. B. Okun, Historical Roots of Gauge Invariance,
hep-ph/0012061
Lepage, G. P. , What is Renormalization?, u knjizi predavanja na Bo-
ulder, Univ. of Colorado, 1989, ed. T. DeGrand and D. Toussaint,
World Scientic , str. 483
Veltman, M. , Perturbation Theory and Relative Space, hep-ph/9404358
Weinberg, S. , What is Quantum Field Theory, and What Did We Think
It Is?, hep-th/9702027
P Zadaci :
Zadatak 3.1 Na ci trag tr(a/b /) i tr(a/b /c /d/).
Rjeenje :
tr(a/b /) = tr(b /a/) =
1
2
tr(a/b / + b /a/)
= a b tr(1) = 4a b ; (3.302)
tr(a/b /c /d/) = 2a btr(c /d/) tr(b /a/c /d/)
= 8a b c d 2a ctr(b /d/) + tr(b /c /a/d/)
= 8a b c d 8a c b d + 2a dtr(b /c /) tr(a/b /c /d/)
= 8(a b c d a c b d + a d b c) tr(a/b /c /d/) . (3.303)
(3.304)
Zadatak 3.2 Totalni udarni presjek je zikalna veli cina koja ne moe ovisiti o
sustavu u kojem se mjeri, tj.
T
=
_
d(
LS
,
LS
)
d
LS
d
LS
=
_
d(
CM
,
CM
)
d
CM
d
CM
. (3.305)
LS je oznaka za laboratorijski sustav, a CM za sustav teita. Kako daje kom-
ponentu veli cine gibanja okomitu na relativni smjer gibanja, to je
LS
=
CM
.
Iz izraza koji preko Lorentzovih transformacija povezuju LS i CM izra cunava se
jacobijan transformacije J
d
d
CM
=
d
d
LS
J , (3.306)
gdje je
J =
(cos
LS
)
(cos
CM
)
. (3.307)
Na temelju toga razmotriti slu caj elasti cnog rasprenja A + B A + B.
Rjeenje : Neka je x smjer gibanja. Onda vrijedi
p
LS
= (E
LS
, p
LS
cos
LS
, p
LS
sin
LS
, 0) (3.308)
p
CM
= (E
CM
, p
CM
cos
CM
, p
CM
sin
CM
, 0) . (3.309)
Lorentzova transformacija daje
p
LS
cos
LS
= (p
CM
cos
CM
+ E
CM
) (3.310)
p
LS
sin
LS
= p
CM
sin
CM
, (3.311)
pa je
tg
LS
=
p
CM
sin
CM
(p
CM
cos
CM
+ E
CM
)
. (3.312)
Za slu caj A + B A + B se E
A/CM
ne mijenja, a
=
p
CM
E
B/CM
; =
E
B/CM
M
B
. (3.313)
Uvrtavanjem dobijemo
tg
LS
=
M
B
sin
CM
E
B
cos
CM
+ E
A
, (3.314)
pa je
J =

2
1
[
2
cos
CM
+ 1[
[(1
2
1
) cos
2
CM
+ 2
2
cos
CM
+
2
1
+
2
2
]
3/2
(3.315)
gdje je
1
= M
B
/E
B
i
2
= E
A
/E
B
. Za nerelativisti cki limes,
1
1 i
2

M
A
/M
B
dobijemo
J =
[
2
cos
CM
+ 1[
[2
2
cos
CM
+ 1 +
2
2
]
3/2
. (3.316)
Zadatak 3.3 Mandelstamove su varijable za proces rasprenja
1 + 2 3 + 4 (3.317)
denirane na na cin
s (p
1
+ p
2
)
2
; t (p
1
p
3
)
2
; u (p
1
p
4
)
2
. (3.318)
Pokazati da s, t i u nisu nezavisne nego da vrijedi
s + t + u = m
2
1
+ m
2
2
+ m
2
3
+ m
2
4
. (3.319)
Rjeenje : Rijeimo problem u sustavu teita (CM), gdje je
p
1
= (E
1
, p ); p
2
= (E
2
, p ); p
3
= (E
3
, q ); p
4
= (E
4
, q ). (3.320)
Onda je
s+t+u = (E
1
+E
2
)
2
+(E
1
E
3
)
2
( p q )
2
+(E
1
E
4
)
2
( p +q)
2
. (3.321)
Kako je op cenito
p
2
i
= E
2
i
p
2
i
= m
2
i
, (3.322)
iz zakona o cuvanja
p
1
+ p
2
= p
3
+ p
4
E
1
+ E
2
= E
3
+ E
4
(3.323)
izrazi se npr. E
4
i lako se dobije, uvrtavanjem, traena relacija.
Zadatak 3.4 Odrediti zikalno podru cje Mandelstamovih varijabli s, t i u, za
slu caj elasti cnog rasprenja 1 + 2 3 + 4, (tj. m
1
= m
3
i m
2
= m
4
).
Rjeenje : Pokaimo najprije da je E
1
= E
3
i E
2
= E
4
. U sustavu teita (CM)
imamo
p
1
= (E
1
, p ); p
2
= (E
2
, p ); p
3
= (E
3
, q ); p
4
= (E
4
, q ). (3.324)
Iz zakona o cuvanja cetverovektora impulsa dobijemo da je E
1
+ E
2
= E
3
+ E
4
,
a kvadrat zbroja koli cine gibanja daje p
1
p
2
= p
3
p
4
to nam uz
p
2
1
= E
2
1
p
2
= m
2
1
= p
2
3
= E
2
3
q
2
= m
2
1
(3.325)
daje
E
1
(E
1
+ E
2
) = E
3
(E
3
+ E
4
), (3.326)
tj. dobijemo da je E
1
= E
3
. U tom se slu caju varijabla t moe izraziti na na cin
t (p
1
p
3
)
2
= 2m
2
1
2E
1
E
3
+[ p [[q [ cos
= 2m
2
1
2E
2
1
+ 2[ p [
2
cos = 4[ p [
2
sin
2

2
. (3.327)
Zahtjev 1 cos 1, tj. 0 vodi na granice za varijablu t:
4[ p [
2
t 0 . (3.328)
Granice za s su sasvim razumljive
s > (m
1
+ m
2
)
2
, (3.329)
a za varijablu u imamo
u = (p
1
p
4
)
2
= m
2
1
m
2
2
2E
1
E
2
2[ p [[q [ cos , (3.330)
to uz ograni cenost kosinusa vodi na
s + 2(m
2
1
+ m
2
2
) u (E
1
E
2
) . (3.331)
Zadatak 3.5 Provjeriti normiranje (+) i () energijskih rjeenja
(+)
i
()
te
ortogonalnost pozitivno i negativno energijskih spinora v i u.
Pokazati da vrijede relacije
C
0
v
( p, s) = u( p, s) (3.332)
C
0
u
( p, s) = v( p, s) (3.333)
i odatle
C
0
()
p,s
(x) =
(+)
p,s
(x). (3.334)
Zadatak 3.6 Usporediti zbrajanje impulsa vrtnje za H atom
_
F =

J +

S
p
=

L +

S
e
+

S
p
_
(3.335)
i za pozitronij
_
J =

L +

S =

L +

S
1
+

S
2
_
. (3.336)
Pokuajte zamisliti najuvjerljiviji mehanizam kojim bi i sam atom vodika mogao
u potpunosti izanihilirati u fotone!
Zadatak 3.7 Ra cun irine raspada parapozitronija ([?] str. 168) daje
_
1
1
S
0
2
_
=
4
2
m
2
e
[(0)[
2
, (3.337)
to uvrtavanjem kulonske valne funkcije u ishoditu
(r) =
1
r
3/2
B
e
|r|/r
B
(3.338)
daje
_
1
1
S
0
2
_
=
1
2
5
m
e
= 8.03 10
9
s
1
. (3.339)
Fizikalno interpretirati taj rezultat.
Zadatak 3.8 Pokazati da se iz (3.238) komptonski udarni presjek svodi na oblik
C
= 2r
2
e
1
x
__
1
4
x

8
x
2
_
ln(1 + x) +
1
2
+
8
x

1
2(1 + x)
2
_
. (3.340)
U nerelativisti ckoj granici (x 1) dobiva se Thomsonov udarni presjek (3.245)
Thoms
=
8
3
r
2
e
(1 x) , (3.341)
a u ultrarelativisti ckom slu caju (x 1)
= 2r
2
e
1
x
_
ln(1 + x) +
1
2
_
. (3.342)

Fecp 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fecp 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Poglavlje 3

Elektromagnetski procesi i QED

Cinjenica, da uz gravitaciju naim svijetom dominira jo i elektromagnetsko me-

= 21.1 cm. (3.14)

). Neposredno po otkri cu pozitrona hrvatski zi car Stjepan Moho-

na de u istoj to cki, ta je smetnja razmjerna s [[

). U pristupu nerelativisti cke teorije smetnje to su

(stvaranje + ponitenje ) . (3.29)

pojavljuje zbog zahtjeva lokalne,

(x) exp iQ (x) , (3.43)

u (3.44). Budu ci da clan

posjeduje vektorski Lorentzov indeks, to

(x), koje se i samo transformira na na cin:

(x)] (x) , (3.46)

u interakciji sa strujom fermiona.

bude istinski propagiraju ce polje, morat cemo dodati badarno

tenzor jakosti elektromagnetskog polja. Maseni

/2, naruavao bi badarnu simetriju te je stoga

ovisi o normalizaciji i sustavu jedinica. Primjerice, u kona cnom volu-

k, za i = 1, 2) sadrana je u koecijentima operatorima stvaranja (a

(t, x), (3.89)

(t, x). (3.91)

(t, x), (3.99)

(t, x). (3.100)

= (E, p ) vodi nas na

v = 2E) anti cesti cne spinore

koji zadovoljava jednadbu

j) sustava elektrona i pozitrona

= 1 omogu cit ce izraavanje operatora naboja operatorima

(x, t)(x, t) = 1 . (3.182)

), poredak u dvostrukom integralu je

(x) operatori slobodnih polja u Heisenbergovoj

+ 2. Budu ci da u ovom dijagramu nema kontrakcija, dvije neovisne

Clanovi s jednom fermionskom kontrakcijom

) vrijedi klasi cna Thomsonova formula

treba upotrijebiti dodatno Feyn-

zna ci da foton nije na masenoj ljusci

izraen imaginarnim dijelom di-

U svom po cetku QED je zamiljena kao teorija elektrona i fotona. Budu ci da je

)u(p, r)] . (3.277)

POGLAVLJE 3. ELEKTROMAGNETSKI PROCESI I QED 50

. Ona odgovara s-kanalnom procesu na slici

sudarima. Ova formula bit ce

rasprenja, za energiju snopa

You might also like