BR

MPARATORLUUN (1908-1923)

L M

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Ekim 1997

B R M P A R A T O R L U U N O L U M U

( 1 9 0 8 - 1 9 2 3 )

P A U L F R A N O S

D U M O N T G E O R G E O N

eviren:

S E R V E R

TANLL

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER I - U M U T L A R VE D K I R I K L I K L A R I (1908-1912) Devrim ve tepki Sosyal ve fikr coku Jn Trkler ibanda lk yenilgiler: Trablusgarp, Arnavutluk 5 5 19 35 50

II - MPARATORLUK SAVATA (1912-1918) .. .61 Balkan Savalar Bir savatan tekine; ttihat ve Terakki Komitesi'nin eylemi Birinci Dnya Sava: Olaylarn ark. Yaklp ykl yllan lkedeki seferberlik 73 87 95 105 61

I I I - B R DNYANIN SONU Bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bir devrimden tekine Sevr Antlamasmdan Lozan Antlamas'na: Trkiye'nin l ve yeniden dirilii

.117 . .123 128 136

144

PAUL D U M O N T ve FRANOS G E O R G E O N (*) I - U M U T L A R VE D KIRIKLIKLARI Devrim ve tepki Niyazi Bey'in yandalanyla daa kt gnden beri Makedonya'da karklk durmam, artmt. III. Ordu'nun teki gen subaylar, bu arada Hilmi Paa'nm kurmay ba kanlna bal Binba Enver Bey de onun rneini izle milerdi. Bu ayaklanma eylemlerinin oalmas, bu szdinlemezlik hareketinin bana gemeye gtryordu ttihat ve Terakki'yi. Elindeki hafiye ebekesiyle sz konusu geli melerden haberdar olan Abdlhamit, gizli polisini hareke te geiriyor, soruturma heyetleri yolluyordu; ne var ki, t tihat ve Terakki Komitesi, sultann ajanlarnn maskelerini abucak indiriyor ve safd ediyordu. 1908 Temmuzu'nun balarnda, Saray'n adamlarna kar ldrmeler artnca, Abdlhamit, gitgide aka bir ba kaldrya dnen hareketi bastrmak amacyla, bir ordu gn dermeye karar verdi: Ayn ortalarna doru, Anadolu'dan Makedonya'ya 18.000 asker yolland. Ne var ki, ayaklanma y bastracak yerde, onunla birleti gnderilenler. Devrimin (1908-1912)

(*) Bu kitaptaki 5-61 sayfalan Franois Georgeon ve 61-143 sayfalan da P ulDumont yazmtr. 5

dnm noktas oldu bu: O tarihe dein, Jn Trk subaylarn ayaklanmas, uzun yllardan beri etelerin eline dm bir Makedonya iin hemen hemen sradan bir olayd. Anadolu lu askerlerin kopup ayrlmalar ise, durumun, Saray'n dene timinden btnyle kt anlammayd artk. 20 ve 23 Tem muz gnleri arasnda, ttihat ve Terakki Komitesi'nin ekip evirdii subaylarn ve Mslman halktan sivil insanlarn nayak olduklar ayaklanmalar grld Manastr'da, Serez'de, skp'te, Firzovik'de. Anayasann yeniden yrrl e konmasn isteyen bir telgraf yamuru boand Yldz'm stne; bu olurken, ordu da, sultann uymamas halinde, s tanbul'a yryecei tehdidinde bulunuyordu. Aslnda, 23 Temmuz'da, Manastr'da ve Makedonya'nn teki birok kentinde anayasa kendiliinden ilan edilmiti. Komite, 27 Temmuz gn, Makedonya'nn bakenti Selanik'te harekete gemeyi ngrmt, ne var ki, Abdlhamit hazrlksz yakalad onu. Sultan, ayaklananlara kar artk hibir olanaa sahip olmadndan, uzlamaya ka rar verdi onlarla. 22 Temmuz'da, Sait Paa'y sadrazam ola rak atyor ve ertesi gn de, 1876 Anayasas'n imparator lukta yeniden yrrle koyduunu belirten bir irade ya ymlyordu; yaknda seimlere gidileceini ve parlamento nun toplantya arlacan da haber veriyordu. Otuz yldan beri toplanmam bir parlamento idi bu! 24 Temmuz'da, stanbul ve imparatorluun byk kentleri, Abdlhamit despotluunun sona erdiini reni yordu sevin iinde. Yollarda,- arpc sahneler grlyor-

du; btn cemaatlardan insanlar, Ermeniler, Rumlar, Bul garlar, Trkler, Arnavutlar birbirlerini kutluyor ve sarma dola oluyorlard. Kimi Arap kentleri gibi, cokunun g rlmedii yerlerde, komitenin grevlileri, sevin gsterile rine yol amak iin abalyorlard. Btn umutlar gerek leebilir grnyordu; "Hasta adam iyiletirdik" diyecek tir Enver Bey. Yeni bir seher douyordu anayasann geri geliiyle! Bylece Jn Trkler, bir yirmi yla yakndr saplant s olduklar bir dncenin, Osmanl Devleti'nin yeniden anayasal bir devlet olmas dncesinin gerekletiini gryorlard. Sava vermeden, iddete bavurmadan, sra dan bir mdahale tehdidiyle elde ettikleri zaferin abuklu u, isteklerine Abdlhamit'in kolayca uymas, hazrlksz yakalamt onlar. Aralarnda en tutucu olanlar, progra mn esas gerekletiine gre komitenin dalmas gerek tiini dnyordu. Ne var ki ounluk, siyasal eylemin sr drlmesi yolunu seti. Ne yapacaklard bu anszn kazandklar zaferle Jn Trkler? Anayasay yeniden yrrle soktuu iin, sultan, hal kn muhabbetini yeniden kazanmt ve artk onu safd et mek mmkn deildi pek. te yandan, bakaldranlann saflarnda, siyasal deneyimi olan hibir siyaset adam yok tu. Avukat, gazeteci, memur ve mstahdem olarak ou kk burjuvaziden gelen, byk blm yksekokullar-

dan gelse de ynetme sanatm bilmeyen bu insanlar, siya sal yaam dnyasna karma frsatn elde edememilerdi hibir zaman. Son olarak, ttihat ve Terakki Komitesi, Ma kedonya'da iyiden iyiye kk salm olsa da, an Anado lu'ya yayamamt pek ve stanbul'da salam bir rgt yok tu elinde ve hareketin yneticileri hemen hemen birer me hul idiler orada. Osmanl mparatorluu gibi geni ve kar mak bir devleti ynetmeye kalkmak olanakszd bu ko ullarda. ktidardan gz korkmu darbeciler olarak, Jn Trkler, hi olmazsa geici bir sre, kurumlann dnda kalmaya mahkmdular. Bylece, 1908 Temmuzu'ndan sonra, ayn siyaset kad rosunun devletin kumanda mevkilerinde grlmesi art mamal insan. Daraltlm yetkilerle yerinde kalan sulta nn yan sra, sadrazamlarn hepsi de eski rejimin adamla rdrlar: Sait Paa, arkasndan 1908 Austosu'nda birka ay lna hizmete gelen yal Kmil Paa, Hseyin Hilmi Pa a, Ahmet Tevfik Paa vb. dare de eski rejimin Osmanl brokratlarnn elinde kalr. Siyaset ve idarede nbet dei tirme, gitgide artan bir lde ve yava yava olacaktr an cak. yle olunca, bir "Jn Trk Devrimi"nden sz edile bilir mi? Aslnda, gerek bir iktidar deiimi olmadan Make donya'da, subaylarn ve ttihat ve Terakki Komitesi'nin yn lendirip baarya ulatrdklar yasal olmayan bir iddet ey8

lemiydi sz konusu olan daha ok. Bir devrimden ok, sos yal alanda gerek bir program olmayan insanlarn, daha imdiden otuzunu am bir metni yeniden canlandrmala ryd bu. Ancak Fransz Devrimi nasl Bastille'in almn dan ibaret deilse, Trk Devrimi de 24 Temmuz'dan ibaret deildi sadece. Gerekten, sz konusu Jn Trk eylemi, on yldan fazla bir zamana yaylacak -derinliine- bir dizi de iikliin yolunu ayordu. H e m daha imdiden nemliydi deiiklikler. Sultann, zzet Paa ya da Eblhda gibi, despotizmle en ok uzlam yaknlar kamt ya da ieri atlmt. Yldz'daki "giz li eller", datlm bulunuyordu. Gizli polis rgtne son verilmi ve hafiye ebekesi yok edilmiti. Bir genel af karlmt 27 Temmuz gn: Keyfiliin ve jurnalclann kur banlarndan baka, adi sulardan bir bin kadar mahkm ya rarlanyordu bundan. Yzlerce siyasal mahkm yurduna yuvasna dnyordu ve Prens Sabahattin Bey gibi, kimi za man pek byk coku gsterileriyle karlanyordu bunlar. Sansrden kurtulmu gazeteler oalyordu; kamuoyu, l kenin siyasal yaamna giriyordu. Hava devrimciydi en azndan! Ne var ki, sonbahar iin ngrlen seimlerle parla mentonun toplanmasn beklerken, kendini dayatan sorun uydu: Kim ynetecekti? Saray zayflamt. Anayasa ze rine ant itikten sonra, Abdlhamit, bir gzlemci rolne e kilmiti. Buna karlk, Babli iin, 1870'li yllardan beri

yitirdii yeri yeniden kazanma frsatn kendisini veriyor du devrim. Saray'la komite arasnda herhalde ortaya ka cak anlamazlklar ustaca oynayarak, sadrazam, iktidarn tekrar dayatmann umudu iindeydi. Srayla Sait Paa ve Kmil Paa, bu kart oynamaya kalkacaklardr. ttihat ve Te rakki Komitesi'ne gelince, Merkez Komitesi (Merkez-i /mmf)araclyla hareket ediyordu: Selanik'te kalp giz liliini srdren Merkez Komitesi ise, bir tr gizli bask gru bu durumundayd; eyletlere grevlilerini yolluyor; Talt, Rahmi, Cavit, Doktor Nzm, Bahaettin akir ya da Ahmet Rza Bey gibi, en gzde yelerinden ikisini ya da n, grn bildirmek, hatta dayatmak iin, sultann ya da sad razamn yanna gnderiyordu. Devrimden birka gn son ra, (iinde Talt, Cemal ve Cavit Beylerin de bulundukla r) yedi kiilik bir komite, yeni rejimin yerlemesine gz ku lak olmak zere bakente gelmilerdi. Bu yeni rejim ise, si yasal, sosyal ve diplomatik bir dizi glklerle karlamak ta gecikmeyecektir. Birka gn soma, Sait Paa ile ttihatlar arasnda, bir siyasal bunalm patlak verdi nce. Anayasa, kabineyi biz zat kendisinin oluturmas hakkm veriyordu sadrazama; sonra da, sultamn iradesine sunmas gerekiyordu sadraza mn bunu. Sait Paa, komiteye daha iyi kar kabilmek amacyla, iki nazrln, Harbiye ve Bahriye nazrlklarnn seimini sultana brakt. Pek byk bir ey ne srlm t kumarda: Orduyu denetleyecek olan, gc hatr saylr

10

lde gen subaylara dayanan Jn Trk hareketini de yo la getirebilecekti ayn zamanda. Sait Paa, g denemesin de baarszla urad ve grevden ayrlmak zorunda kal d. Kmil Paa geti yerine (6 Austos). Kmil Paa, im paratorluu merkeziyeti bir modern devlet haline getirme yi ngren bir program nerdi ve Jn Trkler de uygun bul du bunu. ttihat ve Terakki Komitesi, artk siyasal yaama mdahale etmeyeceini; anayasann koruyucusu ve hakem rol oynamakla yetineceini aklad: lkenin zerine haf talarca srecek bir grev dalgas gelip ktnde, 1908 Austosu'ndan balayarak oynamaya arlacaktr bu ro l. Ne var ki, yeni rejim iin en ar olan u gelendi: 5 Ekim'de, Bulgaristan, sultann otoritesini reddederek, ba mszln ilan eder; ertesi gn, Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek'i kendisine kattn aklar ve Girit, Yuna nistan'a baland kararm haber verir. mrenilecek bir fr satt bu: Yeni rejim, istikrarszd henz; bir kez yerine otu runca da, bu topraklar zerinde otoritesini salamlatrma y aramayacak myd? Sz konusu yerler, szde de olsa Os manl mparatorluu'na balydlar kukusuz ve bu stat byk devletlerce gvence altna alnmt; ancak imdi birden Osmanl egemenliinden ekilip kmyorlar my d? Trkiye gsz ve tek banayd; byk devletler de is tedikleri gibi hareket ediyorlard. Komite, Avusturya mal larna kar bir boykotu gzalc biimde ynlendirirken, si-

11

gvenoyu verilmedi kendisine ve Kmil Paa grevden ay rlmak zorunda kald. Sultan, onun yerine Hseyin Hilmi Paa'y greve ard: Paa, devrimden nce, Rumeli Ge nel Mfettii idi ve Jn Trkler arasnda olumlu bir hre ti vard. ttihat ve Terakki Komitesi iin yeni bir zaferdi bu! Birka ay iinde, honutsuzluk eksilmedi, artt ve n ce aka dinsel bir renge brnd. 1908 Ekimi'ndeki dip lomatik bunalm, tam da ramazan aynda, dinsel duyarln en canl olduu bir srada ortaya kmt (1). 7 Ekim'den balayarak, Kr Ali adl bir hocann ynlendirdii bir ka labalk, Saray'a gidip sultandan eriat geri getirmesini is tedi. Jn Trklere kar propaganda boalyordu. eyhlis lam ile yksek dzeyde ulema, bamdan beri rejimi desteklese de, dinsel kademenin -daha tutucu olan- aa srala rnda, imparatorluun yeni felaketlerinden anayasa sorum lu tutuluyor; zgrlk ve eitlik, yabanc, tehlikeli kavram lar olarak grlyor; Jn Trklerden bilinen modern rfler horlanp aalanyordu. Eski yoldalarndan daha da kop mu olan Murat Bey, gazetesi Mizan 'da, Mslman olma yanlarla eitlii ve kadnn kurtuluunu geleneklere zt gs terip reddederek, dinsel tutkular kkrtp atee ya atyor du. Softa ve derviler olmak zere, yalnz dinsel evreler de deil, brokrasi ve ordu kadaryla halk kitleleri arasn da da gitgide daha fazla yanda toplayan bir sylemdi bu!

(1) Sina Aksin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, 1987, s.93-94. 14

hemen hemen sadece bakentte rgtlenmiti; yle olunca da, ttihatlarn hegemonyasn ciddi olarak tehdit ede mezdi. Seimler, iki dereceli dolayl oyla yapld; oy hakk da yirmi be yandan fazla olan erkeklere tannmt yal nz. Meclis'te, Rumlar iin ok daha fazla bir temsil iste yen Ortodoks Patriklii ve Rum cemaati ile bir uyumaz la yol at seimler. Aa yukar her yerde, ttihat ve Te rakki etiketi altnda ortaya km olan adaylar seildiler; liberallerin stanbul'daki aday sadrazamn kendisi bile, ye nilgiye urad. Parlamento, 17 Aralk 1908 gn, byk bir trenle ald. A sylevinde, Abdlhamit, anayasaya balln yeniden belirtti: Halkn eitim dzeyinin ykseldii bu gnk durumda, anayasann tekrar yrrle konmasna hibir engel kalmamt, diyordu konumasnda. Birka gn soma da, Ahmet Rza Bey, Mebusan Meclisi'nin ba kanlna seildi. Komite ile Kmil Paa arasndaki ilikiler bozulmak ta gecikmedi. Eski rejim brokrasisinin simgesi olan ve li berallerle ilikileri de bilinen sadrazam, pek denetlenemez di. Parlamentonun alndan birka hafta sonra, iktidar n arttrmak zere, siyasal glklerden yararlanmaya kalk t. 10 ubat 1909 gn, Harbiye ve Bahriye nazrlklarnn bana, kendi adamlarn atamaya karar veriyordu. G de nemesi, ordu evresinde dnyordu yeniden. Mebusan Meclisi'nde bir tartmann sonunda, ezici bir ounlukla

13

gvenoyu verilmedi kendisine ve Kmil Paa grevden ay rlmak zorunda kald. Sultan, onun yerine Hseyin Hilmi Paa'y greve ard: Paa, devrimden nce, Rumeli Ge nel Mfettii idi ve Jn Trkler arasnda olumlu bir hre ti vard. ttihat ve Terakki Komitesi iin yeni bir zaferdi bu! Birka ay iinde, honutsuzluk eksilmedi, artt ve n ce aka dinsel bir renge brnd. 1908 Ekimi'ndeki dip lomatik bunalm, tam da ramazan aynda, dinsel duyarln en canl olduu bir srada ortaya kmt (1). 7 Ekim'den balayarak, Kr Ali adl bir hocann ynlendirdii bir ka labalk, Saray'a gidip sultandan eriat geri getirmesini is tedi. Jn Trklere kar propaganda boalyordu. eyhlis lam ile yksek dzeyde ulema, bandan beri rejimi desteklese de, dinsel kademenin -daha tutucu olan- aa srala rnda, imparatorluun yeni felaketlerinden anayasa sorum lu tatuluyor; zgrlk ve eitlik, yabanc, tehlikeli kavram lar olarak grlyor; Jn Trklerden bilinen modern rfler horlanp aalanyordu. Eski yoldalarndan daha da kop mu olan Murat Bey, gazetesi Mizan 'da, Mslman olma yanlarla eitlii ve kadnn kurtuluunu geleneklere zt gs terip reddederek, dinsel tutkular kkrtp atee ya atyor du. Softa ve derviler olmak zere, yalnz dinsel evreler de deil, brokrasi ve ordu katlanyla halk kitleleri arasn da da gitgide daha fazla yanda toplayan bir sylemdi bu!

(1) Sina Aksin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, 1987, s.93-94. 14

1909 ubat'nda Kmil Paa'nm uzaklatmlmas, ger ginlii arttmd. Mebusan Meclisi'nde, Liberal Parti, siya sal muhalefetin ekirdei olmutu ve Rumlar, Ermeniler, Araplar ve Arnavutlar olmak zere, zellikle Trk olma yan milliyetler arasndan bir elli alt arasnda milletvekili ni bir araya getiriyordu. Parti, ttihat ve Terakki Komitesi'ni, bir diktatrlk kurmakla, orduyu siyasete sokmakla, Os manllk lksn Trkler yararna terk etmekle suluyor du. Gvendikleri adamn ibamdan uzaklatrlm olma sna iyi gzle bakmayan ngilizler, bu iddetli saldrlan des tekliyorlard. ngiliz eliliinin ba tercman Fitzmaurice, stanbul'daki ngiliz gazetesi olan Levant Herald aracly la, korkun eletirilerle ykl bir kampanya srdryordu ttihatlara kar. Komite'nin yntemleri, basnda aka eletiriliyordu. Serbesti gazetesinde, ttihatlara kar kam panyaya etkin olarak katlm olan bir gazeteci, Hasan Feh mi, 7 Nisan'da ldrld; kamuoyu da, bizzat komitenin h e J sabna yazd bu cinayeti. Nisan aynn balannda, gericiliin gleri rgtlen diler. Kbns kkenli bir Bektai derviinin, Vahdeti'nin ay lar ncesi kurduu ttihad- Muhammedi Cemiyeti (slam Birlii Dernei), ikinci sradan ulemay yeniden bir araya getiriyordu. "Enternasyonalist" haval, bir tr misyoner r gtleniti bu ve halka seslenen bir slam dile getiriyordu. Volkan adl gazetesi, lkeyi uuruma gtrmekte olan "bir avu Allahsz"a kar korkun eletirilerde bulunuyordu ay-

15

lardr. Dernek, programn aklamak iin, Peygamberin doum gn olan 5 Nisan' seti; program, ttihatlarn la ik ve Batc eilimlerinin tersine, slam lksne arda bulunuyordu. 12 Nisan 1909 'u 13 Nisan' a balayan gece, Trkiye'de "Otuz bir Mart Vakas" diye adlandrlan ayaklanma pat lak verdi (2). stanbul'da yerleen ve dernein propaganda snn alabildiine iledii 1. Ordu'nun askerleri, ou dip lomal (mektepli) subaylarnn silahlarn ellerinden alrlar; kente yaylarak, Galata Kprs'n ap, Parlamento 'nun karsndaki Sultanahmet Alam'nda toplarlar. 13 Nisan gn boyunca, baka birliklerden olanlar, din adamlan ve medrese rencileri gelip katlr kendilerine. Osmanl tari hinde, askerle din adamlan, iktidara kar ayaklanmada dir sek dirseedirler bir kez daha: eriata sk skya uyulma sn; Harbiye Nazn'nn ve Jn Trklerin dinsizliinin sim gesi olan Mebusan Meclisi Bakam Ahmet Rza Bey'in g revden aynlmasrt isterler. Ar bir siyasal bunalma yol at ayaklanma. Bir b lmyle babo askerlerin igal ettii Parlamento ala maz durumdayd. ttihat milletvekilleri kamlard ya da saklanyorlard. Harbiye Nazn Ahmet Muhtar Paa, ayak lanmann karsna kmaya karar veremiyordu. Hilmi Paa'nm felce uram hkmeti, ok gemeden grevden

(2) Julien takvimindeki 31 Mart'tr bu. 16

ayrlacaktr. Sultan'a gelince, cn almann bir frsat ola rak bakyordu bunalma. Bakaldranlarm ou isteklerine baeip, eriata uyulmas emrini verdi Meclis'e ve Ahmet Tevfik Paa'y sadrazam olarak atad. ttihatlarn arkala rnda braktklar boluu liberaller doldurdular hemen. stanbul'da kimi iddet olaylar oldu: Diplomal gen subaylar, Merutiyet hareketinin yandalar, birok millet vekilleri, ayaklanma srasnda ldrldler. Tanin ve ra y mmet gibi ttihat gazetelerin merkezleri baslp ya maland. Bununla beraber, Adana'da olup bitenler ok da ha korkuntur. stanbul'daki ayaklanma haberi, alabildii ne kkrtmt insanlar; Ermenilerin bakaldrmaya hazr landklar sylentisi yaylyordu Mslmanlar arasnda. 14 Nisan'dan balayarak, Ermeni mahalesi, iddet ve kym olaylarna sahne oldu: Gnlerce srecektir bu ve binlerce insann canna mal olacaktr Ermeni halktan. 13 Nisan olaylarnn anlam zerine, bol bol yorumla ra gidildi uzun sre. Mslman banazlnn birden tutu mas myd bu? Ancak, bataRumlar olmak zere, Hristi yan aznlklar alklamlard bunu ve anayasaya sayg gs terilmiti. Ayaklananlarn arkasndaki ipleri kim ekmiti? Abdlhamit mi? Gerekten, grne baklrsa, sultan ayaklanmann kkrtcs deildi; ancak, bir kez patlak ver diinde de, ondan bir eyler elde etmeye kalkt ve buna ba kp, Jn Trkler onu sorumlu tutacaklardr olaydan ve Yl dz'daki despottan sonunda yakalarn syrabilmenin ala-

17

bildiine honutluunu duyacaklardr. ngiltere miydi per de arkasndaki? Jn Trklerle aras souk olan ngilizler, muhalefeti desteklemilerdi hi kukusuz. Ne var ki, mu halefet cephesinde aramal gerek sorumlular! Liberal Par ti'nin arkasnda, yeni rejime dma ya da ondan hayal k rklna dm bir topluluk bulunuyordu: Bir kenara itil mi eski Jn Trklere (Prens Sabahattin Bey gibi), iktidar dan uzaklatrlm liberaller (Kmil Paa gibi), gitgide ku kulu ve gven duymaz hale gelen aznlklar, ttihatlarn merkeziyeti ve milliyeti eilimlerinden fkeli Arnavut lar, sultana ballm srdren alaydan yetime kk rt beli askerler/a/ay/z), Temmuz'dan beri kap dar edilmi eski rejimin subaylar, idarenin yeniden rgtleniinin (ten sikat) kurban brokratlardan oluuyordu bu topluluk. Mu halefet, ttihatlara kar slamdan yararlanm ve bu da, stanbul halkn alabildiine seferber etme olana vermi ti kendisine. Ne var ki, ksa sreli oldu ttihat ve Terakki Komitesi'ne hasm kesilenlerin zaferi. 24 Temmuz 1908'de kuru lan siyasal yapnn ciddi olarak tehdit edildiini gren Ma kedonya ordusu, harekete gemeye karar verdi. "Hareket Ordusu", Mahmut evket Paa'nm yneticiliinde stan bul zerine yryp 24 Nisan'da ele geirdi onu. Sky netim ilan edildi ve ayaklanmaclar yarglamak zere ola anst mahkemeler kuruldu. Birka gn sonra da, Mebusan Meclisi ile Ayan Meclisi, ortak toplant yaparak, sulta-

18

mn tahtndan indirildiini ilan ettiler; karar, eyhlislamn bir fetvas ile yaptrm kazanmt. Abdlhamit Selanik'e srgne yolland ve kardei Mehmet Reat geirildi yeri ne. Osmanl mparatorluu tarihinin bir sayfas evrilmiti. Sosyal ve fikr coku Yzyln balarndan beri, Osmanl mparatorluu, hz l bir iktisadi gelime iine girmiti; byk devletler ara sndaki rekabetlerin gitgide keskinletii bir balamda, ya banc sermayeye ar siyaseti desteklemiti bu gelimeyi. Fiyatlar ykselmiti. stanbul'da, 1900 ile 1908 yllan ara snda, bir okka (1.3 kg) buday 34 paradan 54 paraya (40 para=l kuru); bir kile (37 litre) arpa 12 kurutan 19 kuru a kmt. Bu enflasyon, cretlilerin, memur ve mstah demlerle aa halktan insanlarn durumunu daha kararsz ve gvensiz klarken, ticaret ve alverii de destekliyordu. Ayn zamanda, Batllama tam yolundayd: Sansre kar n, Bat basn, Batl dnceler, moda, son teknikler (bi siklet ya da sinema gibi), oyunlar ve elenceler, imparator luun byk kentlerini istila edip duruyordu. mparatorlu un -en azndan- kk bir blmne de olsa, bir bakma Belle Epoque 'du bu giren. Bu hzl deimeler ortamna anszn kp geliveren Jn Trk Devrimi, Osmanl toplumunda bir tr patlaya y-

19

ol at. Pek uzun sre Abdlhamit cenderesi iinde kalm sosyal gler zgrle kavumulard birden. Osmanl toplumu, tarihinde ilk kez olarak, sz, basn, toplant z grln kefediyordu. "Hrriyet", btn sorunlar ze cek ve btn arzulan doyuracak, bir byl kelime olmu tu. "Hrriyet sarholuu", taknlklara, disiplinsizlik ve anari gsterilerine, vergi demeyi reddetmeye yol at. Grevliler, dairenin yolunu tutmak istemiyorlard artk, renciler de okulun... Bu sosyal patlayn en gzalc grnlerinden biri, basndaki gelime oldu. 24 Temmuz'un ertesinden bala yarak, stanbul'da gnlk gazetelerin bask says, anlaml biimde trmand: kdam 60.000 basyordu, Sabah da 40.000. Nshalar kaplyordu. 1908 ylnn sonlanna de in, bir yz kadar yeni ad kt imparatorlukta. Onlar ara snda, talama gazeteleri nemli bir yer tutuyor: Abdlha mit dneminde, uzun sre ie atlmt glme! 19081909'da, 350'den fazla adda gazete ve sreli yayn dola yordu imparatorlukta; tek bana bu rakam, Trkiye'yi sar m olan fikri coku ve taknl belirtir. Bu hz, daha son ra yavalayacaktr: 1910'da 130, 1911'de de 124 olacaktr rakam. Devrimin atlmna, Osmanl mparatorluu'nda o ta rihe dein kendiliinden pek bahsettirememi sosyal grup su yzne kar o sralar: Kadnlar, iiler ve aydn lardr bunlar!

20

1900 yl dolaynda, Osmanl kadnnn durumu dei mekteydi. Toplumun yukar katlarnda, Mslman kadn lar, Batl davranlar iine giriyorlard gitgide; okudukla r magazinlerin etkisi ya da Ermeni ve Rum hemcinslerine yknmenin sonucuydu bu. Franszca renmeye, evleri ni Avrupa biiminde dayayp demeye, piyano dersleri al maya, Avrupallar gibi giyinmeye, sokaa yalnz balarna kmaya balyorlard. Ne var ki, Abdlhamit dneminin ahlakl, daha dar davran kurallarn dayatmann arkasmdayd onlara. Bylece, 1901 tarihli bir nizamname, ka dnlarn, Avrupal dkknlara uramalarn nlyor ve ara bada bile pee takmaya zorluyordu onlar; araflarn uzun luu ve kalnl ile giyecekleri ayakkablarn tipi ayrntl biimde dzenleniyordu; sokaa, yannda biri olmadan k may gze alan kadnlar, tutuklanacaklard. Avrupa'daki srgn yllarnda, Jn Trkler, Avrupa detlerini grp tandktan sonra, kendi toplumlarndaki kadnn durumu zerinde ok dnmlerdi: lerinden ki mileri, kadnn kurtuluunun, Osmanl Devleti'nin ilerle mesinde bir anahtar olduu grndeydiler; bir btn ola rak ise, Osmanl kadnnn, eitimin ilerlemesi sayesinde, Batl kadnn rneine gre gelimesini grme dileindeydiler. 1908 Temmuzu'nun havas, zlemlerini ortaya koyma frsatn veriyordu Mslman kadnlara. Devrim gnlerin de kadnlarn tuttuklar yer, Jn Trk Devrimi'ne tank ola-

21

nalarn dikkatini ekmiti: Kadnlar,,ilk sevin gsterileri ne katlmlard; 27 Temmuz gn, Jn Trk sloganlaryla ssl arabalarda, kentin sokaklarnda dolamlard. By lece, peeye ve eve kapatlmaya kar olularm, eitilme isteklerini, kamu yaamna katlma iradelerini ortaya ko yuyorlard. Daha da fazla olarak, ada bir giyini iinde, topluluun nne kp konferanslar veren, miting dzen leyen kadnlar grld. Kadn dernekleri kuruldu: lerin den kimisi, daha ok insancl amalar tayordu; ancak te kiler, Halide Edib'in 1908 ylndan balayarak kurduu Teali-i Nisvan Cemiyeti (Kadnlar Ykseltme Dernei) gibi, daha "feminist" amalara sahip olanlar da vard. ngilte re'de seme ve seilme hakk isteyen kadnlar hareketi (Suffragettes) ile ilikili olarak, sz konusu dernek, "kadn larn kltrel dzeyini ykseltme"nin arkasmdayd ve ye lerine eitim kolaylklar salama abasmdayd. te yan dan, ttihat ve Terakki Komitesi, stanbul'da ve Selanik'te, ttihat ve Terakki 'nin kadn kollarn (ttihat ve Terakki Ka dnlar ubesi) kurmutu. Daha da kkl olarak, Balkan Sava'nm balarnda kurulmu olan Mdafaa- Hukuk- Nis van Cemiyeti (Kadn Haklarn Savunma Dernei), devlet te ya da kurulularda grev edinmek zere, kadnlarn ik tisadi kurtuluunu istiyordu. Dernek, ilk baar olarak, ka dnlarn Telefon Kumpanyas'na girmelerini salad. Bu kurulularn yan sra, bir kadn edebiyat ve basn vard; ynla kadnn yazd gazeteler arasnda unlar syleye-

22

Hm: Demet, Millet Gazetesi, Kadn Mecmuas, Mehasin, Kadnlar Dnyas. Bu kurtulu hareketi, snrl kalyordu her eye karn. Halide Edip ya da Nakiye Hanm gibi nde gelen kimi ka dnlarn canlandrd hareket, Osmanl sekin kadnlarna ve kentlerin orta snflarnn kk bir blmne ulaabi liyordu ancak; Kadn Haklarn Savunma Derneimin ye says bir elli kadard ve onu amyordu. Kadnlarn eitil mesinde birka adm atld; 1911 'de, kzlar iin ilk lise al d. Ne var ki, bu alanda bile, deiiklik yle ahm ahm de ildi ve btne bakldnda, kadnn durumu, fazla geli mi izlenimini vermiyordu. Kadnlar, tramvaylarda ve Boaz'da ileyen gemilerde ayr blmlerde yolculuk etmeyi srdryorlard; yanlarnda kocalar bile olsa, denize gir meleri ve lokantada yemek yemeleri yasakt kadnlara. yle de olsa, ilk kez olarak, bir bilince varlm, kad nn durumu sorunu bizzat kadnlarca ortaya konmu bulu nuyordu ve kadm-erkek ayrl, evlenme, boanma, ok ka nllk olmak zere, slamn "duyarl alanlan"na giren bir sorundu bu. O yzden, lml da olsa, kadnn kurtuluundaki bu balang, ynla honutsuzluu belirgin hale ge tirmeyi de baarmt daha imdiden. Birka kadnn sokak larda peesiz dolamas, karkla ve sert tepkilere yol a maya yetiyordu; sokakta kendilerine saldnp hrpalanan ka dnlar oldu; eve kapatlma ve pee takma zorunluluu, din ci muhalefetin istekleri arasnda bata yer alyordu. Allah-

23

szlkla sulanan ttihat ve Terakki Komitesi sorumlu tutu luyordu bu genel tredlktan. 1911 ylnda, eyhlislam larn stne noktay koydu: Pee takma ve eve kapanma zo runluluunu hatrlatyordu; Avrupal kadn gibi giyinme ve sokakta yalnz dolama yasaklanmt kadnlara. Anlamaz lk tohumlan ylesine atlmt ki, Balkan Sava sralannda, Osmanllann yenilgilerinden kadmlann kurtuluu hare ketinin sorumluluu stne bir tartma bile alacaktr... Jn Trk Devrimi, ii hareketinin bir belirtisi olarak da kendini belli etti. 1908 Austosu'ndan balayarak, Os manl tarihinde daha nce grlmemi boyutlarda ve sre de, bir grev dalgasna (110 grev saylmtr) tank olundu. ou "kendiliinden" olan bu grevler, dorudan doruya gelip devrime ekleniyordu. 24 Temmuz'un ertesinde, emek iler yryler dzenlemilerdi ve el ilanlan datmlar ve zerinde "zgrlk, eitlik, adalet, kardelik" gibi, Jn Trk sloganannn yazl olduu bayraklar tamlard bu yrylerde. Daha sonra, iiler "anayasa olduu iin" greve gitmilerdi ve bu anayasann, kendi durumlanm d zeltme olanan salayacann dncesi iindeydiler. lk grevler, stanbul'da, austos ortalarnda, tramvay grevlileri, dok iileri arasnda patlad; ok gemedi, te ki sanayi dallarna, Paabahe fabrikas cam fleyicilerine, Ttn Tekeli (La Regie) mstahdemlerine yayld hareket; zmir'de ve Selanik'te, dok iileri stanbul'daki yoldala rnn rneini izlediler. Kk kentler de etkilenmeye ba-

24

lyordu bundan. Ksa bir sre sonra, iktisadi yaamn he men hemen btn kesimlerini iine almt hareket: Ulam (demiryollar, tramvaylar, denizyollar), madenler (rne in Ereli madenkmr iletmeleri), dokuma atlyeleri, ttn imalathaneleri, ticaret iletmeleri (Orozdi Back ku rulular). Sadece cretler zerine deildi istemler, daha da geniliine olarak, emeki ynlarn alma ve yaam ko ullarm da kapsyordu: On be - on alt saat olan alma gnnn duruma gre ya da sekiz saate indirilmesi, hafta lk zorunlu dinlenme, iletme yneticilerince sendikal ta nma, bir i mfettiliinin kurulmas idi bunlar. Eyll ortalarna doru, onbinlerce ii almalarn durdurmulard, hemen hemen geneldi fel olu. akna dnen patronlar, devlet makamlarna bavurarak zor kul lanmaya ardlar onlar. Yabanc sermayenin denetledii iletmelerde, gerginlik bykt. Bylece, Deutsche Bank'm denetimindeki Anadolu Demiryollar Kumpanya snda, austos ayndan balayarak, zellikle Hristiyan Os manllarla yabanclardan oluan mstahdemler bir birlik kurdular; daha iyi alma koullan istiyordu birlik ve kum panyann mdr Huguenin'i eletiriyordu. Alman elisi ve ynetim, "devrimciler" ve "anaristler"e kar sert nlem ler almas iin Babli nezdinde giriimlerini arttnyordu. Hareket, greve varacaktr sonunda. Haydarpaa Gan ve hat tn son duran grevciler igal eder ve alamaz hale ge tirirler gnlerce.

25

Durum, nazik bir hal alyordu hkmet iin. 8 Eyll'den balayarak, hkmet, grevler hakknda, sosyal ha reketi frenlemeye ynelik bir geici kanun karr. ttihat ve Terakki Komitesi de, i uyumazlklarnda bir hakem ro * ln benimsemiti balarda ve yabanc iletmeler sz ko nusu olduunda, yurttalk duygusuyla, sosyal harekete da ha yatkn grnyordu; ne var ki, zellikle demiryollar gi bi stratejik bir kesimde, i brakmalarnn genilemesinden kayglanyordu imdi ve sosyal hareket srdke, kapita listlerin gvenini yok etmesinden korkuyordu. Bununla beraber, ekim aynn ortalarna doru, durum yatt. i hareketi, bata Jn Trklerin yrrle soktuk lar yasalardan dolay, hzn yeniden yitirdi. Sadece kamu kesimini ngren, Grevler Hakkndaki Kanun (Tatil-i Egal Kanunu) (1909), grev hakkn tanyordu; ancak uygulanma alann ciddi olarak snrlandryor ve ii derneklerinin ya da sendikalarnn kurulmasn yasaklyordu. (Cemiyetler Kanunu) (1909), kamu hizmeti iin alan iletmeler dn da bu tr ii derneklemelerine ise izin veriyordu. i hareketindeki bu d, hareketin iindeki zayf la da balyd. 1908 yazndaki grevler, kendiliinden ha reketlerdi zellikle. Bunlar, ou kez etnik ya da dinsel ay rklklara gre blnm bir proletaryay karmt orta ya; bu ayrklklar ise, ii dayanmasn zayflatyor, bir snf bilincinin douunu frenliyor ve ii rgtleniini da ha da zorlatnyordu. Bununla beraber, sz konusu ayn-

26

lklan ama yolunda bir aba grld: 1909'da, Sosyalist i Federasyonu kuruldu Selanik'te. zellikle Yahudi e lerin egemen olduklar federasyon, Selanik'teki emeki in sanlarn dinsel ve etnik farkllklarn aan bir snf bilinci oluturmann arkasmdayd. te yandan, siyasal yaamla hi ya da hemen hemen hibir ilikisi yoktu Osmanl ii hareketinin. 1908 seim lerinde, tek bir sosyalist milletvekili seilmiti. 1910 Eyll'nde, ilk Osmanl Sosyalist Partisi kurulmutu stan bul'da: Jean Jaures'in sosyalizm anlayndan etkilenen par ti, programnda ve tirak adn tayan gazetesinde, ii s nfnn sorunlaryla ilgileniyordu; ne var ki, zellikle aydn lardan olutuu iin, hemen hemen bir etkisi olmad Os manl proletaryas zerinde. Btn bu zaaflara karn, ii hareketi sryordu. Os manl mparatorluu'nda sosyal sorun, yani iilerin al ma koullan sorunu, kadn ve ocuklann almas sorunu ortaya konmu bulunuyordu; 1910'da, sosyal mevzuat ad^ na ilk taslak kesinleememi de olsa, byleydi. Sonraki yl larda, grevler, yer yer ve zaman zaman ortaya kan hareket ler olarak srd ve ilerinden kimisi, binlerce iiyi sefer ber etti: stanbul gmrklerinde alan hamallarn grevi (1909), Bursa ipek iilerinin grevi (1910), zmir-Kasaba de miryolu grevlilerinin grevi (1911), rnekleridir bunun. Son olarak, Jn Trk Devrimi, "aydmlar" sahnenin nne getiriyordu. Ne var ki, bir yarm yzyl nce, des potlua kar mcadeleye girimi bir avu sekin muha27

lifle hemen hibir benzerlii yoktu bu aydnlarn. Gerek ten, Jn Trk Devrimi, insanlarn ve dncelerin yenile mesine yol ayordu: Avrupa'dan ve Msr'dan Jn Trk militanlar geliyordu akn akn; Kafkasya'dan ya da Balkan lardan, Ermeni ve Bulgar siyasal snmaclar dnyorlar d evlerine. Ancak, Mslman dnyann teki blmlerin den, imparatorluun Arap eyaletlerinden, Msr'dan, ran'dan da aydnlar ekiyordu kendine devrim; zellikle Rusya Trkleri (Kazan Tatarlar, Krm Tatarlar, Azeri ler), Rusya'da gitgide daha saldrya urar hale gelen bir z grl buluyorlard Trkiye'de. stanbul'a yerleen Parvus gibi bir sosyal demokratn daha da zel durumunu say myoruz. Bir yeni dnceler birikimi idi gelip Osmanl mparatorluu'na giren bu insanlarla: Mslman adala mas, halklk, milliyetilik, dayanmaclk, sosyalizm idi bu yeni dnceler. Sosyoloji gibi yeni bilim dallan or taya kyordu; nitekim sosyoloji iin, 1912'de, niversite de bir krs kuruldu. stanbul, birka yl iinde, Mslman dnyann dn merkezi oluyordu yeniden. 1908'de. imparatorluu saran bu byk "dnceler alkants "nda, iki ana akm da su yzne kyordu: Biri, yzn slama evirenleri temsil ediyordu bu akmlann, teki "Bat'nm ayartmas"na (3) urayanlan. Bu iki ei lim evresinde toplayordu btn dn yaam.

(3) Bkz. Bernard Lewis, Islam et Laicit, la naissance de la Turquie mo derne, Paris, 988, s.202 vd. 28

slamc akmn balca szclerinden biri, Mehmet Akif'di. O yllarda, stanbul'da, slam kltrnn balca merkezi olan Fatih Mahallesi medresesinde hocalk eden bir babann olu olarak, 1873'te doan Akif, orta halli bir Mslman evrede geen ocukluunun etkisini tad hep. Baytarlk Mektebi'ni bitirdikten sonra, yazarlk meslei ile Ziraat Nezareti'ndeki grevini birlikte srdrd. 1908'de, stanbul niversitesi'ne edebiyat profesr olarak atand. Mehmet Akif, kitlelerin pek sevip tuttuu bir kiiydi ve o da, uzun lirik iirlerinde, aknlk ve zlemlerini dile ge tiriyordu ylann; air, Bat'ya yknmeye hazr ve din de yince sadece ilerlemeye engel bir ey gren Osmanl aydmlanyla, slamdaki k Batl detlerin hesabna yaz maya kalkma alkanlmdaki kitleler arasndaki uurum dan kayglanyordu. Mehmet Akif'e gre slamm ilerici ru hu zerine dayanlmalyd. Neydi izlenecek rnek? Bat bi lim ve tekniini almay baarm, ama yine de kendi ruhu nu yitirmemi olan Japonya! Cemalettin Afgan ile mezi Muhammet Abduh'un dncelerinden etkilenmi kimi ulema, yazar ve airler, Akif'in evresinde toplanarak, 1908 ylndan balamak zere, "yeniliki" bir dergi, Srat- Mstakim 'i yaymlama ya baladlar. Byk bir basan salayacaktr dergi. Anaya sadan yana olan, slam "danma"sna inanan, 1909 Nisan darbesine kar kan yenilikilerin dncesine gre Ms lman lkelerin gerileyii, slamm kendisinden deil, bo-

29

zulmu biiminden geliyordu; bu bozulu da, yeniliklerden (bid'at), ksr yknme anlayndan (takld), mistik tari katlarn etkisinden douyordu. Sonu da u idi: Bilimsel an laya kapal, ilerleme ve ada dnyaya uyma yetenei ne sahip olmayan bir slam! Gecikmeye uram Mslman toplumlar kurtarmak iin, arnm bir slama, "zgr ara trma ruhu"na (itihat) dnmek gerekiyordu; akla uygun, Avrupa'nn aslnda ortaa Mslmanlanndan ald yeni bilimleri kabul etme yeteneine sahip bir dini yeniden bul mak byle mmknd. Seyirci her trl anlaytan uzak du ran Srat- Mstakim yazarlar, ticarette, sanayide, banka clkta, yeni bir giriim ruhunu salk veriyorlard. Akif ve Srat- Mstakim, slamc akmn en liberal ve en modern kanadn temsil ettiler uzun yllar. Ne var ki, on larn yan sra, baka eilimler de vard elbette: ttihat- Muhammedi Cemiyeti 'nin (slam Birlii Dernei) sapkn ya da tarikat grlerinin derinden derine etkisi altnda kalm bir "halk" slamdan, Mustafa Sabri'nin Beyan-l Hak'da savunduu geleneki ve tutucu slamma dein de iiyordu bunlar. deolojik yelpazenin teki ucunda, zellikle Abdullah Cevdet'in temsil etiti "Batclar" bulunuyordu. 1869'da doan -Krt kkenli- Abdullah Cevdet, Jn Trk hareketi nin kurucularndan biriydi. Askeri Tbbiye'yi bitirdikten sonra, hekimlik mesleinde bulundu; bir yandan da, yazd ve evirdi (zellikle ekspir'in eserleri). Srgn edildiin-

30

de, nce Cenevre'de, sonra da Kahire'de tihat gazetesini kard. 1910'da Trkiye'ye dnd; ertesi yl da, bu kez s tanbul'da, balca yardmclar Celal Nuri ve Klzade Hak k olmak zere, dergisini yeniden karmaya balyordu. Abdullah Cevdet'e gre Batllama, mutlak bir zorunlu luktu Osmanl mparatorluu iin. yle yazyordu: "Tek bir uygarlk var, o da Avrupa uygarldr ve onu, gl ve dikeniyle getirmek gerek." Batllamann, bir zihniyet de iiklii ii olduu dncesindeydi. Engeller mi? Devri ni tamamlam geleneksel deerlere balanmayd; yobaz ve banaz din adamlarnca kitlelerin cehalet iinde tutulmasyd. Mehme Akif gibi, Abdullah Cevdet de, aydnlarla kit leler arasndaki uuruma esef ediyordu; ancak, ondan fark l olarak, ynlar, gerekd inanlar ve bo inanlardan kurtararak bu uurumun doldurulmasn neriyordu ve bu da, eitimle, Bat'nm dnce temelleriyle, zgrlk, akl, bilimsel anlayla mmkn olacakt. tihat 'm tam bir Ba tllama program vard: Bu program, kadn haklarnn sa vunulmasndan Latin alfabesinin kabulne dein uzanyor; ailenin adaalatnlmasm, medreselere kar mcadele yi, laiklemeyi, metre sisteminden yararlanmay iine al yordu. Abdullah Cevdet, Batllamann gzkara bir yanda da olsa, Avrupa'nn, Osmanl mparatorluu'nun ileri ne siyasal bakmdan mdahalelerine kar kan bir yurt severdi yine de. Bat'nn deerlerini kabul etmek emper-

31

yalizme kar kendini savunmakt btn aklyla. S mrgelemenin tehlikelerine yollanmada bulunarak, "Ya biz Avrupa'ya gideceiz, ya o gelecek bize" diyordu. By lece, Osmanl Devleti iin, bir hayat-memat sorunuydu Ba tllama. Abdullah Cevdet'e gre Osmanllar, kendi g lerine dayanmalydlar ve ancak bu glerle mmknd selamet. talyanlar Trablusgarb'e saldrdklarnda, ngilte re'nin yardmn isteyenlere olduu kadar, okullarda dua edilmesini emreden eyhlislama kar da iddetle atyor du: "Bizim en azl dmanmz, diye yazyordu, bizim do nup kalmlmz, bizim cehaletimiz, bizim banazl mz, gelenein arkasna taklmaktaki krlmzdr (...). Bat, ustamzdr bizim. Onu sevmek, bilimi, ilerlemeyi, maddi ve manevi gelimeyi sevmektir." 1908'de dnce sahnesine egemen olan slamc ve Batc bu iki eilimin arasnda, bir tr "nc yol " u n ya va yava belirdii grlr: Trk milliyetiliidir bu! ki akmn karlamasndan domutu milliyetilik: Biri Rus ya Mslmanlarnn hareketi idi ki, yzyln dnmnde, smail Gasprinski ile Tercman 'm nclnde, Panslavizm tehlikesine kar direnebilmek iin gerekli gc, Rus ya'nn Trk halklarnn birliinde aryordu. tekisi, ayn yllarda stanbul'da domu, yksek dzeyde ve kltrel bir hareketti; Batl trkologlarm bulularndan etkilenmi ola rak, Trklerin gemii ve .kimliinin aran iindeydi. Bu iki akmn karlamas, 1908 Devrimi'nden soma Trki-

32

ye'de oldu. O yln sonlarnda, stanbul'da, ilk milliyeti ku lp olan Trk Dernei kurulmutu ve Rusya'nn Trk aydmlanyla Osmanl bilginlerini topluyordu ats altnda. Dernek, 1911 ylnda, zellikle Osmanl dilinin yalmlatrlmas ve arnmas sorunlaryla uraan bir dergi yaym lad. Ayn yl, Jn Trk hareketinin barnda, Selanik'te, bir baka dergi, Gen Kalemler, Ali Canip, mer Seyfettin gi bi yazar ve airleri bir araya getiriyordu ve bir "yeni dil"in, Arapa-Farsa szlkten bir blmyle yakasn syrp yalnlam bir Trkenin aran iindeydi. Tam da, ttihat ve Terakki Komitesi'nin, Selanik'ten balayarak imparatorlu un btn milliyetlerine Trkenin kullanlmasn dayatma nn aran iinde olduu bir dnemdi bu. Derginin yazarlar, Osmanl Devleti'nin yazgsna ba l, ama kendi kimliklerini aratrmann kaygsn duyan yurtseverlerdi. Onlar arasnda, Ziya Gkalp'in ayr bir ye ri vard; ayn zamanda, ttihat ve Terakki'nin Merkez Ko mitesi yesi olmasndan da ileri geliyordu bu. 1876'da Diyarbekir'de doan Ziya Gkalp, Jn Trk hareketiyle temas iindeydi, Franszca renmiti, sosyolojiye kar byk bir ilgi duyuyordu. 1909'da, ttihat ve Terakki Kongresi'ne, Diyarbekir temsilcisi olarak, stanbul'a geldi; ertesi yl da orada yerleti; Durkheim'i "kefetti" ve bir tr ideologu ol du komitenin. nemli bir rol vard; nk, ttihat ve Te rakki Komitesi, bir lde onun araclyladr ki, Trk milliyetiliine gelip girecektir yava yava.

33

Osmanl devlet kadrosuna saygl olan Ziya Gkalp'in "milliyetilik"i, kendine zg iki nitelik tayor o dnem de. Bir "sosyal devrim" zorunluluunun altn iziyor n ce: "Kozmopolit deil ulusal" olan bir yeni yaamn ara trlmas; Avrupa'ya sradan bir yknme deil, ulusal kl trle uygarlk arasnda bir bireimin rn olarak tanml yor bu devrimi. te yandan, Ziya Gkalp, dizelerinde, sylencesel bir biimde, yurtsever bir "pantrk" lksn di le getirir ki, byk bir yankya yol aacaktr genlik ara snda: "Vatan, ne Trkiye'dir Trklere, ne Trkistan; vatan, geni ve ebedi bir lkedir, Turan!" diyordu. Ziya Gkalp, bu konuda bir kurama varmadan nce, Trk milliyetilii bahsinde romantik bir grn temellerini atyordu. Ne var ki, o sralarda, Selanik ve stanbul'daki dar evrelerin d nda, bu dncelere kulak verecek insanlar yoktu pek. Genel olarak, Jn Trk Devrimi'nin yol at sosyal ve fikri coku, snrl kalyordu bir an iin. Haklan yolun da mcadele eden bir avu kadn, kimlik sorunlanm tart an birka yzf aydn, yaam koullarna kar protestolar n ykselten birka bin ii: O kadar! Sz konusu oyuncu lara! says bu denli snrl olunca, etki de yle olacakt ha liyle. Kitle, ynlar kmldamyordu ve eskisinden daha fazla yaptklan bir ey yoktu pek. Aynca, direnilerle kar layordu bu sosyal hareket: Dinsel, iktisadi ya da'siyasal da olsa, yerleik glerin direniiydi bu. Hareketi tutup dur durmak zere, fetvalar ve bastrc kanunlar i bandayd-

34

lar; skynetim sryordu, sansr alttan alta yryordu. Jn Trkler, kar kmadklarnda, sosyal hareketi derleyip to parlyorlar ve ok gemeden sosyal olarak "byk ama" diye belleyecekleri noktaya doru ynlendirmeye abal yorlard onu. Bir Trk burjuvazisi yaratma idi bu ama! Jn Trkler ibanda

ttihatlar iin, 1909 Nisan'ndaki uyan tavmdayd. Jn Trk rgt, silinip gitmiti bir bakma. Dahas, asayi in salanmasnda, komite deil, Makedonya ordusunun yal subaylan oynamlard asl rol. Bununla beraber, t tihat ve Terakki Komitesi'nin kendini toparlamasna ve ye niden devletin egemen siyasal gc olmasna birka ay ye tecektir. Gerekten, devletin banda birbirine rakip insanlar yoktur artk. nce, iktidardaki kiiler bakmndan byledir bu. Btn mr danya kapal biimde geip yal haliy le tahta km olan yeni sultan, Abdlmecid'in olu V Mehmet'in, ttihatlan korkutacak bir durumu yoktur hi de; bir figranlk rol oynamak, kiiliinde Osmanl birli ini simgeletirmekle yetinir. 1909 Nisan darbesinin erte sinde yeniden sadrazam olan Hseyin Hilmi Paa, Sait ya da Kmil gibi eski paalardan daha uysaldr her eye kar n. 1910 ylnn balannda onun yerine geen -eski Roma

35

elisi- brahim Hakk Paa'ya gelince, namuslu da olsa b yk apl bir insan deildir; kendi kartn oynamaya kalma da fazla eilimi yoktur. Anayasal nedenler de gelip eklenir bunlara: Anayasada 1909 Austosumda yaplm bir dizi deiiklik, sultann olduu gibi sadrazamn yetkilerini de azlatmtr: Sultan, ayrcalklarnn bir blmnden yoksun bulunmaktadr, nazrlarla devletin yksek grevlerini ata ma da bunlar arasndadr; sadrazamn ise, artk parlamen toya kar sorumlu olan bir kabine zerinde fazla bir otori tesi yoktur. Kabinede, kendi adamlarn yerletirmiti komite ve ki lit noktalarda bulunuyorlard: 1909 Haziranmda Maliye Nazn olacak olan Cavit Bey ile onu izleyen Dahiliye Na zn olacak olan Talt Paa byledir. Anayasa deiiklikle rinin artk n plana geirdii Mebusan Meclisimde, millet vekillerinin pek byk bir ounluunu elinde tutmaktadr komite ve temsilciler de, Halil Menteemin asas altnda ye niden toplamlardr ttihat ve Terakki Partisi'nde. 1909 Maysmdan beri aa yukan silinip gitmi olan parlamen to muhalefetine gelince, az ok rgtl kk gruplar ha linde su yzne kmaya balar yeniden: 1910 ubatmda kurulan Ahali Frkas (Halk Partisi) ile Hizb-i Cedit (Yeni Parit) byledir. Ne var ki, ttihatlann egemenliini tart mayacak denli zayftr bu muhalefet. Kalyordu ordu sorunu. Ayaklanmay bastran Hareket Ordusu komutan Mah36

mut evket Paa, gnn gl insan da olsa, siyasal ikti dar kullanmay cam ekmez. nce ordu iin mfetti olarak atanan ve stanbul skynetim -ki 1912 Temmuzu na dein yrrlkte kalacaktr- komutan olan paa, 1910 ylnn balarnda brahim Hakk Paa'nm kabinesine Har biye Nazn olarak girer; siyasal rol, bir tr resmiletiril mitir bylece. Bu kat ve uzlamaz askerle ttihat ve Te rakki Komitesi arasnda srtmeler eksik olmayacaktr. Orduda siyasetin yeri ile ilikilidir bunlar: Mahmut evket Paa, orduyu siyasetten anndrmak istedii halde, ttihat lar, gen subaylara dayanmay srdrrler. Bunun gibi, ka binede de bir nfuz mcadelesi srer gider: Bte sorunu, Harbiye Nazn'm, onun an isteklerine direnen ttihat Maliye Nazn Cavit Bey'in karsna karr iddetle. yle de olsa, bu kimi atmalarn dnda, Mahmut evket Paa ile Jn Trkler, ayn amac gderler: mpara torluun btnl ve birliini srdrmektir bu. Paa, si yasetten ok, ordunun salamlatnlmasma ve imparator luun savunmasnn salanmasna verir kendini. Bylece uygulamada, komite ile subaylar heyeti arasnda, zellikle tara dzeyinde sk iliikler olacaktr; sz konusu military connection, kastl olarak belli belirsiz kalsa da byledir. Budununda, ordunun glgesinde yeniden rgtlene cektir komite. Ynetici organ, asl anlamyla Merkez Ko mitesi (Merkez-i Umumi/k; hep gizli kalan bu organ, Se lanik'ten balayarak, imparatorluun bakentine tanaca37

 tarih olan 1912 yazma dein, imparatorluun siyasal ya amn ynlendirmeyi srdrr. Siyasetinin ana izgilerini belirleyen bir kongre toplar. Komitenin en etkin yeleri arasnda, Talat Bey'i, Doktor Nzm', mer Naci ve Mit hat kr beyleri belirtmeli; ne var ki, 1913 ylndan nce, ilerinde gerekten bir lider sivrilmez. Hareketin tarihsel byk kiilikleri, Ahmet Rza Bey gibi, onursal mevkilerdedir ya da brahim Temo gibi muhalefete gemilerdir. 1908 Temmuzumun kahramanlar, sahnenin nnde deil dirler artk: Niyazi Bey klasna dnmtr ve Enver Bey de, askeri grevli olarak Almanya'ya gnderilmitir. Komite, eyaletlere nfuzunu yaymak amacyla, byk bir abaya girmitir. Selanik'teki Merkez Komitesi'nden balayp -tara kentlerindeki ubelerden geerek- yerel ku lplere dein uzanan bir mertebeli rgtlenie gidilir. o u kez, valiler, mutasarrflar ve kaymakamlklardan oluan eyalet hiyerarisi ile "astarlanm " bir yapdr bu. Ayrca, ttihat ve Terakki Komitesi, aile, dostluk, eitim, koruma balarna dayanan -resmi olmayan- bir ilikiler ann da desteini alr ki, rgtleni pek etkili olur bununla (4). Eya letlerde, okullar aan, propaganda eser ve gazeteleri yaym layan, iktisadi etkinlikleri yreklendiren ilerleme merkez leri olmakla grevlidir ubeler. Aslnda Jn Trkler, Trk-

(4) Bkz. E. J. ZRCHER, The Unionist Factor, The Role of the Commu nittee Union and Progers in the Turkish National Movement, 1905-1926, Le 1984,s.47vd. 38

ler ve Mslmanlar iin, Rumlar, Ermeniler ya da Yahudilerde grld gibi, bir cemaat yaps, bir dayanma sis temi kurmak isterler; Fransz sosyolojisinden alman bu da yanma terimi de, ttihat evrelerde reva bulacaktr ok gemeden. Komite, byk toprak sahiplerine dayanr krsal kesim de. Parlamentoda, gerek bir siyasal gtr bylesi insan lar ve balarnda da, Halil Mentee, Ali Cenan ya da Mus tafa Rahmi gibi, her biri Ege'nin, Suriye'nin ve Rumeli'nin byk toprak sahibi ailelerinden gelen nfuzlu Jn Trk milletvekilleri bulunmaktadr. mparatorluun bu borlan ma yllarnda, toprak -rle beraber- Hazine'nin balca kayna olup, sermaye birikiminde de temel kaynak duru mundadr; yabanclarn mdahalesinden hemen hemen b tnyle yakasn kurtarabilecek tek zenginliktir de o. Ko mite, toprak aalarnn siyasal ve iktisadi egemenliine son vermeyi dnemez pek; tersine, tarm siyaseti, onlar des tekleme eilimindedir. Cavit Bey, liberal iktisatlardan esinlenerek, Osmanl mparatorluu'nun gelime yolunun, tarm alannda uzmanlamadan getii grndedir. Bu nun iin de, darya mal satmn kolaylatrmak amacy la, lkeyi yollar, demiryollar ile donatmak ve pazar iin mal retebilecek tarma doru ynelmi byk iletmeleri de desteklemek gerekir. Bununla beraber, Makedonya kentlerinden domu bir hareket olarak, ttihat ve Terakki'nin, bir kent taban vardr 39

her eyden nce. zellikle yelerini, byk kentlerin k k burjuvazisinden, avukatlar, retmenler, hekimler, ga zeteciler, memur ya da mstahdemler arasndan ve Anado lu kentlerinin Mslman Trk tacir ve zanaatlar arasn dan toplamaktadr. Onlara, askeri okullar bitiren gen su baylar eklenir: Eski rejimin yal rtbelilerine genellikle kardr bu insanlar ve komitenin arlktan yana eylemci kanad da bu gen subaylar arasndan kar. Bylece komi te, ykselmekte olan Trk orta snfn temsil etmektedir; ve adalam bir Osmanl Devletimin temeli yapmak is temektedir onlar. Komite, kitleleri evreleyip seferber etmeye abalar ay rca. stanbul'da, liman iilerinin ya da tayfalarn gl korporasyonlarn denetler. Byk mitingler dzenler: Bala rnda da, ou kez gazeteci Hseyin Cahit, "filozof" Rza Tevf ik ya da romanc Halide Edip vardr ve, rnein sava gemileri satn alnmas amacyla, halk arasnda yardm kampanyalar aar. Bu kentteki ynlar kullanma siyase tinin rnei, Bosna-Hersek'i kendisine katm olmasna misilleme olarak, komitenin, Avusturya'dan gelen mallara (zellikle eker, fes) kar, 1908 Ekim'inde dzenledii boykottur. Avusturya'y hi kukusuz rahatsz eden bu ilk eylemin baars, (Girit sorunu nedeniyle) Rum tacirlere, arkasndan da Trablusgarb' igal etmesi srasnda talyan lara kar ayn silaha bavurmaya gtrr Jn Trkleri. Da ha ok d ticarete ynelmi Hristiyan tacirleri zellikle

40

sendeleten bu boykotlar rgtlemenin arkasnda, Jn Trk lerin ok gemeden kullanacaklar bir tema belirir: Bir "milli iktisat" yaratmaktr bu! Bylece, ttihat ve Terakki Komitesi, karmak bir r gttr: Hem Mason locasna benzer, hem devrimci hcre ye, hem komitac etesine, hem de terimin ada anlamy la siyasal partiye. Liberal ve demokratik laf kalabal al tnda, Jn Trkler, eski alkanlklarn yitirmemilerdir. Gizlilik zevki, birbirine kout ebekeler sistemi, zellikle Hseyin Cahit'in Tanin'ds byk ustalkla ynlendirdii kullanma ve propaganda sanat, basklara ya da gerektiin de iddet aralarna bavurmadr bunlar. Yerel gazeteleri nin kiminin adlar anlamldr: Silah, Sng, Kurun, Bak, Bomba! Jn Trkler, tehlikeli biimde tehdit edilen imparator luun birliini kurtarmak iin, 1908 Temmuzu'nda devrim yapmlard. mparatorluun bir kez dizginlerini ele gei rince de, sloganlanndaki ilk terimi, "birlik" terimini uygu lamaya geirmek gerekiyordu. Milliyetler sorunu karsn da hangi siyaseti izleyeceklerdi? Birlik, imparatorluun b tn etnik elerinin birlii (ittihad- anasr) idi onlar iin, yani Mslman olsun olmasn, imparatorluktaki milliyet lerin zerkliki ya da ayrlk eilimlerinin sona ermesiydi. Mslman olmayanlar konusunda, Jn Trkler, yan zerk etnik-dinsel cemaatlar olan millet'leri balanndan atp kurtulmak istiyorlard: an yitirmi olarak bakyorlard

41

onlara ve devlet hakknda kafalarnda oluturduklar gr e gerekten bir meydan okuma idi bunlar. Bylece Rum lar, Yahudiler, Ermeniler, Araplar, Trkler yoktu; kanun nnde hepsi bir olan, ayn haklara sahip ve ayn grevler le ykml Osmanl yurttalar vard artk. Fransz Devri mi Jakobenizminin, "tek ve blnmez devlet" temasnn damgasn vurduu Jn Trkler, merkeziletirmek, tekbi.imletirmek, eitletirmek, akliletirmek istiyorlard. Ne var ki, bir baka birlik anlayna sahipti impara torluun milliyetleri. Mslman olmayanlar iin,' birlik, millefler arasnda eitilk anlamna idi; bir baka deyile, kltrel zerklik sisteminin srmesi, hatta daha da alp serpilmesi idi bu; ona bal olarak, Mslman olmayanlar da, nce Rum ya da Ermeni, sonra imparatorluun uyruk lar olarak Osmanl olmay srdreceklerdi. Sekinler, des potlua kar mcadeleye katlmalarnn dl olarak, dev let ilerinde daha ok yer tatmak, daha fazla zerklik isti yorlard; ve bu zerklik terimiyle, bamszl dlyordu ou. Trk olmayan Mslman milliyetler sz konusu ol duunda, btne bakldnda, temmuz devrimi, Abdlhamit'in-zerlerine titredii Arap, Arnavut ya da Krt era fnca iyi karlanmam da olsa, orta snflar, bata da ga zeteciler ve aydnlar, adalete, yerinden ynetime olan gz lemlerini gerekletirme frsat olarak bakyorlard ona. Onlar iin sz konusu olan -(bir lde Arnavutlar bir ya na braklrsa) sahip olmadklar- ayrcalklar savunmak

42

deil, stanbul'dan reformlar ve daha fazla zerKiiK eme mekti. Osmanl birliini anlay biimleri arasndaki bu fark llklar, devrimin cokusu iinde bir anlna silinmi de ol salar, temmuzun ertesinde ortaya kacaklad. zgrlk ik limi, milliyetlerin zlemlerine, yeni aklama aralar su nuyordu ve silah ya da bombadan baka trl idi bunlar: mparatorluun btn dillerindeki gazeteleriyle basnn ola anst gelimesi, etnik ya da dinsel temelde kltr kulp lerinin ya da derneklerin oalmas idi bu yeni aklama aralar. Ulusal uyanlar ge olmu Krtlerin bile, stan bul'da gazeteleri oldu ve derneklerini, Krt Teavn ve Te rakki Cemiyeti'm kurdular. Parlamento da, seslerini iittirme konusunda bir kr s oluyordu milliyetlere. 1908 seimlerinde, 147 Trk mil letvekilinin yan sra, 60 Arap, 27 Arnavut, 26 Rum, 14 Er meni, 10 Slav ve 4 Yahudi seilmiti. Bylesine deiik e lerden oluan bir Meclis, Halide Edib'in kibarca "ahenk yokluu" diye adlandrd (5) eyi sergileyecektir hzla. Aznlklar, Ahrar Frkas'ma. birka milletvekili ile yeni den gruplarlar; Prens Sabahattin Bey'in yerinden yne tim hakkndaki dncelerinin mirass olan bu parti de, ulusal soruna, ttihat ve Terakki Komitesi'nden daha libe ral bir yaklam iindeydi. Ulusal kprdan, yasal arala-

(5) Memoirs of Halide Edib, New York et Londres, tarihsiz, s. 271. 43

rm dnda, 1909 k boyunca tekrar balyordu: Rum ve Bulgar komitac eteleri yeniden eyleme geiyor, Dou'da Krtlerle, Ermeniler arasnda atmalar, bir kez daha ken dini gsteriyor, Arnavutluk'ta karklklar patlak veriyor du. Bylece, Anayasa'nn yeniden yrrle konulusu, ulu sal sorunlar yattrmak yle dursun, geniletip oaltm t olsa olsa. Jn Trkler, grme yoluna bavurmaya kalktlar n ce. Seimdnemi boyunca, Danak Ermenileri ya da Rum Patriklii ile byle yaptlar. Ne var ki, aznlklarn bir rol oynadklar (Arnavutlar) ya da destekledikleri (Rumlar) 1909 Nisan darbesinden sonra, Ermeniler arasnda alabil diine bir gvensizlik ve kuku havas yaratan Adana k ymlarndan soma, birlik konusunda merkeziyetilik anla ylarn uygulamaya gayret ettiler ve bu yolda aldklar bir dizi nlem de unlar oldu: 1909 Austosu'nda kardkla r Cemiyetler Kanunu ile dernek ve kulplerin kapatlma s (bu kanunun 4. maddesi, "ama ya adn bir rk ya da bir milliyetten alan siyasal dernekleri" yasaklyordu); Rume li'nde etelerin yok edilmesi hakknda bir kanunla, ekya lk stne bir kanuna dayanp Makedonya'da eteleri da tma; Mslman olmayanlar iin askerlik hizmeti zorun luluu. Son olarak, Jn Trkler, eitim sistemini merkeziletirerek, aznlk okullar iin bir mfettilik kurarak, okul larda ve mahkemelerde Trkeyi dayatmay arayarak; bir baka deyile, bir kltrel Osmanllatrma siyaseti gde-

44

rek, lkede birlii ilerletmeyi dndler. Btn bu nlem lerin tek bir sonucu oldu: Honutsuzluklara yol amak! Ar navutlarla Suriye Araplar arasnda yle oldu, bakentteki Rumlarla Ermeniler arasnda da yle. Bir baka hedefleri Jn Trklerin, Makedonya'ya b yk devletlerin mdahalesini safd etmekti; imparatorlu un dalp paralanmasnn balang noktas bu idi n k. Ateli yurtseverler olarak, emperyalizm karsnda dev letin lke btnln korumay ve imparatorlukta yaban clarn ayrcalklar ile onlann ilere burunlarn sokmala rna sen vermek istiyorlard. Sonunda, tek istekleri, impa ratorluu byk devletlerin smrdkleri bir yan-smrge durumundan karp, kendi kaynaklarna sahip bir h kmran devlet yapmakt. Tutkulu bir programd bu! "Ya kndou'nun Japonyas" olabilmek iin, Avrupa'ya elini uzatmakla beraber, devletin egemenliini srdrmek gere kiyordu: Avrupa'nn sermaye ve uzmanlarna arda bu lunmakla beraber, kapitlasyonlar ortadan kaldrmaya kalklacakt. Aslnda, Abdlhamit'inkinden yle uzak bir program deildi sz konusu olan; hedefe ulamak iin uy-. gulanacak aralardayd farkllk. Jn Trkler, anayasay yrrle sokarak, yolun hat r saylr bir blmn aldklar dncesiydeydiler. Onla ra gre, Avrupa'nn sayg duymasna yol aacakt anayasa; onun mdahalesini nleyecek, devletin saygnln sala yacak, yabanc sermayeyi aktacakt; Cavit Bey, Sabah ga-

45

zetesindeki bir dizi makalesiyle, lkenin gelimesi iin ne mini belirtmiti bu sermayenin. Bu adan, bir souk du olarak algland 1908 Ekimi'ndeki olaylar. Bunun gibi, Avrupallar nezdinde, yeni rejimin gr nmn savunmak, liberal ynn onlara aklamak, kar lar konusunda gvenlerini salamak da gerekiyordu. te bu amaladr ki, Paris'de kalm kimi Jn Trkler, 1908 Austosumdan balayarak, bir propaganda gazetesi, Yeni Trkiye'yi yaymlamaya baladlar: Gazete, yeni rejimin sa vunucusu olarak ortaya kyor, Fransz-Osmanl dostluu nun havarliine soyunuyor; ve kapitlasyonlarn ortadan kaldrlmalarn isterken, Osmanl Devletimin l anla maya katlmas gerektii dncesini savunuyordu. Jn Trkler, nemli Avrupa bakentleri nezdinde bilgilendirme ve propaganda gezilerine de giritiler: Ahmet Rza Bey'le Doktor Nzm, Jn Trk devriminin anlamn ve ttihat ve Terakki Komitesi'nin roln aklamak iin, 1908 Ekimi'yle Kasmmda Paris'e ve Londra'ya gittiler. Abdlhamit, Almanya zerine oynam, ona bel ba lamt. Jn Trkler, bu tekele son vermek ve byk dev letler arasnda bir denge siyaseti uygulamak istiyorlard. Bu denge istei, rnein Avrupal uzmanlarn seiminde ken dini gsterdi: Kara ordusunun eitimi Alman subaylarca y rtlrken (Von der Goltz 1910 ylnda yeniden hizmete balayacaktr), deniz glerinin kalkm bir ngilizin, Ami ral Gamble'in ynetimindeki bir ekipe emanet edilmiti;

46

jandarma gcnn yeniden rgtlenii de Franszlara bra klmt. Ne var ki, Jn Trklerin d siyaseti, byk glkler le kar karyayd. Bloklarn oluumu, l Balakla kar l Anlama, emperyalist zorlamalarn vahimlemesi, ilerini zellikle etinletiriyordu onlarn. Birka yl iinde, Yakndou'daki durum deimiti: Balkanlar'daki Avusturya siyaseti, daha saldrgan olmutu. Rusya, Uzak dou'daki skntlarndan sonra, yeniden Osmanl mparatorluu'na doru eviriyordu yzn; kendi ekonomisi iin yaamsal bir duruma gelmi buday dalmn Boazlar yo lundan salama kaygsmdayd; ve, Ermeni reformlar so rununun yeniden uyann beklerken, Kk Asya'da bir demiryolu ebekesi kurma arzusundayd. Anadolu'da ve Arap eyaletlerinde, Almanlar, ngilizler ve Franszlar, Ba dat demiryolu evresinde ekiip duruyorlard ve ok ge meden Musul petrolleri katlacaktr buna. Yeni gelenler de vard: Dou Anadolu'da bir demiryolu ebekesi kurmak iin olas yardmclar olarak ortaya atlan (Chester tasar s) Amerikallard bunlar. te yandan, karlar attn da, birbirinin karsna dikilmeye hazr olan byk devlet ler, ayrcalklar sz konusu olduunda ya da kapitlasyon lara kar kldnda, ayn izginin stnde gelip buluu yorlard. Jn Trkler de aralannda blnmt d siyasetin y rtlmesinde. zgrlk ve ilerleme dncesiyle dolu si-

47

villerin ou, daha ok ngiltere ile Fransa'ya yakn hisse diyorlard kendilerini: ngiltere'ye yaknlk, ideolojik ("Parlamentolarn anas") ve pratik nedenler yzndendi ve imparatorluun iktisadi bakmdan smrlmesine -g rece- daha az el atmt ngiltere. Fransa'ya yaknlk ise, hem duygusal nedenlerle idi, nk Jn Trklerin ou Av rupa'daki srgnlk yllarnda orada kalmlard; hem de kltrel nedenlerle, nk esinlerinin byk bir blm, Fransz tarihinden (devrim) ve dncesinden (pozitivizm) geliyordu. Ne var ki, zellikle orduda, Almanya'nn karar l yandalar bulunuyordu; Mahmut evket Paa ya da Ah met Muhtar Paa gibi, hele hele Almanya'da yetimi ya l subaylar byleydi. Bir bln, eitli stratejileri kesip ayryordu: Birinciler, lkenin iktisadi bakmdan ilerleme sini dnyorlard, ikincilerse savunmasn. Gelimek ya da savunmak? Bte konusunda, Cavit Bey'le Mahmut ev ket Paa arasndaki atmada simgeleen ikilem buydu. Bu seim, d siyasette bir seimdi. Temmuz devrimini izleyen aylarda, Byk Britanya, sonsuz bir saygnlk grd stanbul'da (6); ne var ki kendi sine balanan umutlar hayal krklna gtrd ok ge meden. 1908 Ekimi'nde, Jn Trkler, bir balaklk ne risinde bulunuyorlard ona bo yere. Oysa, stanbul'daki n giliz elilii gibi, Froeign Office (ngiltere Dileri Bakanf) Bkz. Joseph HELLER, British Policy towards the Ottoman Empire, 1908-1914, Londres, 1983.

48

l) da, alabildiine Trk kart duygular besliyorlard; Os manl anayasann, Msr ile Hindistan zerinde bulac bir etkide bulunmas kukusu iindeydiler. ngiliz yanda K mil Paamn grevden uzaklatrlmas ileri dzeltmedi. stanbul'da anayasal bir hkmdarlk olsa bile, ngilizler, ttihatlar gibi Jakobenlerin ellerinde olmaktan ok, libe rallerin ellerinde grmeyi yelerlerdi onu. 1909 k iin de, liberal muhalefete gsterilen destein kaynanda bu vardr. te yandan, Byk Britanya, l Anlama'd'aki balaklarn, zellikle de Rusya'y gzetip kollamak ve Hindistan'n kuzey-bat yamacn korumak dileindeydi. 1909 ylnda, Dicle ile Frat zerindeki Lynch denizcilik kumpanyasnn szlemesini yenilemek istediinde, Arap eraf ve milletvekillerinin sert bir direniiyle karlat. ki ate arasnda kalan Sadrazam Hseyin Hilmi Paa grev den ayrlmak zorunda kald. 1789'un ilkelerine ballklarn aka dile getiren devrimcilerin balangta yararlandklar sevgi sermayesi ne karn, Fransa ile de gleiyordu ilikiler. Ne var ki, Fas sorunu ile urayordu Fransa. mparatorlukta edinip y d dev mali, iktisadi ve kltrel karlarn kaygsnda ola rak, Jn Trklerin milliyetiliine gven duymuyordu; on larn, Dyn-u Umumiye ya da Ttn Tekeli (La Regie) gi bi ilemler karsndaki kuku verici tutumlarna da gven sizlik besliyordu. 1910'da, zellikle artan askeri giderleri gslemek amacyla, Cavit Bey, yeni bir borlanma iin

49

grmek zere, Paris'e gelmiti; ne var ki, elleri bo dn d; Fransz hkmetinin, iletme gvenceleri ve -zellikle askeri gerelerin satn alnmasnda- istedii siyasal gven celer kabul edilemez grnmt ona. Hseyin Cahit, Tanin'de, Franszlarn tavrna kar ate pskryor, "Trki ye'nin saygnlk ve bamszlna gerekten hakarettir b u " diye yazyordu. Lynch sorunu ile Fransa'dan bor almann baarszl a uramas: Mali bakmdan zor durumda, ama bamsz l konusunda kskan bir devletle, verecei destei det meye iyiden iyiye kararl bir Avrupa arasndaki ilikilerin gln gsteren iki olayd bunlar. Birbiriyle elien iki zorunluluk arasnda kalm Osmanl mparatorluu, bir kmazda bulunuyordu. talya, Trablusgarb'a saldrdn da, eskisinden ok daha fazla yalnzd!

lk yenilgiler:

Trablusgarp, Arnavutluk

talya, gzlerini Trablusgarp'a dikmifi uzun zaman dan beri, Franszlarla ngilizlerin Kuzey Afrika'da bulu nularna, Avusturya'nn Balkanlar'da zorlayp bastrmas na bir karlk bulma arzusu; "vaat edilmi toprak" gr nne sahip bir lkenin yaknl; Roma'nm vaktiyle ora daki egemenliinin anlan; o topraklarda umulan zengin lik; "yemiin olgunlatrd" dncesinin ar basmas: Milliyeti ve emperyalist atein penesindeki bir talya'da,

50

ite bunlard imgelemleri uyarp kkrtan! Brokratlar, po litikaclar, gazeteciler, iadamlar onunla ilgileniyorlard. Amerika'ya boalan Gney talya'daki alabildiine nfus artna kar bir kurtulu aresi olabildi Trablusgarp. Banco di Roma, stanbul'da bir ube amadan nce de, oraya yerlemiti; ve toprak satn alma da iinde olmak zere, de miryollar, deniz tamacl, limanlar, tarm (zeytinya retimini) modernletirme alanlarnda, tutkularla dolu bir yatrm programna vermiti kendisini; bylece, siyasal ba kmdan el koymaya zemin hazrlyordu. Ne var ki, talya'y eyleme gemeye gtren, Fas sorunu oldu: Almanya'nn edindiklerine kar Fransa'y serbest hale getiren FranszAlman anlamalar nedeniyle, talya'nn harekete geme sinin zamanyd. Jn Trkler, son Afrika eyaletlerini tehdit eden tehli kenin bilincindeydiler. talyanlarn bir trl iktisadi tekeli ni, baka lkelerden yatrmlar ekerek krmay denemi lerdi. Bylece, 1910 yl Mart'nda, Trablusgarb'm yeni valisi brahim Paa, Amerikan sermayesini, fosfatlar ilet meye armt. Ne var ki, bunlar yaparken, eyaletin sa vunmasn da savsaklamlard. Abdlhamit zamanndaki milis, 1908'den soma datlmt ve Yemen'deki kark lklar bastrmak amacyla askeri birlikler ekilmiti. 29 Eyll 1911 'de, talyan makamlarnn verdii ltima tom sona erdiinden, sava ilan edilmiti. 4 Ekimde, tal yan birlikleri Trablusgarp'ta karaya ayak basyorlar ve bir-

51

ka hafta iinde, ciddi bir muhalefetle karlamadan ky blgesini ele geiriyorlard. Kasm balarnda talya, Trab lus'la Bingazi'yi, topraklarna kattn resmi olarak ilan ediyordu. Ne var ki, Osmanl direnii hzla rgtlenecektir. Ger ekten kazanlmas umulan ey, byk aptayd: Trklerin Trablusgarp' savunmakta yetersiz olduklar ortaya kar sa, Ortadou eyaletlerindeki Araplarn, stanbul'un koru yuculuuna olan gvenleri yok olma tehlikesi iine gire cekti; stanbul ise, Bat emperyalizmine kar bylesi bir koruyuculukta bulunduunu ileri sryordu onlara. Trktalyan sava, Mslman dnyada panislamist duygulan uyaRdnyorda; geni bir dayanma atlmm yoiayotve Trkiye'de bile, dnceleri cihad'a kkrtyordu; o kadar ki, Hseyin Cahit, Tanin 'de, yurttalann'sakin olmaya anyor ve bunalm zmede destei gerekli olan ngiltere kayglandnp rktlmemeli, diyordu. Osmanl garnizonlannm kalntlarn bir araya getire rek ve Sunusilerle balaklk kurarak, ierde direnii r gtlemek amacyla, Enver Bey, bir avu askerle Trablusgarp'a gnderildi. Bylece, bir gerilla sava balyordu ki, uzun yllar srecektir. Egemenliini oturtmak iin, Trablusgarp'm ilerine doru szmakta gsz kalan talya, bir artma hareketine bavurarak, anakkale'yi bombard man etti ve Oniki Ada'y ele geirdi (1912 Nisan). Bunlar olurken, imparatorluun teki ucunda, Make-

52

donya'da ve zellikle Arnavutluk'ta, gnden gne ktye gidiyordu durum. Arnavutlar, Osmanl Devleti'nin stun larndan biri olmulard uzun bir tarihten beri; ve yelemeli bir ilem grmlerdi sultanlarca. Abdlhamit, Arnavut eflerin dostluunu kazanmasn bilmiti. Arnavutlar, Jn Trk hareketinde (rnein brahim Temo) ve devrimin ken disinde (Niyazi) nde gelen bir rol oynamlard ou kez; bununla da, Berlin Kongresi zamannda ortaya konmu, zereklik ilemlerine yeni rejimin gler yzle bakacann umudu iindeydiler. 1908 Kasm 'nda, Manastr'da Msl manlar, Ortodokslar ve Katolikleri biraraya getiren bir kongre toplanmt ve Jn Trklere desteini yeniden be lirtmiti. Ne var ki, Jn Trklerin merkeziyeti eilimleri, Arnavutluk dalarnda bir kaynamaya yol amt. Mebusan Meclisi'nde, smail Kemal bata olmak ze re, Arnavut milletvekilleri Jn Trklerin gtt siyasete kar karken, kaynama aka bakaldrmaya dn yordu 1910'da Kosova'da. Osmanl dneminde, devlet, Ar navutluk dalarnda gcn pek hissettirmezken, Jn Trk lerin merkeziyeti siyaseti orada da uygulanmaya kalkld. Arnavutlar, yeni vergileri, nfus saymn, Trk okullarn, Osmanlca uygulamasn ve kendi dilleri iin Arap alfabe sini dayatmay hedefleyen giriimlere kar protestoda bu lundular. Sivil halkn silahszlandrlmasn emreden, ete lere kar kanun, kan gtmenin bir tr ulusal adet olduu bir lkede, sertlikle karland. Katolik Arnavutlar, sulta-

53

nn ordusunda hizmet etme ykmllnden honut de ildiler. Arnavut ayaklanmas karsnda, Jn Trkler, bir sert bastrmay (Cevat Paamn, Turgut Paamn seferleri), bir uzlamay denediler srayla. 1911'de, komu Karada'n kaak silahlaryla beslenen bir gerilla hareketi yeniden balyordu; her eyden nce, kendi Arnavut kimlikleriyle ortaya kan Hristiyan ve Mslmanlarca canlandnlmt hareket. Vlora'da oluan bir Arnavut ulusal komitesi, Ar navut eyaletlerinin bir birleik Arnavutluk'ta birlemesini istiyordu; bu Arnavutluk'un, kendi parlamentosu, kendi idaresi ve kendi ordusu olacakt. 1911 Austosu'nda, Os manl hkmeti boyun eer gibi oldu, ne var ki belirsizli ini srdryordu: 1912 ilkbaharnda, Arnavutluk, aka ayaklan iindeydi yeniden. mparatorluun bir kysnda gelien bu olaylarn de rin yanklan oluyordu stanbul'da ve bir dizi siyasal buna lma yol ayordu. Trablusgarp'n talyanlarca igal edilme sinin arkasndan, Sadrazam brahim Hakk Paa, bir hort laa, Sait Paa'ya brakmak zorunda kalmt yerini. Mu halefet, gleniyordu. 1911 Kasm'nda, Mebusan Mecli si 'nde, rejimden honut olmayan kim ki var bir araya geti ren yeni bir parti, Hrriyet ve tilf Frkas ortaya kyor du. Damat Ferit Paa'nm, Kamil Paa'nm ve Prens Saba hattin Bey'in canlandrdktan ve daha batan balayarak Mebusan Meclisi'ndeki milletvekillerinin belli bir bl-

54

mn yeniden toplayan parti, bir parlamento muhalefinin yuvas oldu hzla; Jn Trklerin merkeziyetiliini, sky netimin uzatlmasn, komitenin hemen hemen klk dei tirmi diktatrln, utanmas olmayan bir oligari yne timini, iddete bavurmay eletiriyordu bu muhalefet. Ka sm aymdan balayarak, stanbul'daki bir ksm seimde, yeni partinin aday Tahir Hayrettin seilmiti. Dardaki ve ierdeki bu gelimelerle zayflayan ko mite, Mebusan Meclisi'nin feshini salayarak, durumunu onarmak istedi aceleyle (Ocak 1912). Btn imparatorluk ta gerekten rgtl tek parti olan, rakiplerinin ve zellik le de Hrriyet ve tilaf Frkas'nn,elinde olmayan arala ra sahip bulunan, basn, toplant ve dernekler hakkndaki kanunlar kendi yararna kullanan, baskya ve hatta idde te bavuran -o yzden Nisan seimlerine "sopal seim" ad verildi- Jn Trkler, ezici bir ounluk saladlar yeni Mebusan Meclisi'nde; muhalefetten sadece alt milletve kili seilmiti Meclis'e. Komite, doruk noktasndayd by lece; talya tehdidi, tek are olarak gsteriyordu kendisini. Sait Paa'nm yeni kabinesinde, ttihatlar daha da temsil ediliyordu ve Cavit Bey yemden Maliye Nazn olmuta. Ne var ki, dayankszd Jn Trklerin zaferi. Gcnn doruunda olan komite, 1912 yaznda paldr kldr dmek zorunda kalacakt. Yazgnn ac bir cilvesiyle, komiteye en bata sadk kalm bir yre olan Makedonya'dan geldi dar be. Subaylar arasnda, ttihatlara kar kulpler kurul-

55

mutu orada. 1912 ilkbaharnda, onlarla iliki iinde, stanbul'da, Halaskar Zabitan (kurtarc subaylar) grubu kurul du; komitenin basksna son vermek ve orduyu siyasetten temizlemekti amalan da. Askeri mdahale tehditleri ve basklar, 17 Temmuz'da Sait Paamn grevden aynlmasyla sonuland. Birka gn sonra, sultan, Gazi Ahmet Muh tar Paa'y, yeni bir hkmet kurmaya anyordu; "B yk Kabine" adn alacak olan hkmette, btn ttihat lar safd edilmilerdi. 5 Austos'ta parlamento fesh edil di; bununla, Jn Trkler, son siyasal durumlann yitirmi oluyorlard. Komite, bu denli dkn halde olmamt hi bir zaman. lke, derin bir manevi bunalmdan geiyordu ayn za manda. Siyasal yneliler ve ideolojilerin nne yeniden birer soru iareti konmaya balanyordu. talyan saldns, byk devletlerin hareketsizlii, Arnavut aynlkl, s lamc aydnlar arasnda Bat kart eilimi arttnyor ve s lam dayanmas balanna daha ok nem vermeye ve Ms lman lkelerde milliyetiliin kt sonulanna sert bi imde kar kmaya itiyordu onlan. 1911 yl sonlannda ve 1912'ninbalannda, Srat- Mstakim dergisinin "libe ral" anlay, dinin daha geleneki bir gr dorultusun da siliniyordu gitgide. "Yeniliki" aydnlar, hemen hemen yazmaz oldular dergiye ve dergi, tutucu bir slamm szc s olup kt. Batc akm da hzndan yitirmekteydi. Dnemin gen

56

bir gazetecisinin u itirafndan anlyoruz bunu: "Batlla ma, ok ynden ekmiti bizi. Ne var ki, Bat emperyalizm di. lke, emperyalistlerin elinde bir yan-smrge olduka ve kapitlasyonlar kald srece, Batmn savunuculuu nu yapmak gt.(7)" tihafta, Cell Nuri, ok gemeden arabna su katacak ve Abdullah Cevdet' in savunduundan ok daha lml ve semeli bir Batllamay salk verip tleyecektir. Bu "geleneksel" ideolojilerin bunalm karsnda, Trk milliyetilii, 1911-1912'de yeniden glenmeye ba lyordu. Yusuf Akura ya da Ahmet Aaolu gibi Rus ya'dan genlerin, Mehmet Emin gibi Trk aydnlarn or tak abalaryla rgtleniyordu akm: 1911 Austosu'nda, Trk Yurdu Cemiyeti kurulmutu ve kasm aynda da, mil liyeti hareketin balca organ olan Trk Yurdu dergisini yaymlamaya balyordu. Sadece Trk dilini arlatrmak ve "ulusal" bir edebiyat yapmak deildi sz konusu olan; tarihsel, kltrel, sosyal ve iktisad btn alanlarda, impa ratorluun iinde ve dnda, btn Trklerin birlii iin a lmakt. Pantrkizmin arac olan Trk Yurdu dergisi, pek byk bir basan salad abucak. Birka ay soma, 1912 Mart'nda, stanbul'da, bir "milliyeti" kulp, Trk Oca kurulmuta ve btn Trklerin kltrel, sosyal ve iktisadi kalkm iin almakt amac da. Trk Oca da, (Ahmet

(7) Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, stanbul, 1977, s. 73. 57

Aaolu, Yusuf Akura gibi) Rusya'dan gen Trklerle, Mehmet Emin, Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi gibi Trk aydnlarn yeniden bir araya getiriyordu. lgintir: Bu oca n kurulmasna, birka ay nce, Tbbiye Mektebi ren cileri girimilerdi. Gerekten, yeni dnceler iin olgunlamt genlik. Jn Trk devriminin sarholuu iinde yetien bir genlik bir hayal krklndan tekine gidiyordu. Devletin gsz l karsnda eli brnde kalan, siyasal rf ve adetler den tiksinen genlie, hareket edebilecei ve dleyebile cei baka alanlar gerekiyordu. Ne gitgide tutucu bir slamda, ne de gitgide saldrgan bir Bat'da kendini greme yen genlik, kimliini arama iindeydi. lerinden kimile ri, an zmlere eilim duyuyolard: Bir avu fedaiyi, En ver'in arkasnda, Libya llerine atacak bir yurtsever kah ramanlkt bu; ya da, imgelemleri Kafkas tesi bozkrlara, Ziya Gkalp'm canlandrd sylencesel Turan'a doru a ha kaldrp drt nala koturacak bir pantrk topyas. Ne var ki, ounun gznde, Osmanl Devleti'ni kurtarmak iin bir yeni yol bulmakt zellikle sz konusu olan. Makedonya'da felaketlerin birbirini izlemesi, Ahmet Muhtar Paa'nm yeni kabinesini, Trablusgarp sava gibi Arnavutluk sorununu da hzla zmeye gtrd. 4 Eyll 1912'de, hkmet Arnavut milliyetilerin btn istemleri ne raz oluyordu; Arnavutluk, hemen hemen bamszd artk. Babli, 15 Ekim'de, talya ile antlama yapmay ka-

58

bul ediyordu. Ouchy Antlamas'yla (15 Ekim 1912), ba r imzalanmt: Osmanl hkmeti, Trablusgarp'ta Cyrenaique'in talya'ya katlm olmasn tanyordu; sultan, ha life olarak, Mslmanlar zerinde manevi otoritesini koru yordu. te yandan, talyanlar, Oniki Aday boaltmay st leniyorlard; ne var ki, Balkan savalarnn patlamas, o adalarda varlklarn srdrme olanan salayacaktr on lara. Osmanl mparatorluu'nun Afrika'daki varl sona ermiti. Avrupa'dan silinip yok oluunun da eli kulamdayd.

59

II - M P A R A T O R L U K SAVATA (1912-1918) Balkan Savalar

Osmanl hkmeti, talya ile, onun btn istemlerine raz olarak, sonunda bar imzalamay kabul etmi olsa da, bir baka trl arlkta yeni bir tehlike gitgide beliriyordu urukta: Balkanlar'da genel bir tutumann pek yakn olu uydu bu tehlike. Uzun yllardan beri, iin iin oluuyordu yangn. Avus turya'nn Bosna-Hersek'i kendi topraklarna katmas, Bul gar bamszlnn ilan, Girit'te anayurda katlma kay namasnn yeniden balamas, btn bunlar, 1908 sonba harndan balayarak, Balkan devletlerinin itahn tekrar uyandrmt. Trkiye, bu saldrlar karsnda ylesine g szlk rnekleri koymuta ki ortaya. Avrupa'daki bu top raklarndan er ge vazgemesi gerektii ak grnyordu. Sofya'da, "Bulgarlarn a n " diye tac bana koymaya ge len Ferdinand kendi yaranna olarak Bizans mparatorluu'nu yeniden diriltmek dn daha o zamandan gryor ve Bizans mparatoru giysileriyle portresini yaptrmakta duraksamyordu. Avusturya'nn Bosna'ya el koymasn ka bul etmek zorunda kalmasndan lgna dnen Srbistan,

61

Makedonya zerinde amalar besleyip avutuyordu kendi ni. Bir Giritlinin, Elefterios Venizelos'un ynetimi altnda ki Yunainstan, btn "Yunan topraklar"n birletirmeyi hedef diye saptamt kendisine. Daha talyan-Trk sava patlamadan nce, belirgin lemeye balamt tehdit. 1911 Nisanmdan balayarak, Venizelos, Rusya'nn da desteiyle, Bulgar Babakan Gueof'a, iki lke arasnda bir anlama nermiti. Ksa bir s re soma, bir Srp-Bulgar anlamasnn yandalar, Rum pat riinden, bir Balkan gmrk birlii dncesi lehinde bir deme elde ederek (1911 Kasm), byk bir zafer kazanmlad. 1912 ylnn balarnda, tahta miras Prens Boris'in erginliini kutlamak amacyla Sofya'da dzenlenen enlikler de, Osmanl mparatorluu dmanlar arasnda bir yaknlamann iareti olarak grnmlerdi. Trkiye'nin hi de hayrna yorulmayacak bu ilk kucak lap pmelerin arkasndan, birden bir anlamalar yan sdr skn etmiti. 1912 Mart'nda, talya-Trk bunalm tam kvammdayken, Srbistan'la Bulgaristan bir antlama imzalamlard: Bu antlama, Makedonya'nn zerkliini, -uygulanamaz olduunun anlalmas halinde de, -Osman llara kar bir zafer olaslna dayanmak zere, orann paylalmasn ngryordu. ki ay sonra (29 Mays 1912), ilk anlamay bir Yunan-Bulgar balakl izlemiti: Sz konusu balakla gre, her iki lke, Makedonya sorunu nu bir yana brakarak, Osmanl saldns halinde, bir kar62

lkl yardmlama vaat ediyorlard birbirlerine. Son olarak, sonbaharn balarnda, Karada da, nce Bulgaristan'la (27 Eyll), arkasndan Srbistan'la (6 Ekim) bir askeri szle me imzalayarak, Balkan koalisyonuna katld. Bu tertibatn, olsa olsa Osmanl mparatorluu'na kar tasarlanm bir saldrya varaca gn gibi aikrd. Teh likenin pek abuk farkna varlmt stanbul'da. Ancak, na sl gslenmeliydi bu? 1911 ylnn sonlarndan beri, Tr kiye'nin, hkmetin eylemini, -bir blmyle- felce ura tan youn siyasal alkantlar iinde olduu gz nnde tu tulursa, daha da vahim grnyordu durum. Fazla olarak, Osmanl ordusu, alabildiine yara alabilir grnteydi: II. Abdlhamit'in saltanatnn son yllarnda iine dm ol duu uyuukluktan henz kyordu ordu ve -kadrolarn genletirilmesi, silahlanmann modernletirilmesi, strate ji anlaylarmda deiiklik, vb. olmak zere- bir yenile me sreci iine girmi bulunuyordu ve sona ermi olmak tan uzakt bu sre. Felaketlerin st ste gelii karsnda, Babli, en skk olanna are aramt: Elindeki btn gleri Makedonya'da bir araya getirebilmek amacyla, tal ya ile bar grmelerine girimiti; iki yldan beri, impa ratorluun Bat snrlarn tututurup yakan Arnavut ayak lanmasna son vermeye de almt; son olarak, byk devletler nezdinde giriimlerini oaltarak, daha az sava duygular iine girmeleri iin, Balkan devletleri zerin de baskda bulunmalarn istemiti onlardan. Ne var ki, ok geti vakit; sava arabas, yola koyulmutu daha imdiden. 63

Senaryo, her zamanki senaryodur: Osmanl mparator luumun hasmlar, 30 Eyll 1912'de seferberlik ilan eder ler; ertesi gn de, Trkler ayn nleme bavururlar. Hemen arkasndan, Balkanllarn ltimatomu gelir: Babli'den, Makedonya'ya, svireli ya da Belikal bir vali atamas; yerel yasama meclisleri kurmas; bir Avrupal komutann emri altnda jandarma gleri oluturmas; byk devlet lerin elileriyle byk Balkan devletleri temsilcilerinin de netiminde olmak zere, Berlin Antlamas'yla vaat edilen reformlarn uygulanmas istenmektedir. Dolambal yolla ra bavurma denenir stanbul'da: Gerekli reformlar gerek letirmeye hazr olduu sylenir hkmetin, ancak Osman l Parlamentosu toplanmad srece, gvenceler verme reddedilir. Davann reddi midir bu? Ne olursa olsun, bir araya gelmi Balkanllar, byle yo rumlar Trk yantn. Artk atmalar balatmak iin bir bahane bulmak kalr kendilerine sadece. 8 Ekim'de, bu ba hane de bulunur: Karada, snrdaki karklklar kant ola rak gsterip, kuzey Arnavutluk'la, Novipazar sancana as ker yollama giriiminde bulunur. Notalar, kar notalar al np verilir. Byk devletlerin temsilcilerinin katldklar bir diplomatik bale sergilenir; ne var ki, olaylarca alm gibi grnen bir dilsiz oyunudur bu. Londra'da olduu gibi Ber lin'de de, beklemenin yelenmesi gerektii dnlr. Prus ya ynetimi, bir mdahaleden nce, Balkanlar' savan 64

iine batmaya brakmay, ngiliz hkmetine nobranca nermeye kadar gidecektir. Ne var ki, tek bana kalm da olsa, Osmanl imparatorluu, kendini aalatp horlatmamaya kararldr. 17 Ekim'de, Srp ve Bulgaristan elileri, stanbul'u terk etmek zorunda kalrlar. Ayn gn, sava da resmi olarak ilan edilmitir. Osmanllar iin pek abuk felakete dnr gelime ler. Dou Trakya'y ele geirip Edirne'yi kuatan (ekimin sonlan) Bulgarlar, kasmn ilk gnlerinden balayarak, a talca siperlerine ularlar; oras ise, Osmanl savunmasnn stanbul'dan nce son hattdr. Yunanllar da, Girit'i kendi topraklanna kattklanm ilan ettikten ve teki eitli adala ra el koyduktan soma, Epeiros ile Gney Makedonya'y i gal edip, Selanik'i kl pay Bulgarlarn elinden alrlar (8 Ka sm). Son olarak, Srplar, kuzey Makedonya ile Kosova'da iyiden iyiye yerleirken, balaklan Karadallar da, Ar navutluk'ta kodra'y kuatrlar. Osmanl mparatorluu, Avrupa'daki topraklannm hemen hemen tmn yitirmi tir birka hafta iinde. ylesine umut kincidir ki durum, 1912 Haziran'nda "Halaskar Zabitan"m mdahalesinden beri iktidarda olan Hrriyet ve tilaf, Sadrazam Ahmet Muhtar Paa'nm yeri ne, Osmanl siyasetinin eski kurtlanndan birini, ngiliz yan dal ile tannan Kmil Paa'y geirmeye karar verecek tir. Bunalmn zm, byk devletlerin ellerinde deil mi dir her zaman olduu gibi? Yeni sadrazam, ngiliz dostlar

65

ile ilikiye geme ve onlarla, l Anlama'nn Trkiye le hine bir mdahalede bulunmasn grmek abas ile yz yze kaldm grr birden. Bu giriiminden, stanbul Li manma birka sava gemisinin yollanmas ve iler bar g rmelerine vardnda Britanya'nn bir araclkta buluna ca vaadini elde edecektir. Vaat tutulur. 3 Aralk 1912 gn, Trklerle Bulgarlar, bir atekes imzalarlar atalca'da. ki hafta sonra da, btn savaanlar Londra'da, ngiliz Dileri Bakanlmn koru yuculuunda, bir konferansta bir araya gelirler. Ne var ki, Balkanllarn istekleri ylesine lszdr ki, bu arabulu culuk pek etkili olmayacaktr. Yenenler, fethettikleri btn topraklar olduu gibi, Ege'deki adalar, Arnavutluk'u ve Edirne kentini isterler. Osmanllar ise, dnlerde bulunma ya hazrdrlar: Bir zerk Arnavutluk'un tannmas, Edirne ilinin batsndaki btn topraklarn terki, Girit'in Yunan Cumhuriyeti'ne katlmasna raz olutur bunlar. Ne var ki, kimi noktalarda, kesin bir tavr taknlr: Edirne kenti, Ege adalar Trklere kalmaldr; bu topraklarn, zellikle de Os manl mparatorluu'nun ikinci bakenti olmu olan Edir ne'nin terk edilmesi konu ddr. Elde ettikleri stnln gcyle, iddialarndan hibir noktada vazgemek istemez Balkanllar. atmalarn ge ici olarak durdurulmasndan beri az buuk umuda kap lan Osmanllar ise, sert ve inat biimde grmelerde bu lunurlar. Bir kmazdr bu! Ne var ki Kmil Paa, Britanya

66

diplomasisinin yapmacklanyla uyutulup aldatlmayacak mdr sonunda? Grmeler uzayp giderken, stanbulda da kayg ve kzgnlk artar gnden gne. Kmil Paa, iktidara geliinden beri, ttihat muhalefeti susturmak iin elinden geleni yapm olsa da, git gide daha iddetli grnr bu mu halefet; Edirne'yi Bulgarlara teslim etmeyi istemekle su lar hkmeti ve direnii savunur hareketle. Aslnda, hi de nedensiz deildir bu kaynama; nitekim, zenle hazrlan m bir hkmet darbesiyle sonulanacaktr. Gerekten, 23 Ocak 1913 gn, "Babli Baskn" denen ey olur: 1908 devrimi kahramanlarndan biri ve tithat ve Terakki Komitesi'nin sekin insan Enver Bey, bir askeri birliin ban da olarak Nazrlar Heyeti salonuna girer ve elinde tabanca s, Kmil Paa'y grevinden ayrlmak zorunda brakr. Yeniden iktidardadr ttihatlar; Birinci Dnya Sava 'nm sonuna dein de orada kalacaklardr. Ancak alt ay srm olan liberal parantez kapanmtr. Bununla beraber, yle pek enlie olanak salayacak bir an deildir an. tti hat ve Terakki Komitesi'nin zaferi orta halli olur. Yeni h kmette, sadece ttihat vardr ve lmllklaryla tann mtr de. Sadrazamlk, partiler st bir kiilie, Mah mut evket Paa'ya verilir; paa, Harbiye Nazrl grevi ni de stlenir. Hrriyet ve ttilaf'm yeleri, "her trl yer siz muhalefet dncesini terk etmeleri" kouluyla serbest braklmlardr. D tehlike karsnda, ttihat ve Terakki Komitesi, kutsal birlii yelemitir sonuta. ttihat darbenin asl hedefi, Kmil Paa hkmetinin,

67

Balkan koalisyonunun basklarna boyun emesini nle mekti. Ne var ki, ttihat ve Terakki Komitesi'nin iktidara gelii, durumu dzeltmek yerine, daha da arlaacaktr. Gerekten, Londra Konferansmda, olaylar duyulur duyul maz, temsilciler grmeleri askya alr, kendi hkmetle rinin yeni talimatn beklemeye koyulurlar. Birka gn son ra da, zellikle Edirne'nin kimi mahallelerini terk etmeye ilikin son Trk dnlerine karn, grmeler kesilir. 3 ubat'ta, onca korkulan ey olur: Bulgarlar, Edirne'yi bom bardmana balarlar yeniden ve atalca'da, Osmanl savun masnn son hattn altst etmeye abalarlar. Birka haftalk atekes, kendine gelme olana sala d Trk ordusuna; bozgun, direnie dnr. Ne var ki, Bal kan koalisyonunun stnl pek aktr yine de. Trk ba sn, martn ikinci yansnda, atalca'nm kahramanca savu nulmas zerine balklar atsa da, kt haberler ok daha ar basar terazinin kefesinde: 6 Mart'ta, Yunanllar Yanya'y almlardr; 28 Mart'ta, Bulgar bombardmanlanyla byk blm yanp yklan Edirne teslim olur; nisann ortalannda, Karadallar, Arnavutluk'ta kodra'ya girerler. Sonuta, yeni sadrazam Mahmut evket Paa, gerei ka bul etmek zorunda kalacaktr: Balkanllann istekleri kar snda yerin dibine gemek pahasna da olsa, ban imzala mak gerekmektedir. Maysn sonlanndan balayarak, bu gerekleecektir. Yeniden Londra'da, Froeign Office'in yol gstericiliinde

68

olmak zere toplanr grmeciler. Ne var ki, bu kez uzamaz grmeler; grlecek byk bir ey kalmamtr nk. 30 Mays'ta, Trk temsilciler, stanbul dolaynda dar bir tampon blge bir yana braklrsa, Osmanl mparatorluu'nu, Avrupa'daki btn topraklarndan yoksun klan bir antlamay imzalarlar. aylk bir savatan soma, Mah mut evket Paa hkmeti, Balkan devletlerinin btn is teklerini kabul etmek zorunda kalmtr. Hasl, iin iinden synlmmt. Gerekten, ayn gn lerde, Avrupa diplomasisinin akl fikri, imparatorluun As ya eyaletlerini blmekti. imdilik, savumrulabilmitir bu. yle de olsa, Osmanl kamuoyunun gznde, Londra Antlamas'nm imzalanmas, ar bir baarszlktan ba ka bir ey deildi. Hrriyet ve tilaf iin bir frsattr bu: Ni tekim tilaf, Kmil Paa'nm nclnde, grne gre ngilizlerin desteiyle, bir kar darbe hazrlyordu bir s reden beri. Komplo nceden sezilip nlenmi ve eski sadrazam, srgnde bulunduu Kahire'den dnnde gz altna aln m da olsa, liberaller, tasarlarn gerekletirmeyi dene mek iin, durumdan yararlanmakta geri kalmayacaklardr yine de. 11 Haziran'da Londra Antlamas'nm imzalanma sndan birka gn sonra ve kamuoyundaki kzgnln do ruunda olduu bir dnemde, Mahmut evket Paa, Bab li'ye gitmek zere Harbiye Nazrl 'ndan kt bir sra da, yol ortasnda ldrlr. Birka ay nce tithatlara ik-

69

tidar ele geirme olanam salam olan hkmet darbe sinin cn alma arzusundaki darbecilerin programnda, bir dizi baka cinayetler de vardr. Ancak, tithat ve Terakki Ko mitesi'nin kumanda mevkilerinde tatunma yolundaki ka rarlln gz nne almadan yaplmtr hesaplar. Sr, s k skya gizlenmedii iin, darbe giriimini ezmek kolay laacaktr o lde de. Sadrazama kar saldn duyulur du yulmaz, u bir dizi bastnc ve cezalandrc nlemler al nr: Skynetim ilan, muhalefet liderlerinden ounu tu tuklama ve srgne yollama, hkmetin siyasetine hasm gazetelerin yaymn yasaklama, on alt kiinin lme mah km edilmesi, ki bunlardan biri, sultann -evlilik yoluylayeenlerinden biri olan Salih Paa'dr, teki de liberal ak mn nl dnr Prens Sabahattin Bey'dir ve Prens ele geirilemez. Muhalefetin nne bylece geilince, tithat ve Terakki Komitesi iin, iktidardaki durumunu salamla trmada, olan bitenden yararlanmaktan baka hibir ey kalmyordu geriye. ldrlen sadrazamn yerine, komite nin iinden gelen ve Msr Hidivi Muhammed Ali'nin to runlarndan biri olan Sait Halim Paa getirilir; teki birok ttihatya da nazrlklar verilir. Hrriyet ve tilaf, etkinlik lerini srdrmede -kuramsal bakmdan- serbest kalm ol sa da, btn muhalefet partilerinin fiilen ortadan silinmi bulunmas, rejime rengini veriyordu daha imdiden. Trkiye, bir diktatrlkle donanmt! lkede siyasal yaamn bu yeni dnemi, olduka el70

verili koullarda balayacaktr. Gerekten Balkanlar'da, Osmanl mparatorluumdan yana esmeye balamt rz gr. Londra Antlamas'mn imzalanmasnn hemen ertesin de, Balkan koalisyonuna katlm olanlar, fethedilmi top raklarn bllmesinde anlamayp birbirlerini yiyorlard. Bulgarlar, Selanik'in Yunanllarca alnmasn bir trl ka bullenemez durumdaydlar; Yunanllar ise, askeri abala rnn yeterince dllendirilmedii dncesindeydiler ve vardktan noktadan daha ileriye, Epeiros'la Bat Trakya'ya yaylmay istemilerdi. Daha da sert bir uyumazlk, Bul garlarla Srplan kar karya getiriyordu: Srplar, balaklan Karadallarla birlikte, Arnavutluk'un bir blmne el koymay umut etmilerdi. N e var ki, byk devletler, fark l bir karara varmlar, Arnavut milliyetilerini tatmin et meyi yelemilerdi: Bu milliyetiler, lkelerinin kurtuluu iin mcadele ediyorlard yllardan beri ve Londra Konfe ransnda bamsz Arnavutluk'un ilann (12 Aralk 1912) desteklemiler, ban kurulduunda da, Srbistan ile Kara da', blgeden askerlerini ekmeye zorlamlard. Bu ko ullarda, baka yerlerde karlk arayp bulma sz konusu idi Srplar iin. Belgrad hkmeti, Yunanllann desteiy le, Makedonya'nn byk bir blmn ele geirmeyi d nyordu. Bu ise, Bulgarian zvanadan karacak bir ey di; nk Bulgarlar, Srbistan'n istedii topraklann, hukuk bakmndan kendilerine dt grndeydiler. Roman ya, savan dnda kalm olsa da, dile getirdii birtakm

71

istekler vard: Bulgaristan ylesi bydne gre, o da Tu na zerindeki Silistre yresini, karlk olarak alma dncesindeydi. Btn bu anlamazlklar, Balkanlar'daki gler denge sini iyiden iyiye deitiriyor ve bir alma umudunu veri yordu Osmanllara. Gerekten, pek abuk somutlaacaktr gelimeler. Haziran aynn sonlanndan balayarak Bulgar lar, elde ettikleri toprak kazammlannm her yandan tart lr olduunu grmekten kzm bir halde, dnk balak lar Srbistan ile Yunanistan'a kar birden saldrya gei yorlard; diplomatik grmelerle elde edemediklerini zor la skp almann umudu iindeydiler bunu yaparken. kinci Balkan Sava, birincisinden ok daha ksa ola caktr; sadece bir on be gn kadar srecek ve giriiminin tehlikelerini hi de iyi hesaplayamam olan Bulgaristan'n yenilgisi ile sonulanacaktr. Trkiye, daha nce yitirdii topraklarn bir blmn geri almak iin durumundan ya rarlanabilecek miydi? stanbul hkmeti duraksamal idi balarda; sonucu belirsiz bir servene srklenmenin kor kusunu tayordu. Ne var ki, kamuoyunun bart ve ar tsna dikkat eden ttihat ve Terakki Komitesi'nin basksy la, Babli, ordusuna ilerleme emri verdi sonunda; 22 Tem muz 1913'te, simge kent durumundaki Edirne geri alnd. Oturup bar grmek kalyordu imdi. 10 Austos 1913'te imzalanan -ve daha sonra bir dizi baka anlama larla tamamlanan- Bkre Antlamas, Balkan topraklarm72

da yeni bir blmlemenin temellerini atyordu: Yunanistan, btn bir Epeiros'u elde ediyor veEge evresinde, Kavala yresini de iine alan geni bir ky eridi boyunca genili yordu; Srbistan, Kuzey Makedonya'nn byk bir blm n kendine ayryordu; Karada, Novipazar ilesine el ko yuyordu; fethettiklerinin oundan yoksun kalan Bulgaris tan, Dou Makedonya'nn kimi blmlerini elinde tutu yordu yine de; Osmanl mparatorluu da, Edirne'nin ve Meric'in dousundaki topraklarn kendisine tanndn g recektir ok gemeden (29 Eyll 1913 tarihli Trk-Bulgar antlamas). Btnyle bakldnda, taraflardan hibiri nin gz iyice doymu deildi; ancak, Makedonya sorunu geici olarak kapanmt yine de. Avrupa'daki topraklar nn ounu yitirmi olan Trkiye, uyumazln asl kaybedicisi durumundayd doaldr ki. Bununla beraber Edir ne ile Dou Trakya'y geri alarak, esasl bir avuntu pay el de edebilmiti en son anda.

Bir savatan

tekine;

ttihat ve Terakki Komitesi 'nin eylemi Austos 1913 - Austos 1914: Dramatik ksalkta iki sava aras bir dnemdir bu. Bu birka ay boyunca, Osman l mparatorluu, yaralarn sarmakla uraacaktr zellik le. Bununla beraber, ttihatlar, artk liberal muhalefetten yakalarn syrm ve iktidarn tam sahibi olarak, lkeye ye-

73

ni yaam yollarn amak iin durumlardan yararlanacak lardr da. mparatorluk, Balkan uzlamazlndan, kolu ka nad krlm, bitkin ve kansz, insan ve mali kaynaklarnn nemli bir blmnden yoksun bir halde kmt. imdi, onu yeniden kurmak sz konusuydu; ancak, atmalar ba lamadan nceki temellerden iyiden iyiye farkl temeller zerinde olacakt bu kurulu. Jn Trk Devrimi, atlma geiyordu sonunda. Bu dnem boyunca, o tarihe dein ttihat ve Terakki Komitesi'nin siyasal eylemine yn vermi olan Osmanl clk ideolojisinin iskartaya ayrld grlecektir zellik le. mparatorluk, Balkan eyaletlerinden yoksun kald gn den beri, etnik ve dinsel bakmdan, gemite olduundan ok daha az ayrk bir btn oluturuyordu. Osmanl top rann birok noktasnda, hele hele stanbul'da, zmir y resinde, Karadeniz kylan boyunca ve Anadolu'nun dou illerinde, Yahudi ve Hristiyan olmak zere, nemli "azn lk" topluluklan bulunuyordu hl. Ne var ki, Mslman eler, zellikle de Trkler ve Araplar, nfusun teki e lerine oranla, alabildiine baskn durumdaydlar artk. Bu koullarda, ttihatlann, btn stratejilerini yeni batan dnmeye gitmeleri doald. Dorusunu sylemek gerekirse, olduka uzun bir s redir, Osmanlclk, rpnp durmaya balamt. 1908 y lnn son aylannda, Jn Trk rejiminin urad ilk yenil gilerden balayarak, imparatorluktaki btn halklann kar dee bir arada yaamalanm savunanlann, bu dnceye

74

srt evirip Trk ulusunu yceltmeye doru yneldikleri grlmt. Balkan savann ertesinde, daha younlaa caktr bu eilim. Milliyeti kulpler ve dergiler artan bir rabet kazanacaklardr. zellikle Halka Doru dergisinin yayd halklk, hele hele aydnlar arasnda, gitgide daha ok yanda toplayacaktr; bu aydnlar, gitgide daha byk bir heyecanla pantrkizme doru da evireceklerdir yzle rini. O gnlerin felaketlerine are olsun diye, ttihat ve Te rakki Komitesi'nin yneticileri, Mdafaa-i Milliye Cemi yeti ve Trk Gc gibi, ordu disiplini ve yaplanma sahip eitli kurulularn ortaya kn destekleyeceklerdir. H kmet de, eitimde "Trkletirme"ye byk bir nem ve recektir; bunda, ulusal uyann temel koullarndan biri nin sz konusu olduu grndedir nk. Tam bir ilerleme iindeki bu milliyetiliin, iktisadi bir yan da vardr. Trkiye'nin, bamszln salamak iin, Avrupa kapitalizminin boyunduruunu krmas ve ekonomi sinin arklarna egemen olmann aralarn elde etmesi, y le yeni bir dnce deildir pek. Bununla beraber, 19121913 yllarndaki olaylarn yol at arpc iklimdedir ki, bilinlerde kkleecektir bu tema. Ziya Gkalp, Yusuf Akura ya da Tekin Alp gibi, ttihat rejimin ideologlar, ka pitlasyonlarn ve imparatorlua Bat nfuzunun ktlk lerine kar kmakla yetinmeyeceklerdir; yksek Avrupa maliyesinin bir paras olabilecek ve lkenin iktisadi yaz gsn eline alabilecek yetenekte bir "ulusal burjuvazi"nin oluumu davasn savunacaklardr. rnein, 1914 Nisa-

75

n'nda Akura'mnkaleminden unlar okunacaktrr: "ada devletlerin temeli, burjuvazidir; modern byk devletler, sanayi, ticaret ve banka burjuvazisine dayanarak olutular. Trk ulusal uyannn, Osmanl Devletinde Trk burjuva zisi, doal kalknnda byk engellerle karlamazsa, Os manl Devleti, salam ve kararl bir gelime salayacaktr." Bu ulusal burjuvazi iin, ayn Akura daha soma unla r yazacaktr: Sz konusu burjuvazi, "en azndan Trk olma yan Osmanllarla rekabet etmelidir". Ancak, nasl yaratma l bu ulusal burjuvaziyi? Gelecein giriimcilerini ou kez kendi sallan arasndan seen ttihat ve Terakki Komitesi, ha reketsiz sermayeyi i alanlanna ekmek, tanmaz eyann deerini arttrmak ve genel olarak, ticaret ve sanayi etkinli ini yreklendirmek amacyla, kanunlar karmaya ala caktr. Bylece hkmet, Birinci Dnya Savamn balama sndan az nce, yerli reticiler yaranna, zellikle devlet si parilerinde ncelik kazanmalan iin, bir dizi nlem getiren bir sanayiyi yreklendirme kanunu yaymlayacaktr. Ne var ki, ekonominin bu "milliletirilme"si, hemen ertesi gn gerekleecek deildir. ktisadi kalknma yolun da umutsuz bir abann -Balkan savalan pahalya mal ol mutu ve iin iin oluan yeni bir uyumazl gsleme ye de hazrlanmak gerekiyordu- iine giren ttihatlar, ba mszlk heveslerine karn, eskisi gibi bor alma ve lke yi yabanc yatrmlara ama yollanna bavurmay srdrr ler. 1913 ve 1914 yllan, birok bor almna sahne olur by lece; bunlardan birinin tutan yirmi iki milyon Trk Lira-

76

s'dr ki, Avrupa maliyesinin, 1875 iflasndan beri Osman l mparatorluu'na vermedii en byk mebladr. Ayn dnemde, Babli; talya, ngiltere, Fransa, Rusya ve Al manya ile iki yanl bir dizi grmelere de giriir: Demir yollar ve teki ayrcalklar (limanlar, bayndrlk ileri, be lediye hizmetleri, vb.), yabanc giriimcilere ucuz fiyatta gle oynaya- satlr ve imparatorluun, byk devletlerin szmasna terk edilmi iktisadi etkinlik alanlar halinde pay lalmas -umursanmadan- kabul edilir ve karlnda da, kapitlasyonlar rejiminde, zellikle de vergi alannda ha fif dzeltmelere gidilir (gmrk haklarnda yzde 4 bir art trma olurken, temett, pul ve giri vergisi olmak zere, vergiyle ilgili Osmanl kanunu, yabanc uyruk ve mallara tam olarak uygulanr). Fransa ile 9 Nisan 1914'te imzalanan bir anlama, em peryalist dinamik karsnda Osmanl gszlnn pek anlaml bir rneidir: Fransa, zellikle Suriye'de olmak zere, birok demiryolu daln kurma hakkn elde eder bu nunla; Karadeniz'de ve Suriye kylarnda birok limanlar (Yafa, Trablus, Ereli, nebolu, Hayfa) kendisine braklr; Babli, Fransa'nn zel bir paya sahip olduu btn alan larda onu yeleyeceini garanti eder. Buna karlk, Trki ye, gmrk haklarn arttrabilecek ve Fransz tacirlerini e itli vergi ve harlara tabi tutabilecektir; "Kapitlasyonlar rejiminin gzden geirilmesi olasl" konusunda bir va at bile koparr Fransa'dan; son olarak, anlama metni, bir ok bor almalar ngrmektedir ve ilerinden biri de b-

77

yk bir istikrar bor almdr (22 milyon Trk Liras tuta rnda bir bor alma sz konusudur ki, az soma Osmanl Ban kas araclyla gerekleecektir bu). Bu anlamann im zalanmas srasnda, kimi Fransz gazeteleri, geleneksel Fransz-Trk dostluunu kutlayacaklardr ayak abukluuyla. Ne var ki tekiler, daha nobranca eyler syleyecek lerdir: l'Humanit, "Avrupa kapitalistleri, Asya Trkiyesi'ni paylamay gryorlar" derken, l'Action Franaise yle konuacaktr: "ktisadi ve demiryollar ile ilgili so runlar grn altnda, Asya Trkiyesi'nin nfuz blge leri halinde gerek bir paylam sz konusu aslnda." Osmanl mparatorluumun byk devletlere gitgide artan bu balan karsnda, ttihat ve Terakki Komite si min milliyetiliinin kymeti harbiyesi nedir? Kukusuz, fazla deil! Ne var ki, Trkiye'nin sanlabileceini dn d nadir cankurtaran simitlerinden biri olarak grn mektedir en azndan. Bu iki sava aras yllarda, ttihat hkmetin nn de alma benzer bir baka kurtulu aresi de, slam da yanmasna bavurmadr. Balkan savalar, Bizans'n y kntlar zerinde sultanlarn kurduklar ok-dinli impara torlua son vermiti hemen hemen. Bu koullarda, Osman l Devleti'nden kalan ne ki var kurtarmak iin, slamm ye il sancan amak ne diye dnlmeyecekti? Pragmatik dncede olan ttihatlar, bu dorultuda harekete ge mekten geri durmayacak; vaktiyle, ama olduka benzer ne-

78

derilerle, Sultan II. Abdlhamit'in yapt gibi, Trk-Arap yaknlamas kartn oynayacaklardr zellikle. Bununla beraber, Arap eyaletlerini Osmanl davasna balamak iin, btn Mslmanlarn birliine arda bu lunup durmak yetmiyordu. Bir yarm yzyldan fazla bir za mandan beri, gitgide artan bir iddetle, oralarda kendini gs teren idari, mali ve kltrel zerklik zlemlerini yanszlatnp etkileri azaltarak ie girimek gerekiyordu. Bir baka deyile, Arap milliyetiliine dnlerde bulunmak yerin de olurdu; Jn Trk devriminin ertesinde kurulan ynla dernein yayd bu milliyetiliin sloganlar, gitgide da ha tehdit edici oluyordu. Osmanl hkmetinin Araplar yararna en anlaml ha reketi, 1913 Martmda geici iki kanun yaymlamak olacak tr ki, eyalet idaresine nemli deiiklikler getirmektedir ikisi de. 9 Mart tarihli olan ilki, karmak yerel mali meka nizmay yeniden rgtlyor ve eyalet btelerine geni l de bamszlk salyordu; milliyetilerin temel istekle rinden biri de yerine getirilmi oluyordu bylece. 26 Mart'ta karlan ikinci kanun ise, yerel olarak seilenlerden oluan ve pek geni yetkilerle donanan bir genel meclis kuruyordu her eyalet dzeyinde. Bu eyalet meclislerinin bana, Dahi liye Nazrlma bal bir ynetici de geirilmi olsa, yerel idare, zerklik benzeri bir durumdan yararlanyordu artk. Bunun sonucu olarak, 1912 ylnda Kahire de kurulan Ye rel dare Partisi (Hizb al-Lamarka-ziyyah al dariyyah alUthmani) militanlar gibi, hkmetten, Arap eyaletlerine

79

self-goverment hakkm tanmasm isteyenlerin ayaklarnn altna karpuz kabuu konmu oluyordu hi kukusuz. Bu el uzatma siyasetinin kltrel grnleri de ola caktr. Bylece hkmet, zellikle yeni ortaretim ku rumlan aarak ve Medine ile Kuds'te Arap-slam niver siteleri kurulmasn Suriye ve Msr'da isteyenlere kulak ve rerek, Arap eyaletlerinin eitim dzeyini salamlatrma ya alacaktr. Buna kout olarak, dil alannda, Trkletir me abasna pek aykn da dse, okullara ve kimi devlet dairelerine Arap dilinin -hissedilir lde- sokuluu elik eder. ttihat ve Terakki Komitesi'nin szcs Tanin'de, 1913 Nisan'nda, bu sorun zerine yaymlanan bir yaz, d nemin iklimi hakknda iyi bir fikir veriyor. Babanzde s mail Hakk Bey'in kaleminden unlar okunuyor orada: "Trkiye, Mslman bir lkedir; kendi dinsel dili olan Arapa iin, nasl olur da bir tiksinti duyabilir? Arapaya olan dmanln slama kar dmanlkla atba gidece i anlalm deil mi? Arapay seviyoruz, nk Kuran'm ve Peygamberim dilidir o. Arapay seviyoruz, nk s lam uygarl bu dilden aynlamaz durumdadr. (...) Osman l hkmeti, iyi ynde bir adm att; ancak atlmas gereken daha baka admlar da var. Arapayla, yalnz konuulduu yrelerde deil, baka her yerde de ilgilenmeli. Hkmet, mparatorluk iindeki milyonlarca Arap uyruu nedeniyle deil, o imparatorluun bir Mslman devlet olmas nede niyle de yapmaldr bunu." Son olarak, unu dnmenin de hakl nedenleri var80

dr: ttihat ve Terakki Komitesi, Mahmut evket Paamn ldrlmesinden sonra, byk lde Arap kamuoyunu ka zanmak amacyladr ki, sadrazamla Sait Halim Paa'y getirdi. nl Muhammet Alimin torunlarndan olan Sait Halim, ateli bir slamc idi ve Arap dnyas ile sk iliki ler iindeydi. Jn Trk dneminin en uzunu olan btn sadrazamlk sresi boyunca, ttihat hareketin Arap siya setini ynlendirdii grlecektir onun; ttihat ve Terakki Komitesi ile uzak eyaletlerde bamszlk d grenler arasndaki gerginlii giderme giriiminde, kiisel saygnl n kullanarak yapacaktr bunu. Babli'nin giriimleri, Araplarca alabildiine iyi kar land genellikle. Bylece, 1913 yl Haziran'nda, Pa ris'te, Arap Cemaati'nin (al-Djamiyah al-Arabiyyah),Verel dare Partisi'nin desteiyle dzenledii nemli bir kongre srasnda, sz konusu partinin bakan yardmcs skandar Ammun, unlar belirtecektir: "Arap ulusu, Osmanl mparatorluu'ndan ayrlmak istemiyor (...). Tek istedii onun, bugnk ynetim biiminin, imparatorluun eitli ele rinin gereksinmeleriyle daha badar bir sisteme yerini b rakmasdr" . Birka hafta soma, Fransz bakenti, ttihat ve Terakki Komitesi'nin genel ktibi Mithat kr ile en gz de Arap milliyeti yneticilerinden birinin, Yerel dare Par tisi Bakan Rafik al-Azim arasnda gzalc kardelik gs terilerine sahne olacaktr. Bu yeni kavumalardan, Araplar karsndaki elaklklanm bir araya getiren bir anlama tu tana karacaktr: ttihat ve Terakki Komitesi, self-gover-

81

ment ilkesine dayanan reformlara girieceini vaat ediyor du orada; Arap eyaletlerindeki ilk ve ortaretimde, ei tim, yerel dilde olacakt artk; askere arlanlar, askerlik hizmetlerini yerinde yapacaklard; hkmette, en azndan Arap nazr bulunacakt; eitli nazrlklarda, kimi mev kiler Araplara ayrlacakt; son olarak, devlet ynetiminin btn resmi belgeleri, Arapa yazlacakt. Tam bir balayma dnen bu Trk-Arap dostluk ve kar delik gsterileri oalrken, birka olay kark bir gelece in belirtisi durumundayd yine de. Bu przlerden en cid disi, Basra ve Badat erafnn, 1913 Austosumun sonla rna doru yerel idareye ilikin yeni hkmet kararlarna kar yrttkleri iddetli kampanya olacaktr. Basra Reform Komitesi Bakan Seyyit Talip Bey'in ynlendirdii kar clar, telgraflar ekerek, kanunun deitirilmesini ve eyalet lerin daha da geni zerklii yararna nlemler alnmasn isteyeceklerdir. 1914 yl balarnda, bir baka ciddi olay olan Aziz Ali Msr'nin tutuklan, bir kez daha gsterecektir ki, zlm olmaktan uzakt Arap sorunu. Al-Ahd (Balama) diye adlandrlan milliyeti bir dernein kurucusu olan Az iz Ali, Trk kart eitli ayaklanma hareketlerinin rgt ne -grne baklrsa- 'Hidiv'in desteiyle karmt. ok daha baya bir bahaneyle -Libya sava sresince 20 bin Trk Liras'n zimmetine geilmekten- tutuklandktan son ra, sadece birka hafta kalacaktr hapishanede. ttihat ve Te rakki Komitesi'ne kar kimi Arap milliyetilerinin gven sizliini beslemeye hayli yetecektir bu.

82

Bu gvensizlik, olduka yerindeydi aslnda; nk, t tihat ve Terakki Komitesi, davasna kazanmak istedii in sanlara liberal bir ehre gstermeye gayret ederken, Jakobenizmle yorulu otoriter ve merkeziyeti bir kurulu ola rak ortaya kyordu gitgide. Mahmut evket Paamn l drlmesinin hemen arkasndan btn muhalefet gleri nin ortadan kaldrlmas, iktidarn ou iplerini eken bir tek parti haline getirmiti onu. rgtn yllk beinci kong resi, 1913 Eyllmde stanbul'da toplandnda, biraz da ha belirginleecektir gelimeler. Gerekten, bu kongre ile, ttihat ve Terakki Komitesi, karmak bir yapya brnecek tir: Alabildiine mertebeli, dallarn krsal kesimde kasa balara dein uzatan bir yapdr bu. Bu rmcek ann mer kezinde, yirmi yeden oluan bir Gene) Meclis (meclis-i umum) bulunuyordu ve partinin bakan da o yeler ara sndayd; bir de, bir genel ktibin otoritesi altndaki on ye den oluan bir Merkez Komitesi (merkez-i umum) ile bir yarm dzine yeden meydana gelen sekreterlik (kalem-i umum) vard. Bu makamn grevleri arasnda, partinin parolalarn hazrlayp, onlar ttihatlarn kurmay baar dklar -her yne edoru genileyen- btn rgt arklar arasnda dolatrmann yan sra, parlamentoyla Babli'nin etkinliklerini yakndan denetlemek de vardr. Bir bakma kolay bir itir bu. Rejime kar olanlar ses sizlie mahkm edildiklerinden, ttihat ve Terakki Komi tesi, lkenin siyasal yaamn istedii gibi ynetmekte ser bestti hemen hemen. Bylece, 1914 ilkbaharndan bala-

83

yarak, 1913-1914 knda seilmi ve aa yukar hepsi de ttihat hareketin iindeki milletvekillerinden olumu bir dknt parlamento bulunacaktr elinin altnda. Pek ksa bir sre sonra da, btn nazrlklarn ve zellikle, nemli bir grev olan eyhlislamln denetimini ele geirecektir ve bu sonuncu grev, 1914 Martmda, rgpl Mustafa Hayri Bey'e verilecektir; yeni eyhlislam ise, dinsel sorunlar hakknda kimi bilgilere sahip olsa da, n srada bulunan Mslmanlar geleneksel kkenli olan tutucu evreden pek uzak bir kiilie sahiptir. O dnemde stanbul da grevli n giliz elisinin bir tanklna inanmak gerekirse, ttihat ve Terakki Komitesi, 1913 ylnn sonlarna doru ya da 1914'n balarnda, btn honutsuzlarn gelip bulutuk lar bir yer olan sultann sarayndaki etkinlikleri dzenle mekle grevli bir gizil komisyon kurmu olmal. Her yerde hazr ve nazr tek partisiyle, muhalefet sra larnn olmad parlamentosuyla, tek renkli hkmetiyle, susturulmu kamuoyuyla, ttihat rejim gerek bir dikta trln ou niteliklerini sergiliyordu. Ne var ki, diktatrsz bir diktatrlkt bu. Kimi insanlarn, iktidarn byk bir blmn yava yava tek elde topladklar grlyor du kukusuz. Birinci Dnya Sava baladktan sonra, Av rupa basn, Dahiliye Nazn ve gelecein sadrazam Talat, Harbiye Nazr Enver Paa ve Bahriye Nazn Cemal Paa'dan oluan bir Jn Trk "l ynetim"in (triyumvira) bile szn etmekten holanacaktr. Bununla beraber, ne ti laf devletlerinin propaganda servislerinin alabildiine d-

84

ledikleri bu "l ynetim", ne ttihat ve Terakki Komitesi'nin ynetici ekirdeini oluturan bir yirmi kadar insa nn arasndaki -nde gelen- herhangi bir baka kiilik, dev let ileri zerinde, denetimsiz bir egemenlik kurmay asla baaramayacaktr. ttihat hareketin ileri ynlendiren ba lca gl adam olan Talat, dnemin en gze arpan siya sal kiilii ve otoritesi, ttihat ve Terakki Komitesi'nde ol duu kadar hkmet evrelerinde de en az tartlr insan olarak sivrilir. Bununla beraber, o bile, rejimin teki gl adamlaryla iktidar paylamak zorunda kalacaktr. Bir parti diktatrl mdr bu? Bir yrn topluluunun diktatrl demek daha do ru olacak kukusuz. Bu toplulua katlanlar, olduka dei ik ufuklardan kp gelmilerdir ve komite ile hkmette eitli kilit mevkileri aralarnda blmektedirler. Onlarn arasnda, "l ynetim"in sahiplerinin yan sra, ancak 1918 ylnda glgeden syrlp Maarif Nazn olacak olan, bir tr perde arkasndaki gizli el durumundaki Doktor N zm; ttihatlann casusluk, propaganda ve kanklk ama cyla kurduklan siyasal nitelikteki bir "zel rgf'n (Tekilat- Mahsusa) bana 1914'te geecek bir baka hekim, Doktor Bahaeddin akir; eitli konulann yetenekli yazan olup pek abuk hareketin bata gelen ideologu srasna ykselen Ziya; 1906'da Selanik ubesinin de kuruluunda emei geen, ttihat ve Terakki Merkez Komitesi'nin ye rinden oynatlmaz stunlanndan biri durumundaki Midhat kr; sava srasnda, kendisine,, o nazik -ve pek de ka-

85

zanhJ-.ae Nazrl makam braklm olan, stanbul Milletvekili Kara Kemal gibi insanlar; Tanin 'in bayazar Hseyin Cahit, ttihat kabinelerin ounda Maliye Nazrl'na getirilmi Mehmet Cavid komitenin iinde -kulis lerde- belli bir rol oynayacak olan nadir aznlklardan biri, Emmanuel Karasu gibi daha bakalar da vardr. yle de olsa, bu olduka dar grubun arkasnda, dina mik ve gl bir parti vard; onun da arkasnda salam bir halk taban. Btn tek partiler gibi, ttihat ve Terakki Ko mitesi, birbirinden farkl eilimleri barndryordu barn da: Parolalarnn toplayc ve grece bulank nitelii bura dan gelir; kitleler nezdinde byyen baars da bunun so nucudur. ttihatlk, siyaset sahnesinde grnd andan balayarak, seferber edici deerlere bel balayabildi. Ba larda, Osmanlclk atma sarld drt elle; soma ulusu, hal k, slam kardeliini yceltmeye evirdi yzn. Osman l mparatorluumun 1908 'den beri arka arkaya urad du rumlardan, ulusal birlik iin bir maya ortaya karmay ba ard. Bu ttihatlk evresinde geni bir anlama yaratma hedefine dnkt btn stratejisi; 1914'te, alabildiine ula lmt bu amaca. Bununla beraber, Trk olmayanlar, hemen hemen d nda braklmlard bu anlamann artk. ttihat ve Terak ki Komitesi, Araplarla flrt etse ve saygn yeleri arasnda imparatorluun dou eyaletlerinden gelen birok kiilik bulunsa; Hristiyan aznlklarla, zerklik, hatta bamsz lk zlemi, Osmanl Devleti'nin bundan byle gsleye-

86

cei balca sorunlardan birini oluturan zellikle Ermeni lerle olan temas srdrmeye alsa da, komitede kendisi ni gerekten bulan tek millet Trk milleti idi. Anlam u idi bunun: Osmanl aydnlarnn yarm yzyla yakn bir s redir onca cokuyla savunduklar, mparatorluun eitli topluluklar arasndaki birlik ve kardelik lks, Birinci Dnya Savamn eiinde, resmi sylevleri sslemeye has, kof bir dogmadan baka bir ey deildi artk. Trkiye, tam anlamyla bilincine varmadan bu gerein, ttihat ve Terak ki Komitesi'nin ynetiminde, ulusal devrim yoluna gelip girmi bulunuyordu daha imdiden. yle de olsa, bir dev rimdi ki bu, kvamn bulmas iin, savan ac ve dehet lerini de grp tatmas gerekiyordu. Birinci Dnya Sava: 1914 ylnn Temmuzu! ltimatomlara dnen diplomatik notalarn, sefer berlik emirlerine dnen alma demelerinin arkasndan, bir sava sarholuuna brakr Avrupa kendini; Saraybosna'da patlayp Ardik Franz-Ferdinand ile einin lm ne malolan birka tabanca kurunu, barutluu havaya uur maya yeter. Byk devletlerin koar adm gittikleri genel yangnda, Babli'nin tutumu ne olacaktr? Soru, btn D ileri evrelerinin kafalarna taklp kalr; nk, Osman l mparatorluu, ksa bir sre nce Balkanlar'da urad baarszlklardan alabildiine zayflam da olsa, gler Olaylarn ark

87

dengesinde nemli arlyla etkili olabilir hl. Geni topraklara yaylmaktadr, Boazlar' denetlemektedir ve bir genleme sreci iinde olan ordusu, hi de savsakla nacak eyler deildir. te yandan, halife sultann nemli bir koz vardr elinde: Mslman dnyada -dinsel bir z ta yan- bir manevi saygnla sahiptir; byk smrgeci dev letlere baml hale gelmi topraklar da iindedir bunun. stanbul'da, kamuoyunun hatr saylr bir blm ile ttihat ve Terakki Komitesi yelerinin ou, tilaf devletle riyle bir yaknlamaya yatkn grnrler. Hareketin lider lerinden biri olan Cemal, Franszlara, kurallara uygun bir balama nermeye kadar gitmitir; Paris ve Londra da, bir Osmanl yanszlyla seve seve yetineceklerdir ve bunu el de etmek iin de giriimlerini arttrrlar. Bununla beraber, austosun ilk gnlerinde, Avrupa'nn daha imdiden sava a girdii bir srada, bir haber szp duracaktr: Ayn 2'sin de imzalanan, ancak haftalardr sren grmelerin sonu cunda imzalanan gizli bir antlamayla, Osmanl mparator luu Almanya'nn bala olmutur. lke olarak, Rus ya'ya kar ynelmi bir savunma balamasdr sz konu su olan; ne var ki Babli, uyumazln iine srklen mekten, kukusuz pek kamamaz artk. Trkiye ynnden, byle bir katln karan, ereve si alabildiine dar bir grup insanca alnmt. Balangta, sadece Sadrazam Sait Halim ile rejimin kilit durumundaki kiilikleri Talat'la Enver, Alman Elisi Von Wangenheim ile srdrlen grmelere katlmlard.

88

Nedir anlam bunun? Trk-Alman balakl, olsa olsa tarihin bir tr ka zas, Prusya militarizmi iinde yzen bir avu servenci nin szetii doal olmayan bir anlama m demektir? Os manl mparatorluumu savaa sokmu olanlardan Msl man kamuoyunu uzaklatrmaya kalktnda, tilaf devlet lerinin propagandas bu temaya sarlmakta gecikmeyeektir. Ne var ki, Babli'nin -Sultan V Mehmet'in nzasylayapt seim, pek mantkldr gerekte. Usuz bucaksz bir sava alanna dnen bir Avrupa'da, Trkiye'yi geleneksel dmam Rusya'nn korkun terslemeleriyle bir kez daha kar karya getirecek olaslklar yok mudur? Bylesi bir tehlike ortaya ktnda, ttifak devletleriyle balaklk, mmkn tek kale deil midir? te yandan, Osmanllarn alacaklar saysz yok mu? Bir krk yldan beri, impara torluk, yenilgileri, toprak kayplarn, atlaklar biriktirip durmad m? Onun da Alsace -Lorraine'leri vardr: 1878'de Rusya'ya terk edilmi Dou Anadolu illeri, Ege ve Akde niz'deki adalar, Trablusgarp, Rumeli'nin zengin toprakla n B u mlkn hi olmazsa bir blmn geri almaya kalk mak iin, ne diye atlnmayacakm savaa yeniden? Rus lara kar kazanlacak bir zafer, Kafkas-tesi ve Orta Asya'daki ecdattan kalma topraklan yeniden fethetme olana m salamayacak myd? Son olarak, bir baka adan, a tmaya katlmak, Batl glerin Trkiye zerindeki siya sal ve mali boyunduruunu knp paralamak iin onun kar sna kard tek k yolu deil miydi?

89

Babli, sava yolunu semi de olsa, uyumazln ilk haftalarnda, tilaf devletlerine, yansz kalabilecei umudu nu hl verdirebilecek bir ihtiyatl srdrr yine de. As keri hazrlklarn bitirmek iin zaman nemlidir ona; Al manlarla son grmeleri doru drst srdrmek iin de nemlidir zaman, nk silahlara, yeni tekniklerin ustas subaylara, hele hele paraya gereksinmesi vardr. Ne var ki, bu sre iinde tehlikesini gze ald kimi giriimler, niyet leri konusunda ok ey anlatr durumdadr daha imdiden. Austosun ilk yansndan balayarak, Goeben ve Breslau olay kendini gsterir: Akdeniz'deki Alman donanmasnn bu iki zrhls, Kuzey Afrika'daki Fransz slerini bombar dman ettikten sonra (3 Austos), Osmanl sularna sn mlardr; ngiltere, bu gemileri, sava hukukuna uygun o/arak, ak denize yollamay ya da onlan gz altna alma y hatrlattnda, stanbul hkmeti, sz konusu gemileri satn aldm ve Yavuz Sultan Selim ve Midilli adyla Os manl donanmasna kattn belirtmekte duraksamaz ve onlann komutan Amiral Souchon da, Karadeniz'deki im paratorluk donanmasnn bana geirilmitir denir (11 Austos). 8 Eyllde, sadrazam, kapitlasyonlara! kaldnldn duyurur ve Osmanl milliyetilerifiin bata gelen is teklerinden birine yant vermi olur bylece. mparatorlu un Bat'ya hayr deme iradesini dile getiren bu simgesel tavr, tilaf devletlerini iktisadi karlan bakmndan arpan -etkisi sert- bir eylemdir ayn zamanda. Yine o ayn 27'sinde, Babli, meydan okuma yolunda bir adm daha atar ve

90 \

Boazlar' ticaret gemilerine kapar. Aradan birka gn ge tikten soma, kapitlasyonlar rejimini skartaya kartacak bir dorudan nleme bavurularak, Osmanl gmrk hak lar, tek yanl olmak zere, yzde 4 ykseltilir; ayn zaman da, yabanc postahaneler kapatlmtr ve Osmanl olmayan btn yarg mercilerine son verilmitir. Ne var ki, onanlmaz olan ey yaplmamtr henz. s tanbul hkmeti, iin iine kesin olarak girmekte ayak sr ter; nk, ttifak devletleri, La Marne'da ve Galiya'da ciddi yenilgilere uramlardr az nce. Skboaz edip, Trk ordusunu dorudan cepheye yollamak iin, fazladan bir ne den de bulur Almanlar bununla: Osmanl mparatorluu ate aarsa, Ruslar birliklerini Kafkasya'ya yollamak zo runda kalacak, ngiltere Svey Kanal ile Msr' korumak gereini duyacak, Bat cephesi zerindeki bask azalacak tr. Eylln sonlarndan balayarak, Babli ile Berlin ara sndaki pazarlklar -Von Wangenheim araclyla- hzlan mtr. Sonunda, Kayser'in hkmeti, asl kartn oynaya rak sorunu zecektir: 21 Ekim'de, ilk Alman altn kasala r stanbul'a ular. Umulan etki hemen gsterecektir ken disini. Gerekten, 22 Ekim'den balayarak, Enver, Karade niz'deki Rus limanlarna saldrma emrini verecektir Ami ral Souchon'a. Kimi yeleri savaa girmeye kar olan Os manl kabinesinin son duraksamalar grlr. Ne var ki, 29 Ekim'de zarlar atlmtr: Ald emirlere uygun olarak, Trk donanmas, Odessa, Sivastopol ve Novorossisk'i to pa tutacaktr.

91

Savan gndemini akna brakmaktan baka yapa cak bir ey yoktur. 2 Kasm'da, Rusya, "tarihsel ykmllkler"ini ileri srp, Osmanl mparatorluu'na sava ilan eder; 5 Kasm'da, Fransa ile ngiltere de seslerini annkine katarlar. 11 Kasm'da, sra sultana gelir ve V Mehmet sava kararn aklar. ok gemeden, en byk tehdidine bavurmaya dein gidecek, cihada aracaktr: Ulemann mparatorluun drt bucana gtrp yayd 23 Kasm tarihli bir bildiri, "ulusal kibri, binlerce Mslman kle letirmekten sonsuz zevk duyan, l Mttefik adl zorba toplamaya" kar dikilmeyi ve "bedence ve malca cihada katlmay en yce din grevi olarak grmeyi", Osmanl uy ruunda olsun olmasn, btn mminlere buyurmaktadr. Bu "cihad" srdrmek amacyla, Alman usul donanp talim grm bir ordu vardr Trkiye'nin elinde. Ber lin hkmeti de, yksek dzeyde subaylardan oluan bir he yet yollamtr ona: Liman von Sanders, von Seeckt, von der Goltz, von Falkenhayn ve bakalardr bunlar. Deiik ordularn ve en nemli nazrlk dairelerinin (haber alp ver me, tama, iae ve levazm, vb.) bana geen bu insanla rn emrinde gen Osmanl subaylar bulunmaktadr; bu su baylar, zerlerindeki Alman vesayetine iyi gzle bakma maktadrlar hep, ne var ki kendilerini uydurmaktadrlar o an iin. Almanya'mn titizlikle koruduu bu askeri gle rin yan sra, korkun bir zel Kurulu (Tekilat- Mahsu sa) da vardr 1914 Austosu'ndan beri; Enver Paa kurmu tur onu ve ok bahsettirecektir kendisinden. Propaganda,

92

casusluk ve sabotaj etkinliklerine adanan, bir tr "beinci kol "dur sz konusu olan ve imdilik temel grevlerinden beri, Babli'nin ilan ettii cihat parolasn yaymaktr Ms lman dnyada. Savan ilerdeki aamalarnda, rgtn bir 30 bin kadar ajan, baka grevler alacaklardr. Sradan k k siyasal gruplar oluturmaktan, Osmanl lkesinde ol duu kadar Afganistan, Hindistan ya da Habeistan gibi uzak lkelerde de, ttihat rejimin darda ve ierdeki d manlarna kar silahl seferler rgtlemeye dein uzana caktr bu grevler. Bununla beraber, Alman kadrosuna karn, Berlin'den gelen altn ve cephane kasalarna karn, Tekilat- Mahsu sa propagandalarnn Mslmanlar arasnda tilaf devlet lerine dmanlk duygularn krklemek amacyla harca dklar abalara karn, Osmanl mparatorluu iin kt balayacaktr sava ve kt sonulanacaktr. Alman sava uzmanlar, ncelikle ar'm ordusunun bir blmn Kaf kasya'da hareketsiz hale getirmek grevini, Trklere brak mlard. 1914 Aralmn ortalarna doru, bizzat Enver Paa'nm kendisi, Osmanl Ordular Bakomutan rtbele rini takm olarak, Erzurum'da slenmi nc orduyu Rus hedeflerine kar saldrya geirir; Kafkasya toprakla rnn btnn imparatorlua kazandrmadan nce, ilk at lta Kars, Ardahan ve Batum illerini yeniden fethedecei umudu iindedir bununla. Ne var ki, Sarkam felaketiyle sonulanacaktr bu: Askerler kara gmlecek, souktan do nacak, salgnlarla krlp geirilecektir; birka hafta iinde, iki ordu, hemen hemen btnyle yok olup gitmitir. 93

teki cephelerde de, iler pek i ac deildir. Kasm da ngilizler, ran Krfezi zerindeki Fao'ya karma yap mlardr; ve, Basra'y ele geirerek(21 Kasm), arkasndan da, son bir ama olarak Musul petrolne el koymak iin, kuzeye doru sabrl bir yrye girierek, Irak' azar azar kemirmeye balamlardr. Ayn tarihlerde, ngilizlerin M sr'a el koymalar -ki 18 Aralk'ta bamszl ilan edile cektir- akla karay setirir Osmanllara. Savan balama sndan pek az sonra, Suriye Valisi olarak atanan Cemal Pa a, am'a varir varmaz, ngiliz glerini Msr'dan kovmak amacyla bir sefer heyeti rgtlemeye vermitir kendisini. Tasarlad saldr, 1915 Oca'nda olacaktr. 80.000 kadar askeriyle Sina l'n aar ve Svey Kanal'na ular. Ne var ki, yar yoldan geri dnmekte gecikmeyecektir: Kanal gecikmedii gibi, Trklerin giritikleri ite bel baladk lar Arap ayaklanmas da gereklemeyecektir. Onca d krklna kar hatrda kalan bir tek baar vardr: Trklerin kahramanca direnii anakkale'de! Ne bahasna ama! 1915 ylnn balarnda, Boazlar' a kar bir saldrya geen tilaf devltleri iin, "fazla umut veren bir harekt hayal etmek gtr": Lord Balfour'un szleridir bunlar. Bu cephede kazanlacak bir zafer, Osmanl baken tini denetlemek ve pek byk bir olaslkla, Babli'yi ba ra zorlamak olanan verecektir tilaf devletlerine; Boazlar'm al, Fransa ile ngiltere'ye, Rus ordusuna top ve cephane salama olana verecei gibi, ngilizler de M sr'daki durumlarn glendirebilecek ve daha da kolaylk la ele geirebileceklerdir Irak'... 94

Ne var ki, baka trl olacaktr gerek. Bir yla yakn bir sre, tilaf devletleri ordular, birbirini izleyen dalgalar halinde gelip Gelibolu istihkmlarnn eiinde lecek, an cak tek bir kilidi bile skp atamayacaklardr. Trk birlik lerinin banda, gen bir albay canla bala savar; ad da Mustafa Kemal'dir onun. Gelimeler, harekt terk etmek le sonulanacaktr. Ne var ki, Osmanllar iin olduu kadar tilaf devletleri iin de, "anakkale cehennemi", savan en pahal blmlerinden biri olacaktr: tilaf devletleri, l ya da yaral 200.000'den fazla sava yitirmilerdir; hasm cephenin verdii kurban says ise 120.000'dir. Trkiye, savaa, bylece batp gmlrken, onun ksa sreceini ve ttifak devletlerinin imparatorlua klleri iinden yeniden doma olanan salyacam dnen insanlar da vardr stanbul'da. Alman propagandas, byk bir baar gsterir bu bakmdan. yle de olsa, ne hkmet ne de ordunun balannda bulunanlar, lkenin k yolunu kimsenin nceden syleyemeyecei bir sre iine gelip girdiini bilmez deillerdir artk. Yaklp ykl yllan Ykm ve perianlktr her sava! Osmanl mparatorluu'nun gelip girdii sava da bu kuraln dnda deildir; aclar, yakp ykllar, tutulacak yan olmayan tyler rpertici eylerle dokundu o. atma larn srd drt yl boyunca, dehet ve lm, siperlerde

95

kol gezmez yalnz; kyleri, kasabalar, kentleri de dolap duracak ve sivil halklar da krp geirecektir. Savan facialar iinde, en ok heyecan uyandran ve zerinde en ok mrekkep harcanan, Dou Anadoludaki Ermeni cemaatlerin yok edilileridir. Bugn bile, bu ac olay btnyle aydnla karlm olmaktan uzaktr ve iki tez, rnei az grlr bir iddetle arpp duruyor. Olan-biteni mi soruyorsunuz? 1915 Maysmn ortalarna doru, Osmanl hkmeti, Dou illerinde yerlemi btn Ermenilerin, "tehcir"ini emreder; ayn eyi, daha nce Ruslar yapmtr cephenin te yannda. Sz konusu olan, savan srd blgeleri bo altmaktr ilke olarak: Bununla, sivil halkn "gvenliini salamak" kadar, Rusya'ya yz dnk birtakm insanla rn olas bir ihanetinden de korumaktadr silahl gleri. Bu nunla beraber, ok gemeden Kilikya ve Bat Anadolu Ermenilerini de iine alacak harekt, korkun koullar iin de akn srdrr: Yamalar, yangnlar, ikenceler, kym lar olur. Suriye ve Mezopotamya toplama kamplarna do ru gnderilen srgn kitleleri, Tekilt- Mahsusa'mn ve babozuk takmnn oluturduu etelerin darbeleri altn da erir tkenir gnden gne. Onlarn hayatta kalan sadece bir 120.000 kadar Hama, Humus ve am kamplarna ula abilecektir; Dair-ez-Zor'da 200.000 ve Halep'te de bir 50.000 kii saylacaktr. te yandan, grne baklsa, 300.000 dolaynda insan, Rus igali sayesinde Kafkasya'ya dnmeyi baard. Ya tekiler? Kurbanlarn saysn doru-

96

hkla saptama olana yok! Kimine gre 300.000 ile 600.000 arasnda bu say, kimine gre de 1 milyonu ayor. yle ya da byle, ite bunun sonucudur ki, stanbuldaki Amerikan elisi Henri Morgenthau, "bir milletin ldrl mesi" olarak deerlendirecektir olan-biteni. Karlkl tezler mi? Ynla arpc tanklkla tarihsel aratrmaya dayanan Ermeni tezi -birok bamsz dnceli insanndr da bu tez! - hibir uzlama kabul etmiyor: stanbul da iktidarda bu lunan ttihatlar, btn bir halk yok etmek istemilerdir aka. Bu yok etme planldr ve sistemli bir biimde uy gulanmtr. Krmlar, ya yerinde olmu, ya da srgnlerin Suriye ve Mezopotamya llerine doru gnderildikleri yollar boyunca olmutur. Yaplann amac da udur: Erme nilerin sesini kesinlikle bomak; btn Trk halklarnn, bir byk Turan devleti erevesinde birlemesine engel olu turan bir etnik eyi Kafkasya'dan skp atmak! Trk te zi, daha da inceliklere dikkat eder durumda deildir pek: Reddedilmesi g bir yn belgeye dayanan bu tez ise, s tanbul hkmetinin Ermeni ulusunu yok etmeyi hibir za man aramadn, sava zamannda geerli bir uygulamaya uygun olarak, sadece Ermenileri "tehcir" zorunda kald n ileri srer. Ermenilerin dman hizmetinde milisler olu turduklar; Ruslarn Dou Anadolu'ya girmelerinden ya rarlanp, 1915 Nisan'nda, Van ilinde Mslman halk ke sip doradklar lde, daha da zorunlu grnyor bu "teh cirler" . Srgnler ve onlara elik eden olaylar, ynla in-

97

sann kurban olmasna yol amtr kukusuz; ne var ki, lenlerin says, 300.000'i amamtr yine de; bu rakam ise ayn dnem boyunca yok olup giden bir 3 milyon Trk ile orantldr. Bir tarafn ve tekinin soruna ayrdklar belgelerin okluu iinde, yanllklan, tartlabilir noktalan, hatta deitirip arptmalan bulup ortaya koymak, yle glk karmyor pek. zellikle, bugn u nokta iyice anlalm grnyor: Sulama amacyla, dosyaya konmu kimi nemli belgelerin, rnein Bryce ile Toynbee'nin ngiliz hkmeti hesabna hazrladklar Mavi Kitap, ya da Aram Andonyan'm nayak olmasyla yaymlanan Naim Bey'in Anlar', reddedilemez nitelikte belgeler olarak grlme meli hi de. Mavi Kitap'm "sava propagandas olarak ya ymlanp datldn", Toynbee'nin kendisi de itiraf etme di mi? Bunun gibi, Jn Trk hkmetinin, Ermenilerin yok edilmelerini emretme yolunda, 1915 ylnn ilkbahannda ektii sylenen telgraflar, ciddi olarak tartlyor bugn. Ancak, bunu syledikten sonra, Batl arivlerin depolannda korunmu ve her biri kendine gre olmak zere, acl ger ei dile getiren saysz tanklklara nasl giriilmez he men? Bir saptama: Birinci Dnya Sava'nm arifesinde, Trkiye'de, bir olaslkla 1.500.000'den fazla Ermeni ya yordu; kymlann, tehcirlerin, srgnlerin arkasndan, ol sa olsa 70.000 Ermeni kalacaktr geriye birka yl sonra. zellikle bu sradan saptamaya nasl olur da dikkat kesil mez insan?

98

Bununla beraber, unun da altn izmek nemlidir: Sa van felaketleri altnda ezilen tek halk deildir Ermeni hal k. 1915 ylmm ilkbaharnda, ar ordusu, Van Gl yresin de ilerlerken, Kafkas ve Trkiye Ermenilerinin oluturduk lar gnll taburlar da geliyordu arkasndan, Osmanllar, ancak temmuz balarna doru pskrtebilecektir bu RusErmeni karm gleri. Bu arada, onbinlerce Mslman, ayn zamanda, askeri harekttaki dalgalanmalara tabi ola rak, pek byk sayda Hristiyan! - ldrld ya da kamak ta buldular selameti. Birka ay soma, Ruslar Erzurum'u alp (1916 ubat) Dou Anadolu'nun hatr saylr bir blm n gitgide igal ederek, birliklerini gneyde Mu'a ve ku zeyde Trabzon'a (alm nisanda) ve Erzincan'a (alm tem muzda) dein srdklerinde, ayn senaryodur grlen. Bu kez de, cemaatler aras atmada Mslman halk ar bir vergi deyecektir. Sava somas istatistikleri, Rus igaline ve Ermeni milislerin eylemlerine urayan illerden her bi rinde, nemli bir nfus a koyuyorlar ortaya; yzbinlerce insan yok olup gitmitir ki, bunun hatr saylr bir bl m dmann iledii kymlar sonucudur. 1915,1916, 1917: Yaklp ykl yllandr bunlar! Bu acmasz olaylar Kuzey-Dou cephesinde olurken, teki cepheler de arlklann koyarlar faciaya. anakka le'de lnr. Mezopotamya'da lnr: Orada ngilizler, 1916 Nisam'nda Kut el-Amara'da uradklan ar bir ye nilgiye karn, kuzeye doru, kimsenin gznn yama bakmadan ilerleyilerini srdrmektedirler. Sina'da ve S99

vey Kanal'nn kylarnda lnr: Orada, Bavyeral Al bay Friedrich Kress von Kressenstein, Msr'daki ngiliz glerine kar aknlarn srdrmekte ayak diremektedir. Son olarak Arap yarmadasnda, Suriye'de ve Filistin'de lnr. Bu blgelerde Osmanllar, yalnz tilaf devletleri ne arpmazlar. Mekke erifi Hseyin'i de bulurlar karla rnda; Hseyin, 1916 Haziram'nda, sultann egemenliine kar ayaklanmaya armtr Araplar. stanbul'da, srta saplanm gerek bir haner darbesi gibi karlanan Arap bakaldrs, Babli'nin en temel u ralarndan biri olacaktr ok gemeden. Nedeni de u: Tek bana hareket etmemektedir erif Hseyin. 1916 Oca 'nda, bir karlkl yardm anlamas yapmtr ngilizlerle ve etkin desteini grmektedir onlarn. Msr'daki Byk Bri tanya Yksek Komiseri Sir Henry McMahon'la grme ler sonucu ortaya kan bu anlamaya gre, Londra Hk meti, Suriye'nin kuzey snrlarndan douda ran krfezi ne, (Suriye kylarnda geni bir sahil eridi bir yana bra klrsa) batda Akdeniz'e ve gneyde Arap yarmadasna de in, Arap lkelerin byk bir blmnn bamszln ta nmay stlenmitir; "bu eitli yrelerde kendilerine en uy gun hkmet biimlerinin yerlemesi amacyla, Araplara gerekli t ve destek salamay" vaat etmitir; buna kar lk, Mekke erifi de, nemli bir silah ve para yardm kar lnda, "Arap halklar Trk boyunduruundan kurtar mak iin" savamay kabul etmitir; McMahon'un bir mek tubunun akladna gre, "Araplarn, yalnz ve yalnz

100

Britanyallann tlerine bavuracaklar konusunda anla l m r " , baka herhangi bir Avrupa lkesinin yardm bir yana braklmtr. Sultann, Arap vassallerinden birine arpmas, ilk kez oluyor deil kukusuz. Ne var ki, arkasndaki Byk Bri tanya ile, korkutucu bir dmandr Hseyin. ngilizler, Necid Emiri Abdlaziz bn Sa'ud ile de anlatklar iin, du rum daha da tehlikelidir o lde. bn Sa'ud ayda 5000 ster lin ve Suudi "bamszlnn tannmas karlnda, dost luunu ve yanszln vaat etmitir Britanya hkmetine. Etkin bir balaklk bulunmadndan, bu anlama, ken disi hakknda iyi dnmeyen bir komuca rahatsz edil mekten korkmakszm eyleme geme olanan vermekte dir Mekke erifi'ne. Gelimeler, alabildiine kt balar birden Osmanl lar iin. Balarnda, Hseyin'in oullarndan birinin, Emir FaysaPm bulunduu Bedeviler, Hicaz demiryoluna atlr lar ve ok gemeden de, Mekke ile Cidde'deki Trk garni zonlarn dize getireceklerdir (12 ve 16 Haziran 1916) Ha rekt, birok ngiliz subaynn yardmyla, ustaca yrt lr; aralarnda, anlalmaz bir kiilie sahip Thomas Edward Lawrence de vardr bu subaylarn ve Arap bakaldrsnn balca esinleticilerinden biri olduunu syleyip vnecek tir somadan. ngiliz destei sayesinde, Hicaz'n byk bir blm n denetimi altna almak ve Yemen'deki Osmanl ordusu nun imparatorluun geri kalan yanyla her trl ilikisini

101

kesmek iin, sadece birka hafta yetmitir Faysal'a. Ekimin sonlarnda, Hseyin kendisini "Araplarn kral" olarak ilan ettiinde, bir adm daha atlm olacaktr. Kukusuz, simgesel bir davrantr bu; nk, yeni hkmdar, sadece Hicaz'n Bedevi kabileleri zerinde hkm srmektedir o sralar. yle de olsa, ldeki rzgr, aktr ki hemen dine cek gibi deildir artk. McMahon'la yaplan anlamann ruhuna uygun olarak, erif Hseyin'in ynettii bakaldr, btn Araplar iine alan bir nitelie brnr ve Suriye'yi kapsar zellikle. 1917 ilkbaharndan balayarak, Faysal'm birlikleri kuzeye do ru harekete geerler: Akabe'yi alrlar (6 temmuz); aknla ra ve Suriye kentlerini Medine'ye balayan demiryolu bo yunca sabotajlara girierek, Osmanllar hrpalayp tedirgin ederler. Ayn dneme doru, Msr'daki ngiliz birlikleri de yrye gemi ve kutsal yerler dorultusunda olmak ze re, Sina zerinde ar ar ilerlemektedirler. Araziyi iyi bi len ve iletiim yollarna egemen bu ifte saldn karsnda, Trkiye, en yetkin glerini harekete geirmek zorunda kalr: Cemal Paa'nm drdnc ordusu ve zellikle, yeni kurulmu olup, bir altm kadar Alman subaynn grev al d ve General von Falkenhayn'm komutasna verilen Yl drm Ordusu'dur bunlar. Ancak nafile! General Allenby'nin ynettii ngiliz tugaylar, Gazze, Akk ve Yafa'y aldktan sonra, 9 Aralk'ta ele geirdikleri Kuds'te kutlayacaklardr Noel'i. Ayn k, Faysal'm adamlan, l Deniz ve rdn kylarnda karargh kuracak, Kerak'taki

102

Trk filotilasm da yok edeceklerdir. am, yle pek de uzakta deildir artk. Her eye karn, aa yukar daha bir on aylk harekt vardr ilerde. Adm adm direnmektedir Osmanllar! lesiye savayorlarsa eer, kaybedecekleri byktr de ondan. Hseyin'in oyaland byk Arap krall d n baarszla uratmak deildir sadece sz konusu olan onlar iin; tilaf devletlerinin imparatorluu blp par alama taanlarnn gereklemesine engel olmalar gerek mektedir zellikle. Gerekten, tilaf devletlerinin, sultann Asya'daki topraklanm daha imdiden -gle oynaya- payla tklar, stanbul'da bilinmez bir ey deildir; nitekim, ar lk arivlerindeki gizli belgelerin bir blm ele geirildik ten soma durum aa vurulmutur ve Rus devrimcileri yapmtr bunu. 1916 Mays'nda, ngiliz tarafndan Sir Mark Sykes ve Fransz tarafndan da Georges Picot'nun y rttkleri grmeler, daha sonra Saint-Petersburg'un da onayyla, ilgili tarafn itahlanm alabildiine doyurmu tur: Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis illerinin yan sra, Dic le vadisine dein Mu ve Siirt yreleri Ruslara; Suriye ve Kilikya kylan, Suriye'nin geri kalan blmyle Irak' m ku zeyini iine alan bir nfuz blgesi Franszlara; Hayfa ve Akka limanlan, Badat'n ran krfezine dein btn bir g ney Mezopotamya ve son olarak da, Filistin'den ran'a uza nan geni bir nfuz blgesi ngilizlere braklmtr. Birka ay sonra, Saint-Jean-de-Maurienne'de yaplan bir baka antlama (19 Nisan 1917) da, talya iin terekeden bir pay

103

ngrmtr: Bat Anadolu boyunca ayrlan ve imparator luun en zengin yrelerinden birkan, bu arada zmir, An talya ve Mersin'i iine alan bir igal blgesidir bu. Son ola rak, bu kesip bimeleri yaparken, tilaf devletleri, her rz gra bir vaat etmekten de geri durmamlardr. Araplara, et kili bir Avrupa vesayeti beraberliinde bamszlk; Yahu dilere, Filistin'de bir "ulusal yuva" (2 Kasm 1917 tarihli Balfour aklamas); Yunanllara da, onlarn megali idea"byk dncelerinin gereklemesi yolunda, Trakya ile Kk Asya'daki Ege illerini iine alan bir Byk Yuna nistan'n yaratlmasdr bunlar. Btn bunlara bakp da, na sl kayglanmaz olurdu imparatorluk ve umutsuzluun g cyle kar koymazd? Savan bu son aylarnda, sadece ti laf devletlerine kar savalmaz, kendi lmne kar da savamaktadr imparatorluk! yle de olsa, bu can ekime iinde, bir anlna bir iyileme grlr. 1917 Mart'nda Petrograd'da patlayan devrim, atmalar srdrmenin dna atmtr Rusya'y. Kuzey-Dou cephesinde, Rus birlikleri, bozguna urayp dalmakta gecikmezler. Trkiye, sonunda bir nefes alabi lir durumdadr bu ynden. Bolevikler, birka ay sonra, Brest-Litovsk Antlamas'yla (3 Mart 1918), igal edilen topraklar boaltmay, arn 1877'de ald Kars, Ardahan ve Batum illerini imparatorlua geri vermeyi ve gnll Er meni etelerini silahszlandrmay vaat ettiklerinde, daha da rahat bir nefes alacaktr Trkiye.

104

lkedeki seferberlik Sava, sadece silahlarla vurumak ve topun aznda ol mak deil yalnz. Btn savaan lkeler gibi, Trkiye de, manevi glerini seferber etmek, iktisadi cephede mcade le etmek, durumlara kendini uyarlayabilecek bir sosyal ya p oluturmak zorundadr. Saat de olaanst nlemlere, ce sur yeniliklere elverili bir saattir. Durum, u bakmdan da uygundur deimelere: stanbul hkmeti, tilaf devletle rine kar savaa girmekle, Osmanl mparatorluu'nun, XIX. yzyln balarndan beri srklenmi olduu Bat'ya balanma srecine de srtn evirmitir ayn zamanda. Sava kazanmak iin, zafere inanmak gereklidir, ama yeteri deildir. Uyumazln ilk gnlerinden balaya rak, ttihat rejimin propagandaclar, Trkiye'nin yenil mezliine olan inanlarn adm banda haykrarak ie ko yulmulardr. Balanacak sesi verenlerden biri, Alman ya'dan gelip Wilhelmstrasse'nin onayyla, Osmanl dava snn hizmetine girmi -sosyal demokrat dorultuda- nl bir politika yazardr: Daha ok Parvus adyla hret yap m Alexander Israel Helphand'dr bu! Trk dilinde yaym lad kitapklarnda, byk bir inandrma gcyle unu sylemektedir: Avrupa emperyalizminin dayanlmaz bo yunduruunu krp atmak iin, sava tek aratr Osmanl larn elinde; ve Trkiye, Almanya'nn yardmyla, zaferle kacaktr hengmeden ve daha nce yitirmi olduu top raklarm ve zenginliklerini olduu gibi, gemiteki tm b-

105

ykln de yeniden elde edecektir bu yolda. Hemen ar kasndan, gazetecilerin, romanclarn, airlerin ou da, sa va propagandasnn hizmetine vermilerdir kalemlerini. Dnemin en nde ge\en ^azMarauan bitka OTtla b a sndadr: Ziya Gkalp, Mehmet Emin, mer Seyfettin, Halide Edip ve bakalar. Yazarlar, sava abadaki sz c rollerine daha da smdrabilmek amacyla, hkmet, sava alanlarnda bir gezi bile dzenlemitir onlar onuru na. Sonucu da udur bu gezinin: Bir yn kahramanlk y ks, militarist iir! Dnemin anlayn en iyi dile getiren, Ziya Gkalp'in yazdklardr belki. Gkalp, sava ncesi yazlarnda gs terdii gibi, belleklere kaznacak ve ruhlar ynlendirecek bir slogan, bir formllendirme anlayna sahiptir. iirleri, askeri mertebelenmeye saygy yceltir ("sradan bir aske rim ben, o komutanm; gzm krpmadan uyarm emirle rine, gzlerimi kaparm ve vazifemi yaparm"); Trklerin dmanlar zerindeki stnln ilan eder; lkenin ba nda bulunanlarn (zellikle de Talat'la Enver'in) dehas n dile getirir ve millet, din ve doulan topraklarn akn akr. Nesir yazlarnda da ayn temalar ilenir: Trk, sava kazancaktr, nk yce bir rktandr, nk zenginlik lerle doludur ruhu, nk hukuk ve adalet ondan yanadr, nk manevi dnyas Mslman dinine dayanmaktadr, nk yurdunu sever o, dilini, kltrn sever nk... Savaa katlm btn lkelerdekine benzeyen sradan bir propaganda edebiyatdr bu. yle de olsa, Gkalp'in

106

yazdklar, Trkiye'nin ayakta kalma mcadelesine katl may kabul etmi olan teki yazarlarn yazdklar gibi, in celikleri olmayan, ama dnemin gereklerine alabildiine uygun bir arpclk ve dinamizm tayan militan bir milli yetiliin olumasma etkili biimde katkda bulunacaktr. Bir milliyetilik zellikle. Olduka da yaratc gr necektir bu! Jn Trk devriminin ilk gnlerinden balaya rak, Gkalp ve rejimin teki ideologlar, atalarn deerle rine bir dn olarak sunulan eye dayanan bir sosyal ve kltrel yenilenisin temellerini atma gayreti iine girmi lerdi: Laik eitim, belli bir lde kadnn kurtuluu, bir bi limsel anlayn kabul, ada dnyann teknik yenilikle rine aklk; meslek, aile ve yurttalk ahlaknda yksek bir dzey, bo inanlaradan syrlm ve ilerleme dncesine ak bir dindir bu deerler. Trkiye'nin savaa giriiyle, olanaklarn kaps alabildiine almtr artk. lhama gel mi bir intelligentsia'yn formllendirdii tasarlarn ki iyle, ttihat hkmet, bir parlamento muhalefetinin yok luundan ve sava halinin ortaya kard anlama iklimin den yararlanarak, yeniliki giriimlerini arttracak, -bir ba kma kt stnde de kalsa- tezghlayaca reformlara git gide daha kktenci bir grnm kazandracaktr. O dnemde en gzalc nlemler arasnda, kadnn bel li bir lde kurtuluunu hedef tutan nlemleri zikretmeli. Bir uzun zamandan beri, peeli ve hareme kapatlm, ai lenin banda bulunann keyfine -edilgin biimde- boyun een kadn imgesi, en azndan toplumun hali vakti yerinde

107

tabakalarnda, dikkat ekici bir adlk oluturuyordu. Osmanl mparatorluumun byk kentlerinde, Avrupal kadn rnei, XIX. yzyln son otuzlu ylnda kendi denk lerini ortaya koymaya balamt ve hatta 1900 ylma do ru, kimi aydnlarn kaleminde aka feminizm rengini ta yan istemler dile geliyordu. Jn Trk Devrimimden son ra, kimi somut eylemler -kzlara zg ilk ve ortaretimde gelime, 1911 'de ilk kz lisesinin al, raklk okullar nn oalmas- ttihat ve Terakki Komitesi'nin kadnlarn durumuna dikkatlerini evirdiinin tanklarydlar. Bununla beraber, 1914'te, yaplacak ok ey vard hl. En arpc yenilik, en nazik bir konuda, evlilik konu sunda olacaktr. Bu bahiste, eriat, hemen hemen btn haklan erkeklere tanyordu ve kadnlara tand ise boyun eme ykmllyd aa yukan. 1916'da, Batllam sekin evrenin, zellikle Ziya Gkalp ya da romanc Ha lide Edip gibi gzde kiiliklerin sk sk ileri srdkleri is temlerinden birini yerine getirerek, hkmet, evli kadna, kocas zina etmise ya da evlilik szlemesine aykr hare kette bulunmusa, dahas einin nzas olmadan bir baka kadn almsa, boanmay isteme olana tanyan bir kanun karacaktr. Bir yl sonra kabul edilecek yeni bir kanun, A ile Kararnamesi, ayn dorultuda hareket edecektir. slamm, Yahudi dininin ve Hristiyanln buyruklanna geni bir yer veren bu metin, evlilie, boanmaya ve teki aile ili kilerine, sadece ve sadece dnyasal makamlarn yetkisine giren sorunlar olarak bakacak ve bu alanda dinsel mahke-

108

melerin yarglama yetkisine son verecektir. Bu yasal dzen lemelerin kabul edilmesinin yan sra Babli, kadnlara, eitimin kapsn daha da geniliine amak iin, elinden geldiince alacaktr. Sava yllarnda, okul ebekesinin, kadnlara dein yayld grlecektir; daha da arpc ola n, yksek eitimi izlemeye kadar giden bir yreklilik gs terecektir dikkati ekecek sayda kadn. Bununla beraber, boyun eme yzyllarn ortadan kal drmak iin, okullar amak ya da kanunlar karmak yet mez aktr ki. Devrimin ertesinde bir ylmazlk iine ge lip girmi de olsalar, erkekle eitlii gerek anlamyla ye ni yeni renebildikleri alan, sadece kadn gazeteleri de ildir. Gerekten, btn salam erkeklerin cepheye gittik leri o yllarda, kadnn kurtuluu almaktan gemektedir zellikle. Sava, olsa olsa hareme kapatlacak kadnn im gesini alabildiine silip atmtr. Erkek el emeinin birden dn gslemek zorunda kalan kadnlar her yanda dr: Tarlalarda, esnaf atlyelerinde, fabrikalarda, hastaba kc olarak altklar hastahanelerde, postahanelerde, dev let dairelerinde, temizleme ya da onarmda grev aldklar caddelerde, bahelerinin rnlerini ya da rettikleri nesne leri sattklar pazarlardadr bu kadnlar. Hemen hemen sadece erkek olan bir toplumun yaam n -pek ksa bir sre iinde- stlenmek zorunda kalm bu kam toplumunun, gerekbirkurtulua ulaabilmesi jin y ryecei uzun yollar vardr daha. Ama en azndan, kadnlar, istemeksizin (kendilerine braklan ynla i, bir tr zorun-

109

lu hizmet getiren 1915 tarihli bir kanuna dayanmaktadr as lnda), -cepheye gitmemi- erkeklerle ayn iyerini payla ma hakkn kazanmlardr artk; bunun yam sra, sokaa y z ak kmak ve merakl baklarn rahatsz ediciliinden korkmakszm ilerine kendilerini verme hakk da vardn Sa van ilk gnlerinden balayarak, eitli insansever kurulu lar, kadnlar almaya armay i edinmilerdir kendile rine. Dayandklar dnce basittir geri, ama arpcdr: Kadnlar, ulusal abaya emekleriyle katkda bulunmakla, yalnz yurtseverce bir i yapm olmayacaklardr; iktisadi zerkliklerini de kazanacaklardr ve daha da arpc olam, belli bir eylem ve dnce zgrlne kavuacaklardr. Olaylarn basks altnda, kadnn kurtuluu bylece yer kazanrken, bir baka byk dava, laiklik davas da iler lemeler kaydeder. 1913 ylndan balayarak, hkmet yeni bir dzenle meye giderek, din mahkemelerinin mdahale alann ala bildiine snrlam ve kadlarla teki yorumcular, mlk makamlarn denetimi altna sokmutu. Ciddi bir laikleme siyasetinde bir balama vuruu olacaktr bu ve birka yl iinde, Osmanl kurumlanndaki grnm iyiden iyiye de itirecektir. Bylece, en bata, 1915 tarihli bir kararname, din mahkemeleri de iinde olmak zere, btn adliye r gtn yeniden birletirip Adliye Nezaretimin tek sultas altna sokar. Ayn yolda, hkmet, ulemay merkezi idare ye balayarak ve devletin teki grevlileri gibi kendilerine aylk vererek, "memurlatrma"ya abalayacaktr onlar.

110

Ote yandan, din okullar da, Maarif Nazrl'nm vesayeti ni kabul etmek zorunda kalacak; ve vakflar da, Maliye Nazrl'mn gitgide artan gzetimine uyacaklardr. En nem li nlemlerden biri, Tanzimat'n eski bir kurumu, Meclis-i Meayh (eyhler Meclisi) ile ilgilidir. 1916 'da, yeni bir ya pya kavuturulacaktr bu rgt ve Babli, eyhlislam'm otoritesi altnda, lkedeki btn tarikat ve tekkeleri bir araya getirme grevini ykleyecektir ona. Son olarak, ayn yl, ruhban piramidinin tepe noktas reforma tbi olacak tr: eyhlislamlk, nazrlk yetkilerinden byk bir bl myle birlikte, kabine iindeki yerini yitirecek ve ilke ola rak sadece din ilerinin ynetimi ile uraan sradan bir da ire olacaktr artk. zetle, merkeziletirme ve devlet denetiminin alabil diine kaynatrd bir laikletirmedir bu. Ziya Gkalp ile ttifak ve Terakki Komitesi'nin teki ideologlarndan esin lenen bu siyasetin hedefi, sivil toplumun etkinliklerine m dahale konusunda slamm elindeki olanaklar snrlandr maktan ok, hkmet iradesini aktaran kolan kaylarndan biri haline getirmektir dinsel kurumlan. Dnemin koulla rnda, dinin vesayeti altna girme, hi de alacak bir ey deildir aslnda. ttihat ynetim, dinsel glerin byk n fuzunu kendisine salamak gerekesinmesi iindedir: slam, tilaf devletlerine kar propaganda da bir mzrak ve ulusal dayanmada en etkili bir ba oluturduu iin deil yal nz; aynca hkmet, -yeniletirilmi ve gnn zevkine Uy gun hale gelmi- dine, imparatorluun yeniden canlanp

111

kalknmas amacyla, insanlar seferber etmede en nde ge len bir rol^ tanmaktadr da ondan. Pek farkl bir alanda, ttihat ve Terakki Komitesi'nin, bir "milli iktisat" yaratma konusunda harcad abalar, bu dinsel gleri srtlanmada yanklarn yapacaktr. Sava iindeki Trkiye'nin karlat retim, iae ve datm gi bi ar sorunlar gsleyecek yetenekte olacakt bu eko nomi. Milliyeti ideologlarn retisel dncelerine ortak edilen slam, bir manevi kalkan hizmetini grecektir lke de. Yeni iktisadi reetelerin amacna gelince, udur: Mad di, dayankl bir temel salamak slama! Bu "milli iktisat" dncesinin savunucularnn ban da da, yine Ziya Gkalp gelmektedir. Onun, hatr saylr bir blm Friedrich List'ten ve Alman iktisat okulundan alnm tezleri, ynla yazarca ele alnacaktr; onlarn iin de, Trk milliyetiliinin en ateli propagandaclarndan bi ri vardr zellikle: Yahudi dinindeki bir Osmanl olan, da ha ok Tekin Alp adyla tannm, Moiz Cohen'dir bu! Ka ntlar basittir bu yazarlarn: Saygnlk ve bamszlk iin de kalknmak iin, yalnz kendi iktisadi glerine gven melidir. Trkiye; Avrupa kapitalizminin boyunduruunu krmal, aznlklarn, ticarete ve doan Osmanl sanayisin de ellerinde tuttuklan tekel benzeri olan eye son vermeli, ekonominin her alanda lkenin yazgsn eline alabilecek yetenekte bir ulusal ticaret burjuvazisi yaratmaldr. Ve u nu da belirtmeli ki, bylesi bir siyaseti tezghlamak iin ala bildiine elverilidir koullar. Her trl rekabetin uzam-

112

da ulusal retimin gelimesini salarken, kapitlasyonla rn ortadan kaldrlmas ve savaa girmenin dorudan bir sonucu olarak, tilaf devletleriyle ticari alveriin kesilme si, yerli giriimcilerden oluan bir snfn gelimesini des tekleyecektir olsa olsa; savaa katlmann yol at snr sz gereksinmeler, zellikle askeri donanmla ilgili olanlar, ama onun yan sra baka alanlarda (tama, iae, maden re timi, vb) bir dizi gereksinme de, ulusal renkte bir kapita lizmin oluumunu yreklendirici nedenlerdir. Ancak, o tarihe dein aznlk elerin stnlnn damgasn vurduu bir iktisadi balamda, trde olmayan paralardan nasl yaratlacaktr bir Trk burjuvazisi? ttihat ve Terakki Komitesi ideologlarnn yant basittir. Bizzat devlet almaldr ileri ele; ulusal giriimlerin ku ruluuna uygun nlemlerle katkda bulunmaldr; Msl man iadamlarnn zenginlemelerine ve sermayelerini ve rimli etkinliklere yatrmalarna yardmc olmaldr! Aslnda, hkmetin gerekletirmeye abalayaca da budur. 1914 ile 1918 yllan arasnda, bir ulusal ekonomiyi yrngesine yerletirmeyi hedef alan nlemler, gitgide ar tan bir hzla birbirini izleyecektir. retim ve pazan, d ardan getirilmi mallara kar koruma amacyla yeni gm rk tarifeleri hazrlamak; Ziraat Bankas'm yeniden rgt lemek; yeni ticaret ve sanayi giriimleri iin gerekli serma yeyi salamakla ykmlbir mali rgt, tibar- Milli Ban kas'm yaratmak; ulusal karlara uygun bir grnm iin de olan ortaklklara, -zellikle devlet arazisi zerinde be-

113

dava yer verme gibi- eitli ayrcalklar tanyan "sermaye yi yreklendirme" hakkndaki 1909 tarihli bir kanunu esas l biimde yeniden dzenlemek; bir retim, tketim ve kre di kooperatifleri ebekesi kurmak; nde gelen gereksinme maddelerinin (un, eker, petrol, vb.) tanmas ve datm n dzenleme ve gz kulak olma ile grevli komiteler olu turmak lke apnda; ortalklarn yazmalarnda Trkeden baka bir dilin kullanlmasn yasaklayan bir kanun karmak; teknik eitimde bulunacak okullar oaltmaktr bu nlemler. Ne oldu sonular bunlarn? 1914 ile 1918 yllan arasnda, banka, tamaclk, tanm rnlerinin dalm, madenler, bina yapm, orman i letmesi, kt retimi ya da perakende ticaret gibi deiik alanlarda, bir yzden fazla ulusal ortaklk. Dardan geti rilen mallarn rekabetinden geici olarak kurtulmu zana at kesiminde misli grlmemi bir atlm. Anadolu krsa lnda, tahl ve teki temel yiyecek maddelerinin ticaretin den zenginlemi bir toprak sahipleri ile tacirler tabakas nn ortaya k. Speklasyona, devlet parasn armaya, karaborsaya dayanan dev servetler. Btn savaan lkeler gibi, Trkiye'de de, savatan kar salayanlar oldu: Ordu ve kamu kurululan ile ilgili szlemelerin asl bltrp datcs ve iaeye ilikin btn pazarlarn zorunlu arac s durumundaki ttihat ve Terakki Komitesi'nin koruduu kimseler arasndan kyordu bunlann ou. Ne var ki, ki mi insanlar savatan kar salamay becerirken, bakalan

114

- byk halk kitlesi- o savan arkasndan srp getirdii glkler ve aclarla ba baa idi: Ktlklar, karneye bala ma, kimi rnlerin gitgide artan vergilendirilii, peraken de fiyatlarnn ban alp gitmesi ve ylda yzde 300 ' aan bir enflasyon oran idi bunlar. stanbul gibi bir byk kent te, birbirine alabildiine zt iki yaam biemi yan yana bu lunuyordu: Bir yanda, utanp sklmadan salp yaylan bir zenginlik, kendini kumura, alkole, iret ve sefahata vermi yeni zenginler, te yanda, her yerde gze arpan sefalet, ka raborsann ve enflasyonun silip sprd bir alm gc ne sahip memurlar, yoksullua ve dilencilie itilmi btn bir aa-halk tabakas! Bir avu insann, koullardan en iyi biimde yararlan masn bilmesi, Trkiye'nin, birka yl iinde, gerek bir "milli iktisat" yaratmay baarm olmas demek deildi aktr ki. Sava, bir bakasnn yerine geen uyduruk bir ekonominin kurulmasna olanak salad; geici arelerden oluan ve ancak en ivedi gereksinmeleri karlayabilecek yetenekte bir ekonomi idi bu. yle de olsa, bu deneyimi bir baarszlk olarak grmek, yerinde olmaz. Trkler, bir ora dan bir burdan, yeni maliye, ticaret ve sanayi temelleri at maya abalarken, hi olmazsa bir cephede de kazanmlar d: Bamszlkta raklk cephesi idi bu!

115

m - B R D N Y A N I N S O N U (1918-1923) Osmanl mparatorluu iin savan son eylemi iyi ba lar. Gneyde, Mezototamya ile Suriye de, dman gler ilerlemelerini srdrrler geri; ancak, Trk ordular dire nirler ve durumda bir deime olmasa da en azndan cep helerde bir kararllk umudunu verebilecek durumdadrlar hatta. Kuzeyde 1917 ylndaki siyasal altst olularn arka sndan Rus ordularnn bozulup dal, yepyeni ufuklar aar: 1876 ylndan beri yitirilmi topraklarn geri alm, onlarn yan sra, ar imparatorluunun yzyllar boyunca ar ar yiyip gvdeye indirdii btn "Trk topraklar'mn yeniden fethedilmesidir de bu ufuklar. Enver Pa amn askerleri yle akrlar: "Kalk ayaa! Bizi bekliyor Turan. Kahireden Batum'a, Hindistan'dan Afganistan'a, biziz beklenen!" Trkiye'nin ufuklar, Kafkaslarn doruk tan deildir imdi; baklan, Hazar Denizi'nin tesindeki sonsuzluklarda kaybolmaktadr artk! Uzun grmelerden soma imzalanan Brest-Litovsk Antlamas, Trklerin temel istemlerinden birine, 187b dan nceki snrlara dnlmesi arzusuna olumlu yant vererek Rus-Osmanl uyumazlna son vermitir. Ne var ki, yr tlp atlmak iin yaplr antlamalar. Kafkasya'da yollar ak olduuna gre imdi, niin Baku'ya ya da daha uzak lara kadar gitmeyecekmi Osmanl ordulan? Trkiye, dev rimci kaynamann ykt eski Rus mparatorluu'ndaki 117

Mslman halklar neden almayacakm kucana? Baku petrol yataklarna ve Kafkas tesi baka maden zenginlik lerine el koyma arzusundaki Almanlar kadar, stanbul h kmeti de, ordularn, yeni fetihlere doru atmak eilimin dedir; btn bunlar, Almanlarn, blgede bir Osmanl yar ma hareketine kt gzle bakmayacan dndrtr En ver Paa'ya. Bununla beraber, Trkiye, tasarlarn gerekletirmek iin, ksa bir sre nce Kafkas tesi bir cumhuriyetin ba rnda, -Azerbaycan'la beraber- bir araya gelmi (Aralk 1917) olan Grcistan'la Ermenistan'n direniini krmakla ie balamaldr. nce sz konusu olan, askeri harektn desteinde olmak zere, gencecik cumhuriyetten, BrestLitovsk Antlamas'm tanmas, zellikle de onun ngr d geri verilecek topraklar konusundaki hkmleri ka bul etmesini salamaktr. Bir ikinci aamada, Babli, or dusunun elde ettii basanlarla glenmi olarak, yeni is temler srer ileriye: Kafkas tesi birliklerin hatn saylr l de azaltlmas, cumhuriyetin topraklanndan Osmanl ta cirleri iin gei serbestlii ve zellikle, Alexandropol, Emiadzin ve kimi Grc ilelerinin terk edilmesidir bu yeni istemler. Bu amala, 1918 Mays'nda Banmda balatlan grmelerin baanszla uramas, askeri basksn art trmak ve Mslman Azerbaycan'a girii kstekleyen en son engel olarak Rus Ermenistam'nn stne ullanmak iin gereksindii bahaneyi verir Osmanllara. lkbahann sonlanna doru, Brest-Litovsk Antlama118

s'ndan hemen hemen ay soma, Trk birlikleri, Hazar Denizime doru harekete gemek zeredir. Ne var ki, En ver Paa, Osmanllarn Kafkasya'ya el koymasnda, blge de kendi iktisadi ve siyasal hedefleri iin bir tehlike gren bir Alman vetosunu gz nnde bulundurmak zorundadr imdi. Kayzer, Irak ve Filistin'deki ngiliz ilerleyiine kar olanca abay harcama konusundaki ivedi zorunluluu kant olarak gsterip, askeri harektn askya alnmasn is temekle balar ie. Ayn tarihlere doru renilecektir ki, Almanya, Kafkas tesi cumhuriyetin kanlmaz ykln dan (26 Mays 1918) doan yeni Grcistan Devleti'ni ko rumas altna almaya karar vermitir. Ksa bir sre sonra da, zellikle petrol teslimi karlnda, olas bir Trk mda halesine kar bir Alman gvencesini ngren bir AlmanSovyet Szlemesi'nin (27 austos) sonunda, Azerbay can'n kaps kapanacaktr Osmanl mparatorluu'na. Bununla beraber, Trkler, kendi kendilerini yemeye ceklerdir uzun zaman. General L.C. Dunsterville komuta snda bir ngiliz gcnn austos ay iinde Baku'ya geli i, balaklarna, beklenen yeil yakmaya zorlaya caktr Alman yneticileri. Eylln ilk gnlerinden bala yarak, Enver Paa'nm kardei Nuri Paa'nm komutasna ve rilmi bir "slam ordusu" Azerbaycan'la kuzey arasndaki ilikilerin kilide durumundaki Derbent'i alacaktr. Onun at yolda, Osmanl birlikleri Dastan'a doru ynelir ve daha da uzak fetihlere hazrlanmaya balarlar o gnden. 16 Eyll'de, Babli, bir zafer telgraf alacaktr cephe-

119

den: Baku fethedilmi ve Dunsterville de silahlan ve arlklanyla yola koyulmutur, Osmanl korumasnda bir Azer baycan Cumhuriyeti gn na kmaktadr! stanbul'da, bir sarholuk yaanr. Birka gn iinde, Sadrazam Talat Paa'nm, Rus Asyas'nm dalp paralanmas konusunda ge ni bir tasany Almanlarla hale yola koymas iin, sadece birka gn yetecektir: Sovyetler'e verilen kimi dnler kar lnda, Kafkaslar'daki iktisadi kaynaklann paylalmas; Krm'da bir Tatar Cumhuriyeti 'nin kurulmas, Kuzey Kaf kasya'da ve Trkistan'da bamsz devletlerin yaratlmas, nfuz blgelerinin izilmesi yazldr bu tasanda. Byk dler... Daha da sert olacaktr gereklere dn! nk, 1918 sonbaharnn balarnda, nasl olur da gn gibi aikr eylere uyulmaz: ttifak devletleri ve onla rn balaklar, sava kaybetmektedirler. Bat cephesinde, Fransz ve Amerikan tmenleri, gl ngiliz ve Belika bir liklerinin de desteiyle, Alman savunmasn kertmiler dir; Filistin'de, bir ani gayretle, General Allenby'nin ordulan, Yldnm ordusunu -hemen hemen btnyle- yok et milerdir ve Arap milliyetilerinin de yardmyla, am' (1 Ekim), Halep'le Humus'u ele geirirken, Franszlar da, Beyrut'a asker kartmlardr (6 Ekim); Irak'ta, ngiliz tugaylan, Musul dorultusunda hareket halindedirler; son olarak, Balkanlar'da, General Franchet d'Esperey'in ko mutasndaki Selanik ordusu, Bulgar glerinin direniini krm ve ivedilikle atekes isteini belirlemeye zorlam tr Sofya hkmetini (26 Eyll).

120

zellikle bu son olaydr ki, durumun arlnn bilin cine varmaya gtrmtr Babli'yi. mparatorluun ev re eyaletlerinde askeri harekt srp durduka, sava sat rancnda baarl bir manevra umudu Osmanl yneticile rinin iyimserliini beslemeye yetiyordu. Ne var ki, Bulga ristan'n kyle, tehlike, korkun biimde yakn gr nr birden. Gerekten, dman, Dou Trakya'ya- elini ko lunu sallaya sallaya- girebilir artk ve stanbul kaplarna de in ilerleyebilir. Uzaktaki u ya da bu toprak deildir teh dit edilen imdi, ta kalbidir imparatorluun! Beklenmedik garip bir deime olur gelimelerde: Bul garlarn teslim oluundan gn nce, Berlin'de ziyarette bulunan Talt Paa, Alman grmecilerle, eski Rus mparatorluu'ndaki Mslman lkelerin yazgsn hale yola koymaya alyordu. Ekim balarnda, Osmanl hkme tinin, Bulgaristan'a ayak uydurmaktan ve atmalarn as kya alnmasn istemekten baka dnecei hibir ey yoktur. Grmeleri kolaylatrmak amacyla, Talt Paa h kmeti, ayn 8'inden balayarak, birka ay nce lm bu lunan sultan V Mehmet Reat'n mutsuz halefi VI. Meh met Vahdettin'e istifasn verir. Trkiye iin bundan byle felaketli olaca belli bir atekesin sorumluluunu srtlanmay akldan geirilen insanlardan hibiri istemediinden, yeni bir sadrazam bulmak iin belli bir zaman gerekecek tir. Bununla beraber, 14 Ekim'de, o da olup bitmitir. Do u 'daki Osmanl ordularnn bir eski komutan, Ahmet z-

121

zet Paa sadrazaml kabul etmitir ve tilf devletleriyle he men grmelere gidildiinde onlarn hogrl olacakla r umuduyla, -1916'da Kut el-Amarada Trklere esir d m ve o tarihten beri de hapiste tutulan- ngiliz generali Townshend'e, Eedeki ngiliz donanmasnn amirali Calthorpe'a, Osmanl hkmetinin nerilerini ulatrma gre vini verir abucak. Ne var ki ngilizler, atmalara son ver mekte, yle aceleci deildirler: Grmelere girmeden n ce, Irak ve Suriye deki durumlarn glendirmek isterler; daha da zel olarak, Mezopotamya'nn kuzeyinde, artk pek uzakta da olmayan Musul petrol kuyularn hedef edin milerdir. Ancak 27 Ekim'de, Trklerin ilk yoklaylanndan bir hafta kadar soma, atekes grmeleri balaya caktr; Mondros koyunda demirlemi bulunan ngiliz zrh ls Superb 'de yaplacakt bu grmeler. Drt gn srecek grmelerde; Bahriye Nazn Hse yin Rauf Bey'in ynetimindeki Osmanl temsilci heyeti, ti laf devletlerinin sertliini gidermeyi baaramayacaktr. Za fer sarholuu iindeki bu gler, sultann topraklanna el koymay hedef tutan -onca zamandr zene bezene hazr lanm- tasanlanndan nasl olup da vazgeebilirlerdi? 30 Ekim 1918 'de imzalanan Mondros Antlamas, pek sert ko ullar ieriyor. Anlama, zellikle Trk ordusunun hemen salverilmesini, btn sava gemilerinin gz altna alnma sn; Suriye, Trablus ve Mezopotamya daki Osmanl birlik lerinin teslimini (yeni bir anlamaya dein Trk askeri ida resinde kalan gney-bat blm dnda) Kafkas tesi bl-

122

gelerin boaltlmasn dayatmaktadr. Birinci madde, a nakkale ve stanbul boazlarnda gidi-geliin serbest ol masn art kouyor ve tilaf devletlerine, Boazlar'daki as keri birlikler bulundurma hakkm tanyor. tilaf devletleri gerek grdklerinde, Dou Anadolu'da, Ermeni nfusun yaad illeri igal edebileceklerdir ayn zamanda. Anla ma, onlara ayrca, Toros tnellerine el koyma, liman kuru lularna sahip kma, Osmanl demiryollarndan ve tica ret gemilerinden serbeste yararlanma iznini de vermekte dir. Trk hkmeti, tilaf devletleri garnizonlarna, karl beklemeksizin, kmr, yiyecek ve genel olarak, isteyecek leri, her rn salayacaktr. tilaf devletleri, 7. maddeyle, yeleyecekleri kimi stratejik noktalan igal etme hakkn sakl tutmulardr kendileri iin. zellikle kayglandncdr bu koul. Alabildiine belirsiz olan madde, her trl k tye kullanmalara kaplan amtr. Tek bana o, anlama ya, kaytsz-artsz teslim niteliini vermeye yeter durum dadr.

Bat Osmanl mparatorluu'nun yitirdii sadece sava de ildi; tilaf devletlerinin igaline boyun emek zorunda kal d iin, varl da sona ermiti aslnda; bamsz devlet olduu kt zerinde srse de byleydi gerek. Felaket o boyutlardayd ki, Trkiye'nin dnya apndaki uyumazl a katlmasnn belli bal sorumlulan -Talt, Cemal, En-

123

ver Paalar ve kimi bakalar- halkn cnden yakalarn s yrabilmek amacyla, darda snacak bir yer aramaya ka rar vereceklerdir: 1 Kasm' 2 Kasm'a balayan gece, bir Alman gemisine binip Odesa'ya doru yola kacaklardr; oradan Berlin'e geeceklerdir, Trkiye'nin kurmluu yo lundaki mcadeleyi o kentte srdrmek umudu iindedir ler. ttihat ve Terakki Partisi'nin belli bal yneticilerinin ka, bu kuruluun sonunun geldiini haber verir. Byk felaketin aclar iine att kamuoyu, ttihatlarn cezalan drlmasn istemekle gecikmedi. ttihatlar ise, savan btn felaketlerinden sorumlu grlrler: Sava meydan larnda lm yzbinlerce asker, kurbanlarnn sivil halk ve zellikle de Ermeni halknn olduu kymlar, can alc sal gnlar, iae sorumlularnn ceplerini doldurmalar, ktlklar, karaborsa, sefalet... Bylesi bir ortamda, tek bir yol vardr ttihat ve Terakki Partisi'ne kalan: Glgeye ekilmek, ken dini unutturmay denemek! lnn arkasndan kap git memi olanlar, olaanst bir kongre halinde toplap, ka smn ilk gnlerinde rgtlerinin dalna karar verecek ler ve bylece, ttihat ve Terakki Partisi 'nin eski rakibi Hr riyet ve tilafa terk edeceklerdir meydan; bu sonuncusu nun banda bulunanlar ise, bo kalan yerleri ele geirme ye balamlardr. ttihatlarn, siyaset sahnesini terkediyormu gibi g rndkleri bir srada -aslnda, eylemlerini perde arkasnda srdrmeye karar vermilerdi iyiden iyiye- Trkiye'nin,

124

Mondros Mtarekesi'nde ngrlen igali daha imdiden balamt. 1 Kasmdan balayarak, Mezopotamya'daki n giliz glerinin komutan olan General Marshall, Musul'un savunulmasyla grevli birliklerini ekmelerini istedi Trk lerden. Ayn gnlerde, General Allenby'nin askerleri sken derun'u igal ettiler; Yunanistan'dan gelen Fransz alayla r. Bat Trakya'ya yerlemeye baladlar; Amiral Calthorpe'un donanmas anakkale Boaz'n at. tilaf devletle ri, ellerini abuk tutmaya kararl idiler: atmalarn resmi olarak duruundan sonra daha on be gn gemeden, tilaf devletlerinin sava gemileri stanbul nnde demirlemi lerdi ve karaya kan birlikler, kentin denetimini ele geir milerdi (13 Kasm). Sadece bir balangt bu! Haftalar boyunca, acmaszca bir lme gtrmek ze re, daha da daralacaktr ember. Franszlar, 1918'in Aral'nda, sava srecinde tilaf devletlerinin yaptklar gizli antlamalara uygun olarak, Kilikya'ya el koyacaklardr; 1919 ylnn balarnda, Yunanllar, Dou Trakya'da eit li stratejik noktalan igal edeceklerdir; o tarihe doru, ti laf devletlerinin alaylan, Karadeniz kylan ile Orta Ana dolu'yu denetim altna alarak arayp tarayacaklardr; mart aymda, talyanlar, Saint-Jean-de-Maurienne Antlamas'yla kendilerine vaat edilen blgelerden birini, Antalya ilini ele geireceklerdir. Bunlar olurken, 8 ubat 1919'da, General Franchet

125

d'Esperey, birliklerinin banda -ly vl ile- girer stan bul'a. Be yz yl kadar nce, Dou Roma mparatorluu'na son verdiinde Fatih Sultan Mehmet'in yapt gibi, beyaz bir atn stne kurulmu bir halde kenti dolar H ristiyanlarn alklan arasnda. Bizans'a dn mdr bu? aaal bir at gezintisi, tarihin be yz yln silip atm m dr? mparatorluun eitli aznlk halklan, kendilerine ya plan vaatlere gvenip, byk devletlerin bir yanm yzy la yakn bir sreden beri dndkleri byk paylamaya hazrlanrlar en azndan. Kafalarda, daha imdiden izilmi tir snrlar: Dou Trakya'y, stanbul'u ve Bat Anadolu'yu iine alan bir Byk Yunanistan; Karadeniz'de, Hristiyan halkn oturduu geni bir ky eridinden oluan bir Pontus Cumhuriyeti; kimilerinin, Trabzon'dan Akdeniz'e uzanma sn grmeyi arzuladklan bir Ermeni Devleti; Kk As ya'nn bannda, Toros'la Zagros dalan arasnda yaylan bir zerk Krdistan; Musul, Harput, Diyarbekir ve Urfa il lerini ieren bir Hristiyan Asur; Filistin'de bir ulusal Ya hudi yurdu; tilaf devletlerinin kskan korumalan altna alnm Arap topraklan... Peki ya Trkiye? 1919 ylnn balanndan beri ban kofheransmn top land Paris'te, byk devletlerin temsilcileri, sultana ba ml halklar adna konuan eitli delegelerin kendilerine sunduklan istemlere uyup, Dou'nun haritasn bouna ke sip bimektedirler arka arkaya; ama sonu ayndr hep: Tr126

kiye, Ermenilere ya da Yunanllara braklmam Anadolu illeriyle yetinecek ve ngilizlerin, Franszlarn ve talyan larn seve seve denetimlerinde tutacaklar nfuz blgeleri ne raz olmak zorunda kalacaktr sonunda. Aktr ki, pek de iyi gzle bakmazlar bu taanlara Trkler. Ancak, ne yapmal? VI. Mehmet Vahdettin ve h kmeti -bu hkmeti, 1919 Martmdan balayarak, Hrri yet ve tilafn balca liderlerinden biri, Damat Ferit Paa ynetecektir- olacaa boyun eme yolunu semilerdir. Ka muoyunun byk bir blmnn setii de budur. Yzy ln bandan beri imparatorluun gslemek zorunda kal d arka arkaya savalardan bitkin hale gelen Trklerin is tedikleri tek ey, bantr artk. Kimi insanlar, bu bar, pek pahalya demeye bile hazrdrlar. Bazlan, ngiliz koruma s kartn oynarlar; bazlan, bir Amerikan mandas yarar na mcadele ederler; Fransa'ya ya da talya'ya anda bu lunmay nerenler de vardr. Umutsuzluk ve usan kol ge zer tartmasz olarak. Ne var ki, direni yava yava rgtlenir her eye kar n. stanbul'da ve her lkenin belli bal kentlerinde, yurt sever dernekler hzla oalmaya balarlar. Yergi yazlan, el ilanlan, telgraflarla yrtrler mcadelelerini; igal edilen ya da igal tehdidi altnda bulunan blgelerde, silahla m cadelede de girer iin iine. Kilikya'da, Dou Anadolu'da, Karadeniz kylannda, dank eteler gitgide daha oktur, gitgide daha cesur.' 1919 Mays'nda, Lloyd Georges, Cle menceau ve Birleik Amerika Bakan Wilson'u bir araya 127

getiren tilaf devletleri Yksek Kurulu, zmir ve yresini igal etme iznini verir Yunanllara. Kamuoyunun, Trki ye'nin suratna indirilen bir amar olarak karlad Yunan kartmas (15 Mays), lke apnda youn bir heyecana yol aar ve Trk yurdunu savunma iin olumu eitli grup larn etkinliine alabildiine canllk getirip yreklendirir. yle de olsa, bu dank giriimlere, gerek bir ulusal direni hareketinin atlm ve ap nasl kazandrlacaktr? Yant bulabilmesi iin bu sorunun, olaanst bir insann yazgsyla karlamas gerekecektir. Bir devrimden tekine

"19 Mays 1919'da Samsun'a ktm. O tarihde, duru mun genel grn yleydi: Osmanl mparatorluu'nun da iinde bulunduu g ler kmesi, genel savata yenilmiti. Osmanl ordusu, ne ya pacan bilemez durumdayd her yanda. etin koullan ieren bir mtareke imzalanmt. Byk Sava'm uzun yllan, ulusu bitkin, yoksul brakmt. Halk genel savan iine srkleyenler, sadece kendi selametlerini dndk lerinden, kamlard (...). Ordunun elinden silah ve cep haneleri alnmt (...). tilaf devletleri donanma ve birlik leri stanbul'dadr. Adana ilini Franszlar igal etmitir; Urfa, Mara, Antep'i ngilizler. Antalya'da ve Konya'da, tal yan gleri vardr. Yabanc subaylar, grevlilerle onlann yardmclan, etkinliklerini her yana yaymaktadrlar. Son

128

olarak, 15 Mays 1919'da, yani bu aklamamza balang noktas olarak aldmz tarihten drt gn nce, Yunan or dusu, tilaf devletlerinin rzasyla, zmir'de karaya karlar. Dahas, lkenin her yannda, Hristiyan eler, aka ya da gizli olarak, kendi karlar iin almakta, devletin kn hzlandrmaktadrlar bylece." Mustafa Kemal'in, 1927'de Cumhuriyet Halk Parti si'nin ilk kongresinde okuduu byk Sylev, bu satrlarla balar. Okunuu alt gn srecek olan bir rmak-sylevdir bu ve Trkiye Cumhuriyeti'nin 1919-1922 yllarn, bu pek nemli drt yln tarihini dile getiren bir tr geni bir bilan o ortaya koyar onunla; Anadolu Devrimi'nin, ada Tr kiye'nin temellerini atma yolunda gelimesi de, ite bu yl larda oldu. Samsun'a ktnda, otuz dokuz yanda olan Musta fa Kemal'in parlak bir subayllk dnemi vardr arkasnda. stanbul Askeri Okulu'nu kurmay yzba diplomas ile bi tirdiinde (1904), tugay komutanl rtbesine gtren (1916) btn kademeleri trmanmak iin sadece birka yl gerekti kendisine. Bu arada, Osmanl mparatorluu'nun iine gelip girdii eitli savalara katld. 1911'deki talyan-Trk savanda, Trablusgap'de arpt. 1912'de, Bal kan ateinin tam ortasnda, Gelibolu yarmadasnda bir ile ri tmenin komutanln stlendi. Byk Sava'n bala rnda, anakkale savunmasnda, insanlar ynlendirmede stn nitelikleriyle belli etti kendisini. Arkasndan, Rusla ra kar savamak zere Kafkas cephesine gnderildi; pa-

129

salk rtbesini de orada elde etti. Ksa bir sre sonra, Yl drm Ordular grubunun komutan General von Falkenhayn'm emrine verildiinde, Filistin'le Suriye'nin savunul masnda, 7. ordunun banda nemli bir rol oynad. Peki, u 19 Mays 1919'da, ne yapmaya gelmitir Sam sun'a bu parlak subay? nc Ordu'ya mfetti olarak atanan ve pek byk yetkilerle donatlan Mustafa Kemal'i, VI. Mehmet, Ana dolu'da asayii yeniden salamakla grevlendirilmitir; nk, tilaf devletlerinin igaline kar kafalardaki mayalama, tehlikeli boyutlara varmtr orada. Sultann elisi, nl Sylev 'inde sonradan yazaca gibi, kafasnda bir "milli sr" tamaktadr gerekte. tilaf devletlerince hasm elerin kaynamasn snrlayp nlemek iin, Anadolu toprana ayak basm deildir. Tam tersine, belli etmekte gecikmeyecei amac, yenilgi sonucu morali derinden de rine sarslm bulunan Osmanl Ordusu'na gvenini yeni den kazandrmaktr; btn direni hareketlerini, tek bir oto rite altnda toplamay denemektir de hedefi. Alt edilecek dman, yabanc igalci deildir sadece. Daha sonra un lar okunacaktr Mustafa Kemal'in kaleminden: " H e r ne bahasna olursa olsun, Osmanl hkmetine kar, sultana kar, btn Mslmanlarn halifesine kar ayaklanmak ve orduyla btn milleti bakaldrya gtrmek gerekiyordu." lerici ve laik bir cumhuriyet kurmay dnyor muydu da ha o tarihte? u szleriyle, bunu anlatr gibidir: "Milli m cadele, bata yurdu yabanc igalinden kurtarma amacyla

130

gelitii ve basanlar kazand lde, milli egemenlie da yanan bir ynetimin btn ilke ve glerini gitgide sefer ber etmesi doald." Mustafa Kemal, Anadolu'ya gelir gelmez, usta bir manevrac olarak, kimi askeri eflerin desteini aramaya gi riti. Gzde kiilikler, zellikle Kzm Karabekir Paa ile eski Bahriye Nazn Hseyin Rauf Bey, onun safna geti ler abucak. Mustafa Kemal, kimi adamlann evresinde toplamaya da byk dikkat gsterdi ve Anadolu'nun dou sunda hareket halinde bulunan Krt eflerinin gvenini de kazanmaya gayret etti. Resmi grevinin kendisine salad telgraf aracm bol bol kullanarak, ulusal glerin hatn saylr bir blmn kendi evresinde toplamak iin, sade ce birka hafta yetti. 22 Haziran 1919'dan balayarak, Amasya'dan yollanan ve Trkiye'nin btn yurtsever r gtlerine seslenen bir genelge ile milletin tehlikede oldu unu ilan edecek ve lkenin iinde bulunduu feci duruma bir are bulmakla ykml bir milli kongrenin toplanaca n haber verecek durumdadr. Kukusuz, telaa dlr stanbul'da. Mustafa Ke mal'in ynetimindeki hareket kayglandnc grlr; n k, stanbul'daki rejimin karsnda olanlar, yalnz tarada bulunmamaktadr. Bu muhalifler merkezde, siyasal evre lerin ve idari hizmetlerin de iine szarlar propaganda ama cyla. zellikle Harbiye Nezareti'nde, grevlilerin hatm sa ylr bir blm, gitgide gerek bir devrimci giriim gr nmn kazanacak olan eye daha imdiden kazanlmtr.

131

Tehdidin ykselii karsnda, Babli, nc Ordu Mfettilii'ne kesin bir emir yollayacaktr sonunda: "Sultan Hazretleri, hemen stanbul'a dnmenizi buyuruyorlar size." Bu gzda verici emre yant, birka kelimeyledir: "Mille tin tam bamszln elde edecei gne dein, Anado lu'da kalacam" (8 Temmuz 1919). Mustafa Kemal, stanbul hkmetinin buyruklarna boyun emeyi reddetmedi yalnz; onu yaparken, sadece mfettilik grevlerinden deil, ordudan ayrlmaya da ka rar verdi. Artk resmi durumunun gerektirdii ballklar dan syrlm bir halde, daha byk bir eylem zgrlne sahiptir; niformaya bal saygnl yitirme tehlikesini tasa da, byledir. Merkezi iktidarla balarn kopard u anda, ilk b yk siyasal kavgasn vermek tehlikesini gze alabilir. 1919 Temmuzu'nun sonlarna doru, Trkiye'nin dou illerin den gelen elli drt temsilcinin katlaca bir kongre rgt leyecektir Erzurum'da. lk savatr bu, ilk de zafer! Frtna l tartmalarla ilk on drt gn yaanr ve Mustafa Kemal, onlar olurken, "halkn iradesine dayanan bir Milli Meclis'in yaratlmasn ve gcn yine ayn iradeden alan bir hk metin kurulmasn" isteyip durur; delegeler de, onun istek lerine tam tamna uygun bir nerge kabul ederler: "Vatan tektir ve blnemez. Dou illeri, ortak bir anlama iinde, her trl yabanc igal ya da mdahaleye kar duracaklar dr. Sultann hkmeti, milletin bamszln ve yurdun

132

btnln korumakta yetersiz grnrse, devlet ilerinin yrtlmesini ele almak zere, bir geici hkmet kurula caktr." Bir ay soma, bu kez yalnz Dou illerinin deil, btn lkenin temsilcilerini bir araya getiren bir ikinci kongre toplanacaktr Sivas'ta (4-11 Eyll 1919). Orada hazr bu. lunanlar, birka hafta nce Erzurum'da kabul edilmi olan kararlan onaylayacaklar ve oylanm metinlerde, sultann hkmetinin izledii siyasete kar eletirileri daha da ar latracaklardr. Trkiye'nin geleceini bylece kesin zme balayan bu insanlar, bir krk kadardr. Ama fazla bir nemi yoktur bunun. Mustafa Kemal'in gznde, milletin btnn temsil eder onlar ve grevine, kutsal bir nitelik verir destekleri. stanbul'da hkmet, derin znt ile korku arasnda sallanr durur. Tarada gelien direni hareketi, lkenin par alanmasn hzlandrma tehlikesini tamyor mu? Babli, Kemalist hareketi, kan ve yamaya susam ttihatlar ta ifesi diye kamuoyuna sunarak baanszla uratmaya kal kacaktr onu. Bu iftiralara Batl basn da sahip kacaktr hemen ve Mustafa Kemal'le arkadalanm, gelecek Erme ni kymclan ve daha da tehlikelisi, militan Alman hayranlan olarak nitelendirecektir bol bol. ttihat ve Terakki Partisi'nin servenci giriimlerinden az yanm halk korkut mak iindir bunlar kukusuz. Ancak, iin asl udur ki, hi kimse, Anadolu'da, yelkenlerini am bir Trk milliyeti liinin varln bilmez deildir artk. 133

1919'un sonlarnda, Osmanl hkmeti, genel seim leri rgtler ve Mustafa Kemal'in ayan kaydrmak umudundadr bylece. Seim, Hrriyet ve tilafn pek bekle medii bir sonu verir. Yeni Meclis, tilaf devletlerinin Tr kiye'ye el koymasna iddetle kar milliyetilerden oluur esas olarak. stanbul'da toplanan milletvekilleri, 28 Ocak 1920 gn, dorudan doruya Erzurum ve Sivas bildirile rine dayanan bir metin kabul edeceklerdir grkemli bir bi imde. "Milli Misak" diye adlandrlan bu belge, Mond ros Atekesi srasnda dmanca igal edilmemi Trktopraklannn blnmezliini ilan eder, imparatorluun Arap eyaletlerinin yazgsnn, yerel halkn serbeste dile getire cei arzuya gre dzenlenmesini ister ve adil ve srekli bir bar amacyla eitli baka koullar ileri srer: Kapitalsyonlann kaldrlmasnn tannmas; Kars, Ardahan ve Batum illerinin Trkiye'ye geri verilmesi; stanbul'un gven sizliini salayan kaytlar gznnde tutulmak kouluyla, Boazlar'da serbeste gidi-geli; son olarak, byk dev letlerce, Trk milletinin tam egemenlii ile bamszl nn kabul edilmesidir bunlar. Daha sonraki haftalarda, milliyeti milletvekillerin gzpeklii artar, eksilmez. tilaf devletleri de, gitgide daha kaygldrlar; nk, parlamentodaki kaynamaya, lke a pnda gitgide yaylan gerilla eylemleri eklenmitir. Sonun da ngilizler, Meclis'e girip birok siyasetiyi tutuklayarak, bk byk darbe vurmaya karar vereceklerdir (16 Mart 1920). Zarlar atlmtr o andan balayarak! Milletvekille-

134

ri protesto olarak Osmanl Parlamentosu'nun feshedildii ni ilan edeceklerdir; ilerinden ou, Ankara'ya gitmeyi yeleyeceklerdir. Orta Anadolu'da bir kk kenttir Anka ra: Mustafa Kemal, kurmaym oraya yerletirmitir ve ken di giriimiyle, " olaanst yetkilerle donanm bir Meclis " toplanacaktr orada ok gemeden. 23 Nisan 1920, tarihsel bir gndr: Trkiye Byk Millet Meclisi, ilk toplantsn yapar o gn; Kemalistler, bir yldan beri, btn gnlleriyle arzuladklar bu millet ege menlii deyimini koymulardr Meclis'in adna. ok ge meden, Anadolu Devrimi'nin efinin evresinde, eitli ufuklardana gelen 400'e yakn insan bir araya gelecektir orada. Ankara'da toplanm temsilcilerin hepsinin tek bir amac vardr: galciyi kovmak ve Trk yurdunun para lanmasn -ne pahasna olursa olsun- savuturmaktr bu. Ne var ki, bu amaca erimek iin kullanacaklar aralarda anlam olmaktan uzaktrlar. lerinden byk bir blm, Mustafa Kemal'in sanca altnda toplamay -gnldenkabul ederler. Ancak kimileri, onun yerini, ya eski sadra zam Talt Paa'nm ya da eski Harbiye Nzn Enver Paa'nm almasnn d iindedirler; ttihat liderlerin srgn ya amnn ksa sreceini ve yaknda ly vl ile yurda d neceklerini umut ederler. Bakalannm tek dndkleri, Halifeliin ve Sultanln kurtanlmasdr ve Kemalist ha reketin bu ama iin altna inanp dururlar. Onlann ya nnda, saylan olduka fazla bakalan da vardr: Bunlar, ulu sal iktidan, Anadolu'da, Bolevik rejim modeli zerine bi-

135

ilm ve belirsiz uluslararas devrimci evrenin destein de bir Sovyetler ynetiminin kurulmasna yol aabilir g rnd lde tatarlar; ama ayn zamanda, panislamizmle pantrkizme, hatta panasiatizme de bel balarlar. Gerekten, Ankaradaki Byk Meclis, glkle yne tilir durumdadr kurulu biimiyle: Yrtmenin kararlar n srekli tartr; yrtme de, muhalefetleri etkisiz hale ge tirmek ve ulusal harekete -ne pahasna olursa olsun- belli bir birlik salamak iin -soluk almadan- manevra yapmak zorunda kalr. Bu i siyasal blnmeler deildir yalnz Anadolu h kmetinin varln tehdit eden. 1919 ylnn sonlarndan balayarak, milliyetiler, tilaf devletleriyle Babli'nin uzaktan ynlendirdikleri bir dizi padiah bakaldry da gslemek zorundadlar. Hemen btn Trk yurdunu kap lam olan, ama en korkucu ateleri Bat ve Orta Anadolu'da tututuran bu ayaklanmalar, 1921 ylnn balarna dein birbirini izleyecektir. Kemalistler, ellerindeki glerin b yk bir blmn mcadeleye sokarak ve bakaldranlan iddetle cezalandrarak ezebileceklerdir bu hareketleri. Sevr Antlamas 'ndan Lozan Antlamas 'na: Trkiye 'nin l ve yeniden dirilii erdeki mcadelelere, dardaki hasma kar sava ek lenir. lkenin gneydousunda, milliyeti rgtler, Kilikya'ya yerlemi Franszlarla arprlar: Bat'da, 20 Hazi-

136

ran 1920'de igal blgesini belirleyen Milne hattn am Yunanllarla kar karyadrlar. Kuzeydou'da, Kzm Karbekir komutasndaki 15. Kolordu, Ermenistan snrlarn da nbete girer ve Erivan Hkmeti' nin, imparatorluun knden yararlanp ele geirdii topraklan geri almak iin uygun an bekler. yle de, nasl giderleri karlanacak btn bu askeri etkinliklerin? tilaf devletlerine ve kuyruklanna mcadeleyi srd rebilmek iin, ulusal hareketin elindeki kaynaklar pek ye tersizdir. Kukusuz, Ankara Hkmeti, kendisini tek yasal iktidar olarak grp, sultanmkine benzeyen bir vergi me kanizmas kurmutur. Ne var ki, vergi tahsildannm skp su yunu kardktan kyller, Anadolu topranda atmalan srdrmeye olduka kt gzle de baktklanndan, elle rinden geldiince kaarlar ykmllklerinden. yle oldu u iindir ki, Mustafa Kemal, d yardmlara bavurmakta gecikmez: Hindistan'dan Kuzey Afrika'ya, Kahire den Buhara'ya dein, btn slam dnyasna propagandaclar yol layarak, Mslmanlardan -manevi olduu kadar mali- kar dee yardmlamaya anda bulunmaya balar. Bunun gi bi, Trkiye'nin savat ayn dmanlara kar mcadele eden Sovyetler Cumhuriyeti'nin desteini de ister pek abuk. Anadolu'nun Bolevikletirilmesi gibi -hi de savsaklanamayacak- bir tehlikeyi tasa da, Ankara ile Moskova arasndaki yaknlama, pek yararl olacaa benziyordu. lk Rus altn kasalan, 1920 Austosu'nda geldi Anadolu ba-

137

kentine. Silahlar, cephane ve altm rubleler, Trk-Sovyet balaklnn yolu zerine dikilen ynla soruna karn, akp duracaktr artk. Koullarn basks altnda domu bu zoraki evlilik, Trkiye'yle Sovyetler Cumhuriyeti arasn daki snr anlamazlklarnn ounu dzenleyen bir "dost luk ve kardelik" antlamasyla, 1921 Mart'nda onaylana caktr da. Kendisine, Kafkas tesinde istikrarl bir snr ve byk bir Bolevik yardm salayan bu anlamaya vara bilmek iin, Ankara hkmeti -grece- dk bir fiyat de mek zorunda kalr: Eli kulanda bir Sovyetletirmeye aday olan Grcistan'a Batum'u geri verir. Kemalistler, Anadolu'da igalciye kar mcadele iin her abaya bavururken, stanbul hkmeti, tilaf devletle riyle uzun bar grmelerinin iine gmlp kalr ve Av rupa diplomasisinin kendisine dayatt diktann nnde eilir sonunda. 10 Austos 1920 da imzalanan Sevr Ant lamas, Osmanl mparatorluu'nun paralann onay lar. Krdistan'dan, Ermeni nfusun oturduu illerden, Trak ya'dan, zmir blgesinden, Suriye'den, Arabistan'dan ve Mezopotamya'dan yoksun braklan Trkiye, snrlan hl belirsiz iki devlet, Ermenistan'la Yunanistan arasnda sk p kalm kk bir Anadolu devletine getirilip indirgenir. Ulusun zinde glerinin tanmay reddecekleri bir bel genin altna, Babli'nin temsilcilerinin attklar imzann kymeti harbiyesi nedir? tilaf devletlerinde, zellikle Fran sa'da, Sevr banmm l domu birban olduu bilinir. Ba tl kamouyunun hatn saylr bir blm, Trkiye'de daya-

138

tln koullan haksz, uygulanamaz, hatta tilaf devletleri nin karlanna zararl olarak grr. Trklere gelince, en azndan imdi bilmektedirler ki, bakaldr bayran a makta hakldr Mustafa Kemal ve kendilerine den, sava srdrmektedir. Sevr antlamasnn byk deeri u ol mutur: Olan biteni aydnla karmtr; btn akly la gstermitir ki, Byk Sava'ta yenilenlere hibir dn de bulunmamak kararndadr tilaf devletleri. Mademki savamaktan baka yol yoktur, savaacaktr Trkler de! arpmalar, daha iki yldan fazla srecektir. Basan lar vardr onlann arasnda: Kzm Karabekir'in 1920 k nn balannda Ermeni glerine kar kazand zaferle, Kilikya'daki Fransz igaline kar giriilmi eitli gerilla ha reketleri zellikle byledir; umutsuzluk anlar da yaanr onlar kadar. Bylesi anlar, Yunanllann Kral Konstantinos'un ordulanna kar Bat cephesinde srdrlen sefer lerde doludur zellikle; Yunanllar karsnda, Kemalistler, tkeniin iki parmak berisinde olurlar birok kez. Ancak, 20 Ekim 1920'de imzalanan ve Kilikya'nn boaltlmasn art koan Ankara Antlamas ile Fransz-Trk uyumaz lna son verilip de Fransz hkmetini kendi lehine evir dikten soma, 1922 Austosu'ndadr ki, Mustafa Kemal, ar tk zaferden emin bir halde, nl emrini verebilecektir: "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!" galciye kar, uzun uzun hazrlanan bu son saldr, iki hafta srecektir sadece. Gerekten, 9 Eyll'den balaya-

139

rak zmir yeniden fethedilmitir. Ulusal hareketin bakan nn ordularna gsterdii hedefe ulalmtr: Anadolu or dusu, Ege'nin bakentinin rhtmnda geit resmi yapar ve deniz, kaanlarn gemileriyle doludur ufka dein; sava bit mitir. Mondros'tan yl sonra, 11 Ekim 1922'de, Trk ler, Mudanya'da, Marmara'nn bu kk limannda, tilaf devletleriyle yeni bir atekes imzalayacaklardr. Ne var ki, art koan bu kez onlardr: Yunanllara, on be gn iinde, son birliklerini de boaltacaklardr; Mttefikler, stanbul'da ve Boazlar'da -geici olarak- birka alay bulunduracaklar dr, ancak bu blgelerin mlki idaresi Anadolu Hkme ti'ne braklacaktr. Savan kazanld u anda, bar savan kazanmak kalmtr Kemalistlere. Bu i, en hnerli stratejilerden bi rine, byk bir asker -192 l'de, nn'nde Yunanllara kar parlak bir zafer kazanmtr- olduu kadar, inat ve kv rak zekl bir diplomat da olan, nn'ye braklr. Yeni ha rekt alan onun, Lozan'da toplanan konferansn yeil u hal masasdr. 20 Kasm 1922 'de balayan grmeler uzun srecektir orada ve sekiz ay soma bitecektir ancak; g de yryecektir iler, nk ne Paris ne de Londra, agzl lklerini btn btne terketmi deillerdir henz. Bunun la beraber, smet Paa, sarln her ynd ustaca kulla narak, davasn kazanacaktr sonunda. 24 Temmuz 1923 'te Lozan'da imzalanan belge, Sevr Antlamas'nm alaltc durumunu siler. Bu antlama, Trk milletvekillerin 1920 Ocanda "Milli Misak"ta dile getir-

140

dikleri dileklere alabildiine uygundur. Antlama, Dou Trakya ile Anadolu'nun ekimeli yrelerini (zmir blge si, Kilikya, Karadeniz kylan. Dou illeri) iine alan s rekli snrlar tanmaktadr Trkiye'ye; aznlklar sorununa, tam doyurucu olmasa da, en azndan kabul edilebilir bir zm -halklarn deitokuu- getirir; Trkiye'nin Boazlar zerindeki egemenliini tanr; son olarak, delegelerin andcnda yazl -en klkl- uyumazlklardan birinin, Os manl "Dyun-u umumiye "sini gidermenin esaslarn ko yar. Ankara Hkmeti kimi dnler vermek zorunda kal mtr kukusuz: Kilikya'dan ekilmek zorunda braklan Franszlar, skenderun sancan ellerinde tutarlar yine de; yeni bir emre kadar, ngilizler Musul'da kalrlar; Boazlar, Trkiye'ye geri verilmitir, ne var ki uluslararas bir komis yon bir denetleme hakkn sakl tatar oras iin; kapitlas yonlarn ortadan kaldrlmasnda bile, Bat sonunda resmi olarak tanm da olsa bunu, devletler arasndaki ilikiler de bylesine kkl bir deiikliin etkilerini birka yl iin snrlayan geici hkmler eklenmitir. yle de olsa, bir yerde ayrntdr btn bunlar. Raz olunan zverilere kar n, Lozan bar, bir byk basandr hi kukusuz; teki devletlerle eitlik temeli zerinde hareket edecek, bam sz, zgr bir millet olarak kendini ortaya koyma olana n salamtr Kemalist Trkiye'ye. Aktr ki, ban antlamas, sultanlann imparatorluu na, Balkanlar'dan Hint Okyanusu'na dein yaylan bu ya mal bohaya ldrc bir darbe vurdu. Kimin anna gi-

141

debilir bu imdi? Yeniden douunun bayramm yapan Tr kiye min, gemiteki byklnn hayaletlerine dkecek gzya yoktur pek. Hem soma, imparatorluk, bir sredir, yalnz fiili olarak deil, hukuk bakmndan da varln yi tirmitir. Gerekten, Yunanllar zerinde kazand zaferin dourduu canllktan yararlanan Mustafa Kemal, Mudan ya Atekesimin imzalanmasnn arkasndan, Byk Mec lis'i sultanl kaldrmaya (Kasm 1922) zorlamak iin, bir ka hafta bekledi sadece. Di gcrdatmalar, duraksamalar oldu kukusuz. Ne var ki, son direnileri silip sprmek iin, bir sert k yetti Ankara Hkmetimin bana. Ger ekten, zellikle yle konumutu milletvekillerine kar: "Kimsenin kar koyamayaca bir olup-bittidir sz konu su olan. Bu Meclis'in yelerinden her birinin, doal huku ka dayanan bu gre gelip katlmas yerinde olacak. Ter si olursa, kanlmaz gerekliin olaylar deimeyecektir; ancak, kimi kafalarn kopanld grlecektir." uras bir gerektir ki, kullanlan kant, "kimi kafalarn koparld n grme", arlktan yoksun bir kant deildi yle. Ne var ki, Lozan Antlamas srasnda, sultanlk artk yok idiyse de, Trkiye, kesin siyasal temelini de bulama mt henz. Geri cumhuriyet, uzun bir sredir kafalarda dr; ancak, 29 Ekim 1923'te resmi olarak ilan edilecektir. Birka ay soma, 3 Mart 1924'te de, Ankara'nn Byk Meclisi, sultanln kaldrld srada ondan ayr tutulan bir din grevi olarak Halifelie son vermeyi kararlatrmakla, eski rejiminin son izlerini de silecektir.

142

Yeni bir an balangc mdr bu olup bitenler? Bamszlk savamn sona ermesi ile Halifelik gre vinin ortadan kaldrlmas arasnda art arda sralanan eit li siyasal deiiklikler, Trkiye'nin tarihinde kesin bir d nemecin iaretidirler hi kukusuz. Kemalist devrim, a n doldurmu kuramlarn engeline taklp kalmadan alp serpilebilir artk. Laiklie, ilericilie, bilimsel anlaya ve Bat'ya ala olduu kadar, ulusal deerler ve gelenekle re saygya da gvenip bel balayan gen cumhuriyet, esin lenmi kurucusunun itiiyle, gerekten aknla den bir dnyaya, "uygar uluslar" topluluu iinde rnek bir rol oy namaya yetenekli bir lke izlenimini vererek, deri deiti recektir birka ylda. Bununla beraber, Trkiye'nin, Mus tafa Kemal'le Batl adala doru yry birden hz lanm olsa bile, unun hakkn tanmak yerinde olur her e ye karn: Tarihin bu hzlan daha nceki uzun ve derin yol alara ok ey borludur. Kemalist devrim, -193Ola ra doru- ulat doruk noktasnda, Jn Trk Devrimi'nin baarl bir tekrar olarak grnecektir hatr saylr bir b lmyle. Ve ada Trkiye'nin derin kkleri aramaya kal kldnda, zamann ak daha da gerilere gtrlrse, Tan zimat'n zengin hmsl toprana gelip varlr.

143