EMR- MARUF NEHY- MNKER.................................................................................................................... 6 TAKDM................................................................................................................................................................. 6 NSZ ................................................................................................................................................................... 9 GR .................................................................................................................................................................... 10 HAYRA DA'VET VE HKM........................................................................................................................... 10 yetin nceki yetle lgisi.......................................................................................................................
11 Hayra Da'vet ................................................................................................................................................ 11 Rasulllah'n (S.A.V.) "Hayr" Kelimesin! Aklamas............................................................................... 13 Selef'ln "Hayr" Kavramn Yorumlamas ................................................................................................ 13 1. BLM ............................................................................................................................................................ 14 MARUFU EMR MNKER NEHY" GREVNN FARZYET VE NEM................................................. 14 "Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehiy" Raslullah'n (S.A.V) Risalet Grevinin zn fade Eden Kur Ani Bir Terimdir....................................................................................................................................................... 14 Lokman'n Oluna Yapt Vasiyetinde; "Ma'rufu Emretme, Mnkeri Nehyetme Grevini Yklemesi". 14 Eh-1 Kitap Mminleri De Marufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmekle Sorumlu diler .................................... 14 slm Ulemsnn; "Marufu Emr, Mnkeri Nehiy" almasnn, "Peygamberlerin En nemli Grevi Olduunu Aklamas .................................................................................................................................. 14 Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehiy,slm mmetinin Grevidir ................................................................... 15 Mnkeri Nehyetmeye almak, bdetlerin En Zorudur............................................................................ 17 Hadislerde "Ma'rufu Emr, Mnkeri Nehiy" Grevinin Farziyyeti Ve nemi: .......................................... 18 mmetin Icma le Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmeye almann Farziyyeti.................................... 18 Bir yet-I Kermenin Gerek Ve Doru Yorumu ..................................................................................... 19 II. BLM ......................................................................................................................................................... 21 Marufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmeye almann Hkm...................................................................... 21 Farz-L Ayn le Farz-I Kifye Arasndaki Fark............................................................................................ 21 Farz-I Kifye Kapsamna; Btn Mslmanlar Mi Yoksa Muayyen Bir Grup Mu Girmektedir? .............. 21 Cumhur-I Ulemya Gre "Ma'rufu Emr Ve Mnkert Nehy'n Hkm Farz-I Kifyedir........................ 21 Cumhurun Gr ...................................................................................................................................... 22 I. Delil.......................................................................................................................................................... 22 II. Delil: ....................................................................................................................................................... 22 Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetmentn Farz-1 Ayn Olduunu lert Srenlerin Delilleri .................... 23 ounluun Grsne Kar Bir Tenkld ..................................................................................................... 24
Yukardaki Tenkide Cevap.......................................................................................................................... 24 Doru Gr ................................................................................................................................................ 25 Cumhur Ulemnn Bu Konudaki Grnn Geni Bir Tahlili ................................................................ 26 III.BLM ........................................................................................................................................................... 29 "MARUF" VE ""KlNKER" KAVRAMLARININ MAHYET VE NE FDE ETTKLER ...................... 29 Ma'ruf'u Emretmek Mnkeri Yasaklamak, Ahlk Konulara Ait Bir Kavram Deildir ............................. 30 Ma'ruf ve Mnker Kavramlarn Doru Anlamak ........................................................................................ 30 lim Otoritelerinin Aklamalar .................................................................................................................. 31 lah erat Ma'ruf, Ona Aykr Her dare Ve Anlay Mnkerdir.............................................................. 32 Ma'ruf Ve Mnker Dinin Tarifidir............................................................................................................... 33 IV. BLM........................................................................................................................................................ 35 MA'RUF VE MNKER SAHASININ GENL VE KAPSAMI ................................................................... 35 Marufu Emredip Mnkerl Yasaklama, Davet Ve Eitimle lgili Bir Grevdir. .......................................... 35 mmet slaha almak Ve Eitmek, Ma'rufu Emr Mnkeri Nehiy Grevidir .......................................... 37 Ma'ruf Ve Mnker Grevinin Kur'an-I Kerim'deki Genel Hkm............................................................. 38 slam: ........................................................................................................................................................... 39 I. Fasl.......................................................................................................................................................... 39 Dne Da'vet slm'n inde Doup Gelitie Toplumun Yaps .............................................................. 39 Peygamberin (S.A.V.) "Ma'rufu Emr-Mnkeri Nehiy Grevine Mekke'de Balamas .......................... 40 Ma'rufu Emretmek, Dolayisiyla Mnkeri Nehyetmek Demektir............................................................... 41 Raslllah (S.A.V.) Ma'ruf Ve Mnker Grevini Birlikte Yrtt ............................................................ 42 Allah Rasl (S.A.V.) Ma'ruf Ve Mnker Grevini Belli Bir Cemaata Tahsis Etmemitir ...................... 42 Ma'ruf'u Emretmek, Mnkerden Nehyetmek Ve nzar................................................................................ 43 M'minlern, Ma'rufu Emredip Mnkeri Yasaklama Yoluyla Dine Da'vet Etme almalar .................... 44 Marufu Emretmek, Mnkeri Nehyetmeye almak, lmi Br almadr.................................................. 45 II. Fasl......................................................................................................................................................... 46 Allah Yolunda Chad .................................................................................................................................. 46 Allah Yolunda Cihad" Kavramlarnn Anlam .......................................................................................... 46 Allah Yolunda Cihad, Ma'ruf Ve Mnker Grevinin Tabu Sonularndandr............................................. 46 Cihad Konusunda lim Otoritelerinin Aklamalar .................................................................................... 47 ah Velyullah Ed-Dehlev'nin Grs ..................................................................................................... 48 III. Fasl ...................................................................................................................................................... 49 slm Devleti .............................................................................................................................................. 49 Ma'rufu Emredip Mnkeri Yasaklamaa almak Kuvvet Ve ktidara Muhtatr .................................... 49 slm Devletinin Kurulu Programi Ve Stratejisi ........................................................................................ 52 M'mnlerin Ferd Ve Siyas Vasflar........................................................................................................ 52 Ma'rufu Huri Dip Mnkerden Nehyetmeye alma eriatn Btn Ynleriyle Tatbikatn Gerektirir 53 Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmek, slm Devletinin Gayesidir ................................................... 53 "Hsbe Teklt" Maruf Ve Mnker Grev Lernden-Bridir...................................................................... 54 Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmeye almak, darecilerin Grevldlr........................................... 55 darecileri Islaha almak, Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmenln Gereidir ................................... 55 bn Hazm'n Gr................................................................................................................................... 56 Cessas'n Gr.......................................................................................................................................... 58 IV. Fasl ...................................................................................................................................................... 58 Dinn Yenilenmesi Ve mmetin Islah: mmetin lerlemesinde Ve Gerilemesinde ............................... 58 Snnetullah'n Rol .................................................................................................................................... 58 Islah Edenler Umm Azabtan Kurtulurlar................................................................................................ 59 Kur'an-I Kerm'de Cumartesi Ashab Kssasna Getirilen Yorum ............................................................. 60 Salih Kiilerin Bakalarn Islahetmeye almalar Farzdr ................................................................... 61 Bakasn Islaha alan Kimse Kendini Islah Etmitir .............................................................................. 61 sralogullarnn indeki Salih Kiilerin Bozulmas, Ma'rufu Emredip Mnker Yasaklamay hmal Etmeleri Yzndendi................................................................................................................................... 62 Ma'rufu Emredip Mnker Nehyetmeyi hmalleri Yznden Israilogullarnn Knanmas ........................ 62 slm Tarihindeki "Asr-I Saadet" slam mmeti in Her.Adan En Yce rnektir....................... 63 Dousunda Ve Nihyetinde slm'n Garip Karlan ............................................................................ 63 nkarclarn Dni Garip Karlamalar...................................................................................................... 64 nsanlar Arasnda Dinin Garip Kalmas ...................................................................................................... 65 Fitnenin oald Asrda Allah Rasl'nn Snnetine Bal Kalmann Emredilmesi.............................. 66 Fitnelere Kar Durmak, Ma'ruf'u Emredip Mnkerden Nehyetmek Demektir.......................................... 67 Bu mmet, Dini Koru Yaca K. Br Topluluktan Asla Uzak Kalmaz....................................................... 68
mmeti Islah Etmek Ve Dini Yenilemek, Tm slm mmetinin Sorumluluudur ............................... 69 Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmeye alima le Hakk Tavsiye Etme Arasndaki Fark.................. 69 Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetme le "Nasihat Etme" Arasndaki Fark .......................................... 70 V. BLM ......................................................................................................................................................... 71 Ma'rufu Emredip Mnkert Nehyetmenn artlar...................................................................................... 71 Ma'rufu Emr Mnkeri Nehiy Grevinin Shhat artlar ............................................................................. 72 Devlet Bakan Veya zni ............................................................................................................................ 74 Ma'rufu Emredlp Mnkeri Nehyetme Grevinin Vcb artlari ................................................................ 76 Gszln Ksmlar ................................................................................................................................ 76 Tehlike Korkusu .......................................................................................................................................... 77 Ktln eitli Ynleri ......................................................................................................................... 77 Din Urunda Knanmak Dvay Kaybetmek Anlamn Tamaz ................................................................ 78 Bakasnn Zararndan Korkmak ............................................................................................................... 79 Galib Zanna Gre Acizlii Reddetmek ....................................................................................................... 79 Azimet Yolu ................................................................................................................................................ 80 Dier Birtakm Zararlarn Meydana Gelmesinden Korkmak ...................................................................... 81 Et.Ksi Olmasa Dahi, Ma'rufu Emretme almasn Ruhen Takviye Ettii Srecl Terketmemek Gerekir ..................................................................................................................................................................... 82 Tesir mknnn Aratrlmas...................................................................................................................... 83 Yapld Anda Etkisi Olmasa Bile, Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetmenin nemi ............................. 84 Mutlak Kudret ............................................................................................................................................. 86 El Veya Dil le Ma'rufu Emretme Ve Mnkerden Nehyetme Gcnn Bulunmay: ............................. 86 Kalp le Mnkeri Nehyetmenin Caiz Oluu Ve Doru Olmayan Yn ................................................ 87 VI. BLM........................................................................................................................................................ 88 MARUFU EMREDP MNKER NEHYETMENN YOL VE VASITALARI ....................................... 88 Mnkeri Yasaklamann Vastalar Veya Hisbenin Dereceleri................................................................... 88 Va'z Ve Nasihatle Toplumu Islah Etme Yntemi....................................................................................... 88 Kuvvet Yoluyla slah Etmek Herkesi Kapsayan Bir Grev Midir?............................................................. 89 Mnkeri Ortadan Kaldrmak Kuvvet Kullanmak .................................................................................... 89 Mnkeri leyene Kar Kuvvet Kullanmak ............................................................................................. 90 Bir phenin Ortadan Kaldrlmas .......................................................................................................... 91 Halkn Kuvvete Bavurma artlar............................................................................................................. 91 MNKER YASAKLARKEN Fttne VE FESADA SEBEP OLMAMAK ............................................... 92 Mnker leyen Topluma Kar Kuvvet Kullanmak................................................................................... 92 VII. BLM......................................................................................................................................................... 94 MA'RUFU EMRETME VE MNKER NEHYETMENN SINIRLARI, USL VE KADELER ..... 94 Ma'rufu Emretme le Mnkeri Nehyetme Arasndaki Fark....................................................................... 94 Ma'rufu Emretmenin Farziyeti Ve Mubah Saylmas ................................................................................ 94 Mnkeri Nehyetmetin Farziyeti Ve Mubah Oluu ................................................................................. 94 Ayp Ve Kusurlar Aratrmak.................................................................................................................... 95 htilafl Olmayan Mnkeri Yasaklamak .................................................................................................... 96 Bid'atlar Yasaklamak Farzdr .................................................................................................................... 97 Dne Aykr Kitaplar Yasaklamak .............................................................................................................. 97 Yaknlara Ma'rufu Emredip, Onlar Mnkerden Nehyetmek .................................................................... 98 Bulua Ermeyen ocuklara Ma'rufu Emredip Onlar Mnkerden Men'etmek ........................................... 98 Bulua Eren ocua Ma'rufu Emretmek Ve Onu Mnkerden Men'etmek ............................................... 99 Ana-Babaya Kar Marufu Emr Mnkerf Nehyetmek................................................................................ 99 Elere Kar Ma'ruf'u Emr Ve Mnkeri Nehyetmek..................................................................................100 Kocaya Kar Ma'ruf Ve Mnker Grevini Yapmak...............................................................................102 VIII. BLM .....................................................................................................................................................102 MA'RUF VE MNKER GREVN YAPANLARDAN STENEN VASIFLAR ...................................102 Namaz.........................................................................................................................................................102 Sabr ...........................................................................................................................................................103 Affetmek Ve Yz evirmek.......................................................................................................................104 hlas ............................................................................................................................................................104
EMR- MARUF NEHY- MNKER Bismillahirrahmanirrahim ( Baar Ancak Allah'n yardm etmesiyledir.) Muhterem Mehmet KARABULUT, Allah'n selm, rahmet ve bereketi zerinize olsun: Medine slm niversitest'nde okuyan deerli renciniz Mehmet KAYA vastasyla gnderdiiniz mektubunuzu alm bulunuyorum. stad Cellddin el-UMER'nin "MARUF VE MNKER" konusunda kaleme ald kitabn tarafnzdan takdir edilmesinden dolay Allah Tel'ya hamdettim. Kitaba, Urduca'dan Arapa'ya evirmemden baka bir katkm olmamtr. Bu almann Allah'n rahmetine vesile olmasn umuyorum. Mehmet KAYA vastasyla bu kitaptan bir adet size gnderiyorum. Trkiye'ye geldiinde size takdim edecektir. Kitabn Trke'ye tercme edilmesinde bizce hibir mazhur yoktur. Aksine byle hayrl bir alma beni ve kitabn muhterem mellifini son derece memnun edecektir. Bylelikle kitap daha geni bir kitleye hitap etme imknna kavumu olur. Sizden ricam, Arapa basksnda vaki olan bask hatalarn dzeltmeniz ve tercme ile ilgili gelimeyi haber vermenizdir. Allah mkfatnz ihsan buyursun, almanzn karlm versin. Allah'tan shhat ve afiyetler dileriz. Sevgi ve muhabbetlerimin kabul dileiyle. Dt: Muhammed Ecmel Eyyb el-SLAH 5 Ramazan 1404-11 EKM 1983 MEDNE TAKDM Haindin ve krn her eidi Allah'a, Salt ve selm O'nun yce ve esiz Rasl Muhammed Mustaf'ya (s.a.v.), line ve ashabna olsun. Kur'an ve Snnetten kl pay ayrlmadan esiz slm Nizamnn savunuculuunu stlenen islm mmetinin anl ulemasna Allah'tan rahmet dilerken onlarn efaatine nail olmamz yine Hak Tel'dan niyaz ederiz. Bugn slm'n fitneye ma'ruz kalp hedef seilmesi, slm dmanlarnn bu derece azgnlamas, hi phesiz ki hayatn slm'a adayan ve mmeti ynlendirip islm ile tanmasn salayan ulemann olmayndandr. Gemite ulemaya ball Allah Rasl'ne ballk diye telakki eden bir cemaat var idiyse, bunu, mutlaka slm', medrese atmosferinde tahsil edip devlet politikasn arkasnda bulan slm ulemasnn mevcudiyetine bal kabul etmek bir realitedir. Yani slm'n devlet desteinde varln srdrmesi, onun engelsiz anlalmasna birinci sebeptir, slm' "Allah Tela koruyor" diyerek onun kurumlamasn ve siyasi bir g haline gelmesini gerekli grmeyenler, ya slm' anlamaktan ciz ve chil kiilerdir, ya da d glerin ve emperyalist kfirlerin yerli ibirlikiliini cret karl stlenmi mnafklardr. nc bir ihtimali dnmek zaittir. nk mslman gafil olamaz, ikinci defa aldanma hakkn tanmayan islm, kendini hayattan koparacak kadar frsat tanmaz. Hi bir beer sistem bile, varln ortadan kaldracak kadar saf davranmaz veya kendini tarihlen silecek kadar frsat tanmaz. Kald ki slm uyandrr. Mslman uyank ve en akll kiidir. Neyi, nerede, ne zaman ve hangi ahvalde syleyeceini en iyi bilen kiidir. Kendi dndaki herhangi bir sper gc tercih edemez. nk kendisi sper gtr. Kur'an ve onun teblicisi, mmetine byle retmi ve snnetullah byle cereyan etmitir. Bunun dnda bir k neren, slm ve mslmanlar adna konuan, yol gsteren ve ahkm kesen ise tek kelime ile hindir. "Ma'ruf ve mnker" kavramlarn konu edinen bu tercme, kendi sahasnda yeni bir etki gstermezse bile, umuyorum ki zihinlerde yeni bir istifham uyandracaktr. Bu bir iddiadr. Kitap okunup bitirilince bu iddiann doru olduu grlecektir. Yazarn kitapta gtt hedef, slm insann, devlet plnnda ve desteinde ina etmektir. slm'n z kaynaklarna dayal bir eitim sisteminden gemeyen mslmanm, zellikle entellektel mslmann gdmsz bir kiilie sahip olacan sylemek, sanrm kelimenin en ak ifadesiyle saflk olur. Zira bamsz bir medeniyet ve kltr yapsnn eitim sistemi ile yetien insan, varlnda, kendisine gre ekillendii medeniyetin grntlerini yanstr. Artk o kii istedii kadar iinde yaad millet ve toplulua ait olduunu iddia etsin, deien bir ey olmaz. Bugn batnn kltr istils altnda onun eitim sistemi ile yetien genliimizin islm d bir hayat yaadn sylemek yanl olmaz. te bu sylenenler asndan gnmzde halk mslman lkelere baklnca, bu iddiamzn ne kadar hakl olduu ortaya kacaktr. Kitabini yazan, slm insan ina olunmadan, mmetin bu kltr istilsndan kurtulacan- uurlu her mslmann inanmad gibi inanmamaktadr. Kitap "ma'ruf ve mnker" kavramlarn yet ve hadislere dayandrarak, bu iki kavrama Kur'an perspektifinden taze ve canl bir nazarla bakmakta, islm ulemasnn gr ve yorumlaryla desteklemektedir. Ma'ruf: Allah Tel'nn gzel grd iin yaplmasn emrettii, mnker ise yaplmasndan holanmad iin yasaklad hususlar eklinde bir ayrma tbi tutulursa, Kur'an- Kerim'in bu iki kavram iin deta sava alan olduu grlecektir. Byle bir sava alannda Hak'tan yana olanlar ve onlarn izinden gidenlerin Hak Cephesini, Hak'km karsna kp ona kafa tutanlar ve onlar izleyenlerin ise Batl Cephesini oluturduklar ortaya kacaktr. le bu sava alannda Hak cephesini oluturup btla kar savaanlar Peygamberler ve onlar izliyenlerdir.
Peygamberler her trl icraatn saf d brakmak iin tbileriyle birlikte ezel ve ebed lleri ierisinde bu sava srdrm ve Allah'n desteine mazhar olmulardr. Btl cephesi ise her defasnda hsrana uramlardr. Tarihiler, Peygamberlerin -ilk Peygamber dahil- srdrdkleri bu soylu kavgann adna cihad, kavgay verenlere de mcahid adn vererek tarihin altn sayfalar arasndan bize mesajlar sunmulardr. lk peygamberlerle balayan iyilii emir ve ktl yasaklama cihad, tarih seyir ierisinde gelen peygamberler ve onlarn ylmaz ve azimli izleyicileri tarafndan devam ettirilmi, nihayet kinatn nderi Allah Rasl ve onun slm ile elikleen ashab tarafndan doruk noktaya ulamtr. Saadet asrnn, lmeden nce cennetin kokusunu buram buram hesseden ve duyan bu slm ordusu, cihann bir daha hid olamayaca kadar byktr. Bu ordu en soylu kavgasn ve hayat modelini arzederek, unutulmayacak hatra ve anlaylaryla tarihe eref kazandrmtr. te o gn bugndr bu erefli neslin geride brakt yolu izleyenler,' tarih sre ierisinde bu grevi zaman zamam ihmale uratm olsalar da 60 yl ncesine kadar biatl ve halifeli bir toplum olarak varlklarn srdrmlerdir. Nihayet slm mmeti'nin dalmasn ve tarihe karmasn engelleyen merkez otorite, nizm- lem anlay ve devlet-i ebed-mddet inanc, bu mmetin ezel dmanlar tarafndan kefedilip ortaya karlnca, er gler tm varln, bu merkez otoriteyi paralamak ve mmetin dalmasn salamak iin kullanm, uzun vadeli bir pln ve strateji hazrlamlardr. Bu pln uygulamak iin de asrlardan beri almaktadrlar. "lm anlamda Oryantalizm adn alan bu hareket havadan bir uydurma deildir. O, birka neslin birlikte alarak uzun yatrmlarla meydana getirdii nemli bir doktirinler ve uygulamalar paketidir. 1 Neticede bu uzun vadeli ve sabrl almalarn sonularn da grmlerdir. Onlarn bu almalarna tarihte lm Smrgecilik ve Kltr Emperyalizmi ad verilir. Bugn iinde yaadmz bu istilnn, ruhumuza vurduu damgay silme mcaddesinin uuruna varp, ona kar yeniden bir stikll mcdelesi hazrlklarnn arefesine girmi bulunuyoruz. Bu mcadele, bin yllk tarihimizi neslimize unutturmaya al-an batl emperyalistlere kar verilen bir mcadele olacaktr. Bu sava, kltr sava ve ekonomik bamszlk sava'dr. Kltrmzn kimliini ispatlama ve ortaya karma sava...... Halk mslman lkelerimi genliini slm ile tantrmak, eyaya ve dnyaya slm perspektifden bakmalarn salamak, bilgi ve dncelerini slmlatrmak ve her an slm motofini zerinde tayan bir kltrel yapya ulatrmak zorunluluu vardr. Bugn bu r almtr. Uratldmz kltr istilsna kafa tutacak, istalya uratanlardan hesap soracak slm genliini sahnede grmek, gz yaartc ve yarnlar hakknda gven duygusu veren bir manzaradr. Peygamberlerin yrttkleri "Marufu emretmek mnkerden neh-yetmek" grevi kendilerinden sonra slm mmetinin omuzlarna yklenmitir. mmet bu grevi kendi artlar ve kaideleri ierisinde yrtt srece de zaferden zafere ulamtr. Gnmz tarihileri ve islm'n gen kua, bu grevin sukt'a uratld balang tarihini mmetin yklmaa yz tuttuu tarih olarak tesbi etmitir. Ve peygamberine mmet olmann uurunu kazanan mslman genlik, o gnden bu gne kadar d glere slm leminde meydana getirilen onulmaz yaralar, iyilii emir ve ktlklerden sakndrmann tm yollarn deneyerek tedavi etmeye balamaldr. Bilinmelidir ki, tedavi edilmeyen yaralar vcudun lmne sebep olur. Ma'ruf ve mnker grevinin sktu; mslmanlarm dnyay idare etmekten el ekmesi ve slm'n dnyaya ekil vermesinden uzaklatrlmas demektir. nk Ma'ruf; Allah Tel'nn rzasna gre slm'n devletlemesi, hkim g ve ynlendirici mil-olmasdr. Mnker ise; devletleen bu g vastasyla O'nun arzu etmediklerinin safd braklmas, hayata hkmetmesine engel olunmasdr. Dnyamz modern putperestliin egemenliine terk eden hkim gler, kurduklar chiliyye eitim sisteminin (= slm'n damgasn, renk ve muhtevasn tamayan her sitemin) temelinde zulm ve irk vardr. Dolysyla bu sistemle eitilen modern dnyann (!) insan da zlim ve mriktir. Zlimden adalet beklemek zulmn devamn dilemektir. Zlime zulmnde yardm etmek dolaysyla zalim olmaktr. Bu da adalet esprisine aykrdr. Ancak slm, iktidar olduu ve siyasal bir kuvvet olarak hkmettii zaman zalimi zulmnden vazgeirmek mmkn olur. Fert baznda da Raslallah'n talimat gerei mazluma yardm edildii gibi zalimin zulmne engel olunmak suretiyle ona yardm edilmelidir. 2 slm eitime dayal sistemde ise insann kendi ftratna uygun bir devlet dzeni kurulur. Byle bir devlette, o devletin dnya grn yanstan fert ve toplumlar yetiir. slm'n alar st olduu, eskimedii ve her devirde hkim olduu blgelerde dnya dengesini en dil ekilde koruduu grlmtr. Hibir a ya da hibir ada devlet modeli, slm st olamaz. Mmin byle inanr, bunu savunur ve bu dnce tarz ile hayatn srdrr. Bu, onun tevhd dnya gr'nn de gereidir. slm, zaman ve mekn ayrm yapmakszn Allah'n indirdii hkmlere boyun eilmesini ve tevhidde olduu gibi hkm vermede de Allah'n adil hkmlerine muhalefet ederek irk koulmasn yasaklamtr. Byle bir anlayn sonucudur ki slm, Mekke'den Medine'ye tand gn Devlet ve ktidar'a dnmtr. Demek oluyor ki ma'ruf ve mnker grevi, mslmanm ihtiyarna terkedilmi bir sorumluluk deildir. Baz mslman aydnn ma'ruf ve mnkere bak as ne yazk ki ihtiyari olma noktasnda dmlenmektedir. Bu, sanrm ki batnn aydnmza alad sakat bir grtr. Varlan nokta gstermitir ki, peygamberlerin yrttkleri bu grev, mahiyet itibariyle kllenmi, bu kavramlarn Kur'an'da ve Snnet'te ne ifde ettikleri eksik
1 2
Kaynak: Oryantalizm-Advvard Said Sh. 22 Buhar (Tecrid) (Cilt: 4, Sh: 281) (Cilt: 7, sh: 362-363) Mslim-Cabr Tarikiyle deiik ekilde rivayet eder.
anlalmtr. Kitabn yazar "Maruf ve Mnker" grevinin yeniden diriliini ve bunun gereini ileri srer, slm'n devlete dnmesinin ve sz sahibi klnmasnn yolu, "Ma'rufu emr ve Mnkeri nehiy' grevinin Kur'an ve Snnet nda anlalabilecei grndedir. slm dvetesini yetitirmek slm mmetinin grevidir. Bu grevin ihmli, Allah'n dinine isyan ve isyan edenlerin saysnn artmas ve nihayet chiliyenin hkm srmesi ve insanlara hkmetmesi anlamn tar, slm mmeti, slm'n din ve dnya, din ve devlet, din ve siyaset, din ve sosyal hayat denklemini kurduunu, evrensel bir mesaj ve alar st bir nizam olduunu ispat etmakle ykmldr. slm' anlayan ve her devirde onu insanla sunan ilim otoritelerinin yetitirilmesi farzdr. Bu, slm mmetinin dier mmetler karsndaki varln ve hayatiyetini ifde eder. Gnmzde itikad alannda mslmanlar arasnda yaygnlk kazanan bid'atlerin banda "Siyaset Kavram ile Din Kavram" arasndaki srtmenin sonucu olan laiklik gelmektedir. Bu kavram, "mslmanlar, eli kolu bal vaziyete getirmek iin d glerin kulland en etkin silahdr" demek, asla yanl olmaz. Bugn halk mslman lkelerin insanlar fikir ve otoritede kendi lkelerinde yabanc glere terkel dilmi birer mevta durumundadr. Yabanc kltrn slm mmetine at sava sonucudur ki, islm dnyasnda bat kltr standrtlarma ve eitini felsefesine gre yetimi mslman entellekteller, laiklik kavramn ilm verilere dayandrarak savunur hale gelmilerdir. Hatta bat kaynakl bu kavram dier ada kavramlar gibi mslmanlarm dncelerine yerletirilmi ve bylece entel mslmanlar ile mslman halk arasnda korkun boyutlarda anlamazlk tohumlar salmtr. Hatta bu kavram karsnda antipatisini ifde eden mslman, entel mslman tarafndan hainlikle itham edilir hale gelmitir. Bu ise Avrupal olma, ada uygarla kavuma ideali uruna yaplmtr. slm dnyasndaki dnrler, secularism (=ldnlk) konusunu ilerken genelde Osmanl ve hilfet meselesini de tartrlar. Arap kkenli mtefekkirlere gre, Osmanl, slm'a hizmeti inkr edilemiyecek stnlkte olmakla beraber, kimi eylemleriyle kendi kuyusunu kazm ve ynetimi altndakiler! de beraberinde ykma srklemitir. Umum kanaat olmamakla beraber, yaygn gr budur. Dinde reform adyla, ngiliz'e ve Bat'ya kucak amay, hatta onlarla ili-dl olmay normal grd halde mslman ahsiye ti erdeki basit hatalar enine boyuna tartrken kfirlere hogr kanatlarn aan Muhammed Abduh, byle bir konuda zikredilmeden geilmez phesiz. "el-lmniye" kitabnn, mellifi Sefer b. Abdrrahman el Hevl, Muhammed Abduh'un fikir ve tavrlarn gndeme getirdikten sonra diyor ki: "......Muhammed Abduh lik deildi (!) ama, fikirleri Avrupa laiklii ile slm dnyas arasnda birletirici halkay temsil ediyordu. Bunun iinde Hal-Yahud plnclar onu kutlam, bilimin ve eitimin, slm dnyasnda laikletirilmesi ve dinin sosyal hayattan uzaklatrlp, cahaliyye kanunlarna dnlerek eriat ile amelin iptalinde bir kpr olarak kullanmtr onu. Mslman ynlar da, liklie geite onun reformcu fikirlerinin arkasna snmtr. 3 Ma'ruf, slm nizamnn hkmleri, genel prensipleri ve teri ruhu uyarnca, yaplmas ve sylenilmesi gereken her sz ve fiildir. Mnkei ise, ister mkelleften, ister mkellef olmayan birisinden gelsin, slm hukukunun yasaklad her trl su ve gnah fiildir. lenen su iste gizli ister ak olsun, grenin ona engel olmas vaciptir. 4 Baz hukuk bilginleri, mnkeri, ilenmesi er'an mahzurlu olan he ey, diye tarif ederler. 5 Bu hukukular, "ilenmesi yasak olan" tabirini su ve gnah deyimine stn tutarlar. Zira onlara gre mnker, gnahtan daha ok umumiyet ifde eden bir lafzdr. u halde marufu emir, slm eriat uyarnca, yaplmas veya sylenmesi gereken hususlar tevik etmektir. Mnkeri nehiy ise, terkedilmesi gerekeni ortadan kaldrp, eriatn uygun grd eyleri tevik etmektir. 6 Bu grev bu kadar nem arzedince, slm mmetinin ihmalkr davranmasnn neye mal olaca aka anlalmaktadr. Bugn ite korkun boyutlarda seyreden olumsuz slm hayat bu ihmalin sonucudur. Salam slm bir hayat, elbette ki slm'n kmil anlamda sz sahibi olduu hayattr. Bunun da slm'n develet olduu dnemlerde aka grld tarhen sabittir. Bu uzun takdimden sonra u hususlar ksaca arzetmekte fayda mlahaza ediyorum. 1- Eserin tercmesine alrken mmkn olduu kadar manaya sadk kalmakla beraber, slbun sde olmasna gayret ettim. 2- Lafz tercme yerine tefsiri tercme yolunu tercih ettim. Yazarn ifde ettiklerini trke olarak anlamaa ve ylece ifdeye etmeye altm. 3- Tercmedeki vaki hatalar bana aittir. Uyanlara ve hatalarn dzeltilip bildirilmesine gnlmz aktr. 4- Eser sekiz ana balk altnda ilenmitir. Kitabn orijinali Urduca'dr. Arapa'ya eviren Medine slm niversitesi retim grevlilerinden Muhammed Ecmel Eyyb-El-slah'dir. Bize Trkeye tercme iznini bildiren mektubunu da kitabn ba tarafna koydum. 5- Kitap akc olmayabilir. Fakat anlalr ifdeler kullanmaa gayret edilmitir. Kaynaklar konuturulmu
3
el-lmaniyye -Ne'etha ve Tatavvuruha ve srha fi'l-hayati'l-slmiyyeyti'l-Muasra. (Sefer b. Abdurrahman e!-Hevl) sh: 579 Doktora tezi slm Ceza Hukuku ve Beeri Hukuk (A. Udeh) cilt: 2 sh. 9-10 5 el-hy, cilt: 2, sh: 35 6 Fahru'r-Raz (Tefsr-i Kebr) cilt: 3, sh: 20
4
yorumlar getirilmitir. 6- Dipnotlarla kitaptaki baz nemli fikirleri aklamaktan kendimi alamadm. Ayrca tercme arasnda dahi baz parantez ii aklamalar da yaplmtr. Konunun ok nemli olmas ve slm adan hayat bir nem arzetmesi nedeniyle evirimiz umarm ki sevab kazandracaktr. Eer kitap "ma'ruf ve mnker" kavramlarna takdir edilen nem ve deerin anlalmasna yardmc olursa grevini yapm demektir. Bu iki kavram eitli kitaplarda bir takm balklar altnda ilenmitir. Bu muhakkak. Ama yazarn ok zengin bir bibliyografyaca bavurarak hazrlad bu kitap, inanyorum ki mslmann sahip olduu ideale bir ok adan katkda bulunacak ve ufkunu daha da geniletecektir. Baz aratrmaclara da yeni ufuklar aacan umuyorum. Eser kendi sahasnda belki ilk detayl bilgi ile karmza kmaktadr. Bu benim sahip olduum kanaat. Ama unu kesinlikle syleyebilirim ki, kitap bana ok eyler kazandrmtr. Cenb- Hakk'tan bu niz tercmeyi hayrlara vesile klmasn dilerken, doacak sevaptan tm gemi byklerimin ruhlarnn hisseyb olmasn umarm. Yine slmi uyanm ve uurumu kendilerine borlu olduum slm'n mchid ulemasn, geride braktklar din heyecan ve yaaylarndan dolay rahmet ve minnetle anarken efaatlerine nail olmak ve gnllerimizde braktklar o ulv ideallerin islm'a susam tm genlie nasib olmas da en byk temennimdir. Mehmet Karabulut 5.5.1991 Matepe/stanbul NSZ Hamdn ve krn her eidi Allah'a, Salt ve Selm O'nun yce ve ejsiz Rasl Muhammed Mustaf'ya (s.a.v.), line ve'ashab'na olsun. Deerli okuyucu! Kitabmza konu olarak setiimiz "Ma'rufu emr mnkeri nehiy" terimi Kur'n ve Snnette oka rastlanlan bir terimdir. Kitabmz okunup incelenince bu terimin hukuk bir statye sahip olduu grlecektir. Zaten elinizdeki bu kitap bu terimin genie bir erh ve tefsiridir. Yine bu incelememizde bu terimin sanld kadar dar bir erevede ele alnmad grlecei gibi, aksine islm'n inan ve amel bir nizam olduu da grlecektir. yle ise, slm da'vetin mahiyeti nedir? Herkesi bu da'vete muhatab klmak ve yeryznde bu da'vetin inan ve amel nizamn yerletirmek iin m'minlerin yerine getirmekle ykml olduklar ilm ve amel alma ne olmaldr? Bu da'vetin neticesinde kurulan slm Devlet'in dier devletlerle ne gibi benzerlik ve ayrcalklar olacaktr? Mslmanm byle bir devletteki sorumluluklar nelerdir. Devletin temel felsefesine uygun olarak kurulacak messeselerin ynlendirilmesini kim yapacak? Devletin bandaki ynetici ve onun her adan destekleyicisi olan mslman tebaa, tm cahiliyye dzenleriyle savaarak dinin onaylamad her trl gayr-i meru hayat lavedip slm renge dntrerek yaplan almay ve buna kar kacak her eit gleri etkisiz hle getirmek zere yaplacak cihad' nasl ynlendirecektir? Evet, slm'n inan ve amel nizamnn gereklemesi etrafnda bu tr mukadder sorular hatra gelmektedir. 7 slm'n temel retisine gre Allah Tel m'min ile kendi arasndaki ban gerei olarak m'mine bir takm grevler yklenmitir. Bu cmleden olarak m'min, Allah Tel'y tanyp O'na da'vet edecek, Kur'an ve Snnetin eitli ifdelerle aklad "irk'ten uzaklatracak ve tm peygamberlerin ardklar tevhid sistemine da'vet edecek, onlar kula kulluktan kurtarp, kendi z ftratna uygun ilah atmosferi yaatmaya alacaktr. Yine lm tesi hayatn ve hesabn hakikatma iaret ederek; insanl Allah'n azabyla korkutup cennetiyle mjdelemek, Allah Tel'ya kar yeryzndeki ahitlik grevini yapmak, insanln ve dnyann slahna almak, hakk tebli etmek, Allah'n muradna uygun bir insan yetitirmek urunda cihad yapmak, Allah'n, kurtulua vesile olan ve bunu va'deden dinini yaatmak ve yaatmaa almak, O'nun kanunlarn her trl beeri dzenlerin stnde tutmak (i'ly- kelimetillah), hakk tavsiye ve eriatn emir buyurduu her eit iyilikte yardmlamak........ Evet btn bunlar yapmak, "Ma'rufu emr ve mnkeri nehi" kavramnn kapsamnda mevcut olan M'minin yegne grevidir. 8 "Ma'rufu emr, menken nehiy" kavramnn ifde ettii anlam ile tli derecedeki esaslar arasnda nemli bir fark vardr. Dier esaslardan her biri, bu mhim kavramn belirli oranda eitli ynlerinin birer aklamasdr. Kald ki bu kavramn snrlarnn genileyip daralmas gibi bir zellie sahip olmas, fer'i tarafn ilgilendiren bir zelliktir. Fakat btn bunlarla beraber, gerek bu kavram olsun, gerek fer'i sahay ilgilendiren esaslar olsun, tek bir geree iaret eder ve tek bir gayeyi hedef edinir. Binaenaleyh, "Ma'rufu emr mnkeri nehiy" teriminin neyi hedeflediini kavradmz zaman, Kur'an- Kerim'in mahatabi olan insann ald tavr, durum ve artlar muvacehesinde bu terimin tarih misyonunu da derinlemesine
7
Mslmann slm bir toplumda hakl yerini alabilmesi iin ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevini yapmakla birlikte islm vatann snrlar dndaki yerlerde Allah'n (c.c) dzenini hakim klmak iin de cihd etmekle emroiunmutur. (eviren Said Havva'dan) 8 Cihad, iyilii enir, ktlkten sakndrma, slm'n pratie uygulanmas iin beer meyyidelerdir. slm'dan sapmaktan dolay ftri cezalarla dnya ve hiretteki Rabbani meyyideler bunun dndadr. (Ceviren-Said Havva'dan)
anlamakda gecikmi olmayz. Durum byle olunca Kur'an ve Snnet sahasnda derinlemesine bilgisi olmayan kimselerin "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy grevini shhatli bir ekilde yapamayaca gerei ortaya kacaktr. Aslnda da dinin "yapnz" dediini yapmak ve "yapmaynz" dediini yapmamak grevi son derece nemli ve bilgi isteyen, ehliyet gerektiren zor bir grev deilmidir? Zira bu grev, m'minin en ak ve ayrc zellii ve onun vakrn yanstan davranlarnn en belirgin almeti, itima varlnn sebebi ve srrdr M'min en ufak bir ekilde bu grevinden gafil davranamaz. nk byle hassas bir noktada mazur saylmaz. Aksi halde isyan ve belya srklenmesi kanlmazdr. Allah Tel'ya kar su ilemek, cehennemi hayata dmek gibi ak bir akbete raz olmak ise doacak korkun hesaplar yapmamak ve uursuzca davranmaktan baka bir hareket olmasa gerekir. slm'n m'mine ykledii bu nemli grev gibi yaplan her uurlu almann etrafnda daima bir takm sorular sorulmutur. O halde nemi bu kadar byk olan bu grev hkmen farz mdr? Yoksa bu grevi yapp yapmamakda mslman serbest mi braklmtr? ayet farz ise bu grev slm toplumunun her ferdine mi, yoksa belli bir kesime mi aittir? Bu arnn mahiyeti ve varmak istedii hedef nedir? Yine bu grevi icra etmede slm mmeti dndaki ehl-i kitap da ortakmdr? Bu konudaki almann smn nedir? artlar var mdr? Varsa ne gibi zellikler tar? vb. sorular......te bu kitap, btn bu sorulara genie cevap vermektedir. "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy" grevinin birok yet ve hadiste zikri geer. yet ve hadislerin bir ksm bu grevin deiik alarna cevap tekil eder. Mesel; bir yet bu grevin farziyet ve keyfiyyetine dellet ederken, dier bir tanesi bunun kapsamn ve geniliini aklar. Ayrca snrlarn ve artlarn birlikte izah eden yetler de vardr. Fakat aratrmamza konu olan tm yet ve hadisleri nakletseydim, oka tekrar olur ve kitabn hacmi son derece kabark olurdu. Bunun iin feferruata ait olanlarn brakarak sadece konumuza k tutan ve incelememizi net sonulara balayanlar zikretmekle yetindim. Kur'an ve Snnete gre konuyu kavramak gaye olunca, sayn okuyucunun bu yet ve hadisleri iyice kavramas, sabrla katibetmesi, deiik bir takm durumlarda naslarn aklamak istedikleri maksada deiik alardan bakmas gerekir. Bylelikle hkmn bir ynn konu alan hadis-i erif, ok kere bunun dier ynn de aratrma sahasna ekmektedir. Okuyucu bu konuyu eletirmek ve daha derinlemesine kavramak iin yalnz dnmekle yetinmeyecek, aksine tm kitab inceleme mecburiyetini hissedecektir. Kur'n- Kerim, bir yerde "Ma'rufu emr mnkeri nehiy" ifadesini "hayra davetle" birlikte zikretmitir. Kitaba da zaten bu yetin ksaca tefsir ve erhiyle baladm. nk bu yet "Ma'ruf ve mnker" kavramlarn daha ak bir ekilde tesbite almaktadr. Ayrca kitap, akl ve mantk kurallarna dayanan bir uslb ierisinde, dinin herhangi bir hkmn veya yalnz herhangi bir cephesini ele almamakta elki Allah Tel'nn emrettiklerini Raslllah'n (s.a.v.) bize getirdiklerinin hakikat ve mahiyetlerini renmeye tevik etmektedir. Zira Kur'an ve Snnetein bu ak hkmleri, gnlden inanp ftraten kabule hazr olanlara ve bunlarn farziyetine inananlara hitabetmektedir. nsan hayatn kuatan bu hkmleri, Kur'an ve snnetin ifadelerinde aka grmek mmkndr. ctihad ehliyetini tayan slm ulemsnn, kitap ve snnetin itihada konu olan sahasnda ihtilafa dmeleri mmkndr. Fakat bu vasflar tayan kimselerin ihtilflar mbahtr, hatta mstehabdr. Yeter ki bu nassalar slm'n usl din kurallar ieriside anlamakla fikr hitilaflar olsun. Fakat i, ehil olmayan bir evrenin eline dp, ehil olanlar da bu sahada susukun vaziyette kalrsa o vakit kacak ihtilaf, hi de iyi olmayan sonulara gtrr. Binaenaleyh chillerin eline den konu- deta le zerine enler gibi- mevcut grlerin eliik ynleriyle izaha kalklrsa, sonuta istenmeyen bir izgiye gelindii grlecektir. Bu nedenle de birbirleriyle elikili grlen iki nass, Kur'an ve hadislerin kabul etmeyecei tefsire uydurmamz mmkn olmayacaktr. Halbuki bu eit bir yaklamdan Kur'an ve snnetin muhakkik limleri iddetle kanmladr. phesiz ki Kur'an ve hadis tefsirinde tercih edilen en doru metod; bu iki kaynan bizzat aka iaret buyurup gsterdii metoddur. Yahut en azndan bu iki kaynan uslb ve ifde tarzlar vastasyla ortaya karlan izahtr. Zaten bu gr ilim ehlinin ispatlar da desteklemektedir. Kitabm yazarken de ititnad edilen bu ikinci metodu Kur'an ve sonette tercih edilen hkm karma metodunu kullandm. Fakat kmil mnda bu yolu takip ettiimi de iddia edemem. Zira mutlak keml yalnz Allah Tel'ya aittir. Allah'tan, bu almamn hsn-i kabul grmesini ve kullarna faydal klmasn diliyorum. 24 ubat 1966 Cel'd-Din d-Umer Hindistan GR HAYRA DA'VET VE HKM Allah Tel l-i mran sresinde inananlara yle hitabeder: Sizden yle bir cemaat bulunmaldr ki (Onlar herkesi) hayra arsnlar, iyilii emretsinler, ktlkten vaz geirmeye alsnlar. te onlar kurtulua erenlerin ta kendileridir. 9
9
Al-i lmran: 3/104.
yetin nceki yetle lgisi Allah Tel, bundan nce geen ayette srail oullarnn, dinlerini arka plna atp, dinin hayatla irtibatn kestiklerini, bununla da yetinmeyerek insanlarn din hayatlarna mdahale ettiklerini ve bu konuda tm gayretlerini sarfettiklerini bize bildirmektedir. srailoularnn bu korkun hatalar kendilerini Allah'n rahmet ve rzasna nail olmaktan ve hidyetinden mahrum brakmtr. Takiben gelen "yetle m'minlere hitabedmekte, Allah'tan nasl korkmak gerekiyorsa, O'nun muradna uygun olarak korkmalar ve mslman olarak lmeleri, btla kar topyekn Allah'n ipine (Kur'an'n emirlerine) sarlp, slm'la iice olmalar, bundan asla taviz vermemeleri, aksi halde siyasi iktidarlar'ndan uzaklatrlacaklar, bunun daha nce rneklerinin olduu ve bu geree tarih perspektifden baklmas gerektii aka beyan edilmektedir. Btn bu aklamalar, m'mini ruhen bu iktidara hazrlayaca iin, onu evvel ruhen bu iktidarn sorumluluuna ynlendirmektedir. Fakat M'minlerin kendi dnda yapmak zorunda olduklar alma ise -ki bu alma iktidar olmay gerektiren bir almadr- konumuza balk olarak setiimiz yet-i kermenin, en kuvvetli alternatif olarak sunduu ve kesin nassa bal olarak, 'nsanlar Hayra Davet Etme, Dnn Ho Grdklerim Emretme Ve Ho Grmedklern Yasaklama" gibi ok nemli ve slm Devleti iin temel olarak setii grevdir. Bu hususda Kur'an yorumcularndan iki otoritenin grlerini arzetmeye alalm: mam Rz der ki: "Allah Tel ehl-i kitab, bundan nceki yette iki sebepten dolay sulamtr: 1- Kfre dmeleri 2- Bakalarn kfre sokmak iin yaptklar almalar." Bu yeti mteakiben, hitab m'mnlere ynelmekte ve mminler evvel takva ve man ile emrolunmakta, sonra da ehl-i kitabn yaptklar ve iledikleri korkun crme kar; sapmlarn hakka, mana ve itaate ynelmeleri, sapmamlann da hak zere sebat etme hususunda son derece gayret sarfetmeleri istenmektedir. 10 Allme Seyyit el-lusi syle der: "Allah Tel, m'minlerden, hak dmanlarnn her eit engellemelerine kar koymak iin evvel kendilerini islah etmelerini, sonra da bakasn slah etmelerini istedi. Zira kendilerini doruya getiremeyenlerin, bakalarn doruya armalar abes olurdu. yetteki hkme gre ehl-i kitap hem kendileri saptt, hem de bakalarn saptrd. 11 slm mmetinin tarih seyir izgisinde srekli stlendii ar bir sorumluluu vardr ve bu sorumluluk hlen devam etmektedir. Bu, Taut'un her trl tasallutuna kar koyma grevi idi. yet-i kerime bu mhim greve iki terkible dikkat ekmektedir: 1- Hayra da'vet 2- yilii emredip ktlkten sakndrma. Hayra Da'vet slm mmetinin yerine getirmekle mkellef olduu bu kavramn ifade etmek istedii mana, Raslullah'n (s.a.v) bize tebli etmi olduu slm tama ve ona da'vet sorumluluudur. Bu ise tikd, nazar, siyas, ahlk ve ibadetle ilgili sahalar kuatan "Hayr'n" bizzat kendisidir. Allah Tel hayatn her cephesini kuatan, din ve dnya ayrln asla kabul etmeyen bu esiz nizam'a da'vet etme grevini slm mmetinin omuzlarna yklemitir. slm'a gre hayr ve errin ls yalnz Allah'n dinidir. Alah'n dini neye "hayr" demise o hayrdr. Neye "er" demise o da er'dir. slm izgiden saparak bir takm arzulara gre ekillenen yollara ve sistemlere gre insanlarn tavr almalarn ve ekillenmelerini istemek, Allah'n dinine sava amak demektir. Bu yetkiyi hi kimse kendinde bulamaz. nk slm d fikir ve ideolojiler, hayattaki dzenlemelere ve geim yollarna eitli er renkleriyle bakarlar. slm, hayat yeniden ilh dzenle ekillendirmek zere dnya gezegenine ayak bast zaman bu eit hayat telkkileriyle karlanca bunlara sava at ve btn gcyle bunlarn aleyhinde kesin tavrn taknd. Allah Tel'nn yce irdesini hkim klmak iin tm insanl bu da'vete uymaya ard. Bunu yaparken doacak btn riskleri de gznne ald. "Hayra Da'vet" hayatn tm cephelerini kuatan slm'n btnl ierisindedir ve bu grev dinin yalnz bir cz' anlamna gelmez. slm mmeti, bu paralanmay kabul etmeyen btne taliptir. Tm gayretlerini bu uurda seferber etmedii mddete kabullendii sorumluluktan kurtulamaz. gal ettii stratejik konuma gre "Ahlk slah" ve Siys nklab" bu mmetin asl grevidir. Ne zaman ki sadece ibdetleri telkin edip, hayatn sosyal problemlerini slm'a gre dzenleme gayretlerini brakarak hayra da'vet etmise, her zaman onun ezel dmanlarnn iine yaram ve tad bu sorumluluktan da kurtulamamtr. nk "Hayr", tarifine uygun olarak, paralanma kabul etmemektedir. Bir parann bir mn ifde etmesi ancak dier paralaryla birlikte mtalaa edilmesiyle mmkndr. te slam mmeti hayr'n her cz'n yaamaa ve yaatmaa memur olduu uurunu tad srece bu sorumluluunu idrak etmi demektir. Bu hususu Kur'an- Kerim'in birok yeti aklamtr. Allah Tel brahim, shak ve Ya'kub (a.s.) gibi peygamberlerden sz ettikten sonra yle buyurur:
10 11
Meftihu'l-ayb, mam Rz: 3/19 Ruhul-Men, lus: 4/20
Onlar emrimizle dosdoru yolu gsterecek rehberlerkldk, kendilerine hayrl iler yapmay, dosdoru namaz klmay, zekt vermeyi variyettik. Onlar bize ibdet edicidirler. 12 yet-i kermede geen "hayrat" (=hayrl iler) kelimesi, Allah Tel'nn, peygamberinin yapp ilemelerini emrettii ilerdir ki kesinlik ifde eder. Aratrldnda grlecektir ki onlarn yapmakla mkellef olduklar "hayrl ller"in kapsam son derece genitir. Bu kapsama, ibdetler, ahlk, davranlar ve insanlar aras tm muameleler girer. te dinin muamelt ile ilgili ksmna eriat denildiii gibi tmne de eriat denir. Bu aklamardan anlalyor ki "hayrat" kelimesi, Allah Tel'nn, eref ve izzet sahibi peygamberlerine gnderip de amel etmelerini istedii mkemmel eriata verilen addr. Esiz yasalar yaatp, aktaran insanlar ancak canl birer rnek ve lmszleen birer tablo oluturan peygamberlerdir. (Onlara ve da'valarna gnl verenlerine saadet dilemek, saadetlerine katlmak en byk dileimizdir.) Allame el-Baav bu yetin tefsirinde der ki: "Biz onlar nderler kldk." Yani hayrl her trl ilerde uyulan liderler kldk demektir. "Emrimizi gsterirler." Yani insanlar dinimize da'vet ederler. "Ve biz onlara hayrl iler yapmalarn vahyettik" yani ilhi yasalara uymalarn emrettik. 13 Hazin Tefsiri de "hayrl iler" ifadesiyle "lh yasalar hayata tatbik etme" olarak anlar ve yle savunur. 14 u aklamalardan anlalmaktadr ki "Hayr" kelimesi "lh eriat" ile e anlamldr. Ve peygamberler bu "Hayr" tatbikatlaryla emretmi, hayatlarnda en doru ve en kmil mnda temsil etmilerdir. Bizzat yaadklar bu hayata da'vet etmiler, bu da'vetin ise kulluk grevinin ve Allah'n hkmranlm ilan etmenin en yksek derecesi olduuna inanarak O'nun gerek kullarndan olmulardr. imdi ise "Hayr" kelimesini daha iyi anlamak iin Mide sresinde geen dier bir yet zerinde duralm. Bu yet eriatlerin eitli olabileceinden bahseder. Oysa ruh ve asl itibariyle Allah'n dini daima tek bir dindir, asla deimez. Fakat asrlarn deimesiyle eriatlar deimitir. Mesel; sriloullarna gnderilen eriat, Hz. Muhammed'in (s.a.v) gnderilmesiyle ilga edilmitir. Yani Hz. Musa'nn (a.s.) eriat hkmen kaldrlmtr. Ama ruh ve asl itibariyle kalkmamtr. nk hedefe varmada maksad ayn, ancak metod deiiktir, islm ise hedefe varmada son uygulamadr. Binaenaleyh "eriatlarn deiik" olmas kesinlikle "dinlerin de deiik olduu" anlamna gelmez. Gemi milletlere gnderilen eriatler, bdetlerin ve kulluun yalnz Allah'a.yaplacan, tek kelimeyle hkmranlk hakknn, en byk otorite sahibi olan Alah'a ait olduunu iln etmiler ve insanln her peygamberin gelii ile yeni bir eriat'a boyun emeye hazr olmasn icbar etmilerdir. Yeni bir eriat'n gelmesinden sonra gemi eriattan ayrlmayan kimse, gnderilen yeni eriat inkr etmitir. (nk her yeni gelen eriat eskisine nisbetle daha kmildir.) Allah Tel buyuruyor ki: "(Ey Musa'nn, sa'nn, Muhammed'in mmetleri!) sizden herbiriniz in bir eriat, bir yol (yasa) tayin ettik: Eer Allah dileseydi (topunuzu bir eriata tab) bir tek mmet yapard. Fakat o size verdii (muhtelif eriatlar dairesi)nde sizi imtihan etmek iin (ayrd). yle ise (hepiniz) Hayr ilerde (=eriaterde) birbirinizle yar edin. 15 Ayette geen "Hayrl ilerde yarma"dan maksat; Allah Raslu Hz. Muhammed'e (s.a.v.) gelen eriata uymaktr. phesiz kurtulu slm'a uymaktr, bakasna deil. (20. asrda kurtuluu va'd eden demokrasinin her eidi, aslnda slm'dan kurtuluu hedef edinmitir. Ama bilmiyordu ki "Gerek demokrasinin udur ki tefsiri; Halk hak'kn esiri devlet halkn esiri". 16 Allme bni Kesr "Hayrlada yarn" yetini tefsir ederken der ki: "Bu yarma, Allah'a itaat, kendisinden nceki eriatlar kaldran slm eriatna tbi olmak ve Allah'n insanla indirdii kitaplarn sonuncusu olan Kur'rn-Kerm'i tasdik etmektir. 17 Allme eyyid el-ls yle der: "Bu yarmadan maksad; Kur'n'dan kaynaklanan salih ameller, salam hkmler ve hakk man manzumesinden oluan, dnya ve hiret diye iki temel zerine kurulan ve hayrl, en iyi ve en gzel hayat sistemi slm' yaamada yan edin. 18 Allme Nizam'd-Din el-Kumn en-Nisbr ise: "yetteki "Hayrat"; inan, hkm ve sorumluluklardan oluan hak olanlar demektir 19 der. Tm bu aklamalar gsteriyor ki "Hayrl ilerde yarma" kavram; Allah'a itaatte ve ibdette, peygamberlerine itaatte ve eriat hkmlerine uymada yarmay ifde etmektedir. Kur'n- Kerim'in kendi ifdesi ve slbu iinde mna kazandrd "Hayr" kelimesi tek bana dahi, tm nleriyle inan ve Amel (yni Allah'a iman'a dayal insann dnyadaki her eit davrann yasalatran) nizam' ifde eder. te bu iki temel kavrama ve esasa dayal hayatn yasas Kur'n- Kerim olarak ortaya kmtr. Bu ise slm mmetinin tm insanl kendisine da'vetle emrolunduu hayr'n ta kendisidir. imdi "Hayr'a Da'vet'i emreden
12 13 14
el-Enbiya: 21/73. Melim't-Tenzil (Hazin tefsirinin kenan): 4/245 Lbb't-Te'vil fi-Meani't-Tenzl: 4/245 15 el-Mide: 5/48. 16 (N.F.K) - eviren-) 17 Tefsiru'l-Kur'ni'l-Azm: 2/67 18 Rhu'l-Meni: 6/104 19 Garibu'l-Kur'n ve Regibu'l-Furkan: 6/135 (bn-i Cerir et- Tabrinin kenar)
yet-i kerimeye dnelim ve bakalm ki Raslulah (s.a.v.), sahabe, tabin ve mfessir limler (Allah onlardan raz olsun) bu yet-i kerimeyi nasl aklamlardr. Rasulllah'n (S.A.V.) "Hayr" Kelimesini Aklamas Ebu Ca'fer el-Bakr (r.a.) yle rivayet etmitir: "Raslullah (s.a.v) "Sizden hayra da'vet eden ber mmet (cemaat) olsun." yetini okudu ve "Hayr; Kur'an'a ve snnetime uymaktr" buyurdu" 20 u hale gre hayr'a da'vet; kitap ve snneti yaamaa da'vet demek oluyor, tslm mmeti "Kitap ve Snnet" izgisi dna kmadan slm'a da'vetle mkelleftir. Bunun dnda yaplan ve yaplacak olan her da'vel slm'a da'vet olmayaca gibi, yaplan her alma da hayr'a da'vet almas olamaz. Selef'in "Hayr" Kavramn Yorumlamas Ebu Hayyan el-Endls Tabinin bu konudaki szlerini ve grlerini yle nakleder: "Hayr, slm demektir. Allah'n emirlerine itaat edip bu emirlere gre yaamaktr." (Mukatil) "Hayr; cihad ve slm'dr." (Eb Sleyman ed-Dmk). 21 Allame el-Baavi; "Hayr kelimesini "slm" diye tefsir etti. 22 Celleyn sahibi de ayn gre katlmtr. u bir gerektir ki slm, ne yalnz "Hayr" kavramnn bir blm, ne de belirli bir takm sahalarda Allah'a itaattir. Aksine btn renk ve muhtevasyla tm hayat kuatan ve insann her davrannda Allah'a itaati emreden bir dindir. te islm mmeti, hayatn her cephesini kuatan bu kmil dine, insanl da'vet etmekle emrolunmutur. Allme es-Sv Celleyn tefsirinin erhinde yle der: "Hayr" kavramnn slm'a has klnmas onun her iin ba olmasndandr. 23 Byk mfessir mam bn-i Cerr et-Taber, "Hayr" kavramn genie aklar ve yle bir sonuca balar: "Ey m'minler! Sizden bir cemaat olsun. Yani hayr'a da'vet eden bir Cemaat. slm'a ve Allah Tel'nn kullarna kanun olarak gnderdii eriatlarna gre yaamaa da'vet. 24 Ebu Havyan el Endlsi: "Hayr'a Da'vet" ifadesi M'minin yapmakla sorumlu olduu ve terketmekle emrolunduu mkellefiyetlerle ilgili genel bir ifadedir. 25 Kad Beydvi ise:"Hayra'da'vel, din ve dnya ile ilgili her eit slaha ve almaa da'veti genelletirmeyi ifade eder 26 der. mam Ebu's -Sud ve seyyid Als de bu son gre itirak etmilerdir. slam mmetinin, tm insanl, da'vet etmekle sorumlu olduu bu dn ve dnyev slahat, aslnda Kur'n- Kerim ve Raslullah'n (s.a.v.) snnetinin yaanmasdr. Kur'an- Kerim'in ve snnetin izdii ve yol gsterdii bu "man ve ameller nizam", zaten dnya barnn ve kurtuluunun yegane teminatdr. slam izgiden gemeyen ve slm ile badamayan slm d sistemler, Zulm, sapklk ve fesatta birbirleriyle yanan ksr ekimeler ve insanl Teut'a mahkm eden klelikten baka bir ey deildir . Mfessirlerin "Hayr" kavramndan anladklar da budur zaten. E-eyh smail Hakk, "Din ve dnya sulhu'nu " er'i bir sorumluluk" diye niteler. er'i sorululuk ise ancak Allah'n kitab Kur'an- Kerim'i ve Raslullah'n (s.a.v.) yaad slm demek olan snnetini yaamakla gerekleir. smail Hakk aklamas yle srdrr: "Sizden yle bir cemaat bulunmaldr ki (Onlar herkesi) hary'a arsnlar. 27 Yani "Hayrn her eidi'ne aran bir cemaat..... iinde Dnya sulhunu kesin va'deden" dinin hkmran olmas iin yaplacak her eit almaya da'vet... Bu alma ise herkesin yapmakla mkellef olduu Allah'n arzusuna mavafk ve yine Allah'n arzu etmedii ve insann terketmekle emrolunduuu bir grevdir ki herkesi ilgilendirecek genilikte bir sorumluluktur. 28 Bu aklamalardan da anlalmaktadr ki Kur'an- Kerim'in naslar ve mfessirlerin aklamalarnn vardklar ortak nokta; "Hayra da'vet'in bizzat "slam'a da'vet olduu noktasdr. phesiz ki slm mmetinin "Hayr'a da'vet sorumluluu, sadece slm'n ok yce bir din olduu, sayg duyulmas gerektii, koruyucusu Allah olduu iin almakszn hayata hakim olaca, bolca verek hakknn verilecei, hak din olduuna dair kitaplar yazlarak hizmet edilecei eklinde, yaplacak kuru ve samimiyetsizce almalarla yerine getirilemez; getirilmi olamaz. Ne zaman ki bu mmet, asr- saadetin ehdet mantn kabullenerek, cihada brnerek bu dinin dnya sathnda hkim unsur olmas iin tm varln feda eder, ruh ve beden glerini bu dinin emrine verir, varmak istediii hedef iin her eit madd almas demek olan; siyas, ekonomik, sosyal ve kltrel almasn yaptktan sonra da neticeyi Allah Tel'ya brakrsa Allah'n yardmn
20 21
Fethu'l-Kadir: 1/338 el-Bahru'l-Muhit: 3/20 22 Mealimu't-Tenzil: .1/234 23 Hiyetu's-Svi ale'l-Celleyn: 1 24 Cmiu'l-Beyn fi-Tefsiri'l-Kur'an: 4/24 25 el-Bahru'l-Muhit: 3/2 26 Envr't-Tenzl ve Esrru't-Te'vil (Al-i mran sresinin tefsiri) 27 l-i lmran: 3/104. 28 Rhu'l-Beyan: 1/352
mutlaka grecektir. Btn bu saylanlar yaplmadan baarya ulaacam sanmak ve inanmak saflktan baka bir ey deildir. Yine mezkr almalar yapmak zaman ve artlara gre hkmen farz- ayn ve farz- kifye olan almalardr. Bylelikle bu mmetin sava ve bar, hayat ve lm islm iin olmu olur. I. BLM MARUFU EMR MNKER NEHY" GREVNN FARZYET VE NEM "Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehiy" Raslullah'n (S.A.V) Risalet Grevinin zn fade Eden Kurani Bir Terimdir Bu grev, peygamberlik ile ilgili zorunlu bir grevdir. Kur'an- Kerim'in kendi slubu ile ele ald, peygamberlerin zerinde yrdkleri hayat felsefeleri, kendilerinden sonra da halifelerinin stlendii ve onlarn tatbikatlarn ifade eden bir kavramdr. Kur'an- Kerim Rasllullah' (s.a.v) yle vasfetti: O kendilerine iyilii emrediyor, onlar ktlkten alkoyuyor. 29 Lokman'n Oluna Yapt Vasiyetinde; "Ma'rufu Emretme, Mnkeri Nehyetme Grevini Yklemesi" Hz. Lokman (a.s) oluna, iyilii emredip ktl yasaklamaa almasn emreder; bu grevi yaparken karlat ve karlaaca her trl zorlua kar sabrl olmasn ve sebat gstermesini vasiyet eder. Evet bu vasiyet; sadece vasiyetten ibaret bir sz kalabal deildi."Din nasihattir" buyurulmuyor mu ? Ama bu vasiyet, ona kulak verene devlet ve imparatorluklar kurdurmutur. te bu vasiyete kulak verip samimi davrananlar, byk bir alma, sdk bir niyyet ve azimle gayret sarfederler. Bu gayretin vefakr sahipleri ve rnek nderleri peygamberlerdir ve onlar slih ve azimkar m'minierdir. O hakiki m'minler ki bu alma karsnda sabrl ve sebat sahibidirler. Hz. Lokman (a.s) oluna Kur'an lisanyla hitap eder: "Oulcazm! Namaz dosdoru kl, iyilii emret. Ktlkten vazgeirmeye al. Sana (bu emir ve nehiy sebebiyle) isabet eden eylere katlan. nk bunlar kesinlikle farz klnan ilerdendir. 30 Hz. Lokman, peygamber ve nebi deilse de Allah'n muttaki ve salih kullanndandr. Yoksa mek olmas bakmndan Kur'an- Kerim onun bu vasiyetini zikretmezdi. nk bu vasiyet, O'nun hayat ve ahlkna k tutmaktadr. Allah, Tel ise o'nun bu vasiyetine uymamz ve byle bir izgide yrmemizi emir buyurmutur. Allme el-cessas yle der: "Allah Tel. emrettiklerine uymak, nehyettiklerinden uzaklamak iin kulu Lokman'n vasiyetini bize nakletti. Eh-i Kitap Mminleri De Marufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmekle Sorumlu diler Kur'n- Kerim nazil olduu vakit ehl-i kitap arasnda fesat ve sapklk yaygn haldeydi. Zira Hak'tan sapmlar ve hak dini terk etmilerdir. Fakat tm bu manzaraya ramen, ilerinde iyilii emreden, ktlkten vazgeirmeye alan bir cemaat varolagelmitir, Kur'n- Kerim bu cemaat vmtr, Bu husus da gstermektedir ki iyilii emredip ktlkten vazgeirmeye almak iin amellerin deer kazand "Hak izgide" kalmada zorunluluk vardr, insann takdir lleri, yaplan almalarn karlm doru olarak vermekten cizdir. Allah Tel buyurur ki: Hepsi bir deildirler. Ehl-i kitap iinde ayakta dikilen (istikamet sahibi olan, yahut Allah'n divannda namaz klan) bir cemaat vardr ki gecenin saatlerinde onlar secdeye kapanarak Allah'n yetlerini okurlar. Allah'a ve hiret gnne inanrlar; iyilii emrederler. Ktlkten vazgeirmeye alrlar; hayr ilerinde de birbirleriyle yar yaparlar. te onlar sarihlerdendir. 31 slm Ulemsnn; "Marufu Emr, Mnkeri Nehiy" almasnn, "Peygamberlerin En nemli Grevi Olduunu Aklamas Kur'an- Kerim'in genel manzaras gz nnde bulundurulduunda "Ma'rufu emr ve mnkeri nehiy", peygamberliin gnderilme hizmetinin gerei olduunu aklayan "Kur'an bir kavram"dr. Bu kavram peygamberlerin ve ondan sonra gelen slam yneticilerinin stlendikleri slm! hayat dzeninin yalnz bir blmn veya bir cephesini ifde etmez. Aksine, Allah'n dini urunda peygamberlerin ve halifelerinin tm gayret ve almalarm kapsayan geni bir kavramdr. Zira onlarn btn emir ve talimatlar "Emretme" ve "Yasaklama" ikilisi zerine kurulmutur. Yani ya Allah'n emrettiklerini emrederler yasakladklar hereyi yasaklarlard. Bu yol, diriliimizi kendisine borlu olduumuz yegye yol, bavuracamz tek kapdr. Btn peygamberlerin ve
29 30
A'raf: 7/157. Lokman: 31/17. 31 l-i mran: 3/113-114.
onlarn vrisleri olan slih ulem ve yneticilerin f ettikleri bu esiz kavram yntemi ile yapabildiklerini ve baardklarn asrmzda da ancak onlarn bu esiz stratejisiyle baarabiliriz. Aktr ki binlerce aklama ve talimat znde toplayan, fakat benzerini meydana getirmenin mmkn olmad bu zl kavram, btl karsnda hak'k savunmak iin peygamber ve nebilerin gnderildikleri maksad sembolize eder. Bu sonu, bize ait bir yorum ve hkm deildir. Bunun nemli bir grev olduunu syleyen, bu konuda yetkili olan ulemdr. mam bni Teymiye der ki: "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy" Allah Tel'nn gnderdii kitaplarnda hkimiyetini gerekletermek ve dininin mesajn tebli iin peygamberlerini zerinde yrtt yoldur. 32 mam Kurtub yle der: "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy" gemi mmetlerde icra olunan iki grev idi. Binaenaleyh bu grev peygamberliin maslahat ve nbvvetin insanla brakt hilfettir. 33 Allme Seyfddn mid: "Hi bir mmet yoktur ki insanlar, inandklar peygamberlerine ve getirdikleri eriata da'vet etmek iin, ma'rufu emretmi, dinsizlii savunup peygamberlerini yalanlayan insanlar men'etmeye alm olmasnlar." der. 34 mam Rz: "Ma'rufu emretmek, mnkeri yasaklamaa almak ve Allah'a (c.c) inanmak. te bu vasf gemi mmetlerin deimez vasf ve zellii idi. 35 demektedir. Aileme es-Seyyid Reit Rza el-Msr de yle der: "Peygamberlerin, nebilerin ve selef-i slihnin snneti; hayra da'vet, ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaa alma esas zerinde cereyan etmitir. Bu grev her trl zor artlarda, sabr ve sebatla, kuvvetli bir direni ve srarla yrtlm ve onlarn mhim grevlerinden olmutur. Onlarn bize braktklar en kar yol da bugn de gelecekte de budur. 36 Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehiy,slm mmetinin Grevidir u aklamalara dayanarak diyebiliriz ki, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almak, her asrda tazeliini koruyan, peygamberlerin ve onlarn mmetlerinin, zellikle slm mmetinin if borcunda olduklar ve ayakta kalabilmelerinin yegne gc ve stratejisidir. Mslman, slm'n stn hikmet ve meknn, gaye ve hedefini kavrayp dzenli olarak, sadece nefsinde yaamakla yetinmez. Onun bundan sonra Allah tel'nn yeryzndeki ahidi olarak, O'nun mesajn tm insanla iletme sorumluluunu tayarak, araya giren engelleri kaldrmaa ve insanlarn hak ile kar karya gelmesine alacak, btln tm engellemelerine kar en son varln tketecektir. O, ite buna kumanda etmek iin gnderilmitir. slm byle bir grevi ibdet kabul etmi, zhd olarak ln etmitir. (Zaten asl zhd slm ile megul olmaktr. M'min slam ile megul iken yalnzdr. Onun bundan baka megalesi olamaz. Halk arasnda yalnz kalmak karanla saplanan yolun olmak ve okluk iinde yokluu zevk kabul etmek Asl bunlara gnl balamak Evet asl zhd Beerin liderlii ve yneticilii, m'minin bu snrsz merhameti ile renk kazanmtr. Allah'a (c.c) ibdet ve O'nun kullarna gerek doruyu gstermek, batllarn bulankln ve pheciliini datmak. Evet bu iki tanm, ma'ruf ve mnker kavramlarnn doru olan bir baka tanmlardr. Bunlardan birini ihml etmek dierini anlamsz brakmaktr. Aksi halde insann hsrann hazrlayan bir su olur. u yet-i kerimeyi dikkatle dinleyiniz ve sonra elinizi akaklarnza dayayarak dnnz. Siz insanlar iin (insanln faydas iin) karlm en hayrl bir mmetsiniz. yilii emreder, ktlkten vazgeirmeye alrsnz. (nk) Allah'a inanyorsunuz.37 Ayet-i kerme "slm mmetini", "en hayrl mmet" diye vasflandrd. Bu vasflanmann gze arpan iki nemli zellii vardr: 1- Bu mmetin iyilii emredip yni slm'n onaylamadnn dnda, Allah'n (c.c) arzulad hereyi emretmesi ve slm'n onayladnn dnda kalp Allah Tel'nn arzu ve direktiflerine aykr her erri ve ona gtren yollar, vastalar ve dnceleri yasaklamaya almas. 2- Allah'a man edip O'na teslim olmas ve bu inancm hkim klma almas. Zira Allah'a (c.c) man demek; insann, ibdetini yalnz Allah'a tahsis etmesini salamas ve bunun ise Allah'n (c.c) hkimiyetine boyun emeye gtrmesi demektir. Her konuda O'nun hkimiyetinin belirtileri grlmyorsa, bu kuru bir iddiadan teye gemez. Zira man, kalbin teslimiyet ve bunun sonucu hak olana uyma eyleminin gereklemesidir. Salam bir iman, uygun bir eylemi dourur. M'min byle bir mn olgunluunu ispat etmek mecburiyetindedir. Allme el-Hazin, yetteki "Allah'a man" deyimini yle aklar: "(nk) Allah'a inanyorsunuz. Yni O'nun koyduu hkm (ve hayata verdii modeli) tasdik ediyorsunuz. Tevhdi (her hususda O'nun tek ve esiz oluunu), ibdet (en yksek merci ve bavurulacak son kap) anlayn yalnz O'na tahsis ediyorsunuz. 38 Bu aklamalar bize gsteriyor ki, slm mmeti "en hayrl mmet" olma haysiyyetini ve tama liyakatini haketmitir. nk ktln renk verdii bir dnyaya nisbetle en hayrlsdr. Bir taraftan "doruyu ve hakk"
32 33
el-Hisbe fi'l-slm: sh. 36 el-Cmi fi-Ahkami'l-Kur'n: 4/47 34 el-hkm fi-Usll-il Ahkam: 1/308 35 Meftih-l ayb: 3/27 36 Tefsir'l-Menar: 4/32. 37 l-i mran: 3/110. 38 Lbb't-Tevil Fi-Menit Tenzil: 1/339
gstermesi, br taraftan da kmil anlamda "Allah Tel'ya itaatkr bir mmet" olmas bakmndan, ona bu meru hakk kazandrmaktadr. slm mmetinin, bu vasfyla peygamberlere benzemesi ve tmnn tevhid izgisinde yrm olmas, hibir mmetin eriemeyecei byklkte bir eref pyesidir. vlmeye lyk olmas asndan da yeterli bir sebeptir. Bu vasftaki bir mmetin hayr yarnda nde olmas gayet tabidir. Geride kalmasnn tasavvuru bile doru deildir. Allme es-Sv bu yete u yorumu da getirir: Bu mmetin tabiatnda; bakasna hakk ve doruyu gstermesi bakmndan peygamberlerin mterek vasflarnda bir benzeyi varvr. 39 Gerekten ma'rufu emretmek, mnkeri nehyetmek, Allah Tel'ya inanmak ve bu inanc "Kaytsz-artsz" kavramlaryla snrlandrmak gibi zellikler, bu mmeti gemi ve gelecek mmetlerden ayran ve ona "en hayrl mmet" vasfn kazandran zelliklerdir. Bu zelliklerle bilinen ve tannan bu mmet ne zaman ki dmanlarmca kefedilip bu zelliklerini kaybetti, Allah Tel da onun eref ve azamet elbisesini soydu. Bylece tarihdeki seyir izgisinden ve yrngesinden karak dier mmetler seviyesine drld. (Bu, dmann itiraf ile 300 yllk bir pln sonucu ve kltr istilsyla baarya ulamtr. Bu mmetin istikblini omuzunda tayacak olan genlik savaa sokulmadan ldrld. Ama mukaddes genlik, emnetini tama sorumluluunu anlamakda gecikmedi. imdi ge de olsa vahyin nda ekillenen mstakbel genliin bu yeniden douun sanclarn ektiini grme bahtiyarlna eritiimiz iin bir mr boyu Allah'a hamd etme makamnda, dudaklarmzda arksn brakp giden std Necib Faz' rahmet ve minnetle hatrlyoruz. Ruh dnyamzda estirdiin frtnay dindirmeden onu okyanuslara tarmaa alacaz inaallah......) Hz. mer (r.a.) bu yet-i kermeyi bir hac mevsiminde okumu ve yle buyurmutur: Ey insanlar! Kim u mmetten bir ferd olduu iin sevinirse, o mmetten olduuna dair Allah'n niann taksn. 40 Mchid; bu yeti tefsir ederken; Siz, insanlara ma'rufu emredip onlar mnkerden uzaklatrmanz ve Allah Tel'ya man etmeniz art zere insanlan hakka da'vet etmeniz nedeniyle onlarn en hayrlssnz. 41 diyerek hayrl olma nedenini belirtir. Allme el-Kurtub der ki: "Ma'rufu emreder, mnkeri nehyedersiniz." (Bu, m'minin gerekletirmek istedii ve onu son hedefe vardran iki ana temeli belirten ve mmetin yeniden oluumunu garanti eden bir grevdir.) vlmeye lyk bir grevdir. Ama bu vasf tad srece bu vg slm mmetine yeterlidir. Aksi anlamda izzet ve eref gibi ancak Allah'n (c.c) takdir edecei frsat karm olur. Bu ise eriatmzn reddettii ve dallet diye vasfettii bir damgadr. Bu damgay yiyenler vlme vasfn kaybeder, yerilmeyi hak eder. kibet lp yok olmaktr. 42 Rz bu gerei, fkh ve hukuk bir kaide olarak aklar ve yle der: "Usl-i fkhda mehur bir kaidedir: "Bir hkmn uygun bir vasfla yan yana gelmesi, o hkmn bu vasfla aklandna dellet eder." Burada Allah Tel bu mmeti "hayrl olma" hkmyle vasfetti. Sonra bu hkmn akabinde bu itaatleri yani ma'rufu emr, mnkeri nehyetmeye alma ve Allah'a kaytsz artsz man etme gibi zellikleri zikretti. Binaenaleyh bu "hayrl olma" vasf bu ibdet ve itaatlerle aklanmtr. 43 "Ma'rufu emr ve mnkeri nehyetmek", ayrla dmeleri tasavvur olunmayan m'minlerin zelliklerindendir. M'min olma vasfn tadklar mddete onlar bu zellik ve vasflardan uzak dnmek mmkn deildir. Allah Tel onlar dima bu vasfla grmek ister. Binaenaleyh onlarn en bariz grntleri "Ma'rufu emretmek, mnkeri ortadan kaldrmaa almaktr", mn iin istenen l; insann sadece kendi kendisini gnahlardan temizlemesi demek deildir. Gerek man, erefli varlk olan insanl kfr ve irkin kirlerinden uzaklatran mandr. irkin karanlnda uursuzca yryen insanl grdnde yrtnmayan, ac ekip gariplemeyen bir kalp sahibi, ruhunu, zn ve sevmemi kaybetmitir. Kur'n- Kerim, bu mmeti "en hayrl mmet" diye vasflandrd. Zira insanln menfaatma, kurtuluuna neden olan her olumlu hizmeti bu mmet stlenmekte, insanln tabiatyla ztlaan ve lme mahkm eden her olumsuz davrantan da uzaklatrmaa almaktadr. Ehl-i kitap mminlerini de "hakk ayakta tutan topluluk" diye vasfetti. nk ehl-i kitabn hak izgisinde ve tevhid zere olan bu topluluk Allah'n kitabm okur, ibdeti yalnz Allah'a (c.c) tahsis eder ve lm tesine inanrd. stelik de bu grup ma'rufu emreder, mnkeri yasaklamaa alrd. Btn bunlar gsteriyor ki " en hayrl" olma ile "hak zere sebat etme" gibi vasflar tayanlar, bu mmete mensup olduu, onunla organik bir bala bal olduu ve onun ahs- manevisi ile renk kazand anlamna gelmez. Byle bir kiinin mmetin yeterli ve emin bir ferdi olabilmesi iin byle bir vasfa sahip olmas yeterli deildir. Bununla beraber Raslullah'm (s.a.v.) "risalet davasna" gnlden bal, mutlak deerlerin me'ale taycs roln stlenerek insanln "yneticiliini ve yol gstericiliini" de zerine almak, slm mmetinin hakik bir ferdi olmasnn zorunlu artdr. (nk onun Allah'n mutlak otorite Balln gsteren bir yneticilik vasf vardr. Tad "hayrllk" vasfnn gerekli sonucudur bu vasf. Gemite bu mmetin sergiledii muhteem rnek, insana sosyal hayatn pisliklerini temizleme ve siyasal rgtlenii rten er szmalarn kontrol etme imknn
39 40 41
Hiyet's 'Sv al Tefsiri'l-Celleyn: 1/153 Cmi'l-Beyan Fi-Tefsiri'l-Kur'an: 4/28 Cmiu'l-Beyn fi-Tefsiri'l-Kuran 4/28 42 el-Cmiu-li Ahkmi'l-Kur'an: 4/173 43 Mefhatihu'l Gayb: 3/37
vermektedir. Bu k, insan hayatnn her an ve her alannda bir hidyet kaynadr. Peygamberin mirasn devam ettirmede en gzel yar, bu mmetin slih kiileri stlenmitir. Banda ulemann bulunduu dnemlerde bu mmet, insanln yneticiliini kimseye kaptrmad. O zaman bugn oka aranlan saadet ve ihtiam devrini yaad. Zira tm slih kiiler her zaman "ztlk iinde birlik" ortaya koymulardr.) "eviren" Allme Ebussuud bu ifdeye u yorumu getirdi: "yilii (ma'rufu) emrederler, ktlkten (mnkerden) nehyederler." Bu iki sfat, bakasn kemle erdirme ile ilgili stn sfatlarla "Yahudi milletine muhalefeti" gerekletirdiinden "ilhi mkfat" haketmi mmetin ayrc almetidir. Ruh olgunluu ile ilgili zellikler de "Yahudiye zddiyet" beynnn izlerini tar. Sorumluluk tamada onlara dalkavukluk etmeyip, aksine taarruz etmi, insanlar haktan saptrma ve Allah'a ulatran yolu tkamada onlara muhalefette bulunmutur bu mmet. nk o Yahudiler ktl emrettiler, iyilii yasakladlar. 44 Allme Ebu'l-Hayyan el-Endls bu yoruma unu da ilve eder: "Onlar nefislerini kemle erdirip ruh olgunluunu elde edince, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek yoluyla bakasn kemle erdirmeye koarlar" 45 Hz. Lokman'n (a.s.) oluna yapt vasiyette "namaz dosdoru klmak" hususu "ma'rufu emr, mnkeri nehiy" greviyle yanyana zikredilmitir. Bu iki ibdet, kiinin kendisini ve bakasn kemle erdirmesinin iki unvandr. ls bu yet-i yle tefsr eder: "Ey olum! Namaz dosdoru kl. Kendini kemle erdirmek iin iyilii emret. Bakasn kemle erdirmek iin de ktlkten vazgeirmeye al. 46 mam Rz bu hususu daha geni aklayarak yle demektedir: "nsan, kendini bir ibdetle ruh olgunlua erdirince, bakasnn olgunlamas iin de alr. phesiz ki peygamberlerin abas ve limlere braktklar miras, nefs ve ruh olgunlamaya erdikten sonra bakasnn da bu olgunlua ermesine vesile olmaktan ibaretti" 47 Tevbe sresinde geen bir yette bu husus daha ak bir ekilde anlalmaktadr. Allah Tel m'minleri yle vasflandrd: Tevbe edenler, ibdet edenler,.(cihad ve ilim tahsili iin) seyahat edenler, rk edenler, secde edenler, (insanlara) iyilii emredenler ve (onlan) ktlkten vazgeirmeye alanlar ve Allah'n snrlann (ceza yasalarn) koruyanlar (yok mu!) te onlar da cenneL ehlidir. (Habibim!) Sen o m'minlere (cenneti) mjdele. 48 yette geen m'minlere ait bu sfatlar, onun kendisine ait asl sfatlardr. Tevbe, ibdet, hamd, Allah yolunda seyahat, rk ve secde gibi saylan bu sfatlar, m'minlerin kendi dndakilere etkisi olmayan sfatlardr. Yani bunlar, gerek bir mmin olmak iin cephe gerisindeki hazrlk safhasdr. Fakat ma'rufu emredip mnkeri nehye almak, kendi dndakileri muhatap alan ve slm toplumunun olumasn hedefleyen almay temsil eder. Allme bn-i Kesr der ki: "Onlar; Allah'n kullarna faydadan baka bir ekilde yaklamazlar. Ma'rufu emr, mnkeri nehiy yoluyla insanlar Allah Tel'ya itaate yneltirler. nk yaplmas gerekeni yapar ve terkedilmesi gerekeni bilerek terkederler. Bunlar da, bilerek ve tatbik ederek hell ve haram snrlar iinde Allah'n er' cezalann korumak ve yerine getirmektir. Allah'a ibdet ederler, insana nasihat ederler. Bunun iin Allah Tel: "M'minleri mjdele." buyurdu. nk man tm sfatlar kapsamna alr. Gerek saadet de bu sfatlarla bezenmektir. Allah'n boyasyla (slmla) renklenebilmek. Tm dava bu.) 49 Allame el-ls yetteki sfatlar tayanlar veciz bir cmle ile aklamaa alr: "Sanki bu yet unu demek istemitir: "Onlar ruhi kemle eren ve bakasn kemle erdirenlerdir. 50 mam Rz, "ma'rufu emr, mnkeri nehiy" kavramn izah ederken: "Bu grv yalnz ibdetten ibaret deildir. Belki ibdetlerin en zoru, fakat en hyt olandr." der ve yorumunu yle srdrr: "yette geen m'mine ait her sfat birer ibdettir. Bunlarn her biri insann kendi tekml ile ilgilidir, bakasna ait deildir. Fakat mnkeri (dinin onaylamad her kt sz ve davran) yasaklamaa almak, m'minin kendi dndaki insanlarn tekml ile ilgili bir ibdettir. 51 Mnkeri Nehyetmeye almak, bdetlerin En Zorudur mam bn-i Teymiye: "mkn ve artlarn elverdii nisbette ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye almak, Allah'a ibdet ve emirlerine itaattir, 52 der. Yukardaki aklama gz nnde bulundurulunca slm mmetinin, insanln slahn stlenip, esasen dnyadaki
44 45
Meftihu'l-ayyb Tefsiri kenarnda (radu'l-Akli's-Selim il mezya'l-Kitab'l-kerim : 2/506 el-Bahru'l-Muhit: 3/36 46 Ruhu'l-Men: 21/89 47 Meftihu'l-Gayb: 6/575 48 et-Tevbe: 9/112. (Emme'den rivayet edilen bir hadis-i erifte: "Bir adam Allah Rasl'nden, seyahate kmak iin izin istedi. Allah Rasl'de (s.a.v): "Benim mmetimin seyahati Allah yolunda cihaddr." buyurdular. (eviren) 49 Tefsiru bni Tesir: 2/392 50 Rhul-Men: 11/32 51 Meftihu'l-Gayb: 4/523. 52 Risfet'l-Ubdiyye: 9
yneticilik hakknn kendine ait bir hak ve sorumluluk olduu, bu sorumluluun da "ma'rufu emr, mnkeri nehiy" kavram ile ifadesini bulduu hemen anlalacaktr. Bu adan mmetin din ve inancnn gerei; ma'rufu emr, mnkeri nehyetmektir. Bu sorumluluk, sra ile mmetin her kademedeki ferdi ile paylalan bir sorumluluk olduu anlalm bulunmaktadr. Zaten peygamberler de bu grevle gnderilmitir. slm ise bu grevin kmil anlamda tm peygamberlerin tad sorumluluklarn z olup, slm mmeti peygamberlere vekleten bu erefli grevi stlenmitir. te bu mmet, gsterilen bu hedefinden en ufak bir sapma ile yan izerse, tad vekleti stnden atm, tarih sorumluluk ve misyonuna ihanet etmi olur. Hasan el-Basr (r.a.) Raslullah'n (s.a.v.), Kim ma'rufu emreder, mnkeri nehyederse o kimse yeryznde Allah'n halifesi, peygamberinin halifesi, kitabnn halifesidir. 53 buyurduunu rivayet eder. Hadislerde "Ma'rufu Emr, Mnkeri Nehiy" Grevinin Farziyyeti Ve nemi: imdi Raslullah'n (s.a.v.) "ma'rufu emr, mnkeri nehiy" grevinin ilim, takva, yaknlar ziyaret etme gibi yksek fazilet ve yce sfatlar gibi bir takm derecelere gre deer kazanaca ile ilgili bir ka hadis-i erif arzetmek isterim. Dier bir ifde ile man olgunluu; hakka da'vet yolunda daima gayret gstermek, slm'n sosyal hayattaki grntleri olan ahlk yaanty yaygn hale getirmek ve bunda sebat etmek. Bu ise ahs, fikr ve pratik faziletlere brnerek slaha almak ile olur. Allah Rasl (s.a.v.) slm toplumdaki bu tr almay "dinin temel esaslar" saymtr. "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy" grevinin slm toplumunun ina ve kurulu esas, onun temel kavram ve mslmann ilk ve son hedefi olduunun bilincinde olmayan kimseyi slah grevinden uzaklatrmtr veya uzak kalmasn istemitir Rasllah'n (s.a.v.) bu grevi if etmede titizlik gsterdiini ve her hal- krda kusur etmediini ve ihmalkr davranmadn grmekteyiz. Hatta bu kadar nemli bir grevin terki hlinde Allah Tel'nn gazabnn hemen ineceini haber vererek duyduu korkuyu bile aa vurmutur. 1-Dne bint-i Ebi Leheb rivayet eder: "Raslllah (s.a.v.) minberde halka hitab ederken, adamn biri ayaa kalkt ve yle dedi: Ya Raslallah! nsanlarn en hayrls kimdir? Allah'n Rasl: nsanlarn en hayrls, insanlara selm veren, Allah'tan en ok korkan, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alan ve yaknlarn ziyaret eden kimsedir. 54 2. Eb Hreyre (r.a.) Peygamber'den (s.a.v.) yle rivayet etti: slm Allah'a ibdette (din ve dnya ilerinde, hkm vermede ve artsz itatte) her ne ekilde olursa olsun ortak komaman, namaz dosdoru klman, zekt vermen, ramazan orucunu tutman, Allah'n evini haccetmen, ma'rufu emredip mnkerden.nehyetmen ve hakk ehline teslim etmendir. Kim bunlardan birini ihmal etmez ve bu hususta kusur ilemezse o, slm'dan alaca nasibini almtr. Kim de bu grevlerin hepsini terkederse o kimse arkasn slm'a evirmitir. 55 3.Abdullah b. Abbas (r.a) Neb'den (s.a.v) yle rivayet etmitir: "Kklerimize merhamet etmeyen, byklerimize sayg duymayan, Allah'n emrettiklerini emredip, yasakladklarn ve arzu etmediklerini yasaklamayan yani ma'rufu emredip, mnkeri nehyetmeyen bizden deildir. 56 4. Huzeyfe (r.a) Neb'den (s.a.v.) yle rivayet eder: "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki; ya ma'rufu emreder mnkerden vaz geirmeye alrsnz yahut Allah Tel'nn size azab gndermesi ok yakndr. Sonra Allah'a ( bu azabtan ve cezadan kurtulmanz iin) yalvarrsnz; lkin Allah duanz kabul etmez. 57 5. Cbir'dan (r.a) rivayetle Allah'n Rasl yle buyurdular: "Allah Tel Cebrail'e bir ehri ahlisiyle birlikte altn stne evirmesini emretti de Cebrail (a.s): "Ya Rabbi! onlarn aralarnda sana kar gz ap kapama miktar da olsa isyan etmeyen falan kii de var" deyince, Allah Tel "onu da onlarla birlikte yok et. nk bir saat de olsa ilenen mnker karsnda yz kzarmad." 58 buyurdu. mmetin cma le Ma'rufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmeye almann Farziyyeti Gerek ilk asr gerekse son asr slm limlerinden, ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevinin, dinin, stnde kurulduu bir temel ve slam mmetinin en byk grevi olduunu kabul etmeyen birine rastlamak mmkn deildir. ed-Dahhak: "Allah Tel'nn emrettiklerini emretmek ve yasakladklarn yasaklamak, O'nun m'minlere farz kld bir grevdir 59 der.
el-Cmi li-Ahkm-il kur'n: 4/74 Msned-mam Ahmet 6/43, Hafz el-Mnziri der ki: "Bu hadisi Ebu's eyh "es-Sevab'da, beyhak "Zhd'l-Kebir"inde rivayet etti. Dier bir kayna ("et-Tergib ve't-Terhib: 4/9) 55 Hkim-Mstedrek: 1/21. Mnziri ayn anlamda el-Bezzr'dan rivayet eder. (et-Tergib ve't -Terhib: 4/11 56 mam Ahmed ve Tirmizi ayn lafzla, Ibni Hibban sahihinde rivayet etti. (et-Tergib ve't-Terhib: 4/12) 57 Snenu't-Tirmiz-fitneler ve ma'rufu emr mnkeri nehiy bab (Ayrca Riyaz's-Slihin Tere: 1/234 H.No. 191 58 Beyhkl-uabu'l-man (Miskt'l-Mesbih Kitab'l-Adb: Emru bi'1-Ma'ruf bab). 59 Feth'l-Kadr: 2/363
54 53
mam Gazl, Ma'rufu emr, mnkeri nehiy konusunu inceden inceye tedkik ederek u gereklere iaret etmitir: "eriat asndan yaplmas istenen ve tatbiki farz olan (ma'ruf), yine yaplmamas ve slm toplumunun zdd olan cahiliyye toplumunun tm kirlerinin yasaklanmas demek olan (mnker) grevi, dinde " en byk kutub noktasdr." Allah Tel tm peygamberlerini bu mhim grevi icra ve f etmeleri iin gndermitir. ayet bu grevin hakkyla ifs iin gerekli ilm ve amel alma olmasayd peygamberlik grevi yaplmaz, dn hayat silinip kalkar, ihtilaflar oalr, sapklklar yaylr, cehalet kol gezer ve insanln her kesimi fesada urard. yle ki insanln, dt byle bir kaosdan kurtulup uyanmas kyamete kadar mmkn olmayacakt. Bozgunluklarn ard arkas kesilmeyecek, milletler kurtulamayacaklar hastalklara mptel olup insanlar sresiz bir korku ile babaa hayat srecekti. Korkularndan ne yapacaklarn bilemeyecek kadar aknlaacaklard. nsanlarn Allah'tan gelip yine Allah'a dnecekleri apak bir gerek iken, ne yazk ki gnmzde, insanln her zamandan daha ok muhta olduuu bu kadar nemli bir grevin- aslna uygun olarak yrtlmesi iin- ne ilm ne de amel hibir alma yaplmamtr. (Emperyalizmin kltr yoluyla ve onun mmetin fertlerinin harm-i ismetine kadar uzanm olan televizyon silahyla istil ettii) kafalarda byle bir grevin yeniden iler hale gelme dncesi bile silinmitir. Dalkavukluk gnlleri istil etmi ve Allah Tel'nn murakabe korkusu kalplerden silinmitir. nsanlar otlaa salvermi, hayvanlar gibi sadece mide ve ehvetinden baka bir ey dnemez hale getirilmitir. Yeryznde Allah yolunda cihad terkettiii iin kendisine yneltilen tehdit ve yermelere aldr etmeyecek kadar duygusuzlamtr. Cihad ilmini stlenmek, icrasn yrten, kaybolan bu farizay yeniden dirilterek isbatna alan, aralanm bu zaman cihad akyla dolduran alm gedii son gayretiyle kapatmak iin gayret gsteren kimse.......Evet byle bir kimse......Zamann fitnelerinin ve korkun kltrnn katlettii bu snneti dirilterek ortaya karan kimse, tm ykseklik ve yceliklere nisbetle zirveye km ve kutup noktadan hizmet vermi olur. Sonra Gazl birinci blmde sze yle balar: "Birinci Bab: "Ma'rufu emredip, mnkeri nehyetmenin fazileti, bu grevin ihmali ve ihmal sonucu yok olmann knanmas." Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin farzyyeti ve faziletini salam dnce ve akl sahibi herkesin kabul ettii gibi, slm mmetinin bu grevin ehemmiyeti zerinde icma da vardr. Konu ile ilgili birok yet hadis ve haber de mevcuttur. 60 Ebu Bekir el-Cessas yle der: "Allah Tel, ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevinin farziyetini Kur'an- Kerim'in bir ok yetiyle te'kid etmi ve Peygamber'den (s.a.v.) rivayet edilen mtevtir hadisler bu grevi detaylaryla aklamtr. Selef-i slihn ve her devirde yaayan ulem, fakih ve mctehid imamlar da bu grevin farziyyeti zerinde ittifak etmilerdir. 61 bn Hazm yle der: "slm mmetinin, topyekn fertleriyle birlikte bu grevin farziyeti zerindeki ittifak, mnakaasz bir gerektir. 62 mam Nevevi ise: "Ma'rufu emr ve mnkeri nehiy almasnn farziyeti zerinde kitap, snnet ve icma- mmet mutabakat halindedir. "Din Nasihattir," hadisinin de sahasdr," der. 63 E-evkn bu konuyu yle noktalar: "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy" farziyeyti kitap ve snnetle sabit bir gerektir. Dinin, zerinde kurulduu ve gaye edindii bir temeldir ve en kuvvetli direidir. Bu temel esasla "Islami dzen" asl anlamn kazanr ve zirveye ular. 64 eriata yaplmasn istenen ve uygulanmas farz olan her emri yerine getirmek ve bunlar kurumlatrmak, buna aykr her trl slam d cahilliye tortulanyla savaarak, Allah'a ulatran yolu ve vastalar hazrlama grevi islm mmetine tevdi olunmutur. Farz bir grevdir. slm'a gre siyaset bunun iin vardr. Devlet bu maksatla kurulur. Kur'an- Kerim'in emir ve yasaklar ancak bu yolla korunur, himaye grr ve yeryznn en cra kelerine ulatrma imkn bu yolla ortaya kar, ihmal kabul etmez. Her mslman buna da'vetle mkelleftir. mam bn-i Teymiyye, bu grevi ve Allah yolunda yaplan cihad, mtevtir eriat yasalarnn en kuvvetlilerinden kabul eder. "slam mmetinin en ufak bir cemaat dahi bu grevi ihmal ederse, mmetin tmnn hakka dnnceye kadar bu cemaatle savamas farzdr." der ve aklamasn yle srdrr: "Herhangi bir cemaat, tevatrle sabit slm ilkelerin birinden ayrlrsa, mslman mctehidlerin ittifak ile onlarla savamak farz olur. Velev ki kelime-i ahadeti ve kelime-i tevhidi tasdik de etseler. Bu iki ehdeti kabul ve tasdik edip namaz klmyorlarsa, namaz kln caya kadar sava devam eder. Ayn ekilde dinin emir ve yasaklarna uymayp cihad engelleyen kfirlerle savama da slm devletine den bir farzdr. Bu farziyet; mslman olmalar veya zillet ve teslimiyetlerini kabul ederek islm devletine cizyelerini vermelerine kadar devam eder. 65 Bir yet-i Kermenin Gerek Ve Doru Yorumu
60 61
hyau Ulmi'd-Dn: 2/269 Ahkmu'l-Kur'n: 2/592 62 el-Faslu fi'l-Milel ve'l Ehvi ve'n-Nihal: 4/171 63 erh-u Mslim (Hindistan basks): 1/51. 64 Feth-ul Kadir: 1/337. 65 Mecm-u Fetvy bni Teymiyye: 4/181.
Mide sresinde geen bir yetin yorumu zerinde durmak istiyorum. yete doru ve shhatli bir yaklam konumuzu aydnla kavuturur. Allah Tel yle buyurur: Ey iman edenler! Siz nefisleriniz (i slah etmey)e bakn. Kendiniz doru yolu bulunca sapanlar size zarar vermez. 66 Evet yet-i kerimenin zahirine baklnca, ilk anda ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevinin sadece farz bir grev olduu anlalr. Bunun tesinde amel olarak yaplacak bir almann olmad vehmine srklemektedir insan. Yani insan, kendisiyle megul olup, kendini kurtardktan sonra bakasyla megul olmayacak yahut bu grevin yrtlmesi iin bir takm organizasyonlara girimeyecek, sadece nefsini slaha alacaktr. yetin d grn bunu haber vermektedir. Oysa iin gerei byle deildir. Mfessirler, bu yetin gerek ve doru olarak yorumlanmadna dir gr birlii iindedirler. nk byle bir yorum, Kur'an ve snnet naslarnn ou ile eliir. yetin gerek yorumu ise: "Mrik-kfir bir toplumda yaayan ve hak izgisinden ayrmayp, dine da'vet grevini stlenmi, bu konuda gayret ve sebat rnei gstermi, ihtilaflardan uzak, ktlklerle sava halinde, fesat odaklarnn her eit entrikalarnn kendilerine zarar vermedii, Allah'n ipine smsk sarlan, inanlarna kar son derece sabr ve sebat gsteren ve kl pay isyan etmeyen m'minleri mjdelemektedir. yet-i kerimede mminlerin kurtuluunun, ma'rufu emr, mnkeri nehiy grevinin farzyyetine bal olmadna iaret eden ne bir ihtimal ne de bir izah tarz vardr." Baz mfessirler de bu yetin tefsirinde ince bir nktenin varln kabul ederek yle bir aklamada bulunmulardr: "Bu yet-i kerme, m'minler, hak yolda olduklar mddete sapklardan kendilerine bir zararn ulaamayacam aklamaktadr. nsan kendini islh etmekle yetinmez ve yetinmemelidir. Bakasn slah iin de alyorsa o zaman en doru yolu bulmu olur. Bu konudaki almay terkeden kimse -kendisine hkim, slih bir kii' de olsa- hak izgiden sapmtr. Eer yetin vurgulamak istedii yukardaki aklama ise bunun ince nkte ile bir ilgisi yoktur. Belki "byle bir aklama Kur'n ve Snnet'in ruhuna uygun bir aklamadr" demek daha doru olur. Allme ez-Zemaheri bu yeti tefsir ederken der ki: "yet, ma'rufu emr, mnkeri nehyetmeye almay terketmeyi kastetmez. Aksine gc yettii halde bu grevi terkeden kimse hak yola arkasn evirmitir. Aslnda bu tr bir aklama, sapklarn veya ard niyetlilerin yeti kendi ind grlerine gre aklamasdr. 67 Allame Ebussuud bu konuda yle der: "Yapabilme kudretkine sahib olduu halde ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevinin terkedilebilecei hususunda bu yetin bir ruhsat olduu zannedilmesin. Hem nasl byle tasavvur olunabilir ki? Mnker olan hereyi ortadan kaldrmay ama edinmek, doruyu ve hakk bulmann gereidir. Yeter ki bunu kaldrmaya gc yetsin. 68 Ebussuud'un bu aklamasna Allme el-Cessas da itirak eder ve yle der: "Gerek nefsimizde gerek d hayatmzda olsun, Allah Tel'nn emir ve yasaklarna uymak doruyu bulmann ve hak izgide yrmenin gereidir. yette, mu'rufu emr ve mnkeri nehyetme farziyyetinin olmadna iaret eden hi bir anlam yoktur" 69 Hz. Ebu Bekr (r.a.) bir hutbesinde yle buyurur: "Ey insanlar! Ey man edenler! Siz nefisleriniz (i slah etmey)e bakn. Kendiniz doru yolun bulunca sapanlar size zarar vermez." yetini okuyorsunuz ve bunu "ma'rufu emr ve mnkeri terk" hususunda bir ruhsat sayyorsunuz. Allah'a yemin ederim ki Allah (c.c) Kur'an'da bundan iddetlisini indirmedi. Vallahi ya iyilii emreder ktlkten vazgeirmeye alrsnz veya Allah'n azab hepinize ulaacaktr. 70 Dier bir rivayette: "Ey insanlar! Siz bu yeti okuyorsunuz, fakat onu Allah'n muradnn dnda bir anlamda yorumluyorsunuz." Dorusu ben Allah'n rasl'nden (s.a.v.) yle dediini iittim: Hangi topluluk olursa olsun gnah ileyip de aralarnda bunlara engel olacak gte kimseler bulunduu halde onlara engel olmazlarsa muhakkak ki Allah azabiyla hepsini kuatr. 71 Netice olarak diyebiliriz ki bu yet-i kerime ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevini iptal etmez, aksine en kuvvetli bir tonla ve en ak bir ifde ile farziyyetini desteklemektedir. Buna ilveten bu grevin, Kur'n ve Snnetin hayatta hkmran olmas iin en nemli farzlardan biri olduu vurgulanmaktadr. Asrmzda da hibir islm limi bu grevin farzyetinde phe etmemitir. Biz mmet olarak, Allah'n dininin, slm toplumunda lyk olan yerini almasn grmek istiyor ve Allah kelmnn dnyada en stn hkimiyet mevkiinde olmasn temenni ediyoruz: Bunun temenniden ibaret slm "Ma'rufu emr mnkeri nehyetmek" tir. Bu, asr- saadetin de mantdr. Bunun dnda hibir kar yol yoktur. Zira bu, Allah'n nizamn ve slm'n hayata hakim olmasn arzuladmzn yoludur. Allah'a da'vet eden btn insanlarn, nebilerin ve onlarn izinde
66 67
el-Maide: 5/105. el-Keaf an-Hakaiki't-Tenzil: 1/386 68 lrad'l-Akli's-Selm: 4/119-200 69 Ahkmu'l-Kurn-li'l-Cessas: 2/592 70 Cmi'l Beyn: 7/60 71 Msned-i Ahmed b. Hanbel: 1/9 (Ayn hadisi Ebu Davut, Tirmizi, Ibni Mace, Nes ve bakalar da rivayet etti.) "Ebu Seleme; "Siz doru yolda olduunuz takdirde sapan kimse size zarar vermez." yetinin tefsirini sormu, Allah'n Rasl yle cevap vermitir: "Ey Ebu Seleme! Ma'rufu emret ve mnkerden nehyet. ayet kendisine boyun eilen bir ihtiras, peinde srklenilen bir heves ve arzu, tercih olunan deersiz ve d bir ey grrsen, her gr sahibinin de kendi fikrine hayranlk duyduunu mahede edersen, sen kendi dncene bak ve avam kendi haline terket."(eviren)
yryenlerin tuttuklar yoldur bu yol. Allah Tel buyurur "ki: Kim Allah'a ve Rasl'ne itaat ederse muhakkak ki en byk kurtulula kurtulmutur. 72 II. BLM Marufu Emr Ve Mnkeri Nehyetmeye almann Hkm u bir gerektir ki eriata emredileni yapmann ve eriat d chiliyye sistemleriyle savamann (= ma'rufu emr, mnkeri nehyin) iarziyeti zerinde ulema arasnda hi bir ihtilaf yoktur. htilaf sadece farziyetin keyfiyeti hususundadr. Yani bu grev hkmen; farz- ayn m yoksa farz- kif'ye mi? imdi bu soruya, iki farz arasndaki fark belirtmek suretiyle cevap vermeye alalm: Farz- Ayn le Farz- Kifye Arasndaki Fark Allme bn Bedran el-Hanbel bu fark aklamada en gzel yolu tutmu ve u bariz fark belirtmitir: "Kulluk ve maslahat hususunda farz- ayn ile farz- kifye mterektir. kisi arasndaki fark udur: Farz- kifyeden maksad, kapsamna ald maslahatn elde edilmesidir. Farz- aynda ise kiilerin bizzat istemeleriyle maksat elde edilir. Yani farz olan bir ibdetin, her mkellefin bizzat ilemesiyle sorumluluktan kurtulmaktr." 73 E-eyh Abdl Ali el-Ensr ise u kaideyi zikreder: "Farziyetten maksad; erkn- erbaa yani drt rknde 74 olduu gibi bazan mkellefin urad sknt ve meakkatler eklinde ortaya kar. Bazan niyet edilen ey baka olabilir. Niyyet ve maksat bununla ortaya kar. Maksat elde edilince -cihd da olduu gibi- farziyyetin farziyeti kalmaz. Yani farziyet kalkar. Nasl ki cihd farziyetini tayan mkellefler bu grevi yapnca sorumluluk hepsinden kalkyorsa. ayet hi birisi yapmazsa hepsi gnankr olur. Cihad ancak sz hkimiyeti Allah'n olsun diye yaplr. Allah Tel'nn insan hakkndaki yasas, en stn icra mevkiinde olsun diye arpan bir ksm mslman ortaya knca farziyyet kalkm ve mmetten sorumluluk dm olur. 75 Farz- Kifye Kapsamna; Btn Mslmanlar M Yoksa Muayyen Bir Grup Mu Girmektedir? Farz- kifye ile farz- ayn arasndaki bu fark zerinde ulemnn gr birliine (iciriaa) vardktan sonra, imdi farz- kifye; bir ksm mslmann ed etmesi ile sorumluluktan tm mslmanlardan kalkar m, yoksa yalnz bir gruba sorumluluk yklerken dierlerini kapsam dnda m brakir? sorusu zeride ihtilf vardr. Bu konuda slm ulemsnn ounluu sorunun birinci kkn savunup tercih ettiler. Raz, tib ve bni Sbk gibi baz muhakkkn ulemas ise ikinci kk tercih ettiler. Dier bir grup ise u ihtilfa dt: "Acaba farz- kifye sorumluluu tayan kimse, tayin ve tesbitle mi seiliyor, yoksa buna kadir olup yeterlilik vasfn tayan herkes yrtebilir mi?" bni Sbk der ki; "Tercihe ayan gre gre; farz- kifye sorumluluu tayan kimse belirsiz ve tayin olmam olmaldr. nk byle bir kiiyi tayin eden hi bir er'i delil yoktur. Bu farziyeti yapabilen kim varsa onun fiiliyle farziyet kalkm olur." Denilir ki: "Nasl ki bakasnn, adma demesiyle bor deme mkellefiyeti bir kimseden kalkyorsa, bunun gibi de bakasnn yapmasyla veya kendi ahsnn fiiliyle farziyet sorumluluunun kalkmasyla birlikte, baz kimselerin Allah Tel tarafndan tayin olunmasna herhangi bir engel yoktur." diyenler de vardr. Yine denilir ki: "bir ksm" tabiri ile sorumluluun dmesi iin onu fiilen yapan kimse kastedilmitir. 76 mam tib: "fraz- kifye, ancak onu yapmaya elverili ve yeterlilik vasfn tayan kimseye sorumluluk ykler," grndedir. 77 Cumhur- Ulemya Gre "Ma'rufu Emr Ve Mnkert Nehy'n Hkm Farz- Kifyedir slm mmetinin ounluuna gre bu grevin hkm farz- kifye iken, dier bazlarna gre farz- ayndr. Allme Seyyid Mahmud el-ls der ki: "Ma'rufu emr mnkeri nehyetmeye almann farz- kifye olduu zerinde slm ulemas mttefiktirler. Bu gre muhalif olanlar aznlktadr. 78
el-Ahzab: 33/71. mam Ahmet b. Hanbel'in Mezhebine giri: 103-104 74 Hisbede (=Hsn-i lebdirde) drt rkn varr: 1-Muhtesib 2, Mhtesebn aleyh 3- Muhtesebun fih 4- Ihtisb. te bunlara "erkan-i erbaa" denir ki ma'rufu emr mnkeri nehiy grevinde "hesap sorma messesesi" anlamna gelir. Narh, tart ve l ileriyle ilgili daireye denirdi. (eviren) 75 Fevtihu'r-Rahmet: 1/63. 76 Celleddin el-Mahall'nm erhi ile Cem'ul-Cevmi ve Hiyet'l Benni: 1/186-187 77 mam Stib'nin bu konudaki gr ileride gelecektir. 78 Rhu'l-Meni: 4/21
73 72
Cumhurun grn dndmz zaman grlecektir ki "farz- kifye tm mslmanlar iine alan bir farzdr. Bir ksm ehil kimselerin edasyla dierlerinden sorumluluk kalkar," diyenlerin grleri ile "Farz- kifye yalmz bir ksm ehil kiilere sorumluluk ykleyen bir farzdr" diyenlerin grleri cumhurun grlerinin genel espirisi iinde zaten mevcuttur. Bu grler; cumhurun vard son grlerin temel noktalaryla mtereklik kazanmaktadr. Cumhurun Gr I. Delil Konumuzla ilgili ulemnn ounluunun kabul ettii birinci grn delillerini arzetmek isteriz. Bu grn birinci delili, Kur'an- Kerim'de geen iki yettir. Allah Tel buyururlar ki: Sizden yle bir cemaat bulunmaldr ki (onlar herkesi hayra arsnlar, iyilii emretsinler, ktlkten vazgeirmeye alsnlar. 79 Dier yet ise udur: Siz insanlar iin (nsanln faydas iin gaybden, yahut levh-i mahfuzdan seilip) karlm en hayrl bir mmetsizin. yilii emredersiniz, ktlkten vazgeirmeye alrsnz. (nk) Allah'a inanyorsunuz. 80 bn'l-Arab el-Malik, bu iki yet "ma'rufu emr, mnkeri yasaklamaa almann farz- kifye olduuna delildir," der. 81 Her iki yete genel bir adan bakldnda sonucu yle ifde etmemiz mmkndr: "Birinci yet slm mmeti ierisinde ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaya alan bir cemaatn varln farz klarken, ikinci yetle ise bu grevin btn slm mmetini kapsamna alan bir sorumluluk yklediini grmekteyiz. Bundan anlalyor ki, ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevi mmetin tmne farz ise de, mmet ierisinde bu grevi slenen bir kesimin varl, mmet zerindeki bu sorumluluu drmektedir." Mfessirlerin byk bir ksm da birinci yetteki (Mn) harf-i cerrinin teb'iz (=bir ksm) iin olduu grndedir. Bu da bu mhim grevin slm mmetinin- bir cemaatin varl halinde- her ferdine farz olmadna delildir. Kad Beyzv ve Allme ez-Zamaher derler ki:a "yetteki Mn, " bir ksm" iin kullanlmtr. nk ma'rufu ve mriker grevini yrtmek kifye farzlanndandr. 82 Ebu Bekir el-Cessas bu konuda fikrini yle aklar: "Bu yette mmet ierisinde bir kesimin bir kesime nisbetle stnlk vasf vurgulanmaktadr. Buna gre, ma'ruf ve mnker grevi ancak "yeterlilik ve iktidar vasfn tama" esas zere farzdr. Bu vasf tayan ahs ve gruplar bu grevi yapt zaman geri kalanlardan sorumluluk kalkar. 83 Bu konudaki son sz, mam Gazl'ye aittir. Konuyu veciz bir ekilde ifdeye alan Gazali yle der: "yetteki ifde tarzna bakldnda ma'ruf ve mnker grevinin hkmnn, farz- ayn deil farz- kifye olduu grlecektir. mmet ierisinde bir ksm cemaat bu grevi yapnca geri kalanlardan bu farziyetin sorumluluunu kaldrm olur. nk yette; "Hepiniz ma'rufu emrediniz" denilmemi aksine: "Sizden bir cemaat olsun." diye aka ifde olunmutur. yle ise bu greve ehil olan herhangi bir kii veya cemaat bunu f edince mmetin tmn sorumluluktan kurtarm olurlar. 84 II. Delil: Bu delil de, mrufu emredip mnkerden nehyetmenin farz- kifye olduu konusuyla ilgilidir. Aslnda bu grev, salam bir iktidar ve ehliyet, stn meziyet ve maharet isteyen bir grevdir. Ayn ekilde bu grevi stlenen kiinin, ihtisas ehli, slm eriatn anlama ve aktarma konusunda stn yetenek sahibi, cesaret ve ahsiyetiyle sekin bir kii olmas gerekir. Da'vet grevini yapt ve stlendii toplumun veya ahsn, psikolojik bir takm davranlarn ve eitli yaratl farkllklarn kavramak, konutuklarnn zaman ve zeminini ayarlamal, bulunduu makamn ve ortamm inceliklerini anlamak iin hassas duygulara sahip olmal, doacak sonular anlamas iin ileriye bak tarz ve sezgisi kuvvetli olmaldr. Davete muhatap toplumu seerken o anki alma artlarn hesaplayarak karlaaca arpk dnce tarzlarnn karmakl karsnda muvazenesin kaybetmemeli, mevcut toplumun atmosferine ayak uydurmas iin yeni ortaya atlan leh ve aleyhindeki felsef ekolleri bilmeli. Aksi halde mevcut ortam slm'a kanalize etmesi gleecektir. Yukarda saydmz bu zellikleri her kiide ve ayn oranda bulmak mmkn olmayaca bir gerektir. Bu nedenle de "Ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini, ancak bu vasflar tayanlar yapabileceinden, bu grevin
79 80
l-i mran: 3/104. Al-i mran: 3/110. 81 E1-Ahkmu'l Kur'n: 2/122 82 el-Keaf: 1/224 ("bir kimse birinci yetteki "MN" harf-i ceninin Teb'iz yani "bir kesim" anlamnda kullanln delil getirmesini garib karlayarak bu grevin hkmen farz-i kifye olduunu syleyebilir. Fakat u da unutulmamaldr ki bu hkmn kendisi zaten mnakaa konusudur, yle ise bu mnakaa, ancak yetteki "MN" harfinin Arab gramerine gre ispat ile gerekleir ki buna gre ayetteki MN=ksm ifde eder" dememiz ve kabullenmemiz ile sona erer.) 83 Ahkmu'l-Kur'an: 2/35 84 Ihyu Ulmu'd-Dn: 2/269
hkmen farz- ayn deil, kifye olduu neticesine varyoruz." mam ez-Zemaher yle der: "Bu grev; ihtisas ve ilim isteyen bir grevdir. Yoksa bu grevin dzenli ve verimli yrmesi nasl mmkn olacaktr. phe gtrmez bir gerektir ki, ou kere ehil olmayan chillerin eline den grevler olumsuzlukla sonulanmtr. Hele hele ma'rufu emr mnkeri nehiy gibi ok nemli bir grev, chil bir insann eline derse ok kere ma'rufu yasaklayp, mnkeri emredecektir. Yine ounlukla hakknda kesin bir hkm bulunan konularda kendi reyini ileri srer, nne kan mes'eleleri kendi dar grne gre hkme balar. Mezhebinin grlerini bilemediinden emredecei ma'rufu kime yapacan da bilemeyecektir. Bazan muhatabna kar yumuak davranmas gerektii yerde sert ve kaba davranmas, sert ve kaba kavranmas icabeden yerde yumuak davranmas, kendisini bir kmaza sokar. Bylelikle mnkeri ilemeyenleri ve ma'rufu abes grmeyenleri knad gibi, mnkeri alklamayanlara da -kendi dncesine uyamayaca iin- dman gz ile bakar. 85 Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetmentn Farz- Ayn Olduunu leri Srenlerin Delilleri "Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin" slm'a gre farz- ayn olduunu ileri srenler "sizden bir cemaat olsun...." eklinde ifdesini bulan yetin bu grevin farz- kifye anlam tadn ve bu yetin bu iddia iin kesin bir nass olacan kabul etmiyorlar. Zira yetteki "Min" harf-i cerrinin ba'ziyet (=bir ksm) iin deil, dier bir yette getii gibi mecaz yoluyla geldiinin ispatdr. Nitekim dier bir yet olan "el-Ahkaf: 31"'de yle buyurulmutur.: "......Ona imn edin ki (Allah) sizin gnahlarnzdan bir ksmn yarlgasm. 86 yette geen "min znbi-km" ifdesinde geen "Min" ile "vekekun minkum" ifadesinde geen "Min" ayn maksat iin kullanlmtr farz- ayn taraftarlarnca. Aktr ki yet-i kerimede: "Allah Tel baz gnahlarnz mafiret eder" diye kastedilmitir. 87 Farz- ayn taraftarlarna gre birinci yetin mns: "slm mmeti, ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaa alan bir mmet olsun" demektir. 88 Oysa u bir gerektir ki herhangi bir grevin shhatli olmasnn art, ehliyet ile iktidardr. Fevkalde bir grev olan "ma'rufu emr mnkeri nehiy"de ancak " "lm iktidar ve ehliyet sahipleri" tarafndan hakkyla yrtlebilir. mmetin her ferdinin ayni derecede ehliyet sahibi olmas dnlemeyecei gereini gz nnde bulundurarak "dinin temel esaslarm" her mslmann shhatli bir ekilde ve ilm derecede bilemeyecei de aka ortadadr. Nasl ki devlet bakanl grevlerinden olan baz ilim ve ehliyet isteyen yetkileri halk tabakas bilememektedir. Mesel; namaz ve orucun farziyeti, iki, zina v.b. gibi sularn haram oluu ve bunlara takdir edilen cezalarn tatbiki gibi hususular herkes icra edememektedir. Ayn ekilde "Ma'ruf ve mnker" gibi nemli bir grevin ifs iin de ilim ve ehliyet art aranmas kadar tabii bir ey olamaz. Her mslman ancak bu vasf tad an, yrtme hakkna sahip olur. phesiz ki sradan bir insann, ilm meselelerde, aratrma ve ihtisas isteyen sahalarda gr beyan etmesi gerekmedii gibi, mmkn de deildir. Fakat chil bir kimsenin yapabilecei bir ii slenmesi zor deildir. Ayn ekilde ma'ruf ve mnker sahasnda ehliyet tayan kimsenin de sorumluluk tamas ve bunu kolaylkla yrtmesi mmkndr. Aileme ehid Abdlkadir Udeh konu ile ilgili grn yle arzeder: "Bilgisiz ve sahasnda chil olan birisine "ma'rufu emr mnkeri nehiy" grevi verildii an peinen doacak zararlar kabullenmek anlamn tar. Zira chil, muhasebe ile meselelere yaklamaz ve meydana gelecek zararlara dmekten kendini kurtaramaz. Chil kimse, tabiat icab; hkm ak olan ameller mstesna, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmez."Mesel; namazn edas, hrszlk ve zinadan nehiy gibi zerinde ihtilaf olmayan konular hari, bilgi ve derin sezgi isteyen konularda chil daima yanlr. Yani bilgisize, ancak tayaca kadar sorumluluk tamak der. 89 M'minin yklenmesi gereken grev, Kur'an- Kerim'in mesajn tadn bilmesidir. phesiz mslmanm, kendisine farz olana yabanc kalmas ve chil davranmas kadar byk bir fitne yoktur. O, ilim ve ma'ruf-mnker arasndaki fark bilmekle emrolunmutur. Kur'n- Kerim'in ilm stlahna gie ma'ruf; mutlak manada akln ve salam ftratn irkin grd hereydir. Bunu tanmak iin ibni Abidn'in drer zerindeki haiyesini, Fethu'l-Kadr'i ve Mebsut'u okumak gerekmez. 90
el-Keaf: 1/224. Ahkmu'l-Kur'an: 2/35(Ahkaf/31) 87 Bu konuda "Hak Dini Kur'an Dili' tefsiri der ki: "bziyet" ifade eden "MN" ile "MN ZNBKUM" denilmesi yn- dikkattir. Denilmitir ki bundan mura'd; hlis Allah'n hakk olan gnahlardr. Zira kullarn hukuku mcerred ile mafiret olunmaz," (Hak dini Kur'an dili; 6/4362 (eviren) Yine Beyzv ve elleyn tefsirlerinde u aklama vardr: "nk kul hakkna taalluk eden gnahlar hak sahibini raz etmedike yarglanmaz." (antay c. 3 Sh. 927)-(eviren) 88 Bu yet bu ekilde delil getirmenin zayfln ortaya koymaktadr. Zira ma'rufu emr mnkeri nehyetmeye almann mmetin tmn kapsamna ald ve dolaysyla herkese farz olduunu gerektirmez. Farz- kifye taraftarlar da bu grevin tmne farz olduunu sylemektedirler. Ancak muhlefeten bunu yle izah ediyorlar: "mmetin tm bu greve ehil olmayacan, ehil bir cemaatn bunu yapmasyla mmetin tm fertlerinden sorumluluun kalkacan, aksi halde tm mmetin gnahkr olacan.."ileri srmektedirler. Byle delil getirme onlarn iddialarn hkmsz brakmaz. 89 'slm Ceza Hukuku ve Beeri :Hukuk: 1/495 90 Ehl-i Snnetin 14 asrlk hukuk klliyatnn stne kma hevesine sahib olan M. Abduh ve fikir akrabaln tayanlarn, mezheblere ve onlarn hukuk anlaylarna kar bu tarz bir tavr iinde olmalar sebebiyle kimlerin hesabna konutuklarn ve k yaptklarn dnmek
86
85
Hakiki irad edici g kayna, -salam ftrat korumak artyla tcvr- ve amelle nakledilen Allah'n kitab ve Raslullah'n (s.a.v.) snneti'dir. Bu ana kaynak, bir kimseye cehaleti caiz grmez. Mslman ancak bu ana kaynaklara balanmakla mslmandr. Ma'rufu emr mnkeri nehyetme grevinin genel olmasn men' edenler, slm'n tesbit ettii hayr ve erri tanmayacak, ma'ruf ve mnker arasn ayramayacak kadar mslmanm chil olmasn tecviz edenlerdir. 91 Abduh'un konu ile ilgili dier bir gr de yledir: Ma'rufu emr mnkeri nehiy farziyeti, hac farziyetinden daha kuvvetlidir. Hac farziyetinde" g yetme" artna karlk, ma'rufu emr mnkeri mehiy farziyetinde "g yetme" art koulmamtr. Zira bu farziyat, herkesin yapabilecei bir grevdir. 92 u bir gerektir ki Allah Tel'nn emir ve direktiflerini emretmek, yasaklarn ve her trl chiliyye sistemlerini yanstan inan ve amelleri ortadan kaldrmaa almak, dinin temel yasaklaryla ilgili olduundan, byle genel bir savata gc nisbetinde herkesin grev stlenmesi ve itikad savann bir gerei olarak kapsanma almas tabiidir. Nasl ki bir metehid limlerden birinin yapt itihad bir alma, ma'ruf kapsamna giriyorsa, bu grev de bazan ince ilm bir yntemle, bazan da basit bir yaklam ile yaplr. artlar neyi gerektiriyorsa alnacak tavr da ona gre tesbit edilir. Ayn ekilde ok defa Kur'an ve Hadis sahas iin geni bir aratrma ve din ilimleri elde etmek iin derin bir bilgi ve hazrlk istiyorsa, bazan dinin temel yasalarn ve ilkelerini toplu olarak bilmekle de yetinilir. Bazan bu alma yolunda, zaman ve meknn artlarna gre geni bir anlay ve yksek bir ilm yeterliliin kolayca zmesini istedii zor engeller ortaya kar. Nasl ki konuma, ilim ve dncenin kolay yolla savunmasna imkn verdii glkler etrafnda dnp dolayorsa, bu grevin de bu tr engellerle karlaacan hesaba katmak gerekir. Binaenaleyh bu derece nemli bir esasa dayal bir grevin, onu ihml edecek ve yapamayacak kimselere tevd edilmesi, affedilmeyecek bir hatadr. Yine bu konuda uluorta konumak da ayn vebale denktir. ounluun Grne Kar Bir Tenkid slm ulemasnn byk ounluu; "ma'rufu emredip mnkerden ehyetmeye almak mmetin tmme vaciptir. Fakat ehil bir grubun bu grevi stlenmesiyle mmetin sorumluluunu kaldrr," grnde ittifak halindedir. Ulemann zerinde ittifak ettii bu gr, yle tahlil edilmektedir: 'Bir kere bu grevi, herkesin eit arlkta yklenmesi mantk olarak uygun deildir. mmetin her ferdine vacip olmas da imknszdr." Zira bu delilin bizzat kendisi, onu ileri srenin iddiasn dah rtmektedir. nk eriatn herhangi bir hkm, ancak onu yapmaa gc yettii zaman kiiye vacip olur. Temel felsefe ve hikmet bu olduuna gre, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek gibi slm'n varlk sebebini ve devletinin temel dncesini oluturan bir grevin, mmetin her ferdine yetkili-yetkisiz her kese farz olmas gerekmez. Belki buna ehil olan herkese farzdr, demek en doru olur. mam tib ve baz fikr ortaklar; 'farz-i kifyenin, slm mmetinin tmn kapsamna almayp, ancak ifya muktedir olana ynelik bir farz olduunu" ileri srerek yle dediler: "Hkmn muhatab ve kapsam, srarla "bir ksm" zerinde cereyan etmektedir. Bu nasl olur? te bilinmesi gereken espri bu noktada yatmaktadr. Genel bir kaide olarak; "her iin olumlu sonucu, onu yapabilmenin ehliyetine ve bilincine baldr. " noktasndan hareketle, bu grevin shhatli yrmesinde aranan arda; kiinin onu "yapabilme ehliyetini" tam olmasdr. Hkme muhatab olan, direkt olarak mmetin tm deildir." Grlyor ki cumhurun ileri srd nass ile "sizden bir cemaat olsun...." ifadesinden bir sonu kmaktadr. Bu yet ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevini tm mmetin deil, mmet ierisinde bu ie ehil bir cemaatn, bir ilim kadrosunun ve ihtisas ehlinin stlenmesi gereini vurgulamaktadr. atib, grn byle srdrerek dier bir yetle aklk getirmeye alr. "Kur'an'da bu ve buna benzer birok hususlar vardr. Bu tr yetlerde emir, tmne deil, ehil bir kesimi muhatab alarak nazil olur. 93 mam Rz, geen yet-i kerimeyi tefsir ederken, baz kimselerin, "ma'rufu emredip mnkerden nehyetme sorumluluunun iki sebepten dolay slm ulemasna tahisis edildiini" ileri srdklerini zikreder: Birincisi; Bu grev ilme muhtatr. kincisi; Bu grevin "yeterlilik ve ehliyet" yoluyla farz olduu zerinde ittifakn mevcut olmasdr. Bu u demektir: " Ne zaman, bu grev, bir ehil grup tarafndan if edilirse, dierlerinden sorumluluk der." Bu byle olunca u anlam ortaya km olur: "Bu grevi bir ksmnz yapsn. Ama hakikatte iinizde ehil olan birisi yapacak, hepsi deil. 94 Yukardaki Tenkide Cevap Arzedeceimiz bu gr tib'nin grne yakn bir grtr. Bu da "farz- kifyenin, onu yapmaa ehil olan
gerekir. Bu ve benzeri dnce sahiplerinin kitaptaki yorumlarna bu adan baklrsa mide bulantsndan kurtulmak mmkn olacaktr. (eviren) 91 Tefsiru'l-Kur'ani'l Hakim: 2/27 92 Ae: 4/35 93 el-Muvafakat f-Usli'-eria: 1/176 94 Mefthu'l-Gayb: 3/20.
kimseleri kapsamna alm olmasdr" Bu gre taraftar olanlar ise Farz- kifyenin btn mmeti kapsamna aldn ileri srenlerdir. yle ki: phesiz mslmanlar eer farz- kifyeyi ihmal ederse doacak gnah mmetin tmne ait olur. ayet farz- kifye grevini yapmak, mmetin yalnz bir ksmna gerekiyor da dierlerini kapsamna almyorsa, neden yaplan kusur ve ihllden dolay mmetin tm sorumlu olsun? 95 Kur'n- Kerim'de buna benzer bir ok hitablar vardr. Farz- kifyeyi yalnz bir ksm mslmann yapmasn sorumlu tutarken, hitabn kapsamna tm mmet girmi olur. (Nasl ki "Ey Rasul! Sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan grevini yapmam olursun" hitab peygambere ise de topyekn slm mmetini de muhatap almaktadr.) Mesel: Cihad farz- kifyedir. Fakat Allah (c.c) bu farziyeti, "size cihad farz klnd" yeti ile emretti. Aktr ki bu ifdelerle yneltilen hitap, bir ferd veya topluma deil, bilkis mmetin tmne yneltilen bir ifde tarz kullanlmtr. 96 Evet, "Sizden bir cemaat olsun" ifdesi, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye alma grevini stlenecek bir ehil cemaatn varln gerekli klmaktadr. Fakat bu cemaatn varl, farziyetin kapsamna tm mmetin girmesine engel tekil etmez. Zira Allah Tel bu cemaat belli llerle snrlandrp tayin etmi olsayd, biz bu grevin herkese deil, bu cemaate farz olduunu ileri srebilirdik. yetteki hkm snrlandrlmam ve hitabn tm mmete yneltilmi olduunu grmekteyiz. Ancak mmetin bir ksm, maksad gerekletirecek grevi if edince "sizden bir cemaat olsun" yetinin iaret ettii sorumluluk kalkm olur. Beyzv yle der: "mmetin tmne yaplan bir hitap ve bir cemaatn yapmasn istemek, bu grevin, mmetin sorumluluunda icra edilmesi gereini vurgular. Hatta bu grev bilfiil terkedilse, mmetin tm gnah ilemi olur. Fakat bu sorumluluun kalkmasnn art, mmetin iinden kacak ve mmetin yetitirmek mecburiyetinde ve borcunda olduu ehil bir grubu yetitirmesidir. ihtisas isteyen bir alma sahasn hazrlamak farz- kifye ise de mmetin topyekn itirakiyle ve herkesin gcne gre farz olduu gerei asla unutulmamaldr. 97 E-eyh smail Hakk bu yet-i kerimeyi u ekilde aklar: "yetteki "minkum" kelimesinin bandaki "Min" harf-i cerri arapada "bir ksm" ifde eden "teb'iz" iindir. Da'vetin, bir ksm ehil kimseye yneltilmi olmas ile birlikte hitabn mmetin tmn kapsamna alm olmas, da'vet farzziyyetinin, "ilmi ehliyet" anlamn ortaya karmak iindir. Da'vet ise inanm herkese farz bir grevdir. Fakat bu ie ehil bir kiinin tayin edilmi olmas, da'vetin shhatli ve zne uygun yaplmasn temin iindir. Ancak bu ehil kadronun ortaya kmas ise mmetin omuzundaki nemli bir sorumluluu ifde eder. Byle bir kadronun ortaya k ile sorumluluk; mmetten kalkar. hll ve ihmal halinde, mmetin her ferdi crm ilemi olur. Herkes da'veti ihmalden dolay gnaha girmi olmaz da'vetiy yetitirmemi olmas nedeniyle crm irtikb etmi olur. 98 Doru Gr Konu ile ilgili her iki muhalif gr taraftarnn ileri srdkleri delilleri arzettik. Her iki grubun taraftarlarnn kritii yaplacak delilleri varsa da grlerinde isabet de vardr. Zaten iki tarafn fikir ve ilim taraftarlar, kendi dnce ve ictihadarna ynelik delilleri reddetmilerdir. Fakat bununla beraber, hakk ehline teslim etmek gerekirse her iki tarafa ileri srlen deliller, bsbtn hata ve tutarsz sonulardan da uzak deildir. Problem kesin bir sonula zlememitir. Kanaatmzca bu konuda isabetli veya doruya daha yakn olan sonu; "el-Muvafat fi-Usl-i-eri" adl kitabn yorum ve tantcs olan Dr. Abdullah Draz tarafndan verilmi olan sonutur. Yukarda arzedilen aklamalardan anladm ki, mam atib'ye gre farz- kifye, ancak onu ifya muktedir olan kimsenin yklenecei farzdr. Bu grn de "sizden bir cemaat olsun" yetiyle dikkat ekerek dier bir takm yetlerle desteklemitir. Dr. Abdullah Draz, bu gre kar kararak kanaatini yle belirler. "Bu yetler, taleb'in (yetteki tebli grevinin istenmesi), mmetin bir kesimine ynelik olduuna iaret etmez. Aksine taleb'e muhatab; tm slm mmeti olup, insanl kuatan bu mesajn gereklemesi iin, her trl vasta ve sebeplerle bu grevi stlenenlere yardm edener, onlarn gayretlerini kamlayanlar ve kendi iktidarlar orannda hamiyyet ve abalarn esirgemeyen mmetin her kesimini iine alan bir farzdr. Bu grevin ihmali, topyekn mmet fertlerinin gnah ve isyanda mterekliini ifade der. 99
Baz kimseler yle dedi: "Farz- kifye, ancak onu yapmaa ehil olan kimse, terkettiinde gnaha girer", (el-Muvafakat: 1/177) Bu iki gr taraftarlarnn ileri srdkleri delilleri konusunda u eserlere baknz. a) Msellim-Es-Subt ve Serhuhu b) Fevtihu'r-Rahmet: 1/63-66 c) Rhu'l-Mean: 4/21-22 97 Envr-ut-Tenzil ve esrr-ut Te'vil (Mezkr yetin tefsiri) AIKLAMA: "Farz- Kifyenin, mmetin tmn kapsamna almas, kifye ve ehliyet sahiplerinin yetitirilip sahalarndan alma imknn hazrlamak mmetin grevidir. slm adna yaplacak bir kyamn ban eken ulemay tesbit ve yetitirme cehdi yoksa, bu mmetin byle bir sorumluluu tamadn gsterir. Binaenaleyh bu yle i-ie bir mimar manzara arzeder ki birinin varl, dierinin sebeb-i vcdudur. Yokluu ise brnn yokluu anlamn tar. Yani biri dierinin lzm- gayr- mufanki dr." (eviren) 98 Rhu'l-Beyn: 1/352. 99 El-Muvafakat f-usl-i-eria (tb) 1/176- kinci Ta'lik
96 95
ok enteresandr ki tb, bu aklamann sonunda insan konunun arlndan deta kurtarr ve huss bir gzle bakldnda problem pozisyonunda kalan bir yan grlmeyecektir. Dr. Abdullah Draz bu konuyu yle bir sonuca balar: "Bu grev mecaz yn ile mmetin her ferdine ynelik bir farzdr." denilmesi bazan dorudur. Bu farz if etmek, umumun maslahatn temin etmekle tahakkuk eder. Yani bu grev, slm mmetinin tmn kuatan bir grevdir. Mesel; mmetin bir kesimi bir adan bu grevi destekleyebiliyorsa bu ehliyeti ifde eder. Geri kalanlar gleri bizzat grevi yrtmeye kf deilse bile greve ehil olanlar desteklemekle ykmldrler. Kimin bir ie gc yetiyorsa ve onu yrtmede ehil ise, onun sorumluluunu tayor demektir. Buna ehil olmayan ise yapabilecei ve yrtecei bir baka sahada sorumluluk tar. O da; esasen grevi stlenmi olana destek olmak, sabr ve metanet tavsiye edip onu grevine icbar etmektir. yleyse grevi yapmaa kadir olan farz yapmakla sorumludur. Gc yetmeyen ise, kadir olan tevik etmek, destekleyebildii kadaryla takviye etmekle sorumludur. nk grevin ifas, ancak buna ehil olann yapmasyladr. Gayeye de ancak bu yolla ulalr. te bu adan ihtilf ortadan kalkar. Fikr ihtilaflara ak kap braklm olmaz. 100 Varlan bu sonu asndan bakldnda; atb'nin ilm aklamas ile artk farz- kifyenin kapsam konusundaki ihtilaf zlm demektir. Keza "ma'rufu emredip mnkeri nehyetme" konusu etrafnda mevcut ihtilaflar yani "fraz- ayn veya farz- kifye mi" problemi sona ermi olmaktadr. eyh Muhammed Abduh ise ayn konuya u ekilde ve dolaysyla katlr. "Ma'rufu emretmek mnkeri nehyetmek hkmen farz- ayndr. yet-i kerimedeki ".... sizden bir cemaat olsun...." ksmndaki "Min" harfinin "bir ksm" anlamnda olduu dorudur. Byle bir tefsin sonu, ma'rufu emr ve mnkerden nehyetmeye almann, bu ite ktidar ve yeterlilik vasfnn farziye ile ilgili gr taraftalarnn delillerindendir" Abduh de'vamla.." ma'rufu emr ve mnkeri nehyetmek farz- kifye olmakla beraber sonu itibaryla farz- ayna dneceinin kesin olarak bir seyir takibettiini....." ileri srer ve: "imdi yette "bir ksm" manasndaki "Min" harfini gznnde bulundurarak yetin anlam "Sizden, da'vet grevini, ma'rufu emr Ye mnkeri nehiy almasn yrtecek sekin bir snf oslun... eklinde olur" der. Zira bu emre muhatab aslnda "topyekn slm mmeti ve inananlar topluluudur" Onlar, bu faziyeti ayakta tutacak ve imann iktidanna gtrecek olan bu "kadroyu" -nasl ve nerede hangi artlarda yetiip grev bana getirilmesi gerekiyorsa- yetitirmekle mkelleftirler. Meseleye genel adan bakldnda u iki sonu ortaya kar: 1. Tm mslmanlara sorumluluk ykleyen farz, 2. slm mmetinin "slm Devleti" iin, varl, farz olan "davet kadrosunu" yetitirmesinin ve bu grevinin farziyeti. Aslnda "ma'rufu emr ve mnkeri nehiy" kavramnn "mmet" kavramyla, birbirinden ayrlmas mmkn olmayan ilikileri vardr. Ma'ruf ve mnker, ancak "mmet" kavramnn ifde ettii mn ile doru olarak anlam kazanrlar. Bilindii gibi mmet, cemaat mansna gelmez. Cemaatten ayr bir anlam tar. Fertlerinin, birbirleriyle kopmaz balarla kaynat cemaate mmet denir. Bir insan bnyesindeki organlar gibi bir nizam uygunluu iinde grnen vahdettir. "nanlar topluluu" kavramndan murad; bu mmetin, byle bir nemli greve muhatab oluunda, tek ve esiz oluudur. Zira bu mmet her ferdi elik bir irde, insanl bir cemaat oluturmada veya bir ideal etrafnda toplamada pratik bir amel kabiliyeti, gc nisbetinde davranlarn kontrol eden bir oto-kontrol zellii, fertlerinin birbirlerine kar sorumluluk duyarak takib ettii seyir izgisinde, bir hata ve haktan sapmay grdklerinde dzeltici ve hakka yneltici bariz bir zellii olan bir mmettir. 101 phesiz ki dini tebli etmek, bir mmetin slahna almak ve onu temel felsefesi etrafnda cemaatletirmek ve bunu muhafaza etmek, insanl hak llere da'vet edip, onlara kar (silah kullanmadan) islm'n rm edici lmez lleriyle ayakta tutmak kolay bir i deildir. slm dzende her ferd, gc ve yeterlilik orannda bir grevden sorumludur. Eer bir m'minin ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye gc yetiyorsa evvel bu m'min kendi sorumluluundaki grevi hakkyla yapyor demektir. Gc yetmeyen kii, yapabileceklerini, belli snrlar dahilinde yapma gayretini gtmelidir. Bylece bir gten de mahrum olan bir kimse ise, gc yeten kimseyi tevik ile sorumludur. Ma'rufu emr mnkeri nehiy farziyeti gibi bir grevin ykledii sorumluluun mmet fertleri arasnda paylalmas gerekir. Zira bu nemli sorumluluk ihmal kabul etmez. Cumhur Ulemnn Bu Konudaki Grnn Geni Bir Tahlili "Ma'rufu emr-mnkeri nehiy" grevinin; gerek farz- ayn gerekse farz- kifye olduu konsunda gr sahiplerinin delilleriyle ilgili aklamaya geni yer vermi olduk. Bu grlerden birincisi Cumhur- Ulemann grdr ki baz ynlerinin erh ve izaha muhta olduunu ifde ile konu ile ilgili aklamalar maddeler halinde sralayalm: 1-Ma'rufu emr-mnkeri nehyetme almasnn, "farz- ayn olduu" fikri-cumhurun savunduu gibi-farziyet
100 101
el-Muvafakat fi-usul-i-eria: 1/178-179 Tefsir-ul-MENAR: 4/36.
asndan ve hkm itibariyle bir deiiklik arzetmez. Yani farz- ayn olduu gereinde ihtilf yoktur. Keza farz- ayn ve farz- kifye olaynda da baz kimselerin var sandklan ve inandklar ihtilaf doru deildir. Allme el-mid der ki: "Farziyetin, her ikisinin hududunu kapsamna almas, vcp asndan farz- kifye ile farz- ayn arasnda mezhebimiz asndan fark olmadndandr. Buna muhalif olan baz kimseler, "farz- ayn, bakasnn yapmasyla sorumluluk dmez, farz- kifyede olduu gibi" derler ki maksad, sorumluluun kalkmas-kalmamas konusundaki ihtilftr. Bu ise hakikatte ihtilf gerektirmez. 102 2-Farz- ayn, mmetin her ferdine ayr ayr farz iken, farz- kifye mmetin tmne mtereken bir farzdr. Her ferdin nasl ki farz- aynda gsterdii azmin, yaplmadnda sorumluluk kalkmayaca konusunda gsterilen inancn, farz- kifyede gsterilmesi gerekir. Zira farz- kifye mmeyi ilgilendirdiinden; bilerek nem vermemek, ihml etmek veya ihmle sevkedecek her eit engelleri kaldrmaa almamak, mmetin tmn isyana ve gnha sokmak anlamn tar. Evet, bir ehil grubun bu grevi yapmasyla, mmetin sorumluluu kalkm olur. Ve bu grevi yapanlar sevab ve ecre nail olur. mmetin de bu ecirde ortak olmas iin, bu grevi yrtecek ehil cemaatn yetimesinde ortak olmas arttr. Zaten bu ynyle farz- kifye mmetin tmne mil bir grevdir, denilmektedir. e-eyh Abdul Ali el-Ensar, farz- kifyeyi yle snflandrr. "Yapanlarn yapmalarndan dolay sevap kazand ve terkedenlerin cezalandrlmad farz. Bir cemaatin yapmasyla ed edilen farzdr. Eer bir tek kii bu farz ed etmezse hepsi s olur. 103 O halde, Allah'n (c.c.) azabndan- madd-manev olarak- korkan, hereye gc yeten ve yegane galib Cenb- Hakkn her eit cezalandirmasndan kurtulmak isteyen cemaatin, farz olan bir nizama suresizce ve tavizsizce tbi olmas, itaat etmesi byle bir farziyete, her eit ihtimam -her grevden nce- gstermesi ve ma'rufu emr-mnkeri nehiy almasn mmetin her ferdine ml etmesi gerekir. 3- Farz- kifye mi yoksa farz- ayn m daha stndr veya hangisi ilk planda getir? sorusu gndeme gelmektedir. Bu konuda Cellddin el Mahall yle buyurur; "Zihinlerde mnakaaya yer vermeksizin, bazan aklmzda, farz- ayn, ounlukla her mkelleften istenmesi nedeniyle Allah Tel'nn ok nem verdii" sonucu ortaya kar. Halbuki Ebu shak el sferyin, mam'ul Harameyn ve babas e-eyh Muhammed el-Cveynt gibi itim otoriteleri farz- kifyenin, sorumluluk ve kapsam bakmndan farz- ayndan daha stn olduu fikrini savundular. Zira ehliyetli ve iktidar sahibi bir cemaatin bu grevi yapmakla, mkellef mslmanlarn topluca Allah'a isyandan kurtulmalarn salar. Farz- ayn ile ancak onu bizzat yapan, terkiyle yine ileyecei gnahtan yalnz kendisi korunur. 104 Bu yn ile ma'rufu emr-mnkeri nehiy almas, farz- kifye olduu sz ile konun nemini daha da arttrr. 4- Tm insanl Allah'n dinine da'vet etmek ve aralksz bu da'vet grevini srdrmek, insann Allah ile olan ilikisini srdren namazn klnmasn salayacak zemini hazrlamak, terkine gtrecek engelleri yoketmek, iki iip akl sahasnn dnda kullanacak her eit haramlarn terki iin, organizeli ama srarl bir atma sistemi kurmak (basn-yayn gibi) da ma'rufu emr mnkeri nehiy grevinin gereidir. Allah'n dinine da'vet, kesiksiz ve daim olduu halde ikinci ktaki namaz terk ve ikiden vazgeme ve vazgeirme gibi alma, her ferdin hayat boyu ve iktidan nisbetinde yrtmesiyle mmkndr. Bir kimse "bu almann pratikte sona erdiini" asta iddia edemez. Bu vadinden baklnca ma'rufu emr mnkeri nehiy almasnn hkmen farz- ayn olduunu sylemek mmkndr. Fakat ikinci alma iin, her ferdin ayr ayr yapmas gerekmez, slm'a aykr bir mnkerin ilenmesi halinde cemaatten bir kiinin mdahalesi yeterlidir. Mesel; bir toplulukta eriat'a aykr ve uygun olmayan bir sz sarfedilirse, hazr olan cemaatin tepki gsterip reddetmeleri gerekir. Bu tepkiyi, topluluun birden ve mtereken deil ilerinden birinin msamaha ile yaklap onu mehyetmesi yeterlidir. Zaten tmnn an bir ekilde kars koymasna da ihtiya yoktur. Ehil birinin meseleyi soukkanllkla halletmesi ve kargaaya meydan vermemesi halinde, orada oturanlarn sorumluluktan kurtulmalarna vesile olur. Byle bir ortamda mevcut topluluun susmas ve hi birinin cevap vermemesi, hepsini gnaha ve isyana sokmu olur. Ma'rufu emr-mnkeri nehiy almasna bu adan baklnca, onun farz- ayn deil, farz- kifye olduunu grrz. 5- "Ma'rufu emr-mnkeri nehiy" grevi farz- kifyedir" dememiz yle de anlalmamaldr: Yeryznn belirli bir mntkasnda slm mmetinin bir veya bir ka grubunun bu farziyeti if etmesiyle, btn mmeti sorumluluktan kurtarr. Kald ki ma'rufu emr-mnkeri nehiy almas, bir taraftan gayr- mslim lkelerde icra edilmesi gerekirken, bir taraftan da mslmanlar arasnda edaya ihtiya duyacaktr. Eer birinci i gayet zor ise, ikincisi ona nisbetle kmsenmiyecek kadar byktr. phesiz ki slm mmeti, belli snrla evrili ve belli bir kt'ada oturan kk bir aznlk deildir. Bugn (kitabn yazld tarih olan 1966 yl itibaryla) 900 milyonu am, muhtelif lkelere dalm, birbirine uzak mntkalarda yaamaktadr. Lisanlar ayr, bir atda birleemeyecek kadar- bugn iin- mmkn olmayan bir danklk
el-hkm fi-usl-il Ahkm (MD): 1/141-142 erh-u MSLM es-Sbt: 1/62-63 Serh-ul-Cell el Mahall ala Cem'i Cevmi': 1/185-186 NOT: "Farz-ayn ahs plnnda, farz- kifye mmet plnnda cereyan eder. Birincisinin terkinde ahs crm, ikincisinin terkinde ummi crm ortaya karr. Kyas bu yn ile deerlendirmelidir. (EVREN)
103 104 102
ierisinde yaamaktadr. Ayn ekilde bugn bu mmet, din bir birlik olumas gerekmesine ramen, davranlarnda, grnlerinde, giyinilerinde, dva ve problemlerinin zmnde gruplara ve cemaatlara blnm, tabiatyla idareleri ve anayasalar da ayn, byk coraf snrlarla evrili ve deiik medeniyetlere boyun emi ve edirilmi olmas sonucu bu dni vahdetin olumasn zorlatrmaktadr. Binenalyh mmetin i ve d dnyasn kuatan bu emperyalist ember karsnda, ma'rufu emr-mnkeri nehiy grevini bir ferdin veya bir grubun stlenmesi ve yrtmesi gayet zordur. Bunun iin devlete tlib bir mmetin b kadar geni bir organizasyona ihtiya duyacaktr. Da'vet kadrosunu ve ulemasn yetitirmeyen bu cemaatin byle bir amaya kalkmas gln olur, saf dillik olur. Bu nedenle her kt'a ve lkede her slm cemaat, ehliyetli ve ilm kariyeri tayan slm liminin ynlendirmesinde birlikler oluturmal ve ma'ruf-mnker grevini bugnk artlarda yrtmelidir. Bu, mmet olmann ilk basamadr ve byk olmann ilk artdr. ayet tm dnyada stn gc ile ilkel olmayan bir takm vasta ve yollarla ma'rufu emr-mnkeri nehiy grevini yrten bir cemaatin varln kabul etsek bile yine bu cemaat, ayn ekilde, her lkede kendilerini kuatan giyini, davran ve yaadklar artlar ve blge zelleklerini gzetip strataji tesbit edecek olan ehliyetli-tebligci ve- da'vetilere ihtiya duyacaktr. 105 Kur'n- Kerim bu alma metodunu yle iaret buyurur: "(Bununla beraber) m'minlerin hepsinin (topyekn) savaa kmalar lyk deildir. O halde (onlann her snfndan birer zmre savaa gitmeli) kimi de din ve eriat ilimlerini iyice renmeli ve vimleri (savatan) dnp kendilerine geldikleri zaman, onlar Allah'n azabyla korkutmalar iin (gitmeyip kalmaldrlar.) Olur ki (bu suretle m'minler dine aykn hareketlerden) kanrlar. yette nerilen metod, Beyzv'nin auklamalarma uygunluk arzetmektedir. Beyzv yle der: "Kabile gibi her byk bir topluluktan bir kii, ehir ahalisinden de bir cemaat... Bunlar, alma gayelerini, yce ideal ve maksatlarn slm Hukukuna gre dzenleyecek, topluma yol gsterip ynlendirecek ve eriata aykn tutum ve davranlardan dolay uyaracakladr. Bu aklamalardan anlalmaktadr ki, ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi, muhtelif ehirlerde ve deiik mntkalarda aralksz srdrlecektir. Varlmak istenen gaye ve maksatlarn gereklemesi iin bununla da yerinilmeyecek, byk veya kk ehirlerde, ky ve kasabalarda bu organizeye bal almalar sistemli bir ekilde srdrlecektir. 106 Allme el-Bagav bu yeti tefsir ederken yle der: "Fkh, eriat hkmlerini tanmaktr. Bu hkmleri tanmak da farz-i ayn ve farz- kifye yollaryla olur. Farz- ayn bilgisi; taharet, namaz ve oru gibi sahalara hitabeden Her mkellefin bilmesi gerekir." Allah'n Resul (s.a.v.) yle buyurur: "lim renmek her mslman erkek ve kadna farzdr." Ayn ekilde Allah Tel kullarndan bir kiiye farz kld ibdeti, onu tanyacak ilmi renmesini de farz klmtr. Eer dince zengin ise Zekt bilgisini, hacc ibdeti iin de hacc ifye ve shhatli bir ekilde edaya yarayacak ilmi renmesi farzdr. Farz- kifye'ye gelince; ictihad derecesine ve fetva verecek rtbeye eriinceye kadar ilim renilir ve retilir. Bir ehir halk, sz gelimi, bu farz terkeder de ehliyetli kodroyu yetitirip, dini shhatli bil kaynaktan renmezse, o cemaatin tm Allah Tel'nn eriatna isyan etmi olur. Aksi bir ifde ile "dini btn ynleriyle" ve "Bir btn olarak" renip anlatacak bir "ilim kadrosu'nu yetitiren mnslmanlar farz- kifye sorumluluundan kurtulmu olur Halkn bana gelecek herhangi bir olayda bir fkh liminin taklidi mmete vacip olur. Hakknda kesin hkm bulunmayan davalarda, haktan ve hak izgiden sapmamalar iin, insanlara hakk gsteren her mntkada slmi zmler getiren ulemann varl farzdr. Bu, gemiin deimeyen snnetidir. Her asrn slm cemaatlerinde olduu gibi, her gelen slm Cemaatlerin de Ma'ruf ve mnker grevini retecek slm limini yetitirmesi zorunludur. Bunun dndaki her alma, mmete zaman kaybettirmekten baka bir ie yaramaz. Bu grev yerine getirilmedii srece mmet sdir ve gnahkardr. 6- mam ibn-i Teymiyye' yle buyurur: "Ma'rufu emredip mnkeri yasaklama grevi bizzat herkese (yani direkt herkese) farz olmayan bir grevdir. Kur'an- Kerim'in iaret buyurduu gibi, bu farz yeterlilik ve iktidar ehliyetine gre cereyan eder. Cihad bu grevin tamamndan saylnca, ayn ekilde kifye Farzlarndan olur. 107 slm Hukukular, cihad hakknda u mtalaada bulunur: "Dman slm lkelerinden birine taarruz edince halk savaa aran ister gvenilir olusun, ister fsk olsun farz- ayn asndan ikisi de eit sorumluluk tarlar. slm mmetinin son 300 yl ierisindeki daln hzlandran Emperyalist gler, ok ynl bir smr pln hazrlayan hal zihniyeti, slama kar tarih kinini nihayet peygamberin varislerini ortadan kaldrmakla ortaya koymulardr. Demek oluyorki slm'n devlet ve iktidardan d; gerek ve mchid ulemann ortadan siliniiyle salanmtr. mmeti cephede yenemeyen slm dmanlar toprak igalinden mit kesmi, uzun vadeli plnlarn devreye sokmu, mmeti ayakta tutan merkezi otoriteyi ortadan kaldrm, bylece mmet basz kalmtr. mmet olma uurunu, inand gen nesle alama urunda hayatn zindanlarda feda etmi ve hlis hrriyeti Hakka klelikte bulan air: (Nfk): pi kopan tebihim, Dalm tane tane, Ac amma tebihim. Hani nerde mame? Taneleri toplayn, Hak ipine derleyin, Bir mm'e balayn, Tevhid gelsin meydana" yerek, slm mmetinin arzetgi enkaz karsnda ac ac
105 106
et-Tevbe: 9/122. Envr-t-Tenzil ve Esrr-t-Te'vil (Mezkr yetin tefsiri) 107 Melim-ur Tenzil (Hazin tefsirinin kenar): 3/138
alamtr. Evet, imdi tes-bh kopmutur. mmeti ynlendiren Ulema itelenmi, slm d modern chiliyye btn kurumlaryla sultasn kurmutur. (eviren) Bu nedenle o lke halknn tmne seferberlik farz olur. Ayn eilde bu lke halkndan olmasa bile, bu lkenin mslman ahalisine cihd, kifye vasfna gre farz olur. Yakn veya komu bir mslman lke yoksa, yani arada kfir bir devlet var da ondan sonra slm bir lke vars, bu defa seferberlik halindeki slm lkesinin yardmna komas bu lke halkna farz olur. Byle bir ortamda "ben uzak bir lkeyim, yapamam, edemem, diyerek bu farkl konumlu slm lkeleri, cihad ve sava halindeki slm lkesine yardmda bulunmayp, 9 ihmalkr davranrsa, isyankrlar ile sorumsuzlukta yni isyanda eit olurlar. Binenaleyh sorumluluk emberi, bylelikle doulu ve batl slm mmetini kuatr ve farz- ayn durumuna geer. 108 Bu aklamalar zaviyesinde konuya baklnca, kyasn zarretininin ortaya ktm grrz. Syle ki: "Bir yerde eriat emirleri zayflam, nehiyleri yaygn hale gelmise, bu emirleri tekrar yaanr hale getirmek, yasaklar da toplumdan uzaklatrmak, o yerin ahalisine farz olur. ayet o yerin halk sorumluluklarn tamaz veya bu sorumluluklarn tamada gaflete derlerse, yakn komu mslman lke, isyan halinde olan bu topluma, sorumluluklarn hatrlatmak ve yardmda bulunmak zere devreye girecektir. Ya da fiilen ihmal yznden ynetimini dmana kaptrma derecesine getiren bu halkn ynetimini stlenecektir..Szgelimi, mslman bir cemaat veya lke, eriatn yasaklad herhangi bir haram veya suu ileme tehlikesine dm, bu da onu dinden karacak kadar tehlikeli bir fitne halini almsa, inan ve itikadlar da bozulmaya yz tutmusa, ilerinde de kendilerini slah edecek bir dvetisi ve dvetileri de yoksa, bu takdirde, bu cemaate yakn olan mslmanlara, onlar slah edip tekrar slm'a sndrma sorumluluu dm olur. Bu komu cemaat veya lke de bu grevini yapmazsa, sorumluluk cihadda olduu gibi- mmetin tmn kapsar. 7- Ma'rufu emretmek mnkerden nehyetmek, cunhur'a gre farz- kifye olmasna ramen, baz artlarn ortaya kard zorunluluklar nedeniyle farz- ayn olur. Bunlardan birkan arzedelim: a- slm Devleti'nin grevlendirdii kimselerin bu grevi yapmalar farz- ayrdr. Nizamuddin-en-Nisbri: Devlet, ma'rufu emr-mnkeri nehiy grevini yrtmek iin bir kii tayin, etse, o kimseye bu konuda yetki vermi demektir. Ve o kimse Muhtesibdir der 109 b- Bir yerde Ma'rufu emretme esaslar deiiklie urar, mimker de ilenmi olup, bu durumu, bir kiiden bakas da bilmiyorsa, mafu emr mnkeri nehiy grevi, otomatikmen bu kiiye verilmi demektir. Aliyyul-Kr der ki: "Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek, bir kiiden fazla kimseler tarafndan bilmiyorsa farz- kifye olur. Aksi halde gren herkese farz- ayndr. 110 c- Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek, uslne uygun olarak mnakaa ve mcdeleyle ihtiya hissettiriyorsa, buna ehil olan herkesin itiraki farz- ayndr. bnul-Arabt el-Malik: "Ma'rufu emr mnkeri nehyetmek farz- kifyedir. M'min kendinde bu grevi yapabilme salahiyet ve yetkisini grp, tek bana ve bamsz olarak yrtebileceine inanyorsa bu durumda bu vasflar tayan herkese farz- ayn olur," der. 111 d- Ma'rufu emr-mnkeri riebiy grevini yrtecek bir tek kii kalmsa, bu kii de bu grevi yrtebilecek iktidar kendinde bulabiliyorsa bu, hkmen farz- ayn olur. mam bni Teymiyye yle der: "Ma'rufu emr, mnkeri nehiy; g, iktidar ve ehliyet kapasitesine gre farzdr. Gc yeten herkesin bu grevi stlenmesi farz- ayn'dr. 112 mam Gazl de ayn anlam desteleyerek yle der: "Ma'rufu emr mnkeri nehyetmek farzdr. phesiz ki bu farziyetin sorumluluu; kudret ve ehliyet sahibi olanlarn if etmesiyle kalkar. 113 Genie incelemeye altmz ve grlerle desteklediimiz bu konu, her nekadar farziyeti, iktidar ve ehliyet artlaryla kaytl grnyorsa da, zaruretlerin gerektirdii her yer ve zamana, bu grevi yapabilen her kese farzdr. Fakat herkesin yapmas ve bu konuya el atmas, nazik bir konuyu hakkyla izah edememe zorluunu da ortaya karacaktr. Bu caiz de deildir. Aslnda bu duruma dmeden nce tedbir almak en kar yoldur. nk bu, ihmal kabul etmeyecek kadar nzik bir konudur. Peygamberler hayat boyu yrttkleri bir grevi ihmal etmezken, mslmanm ihmal etmesi ve bu sahann bilincinde olmadan, sahanm adamm yetitirmemesi kadar byk crm olur mu? Ma'rufu'emr-mnkeri nehiy konusunda, hi bir ihmal mslmam mazur gstermez. III.BLM "MARUF" VE ""MNKER" KAVRAMLARININ MAHYET VE NE FDE ETTKLER
108 109
el-Hisbe fil-slm: 66 Feth-ul-Kadir vel-nyet Alel-Hidye: 4/270-271 110 Garib-ul Kur'an ve Regib-ul Furkan (bn-i Cerir'in ken....) 4/30 111 el-Mubin-ul-Muin Li-fehm-il Erbain: 189 112 el-Ahkam-ul-Kur'an: 1/122 113 el-Hisbe fil-skam: 37
Ma'ruf'u Emretmek Mnkeri Yasaklamak, Ahlk Konulara Ait Bir Kavram Deildir Ma'rufu emr-mnkeri nehiy, o kadar nemli bir grevdir ki, mmetin omuzlarna yklenen devlet gibi bir organizenin kuruluu iin veya iktidara gtren en yce inklb hareketin temel felsefesini ifade eden bir unvan anlamn tar. yle ise "ma'rufu ve mnker" kavramlarn slm'n ykledii anlam ve kapsam ile anlamamz gerekir. imdi bu iki kavramla ne anlatlmak istenmektedir. Asl olan; Allah'n bu iki terim ile nasl bir hedefi m'minlere gstermek istediidir. yle ise iki kavram tantlmadan, bize yklenilen grevi kavramamz mmkn olmayacaktr. Gnmz mslmanlarnca kullanlan ve revada olan anlamyla ma'ruf; herkese bilinen ve iyilii snrl olan, olsa da olmasa da yaplan ahlk faziletler olarak anlalmaktadr. Bunun gibi mnker de; genel ahlka aykr ve herkesin irkin grd ahlk davranlar olarak anlalmakta veya sanlmaktadr. Daha sonra da "ma'rufu emr-mnkeri nehiy" gibi bir grevi de; herkesi iyi davranlara yneltmek ve ktl ho grmeyen bir kamuoyu oluturmak eklinde anlarlar. Tabii ki bu ktlk slm'n ho karlamad ktlk deildir. Oysa Kur'n Kerim'in bu iki kavram ile anlatmak istedii, yukarda sanld gibi ok dar ve ind olarak ifde edilenler deildir. Ma'ruf ve Mnker kavramlarnn sahasn byle dar anlamak, avamn kendi arasnda anladklarndan farkl bir konum igal etmeyecektir. yle ise Kur'n- Kerim'in arz ettii ve hayat felsefesinin temelini oluturan bu kavramlar anlamak iin dncelerimizi zorlayarak, Kur'n ve snnetin nda en doru anlamm aratrmak mecburiyetindeyiz. Kur'an- Kerim asndan bu kavramlara bakldndan grlecektir ki; yalnz Ahlki Snrlarla ifadesini bulan bir anlam tamad gibi, sadece va'z ve tten ibaret bir sahaya da sktnlmamtr. Kur'an- Kerim'in ifde ve slbunu iyice kavrayanlar greceklerdir ki bu iki kavramn kapsam ok genitir. Hatta "Kur'an ve slm bu iki kavram zerinde kurulmutur," denilse yanl olmaz. Zira "dini hayat canl ve diri tutmak, dnyadaki tm slm d yanl ve erileri dzeltmek iin" sarfedilen abalar ve gayretleri ifde edecek kadar geni sahaldrlar. Bu iki kavram byle anlamaa bizi iten saik, elbette ki Kur'an'n tatbikatdr. Veya hedefledii toplum anlaydr. Aksi halde ma'ruf ve mnkeri yle dar anlamak; hedefi olmayan bir abay sarfetmeye gtrecek ve sadece chiliyyenin "iyi ahlk" deyip, kendine kar aktif olmasn arzu etmedii bir hmanizma anlayna m'mini srkleyecektir. Bylelikle de dinin ve din hayatn ayakta tutulmas iin herhangi bir gayret ve alma sarfedilmeyecek. M'min gnderildii hedefini tanmayacaktr. Kapsam ve anlam byle anlalan bir kavramn farziyetine de inanmayacaktr. Dinin ve dini hayatn zerinde kurulduu bu iki kavramn mana' ve ihemmiyeti ile ilgili her trl alma artk bo bir hayl halini alacaktr ve slm mmetinin, grevi ile ilgili almay da dar ve snrl bir sahaya hasredecektir. 114 Bu dnceye sahib kiiye: "Allah tel" dini hayatn yaanmasn" bize emretmitir" diye sorsan, cevab; "Onlar ahlk gzelliklere arp byle bir hayatn varln duyurduktan sonra grevimiz sona ermitir" diye cevap verecektir. phesiz ki bu dnceye sahip bir kimsenin maruf ve mnker kavramlarn anlamad sylenemez. Ancak bu kavramlarn aklanmasnda hataya dmtr denilebilir. Hatta denilebilir ki bu kii, dinden kaynaklanan doru bir tasavvur ve anlaytan uzak kalmtr. Tpk mmetin, niin ve hangi maksat ve hedefleri gerekletirmek iin gnderildiini anlamad gibi. Demek oluyor ki aslolan; Kur'an'n maksad ve hedefleri dorultusunda yaanan islm gerek slm'dr. Ma'ruf ve Mnker Kavramlarn Doru Anlamak Ma'ruf ve mnker, sadece Kur'an- Kerim'in asl maksadna uygun olarak kullanld iki kavramdr. Kur'an'n kendi yntemiyle bakldndan, bu iki kavramla ne anlatlmak istendii kolayca anlalr. Bu konuyu u alardan inceleyelim: 1- Kur'an- Kerim, peygamberlerin grevinden sz ederken, ma'ruf ve mnker kavramlarn kullanmtr. Hi phesiz ki peygamberler, sadece insanlarn gzel huylu olmalarn salamak iin gnderilmi deillerdir. Bu, sadece onlarn gnderildikleri hedefleri gerkletirmek iin grevlerinden biridir. Zira onlarn grevleri, ak ve net olarak; insanlar tek Allah'a boyun emeye, artsz itaata ve onun hkimiyetini kabul edip, onun dnda her trl beer otoriteyi reddetmeye da'vet etmeleridir. Allah'a artsz itaat ise, yalnz Allah'n hkmranl iin hayatn tm cephelerini kuatma anlamndaki boyun eii ifde eder. M'min, bylece hayat, yalnz bir cephesiyle deil, onu kuatan atmosferi btn renk ve muhtevasyla deitirici ve kapsayc byklkte bir anlay ve evrensel bir tasavvur erevesi ierisinde slaha, yenilemeye ve ynlendirmeye koyulacaktr. Artk o, gerek ve kmil imann ancak byle bir ortamda yaanabileceine inanacak ve tm gayretini bu ynde sarfedecektit Hedefi; Allah'n emir ve nehiylerinin hayatn her sahnesinde sz sahibi olmasmr salamak olacaktr. nanlarnda.... Dncelerinde bdet ve ahlk llerinde....Meden, sosyal, siys ve insan tm ilikilerinde gsterecei gayret,
114
Gnmz mslmanlar, yabanc kltr emperyalizmasnn telkinleri sonucu bu gn ayn konumdaki bir anlaya sahib olmutur. Yani "dinin gemite etkin bir rol oynayp, mslmanlarn mmet olmasn hazrlayc aktif grevini yitirdiini ve o gnk statkoyu korumann mmkn olmayacam ileri srerler. Yeniden din hayat yaatmak veya dini hayata hkim klmak imkanszdr." demeleri yukarda arzedilen anlay gibi mahhas bir ifls rneini sergilemektedir. Aslnda gnmz mslmannn byle bir anlya sahip olmas iin uzun va'deli, d kaynakl bir slm dmanlnn tohumlarnn atldn ve asrlar alan bir abann sergilendiini gstermektedir. (eviren)
bu hedeflerin tahakkuku urunda olacaktr. Anlalyor ki ma'ruf, Allah Rasl'nn, tatbikatn emrettii er'i llere uygun, hayatn her safhasn kuatan Allah'n rzas, mnker ise tatbikatn arzu etmedii ve hayatn tm safhalarnda yaanan Allah'n rzas dndakiler demektir. Yani ma'ruf ve mnkerin sahas, hayatn her safhasdr. Hayat btnyle etkiler ve kucakar. 2- Nebi ve peygamberlerin gnderiliindeki gaye ve ama; bizzat islm mmetinin varolu gayesi'dir. Binaenaleyh bu mmetin grevi; ma'rufu emretmek, mnkeri yasaklamaktr. Bu ynyle bu mmet "en hayrl mmet" diye adlandrlmtr. ayet ma'ruf ve mnker kavramlaryla yalnz "Ahlki t" kastediliyorsa, dnyann her tarafnda ve srekli olarak bu grevi yapan topluluklar mevcuttur, 20. asr, ahlki zntnn zirvede seyrettii bir asrdr. Nice ahlk deerlerin, renk ve mekn deiikliine ramen bugn her yerde ahlk retilmektedir. Konferanslar, edeb toplantlar ve makaleler sunulmakta, kitap ve brorler yaynlanmaktadr. Kitlelere ahlkn yceliini tantmak ve bu kitleleri ahlki degerelere gre ynlendirmek iin gayret sarfeden, eitli renk ve muhtevada yana giren kurulular grmekteyiz. Bu kurululara kar slm mmeti, gemiteki aktif pozisyonunu taknarak, dnya insanna mesajn aktaracal ve toplumu inklb bir ruhla yeniden slm'n kucana oturtacak tr. Dnyamz, artlarn zorlad bir ortamda byle ahlk bir islah; ne kadar da muhtatr. Bu, slm anlamda bir cemaat iidir. (Gayelerini tahakkuk ettirecek bir lider etrafnda toplanma ruhundar, mahrum olanlar cemaat olmaktan uzaktrlar. Biatl toplum olmak mecburiyetleri vardr bugnk mslmanlarm....) Fakat bu mmet, dnyada yaayan dier mmetlere nisbetle "en hayrl mmet" vasfn sadece bu almasyla elde etmi deildir. nk onun gerek grevi yalnz "ahlk slah"dan ibaret deildir. Bunun dnda hayatn her safhasnda ve tedric usllerle "slm insann ina" etmektir. Bu ynyle bu mmet, peygamberlerin grevini stlenmekle dier insanlar arasndan seilmi bir mmettir. Peygamberlerin insanlara nisbetle igal ettikleri mevk ve statkoyu koruma ve srdrme anlamn tar bu mmetin stlendii grev. Aksi halde Allah Tel'nn onu "en hayrl mmet" diye vasfetmesinin bir anlam olmazd. Zira mcerret ahlka da'vet, dinin bir blmn ifade eder. mmet sadece bu ynyle bu ismi almamtr. nk tarih grevi itibariyle bu mmet; Allah'n dinini her trl ve ok geni boyutlu emperyalist tasullutlara kar koruyacak ve dini btn kurumlaryla ayakta tutmak iin, Allah'n yeryzndeki var olan ahitleridir. nsanlarn arasndan seilip gnderilmi oimasi da bu ynyledir. Allme Ebu'l-Hayyan el-Endlisi yle buyurur: "Kur'an Kerim'in bu mmeti "en hayrl mmet" diye vasfetmesi u zelliklerinden dolaydr: "Bu mmet, Allah'n Rasl'ne iman etmeye da'vet ederek, Allah'n yardmna gvenip dayanm, eriat ilmini koruyup kollam, bunun iin her eyini feda etmeyi cana minnet bilmi ve lkeleri bu idealle fethederek dier mmetlerle yarta birincilii kazanmtr. 115 3-Allah Tel l-i mran sresinde, slm mmetinin, ma'rufu emredip mnkeri yasaklama ve hayra da'vet grevinin birlikte yrtlmesini emretmitir. Bu iki emirden biri, dieri olmadan yrtlemez. Hayra da'vet ma'rufun aklanmasdr. nk hayra da'vet etmek; tm insanla Allah'n dinine ve btn kapsamyla Allah'n eriatna da'veti ifade eder. (nan ancak amelle anlam kazanr. Aslolan l yaaytr. "Dier dinler, ballarndan sadece iman etmelerini istemelerine karlk slm, inanmak ve inand gibi yaamay da istemitir. Hak olan bir davrantan yoksun olan man meziyet deildir. Tpk yerine geritirilmeyen bir grev gibi eksiktir. l yaaytr.") Mfessirler derler ki: "Allah Tel "hayra da'vet" kavramyla ma'ruf ve mnker ikilisini iki temel kabul ederek, slm' btn kurumlaryla bu kavramn hkm ve otoritesi altna almak" istemitir. mam Rz yle buyurur: "Hayra da'vet cins bir kavramdr. Altnda iki anlam yatar: Biri ma'rufu' emretmeyi gerektiren almaya tevik diere mnkeri yasaklamay konu alan her eit almaya teviktir. 116 Netice olarak; "Hayra da'vet, ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaya almak" kavramlaryla, insanl Allah Tel'nn dinine da'vet etmek ve tm hkmranlk haklarn bu dine veren ve bunu aka ilan eden her eit alma anlalmaktadr. lim Otoritelerinin Aklamalar 13 yzyl boyunca slm ulemasnn, maruf ve mnker kavramlarna sadece ahlk ve dayanksz bir takm ilm nazariyelerden teye gemeyen anlamlar verdii zannedildi. Oysa ma'ruf ve mnker kavramlar sanld kadar dar snrl kavramlar deildir. Hkmettikleri sahalar tesbit ettiimiz zaman grlecektir ki bu ilm kavram; inan, ibdet, ahlk ve tm sosyal ilikileri ve ilh hukuku sahasna almr. Hayatn sadece belli bir blmn ele ald eklindeki gayr- ilm bir snrlandrma yapmak, gayr-i ilmi olduu gibi, bu kavramlarn ne ifde ettiklerini de anlamamak olur. imdi bir ok ilim otoritelerinin konu ile ilgili ilm baklarm arzederek, onlarn ma'ruf'un; ahlk dirili ve Kur'an'i hayata hkim klma, mnker'in ise ahlki kntnn unvan olduunu ispatlayan derin anlaylarndan birka tanesini arzedelim: mam e-evkni der ki: "bn-i Eb Hatem Eb'ul-lye'den yle bir tanm nakleder: "Allah Tel'nn Kur'an- Kerim'de ma'rufun emredilmesi ile ilgili zikrettii her yet slm', mnkerin yasaklanmas ile ilgili zikrettii her hkm putlara
115 116
Bahr-ul Muhit : 3/239 et-Tefsir-ul-Kebir: 3/20
ibdeti ifade eder." Bu, tayin ve tesbiti g olan bir tahsisdir. Ne arap dilinde, ne erl rfde byle bir tanma rastlanmamtr. 117 Allme Ebu'l-Hayyan el-Endlis yle der: "Baz kimseler ma'rufu tevhid, Mnkeri de kfr ile tefsir ettiler. phesiz ki tevhid ma'rufun, kfr de mnkerin temel felsefesidir. Fakat bununla beraber her ma'ruf'da genel belirti, eriatn emirlerine tevik etmek, her mnkerde de eriatn yasaklarna uyma anlam vardr. 118 mam Raz yle buyurur: 119 "Ma'rufun ba Allah'a mam'dr. Mnkerin ba da Allah' inkrdr."mam Ebu Bekir el-Cessas buyurur ki: "Ma'ruf Allah'n emrettikleridir. Mnker ise Allah'n yasaklad eylerdir. 120 Allme el-Hedddi: "Ma'ruf, snnet, mnker, bid'attr. 121 der. Allme Seyyid el-Alsi buyurur ki: "Ma'rufa uymak: itaat ve Allah'n emirlerine uymak, mnker ise eriatn meru grmedii gnah ve gnah sahalardr. 122 Allaame bni Hacer el-Heysemi: "Ma'rufu emredip mnkeri yasaklamak: eriattn esaslaryla hkmetmek, haramlarn yasaklamak demektir 123 diye tanmlar. Allme b. Malik ise konuya yle bakar: "Mnker, sz ve amel ynnden Allh'n rzasnn olmad her hakaret ve davran, ma'ruf ise bunun zdd olan sahann addr. 124 Allme Aliyy'l-Kar der ki: "mnker: Dinin ho grmedii, istemedii ve rza gstermedii her eydir. 125 Allme el-Mnav mnker kavramnn getii yeti tefsir ederken derki: "(Sizden bir kimse herhangi bir mnkeri grrse yani sz ve amel olarak slm'n irkin grp, sz ve amel olarak yasaklad herhangi bir eyi grnce (onu deitirip hayattan kovsun. 126 der. mam bn-i Teymiyye: Ma'ruf her farz, mnker ise her irkin davran ve ameli ifade eder. irkin ameller ise gnah ve mahzurlar kapsamna alr ki, irk, yalan ve zulm gibi yz kzartc sz ve davranlardr. 127 Gerek u ki ma'ruf, yalnz yksek ahlk deerler iin kulanlmaz. Zira bu deerler ma'rufun bir parasdr. Mnker ise fesad ve ahlkszlk anlamn tar, ama sadece "bozuk ahlk" diye tanmlanamaz. Allah'n zat ve sfatlan Rasllullah'n (s.a.v.) snneti ve slm eriat maa'ruftur. Uluhiyyet ve peygamberlii inkr, din ve eriate muhalefet de mnkerdir. imdi bu ilm tanmlar arzettikten sonra konuya dier bir adan ve derinlemesine bir gzle bakmaya alalm. lah erat Ma'ruf, Ona Aykr Her dare Ve Anlay Mnkerdir nsan her hal krda dine muhtatr. Teri hakk dediimiz (emretme ve yasaklama) kanun koyma ve yapma hakk sadece Allah'ndr. nsan ferd ve sosyal hayatnda kanun dediimiz nizamdan uzak yaayamaz. Fakat bizzat kendisine, kendisini balayac bir kanun yapma yetkisi de verilmemitir. nk insann kendisi hakkndaki anlay, kendisini izah eden felsefesi hi bir zaman yeterli olmamtr. Bu nedenle Allah Tel'nn, insann izah demek olan din, ma'rufun ta kendisidir. Ve insan beeri l ve baklarla izaha kalkan her sistem de chiliyyedir, mnkerdir. nsan, kanun koyma ve kanun yapma hakknn Allah'a ait bir hak olduuna inanp itiraf edince, hayatnn her safhasnda ma'rufa boyun emi ve hakk dorulam olur. ayet bu hakk Allah'a ait grmeyip kendi arzularn kanun yapmaa yeltenirse iki durumdan birine rza gstermi olacaktr. Bunlardan ilki; insan kanun koymann ls kabul etmi olacak, idare hakini insan arzusuna ve mcerret akla vermi olacaktr ki her sz ve amelinde bunlarn arzusuna boyun eemek mecburiyetinde kalacaktr. kincisi; kendisinin kendisi gibi bir kiinin veya kiilerin (yani meclislerin) millet adna kardklar emir ve yasaklara boyun emeye raz olmasdr. Gnmz insanlnn sahib olduu temel felsefe, bu iki yaklamn deiik ehreleridir. Her iki yntem de aldatma ve smrme yollardr. nsanl hsran ve lme mahkm eder. nsan, insanln kulluuna ve ahslarn kat arzular demek olan despotizme kurban eder. Halbuki ma'rufu emr-mnkeri nehiy; insann, kullarn hkmetmesinden kurtarlp Allah'n hkimiyetine ve gerek hrriyete teslim edilmesidir. artsz itaat olan Allah'a ibdet etmeye ve yalnz ona boyun emeye armaktr. Allah'n gnderdii din, slm'dr. Tek hedefi, i'l-y
117 118 119
Feth-ul Kadir: 1/338 El-Bahr-ul-Muht: 3/20-21 Et-Tefsir-ul Kebr: 4/523 120 El-Ahkm-ul-Kuran:' 26/41 121 Ruh-ul-Beyan: 1/959 122 Ruh-ul-Maan: 4/28 123 ez-Zevacir an-aktiraf-il Kebir: 2/146 124 Mebrik-ul-Ezhr erh-u Mearik-il Envar: 1/48 125 el-Mbin-ul-Mun-li-fehm-il Erbain: 188 126 et-tefsr erh-u Cami-is-sagir: 2/418 127 el-Akdet-l sfahniyye: 121
kelimetullah yani Allah'n (c.c.) her sahada tek hkim kabul edilmesi, her sahada sz sahibi olmas, ynetim ve hkmranlk hakknn kendisine verilmesidir. Allah'a inananlar onun dinini aka ilan etmeli ve onunla atan her eit sistem ve felsefelerin aleyhinde birlikte savamahdrlar. Ta ki fitne ortadan kalkncaya kadar.... Allah, fikr ve amel olarak her trl yabanc unsurlardan arnm saf slm eriatn tatbik etme grevini bu mmete yklemitir. Hayatn her eit idare ve ubesinde emir ve nehiylerine uyularak tatbikatn istemektedir. slmda kanun koyma hakk, hi bir yasama organnn hakk olamaz. Nefis ve arzularn kanun yapma hakk slm'da yoktur. nk slm ile terbiye edilmemi bir nefsin, insanla verecei ve sunaca hibir olumlu mesaj yoktur. Hi bir insann Allah'n dinini tebdle ve tayire yeltenme hakk yoktur. Allah'n dininden sapmak ve din dmanl yapmak kadar byk mnker olamaz. Mnker taraftarlarnn oalmas ve savunucularnn mevcudiyeti de mnkerdir. Allah Tel slm mmetinden ma'ruf'a tab olmasn ve uygulamasn istemektedir, slm'n hayata uygulanma grevinin ma'ruf ehlinden ve onu savunanlardan istenmesi kadar tabi birey olamaz. Bu istek ve arzunun, mslmann i ve d dnyasnda grnr halde belirlenmesi ve savunulmas gerekir. Her frsat ve admda bu istek ve arzunun tezahrlerini vermesini salamak mslmann grevidir. mara bn-i Teymiyye yle der: "Emir ve nehiy insanolunun varlnn gereidir. Kim Allah ve Rasl'nn emirlerini emretmez, yasakladklarn yasaklamazsa, ya ma'rufa muhalefet etmi olacak, ya da Allah'n hkmetmesini emrettiii hakk btla kartrm olacaktr. Eer bu tr bir anlaytan ayrmazsa uydurma bir din edinmi olur. slm mctehid imam ve ilim otoritelerinden naklettiimiz bu aklamalarn altnda vardmz kanaat gsteriyor ki ma'ruf ve mnker kavramlar, salt ahlk kavramlardan olmayp, "eriat Hukukuna ait" iki temel kavramdr. Bu iki temel kavram, Allah'n dinini ve eriatnn tatbikatn ifade eden iki mcmel ifdedir. Bu nedenle ifde ve kapsam asndan bu iki kavrama bakldnda, grlecektir ki ma'ruf; Allah'n dininin emrettii inan, fikir, ibdet, usl ve metodlar, ahlki ilkeler, siyas ve meden kanunlarn tm, bunlarn dnda 'kalan saha da mnkeri ifde etmektedir. te bu mmet birincisini emretmek ikincisini de nehyetmekle emrolunmutur. Ma'ruf Ve Mnker Dinin Tarifidir imdi yanl bir anlay zerindeki perdeyi kaldrmak istiyoruz. Bu yanl anlay shhate kavumadan ma'ruf ve mnker kavramlarm anlamakda daima glk ekmi olacaz. Bu yanl anlay; ma'rufu'un; "bir davran iyi ve gzel bulmak" mnkerin ise, "herhangi bir eyi sadece ho grmemek veya irkin bulmak" gibi anlamlar ifade ettiidir. Keza ma'ruf, herhangi bir fert ve toplumun ho grp kendisiyle amel ettii davrm da ifde etmez. Yine fert veya cemaatn ho grmedii ve bilinmeyen bir davran da mnkeri ifde etmez. (Zira fert veya toplumun ho grmedii bir davran, din ho grebilir veya onaylayabildii bir amel olabilir. Yine ho grd bir ameli dinin ona mnker damgasn vurduu cinsden bir davran olabilir.) nk ma'ruf ve mnkerin Kur'an ifadeyle zel bir anlam vardr. Binaenaleyh Kur'n- Kerim'in genel esprisi asndan bakldnda ma'rufun; "ilah yasann sunmak istedii inan ve ameli" ifde ettii hemen anlalacaktr. Aklmzn mahsl olarak kefedilen bir sahann insanlar tarafndan ho grlp beenilmesine ma'ruf diyemeyiz. Ancak kefedilen bu saha Kur'an ve snnet tarafndan kabul grrse ma'ruf olur. Ayn ekilde aklmzn kabul etmeyip, insanlarn da sevmedii, alamad ve uygun olamayan bir davran slm eriat, onun mnker olduuna hkmetmedii srece mnker diye iln edemeyiz. Herhangi bir amel veya tatbikatn din nazarnda mnker olduu halde o gnk dnr veya ilim ehli tarafndan ma'ruf kabul edilmesi ileri srlebilir. Dinin bu tatbikat onaylamas istenemez. Nasl ki bir ksm ahs veya kurumlarn mnker olarak kabul ettikleri bir tatbikat dince ma'ruf kabul edilmedii gibi. 128 mam Rb el sfehn yle buyurur: "Ma'ruf, akl ve dinin ho ve uygun grd her amelin ad, mnker ise akl ve dinin ho grmeyip yasaklamay emrettii her amelin addr. 129 Bu aklamada ma'ruf ve mnkerin tanmnda akln, din mevkiine konulduu anlalmasn. Zira bu hususda akl hr deildir. Aksine dine boyun emitir. Bununla beraber, fesada uratacak bir hastala yakalanmad srece, btnyle dinle uyum iindedir. phesiz ki dinin hi bir hkm salam aklla atmaz. Bu nedenle imam Rb el-sfehni, akl ile dini ayn makamda zikretti. Binaenaleyh bir davrann ma'ruf veya mnker oluu ile ilgili hkm vermede ak acziyete dse bile din tek bana konuya zm getirecek yeterliliktedir, mam Rib bu hususa, mnker'i aklarken yle temas eder. "Mnker, akln, irkinliine ve ktlne hkmettii, yahut bir
el-Hisbe f'l slm: 87 Tut ynetimlerde iki, kumar, zina ve gayr-i meru ne kadar amel ve tatabikat varsa hepsi ma'ruf (meru) kabul edilmiken, hkim unsur slm olan devlet ynetimlerinde bu ameller mnkerdir ve savalmas gerekir bunlarla. Bunun gibi "ehdet kelimesi" z olarak yalnz Allah'n hkimiyetini ve Reslllah (s.a.v.) 'in liderliini ifde ederken, islm'da bir amelin temel felsefesi bu iki unsurdan kaynaklanmyorsa, l ve merdd olduu kesin izgilerle . belirlenmitir. Byle bir ma'rufun gereklemesi farz-i ayn iken, slm'n bu temel yaps, an tut ve chiliyye ynetimlerince "a D" damgas vurularak mnker kabul edilmitir."(eviren)
129 128
davrann irkin ve kt oluunda akln duraklad fakat dinin irkindir dedii ve hkmettii her ameldir. bni Cemre yle der: "Ma'ruf, dinin ma'lum delil ve kstaslaryla bilinen her iyi amel ve davrann addr. Bu ister det cinsinden olusun, ister dndaki bir davran olsun hkm birdir. 130 slm ulemas, slm toplumunda bir amelin yaygn oluu veya kabul grmeyii, gzel grlmesi veya reddedilii, ma'ruf ve mnkerin tanmda din ile beraber bir kstas ve l oluundan sz etmitir. Bu doru bir yarg olmayp sadece bir zandr. Fakat bununla beraber u da bir gerektir. mn sahiplerinin inan ve amel cinsinden gzel kabul ettikleri davranlarn ma'ruf, ho karlamadklar davran ve tutumlar da mnker diye adlandrmamzda bir saknca yoktur. Byle bir sonu; "akl ve tecrbelerinin rnleridir. Yahut muhtemel ki mill gelenekleri ve rk tutumlardr" denilemez. nk Allah ve Rasl'ne sdk bir imanla teslim olanlar, ma'ruf veya mnker bir amele, ancak Allah'n dininin nda, O'nun eriatine tbi olarak ve emirlerine balanarak bakarlar. lh eriatn, tanyp kabul ettii her amel ve davran onlarca da ma'ruf, ho grmeyip reddettii her davran da mnker kabul edilir. Bu yarglarnda hibir phe ve zan iinde deildirler. Dinin "ma'ruf kabul ettiini "mnker" diye ileri srecek kadar cesaret gstermeleri dnlemez. Bunun tesinde bu konuda ihmalkr bile davranmalarnn affedilmeyecek kadar bir su telki edilmesi ayrca zikre deer bir davrantr. Kald ki dinin mnker dediini ma'ruf diye lan etmeleri veya azck da olsa rabet gstermeleri hi mmkn deildir. mam Cerir et-Taber yle buyurur: "Ma'rufun asl; inananlarca bir amelin gzel kabul edilip ho grlmesidir. Mesel; Allah'a itaat ma'ruftur. nk man tayan herkes, bunun gzel bir amel olduunda mttefiktir. Mnkerin asl ise; Allah Tel'nn ho grmedii ve m'minlerin de tabiatlar gerei reddettii her ameldir. Bu nedenle Allah'a itaat etmemek ve s olmak mnker diye kabul edilmitir. nk man edenler byle bir davran en byk su saym ve ho grmemitir. 131 mam e-evkn, slm mmetini yle vasfeder: "Onlar, dinin emrettiklerini emrederler, yasakladklarn da yasaklarlar. Onlarn, bu davranlar ma'ruf ve mnker diye kabul etmelerine delil ise Kur'an ve snnettir. 132 Grlyor ki slm ulemas, "ma'ruf kavramn; hikmet, felsefe ve mantk terimleriyle ifade ettikleri gibi, asrlarndaki geleneklerin nda anlamaa almamlardr. Aksine hep dinin ve snnetin saf nda anlamaa almlar ve hkme balamlardr. Bir dier nemli anlaylar da; Ma'ruf ve mnker kavramlarm "Allah'a itaat" ve O'na isyan" eklinde oluudur. Bu adan baklnca grlecektir ki; hell ve haram, farz ve nafile, mstehab ve mekruh kavramlar da bu iki temel kavramn sahasna girmitir. Btn bu aklamalar yine bizi; "Allah'n eriat, ma'ruf ve mnker denilen iki temel'e oturmutur" yargsna gtrmektedir. nk bu din, Allah Tel'nn, sevdii ve holanmad eyleri bize haber vermektedir. Hell ve haram nedir? Vacip ve mendup nedir? Haram ve mekruh ne demektir? sorularnn cevaplarn en yetkili bir ekilde nmze sermektedir. bn'l-Esr, ma'rufu yle tanmlar; "Ma'ruf; Allah'a itaat, onun rzasna nail olma, insanlara (dini mesaj asndan yaklap) iyilikte bulunma, dinin ard tm iyilikleri ve nehyettii tm ktlkleri kapsamna alan toplayc bir kavramdr. Bu tanm, ma'rufun mehur zelliklerindendir. Yani insanlararas bilinen iyi eyler, mslmanlarn kt grmedikleri ve slm ile atmayan davranlardr. 133 bnl'l-Esr mnkeri de yle tanmlamaa alr: "mnker, Ma'rufun zdddr. Dinin irkin grd, haram kabul ettii ve holanmad her eylem ve ameldir. 134 Allme es-Sv: "Ma'ruf kavramndan nurad; Allah Tel'nn istedikleridir. Bu, ister be vakit namaz, anne babaya iyilik ve yaknlar ziyaret gibi vcb ifde eden emirler olsun, ister nafileler ve nafile sadakalar gibi mendub cinsinden ameller olsun deimez. Mnker ise eriat sahibinin yasaklad eylerdir. Bu yasaklar, ister zina ve hrszlk gibi haram yollarla ilenmi olsun, isterse arzulamad amel ve davranlar eklinde olsup, ho grmedii eylerdir, 135 eklinde mtalaa beyan eder. Allme e-ehd Abdlkadir Udeh bu iki kavram daha da bir genellemeye tab tutar. Syle ki: "Ma'ruf ve mnker, sahalar geni olan temel iki slm kavramdr. Dinin, yaplmasn farz kld her eyi emretmek yahut namaz, oru, zekt, tevhid (Allah Tel'y her sahada rakibsiz kabul etmek ve her sahada sz hakkm ona vermek) gibi temel esaslar zerinde m'minleri eitmek... inan ve amel olarak din ile atan her trl dnce ve davran yasaklamak, bir daha yeermemek zere bunlarn kkn kazmak ve bu dnce ile kar kmak.... Semav dinlerden Hrstiyanla ait mnkerlerden, Teslis inanc ve sa'nn (a.s.) armha gerilip ldrld iddias, Ruhbanlk, iki imek, domuz etini yemek, slm dinin dier dinlerle att (atr ama muharref ekliyle, ilk haliyle deil) iddiasn ortadan kaldrmak iin yaplan tm almalar bu iki davramm sahalardr. 136 Tm bu hkmlerden ve varlan sonulardan anlmalmaktadr ki ma'ruf ve mnker kavramlar, herhangi bir
130 131
el-Mfredat fi-Garib-il Kur'an (Arefe) maddesi el-Mfredat fi-arib-il Kur'an (Nekire).maddesi 132 Feth-l Bari: 10/342 133 Cmi-ul Beyn f-Tefsir-il Kur'an: 4/28 134 rd-lFuhl:74 135 en-Nihyet fi-Garib-il Hads ve Eser: (Arefe): 3/85 136 en-Nihyet fi-Garib-il Hadis ve Eser: (Nekere)4/175
kimsenin istedii yorum ve izahla doru anlalamaz. Genel bir anlayla bakmak gerekir. O zaman grlecektir ki bu iki kavram Allah'n "rzas" ve "gazab" eklinde anlamn bulur. Bir amel ve davran "ma'ruf ve mnker" snr iinde mtalaa etmek insan aklnn yetkisi dndadr. Zira ma'ruf ve Mnker diye amelleri iki temel zerine oturtmak Allah'n eriatnn hakkdr. Kim Allah'n eriatnn stnde, bir ameli ma'ruf veya mnker kabul ederek hkmetme hakkm kendinde grrse, o kimse kendini Allah Tel'nn makamna koymu ve teri hakkn kendi varlnda toplam olur. Byle bir tavr iine girmek, yalnz Allah' inkr deil, ayn zamanda Allah'a kar sava amak ve topyekn insanl lme mahkm ederek, dine kar isyan etmek demektir. (Bu gn ayn isyan ve kfr yayoruz. El-yazu billh) IV. BLM MA'RUF VE MNKER SAHASININ GENL VE KAPSAMI Marufu Emredip Mnkerl Yasaklama, Davet Ve Eitimle lgili Bir Grevdir. Ma'ruf ve mnker almas iki temele dayanr: 1- Da'vet almas 2- Eitim ve dzenleme almas Bu iki temel esas, tabii bir ekille ve iyi bir dzenleme ile gayesine hizmet eder. yle ki: lk planda insanlar Allah'n dinine davet edilir. Sonra bu dinin eitim felsefesine gre eitim almasna tab tutulurlar. te bu, da'vetin baars iin hareket noktas ve temel felsefesidir. Eitim almas bu nokta zerinde dmlenir. Metod, ne kadar salam, eitim ne kadar kuvvetli ve kusursuz olursa da'vet o nisbette baarya ulam olur. Yoksa daha ilk plnda yaplan alma zlme ile kar karya kalr. Zira da'vet ve ird ile uygulanacak bir eitim ve metod arasnda kuvvetli bir iliki, gvenilir bir ba vardr. Bu nedenle davet olmakszn salt eitim ve metod bir fayda vermez. Nasl ki me-todsuz ve eitim felsefesi olmadan, yaplacak da'vet almasnn, arzulanan gayesine ulamas mmkn deildir. phesiz ki davet ve iradn kendine yneltildii kimse, eitim ve metod almasnn zerinde uyguland kimse deildir. nk dne davet, da'vete inanmayanlara yneliktir. Eitim almas ise da'vete inananlar zerinde cereyan eder. Fakat bununla birlikte her iki alma da tek bir hedefe yneliktir. phesiz Allah'a artsz ibdet eden kimse, insanlar, Allah'a ibdete ve kullua aracak ve bu temel zere cemaatini olutururken, inkr eden de toplumu kfre ve tut'a aracak ve kendi paralelinde bir cemaat meydana getirecektir. Aslnda sz konusu edilen bu iki alma, farkl grntlerine ramen tek bir maksada gre dzenlenmitir. mmet, bu almay gerekletirmekle sorumludur. Dier bir ifade ile bu mmet, ma'rufu emri mnkeri nehiyle grevlendirilmitir. mmetin kendi dnda yapmakla sorumlu olduu alma "Da'vet ve ird", kendi iinde yrtme ve if etmekle mkellef olduu almada "eitim ve dzenleme" adn alr. Mfessirler derler ki: "Allah'tan gayrisine itaat edip ona hkimeyet hakkn tanyanlara muhalefet etmek, kfr ve irk dzenleriyle savamak, Allah yolunda cihad etmek, man ve slm'a da'vet etmek, ma'ruf ve mnker grevinin gereidir. Ayn ekilde er' cezalar ve ta'zirleri uygulamak, insanlar, Allah yolunda mal ile cihad etmelerini tevik ve tavsiye etmek, Raslllah'n (s.a.v.) snnetine (slm' yaama biimine) uymak, bid'at (slm d tatbikatn her eidinden) her tatbikat ve hayat felsefesinden uzaklamay tavsiye etmek vb. her tr alma da ma'ruf ve mnker kapsamna girer. Anlalyor ki mezkr iki alma birbirinin ayrlmaz paralardr. Biri da'vet ve ynlendirme, dieri metod ve eitim. Binaenaleyh mfessirelere gre ma'ruf ve mnker sadece bu iki almay kapsamna almaz. Mfessirler bu iki almay, ma'ruf ve mnkeri kapsamna alan her yete dayandrarak, o yetleri dayanak olarak gsterirler. yetin zahiri ister davet ynne baksn, isterse ma'ruf ve mnker eitimine baksm deien bir sonu ortaya kmaz. Ma'ruf ve mnker kavramlar, Kur'an'n neresinde geerse gesin slm mmetinin bizzat kendisini slah emrettikleri gibi, kendi dmdakileri de Allah'n dinine da'veti ve slm'n mesajn onlara duyurmay gerekli ve art klmaktadr. imdi bu kesitte nemli bir noktaya parmak basmak istiyoruz. O da; "slm mmetinin ortaya kyla, marufu emredip mnkerden uzaklatrma grevini stlenmesi ve bu sahadaki organizeyi zerine alm", olmasdr. Allah Tel, slm mmetinden Bahisle, diledii bu mhim grevi kendisine ykleyerek yle buyurdu. Siz insanlar iin (insanlarn faydas iin gaybden, yahut levh-i mahfuzdan ve t ezelden seilip) karlm en hayrl bir mmetsiniz. Ma'rufu emreder, mnkeri yasaklarsnz. (nk) Allah'a inanyorsunuz. 137 yetin slbuna bakldnda grlecektir ki ma'rufu emretmek mnkerden nehyetmek, slm mmetinin ortaya k ve varlk nedenidir. Kur'n- Kerim, mmetin varlk nedeninden dolay ona "insanlar ierisinden seilip karlm en hayrl mmet" vasfn vermitir. Bu grev kendisine kar deil, kendi dndaki insanlara yneliktir. Zaten kendisi hidayet zere gelmitir. Ama bu
137
Ali mrn: 3/110.
mmetin var olu nedeni; gereklemesine alaca muayyen bir gayenin varlna ma'tufdur. Bu gaye de; "insanl slah edip onlarn hidyetine vesile olmak, dnya dengesinin bal olduu slm'n adaletine da'vet etmektir. Her toplum, kendi varlk gayesini anlamada ve bu gayeye ermek iin yapaca alma ve aratrma orannda hrdr. Fakat "en hayrl mmet" kavram, Allah Tel'nn insanla inirdii Kur'an dzeninin tamamna eksiksiz bir ekilde inanan ve bu anlayla bu dzeni, kendi hayat telakkisi kabul eden, bu dzene, kendi varlk nedeni ve gayesi olarak bakan bir toplulua verilen addr. Bu cemaatin, nefsin arzu ve isteklerine boyun emesi ve bu istikamette ekillenmesi asla dnlmez ve zaten bu onun azametine lyk da olamaz. 138 Bu mmetin, byle bir isimle vnmesi onu lmsiz yapmaz. Yani "en hayrl mmet olma" vasfn tamak, mcerred bir isimle ycelik kazanmak iin yeterli deildir. Oysa, ona bu vasf kazandran etken, dnyada Allah Tel'nn rzasn ve arzusunu sembolletiren ma'rufu emretmesi, yine gazabn ve arzu etmediklerini sembolletiren mnkeri yasaklamas dr. te onun varlnn gayesi; bu emre balldr. Allah Tel bu mmetin yceliini, bu grevi yapmak veya yapmamak, baarl olmas veya baarszl ile ilh yasann hkmran olup olmamasyla orantl klmtr. Yni bu mmetin, bu grevi yapmas halinde slm dzenin ayakta kalaca, yapmamas halinde mslmanlarn daima (emperyalist glere) mahkm olacan kendisine bildirmi ve onu bu grevi hakkyla yapmakla grevlendirmitir. E-eyh Ebu's-Sud "nsanlar iin karlm..."yetini aklarken derki: "Bu zellik, bu mmete has bir zelliktir. "Li'nnas" kelimesinin bandaki "lam" "uhricet" fiiline mteallaktr. Yani bu mmet, insanlar iin ortaya kmtr. Bir baka gre gre, "en hayrl mmet" demek, "insanlk iin, insanlarn en hayrls ve en ok yararl olan oldunuz" anlamndadr. Aktr ki "hayrllk" kavram "insanla faydal olma anlamn tar. Onlarn ortaya klarndan bu mny anlamak, ayn ekilde onlar iindir. Yani bu mmet, insanln ve onlarn faydasna olan her eyi gerekletirmek iin seilmitir. 139 mam Raz buyurur: insanlar iin karlm...."yetinin tefsirinde iki gr vardr: 1- Bu mmetin, her asrdaki neslin en hayrls olmas; insanla faydal oluudur. nsanln galip kesimi, stn ve sekin snf, gndemden silinmeyen simasdr bu mmet. Onun deimeyen ve kaybolmayan frik almeti ayrc zellii budur. 2- nsanlar iin" demek "oldunuz, idiniz" sznn sonucudur. Bu takdirde anlam yle olur: Siz insanlar iin mmetin (insanlarn) en hayrllar oldunuz (idiniz, olmakda devam edeceksiniz.) 140 Ebu Hreyre'den (r.a.) rivayet edilen bir hadis-i erifde Allah Rasl: "Siz insanlar iin (Allah tarafndan seilip) karlm en hayrl bir mmet (cemaat) oldunuz, "yetini okudu sonra syle buyurdu: "nsanlarlardan bazlarnn dierlerine kar hayrl olanlar u kimselerdir ki slm cemaatine, boyunlar lleli esirlerle gelirler, nihayet o esirler slm'a girerler. 141
138 Cemaat: Cem: ok sayda ilerin bir kimsenin hkm ve idaresinde organize edilmesidir. El-Cem'iyyet: insanlardan bir kesimin veya bir cemaatin, zel bir gaye ve mterek bir fikrin tahakkuku iin toplanmasna denir. (Er Raid: 526) (EVREN) Fkhda; m'minlerin-Kendilerine yn verecek her haliyle islm ile mcehhez bir kimsenin arkasnda ve etrafnda-toplanarak namaz klmalar haline Cemaat denir. Cemaat kuru bir kalabalk deildir. Bir ruh iinde hareket edebilen (nizam ruhu tayan) bir topluluk (bir nder etrafnda inanlarn yaatmak zere oluan biatl toplum) Cemaatn teekkl bir Rh ve ctim Bir Misaktr. Birlik ruhu nce fertte teesss eder, bylece onu kibirden, darlktan, egoizmden, kararak geniletirse o vicdan, o nisbette Cemaat Olmaya Namzet olur. Bu birlik bir aileden tutunuz da Cihangir Devlete kadar gider. (M. Hamd Yazr-Hak Dini Kur'an Dili C/I,sf: 1010) Cemaatle gnde be defa klnan namaz Gnde Be Defa lhi Bir Miting Yapmak demektir. Neye kar ve neyi protesto iin? Allah'n ndirdiklerine Uymayanlara Kar, Her Trl Putuluu Protesto in Saf Saf Olup Omuz Omuza Vererek namazda yalnz Allah'n nnde Eilme var, Allah'tan bakasn byk ve kurtarc tanmamak var; rtbe, mir, memur, varlkl, yoksul, siyah, beyaz, gzel, irkin....ayrm olmadan yaplan Evrensel Br Mitingtir...... Sadece cumadan cumaya veya be vakitle bedenen bir araya gelip, ayn kbleye yneldii Ruhen Ve Bedenen Birlemeyen, Ayni Dnya Gr Etrafnda Kenetlemeyen, namaz d yaaynda Hak Yolda (=siyasi, ekonomik, kltrel, asker ve hukuk tm sahalarda) yrmeyen, Allah'n ipine sarlamayan gruplar Cemaat olamazlar. Onlar kurukalabalktan-mevcut ve hakim dzenlerin her gn oyunca ve mahkmu olmaktan kurtulup-teye geemezler. (50. ylnda msiman kardeler hareketi sh: 75-77/S. Havva) "Mslmanm" diyen toplum, sakatlar topluluu olmutur. Gz kr, kollar koparlm, bacaklar krk, midesinin yars alnm, bumu kesik.....Sakatlar topluluu. Kimi zekttan, kimi hacdan, kimi namazdan, kimi mandan kimi snnetten,kimi mirastan, kimi aile yaantsndan... Sakat. Byle bir toplum cemaat olamamtr. (Cemaat Mevlut zcan- 3 ubat 1989 Milli Gazete). (EVlREN) 139 rd-ul-Aklis-Selim il Mezyal-Kitab-il Krim: 2/496 140 eftih-ul ayb (Tefsir-i Kebr): 3/27 141 Bu hadisde vurgulanmak istenen nokta udur: "Hayrl olmak"; esirlerin gaziler eliyle msiman olmas ve saadete ermesidir. Yani bu mmetin hayrl olmas, dier insanlarn, dier insanlarn mana ermemi olanlarn ellerinden tutup, onlarn hakka ve saadete ermelerine vesile olmasdr. Bu izzet yalnz slam mmetine has bir vasftr. . Bu mmet, bu vazifeyi omuzlamak iin gnderilmitir. Bugnk sefl hayat yaayp, kfirlerin dnyaya bak ile hayat deerlendirip ekillendirmek ve yaamak iin gelmedi. slm btn kurumlaryla yaamak ve yaatmak iin gnderilen bir mmettir bu mmet. Fakat chili sermayenin klesi durumuna getirilmi bu mmet, aslnda dn, urunda her trl varln feda ettii ve bu uurda ekinmedii slm'a ve Allah'a kar as duruma girmitir. Umarz ki yine tarih misyonunu stlenip, gemiteki makamn elde etsin. Bu ise, slm'n dinamik ruhu cihad uuru elde edildii gn gerekleecektir. Bugn bu uur'un sahiplerini grebilme erefini tayoruz. Elhamdlillah....(eviren) Yukardaki Ebu Hreyre hadisinde sunulmak istenen dier bir nokta; slm mmetinin, insanlar (nanmayan kimseleri) zorla slm'a sokmak istemesi anlam yoktur. Dinin esaslarn ve inancn onlara zorla kabul ettirme anlam da yoktur. slm mmeti, batllarn kar kt ve slm'n savunduu mes'ud hayatn benzerini kendi ahlk, hukuk ve amel lleriyle kurduklar hayata, onlar-dman olmalarna ramen da'vet eder. Bu en doru ve en mkemmel bir temsildir, bir rnektir. Binaenaleyh bu mmetin grevi; insanl topyekn byle bir iyilie ve
bn-i Hacer, Ebu Hreyre'nin (r.a.) rivayet ettii hadisde "nsanlar bazlarnn dierlerine kar hayrl olanlar" eklinde geen ksmn slm mmetini vasfedii hakknda yle der: "Baz insanlarn dierlerine kar hayrl davranmalar yani onlara kar faydal olmalar, onlarn hakka, geree dnmek iin vastalar hazrlamak ve slm'a geilerine vesile olmak eklinde olur. 142 Yukarda arzettiimiz Kur'n nasslar, lafz ve uslb asndan baz ilgin konular da ortaya koymutur. Bu tr dikkat ekiler okuyucuyu ok megul eder. Bununla birlikte geni aklamalar verdik. Zira bu aklamalar, srf ilm ve edeb bir uslb ierisinde slm metinin varlna ve varlk sebebine dair sonular vermektedir. "Siz insanlar iin karlm en hayrl bir mmetsiniz....." yeti bize, bu mmetin, dnyada inan, kltr ve medeniyet ls zerinde olumu dier mmetlere ve milletlere kyasla "nder bir mmet" olduu sonucunu vermektedir. nk dier mmetlerde veya dier bir ifde ile slm d yaayan mmetlerde olmalar bir takm zellikler tamaktadr. Bu da bir nizam ile beraber savunduu hayata ynlendirme gcn tam olmasdr. En doruya, Allah Tel'nn va'dettii garantiye ynlendirme. Allah'n dinine da'vet ve slm'n rengine girme yar..... Kur'an- Kerim bu mmeti u iki ana temel zellik ile vasfetmektedir. "Allah'n ho grp arzu ettiklerini emrediyor ve O'nun rzasyla atan ve holanmad her eyi yasaklyorsunuz. "Evet, marufu emredip mnkeri yasaklamak, aslnda iddial ve m'minin man ve teslimiyetini aa vuran bir almadr. slm mmeti, her almaz sanlan artlardan dahi bu grevi yapmak burcundadr. Hi kimse, ma'rufu emr mrkeri nehiy gibi bir grevden daha nemli bir grevin olduunu syleyemez. Bunu, ancak konu ile ilgili yet-i kerimeyi hakkyla anlamayanlar ileri srebilir. yetin varmak istedii sonucu dnmeden hkm verenler ve onu derin bir anlay, ince bir sezgi ile kavrayamayanlar, phesiz ki Allah'n ihsanndan nasibi olmayanlardr. Kur'n- Kerim, bu yet-i' kerimeyi destekleyen bir baka yerde de yle buyurur: Bylece (sizi doru yola ittiim iin) sizi (ey Muhammed mmeti) vasat (orta yani ifrat ve tefrittn uzak, mu'tedil, hayrl, dil ve mmtaz) bir mmet yapmzdr, insanlara kar (hakikatin) ahitler(i) olasnz, bu peygamber de sizin zerinize tam bir ahit olsun diye. 143 Bir nceki yette "hayrl mmet" diye vasfedilirken, bu yette ikinci bir vasf olan "orta bir mmet" diye adlandrlyor. Hedefe varma noktasnda iki yet arasnda bir eliki yoktur. nk hayrl mmet, hayatn aknda ll ve itidale bal kalarak, amel ve dncesinde ifrat ve tefritten korunan mmettir. Yine bu yette slm mmeti, insanlara kar "ahitlik grevini" yapmakla tavsif edilmiken, nceki yette ma'rufu emredip, mnkeri yasaklamak ile grevli olduu ve bu nedenle gnderildii bildirilmektedir. Her iki yet arasndaki fark, lfzda ve ifde farkllnda olup, anlamda deildir. Zira insanla kar hitik yapan kimselerin, onlara, onlarn menfaatna, kurtuluuna neden olacak iyiliin her eidini emretmesi, manen lmlerine ve yok olularna sebeb olacak ktlkleri bildirip onlar bu akbetten sakndrmas kadar tabii bir ey olamaz. mmet Islaha almak Ve Eitmek, Ma'rufu Emr Mnkeri Nehiy Grevidir Kur'an- Kerim'in slm mmeti kavram hakkndaki aklamas, oize bu mmetin "en hayrl bir mmet" olduunu, insanlar arasndan Seilip karlm ve onlara kar en faydal davranan olduunu, Allah Tel'nn arzularn savunan, arzu etmediklerini yasaklayan bir mmet olduunu bildirmekte, esiz bir dinin mesajn insanla ilan etme grevini yklendii yine bu yetlerden anlalmaktadr. Fakat hi kimse, "bu mmetin kendisi ihmal edilmekte, i ve d eitimi unutulmaktadr bu yette" gibi bir sonu karamaz. phesiz ki insanl hakka aran bir mmetin eitimsiz ve bilinsiz bir mmet olduu dnlemez. Zira byle bir mmet, her eyden nce da'vet grevini yapamaz. Bir taraftan kendini slaha alrken br taraftan insanl hakka armaktadr. Yani i savan kazanmam, bir mmetin da kar slah hakk domaz. Bu zaten caiz de deildir. Da'vet ve tebli kusur ve yanl kabul etmez. Keza yet, bu mmetin kendi dnda yapmakla mkellef olduu grevi, kendi iinde yrtmeyi de farz klmaktadr. Hatta yet bu grevi baaramam yani ma'ruf ve mnker grevini hakkyla f edememi mmetin da almasna msde vermemektedir. Bu zaman srecinden geememi eitimsiz cemaatin, kendi dndakilere zaten verecei bir eyi yoktur. Ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi eitimsiz ve ilimsizlerin ii deildir. Biri dierinin tabi sonucu olan bu iki grev, yetin kapsamnda mevcuttur aslnda. Allme es-Sv yle der: "yetteki. "nsanlar iin" ifdesinde "min" harfi deil, "lam" harfinin kullanldn gryoruz. Yani "insanlardan karlm" eklinde deil "insanlar iin karlm" eklinde anlam kazanmas, bu mmetin, dnyada tm insanl hakka ve adalete da'vet etmesi, hirette ise peygamberlere ahitlik etmesi asndan, hem kendisi hem topyekn
kurtulua da'vet etmektir. "Bylece bu mmet, insanlarn rnek alabilecei model bir toplum olmakta, kendisine kzlmasna ve istenmemesine ramen istemeyenleri ve kzanlar kendisine cezbetmektir. Bu mmetin iktidar byle kurulur. sava kazanmlarn huzurunu yaayan bu mmet, iktidar mevkiinde olup iktidar olamayan zorbalar, gremedikleri ve fakat hakikat olan glerle slma yneltmi olur. mmet bu safhadaki pozisyonunu elde edince, hayra muhalefetlerini gizlemi olanlarn Kalpleri islma alm olur, merhameti ve ba bol olan Allah'n rahmetini hakketmi olur." (eviren Sahih-i Buhari Kitab-ut-Tefsir'den) 142 Feth-ul Bari: 8/156 143 el-Bakara: 2/143.
mahlkat iin bir rahmet ve hakka ynelmede nderlik iareti vardr. 144 Melciyun: "nsanlar iin karlm" demek; pemgamberlerin da'vetlerine ahitlik etmeleri, kfirlere kar cihad veya tm inananlar iin ahitlik grevini stlenmek demektir. 145 der. Allme es-Sv'nin: "Bu mmet dnya ve hiret hayatnda, hem kendisi hem de tm insanlk iin rahmet ve menfaat kaynadr." sz "slm mmetinin" slah ve da'vet denilen iki nemli sahada grev aldnn farziyetine iaret etmekte, bunun da "ma'ruf ve mnker" kavramlarnn, mmetin bnyesindeki nemini ve farziyyetini ortaya koyduunu ispatlamakta olduunu grmekteyiz. Bu kaziyyenin, bu mmetin ie ve da ynelik iki temel esas gerekletirdiini ve bylelikle en havrl mmet olma gibi bir imtiyaz kazandrdn grmekteyiz. Melcaciyyun: "Kafirlere kar cihad ve tm inananlar iin bir rahmet iin karlm..." sz ile bu geree iaret eder. 146 Ma'ruf Ve Mnker Grevinin Kur'an- Kerim'deki Genel Hkm Mnker ve ma'ruf grevinin kapsam ve sahasn aklamamz iin dier bir yetin izahna gememiz lzmdr. Allah Tel bu yet-i kerime'de slm mmetine yle emretti: Sizden yle bir cemaat bulunmaldr ki (onlar herkesi) hayra arsnlar. te onlar muradna erenlerin ta kendileridir. 147 Birinci yette geen "insanlar iin karlm" ifdesi, bu mmetin, ma'rufu emretmesi mnkeri nehyetmesinden dolay btn insanlar arasnda seilip karldna iarettir. Oysa bu yette "Hayra da'vetle emredilmesi, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmesi" vasfyla daha belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Aslnda bu yet "insanlar iin karlm" vasfn kapsamna almaktadr. nk bu yet, ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini yapmakla ykml bu mmetin, insanlar arasndan karlm belli bir topluluk veya cemaat olduunu zelletirmez. Belki denilir ki emir "mutlak" olarak zikredilmitir. mmet ierisinde ehil bir cemaat bu grevi f edince dierlerinden farziyyetin sorumluluu der. Allme el-Als yle der: "yette geen fiilin mef'l hazfedilmitir" kaidesine uygundur ki ya yaplan iin ortaya ktn bildirmektir, yani bu mmet (topluluk) -mkellef olmasa dahi- tm insanlar Allah'n dinine da'vet eder. nk bu, onun ayrlmaz vasfdr. Allah Tel'nn arzuladklarn emreder, arzu etmediklerini yasaklamaa alr. Ya da yaplan iin bizzat ortaya karlmasna niyyet edildii iin zikredilmemitir. Mesel; "Falan kimse Allah iin veriyor" yani hakka da'vet etmekte, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmekte ve da'vet iini bizzat yrtmektedir. 148 ls'ye gre yet iki anlamdan birine muhtemeldir: 1- yette bu mmetin, tm insanla -istisnasz- ma'rafu emredip mnkerden nehyettiine dir, bir iaret vardr. 2- Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmekden maksad, bu grevi yapan cemaat veya taife, gznne alnmakszn mmetin tmnn bu grevi yaptna dair iaret vardr. Binaenaleyh iki muhtemel mn tad gr varsa da, genel espri iinde mtla edildiinde, her iki mnnn da kasdedildigi ilh murada daha uygundur. u bir kesin sonutur ki Kur'n- Kerim, ma'ruf ve mnker kavramlarn salam temellere oturtmutur. Ayn biimde bu grevin bu mmet tarafndan f edilecei de kesin izi gilerle belirlenmitir. Ma'ruf ve mnker grevinin, bu mmetin temel grevi olduu kesin olmasna ramen, ne acdr ki gnmzde ou insan "Allah'n dinini hl tanmyor ve slm dini diye bir dinin de farknda deildir" dense mbalaa yaplm olmaz. Allah'n bu esiz dini ve risleti, tm insanlara tebli edilip dnyann en cre kesindeki insana ulatrncaya kadar, bu mmetin grevin farziyeti kalkmaz ve kalkmayacaktr. (Zira bu mmetin grevi insan ile slm arasndaki engelleri kaldrp, engelsiz bir teblii salamaktr.) Hi bir ma'zeret mmetten bu sorumluluu drmez. Her snf insan bu farziyet karsnda sorumludur. ster hakk tanyp teslim olmayan chiller, ister haktan yz eviren zlimler veya hakk tanyp man ettikten sonra intikam alma mevkiinde olan herkes bu farziyet karsnda sorumluluk tar. mmetin bu mhim, mhim olduu kadar ma'zeret kabul etmeyen grevini, belli bir topluluun omuzuna yklemek asla doru deildir. Zira mmetin, insanln belli bir kesimini Allah'n azabndan kurtarmaa almas, dier bir ksmn kendi haline terketmesi, Kar'n- Kerim'in bak asna ters der. M'min de tad bu sorumluluktan asla kurtulmaz. phesiz ki Allah Tel, ister fert, ister cemaat kim olursa olsun dininin herkes tarafndan renilip amel edilmesini ister. Unutulmaa yz tuttuunda ma'ruf ve mnker grevinin yeniden devreye sokulmas ve devlete
144 145
Haiyet-us-Sv al tefsir'il elleyn: 1/153 et-Tefsr-ul Ahmediyye: 124 146 Allme es-Sv ve Melaciyyunun; "slm mmetinin peygamberlerin da'vetine ehdet edecekleri" eklindeki tefsirleri yle bir yorum inta eder; "slm mmeti ahitlik edecektir ki: gemite tevhd mcdeleyi veren tm peygamberler, Allah'n vahyini her asrda iinde yaadklar kavimlerine ve milletlerine her trl zor artlara ramen tebli etmilerdir. Nasl ki peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed (s.a.v.) Allah'n dinini, iinde yad mrik topluma -ekinmeden ve tm risklerin altna girerek- tebli etmitir. Fakat bunu inkr eden kfir mmetler (emperyalist gler) daima tarihteki bu soylu mcdeleyi yalanlayarak istikblde uyanacak genlikten gizleme cr-mn ilemitir. 147 Al-i mran: 3/104. 148 Ruh-ul-Maan-Als: 4/21
giden yolun almas, yaygnlaan mnker ve slm di, her eit sistemin geersiz olduunu ilan etmesi m'minin asl grevidir. Fuhu, ister fertte ister ailede isterse devlet apnda destek grp yaygn hale gelsin, aleyhinde alp onu toplumdan uzaklatrmak hususunda ittifak etmek mslmanlarm grevidir. Mnkerin- Kklk veya byklk asndan deimez- grld her yerde yok edilmesi mutlak manda elzemdir. Zira mnkerin olduu her yerde, mslmann sava halinde olduuna iaret vardr. Dinden soutma veya uzaklatarmaa matuf her eit alma demek olan fesad ile savamak farzdr. Bu, ister mmetin bnyesinde olsun ister fert ve cemaat arasnda olsun. Tm insanlk, fert, cemaat ve topluluklar Allah'n dinine itaat edip O'na boyun eerek O'nun tm yasalarna teslim oluncaya kadar Evet, fesatla savamak her mkellef mslmana farzdr. Hal byle olunca, Kur'n bir kavram olan ma'ruf ve mnkerin ne kadar kapsaml olduu aka ortaya kmaktadr. Mslmann gsterdii her eit davran, mnker ve ma'ruf llerine gre deerlendirilir. Kk-byk her yaplan amel ve davran, dine yapt ve yapaca hizmetin her eidi ma'ruf ve mnker llerine gre deer kazanr. Bu nedenle bnu'l-Arb el-Malk yle der: "Ma'ruf ve mnker ok nemli ve byk bir konudur. Dinin ilk basama, slm'n ilk temel dncesi olduu gibi, sona erdii dm noktasdr. 149 Yukarda arzettiimiz blmlerde yaptmz aklamalar nda u sonuca varrz. Bu kavram iki nemli grevi nmze sermektedir. 1- Da'vet ve tebli grevi 2- Eitim almas Byle bir sonu, slm mmetinin yapmak zorunda olduu byle bir alma, dzenlemenin iki ayr toplumda yrtlmesi gerektiini ortaya koymaktadr. slam: 1- slm Toplumu 2- slm- D Toplum" olmak zere iki eit toplum kabul eder. Bu ayrma gre yaplacak alma da elbetteki deiik iki alma biimi olacaktr. Binaenaleyh slm d bir toplumda yaplacak ma'ruf ve mnker grevi u sahalarda yaplacaktr. a- Batl dnce ve ideolojilerin geersizliini aklayp mminleri bu ideolojilerden sakndrmak. b- Fesad odaklarn tespit edip bu sahadaki fikir ve dnceleri ortadan kaldrmak. c- Gl bir da'vet sistemi kurup insanlar slm'a da'vet etmek, slm ile insanlar arasndaki engelleri kaldrmak d- Btl ile yaplan cihadda sabr ve sebat renip retmek. e- Hakk aklamada gayret sarfetmek ve hak-perest olmak. f- 'l-y Kelimetullah yni Allah'n eya ve hdisata ait hkmn her trl gr, dnce ve sistemin stne karma cehd ve gayretini alamak ve tm bunlar urunda madd ve manev varln feda etmek, slm bir toplumda ise bu grev yle icra edilmelidir: a- Ma'ruf ve mnker grevinin temellerini- yani yaplacak almann stratejisini- salam esaslara oturtmak b- Rknlerini glendirmek c- Zaaf sonucu km messeseleri slah etmek ve fesadn tahribatm azaltmak d- Allah'n yasalarn her trl beer sistem ve dzenler karsnda yceltmek (i'ly- kelimetullah) ve ehil olanlara mslmanlarn idarelerini teslim etmek ve tm dnyada Allah'n dinini galip duruma getirmeye almak. I. Fasl Dne Da'vet slm'n inde Doup Gelitie Toplumun Yaps Allah'n Rasl Hz. Muhammed (s.a.v), n en iddetli bir muhalefetin karsna dikildiii bir toplumda slm dinini tebli ettiini sylemeye ihtiya yoktur sanrm. nk bu dinin tabiat ve nizm anlay, devrinin ve asrnn yaama sistemine ve zne ters dyordu. Mesajnn insanlara yapt etki, o gnk ve daha nce bilinen hayat telakkilerinden bambaka idi. Cahiliyye mrikliinin devlet olduu dnemde, bu din ile karlaan her insan ni bir deiiklie uruyor ve bir gariplik iine giriyordu, inkra kalkyor, reddediyor. Fakat bir trl etkili olamyordu. Bu yeni dini ilk defa duyanlar korkuyor ve ekiniyorlard. Hatta yeni dinin etki alanna girmemek konusunda son derece titiz davranyorlard. Nihayet chiliyye toplumunun ileri gelenleri, yiit ve cesur kimseleri, azimlileri bu dine gnl ap man edince, ailelerinden ve kabilelerinden tecrid edildiler, yalnz brakldlar. Kendileriyle her trl iliki ve mnsebet kesildi. Boykot ve nmayiler dzenlendi. Gnler yeni dinin mensuplarna eitli gaileler ykledi. Onlar yeni bir eitim
149
el-Ahkm-ul Kur'an: 1/394
dneminin ilk renceleri oldular adet. Durumlar ve artlar deimeye yz , tuttu. nsanlar Allah'n bu yeni dinini tanmaa balad. Tarihin akn deitirecek olan bu yeni insanlar yeni dinin savunmasnda elikleen askeri oldular, insanlar dalga dalga, kabile olarak bu dine girmeye balad. Bylece bu din adm adm insanlarn kalplerinde kklemeye balayarak topyekn insanl etkilemeye balad. Tarihte eine rastlanmayacak ekilde fedkrlklar gsteren Allah'n Rasl (s.a.v.) ile ashab byk bir cehd ve gayretle bu dinin savunuculuunu stlendi. ln o ekilmez artlarna ramen bir avu insan, anl sahbi, irk zulm altnda ezilen bu mstakbel toplumun ilk koruyucular fakir kimselerdi. Say ve kuvvet bakmndan dmanlarna kyasla ok az idi. Fakat yeni din sayesinde elde ettikleri dinamizm ve aktif davranlar, onlara, ilk ortaya klarndan itibaren stnlk salad. Azimleri zayflamad. Dmanlarna kar sabr ve metanet gstermeye devam ettiler. Evet te beklenen ve zlenen nizamn ilk mjdecileri yeryznde grnmeye balad. Allah'n arznda slamn gc iktidar oldu. 14 asr nce tamamlanm bu byk nklab, "ma'ruf ve mnker" almasn temel olarak kabul etmiti. Yani maruf ve mnker bu inklbn gvenilir ve yaygn tefsir idi. Bu evrensel inklb incelendii zaman sahada alma yapt grlr: 1- Da'vet ve tebli 2- slm Devleti'ni kurma hedefi 3- Allah yolunda cihad Mslmanm hayat boyu tahakkukuna alaca bu saha, esasen ma'rufu emr mnkeri nehiy grevinin bizzat kendisidir. nk bu sahalarda yaplacak alma; Allah'n arzu ettii nizmn kuruluu ve ona zd olan her eid sistemin de ortadan kaldrln hedef alr. Bu sahalar dnda yaplacak her alma; ne Allah'n dinine da'vet olur, ne de bu da'vet slm bir da'vet olur. Yaplan cihad, cihad saylmad gibi, tatbik edilecek hkm de ilhi eriatn hkm olmayacaktr. imdi bu temel sahadan genie sz etmek istiyoruz: Da'vet ve Tebli: Terim olarak, ma'ruf ve mnker grevi, ou kez da'vet ve tebli ile ilikili olmad, ancak idare ve otoriteye muhta bir alma olduu sanlr. Oysa gemi blmlerde akladmz gibi bu kavramlarla ilgili byle bir pheye dmenin yersiz olduu grlecektir. Kapsam ve sahas itibariyle de bu byledir. Kald ki ilim otoritelerinden naklettiimiz grler byle bir pheye de yer brakmamaktadr. nk dine da'vet ve onu tebli etmek, ma'ruf ve mnker almalarndan biridir. Esasen "ma'ruf ve mnker bu kanalla yaplr" dense daha doru olur. Bu grmz te'yid edecek baka aklamalar arzedelim: bn-i Cerir et-Taber'ye gre, Kur'an- Kerimin'in "en hayrl mmet" diye vasflandrd mmet, ma'ruf ve mnker grevini yrten mmet olarak anlalmtr. nk "ma'ruf'u emredersiniz," ifadesi Allah'a ve peygamberine man eder ve onun getirdii eriatyla hkmetmeyi emredersiniz." demektir. "Mnkerden nehyedersiniz," yani Allah'a irk komaktan, peygamberi ve onun tebi ettii eriatn yalanlamaktan ve her eit irk dzenlerine tabi olmaktan insanlar men' edersiniz" demektir. 150 Melciyyun yle der: "Ma'rufu emredersiniz" yani Hz. Muhammed'e (s.a.v.) Kur'an- Kerim'e iman etmeyi veya Allah'a ve onun tm kanunlarna itaat etmeyi emredersiniz, "Mnkeri nehy edersiniz." yani inkarclktan, tm isyan ye gnahlardan insanlar men' edersiniz. 151 mam e-evkan: Sizden, hayra da'vet eden, ma'rufu emredip mnkerden uzaklatrmaa alan bir mmet "cemaat" olsun, yetini tefsir ederken yle der: "Dehhak'tan gelen rivayete gre; "ma'rufu emrederler, yni Allah'a ve O'nun Rasl'ne man etmeyi, Allah yolunda harcamay ve Allah'a her hl- krda itaati emrederler, irk ve kfirlikten men'ederler. 152 slm alimlerine gre ma'ruf ve mnker almasnn dier bir yolu da udur: 1- nsanlar Allah'a, Rasln'e ve kitabna da'vet etmek (yani bir da'vet messesesi kurmak). 2- irk, kfr ve peygamberlii inkr edip onun lzumsuzluunu savunanlara kar kesin tavr taknp onlarla savamak ve bu savan farz olduuna inanp sresiz cihad yapmak. Tabinin byklerinden olan Ebu'l-Aliye yle buyurur: "Allah Tel'nn Kur'an- Kerim'de zikrettii "ma'rufu emretmek"ten murad; insanl irkten kurtarp islm'a kazandrmak, "Mnkeri nehiy" ise putlara, putuluga ve eytanlara boyun eip kul olmaktan insanl uzaklatrmak' tr. 153 Peygamberin (s.a.v.) "Ma'rufu Emr-Mnkeri Nehiy Grevine Mekke'de Balamas u hususu anlamak, ilk plnda sanrm en shhatli ve en gzel bir tesbit olacaktr. "Acaba ma'ruf ve mnker almas, yalnz, devleti ilgilendiren siyasi bir kadro almas m, yoksa sadece bir da'vet ii mi? imdi bu soruya cevap olmak zere, yce peygamberimizin tatbikatlarndan baz rnekler verelim: Acaba Allah'n Rasl, ma'ruf ve mnker almasn, devlet olduktan ve hkmet kurduktan sonra m, yoksa
150 151
el-Cmi-ul Beyn fi-Tefsir-il Kur'an: 4/28 et-Tefsir-ul Ahmediyyc: 124 152 Feth-ul Kadir: 1/364 153 Cmi-l Beyn fi-Tefsir-il Kur'an: 10/109
bundan nce mi balatt? phe yoktur ki Neb (s.a.v.) bizim iin rnek ve nder bir ahsiyettir. slm almalarmzda takib edeceimiz yol, onu adm adm ve safha safha takip etmek olacaktr. imdi sorumuza cevap olam zere, "ma'rufu emretme" ile ilgili olarak Raslllah'm. (s.a.v.) tatbikatn bize bildiren ve Araf sresinde geen yete deinelim. nk A'raf sresi Mekk bir sredir. Ma'rufu emretme almas da gayr-i slami bir toplumda yani Drl kfr olan Mekke'de balatlm ve ilk defa burada tatbikata konulmutur. Allah Rasl Mekke'de kald srece Allah'n dinine da'vet etti. Ma'ruf ve mnker grevini yaparken Devlet ve Otorite halinde deildi. Byle bir ortamda bu grevi yrtmek, ma'rufun emredilmesi iin yalnz bana da'vet ve tebliin yeterli olduu anlamn tamaz. Yani ma'ruf ve mnker grevi yalnz tebli ile if edilebilecei eklinde anlalmamaldr. Mekke'de ma'rufun byle bir sre ierisinde yapldn ve emredildiiini sylemek, belki bu grevin ilk defa da'vet ve tebli ile baladn ifde eder. Sonra bunu siyas merhale takip eder. Allah Tel yle buyurur: (Habibim) sen (gl deil) kolayl (salayan yolu) tut. yilii emret (yani urfu) cahillerden yz evir. 154 yet-i kerimede geen "urf" kelimesi "ma'ruf anlamnda kullanlmtr. Ma'ruf ise yukarda getii gibi btnyle Allah'n dini ve eriat demektir. Allah'n Rasl, tabiatnda ve yapsnda slm'n tevhd dnya grne zd mrik bir toplumda bu grevi stlendi. Tevhid'e ar byle bir toplumda balatlnca kfrn topyekn muhalefetiyle karlat. Bu, Mekke'de hak ve btln ilk kavgas idi, slm'n dnyaya mesajn sunarken, her eit hakaret, ac sz, yznden ve arkasndan ekitirme Byk bir saldr ekimeler, taarruzlar pei peine takib etti. Tehdid edegeldikleri ezalar ve ikenceler safha safha, ama sistemli bir ekilde devam etti. Acmaszca tm frsatlar deerlendirildi. (Aslnda muhalefetsiz bir slm da dnlemezdi. Gayr-i slm bir toplumda yaayan mslmanlar, asr- saadetin bu mantyla hareket etmedikleri srece, aslna uygun bir slm hayat sunmu olamazlar. Zira muhalefetsiz bir slm olamaz. ayet varsa byle bir anlay, onun ezeli dmanlar tarafndan alanm ve kendilerine zarar vermeyecek sekile sokulmu bir din haline getirilmi demektir. Kfre zarar vermeyen, tut'u reddetip ona dayal her trl akm tehlike kabul etmeyen bir anlay slm olamaz.) te slm'a muhalif olan byle bir toplumda ma'rufu emretmek ve Allah'n dinine da'vet etmek yaanlan zaman mekn, da'vet frsat tannmazken bu da'veti kesintisiz srdrmek... Btn bu safhalarda sabredip sebat gstermek. Evet btn bunlar, da'vetin, dinin yalnz bir ka cephesiyle deil, aksine dinin tm kurumlanyla ilgili olduunu gstermektedir. Binenaleyh da'veti, dn tatbikattan ayrmamz ve ayr dnmemiz mmkn deildir. mam bn-i Cerir et-Taber yle buyurur: "Allah Tel insanlar urf'e da'vet etme grevini peygamberine vermitir. Arap dilinde "urf" maruf demektir. Mnasebetlerini kesen kimseye sla- rahm yapmak, iyilikten mahrum brakanlara iyilik etmek ve zulmedenleri affetmek ma'ruftur. Emrettii her iyi amel, veya davet ettii her iyi i de urf dr. Allah Tel byle kimseye, ma'ruftan tamamen uzak bir anlam tahsis etmedi. Bu konuda sylenecek tek ey; ma'ruf olan her eyi Peygamber'in (s.a.v.) tebli etmesini emrettiidir. 155 Hzin ve el-Begav, "Urfu emretme" kavramn daha z olarak akladlar. Fakat bununla beraber "Allah'n peygamberine gnderdii dinin tamamm tebli etme" eklinde de tasrih ettiler. El-Hzin yle dedi: "urf'u emret" yani Allah'n sana vahyettii her eyi emret, Allah'tan gelen vahyi vastasyla btn bunlar anlatn ki bu da kanun koyucu olan, Allah Tel'mn emrettiklerinin tmdr. 156 El-Beav'nin lafz da yledir: "Urf'u emret" yani ma'rufu emret. Ma'ruf ise eriatn bildirip emrettii her eydir. 157 Allme ls yle buyurur: "Ata; "urf dan kasdedilen anlam "l ilahe illallah" kelimesidir. Fakat bu herhangi bir sebebe dayanmayan bir tahsisdir. 158 der. Ma'rufu Emretmek, Dolaysyla Mnkeri Nehyetmek Demektir. Yukarda arzetteimiz yet, ksaca ma'rufu emretmekle yetindi. Nitekim baz hadis-i erifler de ma'rufu zikretmeksizin sadece mnkeri nahyetmekden bahseder. Bu tr bir lfz, bir incelii ifde etmek iindir. Biri zikredilince, dier hkm kapsam dnda kalmaz. nk bir ma'rufu emretmek, onun karlnda bir mnkeri kaldrmay gerektirir. El-Alkam yle der: Bir eyi emretmek, onun zddn nehyetmektir. 159 Neb (s.a.v.) baz hadis-i eriflerinde grld gibi, bir mnkeri ortadan kaldrmay emrederken, bir ma'rufu yerletirmeye de iaret buyurmulardr. Molla Aliyy'l-Kr bunun illetini yle aklar: "Bir mnkeri nehyetmek yerine bir ma'rufu koymak demektir. nk bu bir mantk kaidesidir:" Bir eyi yasaklamak, arzu edileni emretmek ve onun yaplmasn arzulamak anlamna gelir. 160
154 155
El-A'raf: 7/199 "Urf ve ma'ruf: eriatn ve akln beendii eydir. Zdd mnkerdir." (eviren) Cmi-ul-beyn fi-Tefsir-il Kur'an: 9/98. 156 Lbb-ut-te'vl Ala Maan-it tenzil: 2/27. 157 Meli-ut-Tenz Ala hmi-il-Hzm: 2/270. 158 Ruh-ul Man 9/147 159 al Medrik-it Tenzil: 4/189 160 el-Mbin-ul Muin li Fehmi Erbn.
Raslllah (s.a.v.) Ma'ruf Ve Mnker Grevini Birlikte Yrtt Konudan sarf- nazar ederek, A'raf sresinde geen bir yette, bu iki grevin nasl birlikte f edildiini grelim: (Onlar) nezdlerindeki Tevrat ve ncil'de (ismini ve sfatn) yazl bulacaklar mm neb olan resule tab olanlardr. O, kendilerine ma'rufu emrediyor, onlar mnkerden nehyediyor, onlara (nefislerine ma'rufu emrediyor, onlar mnkerden nehyediyor, onlara (nefislerine haram kldklar) temiz eyleri hell, (hell kldklar) murdar eyleri de (kan, domuz eti, faiz ve rvet) zerlerine haram klyor. Onlarn ar yklerini, srtlarnda olan zincirleri indiriyor o (yani etin teklifleri). te ona man edenler, onu ta'zim edenler, ona yardm edenler ve onunla (onun nbvvetiyle) birlikte indirilen nuruna ve Kur'ana) tbi olanlar; onlar selmete erenlerin t kendileridir.161 Bu yet-i kerime Raslllah' (s.a.v.) greviyle tantt: 1- Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmesi. 2- Temiz ve gzel eyleri hell, pis ve murdar eyleri haram klmas, 3- Ar eyleri ve srtalarnda taman zincirleri (ki bunlar air ve etin tekliflerdir) kaldrmas. Grlyor ki yette geen 2. ve 3. sfatlar, birinci sfat olan "ma'ruf ve mnker" grevinin bir aklamasdr. nk gzel ve temiz eyleri hell klmak, ma'ruf emsinden, kt ve murdar eyleri haram klmak, mnker cinsinden bir alma ve grevdir. Biri ma'ruf grevi, dieri mnker grevinin gereidir. Ve her iki grev birlikte yaplmaktadr. Binaenaleyh ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeyi gerektiren ve bu.grevin sonucu olan bu gibi emir ve yasaklar; insann kendi adna uydurduu ve ortaya kanun diye koyduu ideolojik bid'atlar, modern hurafe ve gelenekleri terketmeye zorlar. Tevhidi izgide ve Allah inanc dndaki her trl irki ve putperest dncelere mahkum olup onlara ibdet ve sayg beslemekten insan kurtarr. Gerek hrriyetin Allah'a kul ve kle olmak olduunu retir. mam bn-i Teymiyye der ki; "Allah Tel, Nebisi Muhammed'in (s.a.v.) diliyle her eit ma'rufu emretti ve her eit mnkeri de yasaklad. Her temizi hell her kty haram kld. Bylece ma'ruf ve mnker grevini farz klmakla, her iyi eyi hell, her kt eyi haram klan Allah'n son dininin kitab tamamlanm oldu. Nasl ki temiz eyleri hell klmak, ma'rufu emretme hududlar ierisine giriyorsa, kt eyleri haram klmak da mnkeri nehyetme sahasna girmektedir. nk temiz ve gzel eyleri hell klmak, Allah Tel'nn hell kldklardr, haram sayldklar da Allah Tel'nn yasakladklar eylerdendir. Evet, gerek ma'ruf gerekse mnker kabul edilen esaslar, ma'rufun genel esprisi iinde bulunan gzel ahlk ve davrann kmil anlamda uygulaycs Allah Rasl'nn tatbik ettii yntemle ancak anlalr. 162 Allah Rasl (s.a.v.) Ma'ruf Ve Mnker Grevini Belli Bir Cemaata Tahsis Etmemitir Ma'rufu emredip mnkeri nehyeden yetin siyak 163 Reslullah'n (s.a.v.), bu grevi srailoullar arasnda da stlendiine iaret etmektedir. Fakat aktr ki bu, Raslullah (s.a.v.) onlarn dnda kalanlara iyilii (ma'rufu) emredip mnkerden uzaklatrmaa almadna veya sahas olmadna dellet etmez. ster Yahud ve Hristiyan olsun, ister mrik ve mnafk olsun, her kesimi slama da'vet ettii, ma'ruf ve mnker grevini her snf insan arasnda yrtt muhakkaktr. Hatta ashabnn eitim ve retimine yardmc olmas, doru ve salih amele yneltmesi, onlara Allah'n yetlerini hatrlatmas, gzel ahlk ve terbiye ile yetimelerine zen gstermesi Evet tm bu gibi vasflarla- daha nce arzedildii gibi- "slm insann oluturmak, ma'rufu emr-mnkeri nehiy" grevinin gereidir. Bu alma, da'vetin bandan sonuna dek devam eder. Da'veti, damarlarndan akan kan'a aldrmadan, ruhunu bu yolda teslim edinceye kadar almasn srdrr. Bu nedenle mfessirler, ma'ruf ve mnker almasn sadece yette geen Yahudilere tahsis etmedi. Aksine her kesimde dallanan ve etkinliini hissettiren bir alma olarak nitelediler. Hafz bn-i Kesr buna u aklamay ilve etti: " O, kendilerine iyilii emrediyor ve onlar ktlkten menediyor." Bu, Allah Raslnn nceki kitaplarda geen vasf olmakla beraber, yaad asrda da ayn grevi yrtmeye ve ayn vasf tamaya engel deildir. nk o, her zaman ve meknda, her trl zor artlara ramen hayr (slm') emrediyor, serden uzaklatrmaa alyordu. Bundan daha nemlisi, hibir orta olmayan ve esiz olan tek Allah'a ibdeti emrediyor, onun dndaki her trl tuta kulluk etmeyi yasaklyordu. Bu hkmler, kendinden nceki btn peygamberlere de bildirilmitir. 164 mam el-Baav syle buyurur: "O kendilerine ma'rufu emrediyor" yani man etmeyi ve Allah'a teslimiyeti emrediyor. "Onlar mnkerden nehyediyor" yani Allah'a ynetim ve teriinde ortak olmay yasaklyor. Ma'rufu; eriat ve snnettir. Yani "Allah Rasl'nn, slm' anlama ve yaamasdr" Mnker ise eriat ve snnete onaylanmayan hereydir. Ata yle der: "Onlara ma'rufu emrediyor" Yani her trl slm d hayat telkkilerini reddedip (insanlar slm ile vastasz olarak kar karya getirmeyi) gzel ahlk ve yaknlar ziyaret etmeyi emrediyor. "Onlar ktlkten (mnkerden) men" ediyor." Yani putlarn hkmranln ve putuluun hayata hkmetmesini ve akrabay ziyaret etmeyi
161 162
el-A'raf: 7/157. Mecmuatur-Resil libni Teymiyye (El-hisbe fil slm sh. 64). 163 El A'raf: 7/158 (.... Allah'n size, hepinize gnderdii peygamberine....) 164 Tefsir-u bni Kesr: 2/253-254
engellemekten men' ediyor. 165 E-eyh ismail el-Hakk hazretleri yle der: "O; kendilerine ma'rufu emrediyor", Yani Allah Tel'nn her sahada tek hkim kabul edilmesini ve slm ilkelere uyulmasn emrediyor. "Onlar mnkerden mehyediyor" Yani eriate ve snnete tannmayan ve bilinmeyen her sz ve amelden nehyediyor. 166 mam bn-i Cerir et-Taber yetteki "ma'ruf ve mnker" kavramlarn yle yorumluyor: Bu mm Neb kendi tbilerine ma'rufu emrediyor ki bu, Allah'a ve onun nizamna iman, emir ve nehiy konusundaki llerine itaat zorunluluudur, ite bu, onun insanlara emrettii ma'ruftur. "Onlar mnkerden nehyediyor". nk nehyettiii ey, Allah'a ynetim hakk hususunda yasaklad ortaklktr. Allah'n yasakladklarndan yasaklamaktr. 167 mam Rz, bu iki kavram iin geni bir yorum getirmi ve lyk olduu mekna oturtmutur: "Ma'ruf ve mnker almasnn genel anlam ana hatlaryla, Allah Rasl'nn (s.a.v.) u esiz szlerinde ifde edilmitir: "Allah'n (c.c) emrine (her sahay kuatan hkmne) boyun eip onu her trl hkm ve yasaklarn stnde tutmak, sayg ve ta'zim gstermek ve Allah'n mahrukatna efkat ve merhamet etmek. "Et-Ta'zm emrillah ve'-efekat ala halkillah" Bu, u demektir: "phesiz ki varlk; ya ztnn varlyla vacip veya ztnn varlyla mmkndr. Varl ztyla vacip olan Allah'tr. Onun emir ve direktiflerini her eit emir ve buyruun stnde tutmak, izzet ve galibiyetinin kaps nnde ak bir tavrla boyun eip, her trl ahval iinde yalnz ondan korkmak, onun en kmil sfatlarla vasflandn itiraf etmek gibi daha erefli bir mertebenin olmadn btn varlyla kabullenmek, O, btn noksanlklardan ve her trl fetten uzaktr. Onun varlnda elikiler yoktur. Hkmnde benzeri ve orta da yoktur." Zatyla mmkn olan varlna gelince; eer o yaamyorsa, canl deilse, diri deilse, kendisine dirilii ve iyilii ulatracak ve onu diriltecek hi bir vasta yoktur. nk faydalanmak; hayatta olmak ve diri olmas artna baldr. Bununla beraber, Allah'n yaratc olmas asndan O'na ta'zim gzyle bakmak ve O'nun esiz sanatn her trl sanatn fevkinde grmek gerekir. O'nu her trl noksanlktan uzak kabul edip inanmak, tek hkim oluuna ak bir delil kabul edip, yine zerreyi var edemeyene kyas etmeyip O'na ta'zim gstermek vaciptir. Eer yaratk hayvan cinsinden biri ise insan gcnn yettii son snra kadar onun, Allah'n esiz sanat eseri olduunu kabullenmek ve her trl saygnn stnde sayg gstermek yine vaciptir. Hadisin ortaya koyduu saha geni ve hududsuzdur. Bu cmleden olmak zere, anne-babaya sayg, yaknlar ziyaret ve ma'rufu emretmek Allah'a saygdr. te btn bu ve benzeri daha nice saysz grevleri, Allah Resul (s.a.v.): "Allah'n emrine ta'zim ve yaratklarna efkat" szyle formlletirdi. Bu sz "Ma'rufu emretme" kavramn btn ynleriyle toplayc bir ifdedir. "O, onlar mnkerden nehyediyor" Evet bu ifadeden maksat ve ama; Allah'n hkimiyetine glge dren ve insan ynetimini dokunulmaz diye sembolletiren putuluk anlayna ve onun sonucu demek olan her trl slm d ztlk ve noksanlklarla dolu olan hayat anlaym reddetmekten, ilimsiz olarak Allah'n zat ve sfatlan hususunda konumaktan, Allah'n (c.c) btn peygamberlere gnderip ve vahiy devletinin anayasalar olan kitaplar reddedip inkr etmekten, yaknlar ziyareti terkedip anne babaya itaatsizlik yapmaktan sakndrmaktr. 168 Szlerini ve grlerini naklettiimiz slm ulemasnn vard sonu udur: "Hi phe yoktur ki Raslllah (s.a.v.) insanlan, bu hududsuz kinat hakknda dnmeye, onun yaratc ve yneticisini tanmaya da'vet etti. Onlara Allah hakknda salam bir tasavvur ve tefekkr metodu verdi. Gzel ahlk ve yaay retti. Allah'n dinine inananlara, ona ibdet etmeyi ve eriatna uymalarn emretti. Kendini de ruhen her eit skntdan arnmaya ve hayatn slah etmeye nem verdi." te bu, Allah Tel'nn'vp nem verdii bir almadr ki Kur'an- Kerim'in "ma'rufu emr-mnkeri nehiy" diye ifde ettii "da'vet ve eitim" safhasdr. Ma'ruf'u Emretmek, Mnkerden Nehyetmek Ve nzar "Allah'n azabyla uyarp korkutmann mn ve hikmeti" u anda "eitim" konusundaki aklamamz burada kesiyor, Allah'n dininin en shhatli bir metodla insanla nasl arzedilecei, ma'ruf ve mnker almasnn nasl yaplaca ve bu yolla dine davet etmenin nasl olaca hususunu aklamak istiyoruz. Aslnda bunu "tevhide davet" diye de adlandrabiliriz. nk bu yol, irk ve irk zerinde kurulan her eit hayat nizmn reddeder. Tevhd da'vetin zerinde kurulduu forml udur: "Kendisinden baka hi bir kanun koyucusunun bulunmad ancak tek Allah vardr. nnde boyun eilinen yegne mutlak hkim O'dur. Onun dndakiler sahtedir, uydurmadr. (Onlarn reddi mslmanlar zerine vaciptir) O'na ibdet edip, onun hkmranl karsnda dikilen mstekbirler dnya ve hirette hsran iindedirler, onlarn hibir nasibi yoktur. (Allah'n slih kullan yer yznn hakl sahipleri, yneticileri ve hkimleri olmalar farz olduundan, onlara hayat hakk yoktur. Onun iin hakkn ve btln mcdelesi kyamete dek devam eder.)" Kur'an- Kerim, da'vetle ilgili bu nemli grevi, "korkutma ve mjdeleme"; "tebli etme ve hatrlatma" diye
165 166
Melimu-at-Tenzil: 2/245 Rh-i Beyn: 1/270 167 miu-l Beyn: 9/53 168 Meftihu-l-Gayb; 4/309-310
adlandrd. Oysa tebli ve davet asndan bu kavramlarla, "ma'rufu emr-mnkeri nehy" kavramlar arasnda herhangi bir fark yoktur. Kur'an- Kerim'in peygamberlerin da'vetleriyle ilgili olarak oka bahsettii bir terim de inzardr. Hatta Kur'an'da Peygamber (s.a.v.) hakknda: "nezir" (Korkutucu) veya "Nezrun Mbn" (Apak bir korkutucu) diye oka kullanlan bir terim olarak gryoruz. Allah Tel ikinci veya nc kez vahyi bu terimlerle gndermitir. Ey brnp sarnan (Habbim) kalk, artk (kfirleri azab ile) korkut.169 Sen (Habbim) ancak bir mnzirsin (eri yolun sonunu insanlara haber verensin) her kavmin de bir hidyet rehbersiz. 170 Aslnda "inzar" terimi, kinatn yneticisine kar haddi amaktan ve isyann kt sonularndan tm insanl sakndrmaktr. Fakat hzarla emredilmenin, yalnz bu zorlayc emirle f edilecei anlam kmaz. nk bu kavramn kapsad alan bundan daha genitir. yle ki Allah Tel insanlar, doruya ve hakka yneltmek iin tm peygamberleri bu mhim vazife ile grevlendirmitir. ayet gnderildikleri mmet ierisinde bu grevlerini f etmezler de hakka dnlp vahiy yasasna gre hayat ekillenmezse, Allah'n azab, her eidiyle o mmeti ablukaya alr ve mukaddes cezaya arptrlr. O halde "inzar" kavram iin arzedilen bu tanm dnmek ve mam bn-i Teymiyye'nin bu terime getirdii yorum nda, "ma'ruf ve mnker" kavramlaryla "inzar" terimi arasndaki manev ba ve ilikiyi anlamak gerekir. bn-i Teymiyye der ki: "nzar kavramnn ruhu ve z, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmektir.171 Bu tanmdan anlalyor ki ma'rufun her eidini emretmek, mn-kerin her trlsn yasaklamak, tamamen "inzar" gibi da'vetle ilgili geni kapsaml bir kavramdr. M'minlern, Ma'rufu Emredip Mnkeri Yasaklama Yoluyla Dine Da'vet Etme almalar Allah'n dinine inanmayanlar, dine da'vet etme almas, gerek anlamda hedef ve amacna ulamas uzak bir ihtimaldir. Fakat dine inananlara gelince; eer aralarnda bir zaaf, bir kusur ve inanszlktan doan bir geveklik varsa, evvel slah ve eitime ihtiya var demektir. Yok eer inandklarn iddia etmelerine ramen, bu toplumda dine kar olumsuz tavr taknan bir kesim veya fert, Allah'n ceza hududlarn iniyor, yahut dinin temel esaslar ve asl grleri konusunda bir phede iseler, bu cemaat ve fert de da'vet almas sahasna girer ve da'vete muhatap olurlar. slm her toplumda byle bir snfn bulunmas, slm davetine muhtab olmad veya olamyaca sylenemez. nk dne inandn sylemesine ramen, onu inkr edenlere crmde itirak ederek ortak olmutur. 20. Asr mslmanlarnn sndklar, daha dorusu snmak zorunda brakldklar tt glere ramen, slm slah ve eitime muhta olularyla birlikte, da'vet ve teblie ne kadar muhta olduklanm da grrsnz. nk bu mmet bugn fiilen iki kma ayrlmtr. Birinci Ksm: mmetin ounluunu tekil eder. Bu ksm, Allah'a peygambere ve hiret gnne inanr. Kur'an ve snneti hayatnn anayasas ve almasnn program olarak grr. Fakat fikr ve amel sahada istikrarsz ve tutarsz bir zeminde seyretmektedir. Byle bir kesimin dine inanmas iin da'vete gerek yoktur. Ancak fikri ve amel planda slaha muhtatr. kinci Ksm: Bu kesim Allah'n dinine inanmaktan tamamen kopmamtr. Fakat bu tuplumdan biri ortaya kar da man esaslarn hakim klmak iin teebbs etse, kararszlk iine der, zihin ve kalplerinde depresyonlara mruz kalr. Byle olunca da bunlar topluma balamada ve toplumun bir organ olmada kitap ve snnetin bir etkinlii olmaz. mmetin bir kesimini, sosyal balar, toplumsal gruplar arasndaki yaay ve ilikilerin tabi sonular olan rk yaknlklarn hkim olduu birtakm gruplar oluturur. ou kez bu iliki ve balar olmazsa, mmet ve din ile hi bir balar kalmaz. Bundan daha kts de bu mmetin baz kimseleri, dine muhalif grnmemelerine ramen, fakat din ve din kurumlaryla alay etmede herhangi bir saknca da grmezler. Bu konularda tereddt etmedikleri gibi, herhangi bir utanma duygusu da kendilerini bu crmlerinden men'etmez. Ne hukuka riyet ederler, ne de sayg gsterirler. Gayr-i mslim mmetin dndakilerin muhta olduu gibi, bu kesimin de her eye ramen dine da'vet edilmeleri gerekir. Kur'an- Kerim nazil olduunda, ehl-i kitabn (Yahudi ve Hristiyanlarn) maruz kad fikr ve amel fesat, gnmz slm mmetinin mbtel olduu fesattan daha korkun idi! O gnk ehl-i kitap, Allah'n dininden ayrld ve dine kar ayak diretti. Halbuki Allah'n son peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.) gnderildikten sonra; ayet onun risletine inanp mmetine itirak etselerdi- gemilerine baklmakszn- gerek kurtulua ereceklerdi. nk onun gnderilmesiyle, btn gemi eriatler hkmen tatbikattan kaldrlm oldu. Bu durum karsnda ehl-i kitabn yapaca tek ey; slm eriatna ebediyyen boyun emek olacakt. Zaten Hz. Muhammed'e (s.a.v.) tab olmalarn aka emreden ve dinlerinin temellerini oluturan sahifeler, bu sahifeler idi. Fakat heyhat ki, nefisleri kendilerini aldatt. Neb'ye (s.a.v.) kar kin ve dmanlklarn gizlediler. O'nun risletine man etmekten korktuklarndan dolay, mukaddes kitaplarnda, Allah Rasl ile ilgili haberleri deitirerek, en byk bir cinayet
169 170
el-Mddesir: 74/1-2. er-Ra'd: 13/7. 171 el-Hisbe fil slm: 71
rnei sergilediler. Bununla beraber Allah'n dnine tab olmak ve onun sancan (inanip yaamamalanna ramen) tadiklanndan dolay da vnp durdular. Hakikatte onlar dinden kp tamamen din ile olan ilikilerini koparmlardr. Ancak ilerinden az bir ksm inanlarda sefet edip onlarn sapklklarna katlmad. Bu taife, yalnz hak zere kalmakla yetinmeyip, bakalarn da slaha alt. Peygambere kar beliren menf hareket ve davranlar da engelledi ve imansz kesimi iman etmeye da'vet etti. Kur'an- Kerim onlarn yaptklar bu slah hareketlerini ve da'vetle ilgili almalarn 'yle vd: Hepsi bir deildirler. Kitap ehli iinde ayakta dikilen (istikamet sahibi olan) bir mmet (cemaat) yard ki gecenin saatlerinde onlar secdeye kapanarak Allah'n yetlerini okurlar. Allah'a ve ahiret gnne inanrlar, ma'rufu emrederler, mnkerden vazgeirmeye alrlar, hayr ilerinde de birbirleriyle yar yaparlar. te onlar salih kimselerdendirler. 172 yetin parmak bast gibi, ma'rufu emretmek, mnkeri nehyetmek, da'vet almas ile ilgili bir konudur. Bu almann kfirler arasnda yrtlebilecei gibi m'minler arasnda da yaplaca yetten dellet yoluyla anlalmaktadr. Ehl-i kitap arasnda zikredilen bu m'min cemaatin, yalnz ehl-i kitap m'minleri olduu anlalmaz. Zira "sebebin husus olmas, hkmn umum olmasna engel deildir." kaidesi mehurdur. yette ad geen topluluun, yaadklar kavimleri dnda herhangi bir kimseyi Allah'a ve peygamberine iman etmeye armyorlard. yle ise bu m'minlerden murat; yaadklar toplumlar iersinde da'vet grevini if edenler asrdaki' toplumun inanl ynetici ve da'veti kadrolar'dr. Bu nedenle mfessirler onlarn bu almalarn her asra temil ederek, herhangi bir zorlamaya girmeksizin, yetin anlatmak istediinin; bu da'veti kadro olduu grnde ittifak etmilerdir. mam bn-i Cerr et-Taber, l-i mran sresinde geen "ma'rufu emrederler, mnkeri nehyederler" yetini aklarken yle der: "Onlar Allah ve Rasl'ne man etmeyi, Hz. Muhammed'in (s.a.v) getirdiklerini kaytsz ve artsz tasdik etmeleri iin insanlar da'vet edip hakka ynelmelerini emrederler. "Mnkeri nehyederler" yani, Allah' inkr etmekten, Muhamed'i (s.a.v) ve Allah tarafndan kendilerine inen yasalar yalanlayp reddetmekten insanlar men' ederler. 173 Mfessir el-Cessas yle der: Bu, ehl-i kitaptan iman edenlerin sfatdr. nk onlar Allah peygamberlerine imam ettiler. Hz Muhammed'i (s.a.v.) tasdik etmey insanlar davet ettiler ve ona muhalif olanlarn almlarn engelleyip yasakladlar. Bylelikle Allah Tel'nn "siz insanlar iin karlm en hayrl bir mmetsiniz (inanl ve da'veti bir ynetici kadrosunu 174 diye vasfettigi insanlar ve cemaatler oldular. Marufu Emretmek, Mnkeri Nehyetmeye almak, lmi Br almadr. slm'a da' vet etme grevi, sradan bir alma deildir. Bazen va'z, nasihat, hatrlatma ve uyarma eklinde bir takm yollarla da'vet yaplrsa da, bazen de zel ilm bir alma isteyen yolla da'vet zorunluluu ortaya kar. Delil ve ispat gereken ortamlara ihtiya duyar. Byle durumlarda delil getirerek ilmi bir yntemle dine da'vet ve hizmet, ma'rufu emr, mnkeri nehy eitlerinden biri olarak karmza km olur. Demek oluyorki: slm'a hizmet yollar ok eitlidir. Hedef slm' hkim klmak olunca yntemin deiik oluu, slm izginin dna klm olmaz. Allah Rasl'nn (s.a.v.) maruf ve mnker grevini Mekke'de stlendiini daha nce zikretmitik. Mekke dnemi, dinin, insann irk anlayyla kyasya savat dnemdir. Kuvvetli delillere dayanlarak din arzediliyordu. (Buna i'tikad sava demek daha doru olur.) Demek oluyor ki Allah Rasl, sadece dine inanmay tavsiye etmekle yetinmiyor, arzettii yeni dinin hak olduuna dair ileri srd gibi, inkarclarn ynelttii sorulara cevaplar vermeyi de ihmal etmiyordu. nk bu din, son din, son din olmas nedeniyle, peygamberin izinde yryenlere, tut karsnda daima zafer elde edileceini bildiriyordu. Tahlilimizden anlalyor ki bu eit alma, ok geni kapsaml bir almadr. slm devletinin kuruluunu hazrlayan ve tm peygamberlerin zerinde yrdkleri insanlk tarihi kadar eski olan bir yoldur. mam er-Raz mfessirlerden yle nakleder: "rf ile emret" yetini; "hak dini aka iln etmek ve delillerini aklayp bildirmek" eklinde anladklarn syler. 175 bn'ul-Arab el-Mlik de yle der: "Muhaliflerine kar dinin galibiyetini delillerle ayakta tutmak ma'rufu emr mnkeri nehiyetmenin gereidir" 176 Konuya geni adan bakldnda grlecektir ki ma'ruf ve mnker kavramlar geni sahal iki temel kavramdr. Denilebilir ki "Allah yolunda olma kaydyla" yaplan her eit alma ve sarfedilen her eit gayret bu kavramlarn sahasna girer. Zira insanlar Allah'n dinine da'vet etmek, peygamberin risletini yalanlamak, eriata muhalefet etmek, hccet ve delillerle dini aklamak vs.... hkmler hep ma'ruf ve mnker kavramlarnn sorumluluk sahalardr. phesiz ki Allah'n dini, hak olan dindir. Topyekn dnya ve iinde yayan insanln saadetini tekeffl eden tek nizamdr. Bu nizam, asrlarca ayakta durmas iin milyonlarca can feda olmu bir nizam.... Urunda yaplan hizmeti zevk kabul etmi bir mmetin volkan gibi patlamas, bu nizamn hakllna en
172 173 174
Al-i mrn: 3/113-114. Cmi-ul-Beyan fi-TeFsr- Kur'an: 4/35 Cessas-Ahkmu-Kur'an: 2/42 175 Meftihu-l Gayb: 4/347 176 el-Ahkmu-l Kur'an: 1/122
byk delil deil midir? nsanln dini olmas asndan tm insanlarn minnet ve kran duymas bir boyun borcudur. Her trl gayret ve aba onun iin harcanmal. Ne mutlu, bu esiz grevi hakkyla yapana! Yazklar olsun ondan gafil yaayp ahs zevkini dinin fevkinde tutana! yle ki, bugnn insan korkun akbetini kendi eliyle hazrlamakta, fakat nefsinin mahkmu oluu, ona bu kudsi grevi unutturmua benziyor. Sanki bu grevle mkellef deilmi.....Sanki farz deilmi bu grev kendisine. Sanki Allah'n nizamn omuzlayp bu uurda can verenleri sadece seyretmekmi grevi..... II. Fasl Allah Yolunda Cihad Allah Yolunda Cihad" Kavramlarnn Anlam Allah yolunda cihad" evrensel slm eriatna has bir kavramdr. Bu kavramla "topyekn madd-manev varln Allah yolunda tketmek" kastedilmitir. nk Allah'n dini, kendi urunda, cann, maln feda etmesini, en samim ilikiler iinde kudret, imkn ve gayretini sarfetmesini m'minden ister. Dindar oluu ve hizmeti bu yolla ancak gerekleir. (Zira din, gerek manda inanan insan ister. Onun hedefi, insan uyandrp onu en stn g kayna yapmas ile gerekleir. Tarih, bu galibiyetin mahhas rnekleriyle doludur. nanan insan iin "tarih tekerrrden ibarettir" kaidesi deimeyen bir kstasdr.) Allah Tel yle buyurur: "Allah yolunda (nasl savamak lazmsa ylece hakkyla cihd edin" 177 "Emru bi'l-ma'ruf nehyu ani'l-mnker" Allah yolunda bir cihaddr. Bu adan bakldnda; "Allah yolunda cihad" kavram gerekten geni sahal bir kavramdr. Zira "ma'rufu emr mnkeri nehiy" btnyle cihd ifde eder. Bir ma'rufu emr mnkeri nehiy" btnyle cihd ifde eder. Bir ma'rufu emredip topluma yerletirmek, bir mnkeri yasaklayp, toplumu bundan kurtarmaa almak, hakikatte Allah yolunda cihad yapmak demektir. Cihad konusunda allme ibn-i bidin yle der: Maruf ve mnker grevi, mchidi her adan kuatacak kadar geni bir grevdir.178 Dini, kuvvet ve iktidar yoluyla glib hale getirmek; yeryzn fitne ve fesadn her eidinden temizlemek ve mslmann gnl huzuru ierisinde Allaha kar her trl ibdetini engelsiz olarak icra ve f etmeini salamak iin ortamn slm'a gre dzenlenmesi urunda yaplan her trl alma, Allah yolunda cihadn ak grntlerindendir. phesiz ki kuvvet kullanmak, fitne kalmayp, hkimiyet btnyle Allah'n dinine ait oluncaya kadar, yeryznde hkm sren fesadn (slm' ortadan kaldrmaya ynelik her trl abann) aleyhinde ibirlii yaparak ortadan kaldrmaa almak, buna mukabil Allah'n dinine, her trl gr ve felsefenin stnde hkmranlk hakk tanmak, ou kez kar konulamayacak kadar caydrc bir yoldur. Yeryz vahy'in adaletine ve merhametine susad zaman. nsanlar kardelerine kar et yiyen yrtc ku ve cesetler zerine en kurtlara dnt zaman mmetler ve nesiller, yine insan eliyle yazlp beer vicdanna tahakkm etmek iin bask unsuru kabul ettikleri kanun ve yasalarnn zulm altnda inledikleri zaman Allah'a kul olup gerek hrriyeti bu yolda arayan ve srf O'nun arzu ve direktifleri dorultusunda, man ve arzular istikametinde hayatlarn dzenlediklerinden dolay ikence edildikleri zaman....Evet, btn bu neticelerle kar karya brakld zaman mminin, fitneyi susturmaya kalkmamas, adaletten yana olanlarn mdahale etmemesi, fitneye ve slm dmanlna, bilerek veya bilmeyerek eitli yollardan destek salamas affedilmeyecek kadar byk bir ihanet ve crmdr. Allah Yolunda Cihad, Ma'ruf Ve Mnker Grevinin Tabu Sonularndandr Allah Rasl, ashabyla birlikte Mekke'de kaldklar srece yeni dini iln etmedi, irke kar glib duruma getiremedi ve btl yeryznden silip yok edemediler. nk Mekke'nin irk devleti iktidar olduu bu dnemde mslmanlar, kendilerini slm'a gre ina etmekte, bu uurda yalnzln her trlsne gs gererek zulme kafa tutan birer mazlum rneini sergiliyorlard. Her eit eza ve cefayal, dmanca her trl saldrya hedef oluyor, buna ramen artlarn elverdii oranda Allah'n dinine gre hayat sryor ve hayata aralksz insanlar da'vet ediyorlard. Nihayet bilinen bu toplum, slm devletini kurma olgunluuna, kurduktan sonra da koruma seviyesine eriince, mrik saldr ve ikenceler son haddinde seyrediyordu. Allah Rasl (s.a.v.) ashabyla birlikte Medine'ye hicret ederek mazlumlarn devletini kurmasyla, alan zulm makineleri susmaa mahkm oldu. Hicret, birinci dnemin yani ikence, bilenme ve slm toplumunun ina edildii dnemin sonucu oldu. 179
el-Hacc: 22/78. Redd'l-Muhtar Ala Drri-i Muhtar: 3/301 Hi bir dava, kendisine sahip kan insanlar ve kadrolar bilemeden, lm ve lebilmeyi gze alma provasna sokmadan, inancn iktidar yapabilme cesaretini gstermemitir, lalamn anl mazisinde tarih, bir defa hid olduu Peygamber'in (s.a.v.) ballarnn kaydettii zafer gibi ikinci bir defa esiz bir zafer kaydetmemitir. Ancak b'u, slmda zafersiz geen gnlerin olmad mansm tamaz. Asr- saadet, cihan
178 179 177
Medine'ye yerlemekle Allah Rasl, zulm ve istibdadn aleyhinde kullanlmak zere gl bir otorite elde etti. Artk iktidar olmu islm, fitnenin penelerini, btln hkimeyetini kryor, kulun kula olan kulluunu kuvvet yoluyla sarsyor ve gerek hrriyeti va'deden islm'n adaletiyle hkmederek, Allah'n arzn tt her trl gten ve chiliyye tasallutundan kurtarm oluyordu, ite byle bir ortamda idi ki kuvvet yoluyla cihad emredildi. Kur'an- Kerim bunu "Allah yolunda sava" diye adlandrd. Bu yle bir savatr ki Allah'n arzusu ve onun yce hkimiyetini istemek ancak bu yolla gerekleebilirdi. Evet bu sava, ma'rufu emredip mnkeri Mehyetmek gibi temel bir grevin en nemli esaslarndan biridir. Her ne kadar "Allah yolunda cihad" Medine'de meru klnm ise de "Ma'rufu emr mnkeri nehy hkmnn" emredildii Mekke mrik devletinde temelleri atlmtr. Bu nedenle ma'ruf ve mnker daha geni kapsaml olmu olmaktadr. mam tib, "el-Muvafakat f-usl-i-eria" adl lmsz eserinde yle buyurur: Ma'rufu emretme, mnkeri nehyetme grevinin en nemli temel ta olan cihad Medine'de farz klnd ise de Mekke'de lan edilmitir. 180 "El-Muvafakat" eserinin rihi Dr. Abdullah Draz tbnin bu grne unu da ekledi: "Hatta Cihad, ma'rufu emr mnkeri nehiy messesesinin en yce temelidir. 181 Cihad Konusunda lim Otoritelerinin Aklamalar Cihadn bir ok artlar ve belirlenmi snrlar vardr ki bunlara riyet edilmeden cihad yapmak caiz olmaz. imdilik bu artlardan szetmeyeceiz. Ancak bizi ilgilendiren husus, "ma'rufu emr mnkeri nehiy" esassnn; dne davet ve onu insanla tebli etmek, dine kar kavas ap, onunla insanlar arasna bir takm engeller ihdas ederek, barikat koyanlarla savamak ve dini bu tr engeller karsnda korumak, hkmedecek mevkiine getirmek ve de her trl dnce ve sistemin stnde yer vermek iin var olan gayreti sarfetmek gibi bir takm hayat nem tayan unsurlar tamasdr. imdi bu aklamalarmz destekleyen gvenilir islm ulemasnn gr ve dncelerini arzedelim: Tercmnu'l-Kur'an Abdullah b. Abbas (Ra) der ki: "Siz insanlar (insanlann kurtuluu) iin karlm en hayrl mmetsiniz" ve "onlara ma'rufu emredersiniz." Bu esasa gre; Allah'tan gayrinin ulhiyete lyk hi bir ilh olmadna ehdet etmek, Allah'n, insanla gnderdii ve insan hayatn kuatan her sahadaki emir ve nehiylerini birer kanun olarak kabullenmek, Allah'tan baka hi bir hkirneyet ve otorite mercii olmad' hakikati uruna topyekn inkarclarla savamak ma'ruf'un en bydr. "Mnkri nehyedersiniz" Yani Allah Tel'nn hkmranlna glge drecek her trl saldrya kar savarsnz. Mnker; yalanlamaktr. Bu ise mnkerin en irkini ve en bydr. 182 Mtekellimin ulemasnn byklerinden Kaffal, bni Abbas'n bu grn destekleyerek yle der: "Onlarn, kendilerinden nceki mmetlere olan stnl; verdikleri soylu kavga ve cihad yollarnn en kuvvetlisi olan ma'rufu emr mnkeri nehyetmeleridir." Ma'rufu emretmek; bazan el ile, bazan dil ile, bazan de kalb ile olur. Bunlarn en kuvvetlisi ise sava yoludur. Zira m'min kendini bilinen bir tehlikenin kucana atmaktadr. Marufun en stn ise hak dini tebli, tevhid ve nbvvete inanmaktr. Mnkerin en irkini; Allah Tel'y inkr etmektir. Din yolunda cihad, mazlumlara, ynelik en byk zarara ve lme gs gererek, onlara slm'n adaletini gtrmek ve onlar lme gtrecek korkun akbetten kurtarmaa almakla olur. "Zira defi mefsid celb-i menfiden evldr. Yni fesad, bozgunluu ortadan kaldrmak menfaatleri datmaktan daha ncedir." Bunun iin cihad, ibadetlerin en by olarak farz klnca, dier eriatlerdeki ibadetlerden daha kuvvetli bir ibadet olmu olur. Bu nedenle dnyann sulhu demek olan cihad gibi bir ibdet vasfn tayan slm mmetinin, dier mmetlere nisbetle stn oluuna da hakl bir gereke olmu olur. ite bu gr, bn-i Abbas'n yorumunu hakl olarak desteklemektedir. 183 mam bn-i Teymiyye yle der: Allah Tel, bu mmetin, tm insanlk iin en hayrl bir mmet olduunu beyan buyurdu. nk tarihi bir ispattr ki bu mmet insanla her adan en byk iyilii yapm ve en faydal olan takdim etme erefine erimitir, slm'n mesajm dnyann en cra kelerine gtrmekle, hayatn insanla feda etmi, kendisine ma'ruf ve mnker nedir retmi olmas bakmndan, kendisine bir kymet ve sfat kazandrmtr. Bu ise onun kemle ermesine bir sebeb tekil etmektedir, ite bu mmet bu anl grevi yaparken, Allah yolunda canlarn ve mallarn feda etmekten ekinmedi. nsanla takdim edilen kmil anlamda bir menfaat varsa sanyorum ki o da bu ekilde olur. 184 Ayn konuda bn-i Teymiye yine yle der: "u ak bir gerektir ki ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almak ve bunu cihad yoluyla da tamamlamak, yapmakla emrolunduumuz ma'rufun en bydr." Baka bir yerde de mam Teymiyye: "Allah Tel m'minlere, man edip er' llere gre amel etmeyi ve insanlar da man
tarihinde esine bir daha rastlanmayacak bir zaman kesitidir. (eviren) "Assab- kiram, Mekke dneminde oluan potansiyel, Medine dneminde enerjiye dnen khlam kahramanlardr." (I: Sreyya Srma'dan) (eviren) 180 el-Muvakafat fi-usl-i-eria: 3/50 181 A.g.e. 182 Cmiu-l Beyan fi-Tefsr-l Kur'an: 4/28 183 Meftihu-l-ayb: 3/27-28 184 et-Hisbe fi'l-slm: 64
ve salih amel zere hakka da'vet edip cihad etmelerini emrederek yle buyurdu: "(Dinine) yardm edenlere elbette Allah da yardm eder. phesiz Allah gldr ve emrinde yegne galiptir. Onlar ( o mzminlerdir ki) eer kendilerine yer (yzn'de bir iktidar olma imkn verirsek dosdoru namaz klarlar, zekt verir (sosyal dengeyi salar) lar, ma'rufu emrederken, mnkerden vaz geirmeye alrlar. (Btn) ilerin akbeti nihayet Allah'a dr. 185 mam bni Teymiyye'nin delil olarak ileri srd Hacc sresindeki bu yet-i kerime, iktidar mevkii, slm devletinin stratejik noktalarn ve otorite anahtarlarm ele geirdikten sonra slm mmetinin yapmakla sorumlu olduu grevin ne olduunu belirlemektedir. 186 Bu noktaya ileride daha geni bir perspektifden bakma imknmz olacaktr inallah. Ancak unu belirtmeliyiz ki; ma'rufu emr mnkeri nehyetmeye almak, cihad konusunu iine ald gibi dine da'veti de kapsamna alr. mam bn-i Cerir et-Taberi yle buyurur: "(Sizden bir cemaat olsun)" "(Onlar iyilii emrederler)" Yani Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Allah Tel'dan alp arzettii dine tab olup. Onun izgisinde yaamay insanlara emrederler, (mnkeri yasaklarlar) Yani Allah' inkr etmekten, Peygamber'i (s.a.v.) ve kendisine gnderilen er' yasalarn ve slm dzeninin temel kitab Kur'an- Kerim'i yalanlamaktan onlar men' ederler. Din Allah'n dini olup insanlar, O'nun otoritesine boyun einceye kadar el ve dil gibi vastalarla onlara kar cihad ederler. 187 Allme el-Kurtub yle buyurur: "M'minlerin zelliklerinin banda, ma'rufu emretmek, mnkeri nehyetmeye almak, bu vasflarnn da banda "slm'a da'vet edip bu uurda cihad etmek gelir. 188 imam er-Rz yle buyurur? Ma'rufun ba Allah'a iman, mnkerin ba ise Allah' inkardr. Cihad ise mana tevik etmeyi, kfrden uzaklatrmay gerektirir. Binaenaleyh cihad ma'rufu emr mnkeri nehyetme grevine dahildir. 189 Allame ems'l-Eimme es-Serahs yle buyururlar: "Allah'n Rasl cihad, "dinin doruk noktas" diye isimlendirdi. Zira cihad ruhunda ma'rufu emr mnkeri nehyetme esas yatar. Bu ise slm mmetinin vasfdr. Ayn ekilde cihad, derecelerin en ykseine tevik etmektir. Bu ise ehitliktir. 190 ah Vehyullah Ed-Dehlev'nin Gr Dehlev'ye gre, slm mmetinin en hayrl bir mmet oluu ve insanlarn hayrna karlm olmas, Allah Rasl'nn gnderildii gaye ve maksadn gereklemesi iin; mslmanlarn tm dnyaya dalmalar, slm'n mesajn dnyann her blgesine iletip her snf insan bu mesajdan haberdar etmeleri ve islm, otorite elde edilinceye kadar Allah yolunda cihad etmeyi art koar. "Dehlev'nin konu ettii din, Allah'n Rasl'nn (s.a.v.) getirdii ve gemi dinlerin hkmlerini yrrlkten kaldrm olan en kmil din olan slm'dr. Nitekim bu dine olan ihtiya da gerek anlamda ortaya kmtr. eitli mmetler, aralarnda kan savalar ve boumalar sonucu sahip olduklar dinlerinin ruhunu kaybetmi, asllar deitirilmi olup sadece bir takm gelenekler, yinler ve d grntleri bize kadar gelmitir. Kendilerine gnderilen din ve eriatn temel esaslar hakknda ihtilafa ^dmlerdir. Zulm, btl ve sapk yollara sapmlar, hakl ve doru yoldan sapmlardr. Kendi elleriyle dinlerini paralamlardr. Doru ile yanl, hak ile btl birbirine kartrmlardr. Hak dine olan ihtiya ranr ve sylenir hale gelmi, millet kendi arasnda, birbirine dman ve yeryz yeniden bozguna uramtr. yle bir zaman gelmi ki, artk bu millete gnderilen hak dinin yolu anlmaz olmu, insanlar nefs arzularna uyup onan kanun ve anayasa yapm, gerek dinle ilgisi bulunmayan btl inanlarn etrafnda toplanmlardr. Hak inenmi, zum ve btl alklanmtr. Ed-Dehlev szlerini yle srdrr: "Byle bir durumda insanlar, zalim ve mstekbir bir idarecilere kar kmil, sahih ve dil bir halifenin ynetimine kavuturacak yeni bir peygambere iddetle ihtiya duydu. Btn insanl tek bir din zerinde toplayacak nderin, bir takm da'vet ve tebli usllerine ihtiya duyacaktr. Bu usullerden olmak zere; Allah Rasln'nn chiliye toplumunu slm eriatna da'vet etmesi, onlar her trl irk pisliklerinden temizlemek istemesi ve slam ile yeni bir toplumu ina etmesini sayabiliriz. "Chiliyye asrn tahlil eden tarihiler, bu sylediklerimizin btnnn mevcut olduunu tasdik ederler. Her trl bozgunculuun, chiliye devrine nasl hkim olduunu, yazdklar eserlerde uzun uzun anlatmlardr." Sonra bu nder, davet ettii bu chil ve vah toplumu etrafnda topluyor ve cemaatletiriyor. nceleri illegal olarak alyor. Kuvvetli bir organize, disiplin ve takib ierisinde, ileride dnyay slm'n ilkelerine gre yeniden ina edecek (Hizbullah mslmanlar ile yeryzndeki tm bozuk sistem ve dzenleri tarihin p sepetine atacak) cihad silahn kullanyor ve slmn ezel dmanlarn her karlat cephede yenik duruma sokuyordu. nsanlar
185 186
el-Hisbe fi'l-slm: (66 ve 85) Tm ibdet ve muameltn er' llere tamamen uygun olmasnn art; bu. mmetin evvel kendi iktidar ve otoritesini kurmasdar. nk davrannn kemle ermesinin art iktidardr, iktidar olma mecburiyetidir. yet, bu incelii kuvvetli bir tonla vurgulayarak iktidar szcnn dizili manzumesi iinde ncelii tercih etmitir. (eviren) 187 mi-ul-Beyn f-Tefsir-il Kur'an: 4/27 188 el-miu li-Ahkmi-l Kur'an: 4/47 189 Meftihu-l ayb: 4/523 190 erh-u Siyeri-l Kebir: 1/19-20.
dalga dalga dnyann bu yeni kurucularna katlyordu. Allah Tel bu erefli mmete hitaben yle buyurur: Siz, insanlar iin ortaya karlan, ma'rufu emreden, mnkerden nehyedip (insanlar sakndran) ve Allah'a inanan hayrl bir mmetsiniz. 191 Sonra ed-Dehlev yle der: slam gelmeden nce, yeryznde yaayan btn milletler, o gn iki byk emperyalist imparatorluun bayra ve hkmranl altnda yayarlard. Bu iki emperyalist imparatorluktan biri Iran, dieri ise Bizans idi. Bu her iki millet ve devletin yeryznde meydana getirdii tahribat ortadan kaldrmak, hak dine ynelik saldrlar yok etmek zere Allah (c.c) slm mmetini grevlendirdi. Bu mmetin grevi; ma'rufu emretmek mnkerden mehyetmeye almakt. Bylece bu her iki devlet, slm milletinin eliyle tarihe karacakt. Allah Rasl bu mjdeyi Hendek savanda vermiti. Bu iki devletin yklacan yle ifade buyurdular: "ran ve Bizans krallklarnn bir daha kurulmamak zere ykldn grdm. 192 Bylece slm'n hak dvas, yeryznde egemenliini srdren btn er gleri silip ortadan kaldracakt. Gerek chiliyye Araplarnn ve gerekse bu her iki emperyalist devletin yeryznde braktklar tm ktlkler, kurumlaryla birlikte tarihe karacak ve geride gelecek olan 14 asrlk bir sre ierisinde nefes aldrtmayacakt. Allah'n Rasl bu ie nce Araplardan balayarak yeryzn tm tautlardan temizleyecek, bunun yerine Allah'n hkm tatbik edilecekti. 193 Gerek Peygamber'in (s.a.v.) gerekse halifelerin vazifesi; islm dinini yeryznde hkim klmaa almak ve btn dinlerden stn klmaktr. Yeryznde yaayan insanlar, gerek kendi arzusu ile gerekse zorla islm'n bayra altnda toplamak iin cihd yapmtr. Burada zorla toplamaktan kast, inkarclar iindir. Yahudi ve hrstiyanlar iin geerli deildir. Halifeler, dinin esaslarn korumak ve yce Allah'n hkmlerini uygulamakla emrolunmulardr. Bu hususda Hz. Ebu Bekir (r.a.) bir hutbesinde yle buyurmulardr. Sizin varlnzn devam, yneticilerinizin doruluk ve hak zere bulunmalarna baldr. 194 Gerekten bu mmet, ancak zlim, btl sistem ve yasalar tm kurumlaryla birlikte yok edip yerine Allah'n yasalarn koymak, slm d hayat ve felsefelere hak tanmamak ve slm' btn kurumlaryla yerletirmek iin gnderilmitir. Evet bu mmet ancak byle bir yolla yine tarih misyonuna kavuacaktr. Amel, fikr ve iktisad varln topyekn seferber ederse yine destanlar yazacaktr. (Bu din, feda edecek can istemektedir. Gzpek yiit istemektedir. Kurban istemekte.....) z olarak arzna altmz mmetin bu grevi; Kur'an- Kerim'in, snnetin, Allah yolunda cihad etmenin, ma'rufu emredip mnkeri neh-yetmenin gereidir. III. Fasl slm Devleti Ma'rufu Emredip Mnkeri Yasaklamaa almak Kuvvet Ve ktidara Muhtatr Allah Tela, slm mmetine emir ve yasalarn teklif ettikten sonra, hayra yani slm'a da'vet, ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaa almay hemen peinden getirmitir. Yani mkellefiyet ile birlikte emir ve nehiylere muhatab olma devreye girer. Bylece emneti yklenmi olur. l-i imran sresinin u yetindeki incelik dikkatimizi ekmektedir: Siz, kendilerine apak deliller (ve yasalar) yetler gedikten sonra paralanp ayrlanlar, ihtihaf ve ayrla denler gibi olmayn. te onlar (in hali): En byk azb onlarndr.195 Acaba yette "tefrika ve ihtilafdan nehyetme" ile "ma'rufu emredip mnkeri yasaklama" esaslar niin peipeine geldi? Bu husus, insan, konu ile ilgili dnceye ve fikir yrtmeye sevketmektedir. ou kez de insan bir takm sebeb ve ynlere bakmaya zorlamaktadr. Fakat dikkatlerimizden kamayan, en ak ve belirgin husus, ma'rufu emr mnkeri mehiy grevinin, da'vet ve teblie ihtiya duyduu gibi kuvvet ve iktidara da ihtiya duymu olmasdr. Zira kuvvet ve iktidar phesiz ki birlik ve ittifak halinde baarya ular. Buna gre; unu aka haykrabiliriz: "Tefrikaya ve dalmaya yz tutmu cemaat ve mmetler Allah'n arznda iktidar kurmaya layk olamaz" Allah byle bir topluma yabanc emperyalist gleri musallat eder. Bylelikle o cemaat bu yabanc ve istilc glere kul ve kle olur. Onlarn her trl emir ve arzularna mahkm duruma der. (Artk bu yabanc gler, basz toplumlarn perde arkas yneticileri olurlar o toplumun fertlerinin bu perde yneticilerden haberleri olmaz. Sun' snrlarla evrili toprak paralar zerinde klelie altrlm byle bir toplum ve millet, bu yabanc glerin egemenliini, koruyuculuk ve himayeciliini hrriyet ve bamszlk olarak
191 192
Hccetullahi-l Blia: 1/118-119 Bu haber Hendek savanda verilmiti. Hendein kazanlmasnda elindeki kazma ile vurduu bir kaya parasn paraladktan sonra dnp mslmanlara bu mjdeyi vermiti. 193 Hccetullahi-l Blia: 1/118-119 194 Hccetullahi-l Blia: 1/118-119 195 Al-i mran: 3/105.
kabul ederler. Siz onlarn smrldn sylediiniz takdirde, sizi fitneci, ayrlk ve i dman olarak telakki eder. Zira bu toplum, yabanc gcn kltr istilasna uram bir toplumdur. Onlarn uyan adeta bir neslin deimesi ve yeniden kendi kltryle irtibat kuruncaya kadar, yeniden bir kltr sava vermek kadar zor alacaktr. Beden yerli beden, kalp at yabanc at. Bu bedenin taze kana ihtiyac vardr. Deitirmedike deieceine inanmak kadar safdilik olmaz.....) (eviren). Byle bir toplumun uyann engellemek iin, bu yabanc gler daima her tedbiri almtr. Onlar mevcut smr dzenlerinin tasallutundan kurtaracak kendi kltrlerine ve inanlarna dayal siyasal iktidarn glgesinde yaama hakkndan daima mahrum brakmlardr. Bu gler tarafndan kltrel ve ekonomik bamszlklarna frsat verilmez olmutur. te yet-i Kerime bu geree iaret etmitir. Bu da mslmanlara unu ikaz eder: Eer siz ma'rufu emredip Allah'n arzu etmediklerini yasaklamak istiyorsunuz; birlesiniz, bir araya geliniz, g birlii, kltr birlii yapp yardmlasnz. lfet ve sevgi sizleri bir ceset haline getirsin. Bu cesedin bir organ ikyet ettii zaman dierleri onun ikyetini dinleme frsatn elde etsin ki, birliinizi paralamaya ynelik her trl i ve d saldrlara hedef olmayasmz. Allah da sizlere tekrar mmet olma erefini bahetsin. Fakat siz bu anlamay ve her sahadaki ittifak salamazsanz siyasi gcnz zaafa urar dalr. (Sanki dalmam gibi. Tabii ki mellif bundan haberdar. Arzetmek istedii; genel bir kaideyi tarihe sunmaktr.) Binaenaleyh her trl fikr ve amel krizle kar karya kalrsnz. Bu krizlerden sonra da artk birbirinize; ma'rufa tbi olmay mnkerden kanmay tavsiye etmeniz de gleir, hatta imkanszlar. Dininizin, yapmanz emrettiklerini Allah'n arznda yaama frsatn bulamayacak, anayasal icraatnza imkn kalmayacak, tm chiliyye dzenlerinin, nnze diktii engelleri, sava yoluyla bile ortadan kaldrmak gleecek ve Tt gleri yok etmeye ynelik siyas g ve otoritenize kavuma imknn elde edemeyeceksiniz. 196
196 Mellefin parmak bast konuyu ve noktay daha da aa karmak ve ac bir gerei su yzne vurmak iin geni bir aklama zarureti ortaya km bulunmaktadr. Vereceimiz aklama eitli eserlerden tarama biiminde olacaktr. yle bir balk yapmak uygun olacaktr: slm Topraklarinda Yasayan Mslman Larar Asi Kltrel Ekonomik, Siyasi birlii ve Bloklar Gnmzde batnn douya kar taknd tavr, eskinin deiik bir bakndan bakas deildir. Bat tek devlet tasavvurunu; AET, Avrupa Parlementosu ve NATO tekilatlaryla tamamlamtr. Tek gaye; Hristiyan kltrne dayal ve hal ruhunun temelleri zerinde, batnn menfaatlerini savunucu bir ed ile dnyay "Siyasi adan birletirme gayre'nin sonucu kuvvetlinin zayf bir nakavat darbesiyle yere ykp dnyann siyasal birliini (salayc bir yntem kullanarak kfr hakimiyetini) kurmaktr. (Arnold Toynbee Medeniyet Yarglanyor: 129-130} Batnn slm'la karlamas, henz ocuk ada iken, Arap slm toplumunun kahramanlk dnemine rastlar. Mslmanlar, bu dnemde dnyada slmn HKMYET AINI yaadlar, slm bir devletin kuruluunu baardlar." (A.g.e: 177). 19. yzyln balarnda batnn balatt "sanayi devrimi ve asrlk islm dmanl" ilkesi hkimiyet sahnesine kt. Batnn slm dnyas zerine youn saldrlar, iki medeniyeti gnmzde yeniden kar karya getirdi. Grlecektir ki bu, bat medeniyetinin btn insanln byk bir toplum halinde birletirilmesini ve modem bat teknii sayesinde kullanabildii! yerdeki, gkteki ve denizdeki her eyin kontroln isteyen byk hrsnn bir parasidr."(A.g.e: 179) Onun iin slm ile batnn ada karlamas, gemiteki ilikilerinden yalnzca daha canl ve iten olmakla kalmam, batl adamn dnyay "batllatrma" eylemini aa karan bir olay olmutur ki, iki dnya savan grm bir neslin tarihinde bu, gerekten en ilgin ve en nemli olaylardan saylmaldr. Bu yzden slm, bir kez daha bau ile karlayor. Ne var ki bu sefer kozlar, hal seferlerinin en kritik dnemlerinden daha ok aleyhine; nk ada bat ona kar yalnz silah ynnden deil, ayn zamanda silah sanayinin son derece bal olduu "ekononik hayat anlay (=homo ekononiko=ekonomik hayvan) konusunda da ve hepsinin stnde ruhsal kltrde-medeniyet denilen ve kendi kendine da dnk rnleri yaratan ve besleyen o dern gte-de stn...." (A.g.e: 180) Batnn saklad bu irkin yznn bizzat bir batl'nn azndan yaplan itiraflar, aslnda saklanmad, tarihin vesikalar arasnda gremememiz iin bilmem ki herhangi bir ispata ifatiya var mdr? Ama ne yazk ki kltrmzn kimliini tayan entellektellerimiz bu ihanet plnn idrakten yoksundurlar. Baty batdan daha ok savunan bir genlik olumasnda, bat hesabna alan bu aydnlar bir gn hesap vereceklerdir. Zira bir buuk asrdr, batnn bu hain perde arkas irkin yzn gen nesilden saklayarak hep gzel gsterdiler. Bu, aslnda bat adna yaplan bir kltr istilsndan baka bir ey deildi. ayet yabanc emperyalist bir g silah zoruyla bu mmetin topran igal etseydi, bundan daha idealini yapmazd. Bu devrin ihanet planlarn en gzel ekilde uygulanp bir devrn sren, sonra da yabanc emellerin kurban olduunu anlaynca da tarihin en byk ihanet plnna kurban giden cennetmekn Abdlhmit Han'n ruhaniyetinden istindad dileyen filozof Dr. Rza Tevfik yle diyecektir. "Nerdesin evketli Sultan Hamid HAN feryadm varr m brighma lm uykusundan bir lhza uyan. u nankr milletin bak gnahna. Tarihler ismini and zaman Sana hak verecek hey koca Sultan Bizdik ulanmadan iftira atan Asrn en siyas padiahna Milliyet dvas fska brnd Rdy- diyanet yerde srnd Trk'n ruhu zorla s grnd Hem peygamberine hem Allah'na" Evet bu aydn kii, istilc glerin emellerine ite byle hizmet ettiini ifde ederek bir devrin ihanet planlarn bylece sergilemi ve sonunda da itiraf - znb eylemiti. Oyun gzel sahnelenmiti bat tarafndan. nk bu, asrlk iin yazlan senaryonun rn idi. Mevsim mevsim sahneleniyordu yaplmak istenen. Bak can damarn kesme hedefini iyice tesbit etmi ve koca bir mmetin merkez otoritesi ok hassas hesaplarla darmadan edilmiti. Bir saat basz kalmas dahi fitnenin hkimiyeti diye nitelendirilen bu mmet, yarm asr akndr basz ve biatsz bir toplum halinde yaamaa mahkm edilmitir. (eviren) "Batnn nihayet medreselerimizde yetimi Afganfyi ve Abduh gibilerini de ngiliz efendileriyle birlikte ayn locaya kaytl yksek dereceden bir mason olarak gsterdii zaman da airmyoruz. Belgeler artk nmze serilmitir. Onlarn duyumsal entrikalar ortaya karmtr ki, smrgecilik, hi bir zaman siyas ve hatta iktisad karlar iin sahnelenmi bir olay deildir. Smrgecilik slm'n temelindeki manev ve sosyal gereklie dman bir kltr atsnn yk olmutur." (Cihad-es-Suf: 66). "Kolayca ispat edilebilir ki, slm dnyasndaki modemist hareket doktirini ve siysetin, dorudan doruya smrgeci kuvvetlerden alm ve onlarn siysetlerini ikml etmitir. te bu sebepledir ki onlarn miraslar mslman lkelerde kfirlerin kurduklar ynetimlerin yksek basamaklarnda bulunmaktadrlar." (A.g.e: 70). Nihayet asrmzda toprak smr ve asker igal metodlarnn emperyalistlere gayelerini gerekletirmekten daha ok zarar verdii anlald. Bundan dolay emperyalistlerin stratejisinde yeni deimeler oldu. Toprak igalini terkederek bunun yerine kafa ve kalpleri smrmeye yneldiler. te kltr emperyalizmi adyla bilinen ey budur". (Kltr emperyalizmi-Hedef ve metodlar: 15) "20. asrda kltr savann -her asrda geerli olduu gibi- insan ve silah gcyle yaplan savatan daha tehlikeli olduu anlalmtr. "Bat dnyas slam dnyasn asker, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda yenilgiye urattktan sonra bir srt siyasal hegemonyas altnda tuttu. II. Dnya savanda siyasal zgrle sahip halk msman lke says bir elin parmaklar saysna bile ulamyordu.
mam Rz, bu yetin iki adan kendinden ncekiyle baml olduunu syleyerek yle izaha kalkr: Birinci: szn geli ve slbuna bal olmas. kincisi: Bu yetin sadece ma'rufu emr mnkeri nehiy hkmne bal bulunmasdr. Allme Seyyid Reit Rza, bu irtibatn birinci yorumunu uygun grm, fakat Razi'nin aklad ikinci yn tercih etmitir. 197 yle ki: Allah Tel ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini farz klnca; bir artla bu grevi ifa etmek mmkn olacaktr ki o da: "Zulme ve azgnla kar bu farziyeti yapabilme gcne ve ehliyetine sahip olmaktr." Bu g ise haktan ve dinden yana olan tm inananlarn man sevgisi ve kardelii zerinde ittifak haline getikleri zaman elde edilmi olabilir. phesiz ki Allah Tel byle bir ortamda bu ibirliine talip olanlar ayrlk ve ihtilaf fitnesinden korur. Bu tr ihtilaflarn nlenmesini salamak, bu farziyeti yerine getirirken zaaf ve zlmelere dmemeleri iindedir. 198 Allame Nizmddin en-Nisbr de bu ilikiyi iki yet-i kerime arasndaki alkaya bal olarak aklad. 199 ayet bu mnsebet ve ilikiden sarf- nazar etsek bile, ma'rufu emr-mnkeri nehiy almasnn, her trl blnme ve ihtilaftan korunmas ve bu hususda mmetin saflarnn birlemesi iin ok cidd bir almaya ihtiya olduunu, yet manen bizi ikaz etmektedir. mam bn-i Teymiyye bu hususu destekleyerek der ki; Ma'rufu emretmek, kaynama ve cemaatlemeyi gerektirdii gibi, ayrlk ve paralanmaktan da men' etmeyi gerektirecektir. 200 Gerekten de Ma'rufu emr, mnkerden nehiy grevinin, istenen hedefe ulamas ve tam isabeti, ancak mslmanlarn iktidar ve hkimiyet kurmalarna baldr. Bunun da gereklemesi iin, mmetin Kur'an'da ve slm'da ittifak edip kaynamas arttr. Bu aklamalardan anlalyor ki "ma'ruf ve mnker grevi", slm mmetinin sorumlu olduu mcerred bir da'vet izinden ibaret olmayp, ayn zamanda siyasi bir almaya da muhtatr. "Mu'ruf ve mnker" grevinin hakkyla ifasndan sonradr ki slm devletine giden yol alacaktr. Daha ak bir ifde ile bu grevi hakkyla fde etmenin yolu; hem da'vet, hem siysettir. Gemi konularda bu grevin da'vet ynn izaha almtk. Bundan sonra ise konunun siysi ynn ele almaa alacaz. Allah Tel bu mmetin ilk ve en yce nesli hakknda verdii hkm yle beyan buyurmutur: "Bu mmet siyasal iktidarn gcn ve anahtarn elinde tuttuu mddete, ma'rufu emreder, mnkerden nehyeder. Yani basiretli ve uurlu bir anlayla tadklar sanca ve insanlar arasnda; inandklarn ykseltmeye almalar iin hakk'a da'vet etmeleri arttr. Yaadklar dnyada otorite ve hkimiyet kurmadan, gaye ve hedeflerine erimeleri imknszdr. nk bu g kurulmadan, sonucu elde etmeleri Allah Tel'nn yasasna aykrdr." Hc sresindeki yet-i kerimede Allah Tel, Peygamber'in (s.a.v.) ashab hakknda hkm verirken, kendilerine hkimiyet ve iktidar yoluyla nimet vermeden, dier amellerinin bir deer ifade etmeyeceini aka beyn etmitir. Onlar (o m'minlerdir ki) eer kendilerine yer (yzn)de bir iktidar mevkii ve imkn verirsek, namaz dosdoru klarlar, zekt verirler, ma'rufu emrederler, mnkeri nehyetmeye alrlar. (Btn) ilerin kibeti (nihayet) Allah'a (rci) dr. 201
Emperyalist bat, onlar yle paralara ayrmt ki bu devletlerin birbirleriyle balant imkn ortadan kalsn ve bu devletler srekli bir biimde kendilerine baml kalsn. Bat bylece teknolojik stnln verdii avantajlarda kullanarak bu devletleri birer koloni gibi kulland. Kendi hkimiyetini salayan btn eylerin hammadde!erini dahi bu devletlerden alp, teknoloji artklarn bu devletlere verdi. Bazen bu devletlerde oluturduu koloni merkezleriyle, bazan da bu devletlerdeki yerli ibirliki uaklar eliyle emperyalist programn srdrd. Onlara enjekte ettii pragmatist hukuk sistemleri ve kokumu ahlk yapsyla ruhlarn kreltmeye ve uak nesiller yetirtirmeye alt." Fakat sevindirici bir durumdur ki son yllarda batnn emperyalist amalarnn farkna varp grebilen ve buna kar slm dnyasnda ortak bir ibirlii kurulmasn amalayan almalar su yzne kmtr. "Aslnda bat kendi emperyalist politikasn srdrmek iin bu birlii ok nceleri oluturmutur. AET vb. kurulular ancak bu amaca ynelik kurululardr. slm dnyasndaki abalar ise imdilik pek yle i aydnlatc deildir. Bunun nedenleri bir ok temele dayanr. Bir kere bunu engelleyen etken ideolojiktir, "slm dnyas" dediimiz btnn karmak bir yaps vardr. Bu, asrlarn emperyalist glerinin mtereken uyguladklar plnn sonucudur, tte bu sonula ortaya kan slm dnyas, yeniden slmlama hareketiyle zbenliine kavumas artir. Sosyalist ve kapitalist dediimiz sistemlerden birinin peyki halinde bulunan devletler olduu gibi, kendi iinde btnlk dediimiz devletlerden bir ikisi dnda salam bir temele oturmamlardr. Birbirleriyle rekabet, hatta atma iinde bulunan ya da bulundurulan devletlerin says az deildir. Btn bunlar, slm dnyas dediimiz topluluun birlemesini bir g haline gelmesini engelleyen etkenlerden birkadr. Bizin iin nemli olan; kapitalist ya da sosyalist bloklardan birini tercih etmi devletlerin bir g birlii oluturmas ve birbirleriyle ilikilerini younlatrmas deildir. Aksine bu devletlerin ortak miraslarn, dnya nizmlarn ve uygulamadan kaldrdklar kendi sistelerini uygulamalar ve her trl emperyalizme kar bir dayanma oluturmalardr. Batnn koyduu sistemleri ve kurumlar altrarak uygulamaya koymak, birlemeye almak ve bundan fayda beklemek safdilik olur." (slm lkeleri arasnda ekonomik ve sosyal ibirlii-Abdurrahman Kureyi) "eviren". 197 Tefsir-ul Kurani-l Kerim (El-Menar): 4/48 198 Meftihu-l ayb: 3/21 199 aribu-l Kur'an ve Raaibu-l Furkan: 4/33 200 Mecmatu- Resili-l Kbr: 1/309 201 el-Hacc: 41( nceki yette zikredilen durum, muhacirlerle ilgili olunca, bu yette sz edilen vasflar da aslnda onlara ait olmas gerekir. Fakat yette istenen vasf ve zellikleri sadece o gnk muhacirlere ait sanmak, yetin kapsam ve sahasn daraltmak demek olur. Zira "sebebin husus olmas hkmn ummi olmasna engel deildir." hukuk kaide mehurdur. Binaenaleyh bu hkm: "Bu vasflarn muhacirler hakknda sz konusu olabileceini ileri srerler. Fakat yete geni bir perspektifden bakan mfessirler ise bu yeti mmetin aile-aile, fert-fert her kesime ait bir sorumluluk yklediini anlamlardr. Katde yle buyurur: "Bu yet, Nebi'in (s.a.v.) ashab hakknda nazil olmutur, "bni Abbas (r.a.) da: "Muhacir, ensr ve tabiin hakknda nazil
slm Devletinin Kurulu Program Ve Stratejisi Hacc sresinin 41. yet-i kerimesi bize "slm devletinin kurulu felsefi ve stratejisini" bir temel esas olarak anlamamz ve kavramamz gerektiini aklamaktadr. Zira yet, mslmanlarn, hkim vaziyete ve konuma geldikleri zaman yapmakla mkellef olduklar "siyasi almann mahiyetini" aklamakta ve "slm'n iktidarnda" varlmak istenen gaye, kurulan devletin tad karakter, yapaca iler ve byle bir iktidarn, zerine oturtulduu alma program ve stratejisinin tesbitini ve srekliliini aklamaktadr. Bunun iin de her trl meru zeminde alnacak tedbirlerin, salanacak vstalarn ve bunlarn tatbikinin yntemi ortaya konulmaktadr. Keza slm hkmetin karakterini, yapaca ileri, gelimesini ve gayesini tahakkuk ettiren sebep ve vastalarn, devletin ayakta kalmas iin emrine tahsis edilmesini de aklamaktadr. Daha doru bir ifde ile bu veciz yet -tam ve net bir ifde ile- m'minlerin kurmakla grevlendirildikleri hkmetin asl grevlerini ln etmektedir. Hafz Ebu'l-Berekt en-Nesef ve dier baz mfessirler yetteki bu hususa yle iaret buyurmaktadrlar: "Muhacirlerin hayat telkkileri zerinde kurulacak hkmetin ve yer yznde kurulacak iktidarn, bu iktidarn yaylma politikasnn ve din hkimiyetinin nasl kurulacan Allah Tel haber vermektedir. 202 M'minlerin Ferd Ve Siyasi Vasflar Hacc sresindeki bu yet, yeryznde slm iktidar kuracak mminleri drt grevle sorumlu tutmaktadr. 1- Namaz dosdoru klmak. 2- Zekt vermek. 3- Dinin tasvib ettii hereyi emredip (insanlar) ona davet etmek. Emr-i bi'l-Ma'ruf 4-Dinin tasvip etmeyip yasaklanmasn farz kld her eit ktl yasaklamaa almak. Nehy-i ani'l-Mnker ilk iki sfat m'minlerin ferd davranlarm (ahlk formasyonlarn) tesbit etmekte, son iki vasf da siyas ve sosyal davranlarn belirlemektedir. Allme Ahmet Mustafa el-Merag bu yet-i kerimeyi tefsir ettikten sonra, szlerini yle noktalar: "Onlar, takatleri miktarnca namazda yneldikleri Allah'n huzurunda bulunmay arzu etmekle ruhlar kemle eren kimselerdir, ihtiya sahiplerine ve fakirlere yardm etmekle de mmete yardmc oldular. lim ve ahlklarn yayarak dier mmetlerin, hakk ve doruyu bulmalarna vesile oldular. Yce ahlk ve terbiyeye erimeye engel olan her trl zararl cereyanlar yasaklamaya altlar. 203 mam bn-i Cerr et-Taber bu yet-i kerimeyi yle yorumlar: "Eer kendilerine yeryznde iktidar verirsek" ifdesi "kendilerini lkelerden birine yerletirirsek, mriklere stn gelirler ve oradaki mrikleri (onlarn sistemlerini ve savunucularn) malub ederler. Bunlar Allah Rasl'nn (s.a.v) yce ashabdr." anlamndadr. Allah (c.c.) onlar hakknda yle demek ister: Dmanlarna kar onlara yardm edersek Allah'a irk koanlar malub ederler. Namazlarn eri hikmetine uygun olarak dosdoru klarlar, zekt borcunu verirler. (Sosyal adaletin temint demek olan toplumun fakir kesimine ait maddi hukuku gzetirler. Bylece malzeme olarak kullanlan bu kesimi smrme imkn ve frsatn ortadan kaldrm olurlar. "Ma'rufu emrederler"; nsanlar, hkimiyet kaytsz ve artsz kendine ait olan Allah'a, O'na itaate ve mminlerin iyi grd eylere da'vet ederler. "Mnkerden nehyederler": Allah'a ve O'nun dzenine ortaklk komaktan O'na isyandan, iman ve hak sahiplerinin kt grd her eyden uzaklatrmaa alrlar. 204 mam Veliyullah ed-Dehlev buna u yorumu getirir: "Namaz dosdoru klarlar, zekt verirler" yetinin vurgulamak istedii, slm'n temellerinin canl ve dinamik olarak ayakta tutulmas gereine iarettir. "Ma'rufu emrederler": Bu ifade tm dn ilimleri diriltme anlamnda kullanlan genel bir ifdedir. "Mnkerden nehyederler": Kfirlerle yaplan cihad ve onlardan alnan cizye gibi hususlar kapsamna alr. nk kfirlikten daha iddetli mnker, onlar ldrmek, onlardan cizye almak ve mslmanlardan su ileyen kimselere tatbik edilecek er' ceza ve ta'zirden de daha kuvvetli nehiy yoktur. 205 Mfessir Kurtub, "ma'ruf ve "mnker" kavramlarndan bahisle syle der: "Ma'rufu emretme grevi herkesi ilgilendirmez. er' hadler, devlet bakan tarafndan verilecek ta'zirler, hapis, serbest brakma, mahrum etme ve
olduunu ileri srer." krime: "Be vakit namaz klanlar" hakknda nazil olduunu ileri srerken. Hasan el-Basri (r.a.) ve Ebu's-liyye: "Muhammed'in (s.a.v) mmeti" hakknda nazil olduu kanaatindedirler. Ayetin vasfettii bu mmet, yeryznde iktidar Mevkiine getiinde namaz vb. ibdetleri, slm devletinin verdii geni ve kmil anlamdaki hrriyetleri sayesinde dosdoru yapacak ve er'i llere bal olarak da Allah'n arznda yaama hakkn elde etmi olacaktr. bni Ebi Naci'ye gre: "Ayette bahsi geenlerin ulu'l-Emr yani slm Devletinin yneticileridir. Ed-Dehhk ise: "Allah Tel, bu yette zikri geenlerin yeryznde Hkimiyet ve iktidar kurumlarnn art olduunu ileri srd kimselerdir," der. (mmetin bu arta bal kalmas farzdr.) Kuuub, btn bu grleri arzetklen sonra, bu son gr tercih etmitir. (Kurtub el-Cmi il-Ahkmi-l Kur'an: 12/73) Cellddin el-Umer, Kuran ve Snnette Emr-i Maruf Nehy-i Mnker, nsan Yaynlar: 125-128. 202 Medrik't-Tenzil ve Hakayiku't-Tenzi ve Bahru'l-Muht: 6/376. 203 Tefsiru'l-Mer: 17/120 204 Cmiu'l Beyan F-Tefsfl- Kur'an: 17/115 205 zletu'l-Hafa An Hilfeti-Hulefa: 1/23
uzaktlatrma gibi cezalar, ancak uygulama ile ykml ynetici kadro tarafndan icra edilebilir. Her beldede Salih, kuvvetli ve gvenilir bir kii tayin edilir. Bu grevi bu kii yrtr. Sert cezalar eksiksiz olarak, konulduu maksada gre tatbik eder. Allah Tel bunun iin; Eer onlara yeryznde iktidar (yasalar tatbik imkn ve devlet olma frsatn) verirsek namaz dosdoru klarlar. 206 mam bn-i Teymiyye ise bu konuda yle der: "Emru bi'l-ma'ruf ve nehyi ani'l-mnker; ancak ser cezalann tatbik olunmasyla tamamlanr. Bir hadis-i erifde Allah Rasl (s.a.v.) : "Allah Tel, Kur'an ile kar koyup, ortadan kaldrmad ok eyi "hkmet" vastasyla kar koyup ortadan kaldrr. 207 er' cezalar tatbik etmek devlet reisi zerine farzdr. Bu da, farzlar terk edip haramlar ileyene kar verilecek cezalar tatbik etmekle mmkn olur" 208 Kur'an- Kerim'in vasfedip ortaya sergiledii btn deyimlerden; "inanlarn hkmeti" sonucu ortaya kmaktadr. Bu hkmetin yesi olan m"minler Allah Tel'ya itaat ederler, Kur'an- Kerim'de aka beyan ettii er' hadlere riyet ederler. Ne ekilde ve hangi durumda olursa olsun, haddi amazlar. Hem de Allah'n dinine da'vet eder, mane aml-i salih ilemeyi tlerler. Din ve dinle ittifak iin her eit ilmi renir ve yayarlar. eriat tatbik ederler. Allah'n emrettiklerini ihmal edenleri, nehyettiklerini ileyenleri cezalandrrlar. Btn bunlarn da fevkinde, Allah yolunda cihd eder ve her doruyu savunup ktln hkimiyetine son verip- iktidarlarn kuruncaya kadar srekli alrlar. Yeryznn en cra noktasna kadar tm dnyaya Allah'n dnini hkim klmaya alrlar. Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmeye alma eriatn Btn Ynleriyle Tatbikatn Gerektirir Ulemnn, bu davetin erh ve tefsiriyle ilgili aklamalarndan naklettiimiz btn bu grler, dinin temeli ile ilgili bir takm prensipler ortaya koyduu gibi bizi dnmeye de sevketmektedir. Fakat bu, slm Devleti'nin yalnz bu mezkr prensiplerde lh eriat'a uymas anlamna gelmez. Bilkis btn ynleriyle dine uymak ve onu tatbik etmek, islm devleti zerine farzdr. yilii emredip ktl yasaklamaya almak, Kur'an- Kerim bu grevi, slm iktidar kuran ve kurmaya alanlarn en ak vasflarndan biri saymtr bundan nce de akladmz gibi gerekten sahas geni bir tatbikattr. Ma'ruf; tm emir ve yasaklar konusunda slm eriatnn emrettiii hereyi kapsamna alr. Bu nedenle Muhammed Hatib e-erbni bu grevi, slm devlet idarecilerinin dier idarecilerden ayrldklar bir vasf olarak aklar ve der ki: "yilii emrederler" Yni Allah ve Rasl'nn emrettiklerini. "Ktl yasaklarlar" Yani Allah ve Resl'nn yasakladklarm yasaklarlar. 209 Bu aklamadan anlalyor ki slm devlet idarecilerinin zellii, daima ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeleridir. Yni onlar lh eriat" btn ynleriyle tatbik ederler. Ne birey karrlar ne de bir ey ilve ederler. eriat tatbikattaki yntemleri ise, ilkelerine bal kalarak bir btn halinde onu tatbik etmeleridir. Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmek, slm Devletinin Gayesidir
206 207
El-Cmiu li-Ahkmil-Kur'an: 4/47 slm'da Hkmet-Mevdudi: sh: 17 (NOT: Merhum Mevdd bu hadisi verdikten sonra yle der: "Anlalyor kiv slm, dnyada yapmak istedii slahat iinde vaaz edip, nasihat ve t vermekle kalmam, ayn zamanda bilfiil ii ele alm ve siys noktay da ihmal etmemitir. Hkmet ve siyseti de ie kartrmtr. Ayn ekilde dinin tutunmas ve eriat emirlerinin yerine getirilmesi cezalarn icra iin de hkmete ihtiya vardr. Bu yolda almak iin, sadece cevaz vermekle iktifa edilmemi, bu i zarur saylmtr. Baz kimseler yanl dnerek, bu meseleden hareketle peygamberin dnyaya ok bah kald ve dnyay istedii eklin de yanl bir anlay sergilerler. Bu hatal bir anlaytr. Zira, dnyaya balanmak ve dnya sevgisi maksat olsayd, o zaman istekte bulunan ahs "iktidar" ve "hkmet" kendisi iin istemi olurdu. Allah'n (c.c) dinin ykselmesi ve ayakta kalmas iin istenen "hkmet" ve "iktidar" ancak ve ancak, hakka ballk esasna ve temeline dayanr. ahs bir gaye iin deildir." (Tefhimu'l-Kur'anc:II sh:638). slm dncesine gre: "slm ile devlet (hkmet)" ikiz karde gibidirler. Bunlardan biri olmakszn, tekisi de kmil olmaz. slm bir binadr, hkmet onun bekisi. Temeli olmayan bina ker, bekisi bulunmayan yer de dalr gider. (Kenz-l Ummal) Hkmet fiil bir ekilde ortaya kmadka, "Kanun'un bir paras ilemez hle gelir. (Yni hkmet her hayat sisteminin kendini ayakta tutabilmenin teminatdr.) Bunun neticesinde de Kur'an- Kerim'in ortaya koymak istedii "itimi yaay." vcut bulmaz. Ve ite bu nedenledir ki, "mmet'in fukahas ittifakla immet'in nderliin, devlet reisliinin) nasbini, "imam'n tayin edilip seilmesini farz bilmilerdir. Bu hususda kusur etmek, ihmal gstermeyi de en byk din emri yapmamak gibi saymlardr. Allme bn-i Hazm "el-Fasl Beyn el-Milel ve'n-Nihl" adl eserinde yle der: "Btn ehl-i snnet, mrcie, ia ve havri hep bu hususda ittifak ederler ki, "mam" nasb etmek, imam tayin etmek farzdr. Bu imam dil olup, Hak Tel'nn hkmlerini cr edip Resl- Ekrem'in (s.a.v.) getirdii knun ahknr'na uygun bir ekilde, halkn ilerini yrtmek, memleketi idare etmek ve siyasi ileri dzne koymak yolunu tutmu bulunan byle imame (ul-ul emre) itaat etmek yine farzdr." ah Veliyullah Shib bu hususda yle yazmaktadr: "ahsnda seilme artlarn toplayan bir halife nasb ve tayin edip baa geirmek" mslmanlar zerine farz- kifyedir. i bu hkm kyamete kadar devam eder." (zalet-l Hafa, maksad: 1 Fasl; 1) (slmda Hkmet-Mevdd sh: 17-18-19) (eviren). 208 El-Hisbe Fil-slm: 57 209 Es-Siracu-l Mnr : 2/553
Gerekte ma'rufu emretmek, mnkerden nehyetmek, slm devletinin zerinde kurulduu temeldir. Bu, grebildiim kadaryla onun istenen maksaddr. slm devleti bu ynyle, dier devlet ve hkmmetlerden ayrlmaktadr. O, bu vasfyla tatbik edilmeyip ihmal edilirse, asl slm yapsndan karlm olur. bn'l-Arab el-Maliki der ki; "Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek dinin asl ve mslmanlann hilfet grevidir. 210 mam bn-i Teymiyye der ki: "Dinin ve siyas iktidarn tm emir ve yasaktan ibarettir. Allah Tel, peygamberlerini ma'rufu emretmekle grevlendirmitir. Men'etmekle grevli olduu ktlk ise dinin yasakladklar eylerdir. Bu grev peygamber ve onun tabileri olan m'minlerin bariz zelliidir. 211 Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmey almak, slm devletinin grevlerinden biri deil, belki onun tm grevi budur demek daha dorudur. slm devletinin tm vsta ve imknlaryla gereklemesi urunda seferber olduu tek alma budur. Devlet btn messese ve kurumlaryla buna boyun eer. mam bni Teymiyye ve bnu'l-Kayyim el-Cevziyye ayn ifde ile derler ki: "slm Siyasal iktidarlarndan istenen tek ey; eriatn onaylad her emrini ifa etmek, yasaklayp tasvib etmedii herey yasaklamaktr." mam bn-i Teymiyye bu gr ylece aklar: "Siyasal iktidarlarn tm; m'minlerin emirlii gibi dndir. Bunun dndaki idar tekilatlar; bakanlk ve meclislere ait birtakm yazmalar yapan ister mesaj ktipleri, ister ekonomik hesaplar dzenleyen yazma kurumlan olsun, tm idare ekilleri, cemaatlar arasnda kan arpma veya benzeri hususlardaki tm ihtiyalarn temini iin vardr veya bunlar iin ortaya kmtr. Bu ve benzeri ihtiyalar iin var olmakla beraber, slm'n siyasal gc ancak ma'rufu emretmek ve ktl yasaklamak iin meru klnmtr. 212 "Hisbe Tekilt" Maruf Ve Mnker Grevlerinden Bridir Nasl ki ekonomik, siyasal ve eitim kurumlaryla slm devletinin, slm eriatna boyun emesi zorunlu ise, mmetin dn, ahlk ve slm kaidelerin tatbikatn slenmi kontrol mekanizmas dediimiz hisbe tekiltnn da btn ynleriyle insanlar islm iie slah ettii bir gerektir. 213 slm ulemasnn "ma'rufu emr ve mnkeri nehy" kavram iinde bu tekilt zikretmesi deerini daha da ykseltmitir. Allme bn-i Haldun yle der: "Hisbe tekilt ise mslmanlarn idaresini slenmi idareciye farz olan ma'rufu emredip mnkerden sakndrmaya almas gibi slm'n temel mekanizmas iinde dn bir grevdir. Bu greve ehil olan tyin edilir. Kendisine maa balanr. Grevi ciddi yrtmesi iin yardmc elemanlar verilir. Ktlkleri aratrr. Kt fiilleri ileyenleri durumlarna gre terbiye eder ve ta'zir cezalar verir. ehirde amme menfaatini temin iin halka sorumluluklar ykler. 214 slm ulemasnn aklamalarna dayanarak "hisbe idaresinin grevlerini" ksma ayrmamz mmkndr. 1- mmeti dnen ve ahlaken slah etmek: Mesel: Halk, namaz klmaa yneltmek, imam ve mezzinlerin grevlerini f etmede ihmalkar davranmamalar ve grevi terketmemeleri iin uyarmalar yapmak, ehliyetsiz kiilerin ef mes'elelerde rastgele gr beyn etmelerini engellemek, halk, mahrem kadnlarla oturmaktan ve onlarla kark oturup gezmek gibi eriat ve ahlkla atan davranlardan men'etmek. 2-l veya tart konularnda; eksik lp tartmak, al veri veya fiat tanzimindeki kusurlar gizlemek, yeme-ime, zrl eyay alp satmak, yasak antlamalar, vurgunculuk (ihtikr) gibi hkm sahasna girmeyen mes'eleleri zmek veya mahkemelere sevkedip halli g olan ilerin denetimini yapmak. 3- Umm yolculuu kontrol: Mesel; halkn iecek sularn temin, surlarn ina etmek, gelen yolculara yardm etme ve gereken kolaylklar oaltmak, ulam kurallarna riayeti salamak ve halk bu tr kurallara uymaya icbar etmek. Sahibine ve mala zarar vermemek cihetiyle balkonlu binalar ykmak. 215 Hisbe tekilat, hkmetin men'ettii bir ii yapmaz. Hkmetin hisbeye tyin ettii memurlarna ramen bu grevi yapmak ayn ekilde halkn da grevidir. Devlete yasaklanm fiilleri ileyen herkesi hesaba ekmek halkn grevi olduu gibi idarecilerin de sorumluluk sahasdr. Ancak ilk plnda hkmetin tayin ettii hisbe tekilatndaki grevlilerin bu vazifeyi yrtmeleri zorunludur. Bakalarna gre bu grev nafile mertebesindedir. Yni fahri bir grevdir. imdi muhtesib ile mutetavvf (=fahri memur) arasndaki fark belirtelim. mam el-Mverd bu iki grevli arasnda dokuz fark sayar. yle ki: 1- Muhtesib, resm memur olmas nedeniyle farz ileri yaptrmakla grevlidir. Farz- kifyeler dhil nafile ileri yaptrma da fahri memurun grevidir.
210 211
Ahkmu-l Kur'an: 1/293 el-Hisbefil-slm37 212 Et-Turuku-l Hkmiyye Fis-Siyseti-s er'iyye: 217. El-Hisbe fil-slm: 37. 213 El-Hisbe il-slm: 44-45 214 HSBE: Eskiden slm devletinde fiatlarm ve benzeri slm kaidelerin tatbikatn kontrolle grevli makam (Er-Raid: Hisbe Mad. Sh: 567) 215 MUKADDfME: (bni Haldun): 225
2- Muhtesibin farz olan ileri yapmas resm grevidir. Grevini brakp baka ilerle uraamaz. Fahr memurun grevi nafile cinsinden olduundan onun yerine baka ilerle de uraabilir. 3-Muhtesib duyulan zaruret zerine tayin olunmutur. Fahr memur ise bir zaruret ve arzu zerine tayin olunmamtr. 4- Muhtesib kendisini tyin edene cevap vermek ve direktiflerini yerine getirmek zorundadr. Fahri memur ise cevap vermek ve emirlere uymak mecburiyetinde deildir. 5-Muhtesibin, aka ilenen ktlklerden, terkeden iyiliklerden bahsetmesi gerekir ki ktlklerin kalkmasn, iyiliklerin yaplp yaylmasn salayabilsin. Fahri memur ise bu eit ktlk ve iyiliklerden bahsetmekle, yaplmamasn veya yaplmasn bakasna emredemez. 6- Muhtesib, aka ilenen ktlklerin yaplmas, iyiliklerin yaplmamas halinde bir takm yardmclar tutabilir. Ktlkleri yenmede, iyilikleri yapmada resm grev yaptndan., yardmclar alma yetkisi vardr. Oysa fahr memurun kendi sahasna giren konularda yardmc almas doru deildir. 216 7- Muhtesib, alen olarak ktlkleri ileyenleri, sular iin konulan cezalarn snrlarn amamak zere tazir cezalaryla cezalandrr. Fahr memur ise kt ilere karlk tazr cezalar veremez. 217 8-Muhtesib, alt tekilttaki grev karl hazineden maa alr. Fahr memurlar nledii ktlkler karlnda maa alamaz. nk yapt ileri karlksz yapar. 9-Muhtesib, din hkmler dnda rfe ait hususlarda itihadyla hareket serbestisine sahiptir, insiyatifini kullanabilir. Sokaklarda oturma, sokaklara saaklar, balkonlar karmak gibi hususlarda gr ne ise onu uygular. Bu yetki nafile ileri yapan fahri memurda yoktur. 218 slm devletinin yaps ile ilgili verilen aklamalardan u netice ortaya kmtr; "Ma'rufu emredip mnkerden nehyetme" slm devletinin yapp yapmamakta muhayyer kald bir grev olmad gibi, bu grevi yapann sadece sevap kazanaca terkedenin cezalandrlmayaca bir alma da deildir. Aksine Allah Tel'nn slm devletine farz kld bir grevdir. Bu farziyeti yerine getirmek, devletin sorumluluklarnn en nemlisi ve grevlerinin en bv grevi ihmle uratacak ve slm devletini ma'zur gsterecek hi bir engel tecviz edilemez. Bu nedenle bu grev "slm karakteri dinin renk ve boyasn" tam anlamyla yanstan yegne almadr. Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmeye almak, darecilerin Grevidir slm devleti ancak marufu emredip mnkerden nehyetmeye almakla ayakta kalr. Dolaysyla lkede dinin emir ve direktiflerine gre hayatm tm kurumlarn yerletirmek ve dinle atan her trl isyan ve chiliyye tortularn yok edip yasaklamak devlet bakannn grevidir. Devletin ba bu nemli grevi en ufak bir ekilde ihmal ederse devlet kurulu gayesini gerekletirmede kesinlikle baarl olmaz. Bu nedenle slm ulemas der ki: "Ma'rufu emretmek mnkerden nehyetmek, devlet bakannn grevidir." el-Emir Sddk Hasan Han, "hacc" sresinde geen yet-i kerimeyi tefsir ederek yle der: Bu yette, Allah'n yeryznde iktidar verdii kimselere ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye almay kabul etme ve bu grevi yapmaya da muktedir, klma hkm aka belirlenmitir. 219 Ma'rufu emir, mnkeri nehiy sadece bir grev deil, devlet bakannn da bakasna ykleyecei bir sorumluluktur. nk devlet bakan, herkesten daha ok bu grevin nemini anlama kudretine sahiptir. Zira ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevi, kudret nisbetinde baarl veya baarszdr. mam bn-i Teymiyye yle der: "Otorite sahibi, bakalarna nisbetle daha muktedirdir. Onlarn zerindeki sorumluluklar, dierlerinde yoktur. phesiz ki sorumluluun illeti kudrettir. Her insan kudreti nisbetinde sorumludur. 220 mam e-evkn: "Edasna kuvvet ve kudreti olmasna ramen, ma'rufu emredip mnkeri nehyetme farziyyetini ihmal edenler, en byk ve en iddetli gnah ilemitir." grn ileri srer ve yle der: "Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye kimin gc daha ok olduu halde, grevi f etmezse, onun gnah iddetli, cezas daha byk ve suu daha korkuntur. Bu hususda Allah'n kesin delilleri gelmi, burhanlar aklanm, mukaddes kitaplar bunu dile getirmi ve peygamberleri de kullarna tebli etmitir. 221 phesiz ki halktan birinin ma'rufu emretme ve mnkeri nehyetme farziyyeti konusundaki ihmalkrl, -bakasna nisbetle gl ve otorite sahibi olduu halde- ihmalkr davranan devlet bakannn bu grevi yapmas, bakasna kyasla daha kolay ve daha hayrldr. darecileri Islaha almak, Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmenin Gereidir slm Devleti, katksz dn yasalara ve din kurallarna dayal bir devlettir. Binaenaleyh onu yneten idarecinin de
216 217
Daha fazla bilgi iin (el-Ahkmu-s-Saltuniyye: 231) ve daha sonras Et-Turuku-l Hkmiyye Fi's-Siyaseti--er'iyye: 215 ve daha sonras Bu konuyu, ileride bahsedeceimiz "vasta ve yollar" konusunda daha geni olarak ele alacaz. 218 konuya "Hadler ve dab" blmnde genie temas edeceiz. 219 El-Ahkmu-s Sultaniyye: 231 220 Fethu-l Beyan F-Makasidi-i Kur'an: 6/193 221 El-Hisbe Fil-slm:37
Allah'tan hakkyla korkan takva sahibi, dil, ma'rufa tbi ve mnkerden kanan bir insan olmas gerekir. Fakat bununla birlikte dier insanlar gibi karar ve tatbikatlarnda hata veya isabet edebilir. Bazen ma'rufu terkeder, mnkeri iler. Gerekten onun bozguncu olmas, zulmetmesi ye doru yoldan sapmas imknlar bakasna nisbetle daha ok olur. yle ise, ma'rufu terkedip mnkeri ilemeye balaynca mslman halk ne yapmas gerekir? Bu durum, cidden mulak konudur. imdi bu konuyu en doru bir ekilde zmlemek ve bu nedenle evvela esas tekil edecek baz temellerin tesbitini aklamak gerekir. Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma grevi, hkmet ve halkn birlikte sorumlu olduklar bir grevdir. Nasl ki halktan baz kimselerin eriat kurallarna aykr davrananlar, devletin muaheze etmesi grevi ise, halkn da devlet yneticilerini ileyecekleri crmleri sebebiyle muaheze etmesi en tabii hakkdr. Fakat bununla beraber halk, slm devlet yneticilerine iyilikte bulunmak ve onlara saygl davranmakla emrolunmutur. Bir hadis-i erifte Allah Rasl (s.a.v.) yle buyurur: Kim Allah'n yeryzndeki temsilcilerine (slm devlet yneticilerine) saygl davranrsa, Allah da kyamet gn ona iyilikte bulunur. Onlara hainlik eden, saygl davranmayanlar da Allah kyamet gn onlar alaltr, onlara deer vermez. 222 Eer halk idarecilere iyilii emredip onlar ktlkten men'etmelerinden sorumlu ise -ki bunda hibir phe yoktur- idarecilerin, onlardan, kendi ahsiyet ve makamlarna halel gelmemesi asndan bu farizay f etmeleri gerekir. Halkn bu ikazlarn dinlemeleri, halk iindeki saygnlklarnn yitirilmesine, onlar zerindeki otoritelerinin zayflayp ayplanmalarna hedef tekil etmez. Allah Rasl (s.a.v.) aadaki hadis-i erifte halkm idarecisine kar grevini nasl yapacam belirtmitir: Ma'rufu emretme konusunda idarecilere yol gstermek isteyen kimse, bunu aka yapmaz. Elinden tutar kendisiyle tek bana grecei bir yere gtrr -eer bu ekilde kabul ederse- syleyeceini syler. Yok bunu kabl etmezse, o zaman zerine deni yapar. 223 darecileri vaaz ve nasihatla dzeltmede hibir tereddd yoktur. Bu tatbikat muhtelif asrlarda devam etmi ve teaml haline gelmitir. Bazen de gzel meyvesi de grlmtr. Fakat ne zaman ki hisbe tekilt ve idarecilerinin yaptklar kaz teamlnn etkinlii ortadan kalkmsa, idareci zulm ve azgnl devam edip haddi anca devletin ileri zlemeyecek bir mecraya dklm ve byle bir tatbikat, mcdeleye, ayaklanmaya ve sorunlar artrmaa zemin hazrlamtr. mam Gazali bu konuda yle buyurur: "darecileri zorla men'etmeye almak halkm kr deildir. Yapacaklar ey, iyilikle ve nasihatla ikazdr. nc mertebeye gelince (ki bu da svme ve azarlamadr) onlarn kasalarmdaki mallarn ele geirmek zere saldrp mallarn hkmdarlara teslim etmek, giydii ipekli elbisesinden iplikleri skmek, halk iindeki saygnlna halel getirip, otoritesini drecek ekilde evindeki iki kaplarn krmak gibi hususlarda eitli grler vardr. Bu eit bir tatbikat mahzurludur. Byle bir ortamda "mnker karsnda susmak suretiyle nehyetmek" eklinde tatbik olunan bir yntemle yaklamak gerekir. Burada iki mahzur ayn ekilde elimektedir. Bu hususda hkm; mnkeri nehyetmedeki arla ve idareciye yaplan saldr nedeniyle otoritesinden azalan miktara gre, zm itihada braklmtr. Bu ise tesbiti mmkn olmayan hususlardan biridir. phesiz ki slm devletinin bakan, kendisine yaplan beklenmedik bir iyilii hafif grr veya bir cahillik yapnca, dille yaplan nasihatin iyilie dnecei devaml bir mnker ileyebilir. Aslnda o genel olarak baarldr. Fakat idareci ok kere bununla yetinmez. yilikleri ihml etmeyi n plna alr, ktlklerle onlar rter. yilikleri yok etmek ve ktlkleri diriltmek iin devletin vstalarn bu tatbikatn emrine verilmesini umar, vastalar da bunun iirt hazrlar. Kuvvet ve iktidarn, erri desteklemede kullanr. Bunu yayar ve bununla zevk duyar! yilii zayflatmak suretiyle datr. Dn grevlerini yapmay ihml eder. Bu eit grevlerini ihmal edenleri ve eriate yasaklanm sulan ileyenleri muaheze etmez ve bunlar ileyenleri de cezalandrmaz. yle ise mslman bir toplumun kuvveti, idarecisinin slahnda istihdam etmesi hakkdr. Huzur ve skneti teminde yahut byle bir idareciyi deitirip yerine slih idareciler getirmeye alma hususunda byle bir hkm tatbik etmeye devam etmek caiz olmaz m? Sanyorum ki mam Gazali, idareciyi temize karacak bir taraf kalmad, saygnln yitirdii- yukardaki sznden de anlald gibi- ve iledii ktlne kar, kuvvet yoluyla aleyhinde hkm vermenin gerekli olduu byle durumlarda fetva vermektedir. bn Hazm'n Gr bni Hazm ve el-Cessas'n bu konuda derinlemesine uzun aratrmalar vardr. Fakat bu iki aratrcnn aratrmalarm doru bir yaklamla anlamaa almamz ve maksatlarn tam anlamyla elde etmemiz ancak bu konuda iki nemli hususa parmak basmak istediklerini dndmz zaman anlarz. O iki husus da udur:
222 223
Mecmuatu-r Resil-n Nfryyet Cz. 2 (Ed-Dev-ul cil Fi-def-il Advvis-s Sil: 3) Msned Ahmed b. Hanbel: 5/49. Tirmizi'nin de yle bir rivayeti vardr. "Her kim, Allah'n yeryzndeki sultanna ihanet ederse Allah da ona ihanet eder." (Tirmizi-Ebvabu-l-Fiten Halifeler Bab Ter: C: 4 sh. 87)
1- Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmesi iin slm devlet bakanna kar silaha bavurma hususunda eriatn hkm. 2- Halktan bir cemaat ayaklannca mslmanlarn taknaca tavr. imdi imam bn-i Hazm'n bu konudaki grn evvel zetleye "slm mmeti hi biri hari, olmamak zere ma'rufu emretmek mnkerden nehyetmeye almann farziyyeti zerinde ittifak etmitir. Fakat bu grevin keyfiyyeti hususunda ihtilf iindedir. Ashb-i kiram'dan (R.annum) Ehl-i snnetin kadm bir ksm ulemas ve onlardan sonra gelenlerden bazlar; "bu farziyetten maksat; sadece kalb ile olmasdr. Eer g yeterse dil ile sylenebilir. Yoksa el ile, kl ekmekle ve hele hele silah kulanmakla asla f edilmez " der. Ancak ehl-i snnetten bu gr ileri srenlerin ou, halk arasnda adalet varln kaybedince bu yola bavurmay kabul ederler. ayet adalet var fakat bunu yrten de fsk biri ise mslman halkn korkmadan adaletli bir ynetici ile silaha bavurmas farzdr. Ehl-i Snnet mezhepleri, m'tezile mezhebinin tm, Haric ve Zeydiye frkasnn tm ulems, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma ancak silaha bavurmakla hallolacaksa silah kullanmann farziyyetine'l hkmederek yle dediler. ''Eer halkn taraftar ve savunucular slm anlamda bir cemaat halinde ise ve mnkeri ortadan kaldrma imkn olup kazanacaklarndan mitsiz deillerse, bu yola bavurmalar kendilerine farz olur. ayet kendileriyle savamalar umulamayan ve baaryla kendilerini zayflatacak gce sahip olmadklar bir dman iinde iseler, mnkeri el ile deitirmeyi terk hususunda ruhsat iine girmi olurlar." lk gr taraftarlarndan bazlar yle dediler: "Byle bir durumda ayaklanma, kan aktma, mallan ele geirme, namusa tecvz ve olayn yaylmasnda haram mbah klma anlam vardr." Dier bir grup ise buna u cevab verdi: "Asla.... Zira ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alan kimsenin haram hududlarn inemesi, haksz yere mal ele geirmesi, kendisiyle savamayana taarruz etmesi hell deildir. Eer bu crmlerden bir tanesini ilerse, grevi dnda bir davran iine girmitir. Fakat eriatn yasaklayp onaylamad mnkeri ileyeni ldrmesi -az veya ok da olsa- kendisine farz olur. Halkn, mnkeri ileyenleri ldrp, mallarn ele geirmeleri ve bunlar tahrip etmeleri haramdr. Btn bunlar ilemek, halkn deitirmesi hakk olmayan mnker cinsinden bir tatbikat olur. Ayn ekilde mnkeri deitirmek ve ma'rufu emretme cinsinden ileri srdkleri tatbikatn korkusu bir engel olacaksa, bu bizzat ehl-i harb ile yaplan cihad eidinden bir engel olurdu. Bu, mslmanm onaylamayaca bir davrantr. ayet bu durum, Hristiyanlarm, Mslmanlarn kadnlarna ve ocuklarna svme, mallarn ele geirip, kanlarn aktarak ve mahremlerine tasallut eklinde ortaya karsa, yaplan tasallutlarn varlna bakarak, onlarla ciht etmenin farziyyeti hususunda mslmanlar arasnda hi bir ihtilf yoktur. u halde bu iki tatbikat arasnda hi bir fark yoktur. Binenaleyh bu iki durumu byle kabul edip tatbik etmek cihddr. Kur'an ve snnetin zmne da'vettir." Yaplmas gereken u; az da olsa bir zulm ortaya ksa, mam Gazli'nin bu konuda ileri srd grtr. 224 Devlet bakan yaptndan men'edilir. Eer bundan vazgeer de hakka dner, vcut veya vcut organlar hakkndaki ksasa boyun eerse, zina edene hadd tatbik edip, kazf (zina iftiras) ve iki ien iin gerekli cezay uygularsa azledilmesine hi bir yol yoktur. O, olduu gibi meru devlet bakandr. Azledilmesi hell olmaz. ayet grevlerinden birini ifdan kanp er'i llere dnmezse azledilmesi ve hakk tatbik edecek birinin devletin bana getirilmesi farz olur. Allah Tel yle buyurur: yilik etmek, fenalkan saknmak hususunda birbirinizle yardmlasn. Gnah ilemek ve haddi amak zerinde yardmlamayn. 225 eriatn yetkilerinden tek birini dahi ortadan kaldrmak caiz deildir. Nerede kald eriat tm messeseleriyle ilga etmek caiz olsun. 226 Bylelikle bu zihniyeti tayanlar, bu mmete muhalefet eden d\imanlaryla. ayn safta birletiler. nk bu kimselerin yaptklar, slm'a kar isyan eden toplulukla savamaktan, zulm ve hakszlk yapan devlet bakannn slm'la atan davranlarn men'etmekten mslmanlar vaz geirmek demekti. Hatta onlarn bu tutum ve anlaylar yznden islm milleti ahlksz ve fsk idarecilere malub oldu. Mecs ve her renkteki slm dmanlar mmetin kurduu slm binasnda byr gedikler at. Zulm yayld. slm'n hkmranlndaki lkeler bir bir elden kt. Mslmanlarn hem dini hem dnyas elden gitti. Dinsizlik, tecvz, putperestlik, Haramiyye ve Mazdekilik gibi btl mezhepler ortaya kt: te btn bu olanlar, slm mmetini, eriatn arzu ettiklerini emretmeye, onunla atan her eit ideolojik btllar men'etmeyi terketmeye ve zlim devlet yneticilerine kar hakk ketmetmeye evketti. 227
El-Msned (Ahmed b. Hanbel) 3/40 Ulm'id- Dn: 2/280 226 Belki byle bir ifde doru olmaz. mam Gazali'nin bu me'sele hakknda kabul ettii nceki grnn aslna riyet etmek gerekir. 227 El-Maide: 5/2 (Aklama: yette geen "birr" iyilik demektir. Asli berr: "Kara, yeryz'dr. BAHR: (Deniz) mukabilidir. Sonra genilik manasyla "birr" hayrl ide genilikte kullanld. Cenb- Hakk'a nisbet olunduu gibi bazan kullara da nisbet olunur. (Berrel-Abd Rabbeh)=Kul Rabbine itaat etti, demetir. Buna gre "birr" Allah'dan sevap, kul'dan itaat manasna gelir. taat ile i'tikad ve amel olmak zere iki nevidir. Birrul-Vlideyn: Ana-babaya geni hizmette ve iyilikte bulunmakdan ibarettir, "ukk" mukabilidir. "Birr" geni hayr mnsebetiyle, doru sz mnsna da kullanlr. Haccn Kabul mns da vardr ki haccm Allah'n sevabna mazhar olduunu bildirir. Cennet, hayr ve fazilet, gzellik, ok iyilikte bulunmak, mutlak haca...gibi mnlar da vardr. Rhul-Men: Cenb- Hakk'a yaklatran her ey diye anlam verir. (Ebul Beka Klliyat).
225 224
mam'ul-Harameyn yle buyurur; "O gnk devlet bakan zulmeder, zulm ve hakszl ortaya kar da, yaptklarndan men'edildii zaman vazgemezse, ehl'l-hall ve'l-akd meclisi silah kullanmak ve kendisine kar sava amakla da olsa bu devlet bakann ittifken grevden alrd. 228 mam Nevev bunu bylece arzettikten sonra unu da ilve etti: "Her ne kadar bu ekildeki bir grevden el ektirme garip karlanrsa da byle bir tatbikat "hereyi alt st eden bir ayaklanmann douraca kargaa ve fesat, devlet bakann grevden el ektirmesiyle doacak fesattan daha tehlikeli ve byk olaca" sonucunu douracana hamledilmitir. 229 mam Nevev, mamu'l-Harameynin ileri srd kesin grn arzetmekle beraber sahip olduu grde yalnz brakmad halde bu grne muvafakat da etmedi. mam bn-i Hazm, imam Cessas ve muhakkikin ulemasndan bakalar da- yukarda arzeitiimiz gibi- Nevevinin grn desteklemektedirler. Fakat "mslman halkn ayaklanmasndan doacak huzursuzluk ve fesat, devlet bakannn grevden alnmasndan doacak fesattan daha tehlikeli olaca ve mmetin bunyesinde derin bir yara brakaca" ile ilgili gr takdire ayandr. Kim bu delilin kuvvet ve stnln inkr edebilir: Cessas'n Gr mam Ebu Bekir el-Cessas'n konu ile ilgili gr ise yledir; "mmetin selef-halef hukukular ve limlerden hibiri, mnkeri terketmeyen devlet bakanna veya isyankr bir toplulua kar silah kullanlamayaca tezini mdafaa etmedi. Ancak birtakm kendim bilmez, kimseler ve hadisi bildiini sanan chiller buna kar karak muhalefet ettiler. Bu kimseler, silah tama ve kullanma meriyyetine dair delil ortaya knca, isyan eden bir toplulukla savamay, ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevini silaha bavurarak yrtmeyi ho grmedikleri gibi, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeyi fitne olarak isimlendirdiler. Hem de Allah Tel'nn Eer onlardan biri dierine kar hl tecvz ediyorsa siz o tecvz edenle, Allah'n emrine dnnceye kadar savan 230 yetin hkmn iitmelerine ramen, isyan eden frka ile savamay ho grmemeleri yn- hayrettir. Ayrca yetin lafz, isyankar frka ile kl ve benzeri silahlarla sava da farz klmaktadr. Bununla beraber onlar: devlet bakannn zulm ve hakszlk yapmas, Allah'n haram kld birini ldrmesini mnker olarak kabul etmediler. Mnkeri nehyetmeye almak, ancak devlet bakannn dndakilere kar yaplr. Bu da, silah kullanmakszn sadece el ve szle if edilir," zannna kapldlar. eriatn yetkilerinden tek birini dahi ortadan kaldrmak haramdr. IV. Fasl Dinn Yenilenmesi Ve mmetin Islah: mmetin lerlemesinde Ve Gerilemesinde Snnetullah'n Rol Yeryznde hi bir insan topluluu yoktur ki tam anlamyla dzenli ve emin olarak yksek bir seviyede hayat srd grlm olsun. Hayat seviyeleri ne tam dzenli ne tam dk, lp lmemek arasnda standart bir hayat seviyesine sahiptirler. Durum byle olunca, dzenli hayat sahiplerinin ve hayatlarn slm'la birletirmi salih kimselerin, iinde yaadklar toplumda daim ve hamiyetkr bir ekilde ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almalar gerekir. Ancak bu yolla onlar, fesaty slah ederler, eriyi dorulturlar ve insanlar disiplin altna alrlar. Zlimin elinden tutup doru yola getirirler. (Zira hayat slm'la tabi seyrini takib eder.) ayet hakka da'veti yklenen bu salih kiiler grevlerinde kusur ederlerse ktlk yaygnlar, err zararl hale gelir, mmetin tm yok olmakla kar karya kalr. Toplumda stn ve faziletli yaay yayp, rezil ve kt alkanlklar yok edenler, yeryznn tuzu ve dnyann gzellikleri mesabesindediler. Toplumun bu kesimi susup grevini yapmakda gecikirse mmet ruh ve canlln kaybeder. Fertlerine bir oban gz ile bakp onlar
ah Veliyyullah-i Dehlev der ki; " Birr" insann mele-i a'lya boyun emesini, Allah'n ilhamna kavumada kendinden gemesini, hakkn murad iinde fni olmasn gerekletirmek (ve kendini olgunlatrmak) zere iledii her bir ameldir. zerine dnyada, yahut hirette hayr ve mkfat terettp eden bir ameldir. nsan nizamnn, stne kurulduu medeniyetleri iyi ve yararl bir hle getiren her bir ameldir. Allah'a ve Resulne itaati ifde eden, feyze engel perdeleri kaldran her bir ameldir. yette geen "isim"-peltek se ile- lugatte gnah demetir. Bu mnasebetle araba, kumara, ikenceye, cezaya (yni gnahn cezasna) da "ism" denilmitir. mam Rab'a gre: "ism" insan sevabda ge brakan davranlarn addr. "ism": er'an ve tab'an kanlmas vacip olan eyler kastedilir. "Zenb" ile aralarnda fark yoktur. "Zenb" bilerek ve bilmeyerek ilenen gnah, "ism" bilerek ilenen ve faili cezaya hk kazanan gnahtr, "esim" ok gnahkr mnsndadr." (Ebul-Beka-Klliyat) (antay Meal, sh. 155-156) den naklen. "sm" insann tgut'a boyun emesini, onun arzusu iinde yok olmasn gerekletirmek zere yaplan her eit gnah almadr. eytann arzusuna gre kurulan her medeniyet tuti medeniyettir. eytann arzusuna gre kurulan her medeniyet tuti medeniyettir ve temeli ism'dir. Bu alma isteT ferd plnnda olsun ister hkmet ve devlet plnnda olsun deimez. (eviren) 228 Ahkmu-l Kur'an (Cessas): 2/40 229 erh-u Sahihi Mslim (Nevev): 1/52 (Ehl-l Hail Vel-Akd, slam ra meclisidir. Devlet bakann tayin ve grevden alma yetkisine sahiptir.) 230 A.g.e.
koruduu, onlardan her trl ktl uzaklatrp, hergn ahlka kuvvetlendii zaman bu mmetin yldz parlar ve ite o zaman ilerler. yileri ktlerinden daha ok (Yni iyilerin hkimiyeti ktlerin mahkmiyeti demek olanlar) ve fesadn, hayatnn belirli bir kesimi arasna skp kald toplumun, dnyadaki hayatn Allah mes'ud klar. Allah Tel byle bir topluma ilerleme ve ykselme frsatlarn hazrlar. Fakat i aksine olunca yni, toplumun kt olanlar iyi olanlarn malub etmi ve iyi olanlar zerinde hkimiyet kurmu, fesat umumilemi ve ktlk toplum hayatnn her kesimini istil etmi ise Allah'n bu toplum hakkndaki yasas, "yava yava bu topluluun dalaca, hkimiyetinin azalaca ve her eit skntyla kar karya braklaca" eklinde tecell eder. Allah'n, hakknda kesin olarak hkmetmi olduu bu sknt ve anari, baz beer glerle-asker ve polisiye tedbirler-geici olarak n alnabilirse de, kendisine zulmetmi (Allah'n zm yolunu beenmeyip, kendi ksr dncelerine kendilerini mahkm etmi) bu zlim toplumun btnyle huzursuzluktan kurtulmas kesinlikle mmkn deildir. nk byle bir toplumun -beer hangi gc devreye sokarsa soksun- kurtulamyacan Allah Tel u yet-i kerimesiyle iaret buyurmaktadr. Bir de yle bir fitneden saknn ki o, iinizden yalnz zulmedenlere atmaz (toplumun btnne de bular ve hepsini perian eder.) Hem bilin ki Allah, phesiz azab etin olandr.231 Zeynep binti Cah Neb (s.a.v.)'e "Aramzda iyi kimseler olduu halde helak olur muyuz?" diye sordu da Allah Resul: Evet, ktlk oalnca diye cevap verdi. yet ve hadis; "bir topluluun iyileri ktlerler i ie yaar, salih kiiler zalimlerle ayn atmosferde yer alr, iyiler ktlere dokunmadan (sanki hi bir fitne yokmu, herey st liman, stelik dn kisve giyenlerin ktlerin hkimiyetinde yaamalarn srdrmek iin zaman zaman fetvalar da retirse) kahhr olan Allah'n azabnn bu toplumu -iyi kt demeden- topyekn azapla kuatacan" aklamaktadr. Grlyor ki burada gelecek azab kesin olarak ifde edilmitir. Fakat genel olarak durum byle deildir. Bu konuya genie bir nazar atfetmemizde yarar vardr. Islah Edenler Umm Azabtan Kurtulurlar Toplumda baz kimseler vardr ki, kendini slah etmekle yetinir, bakalarna karmazlar. Mesel; ktlklerden saknrlar, fakat iinde yaadklar toplumda ktle kar sabreder ve ktlkle beraber yaarlar. Bunun aksine baz kimseler de, ald terbiye ve sahib olduu iyi hasletleri; yaad toplumda yok olan bir snnet, dirilen bir bid'at, malub edecek bir btl, bakasnn aleyhine kullanlacak bir hak, yaygnlaan bir ktlk ve gizlenen bir iyilik karsnda seyirci kalmalarna ve msamaha gstermelerine msde etmez. Byle kimseler Allah'n emirlerini Allah Rasl'nn lleriyle yapar ve yaplacak amellerin bu llerle yaplmasn emrederler. Ktlkten saknr ve bunu ayn ekilde yasaklamaya alrlar. Baz ulema; "Umm azab salih kiilerden; s olan ve olmayan her iki gruba da bular" grnn ileri srdler ki bu doru deildir. Dorusu, iinde yaad toplumu slaha almayan, sadece nefsini slaha alan kiiler umum azaba arptrlacak, ikinci ksma dahil olanlar -yni hem kendilerini slah etmi hem de bakalarnn slahna alanlar Allah koruyacaktr.Kur'an- Kerim azm ve isyan etmi mmetlere azab gnderilince, peygamberlerin ve onlara man edenlerin kurtulacan aka haber vermektedir; "Nihayet biz Rasllerimizi ve man edenleri selmete erdiririz. (Mriklere azb att zaman) bylece mminleri de, stmzde bir hak olarak kurtaracaz. 232 phesiz ki Allah Tel, insanlar slah etmek ve onlara doru yolu gstermek iin peygamberleri gnderir. Bu seilmi slahatlar da, kavimlerinin iledikleri sapklk, iine dtkleri aknlk, kardklar fesad, fitne, zulm ve isyandan kurtarmak iin devaml ve ok kuvvetli bir mukavemetle kar koyarak, Cenb- Hakk'n kendilerine gndereceini va'dettii mnevi yardm ve mhletlerden istifde ile bu gayenin gereklemesine alrlar. Bu nedenle kavimlerinin tertipledikleri komplolarn kt sonularndan Cenb- Hak kendilerini korur. te bu 'yet ve izahlar gsteriyor ki hidyete vesile olanlar, salih kii ve sah edenler (gerek tarikat ve tasavvuf ehli, gerekse ilmen uzmanlam ve ruh terbiyeyi de beraber yrtm olanlar olsun. Zira gnmzde tarikat ve ruh terbiyesini almadan toplumun slah edilebilecei iddias iinde olanlar var. Bugn bu grn ifls ettii en yetkili
231 232
El-Milel Ven-Nihal: 4/170-176 El-Hucurat: 49/9 (Aklama: lim iddiasndaki baz kiiler hele hele bat ve dogn emperyalistlerin islm lkelerine ve onlarn topraklarna mdahele etmesini ve ss kurmasn mdafaa edip fetva verecek kadar azmanlaan modern fetvaclar, kimlerin yararna ve adna hizmet ettiklerinin farknda deillerdir. slm eriatnn bu tr yardaklar hakkndaki genel yargs bellidir. O slm ki mslmanlarn meru' imamna kar isyan edenlerin ldrlmesini farz klm, savaan iki mslman devletin arasn islm kurallarnca bar teklif edilmesini emretmitir. slm'n zmne deil de lut nnde muhakemelemeyi neren ve zm istiyenlerle tm m'minlerin savamas farzdr, slm'n zm formlne evet deyip hakka dnnceye kadar bu sava devam eder. Bugn slm topraklarnda hkmran olan emperyalizmin ibirlikileri, kltr istilsna urattklar slm mmeti ierisinde ne yazk ki samim uaklar bulmular. Fakat grnen u ki bat ve dou emperyalizmin, ryasn bile grmekten korktuklar slmn dinamik ruhu cihd ln edilmitir. steseler de istemeseler de "Bu ak durdurmak gayri kimin haddine" diye haykran ses ile Allah nurunu tamalayacaktir. Mcahide mslmanlar uyanmtr. Dnyann gerek hrriyet savan veren Allah'n askerlerinin Islmla boyanacak hayatn mjdelerini bize vermektedirler. Mesajlar gelmeye balamtr." (eviren)
ilim otoriteleri tarafndan ifde edilmiti. Zira Allah Rasl de ilim hayatnruh terbiyesiyle beraber yrtmtr. te bu vasf ve karakteri tayanlar her hl- krda Allah'n azabndan kurtulurlar. Hadis-i eriflerde de, Allah Tel'nn zlimlerle beraber salihlere azab etmeyecei kesinlikle ifde edilmitir. Ancak bu salih kiiler ma'rufu enredip, mnkerden nehyetmeye almada ihmalkr davranp, uydurma ve bid'atlan deitirmeye almazlarsa cezaya arptrlacaklar muhakkaktr. Allah Rasl (s.a.v.) yle buyurur: Hi bir toplum yoktur ki ilerinde gnah ilensin, sonra bunu deitirip yasaklamaya gleri yettii halde yasaklamam da Allah Tel oradaki btn insanlar azaba uratmam olsun. 233 Dier bir hadisde: "phesiz ki Allah Tel, ilenen zel bir gnah sebebiyle halkn tmne azab etmez. Ta ki ilenen gnahlar her kesimi istil ettiini grdklerinde bunu yasaklamaya gleri yettii halde yasaklamazlar da ilerlerse, Allah o toplumun tmn azaba uratr." Yukarda arzettiimiz hadis-i eriflerden anlalyor ki Allah Tel'nn azab ettii kimseler, gnah ileyenler, yasaklamaya gleri yettii halde mnkeri men'etmeye almayanlardr. Bozuk bir toplumda mnkeri ortadan kaldrmakla grevlerini yapanlara gelince, bunlar aka ortaya atlmlar. Bu nedenle de Allah'n azabndan kurtulmulardr. Hadis bilgini bn-i Ebi Hamza ve Allme Kurtub de ayn gr savunmulardr. 234 Kur'an- Kerm'de Cumartesi Ashab Kssasna Getirilen Yorum Yukarda arzetmeye altmz hususlar, Kur'an'daki "cumartesi ashab" dediimiz kavmin durumunu teyid ediyor. Allah Tel sriloullarna cumartesi gnnde almay haram kld. Bu gn ibdete tahsis etmelerini emretti. Bu nedenle srailoullar bu gnde dnya ileriyle uramadlar. Fakat bir kasaba halk deniz kenarna gelerek konaklad ve Allah'n emrine muhalefet etti. Cumartesi gnlerinde balk avlamaya balad. Kur'an- Kerim, kasabann dier halkndan bir grub, onlar bu yaptklarnn men'edip kendilerine t verdiinde nc bir grubun yle dediini bize nakletmektedir: Allah'n kendilerini (dnyada) helak edecei veya (hirette) etin bir azab ile cezalandraca bir kavme ne diye t veriyorsunuz? 235 Va'z eden slhlarn cevab u oldu: "Rabbinize zr (dilemeye yzmz olsun) iin. Umulur ki saknrlar. 236 Grlyor ki kasaba halk gruba ayrldlar: Birinci grup: Rabbinin emrine isyan etti ve Allah'n yasaklarn inedi. kinci grup: syankr gruba t verdi, iledikleri haramlardan onlar vazgeirmeye alt. nc grup ise: Allah'n emrine itaatten ayrlmad ama isyankr zlimleri men'etmeye de almadlar. Kur'an- Kerim u ifdelerle durumun seyrini srdrr: "Vaktaki onlar artk yaplan vaazlar unuttular. Biz de ktlkten vazgeirmekte sebat edenleri selmete kardk. Zulmedenleri ise yapmakda olduklar isyan ve gnahlar yznden iddetli bir azab ile yakaladk. Bu suretle onlar serkelik ederek yasak edileni yapmakda srar edince kendilerine: "hor ve zell maymunlar olun" dedik 237 Kur'an- Kerim, bu iki yette iki nemli hususu aklamaktadr: Birincisi: Azan ve isyan eden bir toplumun muhakkak Allah'n azabna arplaca, kincisi: t verip mnkeri yasaklamaya alan toplumu da Allah'n koruduu ve koruyacadr. Binaenaleyh hkmmz yle koyabiliriz: "phesiz ki Allah Tel bir toplumu cezalandrnca, ma'rufu emredip, mnkeri yasaklamaya alma farziyyetini hakkyla f edenler kurtulacaktr." Kur'an- Kerim, cumartesi gn hrmetini inemeyen ve bu gnah ileyenleri men'etmeyen nc bir grubun durumunun nasl olduunu hususunu aklamad. Ulemadan bazs: "Bu grup da ayn ekilde kurtulan gruba dahildir." dedi. Bir ksm ulema da: "Bu grup, cezaya arptrlan grup gibi Allah'n azabna urad" grn ileri srd. Bu son gr, ma'rufu emretmeye ve mnkeri nehyetmeye gc yetenlere iaret buyuran yukarda verdiimiz hadis-i erifler te'yid etmektedir. Hadis unu ileri sryordu. "Bir toplum grevlerini ihmal ettii zaman, Allah'n, hakknda takdir ettii azab kendisine isabet edecektir."
233
El-Enfal: 8/25. (Aklama: "Toplumun tm fertlerini etkisine alan fitne diyebileceimiz gnahlar unlardr. "Dince onaylanmayan ahlakszlklarn yerlemesi" Kadn erkek karmas hayat, dolaysyla zinaya gtren tm kaplarn alm olmas. Dinin emrettiklerini emretmek hususunda dalkavukluk edilmesi, birliin paralanmas, dinde olmayan detlerin din adna yaplmas ve cihad emrinde tenbellik gsterilmesi (Kald ki gnmzde brakn tenbelliii, tamamen terkedilmi.)... Bir hadis-i erifte melen: Ktlklerin ve gnahlarn ilendii bir toplumun iinde bulunanlar, o gnahlar kaldrmaya gleri yettii halde bunu yapmazlarsa Allah, lmlerinden evvel hepsini cezaya arptrr." (Ebu Davud-Celil b. Abdullah R.A.) (eviren) 234 a) Sahih-i Buhar = Kitab'ul-Fiten ("Yaklaan byk er yznden Araplara pek yazk olacak" hadisi) Riyazs-Salihin : 1 Had. No: 187 Tere.) b) Sahih-i Mslim = Kitabul-Fiten ve Erat-s-Saati. 235 Yunus: 10/103. 236 Snen-i Eb Davud Kitabu-l Melhim (Babu-l Emr ven. Nehy) Tirmizi ve Nes ayn anlamda rivayet ettiler. 237 Feth-l Br: 13/48
Allame e-evkn yle der: "Ma'rufu emredip, mnkeri nehyetmeye ehil olan herkes, Allah'n hccetini ayakta tutmay stlenmez ve Allah'n kullarna tebli etmeyerek bundan yz evirirse o kimse, iinde yaad toplumdan nce azab hak etmitir. Tpk Musa (a.s.) tbilerinden cumartesi gnnn kudsiyetini ihll edenlerin kssasnda olduu gibi. Allah Tel ma'rufu emredip mnkeri terkedenleri gazbiyle azab ederek bize rnek veriyor. Cenab- Hak gnah ilemekle haddi aanlarn ilediklerini ilememekle beraber, onlan aalk maymunlar ve domuzlar olarak vasflandrmaktadr. nk bu vasf tayanlar, Allah'n hccetini (Kur'n hayat ve tevhidi izgiyi) insanlara anlatmaktan, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye almaktan kandlar ve sustular. Nitece olarak, gnah ileyenle onu ilemeyip ilenmesine rza gsteren (Yni slm'n yasaklar inendiinde hi ses karmayp susan ve man gayreti tamayan kimse) arasnda hi bir fark olmad gibi -iinde yaad toplumdan bu gnah btnyle yasaklamaya gc yetmemekle beraber- isterse bu gnahn ilenmesine rza gstermesin, yine de bu mnkeri yasaklamay terk eden kimse arasnda da fark yoktur. 238 Salih Kiilerin Bakalarn Islah Etmeye almalar Farzdr Kur'an- Kerim'in eitli yerlerinde Hak ile Btl'n mcdele hikyeleri ok tekrarlanmtr. Bu gsteriyor ki hakka da'vet etmek hususunda insanlk iki gruba ayrlmtr. Birinci grup; mmete her merhalede muhalefet edip ar gidenlerdir. Dier grup ise; kalpleri ve dncelerinin derinliklerinde depresyonlar meydana gelen, bu depresyonalarn amel ve dncelerine yansd insanlara, sevgi ve samimiyetle yaklaan kinatn rabbi olan Allah iin lm kalm dncesine sahip olup eitli zorluklar ve meakkatelere katlanp bu uurda son derece gayret gsterip, bunlar eitmekle kendilerini sorumlu sayan ihlsl gruptur. Fakat bu konumda olan grubun durumu, pek uzun sre shhatli devam etmez. Ykselen k yava yava snmeye mahkm olabilir. (Yni yaplan ihlsl almalara menfi propaganda ile glge drlr. Zaten bu, eytann ve onun izinde gidenlerin hedefledikleri alma programlardr, ihlsl kiilerin yaptklar bu alma; gnmzde ister dnya mslmanlarnn siyas, sosyal ve hukuk sorunlar olsun, ister ekonomik bamszlklar olsun, daima ttun emrinde olan dou ve bat emperyalizminin, kendi arzular dorultusunda ekilendirdikleri bilinen bir gerekteir. Umarz ki slm genlii, emperyalizmin slm mmeti iin diriliini engelleyen her trl oyunlarn bozacaktr.) (eviren) Nihayet mnafklar, ihlsl m'minlerin alma sahalarna nfuz ederler. slm grnmlerini korumakla beraber, inananlan, Allah Tel ile balant kurmadan uzaklatrmaa alrlar. Allah Tel peygamberlerin'den (a.s.) bir kan zikrettikten sonra yle buyurur: "te bunlar, Allah'n kendilerine nimet verdikleri peygamberlerden, Adem'in (a.s) zrriyetinden, Nuh (a.s.) ile beraber tadklarmzdan, brahim (a.s.) ile srail'in neslinden hidyete erdirdiimiz ve setiimiz kimselerdendir. Onlara ok esirgeyici (Allah'n) yetleri okunduu zaman alayarak secdeye kapanrlard. Sonra, arkalarndan yle kt bir nesil geldi ki namaz braktlar, ehvetlerine uydular. te bunlar da azgnlklarnn cezasna urayacaklard." 239 yet-i Kerime'de geen bu nesil (kt nesil) hak da'vete rezilce utanmadan da aryorlard. Fakat ou kez de byle bir neslin varl, slm mmetine kar mcadeleci hasmlardan daha tehlikelidir. Sdk m'minlerin bylelerini slaha altklar, bakalar zerinde braktklar kt izlerini silmek iin gayret sarf ettiklerine, zaman zaman tarih ahitlik eder. Byle bir neslin varlndan elem duymayan, kendisini harekete geirmeyip bu neslin slahna ve deimesine almayanlarn man ok korkun ve byk bir tehlikededir. Allah Rasl (s.a.v.) yle buyurur. "Benden nce Allah'n, bir mmete gnderdii hi bir peygamber yoktur ki o peygamberin mmetinden havariler ve snnetine tbi olup emrine uyan ashab olmasn. Kssa u ki, sonralan onlarn ardndan, yapmadklarn syleyen ve emrolunmadklar eyleri yapan bir takm kt nesiller meydana kar. te kim bunlara kar eliyle mcdele ederse o rn'mindir. Kim onlara kar diliyle fnchede ederse o da nr'mindir. Kim onlara kar kalbiyle mchede ederse o da m'mindir. Ama bunun tesinde mandan bir hardal danesi de yoktur." 240 Bakasn Islaha alan Kimse Kendini Islah Etmitir Ahlaken kertilmi bozuk bir toplumda yaayan kii -eer salih br insan ise- ayann kaymasndan korkar. Byle bir tehlikenin yok edilmesi iin tek bir kar yol vardr. O da kiinin sahibi olduu tm gc ile iinde yaad topluma kar mukavemet gstermesi, err ve rezilliin kart olan hayra ve fazilete da'vet etmesi, toplumun bnyesindeki yaralan kapatmaya ve zerindeki gafleti atmaya almasdr. Aksi halde yapaca en ufak bir ihml, bu toplumun etkisinde kalmas iten deildir. phesiz ki beyinsiz takmn karakteri iyiylere etki eder. iyiler de kendilerini fesattan kurtaramaz. ou kez insan bu beyinsiz takmn szlerini dinlemedii halde inanr, faydasz nasihatlerini ve geride eser brakmayan hatratn yd etmeye bile meyleder.
238 239
El-A'raf: 7/164. El-Araf: 7/164. 240 El-A'raf: 7/165-166.
Bylelikle eyyamc bir anlaya sahib olarak, toplumu slah edici almalarn terkeder, ye'se der, kendisinden baka kimseye zarar vermez. Bir insan mnker nnde hezimete uraynca, onu ortadan kaldrmaya ynelik almadan da yz evirir. Artk kalbinde nefrete yer kalmamas, kazand ktlkten uzaklamaya almamas tabi hale gelir. Nihayet bu ktl det edinir. Oysa daha nce bundan iddetle nefret etmekte ve ok tiksinmekte idi. srailogullarnn indeki Salih Kiilerin Bozulmas, Ma'rufu Emredip Mnker Yasaklamay hmal Etmeleri Yzndendi Allah Rasl (s.a.v.), srailoullar arasnda gnah ve isyanlar ilenip yaylmaya balaynca, salih kiilerin bu gnahlar ho karlamadklarn haber verir. Fakat bu salih kiiler, onlarn iledikleri mnkeri grdklerinde susmamalar iin herhangi bir engel de grmediler. Sonra onlarla ayn yerlerde birlikte oturdular, senli benli olup birbirlerine kartlar. Oysa gnahlardan nefret ettirmeye iten bu tr davranlar (aslnda bu tr hassasiyet, m'minin sahib olduu bir stnlktr) m'minlerin kalplerinden silindi. Artk aralarndan mnkeri yasaklamaya alacak bir kimse kalmad. Bylece Allah'n rahmeti onlardan uzaklanca lanetine uradlar. Ebu Davud'da geen bir hadisde Allah Rasl (s.a.v.) buyurdu ki: "srailoullar arasnda bozgunluk yle balad: "Bunlardan birisi, gnah ileyen dier birisine rastlar: "Be adam Allah'dan kork, yapmakda olduun ii brak; zira o i sana hell deildir," der. Ertesi gn yine adama ayn halde rastlar. Byle olduu halde, o adamla yiyip imekten ve onunla dp kalkmaktan ekinmezdi. Onlar yle yapnca Allah Tel bunlarn kalplerini birbirine benzeti. Sonra; "srailoullar iinde kfir olanlar, isyanlar ve Allah'n ceza snrlarn amalar yznden, Davud ve Meryem olu sa diliyle lanetlendiler. Onlar yaptklar gnahlardan birbirini menetmeye uramazlard. Bu ne irkin bir eydi. Bunlardan bir ounun kafirleri dost tuttuklarn grrsn. Onlarn nefisleri, kendilerini ne fena eye, Allah'n gazabna gtrd. Onlar azabda daim kalacaklardr. Bunlar Allah'a peygambere ve ona gnderilen Kitab'a inanm olsaydlar. Bunlar Allah'a peygambere ve ona gnderilen Kitab'a inanm olsaydlar, kfirleri dost etmezlerdi. Fakat onlarn ou fsktrlar." mealindeki yeti okudu sonra yle buyurdu: "Hayr, ya ma'rufu emr ve mnkerden nehyeder, zlimi zulmetmekten men'eder, onu hakka evirir ve hak zerinde durdurursunuz, yahut Allah Tel kalplerinizi birbirine benzetir; sonra sizi de srailoullarn la'netledii gibi la'netler." 241 Ma'rufu Emredip Mnker Nehyetmeyi hmalleri Yznden Israilogullarnn Knanmas Kur'an- Kerim'in, srail oullarnn ulema ve idarecilerini iddetle knamasnn sebebi; Allah Tel'nn, bu millete mmetin slahnda ykser bir grev sorumluluunu yklemesi, fakat onlarn ise bu sorumluluklarn edada kusur etmeleri, neticede gzleri nnde Allah'a isyan eden insanlar grdkleri halde ses karmamalar, bakasnn hukukuna tevvz edip, hell ve haram arasn ayrmamalar ve kesin tavr taknp btllar deitirmeye almamalar idi. Allah Tel buyuruk ki; "Onlardan bir ounu grrsn ki gnah (ilemek) de dmanlk (yapmak) da ve haram yemelerinde birbirleriyle srat kousu yaparlar, ilemekde olduklar ey elbet ne kadar kt!..... Bari bilginleri, fakihleri onlar gnah sylemelerinden ve haram yemelerinden vazgeirmeye alsalard ya. Herhalde yapmakda olduklar bu (san'at) ne kadar kt. " 242 Mfessir Er-Rz bu iki yeti tefsir ederek yle der: "phesiz ki Allah Tel slm mmetinin ehli kitaptan uzak kalmasn istemitir. nk onlar, sefil ve alaklar, halk gnah ilemekten men'etmediler. (Yni bu, onlarn deimeyen tabiat haline geldiinden ehl-i kitaptan, slm mmetinin uzak kalmas istenmitir.)" te onlarn bu tutumu bize; "mnkeri nehyetme grevini terkedenlerin, bizzat onu ileyenin makamnda olduu" gereine iaret etmektedir. Allah Tel yukardaki yet-i kerimede iki grup insan ayn ifde ile knamtr. 243 Bu geree parmak basan yalnz Rz ve benzeri mfessirler midir? Kur'an- Kerim de mnkeri terkedeni, onu ileyenden daha iddetli olarak knamtr. Maide:62. yetinde "Ya meln"lafz ile iktifa edilmiken, -(ki bu yette mnkeri ileyenler zikredilmektedir)- 63. yette lim ve fakihlerden, mnkeri ileyenlerin bu yaptklarndan vazgeirilmesi istendii haberi verilmektedir. Mnkeri yasaklamay terkedenler "yasnan" fiiliyle anlmakladrlar ki eer bunlar, yasaklama grevlerini hakkyla yapsalard, toplumda sefil bir grup tremeyecekti. Binaenaleyh mnkeri nehyetmemek bir san'at olarak telakki edilmekte bu bu san'at sahipleri, Kur'an- Kerim'in -en yksek tonuyla- itabna pazarlamasna maruz kalmaktadrlar. Kuran- Kerim'in mezkur iki yette srailoullarnn limlerine ynelttii tenkidde, slm mmeti ve zellikle slm ulemas iin bir ibret, bir t ve byk bir ders sergilenmektedir. yet, grevini yerine getirip, sorumluluklarn yaparken ar davranmak, mmetin slah demek olan bu grevi
241 242
Mecmuat-r-Resili-l-Mniriyye; II Cz. (I. Mektup: Ed-Devul/Acil Fi-Delil- Advv-is-Sii) 203. Meryem: 19/59.-6O (yet-i Kerimedeki "half seleften sonra gelen kt nesil demektir. "halef" ise iyi nesil anlamnadr." (Beyzav") 243 Sahih-i Mslim-Kitabu-l mn Ma'ruf ve Mnker bahsi (Tere: Cilt 1 Hadis No:80)
terkedip, bundan yz evrildiinde slm mmetinin de -(srailoullarnn urad akibet gibi)- Allah'n gazab ve knamasna ma'ruz kalacam teyid etmektedir. phesiz ki Cenb- Hak bir kimseye mcerred zatndan dolay dmanlk yapmayp, yapt iyiliklerine kar buz yapmad gibi, herhangi bir kimseyi de ahsn sevdii iin gnahlarn ho grmeyebilir. Bu nedenle gerek ulema, bu yette daim olarak, kendileri iin iddetli bir azarlama olduu grndedirler. mam bn-i Cerir et-Taber yle buyurur: "ulema yle diyordu; "Kur'an- Kerim'de ulema iin, bu yetten daha iddetli bir azarlama ve bundan daha korkun bir yet yoktur." Yukarda arzettiimiz bu aklama, Abdullah b. Abbas, Dahhak ve Ata'dan (R. amhum) rivayet olundu. 244 Nebi (s.a.v.) bir defasnda, srail oullarnn itimi fesad ve helake uradn anlattktan sonra mmetine unu tavsiye etti: "Hayr vallahi! Ya ma'rufu emr, mnkerden nehyeder, zlimi zulmetmekten men'eder, onu hakka evirir ve hak zerinde durdurursunuz. Yahut da Allah Tel kalplerinizi birbirine benzetir, sonra sizi de srailoullarn lanetledii gibi lanetler." 245 slm Tarihindeki "Asr- Saadet" slam mmeti in Her Adan En Yce rnektir Asr- saadet dediimiz slm'n kamilen hayata tatbikat demek olan bu ilk asr, her adan slm mmeti iin en stn ve esiz bir hayat rneidir. nk bu asr, Allah'n dinine hizmet ve tm slm rnlerin gzle grlmesi asndan, gemi ve gelecek btn asrlarn en hayrlsdr. 246 Allah'a teslimiyet ve tevhidin bu asrda en byk damgas vardr. Hak, bu asrda muzaffer idi. Btl kovulmu, hayr gelmi, err arka evirmi, eriatn onaylad herey katksz hkim ve her adan durulanm halde. Onaylamad herey (mnker) solgun ve yeniktir. Neb'nin (s.a.v.) en yksek dzeyde dine da'vet grevini yrtt gibi, "Bu din ayn ekilde gcm en yksek seviyede sarfederek bu mmetin slah ve eitimini slenmemi de benden istemektedir." buyurmutur. Peygamberin (s.a.v.) vefatndan uzun bir zamana kadar hereyden arnm bu temiz asrn rnlerinin hayattaki canlln muhafaza ettiine ahit olmaktayz. Sonra slm mmetinin binasndan birer birer temel talarn dt mahede edilir. Dier bir ifde ile mmet, asrlar sonras fesad boluuna yuvarlanarak en parlak hayat devresini sona er diriyordu. Kinat Efendisi'nin (s.a.v.) derin sezgisi bize unu haber veriyordu: "Sizin en hayrlnz benim asrmdr. Sonra onlarn peinden gelenler. Daha sonra onlam peinden gelen, daha sonra onlar takib eden asrda gelenlerdir." mran: "Raslullah (s.a.v.) kendi asrndan sonra iki defa m dedi, m bilemiyorum." demi. Mteakiben: "Onlardan sonra bir toplum gelecek ki, hid arlmadklar halde ehdet edecekler. Hiynet edecekler. Emniyet olunmayacaklar. Va'd edecek yerine getirmeyecekler. Aralarnda imanlk zuhur edecek.buyurmular." 247 Grlyor ki slm mmetinin bu b'irinci asr iin takdir edilen fazilet ne bir esasa ne de stn tutulan bir tercihe gre takdir edilmitir. Belki bu stn vgy hakketmilerdir. phesiz ki onlar, Allah'n din urunda byk fedkrlklar gstermede ileri gitmilerdi. mmetin slahnda, eitimde ve onlara nasihat etmede hi bir gayreti esirgemediler. Eer daha sonraki asrlarda onlarn bu zellikleri grlmse phesiz ki bu vgye lyk idiler. Allme el-Kurtub yle der: "phesiz ki Allah Rasl'nn asr, mahza fazilet idi. nk etrafndaki bir avu insan, kfirlerin okluu nedeniyle inanlarnda garib kimseler idiler. Dinlerine bal, bu uurda gelen eziyet ve ikencelere kar sabrederlerdi. Bu mmetin son nesli, dini dosdoru yaar, ona smsk sarlr, errin, fasklm, kargaaln, kk ve byk gnahlarn ortaya knda yegne hkim Allah'a itaat zere sabrederse, ayn ekilde -(balangda olduu gibi)- onlar da garib kimseler duruma decekler. te o vakit bu neslin yapt almalar sadece slm iin olmu olacak. Tpk bu mmetin balangtaki saf slm neslinin yapt gibi." 248 Douunda Ve Nihyetinde slm'n Garip Karlan Neb (s.a.v.) bu dinin, iinde doduu toplumca garip karland gibi, gnn birinde tekrar balad gibi garip karlanacam buyurmutur. Dinlerine sdk kalp, dini Allah Tel'nm muradna bal kalarak yaayanlar -bulunduklar hal zere direnenleri- kutlam. Bu nedenlerle onlar iinde yaadklar toplumlar iinde garip duruma dmlerdir. (Yni l; msluman -hangi asrda olursa olsun- iinde yaad toplumca garip karlanmaya balannca, slmi yaamaya balam demektir. yle ise iyice garip olmaya devam etmelidir. Sahne sahne, gn be gn slm'n her bir esasn hayatna dayanak, rengini kendine renk semelidir. Her ynyle Allah'n boyasna brnnceye dek.) Nebiden (s.a.v.) rivayet edilir, yle buyurmutur:
244
Ebu Davud: Kitabu-l Melhim Emir ve Nehiy babnda rivayet etti. Tirmizi de ayn anlamda bu hadisi rivayet etmitir. (Riyaz-s-Slihin Cilt:l Hadis No: 194. Tercme) 245 El-Maide: 5/62-63. 246 Mefthu-l ayb: 3/138 247 Cmiu-l Beyan Fil-Kur'n: 6/170 248 Davud, Kitabu-l Melhim (Emir ve Nehiy babnda rivayet etti.).
"slm garip balad. Ve (gnn birinde) tekrar balad gibi garip kalacaktr. Ne mutlu o gariplere!" 249 nkarclarn Dni Garip Karlamalar Gnmzde "dinin garip olmas" demek, yaad son asrnda dinin, Peygamber (s.a.v.) zamannda olduu gibi btln hkim unsur ve satvet sahibi olduu, sapk dnce ve fikirlerin, uydurma sistem ve nazariyelerin tahakkmne ma'ruz kald, chiliyenin glenip hkimiyetini kurduu ilk asrna dnmesi demektir. Fakat doru fikrin taycs ve buna da'vet edici makamnda olanlar, daima aznl tekil etmi, toplumdaki varlklar daima -ekseriyete ve sr kalabalklar tarafndan- rahatszlk kayna olarak grlm ve kabul grmemitir. Byle bir durumda insanlarla dolup taan her ehir (genel olarak her yer) daima ahlaken ker ve Allah' anmaktan uzaklar. Yeryznde din ile hkmedenler azalr ve rablerini unuturlar. En kk bir yerde insanlar aydnlatacak kmil bir insan aramak niyetiyle kp, zor ve meakkate katlanr da uzun sre yorulsan ve aratrsan dahi derde deva bir kimse bulamayacak kadar zor artlarla karlaylacaksm. islm'a k tutacak ve onu barna basacak birini bulmak o kadar gleecektir. Eski bir Arap airi yle der: "nsanlar ne kadar da oald. Hayr aksine ne kadar da azald. Allah ahittir ki ben yalan sylemiyorum. ok kiiyi grmek iin gzlerimi ayorum. Fakat hi birini gremiyorum." Neb'ye (s.a.v.) "bu gariplerin kim olduu" sorulunca yle cevap verdiler: "Halkt ktlklere malub olmu ve isyankrlar itaat edenlerinden daha ok bir toplumun arasnda kalan salih kiilerdir." 250 te bu salih kiiler, cehaletin ve azgnln karanlnda hidyetin me'alelerini tayan Allah'n kullardr. Dnyada insanlar slah etmek ve ruhlarn terbiye etmek gibi nemli ve zor bir grevi stlenmilerdir. Btln kabarmasndan korkmazlar. Aksine hakk, ortadan kalkt zaman tekrar yerine koyup, onun hakimiyetini kurmaya alrlar. Hatta onlar "peygamberlerin halifeleri" diye adlandrrsak, hak ve doruluun snrlarn am olmayz. Zira onlar, peygamberlerin slendikleri en mhim bir grevi yklemilerdir. Yolunu kaybedenler, nebiler ve peygamberler vastasyla doru yolu bulduklar gibi, onlar vastasyla da hakk ve doruyu bulurlar. Bu nedenle Allah Rasl'nden (s.a.v.) rivayet edilen bir hadis-i erifde "garipler" sz yle aklanmtr. "nsanlarn (eriat ve snnetten) bozduklarm dzeltmeye alanlardr. 251 Neb'nin (s.a.v.) bu szleriyle ifde etmek istedii bu salih kiiler, iinde yaadklar insanlar arasnda yabanc garipler durumuna derler. Herkese garip karlanr, dnceleri ho karlanmaz, grleri yadrganr. Halk onlarn szlerini, davranlarn, iyiliklerini ve ahlklarn garip bulur. Yollar tektir. Bu yolda kendilerine arkadalk edecek tek bir dostlar yoktur. Buna ramen, hayatlarnn son anna kadar Allah'a gvenip dayanarak varacaklar yere ularlar. Bu ne byk kurtulutur. Allame bn'l-Esr "din garibi" hadisini ylece aklar: "slm, doduu asrda -o gn mslmanlarn azl nedeniyle- yannda hi bir kimsesi olmayan tek bana kalan garip kimse gibi idi. Yine garip doduu gne dnecek. Yni son zamanda gerek mslmanlar azalacak, garipler gibi olacaklar. Ne mutlu o gariplere! Yni slm'n douunda yaayan o garip mslmanlar nasl ki cenneti hakketmiler, sonunda onlarn durumuna den garip mslmanlar da cennete girmeye hak kazanacaklardr. Bunlarn "garipler" diye tercih ve tahsis edilmeleri, balangta olduu gibi sonuta da inkarclarn eziyetlerine kar sabretmeleri ve islm'a bal kalmakta srar etmelerindendir." 252 Bu garipler her zaman deimez bir kural olarak slami her izgide yryenlerin karlat tm meakkat ve akbetlerle karlarlar. Bazen eziyetlere hedef, bazen ac sz ve darbelere maruz kalrlar. Hayat saadeti ve gnl rahatlndan mahrum, yaknlar bile kendilerine dman nlerine mayn tarlalar kar. Huzur duyaca yeryz
249
Merhum Akif, Fatih Camiini uzaktan seyrederken yle der: "Nmyan cephesinden slm'n melisi O sadrn eyz-i enfsiyle gya hir yn ahcr, kyam etmi de, ykselmi ve bir timsl-i nur olmu. Nasl tims-i nr olmaz? u pek sakin duran ivr, Asrlar geti hl btln p-i hcumunda Gs germektedir, bir kerre olsun almadan bizar Bu bir ma'bet deil, Ma'bt'aykselmi ibdettir Bu bir manzar deil, ddra vsl mevfeib-i enzr" Aklamas: slm'n balang devrindeki byklkler ve ykseklikler onun cephesinde parlyor. Sanki bir ta yn ahlanarak o yce devrin feyizlerini ve yksekliklerini canlandran nran bir bide olmu. u sessiz, sadsz duvarlar, asrlardan beri btln hcum ve sadmelerine usanmadan gs gerip durmuken nasl olur da nurun timsli saylmaz? Bu bir mabet deil, ibdetlerin Ma'bd'a ykselmi eklidir. Bu bir manzara deil, nazarlarn ddr- Hakka varm kafilesidir. (Safahat-Fatih Camii iiri sh. 6) (eviren) Cellddin el-Umer, Kuran ve Snnette Emr-i Maruf Nehy-i Mnker, nsan Yaynlar: 152. 250 Buhar-Faza-u Ashb- Neb (s.a.v.) babnda. Mslim-Sahabenin fazileti ve onu takip eden nesil babnda rivye etti. Yukardaki hadis metni Mslim'indir. (Mslim Tere. Cilt. 10 Had. No. 215.) 251 El-Cmi il Ahkm-il Kur'an: 4/172. "20. Asr, asr- saadetin mantyla Cihad'n mahhas rnekleriyle renklenmeye balad. Byle umuyorduk. Dnyamz kfrn hkimiyet dengesinin bozulduu anlarn yaamaktadr. slm'n devrimci ruhunu tayan nesil, inancnn devletini kurmadan cihad brakmak niyetinde deil. slm genliinin, dou ve bat emperyalizminin tlsmn bozduu mahede edilmektedir. Artk bu genlik, niin savatn, neyin urunda lneceini ve sonuta neyin ve nasl gerekleeceini hedeflemitir. Hedefine amadan gitmekte. "nk mslmandrlar" sloganlar: Allahu Ekber. Taktikleri; L ilahe; Yni krl putlarn yni ykl putlaanlarm, yni silinii (slm lkelerini igal eden yerli ve yabanc emperyalist) igalci glerin, yani atl (mmet iindeki) anamalclarn, bankerlerin, feodallerin.....Staratejileri: llallah. Yalnz Allah'n hkmranln tanmak, ancak Kur'an hayat savunmak. Kurban veriyorlar Kur'an yolunda her biri..." (Ashb- Uhdud" dan iktibsen- (eviren) 252 Mslim - Kitabu'l-man-Terc: C: 2, Sh. 21
kendilerine dar gelir. Yaadklar vatanda garip, aileleri iinde yabanclar gibi yaarlar. ok defa da kahr, zulm ve ikence ektirilerek, varlklarndan ve yurtlarndan kartlarak hicrete zorlanrlar. "Kabilelerden (yni bulunduklar toplumlarndan) koparlmak suretiyle yalnz, kalanlar" hadisinde 253 geen "Garipler" kavramnn geni anlam bu llerle ortaya km bulunmaktadr. Muhaddislerin aklamalarna baklrsa garipler, muhacirlerdir. Bu kelime tek bana doru bir tasvirle "gariplik, ikence ve zulm" olarak ifde edilmektedir. Bu kavram, tarihin derinliklerinden bakarak izah edersek greceiz ki hak taraftarlarndan ilk cemaatin zerinde yrd yolu "mahrem yol" eklinde tasavvur etmek mmkndr. Bu mahrem yol balangtakilerin izdii yol olmakla beraber, onlarn izlerini srdren son nesil ise ayn yolun kurbanlardr. nsanlar Arasnda Dinin Garip Kalmas Dindarlarn, dn hayat ihmal etmeleri, kfirlerin yuvarlandklar btln akntsna krek ekip fitne uurumuna dmeleri, ayn ekilde dinin garip kaldn ifde eder. Artk kfirin hkimiyet kurduu bir lkede -hkmran olmalarn salayan tm kurumlaryla yerletii iin- fitnelere kar m'minin diretecek gc, aksiyonu ve man kuvvetinden sz edilemez, slm'a kar kfrn ve slm d hayatn kurumlat byle bir toplumda, slm nda toplumun sorunlarn zecek fikir kadrosunu oluturan ulemann, ilim renip slm' yaama gayetini gdenlerin says azaldka azalr. Dier bir ifde ile ounlukla dine mensup olanlar, kuvvetli dn tefekkr ve salih amel sahipleri aznla der, ite byle bir vehmet tablosu iinde sdk m'minler, Allah iin alanlar ve Allah'n dini urunda cihad yapanlar, bizzat kendilerine uyanlar iinde garip duruma derler. Fakat Allah ve Rasl'nn (s.a.v.) hadis-i erifle'rinde bu eit garipliin izahn grmekteyiz. Gariplerin kimler olduu sorulunca: "nsanlar ahlaken knce, man ve ahlk zere sebat edeni erdir. " 254 Dier bir hadis-i erifte "gariplerin kim olduu" sorulunca yle cevap buyurular: "nsanlarn, snnetimden (slm yasalar ve benim tatbikatlarm yrrlkten kaldrmak suretiyle) bozmu olduklarn dzeltmeye alanlardr. 255 Dier bir rivayet de yledir: "Snnetimi yaatanlar ve onu insanlara retenlerdir." 256 Baz muhaddisler bu hadis-i erifi eitli ynlerden akladlar. Mesel mam El-Evz yle buyurur: "slm'a inananlar silinip gitmez. Fakat snnete sarlanlar yava yava azalarak varlklar yok olur. Hatta yle bir zaman gelir ki bir lkede ancak birka yerde snneti yaayan birka salih kiiye rastlanr. te bunlar garip kiilerdir." 257 mam bn'l-Kayyim el-Cevziyye "Gurbet" kelimesini derinlemesine inceleyerek daha geni yer vermi ve yle demitir. "nsanlar arasnda mslmanlar gariptir. Mslmanlar arasnda m'minler gariptir. M'minler arasmda ilim sahipleri gariptir, Bid'at ehli ve nefislerinin arzularn kanun yapp bu arzularna uyanlar ierisinden ayrlp snneti yayanlar gariptir. Muhalliflerin ikence ve eziyetlerine sabrederek snnetleri yaamaya da'vet edenler, bu saylanlarn en ok garip olanlardr. Fakat bunlar Allah Tel'n hakk yaknlardr. Aslnda onlar asla garip deildirler. Onlarn gariplikleri ancak ounluk arasnda grn itibariyledir. Allah Tel onlar hakknda yle buyurmutur: "Eer yer (yzn) de bulunan (insan)larm (kfir yahut chil ve arzularna uyanlarn) ouna uyarsan seni Allah yolundan saptrrlar. Onlar tereddtten gayri bir eye uymazlar, onlar yalan syler (adamalardan baka da (birey) deildirler." 258 Ayetin vasfettigi yeryzndeki, "insanlarn ou "ifadesi, Allah'tan, peygamberlerinden ve dininden uzak yaayan gariplerdir, Onlarn garabeti -yette iaret edilen tannm kiiler de olsalar- vahi ve rktcbir garipliktir." bn'l-Kayym satrlarn yle srdryor: "Gariplik birka eittir. Halk arasnda; Allah dostlar salih kiilerin ve peygamberlerinin snnetine sarlan salih ulemnn gariplii. Bu, Allah Rasl'nn (s.a.v) vd garipliktir. Bu gariplik bazen belli olmayan biryerde, bazen belirsiz bir vakitte, bazen de bilinmeyen bir topluluk arasmda olur. Fakat bu gariplie erenler Allah'n hakk taraftarlardr. Allah'tan bakasna kesinlikle snmazlar, peygamberi Hz. Muhammed'den (s.a.v.) bakasna
253 254
Ahmed b. Hanbel-Msned: 2/177 A.g.e.: 46/73 (Tirmiz-Kitabu-l man C: 4 Had No: 2764-2765. Tere.) 255 En-Nihye fi-arib'l-Hadis (garabe maddesi): 3/152 256 Ahmed b. Hanbel'in Msnedi: 1/398 bni Mce'nin Sneni Kitabu'l-Fiten (slm garip balad bab) "Din gariptir": 20. asr dnyasnda 1.5 milyar mslman vardr. yle ise neden dn gariptir? Dinin garip kalmas ve ksmesi, ona sz ve hkimiyet hakkn tanmadmzdandr. Ama bugn o garibe, garip bir ekilde zr dilereesine garbederini arzetmeye alan garipler zuhur etmitir. Varsn bu garipleri tanmasnlar slm'a garip kalanlar. Birgn slm'n ilk gariplerinin, saltanatlarna son verdikleri o gnk emperyalistlerin dtkleri akibete derlerse gariplerin ne kadar garip ve stn bir gce sahip olduklarn garipe karlayacaklar. Dman istilc kuvvetleri, slm lkelerini zahiren igal etmemitir. Fakat kltr istilsna uramtr. te asl sava da budur. Kafa ve gnlleri satn alma sava... Binlerce ehit verildi. slm, slm'n lkesinde garip kalmasn diye. Bugn slm, mslmanlardan uzaklatrlarak yaanmasna engel olmak gibi byk bir ihanet emberiyle kar karyadr. uur Yarabb! (eviren) 257 Ahmed rivayet etti (Medricu's-Slikn: 3/122 258 Tirmiz-Kitabu'l-man'da (slm garip balad, garip sona erecek, adl babda rivayet edildi.)
mensup olmazlar ve onun mesajndan bakasna kulak, vermezler....." bn'l -Kayym incelenmesinin zn yle aklar: "Gerek slm (ki Allah Rasl (s.a.v.) ile ashabnn anlad slamadr) ilk kma kyasla bugn en iddetli yanhzhm yaamaktadr. Her ne kadar grnen manzara ve izleri ile tannacak hrette ise de hakk mslmanlk cidden gariptir. Byle bir slm anlayn taraftarlar, halk arasnda en iddetli yalnzl yaayan gariplerdir. yle ise Raslullah'n (s.a.v.) iaret buyurduu tabileri ve bakanlklar, makam ve idare sahibi 72 frka arasnda bir tek frka nasl az ve garip olmaz? Bu frkalarn arkasndan gitmek ancak Rasllulah'n (s.a.v.) arzettii slm'a muhalefet olmakszn mmkn olmaz. nk Rasllullah'n getirdii slm'da, onlarn arzu ve zevkleriyle temelde bir atma vardr. alma ve faziletlerinin sonu demek olan bu yeni icad ve phelerle uzlamalar, istek ve maksatlarnn gayeleri olan ehvetlerini terketmeleri mmkn myd? Zira her biri kendi grn beenmi, ihtiraslarnn klesi olmu ve arzularnn peinden srklenmi byle bir toplum arasnda, eriatine uyma izgisinde Allah'a bal kalan m'minler nasl garip kalmazlar?" Bu konuda devamla bn'l-Kayym yle der: "slm hakkndaki derin sezgisi, peygamberin snnetini anlamadaki derin anlay, Kur'n- Kerim'i kavrayndan dolay Allah'n (c.c.) yaatt insan.... zn istil etmi snrsz arzular, uydurma ve dalletlerden kendisini koruduu, Reslulah (s.a.v.) ile ashabnn zerinde bulunduu dosdoru yoldan uzaklatranlar kendisine tantt m'min, eer arzu etsin.... Evet m'min, her ynyle ak seik byle bir hayat arzuluyorsa, chilleri ve bid'at ehlini etkisi altna almaya altrsn. Onlarn kendisine kar hcumlarna, kendisini hi yerine koymalarna, insanlar kendisinden nefret ettirmelerine ve halk kendisinden uzaklatrabileceklerini hesaba katarak alk ve hazrlkl olmal. Nasl ki nceki kfir selefleri Allah Rasul'ne ve onun izinde yryenlere kar her eit boykot ve hakaretleri yapmakda geri kalmad. Fakat onlar hakka arrken savunup inandklar eyleri birden ktlemek; onlarn ayaklanmalarna, kendisi hakknda kt niyet beslenmelerine, tuzak kurup ileri gelenlerini ayaklandrp aleyhine evirebileceklerini de hesaba katmalar gerekir. te inanlar bozuk bir toplum iinde, dinini yaayan byle bir da'veti gariptir. Uslne uygun namaz klmamalarndan dolay uslne gre namazn klan kii gariptir. Gidi yollar bozuk ve sapk olan toplum iinde hidyet yolu slm izgisinde yryen m'min gariptir. Hak'ka mensup olup hakk savunduundan dolay, btla kar kp btllara muhalefet yapan mslrnan gariptir. Onlarla olan ilikilerde bile gariptir. Zira m'min, slm llerle ve onlarn arzularna muhalefet ederek onlara yaklar veya uzaklar. Tek kelimeyle, m'min dnya ve hiret hayatnda daima gariptir. Halktan uzanacak scak bir dost ve yardmc eli bulamaz. Chiller arasnda yaayan bir lim, bid'at ehli arasnda kalan bir peygamber takipisi, bid'atlere ve sapk arzulara da'vet edenler arasnda Allah ve Rasl'ne aran bir da'veti gariptir. eriatn onaylad her emrini yaayp ve emreden kimse gariptir. Ma'rufu emreden bir toplum arasnda, mnkere ma'ruf, mu'rafa mnker gz ile bakan eytn bir toplumu bu sapk anlayndan vazgeirmeye alan slm da'vetisi gariptir. 259 "Dinin gariplii" ile ilgili verilen bilgiler, onu olumsuz grenlerin iddialarnn geersizliini ve Neb'nin (s.a.v.) yol gstericiliinin altnda eritii hidyet yolundan slm mmetini saptrma temayllerinin boa ktn aka ortaya koymutur. Bu artlar ierisinde Allah Rasl'nn snnetine bal kalmaya ve onu -her ne olursa olsun- yaatmaa alanlara ne mutlu. Fakat snnetin, Neb'nin (s.a.v.) hayatnn muayyen bir cephesi eklinde anlalmas gzden uzak tutulmamaldr. Zira snneti Allah Raslnn tm hayatn programlatran mull bir hayat program olarak kabul etmek zorunluluu vardr. (nk en ekmel nizam olan islm onun esiz varlnda yaatlmtr. O, slm'n mahhas ve tek rneidir) Dier bir ifade ile snnet, Nebi'nin (s.a.v.) btn ynleriyle da'vet ettii man ve amel nizam'n temsil eder. Bir kimse bu nizamn tmn kabullenip uymad mddete snnete bal olduunu asla iddia edemez. Onun getirdii man ilkelerine, yasal olarak inanr, hi bir phe isnd edemez. Arzu ve ehvetlerin kirletmedii bir amel olarak yaar. bn-i Receb el-Hanbeli yle der: "Hasan, yunus b. Ubeyd, Sfyan, Fudayl gibi ulemann dedikleri gibi kmil snnet, phe ve ar arzulardan uzak olan yoldur. " 260 Fitnenin oald Asrda Allah Rasl'nn Snnetine Bal Kalmann Emredilmesi Hadis-i eriflerde geen "dinin garip olma zaman" "fitne zaman" olarak adlandrld. Hikmet asndan bakldnda grlecektir ki, insan fikr ve amel ynden bu dnemlerde snavdan geer. Kr dimalar ve basiretsizler bu fitnelerden kurtulmadka, baz dnemlerde ise azim sahibi ve man ehli ihlsl kiiler bu fitnelerden emin olmadka fitne tehlikesi hkm srer. Kasrga ve frtnalar gibi yaylarak her taraf kasp kavurur. Amel ve man binas sarslr. Tarihe bakldnda, slm mmetinin byle fitne asrlarnn ounu yaad, dinin ve mann eitli tehlike ve mihnetlere ma'ruz kald grlecektir.
259 260
Medricu's-Skn: 3/123 Kefu'l-Krbe fi vasf- ehli'l-urbe (bni Receb el-Hanbeii): 10.
20. Asr slm mmeti, ayn ekilde, ilhad ve dinsizliin fikr, teorik, ahlk, ibdet, medeniyet, kltr, sosyal ve siyasal yapsyla tehdid edildii korkun fitneler merhalesinden gemektedir. Bu snavda baarl kmann tek yolu -dn olduu gibi bugn de- Peygamber'in (s.a.v.) ve ashabnn anlad asr- saadet mantna gre ekillenen slm'a yeniden dnmektir. Allah'n Rasl (s.a.v.) bir defasnda bir hutbe rad etti, bir yerinde yle buyurdular: "Benden sonra yaayacak olanlarnz ok ihtilaflara hid olacak. Byle bir zamanda size den, benim ve hidayet zere olan rid halifelerimin tatbikatna smsk sarlmanzdr. Bu tatbikat zere kalmakda -srar ederek dilerinizi sknz. Sizleri, ilerin uydurmasndan- dinde olmayan aslsz eylerden sakndrrm. phesiz ki her dinde olmayan ey bid'attr. Her bid'at ise sapkltr. Her sapklk ise cehenneme gtrr." 261 Neb (s.a.v.) bu hadiste; snnete sarlma, snnetleri yaatma, fitnelerin hkm srd asrlarda bid'atlerden kanp onlar yok etmeye tevik etmekte ve Raslllah'n (s.a.v.) hayatn yaama savan veren m'min ve ihlskar liderlerin bu gayretlerinin karlnda ok eitli ecirlerle mjdelenecekleri haberi verilmektedir. 1- "Amr b. Avf El-Mzen'den (r.a.) rivayet edilmitir: Raslullah (s.a.v.) Bilal b. El-Hrise "unu bil" buyurdu da Bill: "Neyi bileyim ya Raslallah!" Rasl-i Ekrem buyurdular ki: "unu bil ki, benden sonras snnetlerimden; tatbikat hayattan kaldrlm birini kim tekrar yaatrsa, ona snnette amel edenler kadar hi birinin savatmdan hi bir ey eksik olmakszn sevap vardr." 262 2- "mmetimin (slm'dan uzaklamas demek olan) fesad srasnda snnetime yapan kimseye birehid sevab vardr. Bu hadisin baka bir rivayet ekli de yledir: "mmetimin bozulmas annda snnetime bal kalan kimseye yz ehid sevab vardr." Yukarda arzettiiimiz iki hadis, bir ynden snnete uymann ehemmiyetini aklarken, dier ynden de hadislerde iddetle yerilen sapklk ve fesad diye ifde edilen bid'at'n ktlenme sebebine iaret etmektedir. u bir gerektir ki bid'at; "dinin deitirilmesi ve maksadndan saptrlmasdr" Binaenaleyh her ne zaman bid'at bir frsat bulduysa dinin kk olan snneti tahribe yeltenmitir. Afif b. Haris es-Seml'den rivayet edilir: Neb (s.a.v.) yle buyurdular: "Bir bid'at ortaya koyan bir topluluk yoktur ki onun karlnda bir snneti kaldrm olmasn. O halde snnete (Raslllah'n (s.a.v.) tatbikatna) sarlmak bir bid'at kaldrmaktan daha hayrldr." 263 Abdullah b. ed-Deylem 264 yle buyurdu: "Dinin ilk unutulacak olan ksmnn snnet olduu haberi bana ulat. Din, snnet'in birer birer unutulmasyla ortadan kalkar. Tpk ipin kat kat zlp yuman azald ve yok olduu gibi." 265 Dier bir rivayette yle buyrulur: "Kim bid'aty arlarsa slm' ykmak zere yardm etmitir. 266 Snnet, dn olduu gibi bugn le gariptir. Ama her Bid'at paralamak ve snnete sarlmay kendilerine grev olarak ykleyenler kurtulmulardr. mam ez-Zhr yle buyurur: "slm ulemas daima unu syler; "Snnete sarlmak kurtulutur." 267 Fitnelere Kar Durmak, Ma'ruf'u Emredip Mnkerden Nehyetmek Demektir Snnet ehli, insanlarn, Neb (s.a.v.)in insanla takdim buyurduu slm zere sabit kalmalarnda srar ederler. Hangi artalarda olursa olsun, insanlarn snnet izgisinden sapmamalar iin ona da'vet etmeyi iar edinirler. Bu nedenle de snneti lyk olduu mevkiye yerletirmek ve insanlar arasnda hkim unsur oluncaya dek tm varlklarn seferber etmiler, sahip olduklar tm vastalar, slm'la atan her eit fitne, btl hareket ve saptrc
El-En'am: 6/116 (slm ve Demokrasi: Kendi arzularna uyanlar, gemite de gnmzde de Allah'n vahyini beenmeyip arzularna gre hareket edenler olarak bilindikleri bir gerektir. Bu basit bir gnah tellakki edilmemelidir. Zira arzusuna uyanlar, hayatta kendi arzularna gre ekillenmesini arzu ettikleri bir hayat isterler ki bugn bu Demokrasi olarak ortaya kmtr. Binaenaleyh bir takm mslman aydnlarn "slm, demokrasinin ta kendisidir" demeleri kastl deilse bile en byk bir gaflettir. Zira demokrasiler iunluun ve kelle saysnn arzu ve isteine gre ekillenen birer hayat anlaydr. sterse bu ounluk, arzularnn ve ehvetlerinin esiri olan bir topluluk olsun -deil mi ki bunlarn arzular sonucu bir hayat ortaya kmtr.- te o, demokratik bir topluluktur. Ve gnmz insanl byle bir anlayn sonucu ekil ve renk kazanmtr. Btn demokrasiler Yahudi-siyonizm ideolojisinin temelinden kaynakland iin, dine dayal toplumlar iindeki demokrasi heveslilerince derha! demokratik dzene geilmesi iddetle arzu edilir. .nk onlara gre slm toplumlar ad ve gerici toplumlardr, islm'n demokrasiye bak bellidir. Demokrasi her eit ttun arzularna gre ortaya k nedeniyle "slm d bir hayattr". slm izgiden gemeyen her hayat anlay slm d kfir dzenleridir. Demokrasiler de slm d, Kur'an- Kerim'in belirledii "nsan arzusunun ekilienii" demek olduundan tt dzenlerdir. (eviren) 262 Medrici-Slikn: 3/123-126 263 Kefu'l-Kurbe f-Vasf- Hl-i Ehli'l-urbe:12 264 Ahmed b. Hanbel, Ebu Davud, Tirmizi ve Ibni Mace (Miskt-ul Mesbih) Kitab'l-man (Kitap ve Snnete Sarlma bab) 265 bni Mce Mukaddimesinde: "lm bir snneti diriltenler" babnda, Tirmizi Kitabul-lim: Snnete yapmak bid'atten kanmak" babnda, bni Abdullah'n birok haberlerinde rivayet edilmitir. Muhaddislerce bu hads metruktr. El Mnziri: "Hadisin sahih olduuna ahitler vardr'der(Et-Terib Ve't-Terhib: 1/52) 266 Tabern rivayet etmitir. Mnzir bu hadisin isnad hakknda: "Shhatinde bir zarar yoktur." demitir. (Et-Terib VEt-Terhib: 1/44) Mrnav bu hadisin isnadnn hasen olduu grn ileri srer. (Et-Teysir bi-erh-ii Cami-is-Sagir: 2/454). 267 Beyhak "rivayet etmitir. (Et-Terib Vet Terhb: 1/44) Hasan b. Kutbeyn'in rivayet ettii bu hadisi muhaddisler zayf addetmitir. Bak: (Lisn-ul Mizan: 2/246).
261
cereyanlara kar koymada kullanmlardr. Grlyor ki arzettiimiz btn bu almalar, ma'rufu emredip mnkerden nehyetme gibi slm devletinin temel esasnn geni sahas iinde yer almaktadr. Byle bir alma, devaml olarak slm mmetinin himayesinde var ola gelmitir. Rasl-i Ekrem (s.a.v.) bu mmetin yaayaca son asrlarda ayn ekilde ma'rufu emredip mnkerden nehyetme grevini stlenecek ve slm'a kar boyunlarm verip her eit fitneye kar koyacak bir cemaatn varln bize haber vermitir. Efendimiz (s.a.v.) yle buyurur: "Bu mmetin nihayetinde bir toplum kacak ki slm'n balangcndaki inanan ilk topluluun elde ettii ecrin benzerini elde edecekler. Onlarn zellii; ma'rufu emretmeleri, mnkeri nehyetmeleri ve her eit fitne ile savamalardr. " 268 Dier bir hadis-i erifte yle, buyurulmutur: "mmetimden yle bir topluluk vardr ki evvelkilerin elde ettikleri sevaba nail olacaklar. Zira onlar eriatn ho grmeyip yasaklad her eit ktl kt grrler. 269 Bu mmet, Dini Koruyacak Br Topluluktan Asla Uzak Kalmaz Kinat, son olarak Allah Tel'nn Hz. Muhammed (s.a.v.) vastasyla gnderdii din ile ereflenmitir. O, peygamberlerin sonuncusudur. Allah Tel dinini kyamete kadar dipdiri olarak, tam bir vakarla, her eit er cereyanlarndan uzak kalmasn ister. Bu nedenle her asrn banda unutulmak zere bulunan dinini yenileyip koruyacak bir mceddidi (=kafa ve gnllerden silinmi ve unutturulmak istenmi dini yeniden yorum ve aklamalara tabi tutarak arzeden mctehid islm bilgini, arifi ve peygamber vrisi birini) gnderir. Peygamberimiz (s.a.v.) dinine tbi olanlarn, dn ve ahlk bir ok gnah ve isyanlara gireceklerini, bu nedenle de gemi mmetlerin iledikleri crmleri ileyerek tarihin tekerrr edeceini, fakat -bununla beraber- aralarnda, dini asl ekil zere koruyacak, mmeti i veya d her eit saldr ve zararl cereyanlara kar savunacak, dine ynelik hcumlara kar koyacak, dini asl eklinden karp tahrif edecek davranlara ynelik reformist yaklamlar boa karacak slm savunucusu. bir cemaatin var olacan da haber vermitir. Bu cemaat, Allah'tan gayri hi bir eyden korkmaz. Allah'tan bakasna snmaz. Hi bir emperyalist tahakkme boyun emez. Her cephede dini urunda savar. Taknlklar baa gelince btn varln feda eder. Kendisini aalayanlar skntda brakr. Kendisine muhalif davrananlara kar hak urunda arpr. Neb (s.a.v.) bu taife hakknda yle buyurmutur: "mmetimden bir taife Allah'n emrini (Allah'n yeryzndeki ynetimini stlenip) tutrnakda devam edecektir. Onlar aalayan veya muhalefet edenler kendilerine zarar veremeyecektir. Nihayet Allah'n emri gelinceye kadar onlar dmanlarna kar galip durumda olacak imam Buhr hadisde geen taifeyi "ilim sahipleri" olarak kabul eder." 270 Fakat imam Nevev bu taifenin vasflarna daha geni adan bakar ve yle der: "htimal ki bu taife muhtelif yerlerde yaayan m'minler arasnda dalmtr. Bazlar yiit savalar 271 bir ksm hadis ve fkm ulemas, kimisi zhd (ve takva) ehli; kimisi de ma'rufu emreden, mnkeden nehyeden zevattr. Bunlardan her birisi hayr ehlidir. Hepsinin bir yerde bulunmas gerekmez. Bazen de yeryznn eitli kta ve lkelerine dalm olabilirler." 272 Nebi (s.a.v.) dier bir hadis-i erifte yle buyurdular: "Bu ilim (snnet ilmi, slm ilmi), kendisini yasaklayacak kimselere kar, gvenilir kimselerce isyankrlarn tahrifinden, btl ehlinin hilesinden ve chillerin yorumlarndan korunarak (gelecek nesle) tanp aktarlacaktr." 273 Allah Rasl (s.a.v.) bu greve "dini yemlemek" diye adlandrd ve yle buyurdular; "Allah Tel her yz sene banda bu mmetin dinini yenileyecek bir mceddidi muhakkak gnderir" 274 Gerekten bu mceddidler, dini, ilk ve en doru safiyeti zere korumular. Tpk fesadn ve dalletin, topyekn mmetin bnyesine yaylmasna msde etmedikleri gibi. Tarih, Neb'den (s.a.v.) nce gnderilen peygamberlere ehadet eder ki, bir ksm peygamberin, -eseri kalmayacak ekilde tarihe karp getirmi olduklar ilh talimatlar yok olmu. Bir ksmnn mmeti bu ilh esaslar tahrif ederek- hak ve btl birbirinden ayrdedmeyecek ekilde birbirine kartrmtr. Fakat kinat efendisi Allah Rasl'nn (s.a.v.) getirdii slm dinini kyamete dek bilen ve temsil eden bir taife var olduu gibi, asl eklini korumak zere de devan edecektir. Her ne vakit fitne atei iddetlenir, hemen bu atei sndrmekte tereddt gstermeyen ehlullah'dan insanlar ortaya kar. ok defa ma'rufu emredip, mnkeri nehyetmeyi tevik eden bu kiiler, bazen zaaf gsterir, fakat bu zaaf sresiz devan etmez. Toplumun vicdann karartan ve bnyesine yerlemi bulunan her eit tahrifat ve uydurmalar, yalanclarn hilelerini ve saptrc yorumlarn yok edecek mchid, ihlsl davetiler ve dini asl ekli zere koruyacak mceddidler ortaya kar.
268 269 270
Mshed-Ahmed b. Hanbel: 4/105 Bu zat tabidir. Bazlar sahabeden kabul etmilerdir. (Tehzibu't-Tehzb: 5/358. Snen-id Drim: Mukaddime (Snnete tbi olma bab) 271 Beyhak "mann ubeleri" konusunda bu hadisi mrsel olarak rivayet etmitir. (Mikt-l Mesbh: Kitb-ul man bab. Fil i'tisam bil-Kitbi ves-Snneti) 272 Msned-Ahmed b. Hanbel: 4/62 273 Mslim "Kitabu'l-Emre'de (mmetimden bir taife devam edecek babnda rivayet etti.) (Tere. C: 9 Had. No: 1037 274 Buhar "Kitabu'l-'tisam" (mmetimden bir taife) babnda rivayet etti.)
Dini korumak iin sahip olduklar btn glerini seferber edenler var olacaktr. Velev ki bu gayretleri, iten ve ddan veya onlarn temiz varlklarn zahiren kirletecek ynde, kendilerine ynelik bir takm ar sorumluluklar yklese de, din adna bu tr ar risklerin altna girmekten ekinmezler. Bugn bunlar tanmamz zor olmakla beraber varlklar bir gerektir. mmetin varl kendileriyle kim mceddidlerin varl bu mmet iinde gereklemitir. yle ki; her ne zaman bu mmetin iinde fesat veya hak izgiden sapmalar meydana gelmise, mmetin iinden yiite ortaya kan slahlar grev bana gemi, fesadn nne sed ekmiler, fesaty slah etmilerdir. Bylelikle bu mmet bsbtn asl varlndan kopmam, 14 asr gibi uzun bir mddet ierisinde -velev bir merhale de olsa- dallet zerinde ittifak etmemitir. Allah Rasl (s.a.v.) bu hakikati yle belirlemitir: "mmetin dallet (= matlub ve maksud'a ulatrmayan bir yola balanma) 275 zerinde birlemez." 276 slm'n gemi tarihinde bu haber tasdik grmtr. Bugn de gelecekte de bu tasdik devam ediyor ve edecektir inallah. mmeti Islah Etmek Ve Dini Yenilemek, Tm slm mmetinin Sorumluluudur phesiz ki slm mmeti iinde en nazik dnemler ve zor artlar iinde de olsa btn bu zorluklara ramen mmetin slah ve dinin koruyuculuu gibi hayat bir grevi stlenen mceddidlerin varl kesintisiz devam etmitir. Fakan acaba mmetin slah, kendi iindeki her ferde mi farz, yoksa muayen bir taifenin bu grevi zerine almas m gerekir? sorusuna Kur'an- Kerim yle cevab verir: "M'min erkekler de, m'min kadnlar da birbirlerinin velileri (dostlar ve yardmclar) dr. Bunlar (insanlara) iyilii emrederler, (onlar) ktlkten vazgeirmeye alrlar, namaz dosdoru klarlar, zekat verirler, Allah ve Resl'ne itaat ederler. te Allah onlar rahmetiyle yarlgayacaktr. nk Azz'dir (va'd ve va'dini yerine getirmekten hibir ey onu acze dremez.) Hakmdir (hereyi yerli yerinde, hikmetle yapandr.) " 277 yet-i Kerime, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma grevi ile mmetin slah grevinin, mmetin hi bir kesiminin hri ; olmakszn, hi bir taifeyi hedef almakszn topyeknne farz olduuna parmak basmaktadr. nk Kur'an- Kerim, m'minlerin kendi aralarnda ma'rufu emredip, mnkerden nehyetmeye alrken grmek ister. (Yni Kur'an'n hedefi byle bir toplum olu tunu akdr. Binenaleyh bu merhaleyi elde edinceye kadar mcdele ile srdrr bu hedefini....) Zra bu merhale, onlarn en shhatli bir halde olduklarnn ve en nemli almay yrttklerinin bir delilidir. Bu vasfla stnlk kazanmayan fert, slm toplumunun hasta birer unsurudur. mam Gazl yle buyurur: "yet-i Kerime m'minleri, "ma'rufu emrederler, mnkerden nehyetmeyle alrlar" diye aka vasfetmitir. Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma grevini terkeden kimse ise bu yette vasfedilen m'minlerin dndadr." 278 Allame Abdlkadir Udeh yle demektedir: "slm hukukularnn tm, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma grevinin, mmetin bir kesimine deil, tm fertlerine vacip olduu hususunda ittifak iindedirler. 279 Ma'rufu Emredip Mnkerden Nehyetmeye alima le Hakk Tavsiye Etme Arasndaki Fark Kur'an- Kerim "hakk ve sabr tavsiye" eklinde mmetin slah iin yaplacak almay, ayn ekilde ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma kavram ile aklamtr. Hatta bu almay, man ve amel-i salihten sonra, mmetlerin ve milletlerin kurtulu vesilelerinden saymtr. Allah Tel yle buyurur: "Andolsun asra ki, muhakkak insan kat' bir ziyandadr. Ancak man edenlerle gzel gzel amel (ve hareket)lerde bulunanlar, bir de birbirlerine hakk tavsiye, sabr tavsiye edenler byle deil (onlar ziyandan mstesnadrlar) " 280 "Hak" kelimesi btn balaryla dini kapsar, "sabr" ise din zere sebat ifde eder. Hakk ve sabr tavsiye etme ifdesi ise dine bal kalnp, dn izgiden sapmadan hakk ve sabr tavsiye etmekten ibarettir. Fesadn yaylmamas iin mmetin dn izgide sebat edip, bu savunmay daima canl ve diri tutmas gerekir. Byle olunca fesat ortaya ksa da mmet iinde yaygmlamaz, durum gerginlemez, cehalet hkimiyetini kaybeder. Aksi halde fesat hkimiyet akma alnamayacak boyutlara ular. Dn izgide sebat edilmesi sonucu, mmeti slah edecek yollar ak olacak, "hakk ve sabr tavsiye ilkesi" gl
Bugn dou ve bat emperyalizmine kar direnen "slm Savalar" slm'n hkimiyeti iin sava provakasyonlan iine girmilerdir. Aslnda bir bakma -sava istenmez- bu rahmettir. slm'n cihad ruhunun bilenmesine iih bir frsattr. lm korkusunu m'minden kaldrp, Allah iin ereflice lmeyi gze alabilmektir. Bir dava ki urunda lnebiliyor, o davay omuzlayan yiit savalarnn kan boa gitmez. anl Afgan Cihad ve dier tm slm lkelerindeki (!) iin iin kaynayan cihd kprdanmalar..... Evet dnyann dengesi slm'n lehine bozulmakla...."{eviren) 276 Ebu Davud Kitabu'l-Meiahim Mstedrek: 4/522'de rivayet etti. 277 El-Mu'cem-ul Vasit, Cilt: 1/sh. 545 (Dallet maddesi) 278 Tirmiz-Fiten babnda (Cemaatn lzumu konusunda rivayet etti). Ibni Mce Ftten babnda (Sevad- Azam=Byuk karalt) Konusunda rivayet etti. 279 Et-Tevbe: 9/71. 280 hy-u Ulmi'd-Dn: 2/240
275
bir savunma ile korunduu srece -bu ilkeye ynelik tehlike ne kadar da byk olsa- mmetin hak izgiden sapmas nlenebilecektir. ayet bu savunma sistemiyle mmet kesin tavr taknmaz da bu g ortadan kalkarsa, fesat zararl bir unsur halinde hkim olur, cehalet her taraf hkimiyetine alr, her cins hastalk zararl hale gelir. Durum, gn getike vehmet derecesine ular ve tm slah yollar kapanr. Akbet, lm ve tarihten silinmekle noktalanr. Halbuki slm, toplum iinde iyiliin kuvvetlenip gelitii, errin zayflayp tamamen kuruduu bir ortamn varln ister. Bir insan er' lye muvafk bir alma gayretine girdii zaman, her admda toplumun arkasndan takip ettiini, kendisiyle uyutuunu ve kendisine yardm ettiini hissedip grecektir. Bunun aksine bir su iledii zaman iinde yaad toplumca yadrganr, herkes tarafndan hor grlr ve toplum iinde byk bir muhalefle kar karya kalr. Ma'rufu emretme gibi nemli bir grev ona, ikinci hatta son plna atlacak kadar nemsiz gelin Mnkeri irtikb etmek, onun iin bir engel olmaktan kar, peipeine gelen kmazlara hedef olmaktan kurtulamaz. Oysa slm mmeti iyilik ve takva zere yardmlamak, gnah ve dmanlk zere yardmlamamakla emrolunmutur. Allah Tel yle buyurur. "yilik etmek, fenalktan saknmak hususunda birbirinizle yardmlasn. Gnah ilemek ve haddi amak zerinde yardmlamaym Allah'tan korkun." 281 mmetin hak zere oturmas iin Kur'an ve Snnet'in iaret ettii yol; sorumluluu daima fertlere yklemi olmas, faziletin korunmas iin tm frsatlarn hazrlanmas, rezalet ve ahlkszl yok etmek iin tm gayretlerin harcanmasd. Bu yolun birinci kk iin kalplerde sevgi tohumu yeerecek, ikinci k da kalpde dostluk ve beraberlii salamad iin kin ve nefret tohumu ekecektir. Bir mnkeri ilemesi nedeniyle kii toplumdan atldnda, fertler onu, mnkeri ilemekten men'edip hak izgiye gelinceye kadar elinden tutacaklardr. phesiz ki yardmlama, yalnzca kiiyi slah etmek zere yaplan yardmdan ibaret deildir. Bununla beraber onu dt isyan yolundan vazgeirmek ve men'etmek de yardm eitlerinden biridir. Bu nedenle Allah Resul (s.a.v.) yle buyurmulardr. "(Ey m'min! M'min) kardein, ister zalim olsun, ister mazlum olsun, yardm et!" buyurmutur. Birisi "Ya Raslllah! u mazlum kiiye yardm edebiliriz. Fakat o zalime nasl yardm ederiz!" diye sordu. Rasl-i Ekrem: "Zalimi de zulmnden men'edersin" diye cevap verdi. 282 Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetme le "Nasihat Etme" Arasndaki Fark Kur'an veya Snnet, "mrufu emredip mnkerden nehyetme" kavramn "toplum iinde nasihat etmek" sz ile de aklamtr, "nush" kelimesi ok geni bir sahay kapsar. Luat anlam: Allah iin yaplan va'z ve nasihat ve bir eyi katksz vapp gzelletirmek gibi anlamlarna gelir. bn'l-Esr: der ki: "Nasihat kelimesi bir cmle ile; "bir kimseye hayr ve iyilik dilemek" demektir. Bunu baka bir kavramn bu ekilde bir tek kelime ile ifde etmesi mmkn deildir. 283 der. "Nasihat" szc mana da'veti, ahlk slah, tm fikr ve ame terbiye gibi sahalar iine alacak kadar geni kapsamldr. slm, tm tbilerinden "nasihat savunucusu" olduklarn ispatlamak iin Allah yolunda olgunlamak zere mesafe kat'etmelerini ister. yle bir toplumun her ferdi, bakasna nasihat edecek ve onu slah edecek. Hkim mhkurnun, mahkm da hkimin slahna alacak. Zengin, fakirin zayf taraflarna elini uzatacak, fakir zenginin hasta taraflarn mnasip lisanla dzeltmeye alacak. lim chili hatalarndan dolay uyaracak. Chil ise limin ayplarn gsterecek. Bylelikle tm mmetin iinde bir "nasihat" ve "iyilik hususunda yardmlama" ve bununla birlikte" "Bizzat kendini slah etme imkn" doacak, meydana gelen byle bir atmosfer her taraf kuatacaktr. Eer mmetin bu dzenli havasn bozan bir fesat ortaya karsa, bakas bu mmetin slahndan sorumlu tutulmaz. nk her ferdi bakasna nasihat edici, onun hayr ve slahn isteyici makarmndadir. Nefsinin terbiye ve eitimine nem verdii gibi mslman kardelerinin de slahna nem vermesi bir bortur. Temm'd- Dari'den rivayet edilir ki Neb (s.a.v.) yle buyurmutur: "Din, nasihat etmektir. Biz kime? diye sorunca yle cevap verdiler; Alllah'a, kitabna, peygamberine, mslmanlarn yneticilerine ve tm mslumanlara" 284 Bu hadis-i erifte Neb (s.a.v.) beli ve ksa bir ifde ile, ahlk deeri yce duygular asndan, mann insan ruhunda ancak dinin hkimiyetiyle geliebileceini beyn etmitir. Yukarda arzettiimiz nasihatin ifde ettii iki yn vardr: 1- nsann, manyla, inancyla, kendim slah etmek ve eitimiyle ilgili yn.
281 282
Et-Tesriu'l-Cin el-slm: 1/495 (Tere. C: 2 sh. 13) e'l-Asr: 1-3. 283 El-Mde: 5/2. 284 Buhr-Mezalim ve ksas bablarmda rivayet etti. (Tecrid: C: 7, Had. No:1088)
2- Da'vet, tebli, mmetin haric ve dhili hayatnda mslmann yapmakla sorumlu olduu eitim (nefis tezkiyesi)'nin nemi ile ilgili yn. zel adan bakldnda hadis bize, Allah'n dininin tm -emir ve yasalar dediimiz- direktifleri dorultusunda hareket etmemizi teklif etmektedir. Bu nedenle muhaddisler (hadis uzmanlar) bu hadisten ok eyler anlamlar. Hadisin erhim yapan gemi ulemann szlerinin nda mam Nevev'nin aklamalarn zetle sunalm: "Allah'a Nasihat: Bundan maksat, Allah'a man etmek, irkten uzak durmak, sfatlarnda kfre girmemek, Onu btn keml ve cell sfatlaryl vasfetmek, O'nu noksanln her eidinden tenzih etmek, O'na itaat etmek, O'na isyandan kanmak, Allah iin sevmek, Allah iin bozetmek, O'na itaat edenlerle dosluk, dmanlk edenlere dmanlk yapmak, kfredenlerle cihad etmek, nimetlerini itiraf ederek kretmek her ide ihls ve samimiyet gstermek. Evet bylece Allah'a nasihat demek; btn bu saydmz vasflara da'vet ve tevik etmek, btn insanlara veya insanlardan bu grevi hakkyla yapanlara sayg ve sevgide bulunmak demek oluyor. Allah'n Kitabna Nasihat: Kur'an- Kerim'in Allah'n kelm olduuna, insanlarn szlerinden hi birinin ona benzemediine, insanlardan hi kimsenin onun benzerini meydana getiremeyeceme iman etmek, sonra ona ta'zimde bulunmak, tecvid ve uslne riyet ederek, okurken harflerine riyet ederek huu ile okumak, onun yasalarna vkf olmak, beraber tatbik etmek, Kur'n ilimleri ve temsillerini/ anlamaya almak, nasihatlerinden ibret alarak sergiledii acip manzaralar hususunda dnceye dalmak, muhkem yetleriyle amel etmek, mteabih olanlarn ise tasdik etmek, umum ve hususunu, nasih ve menshunu aratrmak. Tek kelime ile Kur'n ilimleri (zel aratrma enstitleri kurarak, devlet dzeyinde ilgilenerek ve byk ml destek ile) neretmek ve tm insanl yeniden Kur'na (Kur'n'la btnleerek) da'vet etmek. Raslllah'a (s.a.v.) Nasihat: Onun peygamberliini tasdik , ederek, getirdii tm er' dzene man etmek, emir ve yasaklarnda ancak ona itaat etmek, hayat ve lmnde ona mzaherette buunmak, ona (dvasn hayata hkim klmada) yardm edenlerle dostluk, onun getirdii er' dzene dman olanlara dmanlk etmek, O'na ta'zimde bulunmak, onun tatbikatn yaatmak, da'vet ile eriatn yaymak, eriatna ynelik her eit itham etkisiz hale getirip, onun ilimlerini renmek, manalarn aratrarak renmek ve bakalarn bunlar renmeye da'vet etmek, okuyup retirken bu anlam ve ilkelerine saygl ve hrmektar davranmak, terbiye ve nezket snrlar ierisinde okumak, bilmedii bir esas hakknda konumamak, ona mensup olan ulemaya hrmet ve ta'zim de bulunmak, onun ahlk ve yaayla ahllanmak, ehl-i Beytini ve ashabn sevmek, snnetinde olmayan bir esas uyduran (bid'at)larm ve ashbma dil uzatp, ileri geri konuanlarn (en azndan) yanlarndan uzaklamak gibi hususlardr. Mslmanlarn Yneticilerine Nasihat: Hak uruna onlara yardm ve onlara itaat etmek, haktan sapmalar halinde onlar uyarmak, unuttuklar eyleri veya henz duymadklar mslmanlarn haklarn, yumuaklk ve nezketle ihtarda bulunmak ve bildirmek, onlara kar kmamak (tabi ki mslman olan devlet yneticilerine) ve halkn Allah'a itaat etmeleri artyla onlara itaat hususunda gnl birlii ierisinde itaat etmek. Hattab, "ull-emrin arkasnda namaz klmay onunla birlikte cihad etmeyi, rivayet ettiklerini kabul etmeyi, idare hususunda onlara itaat etmeyi ve kendilerine hsn-i zanda bulunmak gibi hususlar... nasihatten kabul etmitir. Tm Mslmanlara Nasihat: Bunlar mslman halktr. Bunlara nasihatten maksat; din ve dnyalarna faydal olan eyleri kendilerine gstermek, din ve dnyalaryla ilgili bilmedikleri hususlar retmek, sz ve fiille bu hususda kendilerine yardm etmek, rz ve namuslarn korumak, erkek-kadn gayr-i meru beraberlii hazrlayan yollar tkamak, onlara kar kin ve hased beslememek, kendisi iin diledii iyilii onlar iin de istemek, kt grdn onlar iin de kt grmek, onlann mallarn, rzlarn ve dier ahs durumlarn mdafaa edip szl ve fiil olarak korumak, kendilerini yukarda zikrettiimiz eylerle ahlklanmaya tevik etmek ve itaatlere olan gayretlerini canlandrmak.. 285 Neb'nin (s.a.v.) bazen ashabndan "nasihat zere biat" istemesi mslmanlara nasihat etmenin ne kadar nemli olduunu gsterir. Onlardan zel msk alrd. Cerr b. Abdillah'dan (r.a.) rivayet edilir: "Ziyad, Cerir b. Abdillah' : Ben peygamber'e (s.a.v.) her mslmana nasihat etmek zere biat ettim" derken iitmitir. 286 Bu aklamalarla, mmeti slah edip ona her hl-u krda nasihat etmenin ulat ehemmiyetin derecesini takdir etmemiz mmkn olacaktr. Bununla beraber bu nemli almay fa etmenin; bir takm snrlandrmalarn gerekli kld artlar, usl ve dbt vardr. almak iin kullanlmas caiz olan ve olmayan vastalar vardr. Bu tr konular aklarken konu ile ilgili geni atflar yapacaz inallah. Bunlarn varl aslnda mmetin slahna baldr. Binaenaleyh ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma gibi geni kapsaml ve nemli bir grevin artlar, snrlar, vastalar, yollar, bu grevi yapanlarn sfat ve ahlknn ne olmas gerektiinin dereceleri ak bir ekilde anlatlacaktr. V. BLM Ma'rufu Emredip Mnkert Nehyetmenn artlar Ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevinin varl phesiz ki her hangi bir asra, bir topluma ve bir millete
285 286
en-Nihye f-aribi'l-Hadis vel-Eser: 4/148 Mslim-Kitabu'l-man'da rivayet etti (Terc.erh. C.l sh: 302)
tahsis edilemez. (Dier bir ifde ile bu grev asr ve toplumla mukayyed deildir. Yani iyilii emredip ktlkten vazgeirmerin modasnn getii veya geecei hi bir asr yoktur ve olamaz. Ktln hi bir zaman fayda verdii, namusdan fedkrlk yapmann medeniyet gerei deyyusluun kalknma art olduu tarihin hi bir srecinde, mevcd iddiay dorulad grlmemitir. Onun iin slm, hangi asrda olursa olsun modas geen bir dzen deildir. Onu, kanun olarak grderen Allah (c.c) kendi yaratt varln ihtiyalarna, normal ileyi ve seyrine gre bir rahmet olarak gnderdi. Birileri ortaya kp da: "Yok efendim, artk gksel kanunlarla, l bedevilerinin yaayan modern asra tatbik etmek geriye doru dntr.,.." derse alar st slm hukukuna gre kfir statsne girer. Zaten slm devletinin kurulu gayesini hedefleyen ma'ruf ve mnker kavramlarnn hikmet-i teriyyesi de budur. Kfirler; egemen gler ve tt holanmayacak diye mslmanlarn bu grevden vazgemeleri, dinden irtidaddr. Aslnda bu grevin bir saat tali demek, tm kfir glerin bir saat dnyada hkim olmasn istemek demektir.) Hangi hal ve art olursa olsun bu grevi en ufak bir ekilde ihmal etmek caiz deildir. mam Gazali yle buyurur: "Ma'rufu emredip mnkerden nehyetme grevini -hangi artlarda olursa olsun- kesinlikle terketmemek gerekir. 287 Fakat bununla beraber slm hukukular bu grevin bir takm artlar olduunu ileri srmlerdir. Bu artlarn bazlar zerinde icma', bazlarnda ihtilaf ortaya kmtr. mam Gazali bu artlardan be tanesini sayar. 1- Teklif, 2- man, 3- Adalet, 4- Velayet veya vl tarafndan bu hususa mezun olmas, 288 5- Kudret 289 Bunlardan man, adalet ve velayet veya izn-i imam denilen n "shhatinin artlar" diye adlandrmamz mmkndr. Nasl ki teklif ve kudreti de "Vcbunun artlar" olarak kabul ettik. Bu artlardan ilk , ma'rufu emredip mnkerden mehyetme artlardr ki bunlar olmadan sahih olmayacana dellet eder. Son ikisi ise vacip olan hallerde sorumluluu mkelleften kaldran durumlara iaret etmektedirler. imdi burada bu artlarn hangi snra kadar kabul grmesi mmkn? te bu noktalar belirlemek iin ksa da olsa bunlar aklamak gerekir. Ma'rufu Emr Mnkeri Nehiy Grevinin Shhat artlar 1-man: Ma'rufu emredip mnkerden nehyetme artlarnn ilki, "man"dr. M'min tek bana bu grevi yapar. mam Gazali bunun art olu ynne ylece iaret eder. "Ma'rufu emretmek, dine hizmettir. Dini inkr edip, dine dman olan bir kimse dine nasl hizmet edebilir? 290 Ma'rufu emredip, mnkeri nehyetmek dine hizmet ve onu himaye olunca, m'tninlerin tek bana da olsa herkesden daha ok bu hizmete ehil olmalar ve sorumluluunu tamalar gayet tabidir. Buna inanmayanlara gelince, zaren onlar hu grevi yapmaya ne yetkilidirler, ne de bunu yerine getirmek iin peine derler. (Zira bu grev yaplm yaplmam onlarn sorunu deildir. Glge etmesinler baka ihsan istenmez onlardan.) Alfme ehd Abdl Kadir Udeh "gayr-i mslimlerin ma'rufu emredip mnkerden nehyetme sorumluluundan istisna edilmi olmas, slm'n onlara kar besledii msamahasna bir delildir." grn ileri srer ve yle der: Zira ma'rufu emredip mnkerden nehyetmek demek; slm eriatnn, yaplmasn emrettii veya insanlarn yapmasndan holand namaz, oru, hacc ve tevhid gibi hususlar emretmektedir...... Mnkerden nehyetmek ise eriatla atan her eit inan ve ameli yasaklamaktr. Mesel; Hristiyanlktaki teslis inanc, Hz. sa'nn (a.s.) asld ve ldrld gibi hususlar bu sahaya girer. Binaenaleyh, mslman olmayan bir kiiye, marufu emredip mnkerden nehyetme grevini yklemek; onu, mslmanlarn dediklerini demeye ve inandklarn inanmaya zorlamak olur ki, bu da onun dn inancn hkmsz, slm inanc zorla kabul ettirmek yani dinlerini terk etmeye zorlamak olur. Bu ise, slm eriatnn yasaklad ve "dinde zorlama yoktur" diye belirttii hkme aka ters der. u halde inan hrriyetinin himaye altna alnmas gayesiyle slm hukuku, bu grevin sorumluluunu sadece mslmanlara yklemitir. 291 2-Adalet: Bazlar bu arta ok nem vermitir. Dolaysyla ma'rufu emredip de mnkeri nehyetmeye alanlarn herkesten nce ma'rufu kendilerine emredip mnkerden kanmalarnn art olduunu ileri srdler.
hya-u Ulmi'd-Din:3/381 Gerekte mam Gazali "velayeti" ma'rufu emredip mnkeri nehyetme artlarndan saymad. Ancak ma'rufu emredip mnkerden nehyetme iini yapann, devlet bakan ve val tarafndan bu hususa mezun olmasn art kotu. Fakat u aktr ki bu grev valinin izniyle sahih olunca valinin kendisine nasl sahih olmaz. Bu nedenle baz ulema "velayeti" ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin art olarak kabul etmitir. Geni aklama gelecektir. 289 hy-u Ulm'd-Din: 3/374-384 (Bu artlan mam Gazali ihyann 3. cildinin 374. sahifesinde zikrettii "hisbe" konusunda sayd. Gazal bu tekilt "ma'rufu emredip mnker'den nehyetmenin tmn iine alacak kadar geni bir tekilttr" diye tarif etmiti. Allme el-Mverd (Ahkm-s-Sultaniyye: 272) adl eserinde ise: '"Hisbe, Ma'rufu emretme grevi terkedildii ve mnkeri nehyetmeden vazgeildiinde devreye giren bir tekilttr." eklinde tarif eder. phesiz ki "hisbe tekiltnda" ma'rufu emretme mnkerden nehyetme grevi vardr. Fakat hisbe bu mekanizmann bir koludur. Aslnda hisbe mmetin dahil slahdr. Oysa Ma'rufu emredip mnkerden nehyetme grevi davet, tebli, chad ve siyaset konularyla birlikte mmeti slah etme gibi sahas geni olan bir mekanizmadr. Hisbenin artlar aslnda ma'ruf ve mnker grevi kadar mhimdir. Fakat hisbe de bu mekanizmann bir kolu olunca onun artlar da-ma'ruf ve mnker gibi nemli bir grevin artlar gibi-kabule lyktr. (eviren) 290 hy-u Ulm'd-Dn: 2/274 291 Et-Teru'l-Cin: 1-497
288 287
Ma'rufu yapmayp mnkerden kanmayanlar, elbette ki bakalarna iyilii emredip ktlkten vazgeirmeye alma hakkn elde edemezler. Kur'n- Kerim, insanlara iyilii emredip de kendilerini unutanlar en iddetli bir ekilde yermektedir. Bu hususu yle dile getirir. Allah Tel: "nsanlara iyilii emredip de kendinizi unuturmusunuz?." 292 buyurdu dier bir yetle ise: "Ey iman edenler, yapamayacanz eyi niin sylersiniz. Yapamayacanz sylemeniz, en iddetli bir buz(u da'vet etmi olmak) bakmndan Allah indinde byd." 293 Kendilerine t vermeyen vaizlerin kt bir imajla vasfland ve son derece knandklarn bildiren hadisler de oktur. Buna kyas yoluyla delil getirirler. yle ki: "Uyuyan kimsenin bakasn uyandrmas doru deildir. Bakasn dorultmak, doruluu bulmann sonucudur. Bakasn dzeltmek, dzelmenin ifadesidir. phesiz ki sonu, asl olmadan bulunmaz. Yani her sonu bir asldan domadr. Bakasn dzeltmek, dzelmenin zektdr. Nisab bulunmaynca hangi eyden zekt verilir? (Aa dorulmadan glge nasl doratabilir?" 294 mam Gazl buna yle cevip verir: "Derler ki, btn akl deliller hayal mhsuldr. Gerek olan udur ki: Fask da olsa ma'rufu emretmeli mnkeri yasaklamaa almaldr. Bunun delili udur: Ma'rufu emredip mnkeri nehyedenin, her ynden masum olmas art mdr? Eer arttr, derseniz bu hkm icma'a aykr olduu gibi, ayn zamanda da ihtisab kapsn da kapamaktr. nk sahabe bile ma'sum deildir. Nerde kald dierleri. 295 Ma'rufu emredip mnkerden nehyedenler iin takva ve salhn (kendini dzeltme) art olduunu ileri srenler, bu szleriyle da'vetinin, byk veya kk her eit gnahtan masum olduklarn kasdetmezler. Ancak bilinen, fazilet ve ahlkla sslenmeleri en azndan byk gnahlardan kanmalar gerekir. Fakat imam Gazl ayn ekilde buna da cevap verir ve iki ienin cihada itirak ettiini -muhtelif asrlarda da fiilen savaa itirak etmitir- ve zina edenin ldrmekten menetmek hakk vardr. Bu art fasittir. Bu u demektir; ktl ilememek baka, bakasn ktl ilemekten men'etmek baka eydir. Bu iki durum arasnda benzerlik vardr demek doru deildir. u takdirde gnahkr yle der: "Adam dese ki benim iki vazifem vardr: Birisi ktl yapmamak, dieri de ktlkten men'etmektir. Bunlardan birini yapamyorsam, dierinden beni kim men'edebilir? Bu ynden isyan ediyorum, te ynden de mi isyan edeyim? derse buna ne cevap veririz? Ktlkten men etmek bana bor olduuna gre, bu bor benden nasl der? (Zira arap imedii mddete arap imekten men'etmek vaciptir, ierse bu bor sakttr, denemez. Zira bakasna emredip, onu nehyetmek kendisinin mir olup nehyedilmesi iin art deildir.) " 296 mam Gazali bu meselede "genel bir kaide" koymakta ve yle demektedir: "Bakasn slah kendini slah iin deildir. Nitekim kendini slah etmesi, bakasn slah iin olmad gibi. Bunlar da oru ve sahur gibi birbirine balamaya almak thakkmdr. 297 Gerek u ki, ma'rufu emredip mnkeri yasaklamak mstakil bir farizadr. Bu farizann edas iin kendinden nceki grevlerin edas art koulmaz. Her fariza eriatn tarzlarndan biridir. ster yerine getirilsin ister getirilmesin, vakti gelince edasn gerektirir. Bu mnsebetle Alme Ebu Bekir el-Cesss yle der: "nsan baz farzlar terkedince dierlerinin faziyeti kendi zerinden kalkmaz. u bir gerek deil midir? Namaz terkeden kimseden oru ve dier ibdetlerin farziyyetleri kendisinden kalkmaz, ite bir ka ma'rufu yapmayp mnkerden bazlarn yasaklamayan kimsenin durumu da bunun gibidir. Yani topyekn ma'ruflar emredip mnkerlerden nehyetme farziyyeti kendinden kalkmaz. " 298 Fsk vaizin meselesi dndaki durum ise, baka adan bakldnda zerinde dnmek gerekir. yle ki: Halk herhangi bir kimsenin szn kabul etmesi iin, yaptklarnn szlerini dorulamas gerekir. Yani ameli, szlerini yalanlyorsa kabul grmez. Bunun aksine ou kez fsk vaizin yapt va'z boa gitmez ama etkilemez de. Eer fsk kesinlikle bilse ki ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almas hi bir ekilde fayda vermeyecek, o halde bu farizay yerine getirmesi gerekir mi? hmalden dolay cezalandrlacak m yoksa muaf m tutulacak? mam Gazali yle der: "Cevaben deriz ki: "nsanlar fsk olduunu bildikleri iin va'z u nasihat yolu ile yaplan iyilii enir, ktl yasaklamann tesir edemeyeceini bilen kimsenin, va'z etmesinin hi bir faydas yoktur. nk byle bir tatbikat, tesirsizdir. Onun faskl, sznn etkisini kaybettirmitir. Fasklk, ma'rufu emretmenin etkisini kaybettii iin, farziyyetini da kaldrm olur. " 299 Bu gr va'zn yalnz szle olan ekli hakkndadr. Bir de ma'rufu emredip mnkerden nehyetmenin dier bir yolu daha vardr ki, o da ma'rufu yerletirip mnkeri tmyle kkn kazmak da "kuvvet kullanmak" eklidir. Bu yolu deneyecek kiinin salih ve gnahtan saknan (vera' sahibi) biri olmas art deildir. Fask veya s, gc yeterse bu grev f ederken kuvvetini kullanmas gerekir. mam Gazl yle devam eder:
292 293 294
el-Bakara: 2/44. es-Saf: 2-3 hy-u Ulum'd-Din C: 2 sh. 777. Tere 295 hy-u Ulumi'd-Din; 2/275 (Tere. C:2 sh: 777) 296 hy-u Ulum'd-Din: 2/275 (Tere. C:2 sh: 778) 297 A.g.e. 298 Ahkmu'l-Kur'n: 2/40 299 hya-u Ulmu'd-Din: 2/276
"Kuvvet (silah v.b.) yolu ile ktl nlemeye gelince; burada da adalet art deildir. Fsk'n gc yettii zaman, ikiyi dkmek, alg letlerini krmak ve benzeri ktlkleri nlemesinde hi bir mazhur yoktur, ite bu hkmn aklamasnda en insafl yol budur." 300 Ma'rufu emredip mnkeri nehyeden iin salh ve takvay art koanlar -daha nce getii gibi- Kur'an- Kerim'den iki yeti delil gsterdiler. Bu yetler hakknda imam Gazl yle der: "Bu hususda delil olarak ileri srdkleri yetlere gelince, bu yetler, Ma'rufu emrettikleri iin deil, ma'rufu terkettikleri iin aleyhlerinde kir delildir. yle ki; ma'rufu emretmeleri bilgi sahibi olduklarna deliler. lime verilecek cezaya gelince, daha iddetlidir. Kuvvetli bilgisi nedeniyle artk hi bir mazereti yoktur. Byle bir mazereti ileri de sremez. " 301 Bu hususda Said b. Cbeyr'in (r.a.) syledii u sz, insan ftratna ve geree ne kadar da yakndr: ayet va'z u nasihati, hi bir ynden kusurlu olmayan yapacaksa, kimsenin ne ma'rufu emretmesi ne de mnkerden nehyetmesi gerekir. 302 Said b. Cbeyr'in bu szn Malik b. Enes iitince: "Doru sylemitir. Gnah ve kusuru olmayan kim vardr ki?" 303 Bu sorunun fkh yndr. Kiinin sznn fiiline uygun olmasna gelince, bunu kesinlikle hibir nemi yoktur. Hafz bn-i Kesir yle der: "Bazlar, gnah ileyenin, bakasn ktlkten menedemeyecei grne sahib oldular ki bu zayf bir grtr. Dorusu ise bilen kimse, kendisi yapmasa da ma'rufu emreder. rtikb etse de ktlkten men'eder.... Fakat bu durumda basirete muhalefet, bildii halde gnah ileyip itaati terkettiinden dolay knanr. Zira bilen, bilmeyen kii gibi deildir. " 304 Konutuklarna ameliyle muhalefet ettii hususlara, insanlar davet etmek, dinle alay etmenin en ktsdr. nk bu, dinin erefine dil uzatmak, onun azamet ve kudsiyetine ktlk etmek demektir. Binaenaleyh fasklk yalnz iman zaaflna dellet etmez. Ayn zamanda sahibini lsz ve etkisiz konumaya da iter. Kur'an- Kerim, yapamayacan sylememeyi, szlerinde meleklerin, amellerinde eytanlarn ortak olduu mnafklarn izinde gitmemeyi m'minden ister. uayb (a.s.) Allah'n peygamberlerindendi. Dinini insanlara tebli etti. Fakat onlara, nehyettikleri eyleri ilememelerini, aksi halde kendilerini tlemeyen bir vaiz ve sylediklerini yapmayan bir szc durumunda olacaklarn da aklyor, stelik de dinlenmeyeceklerini ve da'vetlerinin kimsenin kabul etmeyeceklerini haber veriyordu. Allah Tel uayb'n (a.s.) lisanyla yle buyurur: "Ey kavmim, dedi ya ben Rabbim'den (gelen) apak bir burhann zerinde isem (Peygamberlik) ve O, bana kendisinden gzel bir rzk ihsan itmi ise. (Buna) ne dersiniz? Size ettiim yasaa ramen kendim size muhalefet etmek istemiyorum ki. Ben gcmn yettii kadar islahdar baka bir ey arzu etmem. Benim muvaffakiyetim ancak Allah in yardmyledir. Ben yalnz O'ria gvenip dayandm ve yalnz O'na dnerim." 305 Neb (s.a.v.), va'z edip de t almayan vaizin kyamet gnnde cehenneme atlacan yle haber verir:" "Kyamet gnnde bir kimse getirilip Cehennem'e atlr; barsaklar karnndan dar frlar ve o halinde deirmen eviren merkeb gibi dner. Cehennemdekiler onun yanna toplanrlar ve: "Be adam, bu ne hal, senin burada ne iin var? Bize iyilii emreden ktl ilememizi yasaklayan sen deil mi idin?" derler. O da: "Evet, iyiliii emrederdim; fakat onu yapmazdm. Sizleri ktlk ilemekten men'ederdim de onu kendim yapardm, der. " 306 Devlet Bakan Veya zni Baz ulema "ma'rufu emr mnkeri nehy grevinin herkese yaplamayacan ileri srerek, bunu ancak devlet bakan, vali veya bunlarca izin verilip grevlendirilenler yapabilir" dediler. Evvela una bakalm; ma'rufu emredip menkerden nehyetmekle, yalnz idareci ve yneticiler mi, yoksa ayn ekilde btn toplum da bundan sorumlu mudur? phesiz ki slm devletinin temelini oluturan bu grev, bazan kuvvet kullanmaa bile ihtiya duyar. Fakat bu, ummun itirak etmedii anlamna gelmeyecei ve onlarn bunu yapmayacan ileri srerek, ancak iktidar ve otorite sahibi birinin yrtmesi gerektiini sylemek doru deildir. Zira bu gr, zorbac bir idarecinin ve halka zulmeden bir yneticinin huzurunda hak ve adaleti salamaya aranlar ven ak hadislere ters der. Bu hadisler unlardr:
300 301
A.g.e. A.g.e. 302 hy {Tere. C:2 sh: 777) 303 Tefsir-u bni Kesir: 1/85 304 Tefsir-u Ibni Kesr. 305 Hd: 11/88. 306 Buhari ve Mslim rivayet etti. (Riyazs-Slihn C.l Had. No: 196 sh. 240).
1- Cihad'n en stn olan zalim bir yneticinin yannda hakk sylemektir. 307 2- ehidlerin efendisi Abdulmuttalib'in olu Hz. Hamza ile zalim devlet bakanna iyilii emredip ktlkten vazgeirmeye altnda devlet bakan tarafndan ldrlen kimsedir. 308 mam Nevev yle der: "Ulema yle dedi: "Ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye alma grevi yalnz devletin tayin ettii memurlara mahsus deildir; Mslmanlardan biri de bu grevi yapabilir." mamu'l-Harameyn: "Buna delil mslmanlarn icmaldir. der. Filhakika gerek asr- saadette gerekse dier asrlarda bu i iin tayin olmayanlar, iyilii emreder, ktlkten men'ederlerdi. Mslmanlar da onlarn bu yaptklarn onaylar ve kabul ederlerdi. Bu grevle meg olanlarn iine karyorlar diye onlar ayplayp azarlamazlard. 309 Kur'an- Kerim Hacc sresinde m'minler yle vasflandrlmtr "Onlar (O mminlerdir ki) eer kendilerine yer (yzn) de bir iktidar mevkii (siyasal iktidar) verirsek dosdoru namaz klarlar, zekt verirler, iyilii emrederler, ktlkten vazgeirmeye alrlar. (Btn) umurun akbeti (nihayet) Allah'a (rci1) dir." 310 yetin aka iaret ettii gibi, ma'rufu emr mnkeri nehy grevi yalnz mslman yneticilere tahsis edilmez. yette geen "m'minler" ifadesi genel olup her mslman kapsar. Hi bir kimse bu grevi yapmaktan men'edilemez. mer b. Abdlaziz bu yet hakknda yle der: "Dikkat edilirse yet yalnz yneticilerle ilgili olmayp fakat ayn zamanda ynetilenlere de hitabetmektedir. 311 imdi dnelim; ma'rufu emredip mnkerden nehy etme almas idarecinin izni olmakszn yaplmas caiz mi, deil mi? Gerekten ma'rufu emredip mnkerden nehyetme grevi iin vli'nin izinini gerekli grenler, bununla bu mhim vazifenin dzenli yrtlmesini kastediyor ve yle diyorlar: "Eer ma'rufu emredip mnkerden nehyetme izni herkese verilse, alma dzeni ve organize diye bir ey kalmaz. O zaman da fesat ve karmaann yapaca tahribatn, yaplacak slahdan daha ok zararl olmasndan korkulur. Zira toplumun herbir ferdi kendi bana birer buyruk olur. Fesad da byle bir ortamda iktidarn kurar, klm ve blnm gleri abucak yener, O zaman da kurulmas hasretle beklenen slm toplumunun kurulu tarihi durmadan gecikir. Gnmz slm mmetinin hazin manzaras budur billahi." (eviren) mam Gazali bu arta muhalif olmakla beraber yle der: Fakat etrafnda dolat ilere nisbetle gnah olduu bilinebilen ve itihada muhta olan hususlarda halkn, itihada dalp hkme varma mes'elesine gelince, bozduklar dzelettiklerinden daha fazla olaca iin, hisbenin bu ie mdahale edebilmesi iin vali tarafndan tayin edilmesi gr kuvvet kazanmtr. nk byle olmasa, bazen diyanetinde ve bazan de bilgisinde kusuru nedeniyle ehil olmayan herhangi bir kimse bu ide byk kusurlar meydana getirebilir. 312 Allme ehid Abdkadir Udeh yle der: "Devlet bakan veya yneticilerin iznini art koanlar aslnda, ma'rufu emredip mnkerden nehiy grevinin dzenli ve organizeli bir ekilde yrtlmesini arzu edenlerdir." 313 Ma'ufu emredip mnkerden nehyetme hkmnn getii tm yet ve hadisler mutlaktr. Bunun iin ulema bu arta itibar etmedi. Bunu fsid grdler. mam Gazl der ki: "Biroklar bunu art kotu ve geliigzel bu salhiyeti herkese vermediler. Halbuki bu art fasittir. nk arzettiimiz yet ve hadisler, ktl grp de susann s olduunu aka ifde etmektedir. Nerede ve ne halde olursa olsun, grd ktl men'etmek herkese bortur. Bunu imamn (devlet bakannn) tasarruf ve idaresine verip hususletirmek, aslsz bir zorlama olur. 314 Biraz nce zlim devlet yneticisine kar hakk "Yani slm'" sylemeyi cihadn en by olarak ilan eden baz hadisler naklettik, mam Gazali bu hadislere iaretle yle der: "mama kar sylenmesi caiz olan bu gibi hak sz bakalarna da sylemek iin imamdan izin almaya niin ihtiya olsun" 315 Bu hususa bir islm alimi unu ilave eder: "Selef-i salihinin, mnkeri ileyen ynetici ve idarecileri reddetmeleri hususundaki detlerinin ayn tarz zere
Dvud Kitbu'l-Melhm (Ma'rufu enir mnkeri nehy babnda zikretti) Tirmizi ve Hkim rivayet etti: isnad sahihtir. (et-Terib vet-Terhib: 2/4) 309 erh-u Sahih-i Mslim: 1/51 (Tere. sah: C. 1/280) 310 el-Hacc: 22/41. 311 Tefsir-u bni Kesir: 3/226 312 hy-u Ulumi'd-Din: 2/281 (Tere: 2/792) 313 et-Ter't-Cin: 1/501 (..Yoksa "izn'i olmayanlarn byle bir grevi yapamayacan sylemek istemi deillerdir. Binaenaleyh, herhangi bir kii, iki meclisiyle karlatnda onlarn kadehlerini krcak ve iindekileri dkecek olursa yahut bir zina fiiline ancak "ldrmek"le engel olunabileceine inanr da zniyi ldrrse, devlet bakan veya yneticiler tarafndan izin verilmemi olsa da "ldrme" veya" mal "heder etme" fiilinden sorumlu deildir. nk bu fiil slm eriatnn ak hkmleriyle yasaklanmtr ve ma'rufu emreden kiiye bu yetki verilmi bulunmaktadr. Bununla beraber fail, ynetici veya bakasna muhalefeten veya gvenlik kuvvetlerinin emirlerini kmsemekten "ta'zir'le cezalandrlabilir.) (Tere. 2/25), (eviren) 314 hy-u Ulmu'd-Din: 2/276-277 (Tere. 2/781) 315 A.g.e. (Tere. 2/782)
308 307
devam etmi olmas, onlarn iznine gerek duymadklarnn kesin ve ak delilidir. Hatta emredilen ma'rufu, vali veya yneticiler kabul ederlerse ne l; ayet kendilerine yaplan iyilii emre kar kzarsa, onlarn kzmalar da ayrca mnker bir davrantr. Bunu reddetmek vaciptir. Bu yneticinin inkr edecei hususlarda ondan nasl izin istenebilir? " 316 Gerek anlalmtr ki ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi, yalnz mslman idarecilere tahsis edilemez ve bunun iin izinleri art koulamaz. Belki buna ehil olan her mslmann yerine getirmesi vaciptir. Allme Sa'du'd - Din et-Taftazn yle buyurur: "slm'n saadet asrnda ve ondan sonraki asrlarda da Mslmanlar hibir kimseden zor grmedikleri gibi, herhangi bir idareciye de bildirmeden devlet yneticilerine iyilii emrediyor ve onlar ktlkten men'etmeye alyorlard. Bundan da anlalyor ki bu grev yalnz ynetici kadroya tahsis edilmi olmayp, ayn zamanda tebaadan herhangi birinin szl ve amel olarak if etmesi caizdir. 317 Ma'rufu Emredlp Mnkeri Nehyetme Grevinin Vcb artlari 1- Teklif: Ma'rufu emr mnkeri nehy grevini yapacak olan kimsede aranan ilk art, dince mkellef olmasdr. Zira mkellef olmayan kimse sorumluluk tamaz ve er' grevlerin sorumluluundan istisna edilir. Bu demek deildir ki mkellef olmayan ocuk, ma'rufu emredip mnkerden men'etmeyecek. Ancak grevi ihmal veya terkettii zaman gnahkr olmayacak demektir. Fakat grevi yapnca da ecir kazanm olacak. mam Gazali bu artla ilgili unlar syler: "...Mkellef olmayan bir kimseye emretmek bor deildir. Biz vcbun artlarn anlatyoruz. Bunda art yok ki vcb olsun. Bir iin mmkn ve caiz olabilmesi iin ise, akl arttr. Hatta ergenlik ana yaklaan (mrailik) bir ocuk, iyiyi-kty ayrdedebilecek seviyede olduu iin, mkellef olmasa bile mnkeri men'etmek, ikiyi dkmek ve alg letlerini krma hakk vardr. Bunu yaparsa mkfatn alr ve mkellef deildir diye ona kimse engel olamaz. nk bu hareket, namaz ve dier ibdetler gibi Allah'a yaknlktr. ocuk da buna ehildir. 318 2- Kudret: Marufu-emr mnkeri nehyetmeye alanda aranan ikinci art kudrettir. Zira bu grevi, ancak gc yeten kimse yapabilir. Neb (s.a.v) yle buyurur: "Sizden biri bir mnker grrse onu eliyle deitirirsin. Buna gc yetmezse diliyle. Dili ile de deitiremezse kalbiyle onu irkin hissetsin. Bu seviyeye dmek, mann en zayf derecesidir." 319 Grlyor ki mnkeri yasaklamak kuvvete bal grlmekle, vcub kudretle gereklemektedir. Bu yolla yapamyorsa, ilenen mnker karsnda gr sesle barmak. Buna da gc yetmezse, onu sadece kalbiyle irkin grmelidir. Ebu Bekir el-Cessas buyurur ki: "Allah Rasl (s.a.v.), ktl yasaklamaa almay; -artlar elverdii nisbette- bu adan ele almtr. Hadisin seyrine bakldnda el ile (yani gcyle) yasaklanamayan mnker dil ile yasaklama yolu, buna g yetiremeyince sadece kalb ile nefretten te bir mdahalenin olmad grlmektedir. (ste hadisteki bu sralama, mnkeri yasaklamada artlarn tand veya tanmad gce iaret vardr.) 320 Gszln Ksmlar 1- Hiss Acizlik : imdi eitli alardan bakalm: Gszln ksmlar nelerdir? Bu ksmlarn dince hkm nedir? Aklayalm: Birinci ksm: slm hukukularnn ifde ettii "hiss cizlik"dir. Yaps zayf, ma'rufu yerletirmekten ve mnkeri yok etmekten ciz olacak kadar kuvvet yoksunu kimsenin ma'rufu emredip mnkeri men'etmesi gerekmez, mam Gazl buyurur ki: "Herhangi bir ktl el veya dil ile yasaklamaktan ciz olan kimseye kalbi il ona buzetmek der. 321 2- lm cizlk: Ma'rufu ve mnker bilgisinden mahrum bir kimse, birincisini emr, ikincisini men'etmekten sorumlu deildir. Allme Abdl kadir Udeh. "hiss acizlie ilm acizlii de dhil etti. 322 Grlyor ki "ma'ruf" ve "mnker" kavramlarnn snr cidden genitir. Her mslmann bilmesi gereken dinin hkmlerini kapsad gibi, bu hkmleri anlamak ve bunlar basiret, gayret, dikkat ve dnce gibi szgelerden geirerek tanmak gibi sahalar da kapsar. Ma'rufu emredip mnkerden nehyetme, ancak kiinin bu iki kavram hakkna sahip olduu bilgi ve kltr ile mmkn olur. nk ok kere, iyilii ve dine hizmet etmeyi istedii halde, kiiyi da'vet edip onu bu da'vete hazrlarken haddi aarsa, dine zararl olmu olur. Bundan dolay ulema, halkn; ancak bilinen ve tannan ma'rufar emredip, hret derecesine ermi (!) mnkerleri yasaklayabileceini aklamlardr. nce itihad
316 317
A.g.e. (Tere. 2/782) erhu'l-Maksd-Taftazn: 2/180. 318 hy-u Ulumi'd-Din: 2/274 (Tere. 2/775), (Aklama: Evet bilfiil men'edip kt ii bozmakda bir eit velayet ve saltanat aranr. Fakat bu da man kuvvetinde vardr. Mriki ldrmek, irkin sebeplerini iptal etmek ve silahn almak gibi zarar gremiyecei yerlerde bir ocuk da bunu yapabilir. Ktlkten men'etmek, kfrden men'etmek gibidir. {Tere: 2/776) 319 Mslim-Kitab-ul man babnda (Ma'rufu emr mnkeri nehy imandandr) rivayet etti. 320 Ahkm-ul Kuran: 2/36. 321 hya: 2/280 322 et-Teri-ul Cin: 1/498
mes'eleler ise ilim ehline braklmtr. marnu'l-Harameyn der ki: "Bir mes'ele hakknda dn hkm idrak ve anlayda, halk ve ulema eit duruma derse, zm ve sz hakk ulemann olur. Halk ise ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaya alr. Mes'eleyi anlamakda, ictihad ihtiyac ortaya karsa, emredip nehyetme yetkisi halka deil, ictihad ehline der." 323 mam Nevev de yle der: "Bu vazifeyi ancak bilen kimseler yapar. Emir ve nehiylerin eitli olmasyla grev yapanlarn dereceleri de deiik olacaktr. ayet yaplacak emir namaz, oru vs. gibi herkesin bildii farzlardan, nehiy ise zina ve iki gibi mehur yasaklardan olursa bunlar emir ve nehiyde btn mslmanlar mterektir. Fakat ok az tesadf edilen fiil, kavil ve itihada ve ince mes'elelere dair ise halk tabakasnn gerek ispat gerek nef suretiyle bu ie mdhale haklar yoktur. Bu defa mes'ele yalnz ulemaya ait olmu olur. Ulema dahi ittifak edilmi mes'elelere dair emir ve nehiyde bulunurlar. htilafl mes'eleler hakknda bir ey diyemezler mam Gazl bunu yle aklar: "Avamn yapaca ma'ruf ve mnker, ancak bilmen ak hususlarda olmas gerekir. " 324 Tehlike Korkusu Kiinin -ma'rufu emredip mnkerden nehyetme grevini yapnca- kendisine isabet edecek bir ktlkten korkmas da g ve kudretinin olmadm ifde eder. O takdirde bu kiiden farzn sorumluluu kalkar. mam Gazali der ki; "Vcb'n kalkmas iin yalnz hissi acizlik yeterli deildir. Bir de ktln kendisine geleceinden korkmaldr ki bu, acizlik anlammadr." 325 Muhaddis bn-i Battal der ki: "Nasihat takat nisbetinde gerekir. Nasihat eden kii nasihatinin kabul greceini bilir ve kendisine bir ktln gelmeyeceinden emin olursa, nasihat etmesi vaciptir. Bir ktlk geleceinden korkuyorsa nasihati terketmede ruhsat vardr." 326 Ktln eitli Ynleri mam Gazl hyu Ulumi'd-Dn gibi kymetli eserinde ktln ve eziyetin eitli ynlerini ve farkllarn derinlemesine incelenmi ve tedkik etmitir. Biz burada onun bu geni tedkikatmn hlsasn arzedeceiz. Gazl bu konuda yle der: "kiinin, kendisi, akrabas ve dostlar iin istedikleri arzular drttr: 1- lim, 2- Shhat ve salk, 3- Servet, 4- Mevki ve makam. Bu drt eyden iki husus sevilmez ve ho grlmez: 1- Kazanlann elden kmas. 2- Umduuna kavuamamas. (Demek ki, zarar, mevcudun kaybolmasnda veya istediinin eline gememesindedir. nk bekledii ey, eline gemesi mmkn olan eydir. Mmkn ise olmu gibidir. Onun imknn karmak, kendisini kaybetmek gibidir.) Buna gre mekruh ikiye dnmtr: 1- "Umduu ve bekledii eyin kaybolup eline gememesinden kormaktadr. 2- Bu korku, ma'rufu emredip mnkeri terketmek iin bir ruhsat olamaz" Sonra Gazl istenen bu drt yne misaller veriyor. 1- retimden mahrum kalr ve hocas kendisine kzar da bir daha ders vermez, korkusuyla ma'rufu terketmek. 2- Salk nedeniyle ma'rufu terketmek. Gelen doktor, ipek elbise giyiyor veya altn-gm ilemeli eyere biniyorsa ayet buna zerindeki mnkeri terketmesi iin nasihatta bulunursa, doktor kzp kendisine bakmaz korkusuyla ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaktan vazgemek. 3- Mal midi sebebiyle ma'rufu emretmeyi terketmek. Devlet bakanna, adamlarna ve kendisine madd yardmda bulunanlara kar gelecekte bu yardm yapmazlar korkusuyla ma'rufu emredip mnkeri yasaklamaktan vazgemek. 4- Mevki ve makam. lerde yardm ve mevki bekledii kimselere, bu yardm yapmaz ve bu mevk'i vermez veya verdirmezler korkusu ile ma'nfu emr ve mnkeri nehiy grevini terketmek." Gazali bu misallerden sonra yle der: "Btn bunlar, ma'rufu emretme sorumluluuma kaldramazlar. Zira bunlar mmkn olmayan ziydeler kabilindendir. Bu gibi fazlalklara zarar ad vermek mecazdr. Esas zarar, eldeki varln gitme korkusudur. Bundan hi birey istisna edilemez. Ancak ihtiyacn da'vet ettikleri ey mstesna. Bunlarn kaybolmasnda, mnker karsndaki susmann zararndan daha byk mahzur ortaya kar," Gazali istisnann bu ynn yukarda verdii misllerle aklamakta ve yle demektedir: "Mhim dn mes'elelerin chili olup da bunlar renmek iin bulunduu yerde de ancak bir lim olursa baka tarafa gitmesine de gerek yoktur. Kendisine ma'ruf emredilip mnker nehyedilen kimse, bu lime itaat edip ondan okumas ve szlerini dinlemesine vesile olacak imkndan men'edilirse, bir yardan dinin mhim mes'elelerini
323 324
arhu'l-Makasd: 2/281 erh-u Sahih-i Mslim: 1/51 (Terc.erh: 1/280. 325 hy: 2/281 326 A.g.e. 2/280.
renmeyip chil kalmak zere sabretmek mahzurlu, bir yandan mnker karsnda susmak mahzurlu. Bu takdirde birini dierine tercihe mecburdur. Bu da mnkerin son derece irkin oluu ve dinin mhim mes'eleleriyle ilgili olan ilme iddeti ihtiyaca gre deiir." Shhat konusuna gelince; nasl ki insan helake gtrc bir hastalktan dolay doktora muhta oluyorsa, shhat de doktorun tedavisini gzetir. Tedaviyi geciktirmesinde sratli bitkinlik, hastaln uzamas ve lme srkleme durumu olduunu bilir. Mala gelince, bu da kazanmak ve birey istemekten ciz olan kimse gibidir. Ne kuvvetli bir tevekkl ruhuna sahip, ne de bir kiiden bakasna infak etmekte. ayet ma'rufu emrederse rzk kesilir, onu elde etmede fakirleir ve haram kazanc aramaa koyulur veya alktan lr korkusu olursa, ayn ekilde -iinde bulunduu durum iddetlense dahi- mnker karsnda susma ruhsatna sahip olamaz. Makam ve mevki elde etme dncesi: Kt bir kii kendisine eziyet eder, ktln nlemek iin devlet bakanndan (veya onun vekillerinden) bir mevkki olmad mddete, kendisini bu adamn errinden kurtaramaz. Devlet bakan da ipek elbise giyen veya iki ieni bir adamdr. Ancak kurtulma aresi de buna snmaktan baka bir yolunun olmamasndandr. ayet ona "iki ime" veya ipek elbise giyme" diye kendisini, iledii bu dn yasaktan men'etse o'da kendisine bu frsat vermeyecek ve bu mevk elde edemeyecektir. Bu sebeple o, kt insann ktlne katlanp duracaktr. Gazali bu misalleri verdikten sonra yle der: "te btn bu hususlar ortaya kp kesinletii zaman ma'rufu emretmede istisna uzak deildir. Fakat bu hususda ictihad etmek -kalbine danp neticeye varncaya kadar- muhtesibin (ma'rufu yapann) kendisine braklmtr. Mahzurlardan birini dierin gre lp tartarak, heva ve arzu ile deil, din gz ile bir ynn tercih eder. ayet dinin llerine gre susmay tercih ederse, onun bu susmasna "mudara" denir.Eer arzu ve hevesinin llerine gre susmay tercih ederse buna da mdhene (= yaclk) ad verilir. Bu da insann i dnyasna ait bir davran olup, ancak ince dnce lleriyle anlalr. Fakat hereyin i yzn bilen Allah'tr . Dini dnce ve amele sahip herkes kalbini kontrol etmeli ve Allah Tel'nn, kalbinde geeni bildiini, arzusuna gre mi yoksa dini izgide mi yrdn bileceini anlamaldr. Her kim iyilik veya ktlk cinsinden ne yapmsa, onu Allah katnda hazr bulacaktr. Allah hi bir kimseye zulmetmez. Sonra mam Gazali ikinci ksm ele alr ve yle der: "kinci ksm ise elde olan kaybetmektetir. Bu, ho grlmeyen bir davrantr, ilim hari dier drt husuzda susmak caizdir. limin hari tutulmasnn sebebi, nk ilimden bir eyin kaybolmasndan korkulmaz. nsann, bakasndan zorla ilim skp almaya gc yetmez . Fakat shhat ve selmete gelince, bunlarn kaybedilmesi dvlmekle olur. iddetle dvleceini bilen kimseye -ma'rufu emretmek mstehap bile olsa- ma'rufu emretmesi gerekmez. nsan andran dayakda hkm bu olduuna gre, kesip krmakda ve lm korkusunda ruhsat evleviyetle ortaya kar. Servet korkusu: Evini ykp yama edeceklerini veya elbisesini soyup alacaklarn anlaynca -ayn ekilde- ma'rufu emretme vcbu kendisinden kalkar. Fakat mstehap hkm devam eder. nk dnyaln verip dinini almasnda mahzur yoktur. Gazl bu konuda "kll bir kaide" koyar ve yle der: "Dayan ve evin yama edilmesinin de az ve okluk bakmndan dereceleri vardr. Maln bir tanesini almak gibi. Hafif bir tokatm vurulmasnn verdii ac da byledir. Ama hzl vurmasnda had vardr. Bu da itihada konu olan "dvmeye benzer" esasna kyas edilerek had vurulur. Buna gre deer tar. Dindar olan, mmkn olduu kadar dn ynn tercih etmelidir. Makam ve mevk: Bu konuda iki husus dnlr: Birincisi, "nsanln kaybedecek, ba ak, yaln ayak ehir ierisinde dolatarlmak gibi bir durum ile karlaacaksa, insanln korumak er'an memur olduu bir vazife olduundan, ma'rufu emretmekden kanp, susmasnda ruhsat vardr. kincisi, srf mevk ve yksek mertebedir. Deerli elbise ile dar kmak ve vastalarla dolamak gibi. ayet ma'rufu emr, mnkeri nehyetttiginde, d elbiselerle yaya olarak, alkn olmad bir biimde gezdirileceini bilirse, bunlar yle bir takm meziyetlerdir ki, bunlar korumak makbul bir ey deil, fakat mrvvetini korumak makbuldr. te bu gibi tehlikeli durumlarda ma'rufu emredip mnkeri nehyetme grevini terketmek uygun olmaz." Gazl bu geni aklamadan sonra konuyu yle noktalar: "Umm emirler, ma'rufu emretmenin kuvvetli bir vacip olup, ona kar susmann son derece byk bir tehlike olduuna ve olacana dellet etmektir. Bunun asl byk tehlikesi, dinin mahzurlu kabul ettii tehlikedir. Mal, can ve servetin bykl er'an sabit olmutur. Fakat mevkiin meziyeti hamet, sslenme dereceleri ve halkn vgsn isteme gibi eyler o kadar tehlikeli deildir." 327 Din Urunda Knanmak Dvay Kaybetmek Anlamn Tamaz Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek m'minin grevidir. Bu grevi yaparken hi bir kimsenin knamas, azarlamas ve kzmasndan korkmaz. Aslnda bu, davay kaybetmek ve malubiyeti kabullenmek deildir.
327
erh-u Sahih-i Mslim: 1/54. (Tere. erh: 1/301).
Kur'n- Kerim bunlar; "Allah' sevenler ve Allah'n da kendilerini sevdii kimseler" olarak vasfetmitir. Allah Tel buyurur ki: "Ey iman edenler, iinizden kim dininden dnerse Allah -m'minlere kar alak gnll, kafirlere kar onurlu ve zorlu, kendisinin onlar sevecei, onlarn da kendisini sevecei- bir topluluk getirir ki onlar Allah yolunda savarlar ve hi bir knayann knamasndan (dedikodu sundan) ekinmezler. " 328 Hafz bn-i Kesir bu yeti yle yorumlad: "Yni onlar, Allah'a itaatten, er' cezalar tatbik etmekten Allah'n dmanlaryla savamaktan ve ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye almaktan hi bir g geri eviremez. Hi bir kuvvet onlar tuttuu yoldan men'edemez. Hibir kimsenin knamas onlara etki edemez ve hi kimse de onlar da'valarndan azledemez." 329 Ubde bn-i Smit'ten rivayet edildi. yle dedi: "Biz Raslullah'a (s.a.v.), nerede olursak olalm, hakk sylemek ve Allah urunda kimsenin knamasndan korkmamak zere biat ettik." 330 Ebu Zerr'den rivayet edilen dier bir hadis yukardaki hadisi desteklemektedir. "Dostum Allah Rasl (s.a.v.) bana u iyi hasleti yapmam tavsiye etti. Bana: "Allah yolunda kimsenin knamasndan korkmamay, ac da olsa hakk sylememi" vasiyet etti" 331 Allme Kurtub: "Mslmanlar, bn-i Abd'il-Berr'in "gc yeten her kimsenin, mnkeri deitirmesi vaciptir. Eer onu deitirmeye gc yetmezse, eziyet ve ikenceye uramayacak kadar knamak (ve nefret etmek)le yetinir. phesiz ki onun bu davran mnkeri deitirmeye de engel olmamaldr," grnde icma etmilerdir." der. mam Gaz-l der ki: "Eer knayann knamas, fskn gybeti, svp saymas, kt szler sylemesi veya kalbinden decek korkusu veya buna benzer deiiklik ile ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevi terkedilseydi, ma'rufu emretmenin vcbu ortadan kalkard. Zira ma'rufu emr, hibir zaman bunlardan ayrlmaz. " 332 Bakasnn Zararndan Korkmak Ma'rufu emr mnkeri nehy farziyetini bizzat stlenen kimseye dokunacak zarardan bir takm sonular arzettik. Fakat akrabasna ve yaknlarna zarar dokunacak korkusu ile ma'rufu emr, mnkeri yasaklamay terk etmesine gelince, durum nasl olur? mam Gazl yle der: "(Serveti bulunmayan bir zahidin servet sahibi akrabalar olur. Bu zhid, benim neyimi alr diye devlet bakanna ma'rufu emr, mnkeri nehyetmeye kalkr ve devlet bakanna da zhidden intikamn almak iin) yapt bu ma'ruf ve mnker grevinden akraba ve komularna eziyeti dokunacaksa bu grevi terkeder. nk mnkere kar susmak, mahzurlu olduu gibi, mslmanlara eziyet vermee sebep olmak da mahzurludur. ayet, mal ve canlarna zarar dokunmayacak, fakat zarar kendilerine kt szler ve svme suretiyle dokunacaksa, bu kadar ey iin, bu grevi terketmek biraz dndrr. Burada da durum; "men edilerek mnkerlerin, bykl ve sylenen mahzurlu szlerin kalbi rencide edip etmemesi ve ahsiyyetine olumsuz ynde tesir nazar- titbra alnr," eklinde ortaya kar. " 333 Galib Zanna Gre Acizlii Reddetmek Bu aklamadan anlalmtr ki ma'rufu emr mnkeri nehyetme farziyyeti, insann bu grevi yapmaktan ciz olmasyla kalkar. Bu acizlik ister cism, ister ilm olsun aralarnda fark yoktur. Zira bunun k noktas, zarar korkusu veya bilginin tesir etmeyiidir. Fakat acaba acizlii reddedip mazeret kabul etmeyen husus nedir? Mcerred galip zann, acizliin reddine yeterli midir, yoksa hakkndaki kesin bir bilgi olmas da gerekir mi ki onun farziyyeti -bu kesin bilginin elde edimesiyle- kalksn? mam Gazali bu soruya "zarar korkusundan dolay sznn ciz oluu" babnda cevap vermi ve yle demitir: "Zann- galibe gre ktlk gelme ihtimli zayf ise ma'rufu emrin farziyeti kalkm. Yalnz bir ihtiml, ma'rufu emretmenin vcbunu kaldrmaz. nk bu ihtimal, her ma'rufda daima vard." 334 Dier bir yerde bizat ayn konuda, ma'rufu emretmenin vcbu, ancak zarar bilinince deceini syler ve buradaki "bilgi" kavramn yle aklar: "Kastettiim bilgi, zann- galiptir. yle bir zann ki, kendisine zarar verecei bu kadarck bir zan nedeniyle bilindii takdirde, suyu terk edip teyemmm etmenin caiz oluu gibi. Binaenaleyh durum byle bir noktaya gelince ma'rufu emretmeyi terketmekte ruhsat vardr." 335
hy-u Ulumi'd-Din: 2/282-28.4 el-Maide: 5/54. 330 Tefsir-i bni Kesir: 2/70 331 Buhar, Kitabu'l-Ahkm (Devlet Bakan ve halk nasl biatlar) babnda. Mslim Kitabu'l-Emrt (idarecilere Allah'a itaat etmeleri halinde itaat, isyanlar halinde itaatin haram olusunun vcbu) babnda rivayet etti 332 bni Hibban sahihinde (et-Terib vet-Terhib):'2/ll rivayet etti. 333 el-Cmiw li-Ahkmi'l-Kur'n: 4/48. 334 hy-u Ulumi'd Din: 2/284 335 mam -Gazali bu soruyu yle srdrerek, mes'eleyi biraz daha aar. "Kendi hakkna nisbetle bu daha dktr. Zira kendinin eziyetlenmesi
329 328
Azimet Yolu Yukarda zararn varl ve yokluu durumunda yaplacak muamelenin tm ynlerini arzettik. Yine ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin farziyeti, bu grevi yapann, eriatn meru' sayd bir zararn gelmesinden korkmas halinde kalacan da ifade ettik. Fakat bu, bir kimse bu farziyeti yaparsa urayaca eziyet ve ikenceden korkmaz, holanlmayan bir eyin kalkmasna nem vermez, bir kusur ileyip de gnaha dnecek bir tehlikeden zlmez ve buna aldrmaz demek deildir. phesiz ki bu farziyeti yerine getirmek bu ynyle caiz deildir. Bu artlar ierisinde byle davranmak ayn ekilde dince ruhsat tannmtr. Vazifenin skatna bir engel gibi grmek doru deildir. Cann veya maln tehlikeye girme korkusu ile ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini terketmek, ancak er'iatn zayf imanllar iin tand bir ruhsattr. Fakat azimet yolu ve bunun da stn; Allah'n dinini gerek anlamda ln edip onu yerletirme azminden dnmeksizin, sahib olduu tm varln kiinin feda etmesidir. Hz. mer'in (r.a.) rivayet buyurduu hadis-i Nebev bu hakikate yle iaret eder: "mmetim, slm'n yaayaca asrnda, kendisini idare eden yneticilerinden birtakm bask yntemleriyle iddetli saldrlara (fikr ve amel olarak) maruz kalacaktr. Allah'n dinini tanyp, diliyle, eliyle ve kalbiyle cihad eden, bu saldrlardan kurtulmutur. Bu kii yarmay nde gtrendir, Allah'n dinini tanyp, susan da kurtulmutur. Ancak susup kurtulan kii, iyilik yapan grnce sevinir, btla hizmet edene ise buz eder. Bu kii de bu meziyetlerini kalbinde gizlemek zere (son srada yer alarak) kurtulmutur. 336 Hakikatte, hakk aka ln etme yolunda can ve mal feda etmek, sanld kadar basit ve kolay bir i deildir. Bu, kuvvetli bir sevgi, derin bir ihls, sdk bir azim, esiz bir gayret isteyen bir cihaddr. Fakat u da bir gerektir ki azim sahipleri ve ihls erlere derece ve makam bakmndan Allah katnda en yce kiilerdir. Neb (s.a.v.) yle buyurur: "Bildii hak sz sylemekten insan korkusunun men'edemedii kiiyi ve cihadn en stnn size haber vereyim mi? Ashab, buyur ya Raslallah! deyince, Rasl-i Ekrem (s.a.v.) buyurdular ki: "Zulm ve hakszlk yapan devlet bakannn yannda hakk sylemektir. " 337 Bundan nce geen Neb'nin (s.a.v): "phesiz ki cihadn en stn zlim devlet bakannn yannda hakk sylemektir." diye buyurduu sz u anlamdadr: "Hak sz syleyen kii, Allah katnda hakkettii ecir ve sevap, arpp da urad tehlike ve karlat musibet mikdrma gredir. Ama "zalim devlet bakanna kar hak sz sylemek" ifadesine gelince, mam Hattb bunu yle bir ilm aklama ve yoruma tbi tutar: "Bu szn, cihadn en stn olmas ancak u sebepledir; "Bir kere dmanla arpan kii, korku ve mid arasnda tereddt iinde olur. Dmana kar galib mi mlub mu olacan bilemez. Halbuki devlet bakannn elinde "istediini zorla yapma g ve otoritesi" vardr. Ma'rufu yapan, hakk konuup kendisine iyilii emredince, onun varln yok etmeye kalkr ve ldrebilir. te bu, lm korkusunu yenerek ve gz gre gre leceini bilerek hakk sylediinden, cihad eitlerinin en stn olmu olur. 338 Allah'n, ma'rufu emr ve mnkeri nehiy gibi mhim bir grevi omuzlarna ykledii ve bizzat kendi kendisini slah etmesini emrettii bu mmetin, sadakat, ecaat, ehmet ve harp meydanlarnda hakk ilan gibi vasflarn bize aktaran asil, erefli ve parlak bir tarihi vardr. Bu mmetin iinde, mnker karsnda susan, mannn snklnden ma'rufu aklamaya gc yetmeyen korkaklar grsek de, azim sahiplerini btla meydan okuyup kllarn glgesinde hak urunda ehid olanlarn varlklarn da grmemezlikten gelemeyiz. Bu da gsteriyor ki bu mmet, znde canlln ve bekasn srdren hayatiyet cevherini hl tamaktadr. Bir gn bu mmet topyekn varlnn z demek olan bu ruhu kaybederse: Evet fedkrlk, cihad urunda lm ve lmszle susama ruhu....te bu ruhun kaybedilii, bu mmetin tarihinde en me'um gn olacak. Allah'n rahmet kanallar kesilmi olacak. Kendisiyle lm arasnda bir engel kalmayacak. Bir d ki kalk olmayan en aalara d..... Allah Rasl (s.a.v.) yle buyurur: "mmetimi, zlime kar korkarak: Ey Zlim dediini grrseniz dzelmesinden mit kesilmitir." 339 phesiz ki nefis ve mal sevgisi, genel olarak, ma'rufu emr mnkeri nehiy yolunda en byk engeldir. Kendisini esirgeyip tutmayan var m? Mala doyan kimse var m? nsan kalbi kendisine gsterilen hayal karsnda
bakasnn eziyetlenmesinden daha mhimdir. Ancak diyanet bakmndan ise kendi emr-i ma'rufu ile ocuklarnn ve yaknlarnn eziyet grmesi daha mhimdir. nk insan kendisi hakknda msamaha edebilir. Baz haklardan feragat ederek, baz eziyetlere katlanmak suretiyle fedkrlkta bulunabilir. Fakat bunu bakalar namna yapmaa hakk yoktur. Bu vaziyet karsnda ekinmesi gerekir. Zira o isyan yolu ile, onlarn haklarn ignetecekse, dvlme ve mallarnn yamalanmas gibi, bu takdirde va'z-u nasihat doru olmaz. nk bir ktl nlemesi, baka bir ktln almasna vesile olur....." (Tere.hya: C: 2 sh: 789. 336 hy-u Ulumu'd-Din 4/350 337 A.g.e: 4/281-282 (Umum hkmlere gre vcb asldr. Ancak ilim veya zann- galip ile ktlk beklenen yerlerde emr-i ma'ruf grevi kalkar, denebilecei gibi, asl olan da budur. Ma'rufu emretmenin vacip oluu, zararn gelmeyeceine dair ilim veya zann olduu zamandr. Aksi halde vacip deil de denebilir., fakat ma'rufu emretmeyi gerekli klan umum hkmlere nazaran birinci k daha dorudur.) hy Tere. 2/793) 338 A.g.e. 339 Beyhaki-Miktu'l-Mesbih (Kitabu'l-Edep-Ma'rufu emr mnkeri nehiy babnda) rivayet etmitir.
heyecanlanr, korkar. Eer btla batl derse -zellikle elinde i yapabilme, evirebilme imkn varken- ve zulme kar inancn haykrsa -zellikle de bunu gl ve galib durumda iken sylerse- kendini tehlikeye ma'ruz brakm olur. Cismen lmden kurtulsa da, ou kez iktisd knt ve lmden kurtulmaz. Zira iktisadi k ve lm, bazan cismen lmekten daha iddetli ve daha byk bir malubiyet olur. Fakat m'min korku ve sabrszlk gibi lmn kucana atacak davrantan kendini korur ve gzetir. ayet o, byle bir duruma dyorsa bu, mann zayflndan kaynaklanyordur. nk hayat ve hayatn tm sebepleri Allah Tel'nn kudret elindedir. nsann, hakk iln ederek elde etmesi ve yenilmi olarak dnmesi, hayatnn ve rzknn bir beerin elinde olduuna dellet eder. Veya tam olarak Allah'a gvenmiyor, en azndan O'na hakkyla tevekkl etmiyor.. Bu nedenle Raslullah (s.a.v.) ma'rufu emredip mnkeri nehyederken, canlarmz ve mallarmz karsnda korkmakszn emretmemizi istemistir. Zira bu, dinimizin farz kld ve imanmzn hkmettii bir emirdir. Neb (s.a.v.) yle buyurdular: "Ey insanlar! Allah'a dua etmeden nce, iyilii emredip ktlkten nehyediniz. Yoksa dualarnz kabul olmaz. Ondan mafiret dilemeden nce (yine) iyilii emir, ktlkten nehyediniz. Aksi halde Allah sizi balamaz. phesiz ki ma'rufu emr mnkeri nehiy ne rzk geri evirir, ne de eceli yaklatrr." 340 Dier Birtakm Zararlarn Meydana Gelmesinden Korkmak Ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini yapan kimse -bu grevi yapmaya kadir de olsa- kendisine ynelecek birtakm sonulara dme hususunda dnmesi ve kulak vermesi gerekir. zleyecei yntemle ilgili gerekli tedbirleri mtalaa etmelidir. Zira bu hususlar gzetilmezse, bir ma'rufu yerletirmek iin yapaca alma, dier bir ma'rufun ortadan kalkmasna, br mnkeri ortadan kaldrrken de ondan daha byk bir mnkeri yerletirme durumuna drmemesi bakmndan ok nemlidir. Allme zzddin bn-i Abdi'l - Melik, mnkeri nehyetme farziyyetinin baz artlar olduunu syler ve bunlar ylece sralar: "Galib zannna gre bir kimse, mnkeri nehyederse kendisine bir zarar gelmeyecek ve bir mnkerden dolay yanlarak nehyettii mn-kerlerin de artmayaca kanaatma varmas." Ma'rufu emr mnkeri nehiyden dolay kt bir davrana cevap verme diye bir olay ortaya knca iki durumla karlalr: 1- Bu grevi yapann bir zarara uramas. 2- Kendisini zarara sokmamas. Fakat burada susuz bir adamn ldrlmesi gibi dier bir zarar ortaya kmakta veya mnkeri vb. sular ileyen daim ve srarl olarak fazlalamaktadr. kinci ksma gelince; yani irkin bir fiilden vazgeirme olay: Ulema, bu durumda, ma'rufu emr ve mnkeri nehiy farziyyetinin terkedilebilecei zere icma etmilerdir. Birinci kkn zerinde daha nce genie durmutuk. Ancak bu konuyu shhate kavuturmak iin burada zel bir adan konuya bakmamz iyi olacaktr. Allme Sa'd'd-Din et-Taftazn der ki: "Ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevinin artlarndan biri de; "bir mefsedet ve zarar uzaklatrmak, bir mnker veya benzerinden daha ok evladr." Bu hkm cevaz deil, vcb ifde etmektedir. Hatta yle dediler. "Ma'ruf grevini yapan kii dvlme ve benzeri bir ekilde dayak yemek suretiyle kesin bir malubiyet deil de ldrleceini bilirse grevi terketmesi caiz olur. Fakat susmas hususunda ruhsat vardr." 341 mam Gazl phesiz ki bu davann byle genel bir adan bakla shhat kazanamayaca grn ileri srer. Allah yolunda kendini feda etmek, phesiz ki ehitliktir. ehitlik ise mminin kalbinin arzulad en yce ve satn alnamayan en pahal bir mertebedir. Fakat her hal krda m'minin kendini feda etmesi, dinine bir fayda dokunacak m dokunmayacak m? Buna dikkat etmesi gerekir. Hi bir kr olmadan kendini lme atmak, vlm ve sevap takdir edilmi bir lm deildir. Gazl der ki: "Ma'rufu yapann, mdahalesiyle bir mnkerin ortadan kalkmasna karlk, bir zarara urayacan bilmesidir. Mesel; iki kadehini atp krmas ve ikiyi dkmesi veya elindeki deneini, kzarak ve serte elinden alp o anda krmas bylece bu mnkerden onu uzaklatryor fakat sonra da karlnda kendisinin dayak yiyeceini biliyor. te bu ekilde davranmas ne vacip ne de haramdr, belki msetehaptr." Gazl, konuya bundan sonra derinlemesine bakarak geni bir ekilde ele alm, bu vadideki szn naklederek lyk olan mevkiye oturtulduunu grmekteyiz. Gazl der ki: "(Ebu Abide (r.a) diyor ki: "Tehlike demek, yapt bir ktlkten sonra baka bir iyilik yapmamak ve bu hal zere lmek demetir. ldrlnceye kadar kfirlerle cihd caiz olduuna gre, ldrlnceye kadar emr-i ma'ruf etmesi caizdir. Fakat dmana saldrmasnda bir eye yaramayacandan, bu, haram olup kendini tehlikeye atmaktr ki, tehlike yetinin mulne girer. Bu gibi fedailik, ldrlnceye kadar ldrleceine ve dmann kalbine korku
340
Ahmed b. Hanbel-Msned: 3/19 Tirmiz (Cihadn en stn...) babnda. Tinnizi (Neb'nin ashabnn kyamet gnnde nasl olacaklar) babnda rivayet etti. Cellddin el-Umer, Kuran ve Snnette Emr-i Maruf Nehy-i Mnker, nsan Yaynlar: 201-204. 341 Melim's-Snen: 4/350
salacana inanan kimseler iin caizdir. Yani adamn byle yapmasyla dierlerinin de Allah yolunda ehdet mertebesine ulamak iin hayalarna hi kymet vermediklerini grp dmann maneviyatlarn sarsmak gayesini tarsa, bu saldr caizdir.) "Bunun gibi mnkerin kaldrlmasnda, yapaca ma'rufun bir etkisi olacaksa, kendini darbelere ve lme hedef yapmas caiz olduu gibi mstehabdr da. Veya ktlerin gnllerine dehet salmakda, iyilerin maneviyatn takviye etmekde bir tesiri varsa tehlikeli de olsa caizdir. Fakat zlim bir adamn elinde kadeh, bir elinde kl vardr. Ona "kadehi at" dersen, kadehi iecek ve kl ile de boynunu koparacak. Bu gibi kimseye ma'rufu emretmeye kalkp kendini tehlikeye atmak caiz deildir. nk bu, dorudan doruya bir intihardr. Oysa istenilen; din adna bir fayda salamak ve bu uurda can feda etmektir. Hi bir fayda olmadan kendini tehlikeye atmak elbette mnsz bir davrantr. Hatta bu gibi ma'rufu emretmek haramdr. Ma'rufu emretmenin mstehab olmas, ancak mnkeri ilemez imkn olduu veya hi olmazsa bir ynden faydas orataya kt zamandr. Bu da ancak, o mnkeri irtikb edenin ahsna mnhasr olmaldr. ayet, akraba, yaknlar ve arkadalarn da iine alacak bir dvlme olayna ma'ruz kalacan bilirse, ma'rufu emretmek caiz deil, belki haramdr. Bir ktl dzeltelim derken daha kt birtakm mnkerlerin ortaya kmasna vesile olur. Mnker bir eyi kaldrmakta maksat bu deildir. Hatta ma'rufu emretmekle bir ktln nleneceini ve fakat buna karlk baka bir ktln domasna sebep olacan anlarsa, ma'rufu emretmek kiiye hell olmaz. nk maksad; mutlak olarak, er'an mnker olan eyleri kaldrmaktr. Yoksa Zeyd veya Amr gibi muayyen kimselerden birtakm hususlar kaldrmak deildir. Dzeltilen mnkerlerin dereceleri arasnda bir ayrm yapmak da mmkndr. Mesel; bir adam bakasna ait olan bir koyunu kesip yemek istedii zaman, onu bu iden men'ederseniz ve yerine bir adam kesip yiyeceini anlarsanz, onu bu mnkerden nehyetmek yanl olur. nk buna mni olmann kr, zararndan byktr. Fakat bir insan ldrmesindensen ona mni olup yalnz maln almasyla babaa brakmak daha evldr. Btn bunlar zerinde ictihad edilmesi gereken ince meselelerdir. Ma'ruf yapan kii, btn bu hususlarda itihadna uymak zorundadr. 342 mam bn'l- Kayym bu problemi gzel bir sonuca kavuturmutur, bu mes'eleye deiik alardan baktktan sonra u gzel nokta ile noktalamaktadr. "Nebinin (s.a.v.) bu mmete bir mnkeri kaldrmasn emretmesi demek, Allah ve Ras'nn sevdii ve onaylad bir ma'rufu yerletirmesi demektir. Fakat bir mnkeri kaldrmak, dier bir mnkerin ortaya kmasna sebep olacaksa bu kaldrlan mnkerden daha ktdr, caiz deildir."Mnkeri nehyetmenin drt derecesi vardr: 1- Br mnkerin kaldrlp yerine bir ma'rufm yerlemesi, 2- Mnkerin tm nehyedilmiyorsa azaltlmas, 3- Benzeri bir mnkerin yerlemesi, 4- Kendisinden daha kt olan mnkerin yerlemesi. lk iki derece merudur. ncs ictihad konusudur. Drdncs haramdr. Bilahere bn-l-Kayym bu konuyu genie ele alr ve yle der: "Gnahkr ve fsk birtakm kimseleri satran oynarken grdn zaman onlar bu mnkerden nehyetmen, bilgisiz ve basiretsizce bir yaklam olur. Ancak onlar, ok atmak ve at yar vb. gibi Allah ve Rasl'nn tasvib buyurduklar birtakm meru elencelere evirmen, yapacan en iyi ma'ruftur. ayet gnahkr birtakm insanlarn tekraren yazlm oyun, elence, msiki, slk almak ve el rpmak gibi bir yerde toplandklar grlrse, yaplacak i onlar bu iten vazgeirip Allah'a itaat etmeye armaktr. Maksat da budur. Yoksa bulunduklar durumda brakmak, bundan daha byk bir mnkeri ortaya karmaktan daha hayrldr. Zira onlar megul olduklar durumdan bakasyla oyalanacak deillerdir. Yine bir adamn bir takm mizah ve benzere kitaplarla megul olduunu grrsen, ayet mnkerden nehyetmen, bu kiiyi bid'at, sapk ve sihir kitaplarn okumaa ynelticeinden korkarsan, onu okuduu ilk kitaplaryla babaa brak. nk onu daha byk.bir mnkeri ileme durumuna drme ihtimli vardr. eyhu'l slam bn-i Teymiyye'nin (Allah ruhunu takdis ve kabrini nurlu klsn) yle dediini iittim. Tatar istils srasnda idi. Baz arkadalarmla birlikle iki ien bir cemaata uradk. Arkadalarm onlar bu mnkerden nehyetti. Ben de kendilerine "Allah ikiyi haram kld. nk iki Allah' anmaktan ve namaz klmaktan alkor, dedim. Halbuki iki imeleri, onlar insan ldrmekten, birbirlerinin zrriyetine svmek ve mallarn almaktan vazgeirmiti. yle ise onlar kendi hallerine brakn dedim. 343 Etksi Olmasa Dahi, Ma'rufu Emretme almasn Ruhen Takviye Ettii Sreci Terketmemek Gerekir ok kimseler var ki ma'rufu emr, mnkeri nehiy grevini f ederken bir zarara urar veya baka bir mnkeri meydana getirse bile korkmaz. Ama ma'rufu emretmesi ve mnkeri nehyetmesinin bir yarar salamayacan ve bir fayda elde edilmeyeceini bilse dahi byle bir ortamda da baz limler, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin
342 343
Hkim rivayet etmitir. "snad sahihtir" demitir. (et-Tergib ve't-Terbih): 4/11 Asbehan (et-Tergib ve't-Terhib): 4/9-10. Hz. Ali (K.Veche)nin bu anlamda bir hutbesi vardr. (bni Kesr: 3/74) tefsirine baknz.
vacip olduu grndedirler. 344 mam Nevev; "nsanlar kabul etmese dahi, rn'min ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevinden sorumludur." der ve yle devam eder: "slm ulemas der ki: "Ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi mkelleften kalkmaz, nk mkelefin grevi, yapt emir, sadece grev olduu iin onu yapacaktr. Hatrlatma ve ikazn m'minlere fayda verecei ise yetle sabittir. Emir ve nehiy grevinin sorumluluunu tayan kimseyi daha nce tarif etmitik. Muhatabn kabul etmesinin art olaca sz konusu deildir. Nasl ki Allah Tel'nn: "Peygambere den, ancak teblidir" buyruunun buna bir misli olduu gibi. 345 mam Nevev'nin sznden anlalyor ki ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi, kesinlikle fayda vermese dahi cumhur-i ulemya gre vaciptir. Fakat bu doru deildir. phesiz ki ulem genel olarak bu grevin -bir ktlkten veya zarardan korkmuyorsa- ancak faydal bir etki braktna gvenmek artyla mslmana vacip olduunu syler. Eer onu bir oyalama olarak grrse grev sorumluluu (vcbiyeti) kalkar. Allme zzdin Abduhnelik: "Yaplan mnkerin etkili olduunda galip zann varsa abes deildir" esasn, ma'rufu emr, mnkeri nehiy artlarndan sayar. 346 Fakat mam Gazali; "faydal olmayaca kanaatna varan kiinin ma'rufu emredip mnkeri nehyetmesinin art olduunu kabul etmez ama mstehab olduunu syler. nk "ma'rufu emr grevi faydasz da olsa slm'n savunulmas ve iardr. Mslman, mnkeri nehyetmenin fayda vermeyeceini bilir de korkmazsa, faydasz yere ma'rufu emretmesi vacip olmaz. Ancak slm' koruma almetlerini aa vurmak ve insanlara dinin emir ve direktifini hatrlatmak bakmndan mstehabdir. 347 Baz ulem, Gazlinin grne dayanarak bizzat bunun delil olduunu savunarak, byle artlarda ma'rufu emretmeyi mstehab kabul ettiler. nk "dinin var olu almetlerini" aka lan edip onlar hatrlatmak, ma'rufu emr mnkeri nehiy gayelerinin en nemlilerindendir. Bu maksadn gereklemesi iin yaplacak alma ve gayret abesle (bo yeri) megul olmak deildir. Allme Taftazan ayn gr paylaarak, ma'rufu emr mnkeri nehyetmenin, dinin deerini ycelteceinde phesi olmadn ileri srer. Fakat bazan da dine zararl olabileceini, dolaysyla her halkrda farz olduunu sylemenin doru olamayacan syler. Taftazan ma'rufu emr mnkeri nehyetmenin artlarndan bahsederken der ki: Kendisini ilgilendirmeyen eylerle megul olmamas ve abesle itigal etmemesi iin, ma'rufu emretmenin kesin olarak etkisiz olacan bilmemesiyle birlikte iz brakmann bile caiz olmas, ayet "dini yceltmek iin etki etmese bile vaciptir," dense; Deriz ki: "Evet, ama olur ki insan zelil klar." 348 Tesir mknnn Aratrlmas Ma'rufu emr mnkeri nehyetmenin etkisi ve etkisizlii ile ilgili yukardaki szle, "emredilince ma'rufun ortaya k, nehyedilince de mnkerin yok oluu veya bunun aksi bir sonu" istenmektedir. Fakat dier bir adan mes'eleye bakmamzda yarar vardr. O da udur: phesiz ki mslmann ma'rufu emr mnkeri nehiy almas pein bir tesir ortaya koymasa bile etkisinin nereye varacan hissetmedii bu grevini srdrmesi gerekir. Bu etkinin, bundan sonra ma'rufu emretmeye ve mnkeri terketmeye bir sebep olmas ihtimalden uzak deildir. Bizzat ma'rufu ihml etmesi ve mnkeri irtikb etmesini, kendisine sevap kazandracak ihlsl bir alma olarak kabul etmeyebilir. Hatta bunu din ve eriatn hkmne gre bir hata ve gnah olarak grebilir de. Fakat nasihat ve slah szn kabul etmemesi, onun azminin salamlndan ve kuvvetli grnden deildir. Bu tutum, olsa olsa ancak yararl bir davran reddetmekten ibarettir. Bu nedenle -bu davran zayf bir ihtiml de olsa- almasn srdrmesi, istikble uzanan hayatn gzelletirmesi, umulmadk bir sonu dourabilir. Duruma bu adan bakldnda ma'rufu emr mnkeri nehiy almasnn tesirini gerek bir deerlendirme ile takdir etmek ve bunun ehemmiyetini- o anda pein bir etkisi grlmese de- tam bir uurla hissetmek mmkndr. Bu adan imam Muhammed e-eybni bu mes'eleyi derinlemesine anlam ve tam anlamyla slm mmetinin psikolojik tavrn inceleyerek yle demitir. "Ma'ruf ve mnker grevini yapan kiiye -iinde yaad toplum tarafndan lmle kar kar braklsa dahidevaml, srekli ve sebatla almak der. inde yaad cemaat onun lmesiyle paralanmaz. Burada cemaatten kast, slm da'vetisinin emrettiklerine gnlden inanan mslmanlardr. slm toplumu bunu aa vurmasa bile, onun bu yaptna kalben teslim olmaldr. 349 Gerekten mslmanlarn arasnda ma'ufu emr mnkeri nehiy grevini if ederken iki eit sonu elde edilir: 1- Yaplan ma'rufun etkisinin daha ilk anda grlmesi 2- Etkisinin bir sre sonra gmlmesi
344 345
Mebrik-ul Ezhar erh-u Mearik-il Envar: 1/50 erhu'l-Makasid: 2/180 346 hy-u UImi'd-Din: 2/280 (Tere: 2/790) 347 A.g.e: 2/280 348 A'lmu'l-Muvakkin: 2/15-16. 349 et-Taru'l-Cin: 1/498 (nc Talik)
Birinci sonu ma'rufu emr grevinin birtakm engellere rastlamadan ifas, baz gayretlerle oluturulan zel artlarn sonucudur. Bu zel hallerde halk, fert veya cemaatler halindedir. Yaad vasatta genelde iyilikten uzak, ktle daha ynelik bir atmosferde yaamaktadr. Ktl terketmeye, iyilii kabul etmeye ruhen msait deildir. Genellikle iyilie (dinin tasvib ettiklerine, dindarlaa, mslmanca yaamaya) ve iyilik adna bir kelime dahi olsa iitmeye, duymaya kulaklar kapaldr. Altklar ey; nefsin gzel gsterdii ktl duymak ve sonularn grmektir. te byle durumlarda iyiliin ortaya kmas, ktln de kaybolmas mmkn olduu gibi, insann bir ma'rufu diriltip bir mnkeri de yok etmeden, kendine dnp ma'rufu emretmesi umulur. (Bu, onun paslanm kalbinin derinliklerindeki man kvlcm sayesinde olabilir. Zira insan hibir zaman bir eye inanmaktan uzak kalmaz.) kincisi sonu ise, bu zel artlarn sona ermesi, o zaman da ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini yapan kimse iin -topluma ister ferd ister cemaat halinde olsun- doruya yneltecek dnme ve hatrlatma frsatlar daha da oalacaktr. 350 Bylelikle bu sonu, genel bir ekilde mslman ferdin veya mslman bir toplumun varlnda cidden faydal bir dzenleme meydana getirecektir. ayet mslmanlardan bir fsk, insanl slah edenin veya dine da'vet eden da'vetinin boynunu vurmaya kalkrsa, kendisine nasihat eden, karlkl iyi ilikiler kurmaktan ekinip sert bir dman olduu halde efkatli davranan bu da'vetinin insan muamelesi karsnda vicdan azabndan kurtulmayacak ve dine olan temaylnden dolay duyduu bu derin hissin dorultusunda da'vetinin da'vetine icabet etmekten uzak durmayacaktr.. ayet da'veti, din adna yapt bu insan muamele ve arzudan vazgemezse, umulur ki bu slah almas ona, hakk kabul etme kabiliyetine kalplerinde tayanlardan daha ok fayda verecektir. Velev ki bu kii onlarla gnah ve isyanda ortak olsun. slm tarihi -bir defa dahi olsa- ma'rufu emr mnkeri nehiy grevinin herhangi bir asrda gerek anlamyla if edilip de tm mmetin bu almann temiz neyvelerini ve iyi sonularn elde etmediini kaydetmemitir. Bu nedenle muayyen bir zaman veya imkn tanmayan zel baz artlarda ma'rufu emr almas etkisini ortaya koymaynca, gelecekteki almaya zemin hazrlamaya fayda salayacan hatrdan uzak tutmamak ve bunu gz ard etmemek gerekir. Zira bugn bunun etki edemeyii, yarn meyve vermesinden mit kesmek anlamna gelmez. Hatta bugn balanan alma -uzun. bir mddet sonra meyvesinin ileride alnaca- bo bir alma olarak grlebilir. Anlalyor ki fayda ummad bu ve benzeri durumlarda ma'rufu emr mnkeri nehiy farziyetini ifa etmeyi herkes arzu edip rabet gstermemektedir. Meknn darald, hayatn ekilmez hal ald ve artlarn bozulup, Allah'n dinine balanmak zor bir snava dnnce, mslmanlarn yapaca i ve taknaca tavr; dinlerini ve inanlarn korumalar o an iin yeterlidir. Ma'rufu emredip mnkeri nehyetme gibi bir ykn altna girmeleri doru olmaz. Hatta ileri gelen kesim dahi buna riyet etmezlerse -kendilerini aan yklerin altna girip iin iinden kamazlarsa- kendilerine, varlklarna ve glerine zulmetmi olurlar. Yapld Anda Etkisi Olmasa Bile, Ma'rufu Emredip Mnkeri Nehyetmenin nemi Peygamber'den (s.a.v.) rivayet olunan hadis-i erifler de bu tezimizi desteklemektedir. Bu hadislerden anlalmaktadr ki, genellikle her eyin bozulduu ortamda kiinin, ma'rufu emr mnkeri nehyetmeyi brakp kendisiyle babaa kalp (yukarda akland gibi inan ve dininin esaslarn korumak zere) oturmas caiz olur. Yine hadislerin ortaya koyduu dier bir esas da; toplumdan koparak onun bozulmu karakterlerini dzeltmekten kananlarn, hakk kabul etmeye kabiliyetli olan kalplerin bir gn hakka dnmelerine vesle olmalar iin slah ve hatrlatma grevini srdrmelerinin vlm olmasdr. imdi burada evvel, etkisi olmad zaman ma'rufu emr mnkeri nehyetme farziyetinin kalktn aklayan hadis-i erif arzedelim: 1- Birbirinize iyilii emrediniz ve fena eylerden birbirinizi men'ediniz. Hatta (ey m'min!) insanlar arasnda cimrilie boyun eildiini, nefsni arzulara uyulduunu, dnyann (dine) tercih edildiini ve her gr sahibinin (ictihad ehli ve mctehid snnet takipilerini deil de) kendi grn beendiini (ve seyirden baka da bir i kalmadn) grdn zaman artk sen kendi bann resine bak ve halk brak." (Ardnzdan gelecek olan) yle gnler var ki o gnlerde (dinin emirlerine uymak hususunda gsterilen) sabr, bir ate parasn elde tutmak gibi (etin) dir. O gnlerde (dinin ahkm ile) amel edenlere, sizin amelinizi isleyen, elli kiinin sevab kadar sevap verilecektir.) 351 Baz rivayetlerde: "Gcnn yetmedii bir i grdn zaman" ilvesi vardr. 352 Yni fesat gcnn yetmedii ve kar koyamadn seviyeye ulanca,' ma'rufu emredip mnkeri nehyetme almasn brakman caizdir. 2- "Abdullah b. Amr (b. El As) dan (R. anhuma) rivayet edilmitir ki Raslullah (s.a.v.) yle buyurdu: "nsanlarn elekten geirilerek iyilerin gittii, ktlerin kald, ahidlere sadakat ve emanetlere riyetlerin
350 351
Serh-u Sahih-i Mslim: 1/51. Mebrku'l-Ezhar ft-erh-i Menk-il Envr: 1/50 352 hy-u Ulmi'd Din:.2/280
bozulduu, ihtilfa dtkleri (Resl-i Ekrem (s.a.v.) parmaklarn birbirine geirerek) ve "yle olduklar "yakn bir gelecekte hliniz nasl olacak?" buyurdu. Sahbiler: "Y Raslellah! Anlattn duruma eriince nasl yapalm? diye sordular. Rasl-i Ekrem (s.av.): "(Hak olduunu) bulduunuzu tutarsnz. Mnker grdnz terkedersiniz. Kendinize ait eylere (ahsnz ve ailenizi ilgilendiren ilere) ynelirsiniz ve bakalarnn isini terkedersiniz. 353 Allah Rasl (s.a.v.) yle soruldu "Y Raslallah! yilii emretme ktl nehyetme grevini ne zaman brakalm? Allah Rasl (s.a.v.) yle cevp verdiler: "srailoullarnda ortaya kan durum iinizde de kt zaman. Biz: "srailoullar iinde ortaya kan durum ne idi? diye sorduk, buyurdular ki: "Devlet idaresi ve yneticilik (yaa) kk (ve tecrbesiz) olanlarnzn eline geer, zina ve fuhu (yaygnlaarak) byklerinize bular ve ilim de (karaktersiz ve aalk olan) rezilleriniz (dilinden verip retildiii kimseler) de olur." 354 Bu hadisler btn aklyla bizi uyarp aydnlatmaktadr ki bu artlar iinde ve buna benzer durumlarda ma'rufu emr mnkeri nehiy, vacip veya mendup deil, ancak mubah olduu hatrdan asla uzak tutulmamaldr. Allme Cessas hadisi aklarken dedi ki: "Yani -Allah (c.c.) en iyisini bilir ya- ma'rufu ve mnkeri kabul etmeyip gr ve arzularna tbi olduklar zaman, insanlar kendi hallerine brakmakta serbestsin. 355 kinci hadise gelince; Snen -i Ebi Davud'un Hindli rih e-eyh Muhammed Eraf-ul Azim bd der ki: "Hadis, ktler oalp iyiler gsz duruma dnce ma'rufu emr mnkeri nehiy grevinin terkedilebilecei hususunda bir ruhsattr." 356 Allame Taftazn nc hadisi yoruma tab tutarak u neticeyi karr: "Hadis, fesadn devaml ve srekli olup ma'rufu emretmenin faydasz hale gelmesiyle artn yok olmas annda, vcbn kalkacana dellet etmez." 357 ayet fesat ve err hkim duruma gelip, insann kendisi hari, din ve inancn koruyamayacak bir aresizlie urar ve insanlarla ilikilerini kesmek mecburiyetinde kalrsa, bu grevi teketmesi caizdir. nk imam korumak, hereyden ncedir. Bir eyden dolay terkedilmez ama herey onun iin terkedilir. Bu durumda ma'rufu emr ve mnkeri nehiy vcbbiyeti der. Fakat mmeti slah iin Allah'n (c.c) gnderdii sekin insanlar, yalnz farz ve ahs grevlerin edasyla yetinmezler. Aksine bunlarn da tesinde doacak muhtemel durum ve artlar da hesaba katarlar. Yalnz kendi karlarn deil, bakalarnn durumu da kendilerini ilgilendirir. Hem insanlardan uzak yaamak hem de alkay kesmek kendilerine caiz olduu halde buna rza gstermezler. nk eer meydandan ekilip kaarlarsa asl kahramanlar kendileri iken ma'ruf lehine sylenecek bir tek kelime dahi sylenemeyecei gibi, mnker aleyhinde de hi bir ses ykselmez. phesiz ki insann, dinini korumak zere, fitnenin hakim olduu zamanda yaad toplumla ilikisini kesmesi caizdir. Bunda hibir phe yoktur. Bu da gsteriyor ki mcerred man, mnkeri ortadan kaldrmaa yeterli bir g deildir ve olamaz da. Fakat hakk yceltmek ve btln hkimiyetini yok etmek iin Allah yolunda cihad etmek, Allah yannda mnkeri deitirmekten daha stndr. Neb'nin (s.a.v.) mbarek hadislerinden tanesini burada arzedelim: 1- "Ebu Hreyre'den: Neb (s.a.v.) yle buyurdu: "Yaayan insanlarn en hayrls; Allah yolunda atnn dizginini tutup onun srtnda uan, dman sesi veya dmana hcum naralar iittike at stnde rzgrlaan, ldrmeyi ve lm, mid edilen yerlerinde arayan adamdr. Yahut u tepelerden birinin stnde veya u vadilerden birinde koyun srsnn iinde bulunup namazn klan, zektn veren ve eceli gelinceye kadar Rabbine ibdet eden insanlara hayrdan baka bir ey yapmayan kimsedir." 358 Bir kimse bu hadis, "Allah yolunda cihad eden, tepelerden birine snp bir yerde ayak st durup ibdet eden kiinin durumuna" iaret ettiini sanmasn. phesiz bu -bilindii gibi- zulmdr. Allah ve Rasl yannda bir geerlilik ifde etmesi mmkn deildir. Dier bir hadis-i erif de bu anlamda vrid olmutur. Bu hadis birinciden daha veciz olmakla beraber, cihadn mekn bakmndan daha stn ve derece asndan yce olduunu aklamaktadr. Sonra man korumak zere dnya sevgisinden uzaklamay ve insanlardan ayr yaamay nermektedir. "Eb Said-i Hudr'den (r.a) yle dedii rivayet olunmutur. (Bir kere Raslallah'a (s.a.v.) Y Raslellah! Hangi insan daha stndr? diye soruldu da Raslullah (s.a.v.):
erhu'l-Makasd: 2/281 erh-u Siyeri'l-Kebir 3/239-240 355 Hakk bulma frsatlarn, insanla arzeden yegne nizam islm'dr. Asrlarca bu salanmsa, devlet dizgininin ve siyasi gcn slm mmetinin elinde olmasmdand. Tevhid nizam slm, tt'u hezimete uratt tm tarihi dnemlerde insanlk huzur iindedir. Dnyann dengesi slm'la dzelmi, kfrle bozulmutur. slm bize "eer dnyann en cra kesindeki insan, slm da'vetini duymamsa mmetin topyekn gnahkr olacan" telkin etmitir. Mchid S. Havva der ki: "Allah Tel, O'nun hkimiyetine boyun edirilmesini mslmanlar zerine farz klmtr. Yeryznde bir kar toprak veya tek bir kfir bile slm'la hkmeden mslmanlarn hkimiyetinin dnda kalmayacaktr. Mslmanlarn gc yeterli olduu halde Allah'n hkimiyetine boyun emeyen bir kar toprak veya bir tek kfir kalsa, mslmanlar onun iin Allah'n huzurunda sorumludurlar. Yeryznde Allah'n hkmne boyun edirmelerini farz klmtr. Mslmanlar, kfirin kat hakikatin en azna boyun emesi iin onun mecbur tutacaklar ve istedii dinde kalma serbestiyetini de kendisine tanyacaklar. Biri kp slm'n dnda olan bir eyle baz insanlarn boyun ediklerini iddia edebilir. Ona deriz ki: "Allah'a boyun emek, ancak Allah'n istedii yoldan gitmekle olur. Bu yolu da Raslullah (s.a.v.) bize gstermitir. (eviren) 356 Tirmiz-Kitabu't-Tefsir (Maide Sresi) (Tere. 5/172) Ebu Davud-Kitabu'l-Melhim (Emir ve Nehiy bab) 357 bn-i Mace-Ebvabu'l-Fiten (Emir ve Nehiy Bab) (Tere: 10/238) 358 Ebu Dvud-Kitabu'l-Melhim (Emir ve Nehiy bab) bn-i Mace-Ebvbu'l-Fiten (Fitne dneminde sabr ve teenni ile hareket bab) (Tere: 10/170) Ahmed b. Hanbel-Msned: 2/220
354 353
Canyla ve malyla Allah yolunda cihad eden m'min, buyurdu Sonra kim? diye sordular. Raslullah: Vadilerden birinde (uzleti tercih eden) m'mindir ki o, Allah'tan korkar da insanlar, errinden dolay rahat brakr, buyurdu. 359 2- '"Kuvvetli m'min (man ve kltr asndan) Allah (c.c) katnda zayf mminden daha hayrl ve daha sevgilidir. Her ikisinde de hayr vardr. 360 mam Nevev bu hadisin izahnda der ki: "Kuvvetli m'minden" murad, hiretle ilgili iler hakknda tam bir uur, sarslmaz bir azim ve kesin bir karar gcne sahip olan uyank m'mindir. Bu vasf tayan kimse cihadda dmana kar herkesten nde olur, cesaretle bunu ister ve ona koar Hi kimseden ekinmeden iyilikleri emretmek ve ktlkleri yasaklamak grevini tam bir ciddiyetle f eder; bu uurda karlat eziyetlere sabreder., Allah Tel'nn zatna man urunda ektii meakkat ve zorluklara katlanr. Namaz, oru, zikir vesair ibdetler hususunda ok istekli, bunlar yapmakda ve korumakda gayretlidir." "Her ikisinde de hayr vardr." cmlesinden maksat ise; "Kuvvetli olan m'min ile zayf olan m'min manda ortak olmalar nedeniyle ikisinde de hayr vardr. Ayrca zayf olan m'min yukarda arzedildii gibi man kuvvetine sahip olmamakla beraber, ibdetler bakmndan da kendisinde hayr vardr. 3- nsanlar arasna karp onlarn eziyetlerine katlanan mzminin ecri, insanlara kanmayp ve eziyetlerine sabr gstermeyen m'minin ecrinden daha byktr. 361 Hadis, "nsanlara karp dinin mesajn onlara duyurmak, yasaklad tm serleri kaldrp onlarn dnya hayatlarn slm'la renklendirmeye sebep olanlarn fazileti aklamakda ve bunun, insanlara kanmayp yahut onlara karp da eziyetlerine sabr gstermeyenlerin ecrinden daha ok olduunu hkme balamaktadr." 362 Yukarda verdiimiz hadislerden ve ulemnn kard yorumlardan anlalmaktadr ki; durumlarn slah etmek iin ortamn msait (tebli artlar ve zemini) olmad bir toplumda ma'rufu emredip mnkerden nehyetmek gerekmez. Fakat bununla beraber bu grevi tatil etmemenin, yabana atlmayacak bir fazileti ve byk bir nemi vardr. Bu da yaplacak almann topluma ma'rufu yerletirmek (dini ihtiya haline getirip, toplumun kltr seviyesini ve dn hayat pratie aktaracak ve kabul edecek duruma getirmek) ve mnkere de hayatnda yer vermeyecek bir anlaya ma'tuf olmas gerekir. Bu alma bugn etkisini gstermezse yarn gstermesi kuvvetle muhtemeldir. Fakat bu konuda yaplacak alma tmden ihmal edilirse, slaha gtrecek mit sebepleri ortadan kalkm olacak ve toplum topyekn (cehalet silahyla) yok edilecektir. Mutlak Kudret Yukarda aka ifde etmitik ki ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almann, m'min iin etkisiz olaca eklinde almetler belirince, yahut bir zarardan ekinip korkunca yahut da bir fesat ortaya kaca kesinleince farziyeti kalkar. Fakat bu durum ortadan kalknca da o zaman "mutlak kudret" mam Gazlinin ifde ettii izgide olur ve bu durumda m'minin hisbe grevini yerine getirmesi gerekir. Gazl yle der. Muhtesibin, ktln, el ve dil ile ortadan kalkacan bilmesidir. Her bu ktl ortadan kaldrmaya gc yetmezse kalbiyle buzedip onu irkin grmesi vaciptir. te bu da bizzat mutlak kudrettir. 363 El Veya Dil le Ma'rufu Emretme Ve Mnkerden Nehyetme Gcnn Bulunmay: Btn bunlardan anlalmaktadr ki ma'rufu emredip mnkerden nehyetmenin farziyetleri eittir. Kii bu farziyeti el veya dil ile yerine getirmek ister. Bunlardan her biri tadklar sorumluluklar ancak kudret ve g tama imknszl ile der. Bu nedenle de el ve dilin grevleri sona erer. Allme Ebu Bekir el-Cessas buyurur ki: "Bu sorumluluklarn sona ermesi, birtakm merhalelere ihtiya duyar, yle ki: 1- mkn ve artlar elverdike ktl el ile (sahip olduu her trl maharetini kullanarak) deitirmek. 2- Eer buna imkn yok da yani el ile ktl ortadan kaldrmaya balaynca kendinden korkuyorsa, diliyle nlemeye almas gerekir. ayet meru mazeret gsterip diliyle bunu yapamayaca ortaya karsa, sylediimiz gibi ilenen mnkeri kalbiyle irkin grmesi gerekir. 364
359 360
Ahmedb. Hanbel-Msned: 3/187 bni Mce-Ebvbu'l-Fiten (Emir ve Nehiy bab) (Ter. 10/240) Ahkmu'l-Kur'an: 2/38 361 Avnu'l-Ma'bd: ; 4/217 362 erhu'l-Maksd: 2/180 363 Mslim-Kitab-ul mare (Cihad ve Ribat bab) Tere. 9/85-5280. bn-i Mce-Fit bablar (uzlet bab). 364 Buhar-Kitabu'l-Gihad (manlarn en hayrls Allah yolunda malyla canyla cihad eden m'min bab) Mslim-Kitab-ul mare Ebu Davut, Tirmiz ve Nese (cihad bablarnda) bn-i Mce-Fiten bablarnda rivayet etmitir. NOT: "Buradaki mnzev hayat (bir keye ekilerek yaanan hayat) hakkndaki Peygamberin teblii bir hakikat telakki edilerek toplumdan ayr, da banda yaama olduu zannedilmemelidir. nk her m'min ayn yola bavurursa slm'n cemaat anlayna tamamen aykr olmu olur. (Bir vadide uzleti tercih) ta'biri, umum ahlkn bozulduu zamanlarda slm esaslar koruma esasna dayanarak evinde veya mesa hayatnda mzev bir yaama tarznn tercih edilmesinin hayrl olduunu temsilden ibarettir. Bununla beraber slm'da din ve devletin himyesi namna mmetin tesndnn en ak almeti oSan cihad'a itirak etmenin en ak bir uslbla emrolunmas hadisin hedeflerinin
Kad yaz, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmenin izah hususunda son derece tatmin edici bir yorum getirmitir: Da'vetinin galip zannna gre, ayet el ile ktl (genel anlamda) kaldrmak, kendisinin ldrlmesinden daha korkun bir ktle sebep olacak veya bu mnkeri yasaklamas nedeniyle bakas ldrlecek olursa el ile yapmaktan vazgeer, va'z ve korkutmak yntemiyle dili devreye sokarak yetinir. ayet dil ile ktl engellemeye almasndan da korkarsa, o zaman kalbiyle ho grmemek suretiyle bu grevini yapm ve meru sahaya girmi olur. 365 Allme el-Mnv, mnkeri nehyetme konusunda vrid olan hadis-i erifi yle aklar:. "ayet kendisine zararn gelecei zannyla, eliyle mnkeri nehyetmeye gc yetmiyorsa, diliyle yni yardm dileme, azarlama veya artna riyetle iddetli ve sert davranmak gibi szlerle nehyeder. Fitne korkusu, canndan korkma, bir organnn veya malnn yok olma endiesi gibi bir engelin varl nedeniyle buna gc yetmiyorsa, sadece kalbiyle nefret etmesi yeterlidir. 366 Kalp le Mnkeri Nehyetmenin Caiz Oluu Ve Doru Olmayan Yn Mnkeri yolla yasaklayan hadis-i erifin arzettii ilk iki yol yni el ve dil yoluyla nehyetme zerinde genie duruldu. Fakat kalb ile mnkeri nehyetmek ise kalben ondan holanmamak ve irkin grmektir. Bu yntemle mnkeri nehyetme, ancak ilk iki yolla mmkn olmaynca bu yolu seme hrriyet vardr. Mesel; el veya dil ile mnkeri nehyetme gcn tayan bir kimse, mcerred kalb ile irkin grmesi, onu sorumluluktan kurtaramaz. Allme el-Kurtub, bn-i Abdi'l-Berr'den, mslmanlarn u icmn nakleder: "Bu yolun dnda baka kar bir yol bulamayan kimsenin kalp ile irkin grmesi, zerindeki sorumluluun kalkmas iin yeterlidir." 367 Hadisde geen mnkeri nehyetme merhaleleri konusunda Aliyy'l-Kar yle der: " Kim bu merhaleleri (hadiseki srasna gre) kudreti olmamakla beraber deitirirse gnahkrlardan olur. Kim de kudreti olmamakla beraber bu sramalar terkeder veya faydasndan ok bunu zararl olarak grrse, o zaman mnkeri nehyetme grevini kalb yoluyla yapma durumuna der ve bu kii de m'minlerden olur. 368 bn-i Hacer el-Heysem bundan daha ak bir ifde ile yle der: "mkn ve artlar elverdii srece, her eit yolla mnkeri ortadan kaldrma imkn olan kimse va'zla yetinemez. Dil ile nehyetme imknna sahip olan da kalb ile irkin grme yoluna bavuramaz. 369 M'minin, mnkerden sz edemeyecei ve ameli bir ekilde mnkeri ortadan kaldramayaca bir takm durum ve artlarla karlamas mmkndr. Fakat mnkeri kalp ile irkin ve ho grmemeye hi bir mazeret yoktur. nk kalben mnkeri irkin grp ondan tiksinmezse bil ki ondan, man harereti ve ne'esi silinmitir. Bu nedenle hadisin dier bir rivayetinin son cmlesi yledir; "Artk bunun da tesinde (yni mnkeri kalb ile irkin grmenin tesinde) hardal tanesi kadar man yoktur. 370 Gsterisiz ve sorumsuz olarak, gnah irkin grp ona buz eden kimsenin, onu ileyenlerden de kanmas gerekir. nsann, bir kimse ile iliki kurup da onun etkisinden kalmadan yapt ii irkin grmesi kesin olarak mmkn deildir. Bu nedenle kalp ile yaplan nehiyle beraber erlilerin errinden de kanmak gerekir. Allme el-Cessas buyurur ki: "Onlardan ayrldn aa vurup erlerinden kandktan sonra, mnkeri yasaklamaynca kendilerine kar susmas caizdir." 371 Buna ilveten de mmin, mnkeri ortadan kaldramaymca bu acizliine raz olmas gerekmez. Aksine eer ortadan kaldrma imkn doarsa bunu eliyle kaldracan temenni etmeli ve zarar def edip mnkere rza gstermeyi det edinmemelimidir? Hatta bir daha geri gelmemek zere, gc yeterse mnkerin tamamen ortadan silinmesi iin devaml bir ekilde gayretim aa vurmaldr. Mnkerin kalp ile nehyi konusunda allme el-Mnv der ki: "Onu kalbi ile irkin grr. Gc yetince de onu kknden kazmaa azmeder. 372 bnu Hacer el-Hesyem: "Kalbiyle mnkeri irkin grr. Sz veya fiil ile onu ortadan kaldrmaya imkn bulursa tamamen yok etmeye azmeder." der. 373
birinci gayesidir. . Nevev, fitneden emin olma anyla halk ile iice olmann inzivadan hayrl olduu hususunda cumhur-i ulemann ittifakn zikreder. (Tecrid-Sarih c: 8 sh: 255) "Gelmi gemi btn peygamberler, sahabe, tabin, ulem ve salihler hep insanlarla beraber yaam; mmetin uuruma yuvarlanmamas iin deta birer engel durumuna gelmilerdir." (Mslim erhi c: 9 sh: 85) (eviren) 365 Mslim-Kitab-ul Kader (Kadere man ve ona boyun eme bab) bn-i Mce-Mukaddine: (Kader Bab) 366 erh-u Sahih-i Mslim: 2/237. 367 Ahmed b. Hanbel-Msned: 2/43 368 bn-i Mce-Fitne bablar (Belya kar sabr bab) Tirmiz-Kyametin sfatlar bab Mhm-erh 9/85 (Tercme) 369 Sbl-s-Selm-u bulu-il Meram: 2/28 370 hy-u Ulmid Din: 2/280 371 Ahkmu'l- Kur'an: 2/3 5 372 erh-u Sahih-i Mslim: 1/51 373 Teysir erh-ul Cm-is-Sair: 2/418.
VI. BLM MARUFU EMREDP MNKER NEHYETMENN YOL VE VASITALARI Mnkeri Yasaklamann Vastalar Veya Hisbenin Dereceleri slm mmeti iinde, Ma'rufu emredip mnkeri yasaklama grevini yerine getirmek iin bavurulacak yol ve vastalarn neler olduunu belirlemek cidden mhimdir. Yni Allah'a, Rasl'ne ve hiret gnne inanm bir toplumda mnkeri ortadan kaldrp yerine ma'rufu yerletirmek iin, insann kullanmas caiz olan ve olmayan vastalar neler olmaldr? mam Gazl bu soruya genie cevap vermitir. Fakat sorunun cevabn "hisbenin dereceleri" eklinde ifde etmitir. Bunun yannda ehid Abdlkadir Udeh bu ksm "mnkeri nlemenin vastalar" diye adlandrmtr. imdi burada mam Gazl'nin szlerini ksaca zetliyelim: Gazl'ye gre "hisbe"nin sekiz derecesi vardr. yle ki: 1- Taarruf: Yni, mnkeri aratrp mahiyetini renmeye almay kastediyoruz bu kelimeyle Bir de "tecesss" vardr ki, bu yasaktr. Bir kimsenin komusunun evine kulak verip ieride nelerin olduunu anlamas gerekmez. Evet, kendisi hi soruturmadan iki' dil ahidin haberine dayanarak, ieride ilenecek mnkeri nlemek iin msde istemeden birinin evine girebilir. (Yni mesken masuniyetine riyet etmeden ieri girmek, bu ktl nlemek iin caiz olmu olur.) 2- Ta'rif: Bazan chil, cahillii nedeniyle mnkeri nde tutar. Sonra onun mnker olduunu anlaynca terkeder. yle ise sert davranmadan, yumuaklkla mnkeri ta'rif edip tantmak gerekir. 374 3- Va'z ve nasihat ve Allah'n (c.c) azab ile korkutmak suretiyle nehiy yapmaktr. Bu da bir davrann mnker olduunu bilerek veya o hareketin mnker olduunu bildikten sonra zerinde srar eden kimseye kar yaplr. Bu gibi kimselere va'zu nasihatta bulunmak ve onlan Allah Tel'nn azabyla korkutmak, konu ile ilgili korkutucu haberleri aklamak, eskilerin det ve davranlarn ve takva ehlinin ibdetlerini bunlara anlatmakdr. Btn bunlar iddet ve sert ynetemlerle deil, tatllk ve yumuaklkla yaplmaldr. 4- Sz ile hain davranmak, hakaret etmek ve ar konumaktr. Bu dereceye, tatllkla yaplan yasakdan ve yaplan srar belirtileri ortaya kp ciz duruma dnld zaman geilir. Biz sert ve hain konuur derken; svp sayar, zina isnad yapar ve yalan syleyebilir eklinde kastetmiyoruz. 5-El ile deitirip bozmaktr. Bu da alg letlerini krmak, ikiyi dkmek, adamn srtndaki ipek elbiseyi karmak eklinde olur. Bu, baz gnahlar hakknda dnlrse de bazlarnda dnlmez. Dil ve kalp ile ilenen gnah bu yolla nehyetmek mmkn deildir. Gnahlar kendisini alkadar eden btn azalar ile yaplan gnahlar da byledir. 6- Tehdit ve korkurtmak: Bu derecenin edebi, yapamayaca ey ile korkutup tehdit etmemektir. Ama "bu ii terket, yoksa kafan krarm" gibi szlerle korkutabilir. "Evini yama ederim, ocuunu dverim" gibi szler veya buna benzer szler sarfetmek doru deildir. (ayet bu sz yapmak azmiyle konuuyorsa, bu haramdr. ayet byle bir azmi yoksa, konutuu yalandr. 375 7-Silah ekmeksizin el ve ayakla dvmektir. Bu da mnkeri nleyecek derecede olmak zere, zaruret artyla fertler iin caizdir. Mnker nlenince dvmekten vazgemek gerekir. 8-Bizzat bu ktle gc yetmeyip, silahl bir gcn yardmna muhta olmasdr. 376 Va'z Ve Nasihatle Toplumu Islah Etme Yntemi Ma'rufu emr mnkeri nehiy iin bavurulacak bu eitli vastalar iki ksma ayrmamz gerekir: Birincisi; va'zla slah etmek. kincisi; kuvvet kullanarak slah etmek. Yni da'veti evvel va'z, nasihat ve yumuaklkla slah etmeye alr. Eer bu yolda sarfettii gayret baarya ulaamazsa kuvvet yoluyla slah etmek vacip olur. Birinci yolun etkisiz oluu ortaya kmad mddete ikinci yolla slaha kalkmak caiz olamaz. Allah Tela yce Kur'an da yle buyurur: "Eer m'minlerden iki grup birbiriyle dvrlerse (savarlarsa) aralarn (bulup) bartrn. Eer onlardan biri dierine kar hl tecvz (e devam) ediyorsa siz o tecvz edenle, Allah'n emrine dnnceye kadar savan. Binnetice eer (Allah'n emrine) dnerse artk adalet (le hareket) edin . Allah phesiz ki dil olanlar sever." 377 yet-i-Kerime'de mslmanlarn, bir ihtilaftan dolay savaan iki grubun arasn hakla (slm llerle) slah etmeleri emredilmektedir. ki taraftan biri hakka boyun ememekte diretirse, zulme urayan tarafn himyesi iin
374
Gazali u yorumla bu noktay vuzuha kavuturur: "Bir adam cahillikle itham etmek, ona eziyettir. Her iinde ve zellikle er' meselelerde cehaleti ok az kimseler kabul eder. Bunun iin hiddetli kimseler cehalet ve hatalar zerine ikaz edildikleri zaman, hemen fkelenirler ve cehalet perdelerinin almamas iin, bile bile hakka kar direnir dururlar, insan tabiat, mahrem yerini rtmekten daha ziyde ceulcini rtmee meyleder. nk cehalet insanda manev bir irkinlik ve yzkaraldr. Sahibi daima knanr." (hya (Tere.) cilt: 2. sh. 810) (eviren) 375 hya: 2/815 376 hy-u Ulmid Dn: 2/289-292. 377 el-Hucurt: 49/9.
zulmedene kar savamann farz olduu hkm ortaya kmaktadr. 378 Allah Tel evvel slah iin almay emretmi sonra sava. Bu nedene slm ulemas, va'z ve nasihat yolu ile slah olmalan umulduu mddete kuvvet kullanmann caiz olmad gr zerinde ittifak etmilerdir. Allame el-Cessas buyurur ki: "Allah Tel savatan nce hakka da'veti emretti. ayet hakka dnmemekte diretirlerse kendileriyle savalr. 379 Allame ez-Zemaher ise: "Islah'a kolay yolla balar. Fayda vermezse zora bavurur. 380 bn-ul Arab el-Mliki: "Allah Tel savamadan nce (problemlerin) sulh yoluyla halledilmesini emretti. (ayet bu yolla mslmanlar aras problemler halledilmezse) yaplan zulm ve isyana, savala karlk verilmesi ortaya km ve byle arzu edilmitir." 381 Kurtub de: "Mnkeri nehiy grevini yapan kii, imkn bulduu zaman sz ile ortadan kaldrsn. Ceza vermek veya ldrmek yolu ile mnkeri nehiy, tek kar yol ise yapsn. ayet ldrmeksizin slah etme imkn varsa, ldrme yolu meru deildir. 382 Kuvvet Yoluyla slah Etmek Herkesi Kapsayan Bir Grev Midir? Yukardaki aklamalardan anlalmaktadr ki sz ile slah etmeye almak, kuvvet kullanmak yoluyla ma'rufu emredip mnkeri nehyetmekten nce gelir. Bu nedenle bu grevi yapmak her mslmana caizdir. Hatta ma'rufu hatrlatp mnkerden kandrmak suretiyle eriatle hkmetmek kendisine farzdr. Fakat kuvvet kullanma konusuna gelince; acaba eriat kuvvet kullanmaa kadir olana msde vermi mi, yoksa yalnz idareci ve devlet bakanna m bu yetkiyi vermitir? slm ulemas bu hususu derinden derine aratrm ve etraflca incelemitir. imdi bu konudaki Ulemann grlerini zetleyerek arzedelim. Allme el-Kurtub der ki; "El ile ma'rufu emretmek islm devlet yneticilerine, szle ma'rufu emretmek ulemaya, kalp ile emretmek zayf insanlara yni halka den bir grevdir." 383 Kurtub'nin, ulemdan naklettii bu aklama genel bir kaide olarak ortaya kmaktadr. Bu da u anlama gelmektedir.: "Kuvvet ve iktidar sahibi slm devletinin, kuvvet yoluyla ma'rufu (slm yasasna gre emredilen her fiili) yerletirmesi ve mnkeri (slm hukukunun yasaklad, slm'la atan her eit su ve gnah) ortadan kaldrmas farzdr." Ayn ekilde tebli, slh ve ird grevini if edebilen din ulems'nn mslmanlar ma'rufu ilemeye tevik etmeleri ve onlara mnkerin ktln aklamalar farzdr. Fakat mevcut artlar ierisinde bu grevi yapmakdan mahrum kalanlarn, ancak ma'rufu sevmeleri ve kalpleriyle mnkerden nefret etmelerinden baka yapacaklar bir ey yoktur. Ulemnn grnden kan bu sonutan, baz kimseler, kendilerini gnaha sokacak "yz kzartc bir su ileyebilecekleri" hkmn kesinlikle karamazlar. Zira elinde hkm ve otorite yoktur ki bsbtn bu konuda skt etsin. Kald ki o gnahn ortadan kalkmas iin son gayretini sarfetmedike susmas caiz deildir. nk slm, bir mnkeri grp onu yumuaklk, efkat ve merhamet beslemek suretiyle ortadan kaldrmay (ince bir siyset yntemini kullanarak) her fertten istemitir. Fakat bunda muvaffak olamad zaman kuvvet kullanarak mevcut mnkeri ortadan kaldrabilecekse kuvvete bavurmas meru olur. Mnkeri Ortadan Kaldrmak in Kuvvet Kullanmak Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmeye alma konusunda kuvvet kullanmann iki yn vardr. Birincisi; Eer mnker kuvvete bavurularak ortadan kalkmaa ihtiya gsterirse -iki dkmek, elence ve ark letlerini krmak gibi- kuvvete bavurularak ortadan kaldrr. Dieri ise; Mnkere kar deil, mnkeri ileyene kar kuvvet kullanmak. Zinadan men'etmek iin zina suunu ileyeni dvmek, vazgemezse kendisini ldrmek gibi. Birinci gr hakknda mam Gazl der ki: "Elence letlerini krmak ve ikileri dkmek, itihada bavurmakszn bunlarn niin krld, gerekten anlalmaa sebep olacaksa imamdan (Devlet bakan veya mahali mlkiye amirinden) izin istemeye ihtiya yoktur." 384
378
es-Sbn Tefsir-ul. Ahkm: (c: 2, sh: 494) de yle der: ''Mminlerin arasn dzeltmek farzdr. Ortaya kacak anlamazlklarn nlenmesi iin aralarn bulmak farzdr. Tecvz sulh yoluyla nlemedii takdirde kl (silah) kullanmak farzdr. slm'n birliini korumak ve mustaz'afladan zulm defetmek iin mtecavize kar koymak (be vakit namaz gibi) farzdr." (eviren) 379 Ahkm-ul Kur'an: 3/493 . 380 el-Keaf: 1/224-225 381 Ahkm-ul Kur'n: 2/224 382 el-Cmiu li-Ahkm-il-Kur'n: 4/49. 383 el-Cmiu li-Ahkm-il Kur'n 384 hy: 2/277 (Zlim yneticiye kar hak sz sylemek, cihadn en stndr.
Kad yaz yle der: "Bu hadis, mnkerin ortadan nasl kaldrlaca hususunda hkm koyan bir ldr." Mnkeri deitiren kimseye den grev; szle olsun veya fiilen olsun, onu ortadan kaldran her vastaya ba vurmasdr. Mesel; btln her eit letini krar, ikiyi ya bizzat kendisi dker veya onu dkecek birine emreder. Gasbedilen mallar ya kendisi onu gasbedenden alarak sahiplerine geri verir, yahut imkn varsa bakasna emrederek bunu yaptrr. 385 Hafz bn-ul-Kayym el-Cevziyye yle der: "ki kaplarn krmak veya iki tulumlarn yere arpp (paralamak) hususunda asla tazminat yoktur. 386 mam Gazl afi Mezhebindedir. Fakat Kad yaz Mliki mezhebindedir. Hafz bnu'l-Kayym, Ahmed b. Hanbel mezhebine mensubdur. Bu her slm limi kendi mezheblerini temsil ederler. Hanef'ler ise bu hususda kfir ile mslman arasn ayrrlar ve yle derler: "Yok edilen mnker, eer mslmann mlkiyetinde ise, ister kafir ister mslman olsun, onu yok edenin, bedelini tazmin etmesi gerekmez. nk haram eylerin mslman nazarnda hi bir deeri yoktur. Fakat yok edilen mnker kfirin mlkiyetinde ise, onu ortadan kaldrp yok eden, ister kfir ister mslman olsun, yok ettii eyin kymetini tazmin etmesi gerekir. Allme el-Kni yle buyurur: "ikiyi dkp domuzu ldren mslmann demekten kurtulmas iin, fiili ileyen ister mslman ister zim'm olsun deimez. (Yni bunlarn bedelini tazmin etmeleri gerekmez.) ayet ikiyi dken veya domuzu ldren bir mslman veya zimm ise -fnin aksine- bize gre bedelini tazmin eder."
387
Mnkeri leyene Kar Kuvvet Kullanmak Yukarda mnker olan bir fiile kar kuvvet kullanma keyfiyeti hakknda sz ettik. imdi ise mnkeri ileyene kar kuvvet kullanma hakknda ulemnn grn arzedelim: Allme ehid Abdlkadir Udeh yle der: "Cn, cinayeti ilerken grldnde -kim olursa olsun- iledii sutan kuvvet yoluyla men'edilir ve bunu engellemek iin gerekli kuvvet kullanlr, ilenen su, ister hrszlk gibi fertlerin hukukuna tecvz, ister iki imek ve zina yapmak gibi toplumsal haklara saldr eklinde olsun deimez. Byle bir savunma "umum mnda meru mdafaa hakk" adn alr. 388 Allme Ebu Bekir el-Cessas'n bu konuda geni ve derin bir aklamas vardr. Bu aklama delil ve ispatlarla snrlandrlm olup, mn ve muhtevasna halel getirmeden mhim baz blmlerini burada nakledelim: "Ma'rufu emr mnkeri nehiy esasnn iki durumu vardr. Biri; mnkeri ortadan kaldrmanann mmkn olmad durum. Dieri; mnkeri deitirip onu ortadan kaldrmann mmkn olduu durum. Eliyle mnkeri ortadan kaldrma imknna sahip olana bu grev fazdr. El ile kaldrmann da bir takm ekilleri vardr. Mesel; Mnkeri kaldrmann btn yollar denendikten sonra, i kl ekme ortamna ve mnkeri ileyeni ldrme snrna kadar gelmise bunu yapmas gerekir. Bu durum, kendisine kastetmeyi veya bakasn ldrmeye niyet eden veya maln alma niyyetini gden yahut bir kadnla zina etmeye kesin olarak niyyet eden ya da buna benzer bir crm ileyecei kesinlik kazanm, szle veya silah kullanmadan kendisiyle arparak iledii mnkerden vazgemeyecei bilinirse -Raslullah (s.a.v.)'in u hadisine istinaden- ldrlmesi gereken kimsenin durumuna benzer. Allah Rasl (s.a.v.) bu hadisde yle buyurur: "Kim bir mnker grrse onu eliyle ortadan kaldrsn. ayet onu ortadan kaldrmak eli ile deil de -artk re- bu mnkeri ileyeni ldrme artlarn hazrlamsa, onu ldrmek kendisine farz olur." Birinin maln gasbeden bir adam hakknda, bn-i Rstem, Muhammed'den unu nakletmi tir.; "Onu ldrmek sana caizdir. Ta ki mal alp onu sahibine veresin. Eve giren hrsz hakknda Ebu Hanife'nin hkm de byledir. Senin diini skp karmak isteyen "bir adam" hakknda da Ebu Hanife: "Halkn sana yardm etmeyecei bir yerde ona rastladn zaman onu ldrmen gerekir." (veya O'nun diini skp karman gerekir.) "Halkn malndan aldklar vergi ve gmrk kaaklar hakknda da hkm, yukarda sylediimiz gibidir. "Onlarn kanlar mbahtr. Onlar ldrmek mslmanlarn grevidir. Gc yeten her bir mslmann, bylelerini ikaz etmekizin ve szl olarak kendilerine yaklamakszn ldrmeleri grevleri gereidir. (Onlar hakknda uygulanan byle bir muamele son olarak yaplan muamele olduu iin) durumlar aka gsterir ki artk onlarn bunu bilmelerine ramen kendilerine kar mnkeri yasaklama grevini yapmak isteyenlerin ikazlarndan yz evirirler, hatta istedikleri mnkerden vazgemeleri de mmkn deildir. "Byk gnah ileyip de bunlardan srar eden ve bunlar aka ileyenler hakknda hkm de; iledikleri mnkeri elleriyle deitirmeleri mnkn olduu halde deitirmemeleri nedeniyle, yukarda arzettiimiz gibi kendilerine ldrme cezas tatbik edilir."
Nitekim hadis aktr. mama kar sylenmesi caiz olan bu gibi hak sz bakalarna kar sylemek iin imamdan (devlet bakanndan) izin almaya ne lzum vardr? te alg letlerini krmak ve iki dkmekde de hkm ayndr. darecilerden msde almadan, eskilerin devaml onlara t vermeleri, onlardan msde almayarak gerek olmadnn kesin bir delilidir. Hatta emredilen Ma'rufu vali ve yneticiler kabul ederlerse ne l; ayet kzarlarsa, onlarn kzmalar mnker bir harekettir, bunu reddetmek vaciptir.) (hy-Terc: 2/782 (eviren) 385 erh-u Sahih-i Mslim: 1/51 (Tere: 1/282 386 et-Turuk-ul Hkmiyye fi-Siyset-i-er'iyye: 256 387 Bedi-s-San f-Tertb-i-er: 7/176. 388 et-Teri-l-in: 1/86
Arzettiimiz bu hkmler, Allah Tel'nn: ".... O tecvz edenle, Allah'n emrine dnnceye kadar savan, "yetine dayanr. yette kendileriyle sava emredildi. Allah'n emrine dnnceye kadar kendileriyle savan devam edilecei enredilmekte. Ta ki mnker ilemek ve hakka tecvzden vazgesin. 389 Bir phenin Ortadan Kaldrlmas Yukardaki aklamalardan anlalmaktadr ki, ister kendini isterse bakasn savunmak, yahud ferd ve toplumu himaye etmek iin mnkeri ortadan kaldrma grevini f etme mecburiyetine dnce, (ve de yaplan tm ikazlara ramen vazgemeyenleri, slm' koruma ve kollamaya engel olan ve vazifesini iskata sebep olan kim olursa olsun) kar kan ldrmek m'minin grevidir. Fakat bu noktada biri yle bir soru sorabilir: phesiz ki slm, insan, kendini, maln ve rzn mdafaa hakkyla babaa brakmtr. Yine bakasnn maln ve rzn korumakla da sorumlu tutmutur. Bu hkmle kendisine ve bakasna ynelik her trl tecvz ve saldry yok etmek iin kar kmak da meru klnmtr. imdi burada bu tr mdafaa hakk ile ma'rufu emredip, mnkeri nehyetme arasnda bir fark var m yok mu? sorusu karmza kmaktadr. Evet, phesiz ki fark vardr. Bir kere mslmann, kendini ve bakasn meru mdafaa hakk, dinin lleriyle snrldr. Fakat ma'rufu emredip mnerden nehyetme sahas, bir ok adan daha geni kapsamldr. Birincisi "zel meru mdafaa" diye isimlendirilirken, ikincisi "umum meru mdafaa hakk" diye adlandrlr. Mesel; bir kadna, karma niyetiyle saldran kii "saldrgan" diye nitelendirilir. Burada kadnn kendisini savunmas "zel meru mdafaa" dr. Fakat kadn kendi rzasyla adama varr da o da kadn karrsa bu davranlar mnkerdir. Bu da nnker olmas tbriyle -deerlendirilerek- nlenmelidir. te bu da "umm meru mdafaa" konusuna girer. Yine bir kiiyi ldrmeye alann davran "saldr" olarak deerlendirilir. Buna kar yaplacak mdafaa, zel meru mdafaadr. ntihara teebbs edenin fiili mnkerdir. Buna engel olmak, "mnkere engel olmak ve onu ortadan kaldrmak" statsne girer. Ksaca eriatn kabul etmedii ve nlemeye imkn verdii her eit fiili ortadan kaldrmak mnkeri deitirmektir. Bu, ister mdafaa ister baka ekilde olsun. 390 Halkn Kuvvete Bavurma artlar Bu aklamalardan u netice ortaya kmaktadr: "Kuvvete bavurarak mnkeri ortadan kaldrmaa almak herkesin hakkdr phesiz. Fakat bunun da artlar vardr. imdi bu artlara temas edelim: a- Mnkerin o anda mevcut olmasdr: Mnkeri ortadan kaldrmak iin halkn kuvvet kullanmas, ancak mnkeri ileyeni grdkleri zaman meru olur. ileride meydana geleceinden korktuu bir mnkeri imdiden nlemee kalkmas doru deildir. Gnah ilendikten sonra onu men'etmee kalkmak da byledir. Ancak mnkeri ileyen va'z ve nasihat yoluyla aydnlatlabilir. mam Gazali buyurur ki: "Ma'siyetin hali vardr: 1- Kendi kendine zarar vermek iin bir organn kesmeye kalkmak. Byle bir sua kar er' ceza veya ta'zir uygulanr. Bu da herkesin deil, slm devletinin grevidir. 2- lenen gnah kk olup bizzat sahibinin ilemesi. pek giymek, yannda alg ve arap bulundurmak gibi. Daha byk veya benzeri baka bir ma'siyeti ortaya karmad mddete imkn nisbetinde bunu nlemek vaciptir. Bu suu nleme hususunda fertler de halk da yetkilidir. 3- Vaziyete bakarak bir ktln yaplacan tahmin etmektir. Mesel; Oda donanm, iki imek iin masalar kurulmu, kadehler hazrlanm vaziyette. Artk iki iilecei tahmin ediliyor. Fakat henz iki gelmemitir. Bu phelidir. Belki bir engel nedeniyle iki iilmeyecektir. Bu durum karssnda herkesin saldrp ortal datmas ve buna niyet edenlere kar kuvvet kullanmas caiz deildir. Ancak va'z ve nasihat yolu ile ikaz edilebilir. iddet kullanmak vurup-krmak fertler iin caiz olmad gibi, yneticiler iin de caiz deildir. Ancak devaml olarak burada iki iildii biliniyorsa, bu defa da ma'siyeti ilemek iin btn sebepleri hazrlad ve ktl ilemek iin herhangi bir sebep dolaysyla bekliyor demektir. (Kadnlar grebilmek iin, kadnlar hamamnn etrafnda dolaan genler gibi. Her ne kadar etrafn geni olmas sebebiyle bunlar yolu. daraltmyorlarsa da, bu maksatla toplanan genleri, iddet vb. yntemler kullanmak suretiyle buradan datmak caizdir.... Zira buralarda bulunmak da ma'siyetr.)" 391 Allme bn-i Nceym, "ta'zir" konusundaki incelemesinde yle der: "Dediler ki: u ileme annda her mslmann mdahale hakk vardr. Fakat su ilenip bitirildikten sonra ona mdhale hakk devlet bakanna
389 390
Ahkm-ul-Kur'n: 2/37-38. et-Teri-ul-in: 1/511-512. 391 hya-u Ulmid-Din: 2/284 (Tere: 2/799)
geer, halkn yetkisi sona erer. 392 Bu husus fkh kitaplarnda yle delillendirilir: "Fuhula megul halde iken faile mdhale edip nlenirse bu, nleyenin tabi hakkdr ve gayet normaldir. nk, mnkerden nehiydir. Herkes de bununla grevlidir. Mnker fiilini bitirip ayrlmsa faili yakalayp kaba kuvvet kullanarak ahsna mdhale etmek mnkerden nehiy deildir. nk gemi bir durumdan nehyetmek dnlemez ki ta'ziren cezalandrlsn. Byle bir durum devlet bakanna intikl eder. 393 slm hukukular, mnker bir fiilin ilenip sona ermesinden sonra, kuvvet kullanmann cinayet olacan, byle bir fiili ileyenin sorguya ekileceini aklamlar ve yle demileridir. "Mnkeri ileyip bitireni cezalandran kimseye ceza vermek muhtesibin hakkdr." 394 Bunu bir mislle aklayalm: Bir kimse dierine hcum eder, silahn eker de onu ldrrse veya dieri kendini korumak iin onu ldrmesine kar bir ey gerekmez. (nk slm'da kendini koruma hakk, meru mdafaa hakkna girer.) Bu aklamalar gsteriyor ki, mnkeri deitirip ortadan kaldrmak iin kuvvet kullanmak, mnkeri ileme annda caizdir. "Bir adam dierine kar silah eker de onu dvp ayrlr, Sonra dvlen (silah ekilen) de dveni (silah ekeni) dvp ldrrse kendisine ksas tatbik edilir." 395 Bu hukuk kaide ise "mnker ilendikten sonra kuvvet kullanmann caiz olmayaca " eklinde ortaya kr. b- Zaruret miktarnca kuvvete bavurmak: Zaruret miktarnca kuvvete bavurmak; Halkn ma'rufu emredip mnkeri nehiy yolunda kullanaca kuvvet zaruret miktarmcadr. Bu miktar amak caiz deildir, mam Gazl', inel ile mnkeri deitirmenin metodlarndan biri olarak: "Mnkeri deitirip ortadan kaldrmak iin ihtiyaca gre mdhale yapmak gerekir. 396 diye ifade eder. "Bir kimse bir yer gasbetse, gsb oradan karmak iin elinden tutup da oradan karmaa alan kimse karrken ayak ve sakalndan tutarak gasbedilen yerden karmas caiz olmaz. 397 "Mnkeri nehyederken, kullanlacak kuvvetin snrn amak cinayettir. Kmlmakszm dklmesi kolay iken, ikiyi dkmek iin krd iki kabnn bedeli, er'an krandan alnr ve tazmin etmesi gerekir. Fakat eer krmaktan baka bir kar yol bulamazsa krmas caizdir. 398 Ayn ekilde birinin evine bir hrsz girse, ev sahibi bard takdirde, hrszn kp eyasn gtreceini anlad halde onu ldrrse kendisine ksas gerekir. Fakat kendisine barmakla asla kmayacan anlad zaman ldrrse hukuken cezalandrlmaz. 399 Gazal bu hususda Umumi Bir Kaide ortaya koyar ve yle der: "Halktan bir kimsenin ancak nleme yetkisi vardr. O da mnkeri ortadan kaldrmaktr. Bu yetki alnca ister gemi bir sua verilen ceza olsun, ister onu takip eden bir sutan men'etmek olsun, bu yetki Islm ynetimde idarecilere geer, halkn yetkisini aar. 400 Mnkeri Yasaklarken Fitne Ve Fesada Sebep Olmamak Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmede, ancak ma'rufu yerletirip mnkeri ortadan kaldrma midi olup herhangi bir fitne veya fesada dnmekten korkulmadnda kuvvete bavurmak doru olur. Dman tarafndan yaplan baskn hallerinde mnkeri ortadan kaldrmak, iin kuvvet kullanmak, nemli boyutlara ulaacak bir tehlike oluturmaz. Fakat bu maksat iin silah ekmek ok kere fitneyi ayaklandrr. Bu nedenle mam Gazl, ihtiya hasl olunca mnkeri ileyeni dvmeyi herkesin tabi hakk olarak grr. Fakat fitneden emin olunmadka da mnkeri ileyene kar silah kullanmak caiz deildir. Gazl hisbenin sekiz derecesini sayarken yedinci derecede yle der: "Yedinci derece de silah kullanmadan el ve ayakla dvmektir. Bu da yalnz mnkeri ortadan kaldracak derecede olmak zere zaruret artlar ierisinde caizdir. Mnker nlenince el ve ayakla dvmekten vazgeirmek gerekir. ayet silah kullanmaa ihtiya duyulur ve bu yolla ktl nlemee kadir olacaksa fitneyi uyandrmayacak derecede silah vb eylerle yaralamak caiz olur. 401 Mnker leyen Topluma Kar Kuvvet Kullanmak "slm devletinde bir kimsenin, mnker ileyen birine kar kuvvet kullanmas caiz midir?" sorusunu gemi konularda cevaplandrmtk. imdi karmza, -bu soruyu takibeden - dier bir soru kmaktadr.O da; "Bir kimse
392 393
el-Bahr-ur-Rik erh-u Kenz-id-Dakaik: 5/42 A.g.e. 394 A.g.e. 395 el-Bahr-ur-Rik Tekmilesi: 302 396 hy-u Ulm-id-Din: 2/290 397 A.g.e. 398 A.g.e. 399 Tekmilet-u Bahr-ir-Raik: 302 400 hy-u Ulm-id-Dn: 2/291. 401 hy-u Ulm-id-Dn: 2/291 (....Mesel, Kt bir insan bir kadnla gayr-i meru halde algsn almaya devam ediyor. Arada rmak veya duvar gibi bir engel varsa, okunu eline alr ve adama: "Bu iten vazge, yoksa seni ldrrm" der. ayet vazgemezse ldrmemek artyla ayaklarna nian almak suretiyle atar ve bu hususda da tedrice riayet eder. Btn bunlar ktl nlemek iindir. mkn nisbetinde ktl nlemek vaciptir. Burada Allah hakk ile kul hakk arasnda fark yoktur...) (hya- Tere: 2/816) (eviren).
tek bana kar koyamayaca mnker ileyen bir fert veya gruba kar bir takm yardmclar toplayp ilenen mnkeri ortadan kaldrmak iin kuvvete ve silaha bavurmas caiz midir?" sorusudur. yle ki byle bir tatbikat sonucu mnker kalkacak ma'ruf da yerleecektir. Fakat bununla beraber fitne ve fesad da peinden srkleyeceinden korkulmaktadr. Durum nasl olacaktr? mam Gazl der ki: "Yardmclar toplanp silah kullanmaa gelince; bu da umm bir fitneyi peinden srkleyecekse bu hususda grler vardr." 402 Gazl bu safha hakknda bizzat yle der: "Mnkeri ortadan kaldrmak iin bazan insan silah kullanp birtakm yardmclar toplamaya ihtiya duyar. Eer mnkeri yok etmek iin ihtiya duyulursa savamak kendisine caiz olur." te Gazl hisbenin derecelerinden sekizincisi ile ilgili olarak u sonucu verir: "Mnkeri nlemee bizzat gc yetmeyip, silahl bir kuvvete muhta olmasdr. ok kere de mnker ileyen fsk da yardmclar isteme durumuna der. Bu durum ise karlkl adamlarn toplayp silah kullanarak bir savaa gtrr. te byle bir durumda devlet bakannn msdesine ihtiya olup olmad hususunda ihtilaf vardr. Bir ksm; "fertler bu hususda yetki sahibi deildir. nk byle bir yetki, fitnenin uyanmasna, fesadn yaylmasna ve lkenin topyekn yok olmasna neden olur." demiler. Dier bazlar da; "Hayr! Devlet bakannn msdesine ihtiya yoktur, dediler ki, bu da en uygun kyasdr. Zira fertler vastasyla ma'rufu emretmek caiz olduundan bunun birinci dereceler ikincilere, ikinci dereceler de nc derecelere ve derken durum dvmeye kadar uzanabilir. Dvme de yardmlamay da'vet eder. Binaenaleyh, ma'rufu emredip mnkerden uzaklatrma sebeplerinin sahasn daraltmaa gerek yoktur. Bunun sonuncu, isyanlar nlemek iin Allah'n hkmranl urunda ordunun mdhelesine kadar gider. Biz fertlerin toplanp kfirlerden herhangi bir grupla arpmalarn caiz grrken, fesat karanlar yaptklarndan men'etmek iin onlarla dvmeyi neden caiz grmeyelim? (Kfiri ldrmekte bir saknca olmayp, bu uurda len ehid olduu gibi, savaa kalkan fsk ldrmekte de bir saknca yoktur. Hakkyla ma'rufu emredip mnkeri nehyeden kimse de bu uurda zulmen ldrlrse ehittir.) Netice olarak; hisbe konusunda ma'rufu emretmenin bu dereceye ve byle bir ortama varmas ok ender rastlanan durumlardan olduu iin kyas kanununu deitirmez. 403 Gazl'nin ileri srd bu gre btnyle katlmamz mmkn deildir. phesiz ki bir slm devletinde yaayan halk, mam Gazl'nin tecviz ettii bu geni yetkiye dayanarak halkn kar karya gelip kuvvete bavurmaa balamas, emniyeti ortadan kaldrr, her tarafa anariyi yaymaya neden olur. ok kere de bizzat devlet, yaygnlaan bu ortama kar koyamaz olur. u duruma gre birisi yle bir soru bize yneltebilir: "Mnkeri ortadan kaldrmak iin ferdin bir dierini (mnkeri ileyeni) ldrmesi caiz olunca, bizzat ayn ama iin mnker ileyene kar cemaatn sil ha ba vurmas nasl caiz olmasn? Bu sorunun cevabn verebilmemiz iin iki hususun gzden uzak tutulmamas gerekir: 1. Yukarda arzzettiimiz gibi herhangi bir fitne veya karkln meydana gelmesinden korkuluyrsa, ma'rufu emredip mnkeri nehyetme urunda bir kemsenin dierini ldrmesinin caiz olmyacadr. Bu kaidenin altnda soruya bakldnda grlecektir ki, cemaatn bulunduu stat ile ferdin stats deiiktir. Mnkeri ortadan kaldrmak iin, cemaatn cemaatle arpmasndan doacak fitne korkusu ferdin fertle arpmasndan doacak fitne korkusu ile denk tutulamaz. Aksine bir cemaatn dier bir cemaatle arpmasndan doacak fitne korkusu -mantk olarak herkesin kabul edecei gibi- ferdlerin arpmasndan doacak fitne korkusuna nisbetle yz derece fark ortaya kacaktr. Cemaat ferde itibar etmek doru olmaz. 2- Kendisinden kurtulma imkn bulamaynca, ma'rufu emredip mnkeri nehiy urunda ferdin bir bakasn ldrmesinin kesin olarak caiz oluu. Grlyor ki bunun caiz oluu, zaruretin art koulmu olmasdr. Fakat normal durumlarda; i, savaa, silah kullanmaya ve hkmeti ypratmaya kadar varnca ulemann bu konudaki aklamalar ve deiik grleri karmza kar: Ulemann bu aklamalarn aaya arzediyoruz: bnu'l-Arab el-Malik; " kaba ve sert davranmann gerektii haller hari, mnkeri ortadan kaldrmak iin ferdin silah kullanmas caiz deildir. Ayn ekilde birini ldrmeye kalkan, yapt hakszlkdan kurtarmak iin onunla arpan kimse gibi silah kullanlmad zaman daha byk bir ktlk ortaya kmasndan korkulursa silah kullanmak caizdir der."Fakat normal durumlarda bn'l-Arab sorunun hkmn yle aklar: "Eer silah kullanmak ve arpmaktan baka bir eye gc yetmiyorsa onu kendi haline brakr. nk silah kullanmak devlet bakannn yetkileri dahilindedir. Hem halk arasnda silah kullanmak, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmekten daha ok bazen fitneye k kaps, bazen de fesat ve bozgunculua dnmeye zemin hazrlam olur. 404 mam'l-Harameyn yle der: "Silah ekmeye ve savaa sebep olmamak artyla, szle vazgeirilemeyen byk gnah sahibini, devletin tebaas fiilen o gnahlar men'edebilir. Durum savaa dnecekse devlet bakanna havale edilir. 405 Allne ez-Zemaher yle der: "Sava yoluyla mnkeri kaldrmaya, devlet bakam ve onun temsilcileri daha lyktr. nk onlar, siyseti ve
402 403
hy; 2/291-292 hy: 2/292 404 Ahkm-ul-Kur'n (bn-il Arabi): 1/122 405 er-u Sahih-i Mslim: 1/52 (Tere: 1/283)
siysi malzemeyi herkesten daha iyi kullanmay bilir. 406 Ma'rufu emredip mnkeri nehiy iin fertlerin silah ekmesi ihtilfa konu olunca, nerede kald ki cemaat iin caiz olsun. Fakat zaruri hallerde nasl ki fertelerin kuvvet kullanarak mnkeri ortadan kaldrmas caiz ise ayn ekilde cemaatler iin de caiz olur. Mesel; Yol kesici bir grubun kye hcum etmesi karsnda tm ky halknn onlara kar koymas ve onlar kyden karmas caiz olmakla beraber, eer zaruret varsa onlar ldrmesi bile caizdir. Yukarda arzetklerimizin altnda, "mnkeri ileyen bir toplulua kar baka bir topluluun silah kullanmas caizdir." Dememiz mmkndr. O halde bir cemaatn silah kullanabilmesi iin u artlarn ortaya kmas gerekir. 1- Durumu hkmete bildirmek mmkn olmadnda, 2- Herhangi bir fitnenin meydana gelmesi ve bu fitne atmosferinin etrafa yaylmasndan korkulmas. 3- Silah kullanlmadnda daha byk bir mnkerin meydana gelmesinden korkulmas. Bununla beraber phesiz ki byle bir plnn benzeri daima istisna hallerde olur. Bize gre tercih edilen tatbikat; normal hallerde ma'rufu emredip mnkeri nehiy konusunda bir cemaatn, dier bir fert veya cemaate kar kuvvete bavurmasnn caiz olmaddr. VII. BLM MA'RUFU EMRETME VE MNKER NEHYETMENN SINIRLARI, USL VE KADELER phesiz ki mslmanlarn slah, eitimi, ma'rufu emredip mnkerden nehyetmeye almalar ok mhim ve hassas bir almadr. Ayn ekilde bu almann bir takm snrlar ve belli kaideleri vardr. Gerekten bu esaslara riyet etmeden byle bir almay baarmak, zor olmakla beraber en gzel ve en verimli bir grevdir de. Bununla beraber, bu belli snrlar brakp, usl ve kaidelerinden sarf- nazar edildiinde, ma'rufu emrederken mnkeri ilemeye, mnkeri ortadan kaldrrken ma'rufu yok etme yanllna dlebilir, ite aadaki blmlerde, bu durumlara dmemek iin bu nemli grevin snrlarndan, usl ve kaidelerinden genie sz edeceiz. Ma'rufu Emretme le Mnkeri Nehyetme Arasndaki Fark Aslnda "ma'rufu emr" ile "mnkeri nehiy" kavramlar arasnda hi bir fark yoktur. Hakikatte ma'rufu emretmek mnkeri nehyetmek, mnkeri nehyetmek de ma'rufu emretmek demektir. Fakat bu iki kavrama, nazar- dikkatle bakldnda aralarndaki fark ortaya kacaktr. Bylelikle ma'rufu emretmeyi "olumlu bir amel", mnkeri nehyetmeyi ise "olumsuz bir amel" diye ifde etmek mmkn olacaktr. Mslmanlara nasihat etmek, onlar eitmek, slah edip onlara dinlerinin esaslarn retmek, kendilerine din sevgisi alamak, zor durumlarda ve benzeri artlarda yardmlamak gibi hususlar ma'rufu emretme sahasna girer. Fakat mnkeri nehyetme ise mslmanlar, itikad ve amel cinsinden dnya ve hirette zararl eylerden sakndrma almasdr. 407 Ma'rufu Emretmenin Farziyeti Ve Mbah Saylmas Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek ne zaman mslmana farzdr? Ne zaman mbah veya yalnz mendub olur? Ma'rufu emretme konusunda slm ulemas der ki: "Ma'rufu emretmek emredilen eye tbidir. Eer emredilen ey farz ise onu emretmek farzdr. Eer emredilen ey mendup ise onu emretmek mendup olur." 408 Mnkeri Nehyetmetin Farziyeti Ve Mbah Oluu Mnkeri nehyetme konusunda Allme Ebu's-Sud yle der: "Mnkerin her eidini nehyetmek farzdr. nk eriatn ho grmedii (yasaklad) her ey haramdr." 409 Fakat Allame Ebus-Sud'un ileri srd gr kabule ayan deildir. Dorusunun ma'rufu emretme ve mnkeri nehyetme hkmnn ayn olmasdr. Nasl ki marufun bir ok dereceleri var. Gereine gre bunlar emretmek farz veya mstehabdir. Ayn ekilde mnkerin de bir takm dereceleri var. Baz durumlarda mnkeri nehyetmenin
el-Keaf: 1/225 Bu mnasebetle burada bir aklama yapmak gerekir: nk baz kimseler ma'ruf ve mnker kavramlar arasndaki incelii tefrik edemiyorlar. Fakat imam Gazl'nin genie temas ettii bir fark vardr. yle ki; "Mnker" "ma'siyet" kelimesinden daha kapsamldr. Mesel; bir kimse bir ocuun veya delinin iki itiini grdnde onun ikisini dkmesi gerekir. Ayn ekilde bir delinin, deli bir kadnla veya bir hayvanla zina ettiini grdnde, onu bu fiilinden men'eder. Bu ekilde ilenen bir fiil, insanlar arasnda aka ilense bile fuhu saylmaz. Hatta byle bir fiili aktan deil de gizli yapsa dahi yine mani olunmas gerekir. Delinin iledii bu fiile "ma'siyet" denmez. nk si olmadan ma'siyet olmaz. ocuk ile deli mkellef olmadndan onlara s denemez. Fakal "mnker" ifadesi er'an inkr ve men'edilmi bir i olmas bakmndan buna mnker denir. Bu bakmdan "mnker" kelimesi "ma'siyet" kelimesinin kapsamna aldk. Artk ma'rufu emr mnkeri nehiy byk gnahlara mahsus deildir. Hatta kk gnahlardan olduklar halde hamamda mahrem yerini amak, yabanc kadnla bir arada bulunmak ve yabanc kadnlara bakmaktan men'etmek de vaciptir.: (hy: 2/285). 408 Mebriku'l-Ezhr Serh-u Meriki'l-Envar: 1/51. 409 rd'l-Akl-is-Selim: 2/489
407 406
farziyeti, baz durumlarda ise mstehab hkmnn cereyan ettii grlr. Bu nemli noktaya Aliyy'l-Kr yle iaret eder. "Mnker haram emsinden bir fiil ise onu men'etmek farz, mekruh cinsinden bir ktlk ise onu men'etmek farz deil, mstehabdir. Maruf ise tbi olduu hkme gredir. Farz ise onu emretmek farz, mstehab ise emredilmesi' mstehab olur." 410 Ayp Ve Kusurlar Aratrmak Yce eriatmz tecesss (ayplar aratrmak) dan men'etmitir. nsanlarn ayplarn da vurmay caiz grmemitir. Allah Tel buyururki : "...Birbirinizin kusurunu aratrmayn." 411 Reslullah (s.a.v.) buyurur ki; "Devlet bakan insanlar hakknda pheye dt vakit onlar ifsd eder."412 Dier bir rivayette Allahm reslu: "phesiz insanlarn ayplarnn (aa kmas iin) peine takldn zaman onlar bozmu olursun. 413 Mnker ileyen birini, aka ilemesi mstesna muaheze etmek doru deildir. Abdullah bn-i Mes'ud'a: "Falan adam sakalna arap damlatt,: diye haber verilince: Ayplar aa vurmaktan men' olduk. Fakat aktan bir ey ilesin onu (hemen) hesaba ekeriz." buyurdu. 414 slm Hukuku, bir kimse iledii suu, bulunduu topluluk iinde aktan yapmayp, toplumun her kesimine yaylmas iin yaptn gizler ve su haddi amazsa Resulullah'n (s.a.v) u hadisine dayanarak durumu hkme balanmtr: "u pisliklerden kim grr, karlarsa Allah'n rtsnden mnasip bir rt ile rtsn. Kim o pislikleri aa vurup perdeyi aralarsa Allah'n kitabnda onun hakkndaki cezasn uygularz. " 415 Bu aklamalardan anlalyorki, iledii hatasn rtp de onu aktan yapmayan kimse eriatn emrine uygun davranm olur. Fakat aktan su ileyen ise dier bir suu irtikap etmi demektir. Bu nedenle slam ulemas der'ki; "ma'rufu emr mnkeri nehyetme grevini tahakkuk ettirmek iin halkn kendi aralarnda fsldap gizli konutuklarn ifa etmesini istemek doru deildir. Ayn ekilde evine girmekle adamn gizlice iledii su, evinde "dinleme hrszl" yapmas, hariten bilmek istemesi ve ledii gnah almak iin komunun evinde cereyan eden bir i olaym renmek istemesi de doru deildir. Zaten evinde gnah iledii dorulanan kimse Allah katnda sorumludur. Ma'siyet evine mnhasr kald srece, herhangi bir kimsenin mdahale hakk olamaz. Bu konuda tarihde Hz. mer (r.a) ile bir adam arasnda geen vak'a anlatlr. yle ki: Hz. mer (r.a) adamn birinin evine pencereden ieri girer ve adam istenmeyen bir halde yakalayarak: Bu yaptn nedir? diye adama knca, o da: Ey m'minlerin emri! Ben Allah'a bir adan isyan ettiysem, sen adan gnah iledin" diye cevap verince, Hz. mer (r.a): Nedir onlar? diye sorunca adam: Allah Tel: "Gizli kusurlar aratrmayn" 416 buyurdu. Sen aratrdn. Allah Tel; "Evlere kaplardan giriniz." 417 buyurdu. Sen pencereden girdin. Allah Tel: "inde bulunanlara selm verip onlara nsiyet etmeden bakalarnn evine girmeyiniz." 418 buyurduu halde, sen selm vermeden ieri girdin, dedi. Bunun zerine tevbe elmek artyla Hz. mer (r.a) kendisini brakt. 419 Kaval, utar ve benzeri alg letlerinin ve sarholarn kendi aralarnda alp kullana geldikleri edeb d svme sesleri, evin dndaki kimselerce -mnker belirtileri olduu aka- anlalr, evin duvarlarndan dar taarak sokaktaki halk tarafndan iitilmekle beraber, Allme el-Mverd'ye gre eve girmek caiz deildir. Onu ayp grerek mnker grevini darda yapmas gerekir. Gizli ilenen ma'siyetin emarelerinin darya tamas ierde ilendiinin ortaya kt phesiz. Fakat mnkeri nehiy iin gizlenen masiyetleri ortaya karmak caiz deildir. 420 Fakat mam Gazl bu grn aksini savunur. Ona gre bu emareleri ortaya kan bir mnkeri ayp grmek yeterli olmayp, ilendii eve girerek iki kadehlerini krmak ve ikiyi dkmek lazmdr. Buna ilveten de yle der Gazl: Ykselen sarho naralarn sokaktakiler duyduu zaman mnkeri nehyedebilir. Bazan arap kaplar ve alg aletleri koltuk ve etek altlarna gizlenebilir. Fask bir kimsenin eteinin altnda ne olduunu anlamak iin atrp
el-Mbinul-Muin H-Fehm-i Erbain: Sh: 189. el-Hucurt: 49/12. 412 Ebu Davd, Kitabu'l-Edeb (Tecesss babn) da rivayet etti. 413 A.g.e 414 A.g.e 415 a)- mam Mak-el-Muvatta'-Kitabu'l-Hudud (yapt zina fiilini bizzat itiraf eden) babnda rivayet etti. (c: 3/43).b) Ahkm-s-Sultaniyye-et-Mverd: sh: 285 ( Tere) 416 Hucurat: 49/12. 417 Bakara: 2/189. 418 Nr: 24/27. 419 hya: 2/285 420 el-Ahkm's-Sultaniyye: 243.
411 410
bakmak caiz deildir. Onun kt bir insan olmas, koltuunda tad eyin iki olduuna dellet etmez. (Zira onun da baka maddelere ihtiyac vardr. Sirke veya benzeri baka bir ey de olabilir. Artk bu gizledii hell birey olsa onu gizlemezdi deyip delil olarak ileri srlemez. nk bir yandan gizlemesi ve bir yandan arap kokusu zan ifde eder. Bu hususlarda zan, ilim gibidir). Ud da byledir. zerinde ince bir bez bulunduu zaman ekliyle tannr. eklin delleti, koku ve sesin delleti gibidir. Delilleri belli olan ey gizli saylmaz. (Bizler, Allah Tel'nn gizlediklerini gizlemekle, aa kan ktlkleri de inkr ve reddetmee memuruz.) 421 mam Gazl'nin ileri sr bu gr, bize, bu konuya doru yaklama ansn bahsetmitir. phesiz ki kiiyi ilgilendiren ahs ilerinden birine mdahale etmek doru deildir. Fakat emreleriyle ortaya kan ve tm halkn farkna vard herhangi bir amel ahs saylmaz. Onu nehyetmek farzdr. Aksi halde ma'rufu emr mnkeri nehiy grevi hakkyla yerine getirilmi olmaz. Hatta bu ma'rufu emr ve mnkeri nehiy kanunu tatbik edilmesine ramen hl gnah ilenip yaygnlatm ve sua hrriyet derecesinde stnlk tanndn ifade eder. Mnker ilendikten sonra onun nerede ilendii bilinmezse, el-Mverd'ye gre bunu aratrmak, izlemek ve mesel "falan adam zina edecek veya ldrmek iin kyden birini alp daa kard" eklinde kesin bir haber ortaya knca acilen mdahale etmek caizdir. Bu durumda gevek ve tedbirsiz davranmak caiz deildir. nk bir kii haram ineyip zina edecek ve haksz yere adam ldrecektir. 422 Btn bu aklamalardan anlalmtr.ki "ayp aratrmamak" ma'rufu emr mnkeri nehyetmenin en mhim dbndandr. Ancak geni kapsaml (bir operason) olmamak kaydyla baz zamanlarda bu yola bavurmak caizdir. mam Gazl: "Bizler, Allah Tela'nn gizlediklerini gizlemekle karmza kan ktlkleri de mnker grp red ile emrolunduk." 423 Gazl ilveten unu syler: "Tecesss (ayplar aratrmak) demek, tanmaya vesile olacak emare ve delilleri aramaktr. Tanma delilleri kendiliinden ortaya km ve tanyp anlama ifde etmise gerei ile amel olunur. Fakat bu hususta bilgiye vesile olacak emareleri aratrmaa msade yoktur." 424 Bu meseleyi zmede, genel bir kaide olmas bakmndan mam Gazl'nin gr ne kadar da hakldr. htilafl Olmayan Mnkeri Yasaklamak htilafl olmayan mnkerin men'edilmesinin caiz olduu bir gerek. tihada konu olan yerlerde ilenen mnkerleri men'etmeye kalkmak doru deildir. Gazl bunu hisbenin artlarnda zikretti: "Mnker olduu itihada lzum gstermeden bilinmi olmasdr. Mnker olduu, itihada konu olan hususlarda raen'e kalkmak yoktur." 425 Gazl'nin bu konuda ileri srd grlerini yle zetleyelim: "tihadn cereyan ettii hususlarda; ne Hanefilerin fileri,ne de afilerin Hanefileri knamaya haklan yoktur. "Evet bir afii baka bir afi'yi hurma suyu ierken grse," bu konuda ictihad farkll ortaya kar. Ancak bu kiinin men'edilecei ve yaptnn mnker olduu ortaya ksa onu red ve men'edebilir. nk hi bir mctehid baka bir mctehidin sz ile amel edemeyecei gibi, hibir mukallid de, taklid ettii ve uyduu mezheb imamnn sznn dna kamaz! kar diyen kimse yoktur. Alimlerin en stn sayarak "imam" diye kabul ettii bir mezheb imamna balandktan sonra, houna gidenleri baka taraflardan alamaz. Her ynden ona uymas lzmdr, (byduu imama muhalefeti mnker bir harekettir ve bu muhalefeti sebebiyim gnahkrdr.) 426 Ma'rufu emredip mnkeri nehyetmek iin devletin tayin ettii kimse, hukukularn ihtilf edegeldikleri mnkerleri nehyetmeye kendi rey ve itihadyla hareket etmesi caiz mi deil mi? Verdii emir hukukularn emrine aykr debilir mi, demez mi? Allme Ebu'l Hasan el-Mverd der ki: "afi Hukukular bu konuda iki deiik gre sahib oldular." Birinci grup: "Mnker grevini yapan kimse kendi gr ile amel eder ve halk mnkerden men'edebilir," dedi. kinci grup ise: "htilafl ilerdeki ictihad ortak bir haktr. Muhtesib kendi itihadna gre bakasn icbar edemez. (Yani ihtilafl ileri kendi rey ve itihadna veya mezhebinin grne gre emir ve yasak edemez. Byle olursa ihtilafl olan bir hususda ki ictihad herkesi kapsamna alm olur. Bu nedenle ma'ruf ve mnker yapacak ahsn, hakknda ittifak edilen ktlkleri bilmesi yeterlidir. ctihad ehli olmas aranmaz.) 427 Bu ikinci gr, bize gre en doru ve tercih edilecek olan grtr. nk eriatmz, ihtilafl ilerde Cumhur-i ulemann (ounluun) grne uymamz elbette bize kolaylk gstermitir. Bir kiinin kendine gre doru bulduuyia amel etmesi hakkdr. Fakat bakasn buna zorlamas hakk deildir. Kald ki bu, Allah Tel'nn geni tuttuu sahay daraltmak ve insanlara gereinden fazla sorumluluklar yklemek anlamn tar. Allme Aliyyu'l-Kr bu konuda hakka en yakn olan ve eriatn ruhuna en bal olan gr arzederek yle der: "htilafl olan ilerde mnker yapmak yoktur. Binaenaleyh her mctehid isabet etmitir. Veya isabet eden bir
421 422
hy-u Ulm-id-Dn: 2/285 el-Ahkm-s-Suhaniyye: 243 423 hya: 2/285 424 Age: 2/286 425 Age: 2/286 426 Age: 2/286 427 el-Ahkms-Sultaniyye: 231-232
kiidir. Ancak hata eden bizce ma'lum deildir. nk hadiste varid olduuna gre 428 ictihad konusunda onlar ve onlarn ictihadlarna uyanlar gnahtan varestedirler." 429 Aliyyu'l-Kar unu da ilave eder: "Doru olan gre gre, bakasn kendi mezhebine tbi olmaya zorlamas hakk da yoktur. Bu hususda mctehid vea mukallid arasnda bir ayrcahkyoktur. Zira sahabe ve tabin arasnda ihtilf eksik olmamtr. 430 Bid'atlar Yasaklamak Farzdr ctihad mahalli, eriatn cz' bir ksmda cereyan eder. Fakat dinin asllarnda ve temel ilkelerinde itihada yer yoktur. Bir kimse dinin inan esaslaryla ilgili ileri geri konuup satarsa, bu kimseyi grmemezlikten gelmek caiz deildir. Aksi halde sanki bu, itihada konu imi gibi olur. Hemen ona kar kp yaptndan men'etmek gerekir. mam Gazl meydana gelen bu eit ihtilaflara Bd'atler adn verdi ve bu konuda yle dedi: "Tm bid'at kaplarn kapatmak ve bid'at ehlini bid'atlerinden hak zere olduklarna inansalar bile men'etmek gerekir. 431 Dine Aykr Kitaplar Yasaklamak mam bn'l-Kayym, Kur'an ve snnete aykr olan bir kitap yazmak yaynlamak ve halk arasnda datmay caiz grmez. eriatmz bu tr bir kitaba el koyup onu yoketmeye izin vermitir. yle der: "Muhtevasnda Allah Rasl'nn tatbikat olan snnete aykrlk tayan hibir kitabn yazlna izin yoktur. Hatta bu eit kitaplarn yaklmas ve yok edilmesi hususunda izin verilmitir, slm mmetine kar bunlardan daha zararl bir crm ilenemez. 432 bn'l-Kayym daha da ileri gider ve unu ilve eder: "inde yalan ve bid'at bulunan her eit kitabn yok edilip ortadan kaldrlmas farzdr. Byle kitaplar ortadan kaldrma hareketi, oyun ve alg aletlerini, arap kaplarn krmaktan daha iyi ve daha faydaldr. nk bu tr kitaplarn zarar dier crmlerin zararndan daha byktr. 433 bn'l- Kayym bu hususu yle noktalar: "Sapk kitaplarn yaklmas ve yok edilmesi karlnda hi bir ey tazmin edilmez." 434 Umulur ki modern dnyamzda dnce hrriyetini savunan modern dnce taraftarlar, insanl nkleer bir savatan daha fazla yok eden bu tr kitaplarn bu korkun zararn grr ve bu tr zararl kitaplar fikir zgrl adna savunmann bile insanla kar korkun bir meydan okuma ve kin kokan bir taassub olduunu anlayacaklardr. Gerekten slm mmetinin maslahat asndan bakldnda, kitab konusu ok nemli bir konudur. Bu mmetin tarihinde batla kar meydan okuyan bir cemaat olduunda phe yoktur, islm'n omuzlarna ykledii en mhimi de, Dnya slm Birlii olmakszn, dmanlarna kar bu meydan okuma grevinin imknsz olduu ve olacadr. mmetin akl bir saplant veya fikr bir anariye kar koymas iin, mmetin fikir birlii iinde olmas arttr. ttifak bugnk dank manzara iinde aramak mmkn deildir. Hayat felsefesine olan inanc zayf ve fikr messeseleri gsz olduu srece, bu mmet, bilim ve teknikte kendisiyle rekabet halinde (olan) dou ve bat emperyalizmine kar koyamaz. Tarih ahittir ki bu mmetin varlna sebep olan temel dncesi, slm d yabanc ideoloji ve felsefeler karsnda her ne zaman zayf drlp boyun edirildi ise o ideolojilerin potasnda erimitir. (Gnmz slm dnyas bugn bu ideolojik ereveden kurtulu ve bamszlk mcadelesini vermektedir. Fikr, siyas, kltrel, ekonomik ve asker bamszlk sava. Bu bamszlklar, tarihin kaydetti slmn hkmran olduu dnemlerin bamszl gibi olmak mecburiyetindedir. ) Allah'n dinine aran da'vetileri ve hakkn sancann tayclar olduu srece bu mmetin karsnda kfirer, fcirler ve dinsizler olacaktr. (Yani slm ve onun man, iktidar mevkiinde olduu srece'dmanlar olacaktr. Ta ki, slm ve mslmanlar kendi ierlerinde erir, kendilerine benzeyinceye kadar -Kur'an ifadesiyle- raz olmazlar.) Kur'an ve snnete aykr kitaplara kar byle menf bir tutum iine girmek, mmet iinde filizlenen ihtilf yumuaklk, mnakaa ve anlay havas iinde gidermemek, sert bir tutum iinde aleyhinde bulunmak anlamna gelmez. Aksine byle bir tutum, mmeti hak izgide sabitletirmek, dinine ve inancna skca sarlmas iin tm gayreti sarfetmek anlamn tar. Ayn ekilde bu, ilm ve fikri aratrmalara gerek anlamyla dn hedef alan fikr mnakaalar men'etmek manasna da gelmez. Kur'an ve snnete aykr olarak te'lif edilen kitaplara kar tutumunu arzettiimiz bnu'l-Kayym el-Cevz, bu tr
428
Amr. b. As. Resulullah'dan (s.a.v) yle buyurduunu iittiini bize rivayet etmitir: "Hkim hkmedecei zaman ietihad eder ve isabetli bir hkm verirse, onun iin iki ecir vardr. Hkmedecei vakit ietihad eder, fakat hata ederse, buna da birictihad ecri vardr." (Buhari-Mslim rivayet etmitir.) Riyaz-s-Salihin- Tere: 3/354 Hadis No: 1888) (eviren) 429 el-Mbnu'l-Mun li-Fehmi Erban: 190 430 Age.: 190. 431 hya: 2/287. 432 et-Turuku'l-Hkmiyye fis-Siyset-i-er'iyye: 254 433 A.g.e. 256 434 A.g.e. 254
kitaplarn yok edilmesi ve bunlara ilm reddiyeler yazmak yalnzca mbah deil, hatta zamann ve artlarn gereine gre byle bir almann hem mbah olduu grn ileri srer ve yle der: "Fakat birbirine muhalif mezheb ve grlerin iptali ile ilgili kitaplarn yazlmasnda bir saknca yoktur. Mevcd halin gereine gre bazen farz, bazan mstehab bazan da mbah olur." 435 Yaknlara Ma'rufu Emredip, Onlar Mnkerden Nehyetmek Yaknlara ma'rufu emredip onlar ktlklerden men'etmek ve farz ve ayn zamanda mhim bir grevdir. Fakat bu grevin de riayet edilmesi gereken adab ve belli snrlar vardr, imdi bu konumuzda; baba-anne-ocuklar ve kar-koca arasnda yaplan ma'rufu emr ve mnkeri nehiy grevinin snrlarn zikredeceiz. nk yaknlar ye akrabalar hususunda, baka bir kesimde bulunmayan hassas ve dikkatli ilikiler sz konusudur. eriatmz ocuklardan bula erenle ermeyen arasn hassas izgilerle ayrmtr. Bu nedenle ma'rufu emr mnkeri nehiy konusunda her birine ynelik davranlarda anne-babann konumu da deiiktir. Bulua Ermeyen ocuklara Ma'rufu Emredip Onlar Mnkerden Men'etmek Bula ermeyen ocua iyilii emredip onu her eit ktlkten uzaklatrmadan kastmz; onu shhatli din bir eitimle eitip, din kltr ve ahlkla yetitirmek, onu bul ana erince slm eriatna uygun temiz bir slm hayata hazrlamaktr. ocuklarn eitim ve retiminin byk bir fazilet olduu konusunda Allah Rasl'nn (s.a.v.) bir ok hadislerinin mevcud olduunu biliyoruz. Birkan arzedelim: "Kiinin ocuunu terbiye etmesi (onu eitmesi) bir sadaka vermesinden daha hayrldr." 436 "Hibir baba, ocuuna iyi terbiyeden daha stnbir bata bulunmamitr." 437 ocuklar eitip onlar kltrl yetitirmek, sadece hirette sevab kazandran bir i deil, slm Hukukunun anne-babaya ykledii bir sorumluluktur da. Zaten bu sorumluluun bir gereidir ki ihtiya zuhur edince ocuklar tzir cezalaryla tecziye etmek onlarn hakkdr. Neb (a.s.) yle buyurdular. (Yedi yana girdiklerinde ocuklarnza namaz klmalarn emrediniz. On yama girdiklerinde klmazlarsa onlar dvnz.) 438 Hadisde namaz klmayan ocuun ta'zir edilecei zikrolundu ise de ayn ta'zir orucun hkmnde de geerlidir. 439 ocuklarn terbiye edilmesi ana babann grevidir. Bu nedenle babann grevi ile ilgili slm fukahas der ki: "Babann, ocuunu, Kur'an renmeye, terbiye ve ilme zorlamas hakkdr. nk bu hak ana-babaya farzdr." 440 ocuun velisi ve onun bakm ve kontroln stlenen kii onun babas saylr ve asl olarak da onun eitim ve retiminden sorumludur. Ayn ekilde anne de baka adan ocuun velayetini stlenmitir. Hz. Meryem'in annesi "Fukaz'nn" kz "Hanne" yle dua eder: Hani mrn'n kars: "Rabbim, karnmdaki azadl bir kul olarak sana adadm. Benden olan bu (aday) kabul et. phesiz (niyazm) hakkyla iiden, (niyyetimi) kemliyle bilen sensin sen." demiti. 441 bu yetle ilgili el-Cessas der ki: "Bu yet, annenin, ocuu koruyup kollamas, eitim ve retimi konusunda sorumluluunun bir ynn
435
et-Turuku'1-Hkmiyye fis-Siyaset-i- $er'iyye: 256 Kltr Sava Emperyalizmin En Byk Aracdr: Dnyamz bugn iki sper gcn parselleme alan haline gelmitir. Fakat bu duruma gelme, kendiliinden deil, nce slm mmetinin topra igal edilmi sonra kltr ile yetitirdii uaklarn slm lkelerinin bana birer kukla olarak yerletirmilerdir. Bu kuklalar da onlarn adna bu lkeleri idare etmilerdir. te bugn onlar bu lkelerde deiller, ama, kltrlerinin sava vardr. Bu lkelerde btllarn fraksiyonlar sava vardr. Uaklarnn, slm ile uyanan mmete kar uyutma sava vardr. Kltr sava slam'n daveti iin de bir aratr. Efkr- ummiyyece onaylanmayan kltrler yerleme zemini bulamazlar. Konumuzda da belirttiimiz gibi mmetin temel dncesini tamayan her eit alma akamete urar. slm ancak kendileri ierisinde geliir, yeerir ve yerleir. Bu nedenle gemite olduu gibi, bugn de emperyalizmin uykusunu karan bir kavram karmza kmtr. ihad. Grp elle dokunamadklar bir kavram. Emperyalizmi dize getiren silah...... imdi "cihad kavramnn hedeflerini" ksaca belirtelim. a- Cihad; toplumsal hayatn Allah'n hkmlerine gre ekillenmesi ve dini, en yce hedefine ulatrmak iin yaplan her eit savatr. Kltr sava bu temel kavramn en can alc sahnesidir. Zira Kur'n- Kerim, Mekke'de, evvel kltr sava diyebileceimiz bir itikad sava ile slm da'vetini balatmtr. Bir toplum, Allah'n hkmlerine gre ekillenmise o toplumda Allah'n hkm her eit tatbikatn stnde demektir. b- Allah Tel dmanlk ve zulm, nereden kaynaklanrsa kaynaklansn sevmez. Cihad her eit zulm ve hakszl ortadan kaldrmak iin yaplr. Zaten slm dnyada denge unsuru olduu dnemlere gayr-i mslimlerin bile huzur iinde yaadna tarih ahidlik eder. c- Cihad yapan m'minin hayat ve dnyada verdii soylu snav; her eit ikenceye ve eziyete paralel olarak seyrini takib eder. Cihad rhu byle bir seyirde m'minin en byk silahdr. nk o lme susamtr. lmden korkmayann korkaca baka fn bir korkusu yoktur. d- Cihad, her eit irk dzenlerinin yaylmac politikalarna kar en byk engeldir, slm da'vetinin emin admlarla yrmesi ve dnyann en cra keferne ulatrma imknn hazrlamak ve Islm, engelsiz olarak insanla ulatrmaktr. e- Allah yolunda mal ve can ile yaplan cihad terketmek islm mmetinin top yekn lm demektir. f- Ve nihayet cihad, "fitneden (eser) kalmaynca ve din de yalnz Allah'n oluncaya kadar......" her eit engelle savamaktr."(eviren) 436 Tirmiz-Birr ve sla- {ocuun terbiyesi) babnda rivayet etti. (Bir sa': Bin dirhem-lik hububat lei) (Tercme: c: 3/379 437 Age: 3/380 (Tere.) 438 Ebu Davut-Kitab-us-Salah (ocuk ne zaman namaz klmal emolunur.) babnda rivayet etti. 439 Redd-l Muhtar Aled-Drr-il Muhtar: 3/261 440 el-Bahr-r Rik erh-u Kenz-id-Dakik: 5/49 441 l-i mran: 3/35.
stlenmesi, hakk ve grevi olduunu aka iaret etmektedir. " 442 Sonu olarak u kmaktadr ki, babann, ocuklar eitim ve retimde, onlar ta'zirle cezalandrmada sahib olduu haklara anne de sahiptir. 443 Bulua Eren ocua Ma'rufu Emretmek Ve Onu Mnkerden Men'etmek Anne-babann bula ermeyen kk ocuu terbiye etme ve ona ta'zir uygulama hakk mect iken, fakat buldan sonra bu haklara sahib olamyor nk bula eren ocuk yabanc mesabesine geer. bn-i bidin derki: "Byk artk yabanc gibidir. 444 Baz ulemaya, gre buldan sonra da anne-babann bu haklar ayn ekilde devam eder. El-Bahru'r-Rikde yle denilir. Esbicn yle der: "Ta'ziri gerektiren bir su iledii tesbit edilen bul andaki ocuu terbiye etmek babann hakkdr." 445 Bula eren ocuk ile bula ermeyen ocuk karsnda anne-babann mcadele edip-etmeme durumu arasnda bir eliki gze arpar. Fakat iin gerei, aralarnda var sanlan byle bir elikinin olmaydr. Bunun iin eriatn, bali olan ocukla bula ermeyen ocuk arasnda kabul ettii farklln keyfiyetini dnmemiz gerekir. Bu da mkellef anda olmayan ocuun babaya tbi olmasdr. Mkellef andaki ocuk ise hr ve bamszdr. Artk o bundan sonra tm sz ve davranlardan sorumludur. phesiz -bu temel anlay nedeniyle- bul ana ermedii srece ocuu eitip terbiye etmek, anne-babann hakk olur. Fakat mkellef ama eren ve akl olgunlaan ocuu terbiye etmek haklar deildir artk. Bu hususda amel olarak dnp -bu temel anlay kabul ettikten sonra- anlalacaktr ki gerekten ocuk bula erer ermez tm sorumluluklarn tadn kabul etmemiz mmkn deildir. Hatta bu yaa ermesine ramen anne-babann vesayetine, velayet ve yardmna bir sre daha muhta olduu grlecetir. Mesela; ocuk bula erip aklland, derli-toplu dnd ve muhta olduu eyler karsnda ne yapacan kestirdiinde, babann bunu olumsuz bir tavrla karlamas doru olmaz. Buna ramen ocuk -bu yata ikenkendinden emin deilse, ebeveynin onu kendinden ayrmamas ve ona bundan sonra da bir sre -kendini tam idare edecek yaa kavuuncaya kadar- bakmas hukuk olmasa da bir vicdan borcudur. 446 Muhta olduu srece olgunlua erer, karar vermede kendini yeterli bulunca, babann onu kendisiyle beraber bulundurmas hakk deildir, ancak kendinden emin olmaynca, babann, ocua isabet edecek fitne ve bellardan korumas iin bir sre daha ayrmamas ve ta'ziri gerektirecek bir su islediinde onu terbiye etmesi mstesnadr. 447 bn-i bidin: "Babas len ocuun velisi, - ne zaman olursa olsun- ocuk bul anda olmakla beraber kendinden emin olmaynca, babasnn, kendinden ayrp yalnz bana brakmamas gibi sahip olduu hukuk asndan da baba gibidir. nk bu, eriatmzn emrettii yaknln en by ve kendi haline brakmakla doacak ktln de en irkinini nlemektir." bn-i bidin devaml yle der: "Ak olan hkme gre ocuun dedesi ayn durumdadr. Asabe'den (baba tarafndan yaknlar) olan dier yaknlar ocuun kardei ve amcas hkmndedir. phesiz ki ktl nlemek gc yeten herkese farzdr. zellikle kt bir durumda olana yardm eli uzatmak daha da nemli. Bu da ayn ekilde yaknlar gzetip onlar korumann gereidir, slm bu durumda kimseleri, imkn nisbetinde grp gzetmeyi ve doacak kt neticeleri nlemeyi emretmitir." 448 Nasl ki baz hallerde babann mkellef andaki ocuunu terbiye etme hakk varsa, baz durumlarda da sorumluluklarn tama hakk vardr. ocuk bul ama erip geim salamaya elverili olunca, babann ocua rzk temin etmesi gerekmez. Fakat ocuk -dn ilimleri tahsilden dolay- kazanma imknndan mahrum ise, babann onun nafakasn temin etmeyi tekeffl etmesi gerekir. 449 ocuu her eit fitneden korumak, mnkerder nehyetmektir. Nasl ki ilim renmesinde yardmc olmak ma'rufu emretmek ise. Bundan da anlalyor ki ihtiya duyulunca, mkellef anda olmasna ramen ou kez ona iyilii emredip ve onu ktlkten alkoymak, anne-babanm vicdan borcudur. Ana-Babaya Kar Marufu Emr Mnkeri Nehyetmek ocuun ana-babasna iyilii emredip ktlkten men'etme grevi cidden ok hassas bir grev ve nemli bir ilikidir. Anne babann, cehaletlerinden dolay ma'rufu emr, mnkeri nehiy grevlerini ihmal ettikleri bir gerektir. ocuk bunlar hatrlatrken, slm'n onlara kar davranma hususundaki direktiflerini gznnde bulundurmas gerekir. Bu adan anne-babaya yaklamda bulunmas daha uygundur. Bunun dnda herhangi bir azarlama,
442 443 444
Ahkm-ul-Kur'n: 2/12 Redd-l-Muhtar Al-ed-Drr-il Muhtar: 3/261. A.g.e 445 el-Bahr-ur-Rik: 4/171 446 Age. 447 Ed-Drr-l Muhtar: 2/883 448 Age: 2/883 449 el-Bahr-r Rik: 4/200
vurma veya dvme gibi yollara bavurmas kesinlikle caiz deildir. Allah Tel Kur'n- Kerim'de yle buyurur: "Rabbim, kendinden bakasna kulluk etmeyin. Ana ve babay iyi muamele edin diye hkmetti. Eer onlardan biri veya her ikisi senin yannda ihtiyarla ererlerse onlara "f" (bile) deme. Onlar azarlama. Onlara ok gzel (ve tatl) sz syle." 450 ocuunu ldrdklerinde anne-babaya ksas hkmnn tatbik edilmeyii de haklarnn nemini bize gsterir. Allah Rasl (s.a.v.) buyururlar ki: "ocuu(nu ldrmesi) sebebiyle babaya ksas yaplmaz." 451 Ayn ekilde bir annenin olunu ldrmesi ocuunu ldrmesinden dolay babaya ksas uygulanmas caiz deildir. ocuun ksas hakk der. 452 Savata ocuk anne-babas ile karlarsa, imkn nisbetinde onlar ldrmekten kanmas gerekir. Ancak onlara kendisini ldrme frsatn tandnda ldreceklerinden korkmas sebebiyle kendim savunmas iin onlara frsat vermeyebilir. 453 slm hukukular, "ocuun ana-babasna bizzat haddi tadbik etmek hakk yoktur" derler. Gazl bu konuyu genie ele aldktan sonra yle der: "ocuk babann iledii cinayetin karl olan bir eziyeti kendisine yapmas caiz olmaynca ileride meydana gelecek bir cinayet iin imdiden babaya eziyet etme hakk da yoktur. Evl olan da budur. 454 bni bidin, Fuslu'l Alm'den neklen der ki: "nsan anne-babasn mrker ilerken grdnde bir defaya mahsus olmak zere onlar men'edebilir. Vazgeerlerse ne l. Yoksa susar. Ktl ilemeye devam ederlerse Allah'dan kendilerini hidyete erdirmesini ve gnahlarnn balanmasn diler ve bundan teye karmaz. 455 slm ulemas der ki: "Ktlk ileyen anne-babaya herhangi bir ekilde eziyet etmeden, iledikleri ktlkten men'etmek ocuun hakkdr." 456 Nasl ki kendilerine eziyet etmeden itikleri ikiyi dkmek caiz ise. Elere Kar Ma'ruf'u Emr Ve Mnkeri Nehyetmek imdi bu konuda eler arasndaki ma'rufu emr ve mnkeri nehyetmenin snrlarn tesbit edeceiz. Allah Tel buyurur ki: "Erkekler kadnlar zerine hakimdirler." 457 slm'n getirdii aile nizamna gre erkek ailenin dayana ve hkimi (yneticisi) dir. Kadnn ailedeki yeri ise ona boyun emek ve ona mahkum olmaktr. (Bu boyun ei ve mahkumiyet, baz slm dmanlarnn abartarak arzetmeye alt "istediini yapma, esir muamelesine tbi tutma ve meriyyetin dna kma" gibi birtakm yersiz iddialarn hedefi kabul edilmemelidir, kadn. Ama Allah Tel'nn muradna muvafk olarak, onun kendi tabiatna zt olarak istihdam edildiinde aile dzeninin alt-st olduu tarihen sabit iken, szde kadn haklarn savunanlar ve onlar erkekle eit klma abasna kaplanlar, onu hep mahkm duruma drmlerdir. Onun gerek deerini Kur'an yasasyla hkme balayan Allah (c.c.) en dorusunu sylemitir. Buna teslim olmak der bize. (eviren) Kadn nafakasn teminde emin olarak alamamakta ve yalnz bana ev idaresini stlenmede hkim olamamaktadr. Tarihin, bu iddiann byle olduuna ahitlik.ettiini grmekteyiz. Hatta onun, dinini ve inancn korumaa da emin olamad, ahlk ve davranlarda zikzaklar izdii, bunun iinde bir koruyucuya muhta olduu da bir gerektir. Birinin veliliini ve himayesini stlenen ocuk gibi korunmaa muhtatr o. (Bu, onun kmsemek anlamna deil, aksine slam'n tand hr bir atmosferde yaamasn salama anlammadr. (eviren) bni Kesr, yette geen "Kavvamn" kelimesini aklar ve yle der: "Erkek kadnn velisidir. Yani onun reisi, onun by, ona hkim ve haktan saptnda onun terbiyecisi demektir." Alla'me el-Cessas der ki: "Erkekler kadnlar zerine hakimdirler," yeti onlar terbiye ve idare etme, haklarn koruma ve onlar her trl er kuvvetlere kar himaye etme greviyle ykmldrler anlammadr. " 458 Ma'rufu emretmek mnkeri nehyetmek farz- kifyedir. Fakat bir kimse ma'rufu emretmeyi ihmal eder ya da bir mnker ilerse, bundan da yalnz belli bir kiinin haberi olur da onu, iyilii emredip ktlkten alkoyabiliyorsa, bu grevi yapmak ona farz- kifye deil farz- ayn olur. Ma'lumdur ki her erkein ailesi ile ilgili bilgisi, onlarn kusur ve meziyetlerim tanyabilme imkn vardr. Sonra
450 451
el-sr: 17/23. Tirmizi-Diyet babnda (babann ocuunu ldrmesi sebebi ile ksas uygulanr m uygulanmaz m?) babnda rivayet etti. (Tere. 3/14) 452 el-Hidye Mea erhih-il inayeti ala hami-i feth-il-Kadir: 8/260 453 Ahkm-ul-Kur'n: 2/339, el-Bahr-r-Rik: 5/78 454 hy: 2/280 (Tere. 2/788) 455 Redd-ul- Muhtar Aled-Drr-il Muhtar: 3/261 456 et-Ter-ul-Cin: 1/261 457 en-Nisa: 4/34. 458 Tefsir-u bn-i Kesir: 1/491.
dinin, onlar slah edip aile dzenini salamay bakasndan deil, kocasndan isteyip ltfettii haklarn korumaa gc de vardr. Btn bunlardan anlalyor ki slahna ve onun ahvaline vakf olmasna bakasnn imkn bulamad bir ok durumlarda aileyi dzenlemek erkein hakkdr. mam Nevev ma'ruf ve mnker konusunu ilerken yle der: "Bir yerde bu vazifeyi bir kiiden baka bilen bulunmazsa veya mnkere ortadan kaldrma grevini yrtecek biri yoksa o bir kiiye, iyilii emretmesi farz- ayn olduu gibi bir babann ocuu ile karsna iyilii emir, ktlklerden men'etmesi de farz- ayn'dr. 459 Kadn kocasnn hakkn ihll eder ve emrine aykr davranrsa tazirle cezalandrmas kocann hakkdr. Allah Tel buyurur ki "...erlerinden, serkeliklerinden yldmz kadnlara gelince;onlara (evvel t verin, (vazgemezlerse) kendilerini ya taklar (n) da yalnz brakn. (Yine kr etmezse) dn." 460 Erkek bu hakkk, iyilii emretme ve ktlkten men'etme yoluyla cezalandrma eklinde kullanabilir. Fakat bu nemli noktada dnmek gerekir. nk bu hakkn da belirli snlar vardr. Erkein karsna terbiye ve ta'zirde haddi amas caiz deildir. Bu artlar ylece sralamak mmkn: 1- Koca, karsna u hallerde ta'zirle cezalandrambilir: a) Sktrmadan yatana da'vet ettiinde kocann da'vetini kabul etmemesi, b) Kocasna isyan edip kafa tutmas, c) Kocasna kar stnlk ve byklk taslayarak onunla ekimesi. d) Kocasna svmesi ve sakaln tutup yolmas, e) Elbisesini yrtmas, f) Koca, karsnn, gzellemesini ve sslenmesini emrettii, kadnn da buna gc yettii halde emrine uymamas, g) Kocasnn izni olmakszn, kadnn kocasnn malndan herhangi bir eyi -ne ekilde olursa olsun- vermesi, h) Herhangibi birine svmek veya kendisine haram olan bakasna yzn amas gibi kocasnn arzu etmedii ahlkszl ilemesi. ) Kendisinin haram olan yabanc erkekle herhangi bir zaruret olmamakszn konumas, i) Kocasnn izni olmakszn evden dan kmas." 461 2- Kadn kocasndan nafakasn ve giyimini isteyip de bunda srar edince kocann bunda men'etme hakk yoktur. nk hak sahibi, megul olan (staj gren) el ve alacan isteyen lisandr. 3- Koca, karsnn haksz yere dverse ta'zir cezasn kocaya tatbik etmek gerekir. 462 4- Ta'zir, hakknda er'i cezann olmad ktlklerin islenmesinde uygulanr. Hakknda eriatn ceza belirledii fiillere ta'zirin uygulanmas doru olmayp had uygulanr. er'i had umumu ilerden deildir. Yani herkes deil, daima devlet bakan veya onun adna biri uygular. Kocann karsna ta'zir uygulamas ise ancak hakknda er'i cezann bulunmad gnahlar ilediinde uygulanr. Allme el-Ksni der ki: 463 "Kadn, geimsizlik ve itaatsizliin dnda, hakknda er'i bir ceza olmayan bir su ilediinde, kocann onu ta'zirin cezalandrma hakk onaya kar. nk koca, efendinin, klesine ta'zir uygulama hakk gibi karsn ta'zir etme hakk vardr. 464 5-Kocann, karsna ta'zir uygulamas, hadisde geen "incitmeyen bir dv" lafzyle ifade olunmu eklidir. 465 Kocann bu snn amas caiz deildir. Abdullah bni Abbas "incitmeden dvme" kavramn yle aklad: "Misvak ve benzeri bir ubukla dvlmesidir." Dier bir rivyette: "Herhangi bir kemiini krmadan dvmektir," diye tefsir edilmitir. Katde ise: "ncitmeden dvlmesidir." Dier bir rivayette: "Herhangi bir kemiini krmadan dvmektir," diye tefsir edilmitir. Katdhe ise: "Incitmeksizin yani alatmakszm dvme" eklinde aklamtn. 466 Karsn ar dven koca ise ta'zir cezasna ma'ruz kalm olur. Tenvir-ul Ebsar'da yle denilmitir: "Ar ekilde, kocasnn kendisini dvdn iddia eden bir kadn, bu iddasn ispat ettii an kocasna ta'zir uygulanr. " 467 Hanefi Hukukular der ki : "'Kadna uygulana tazir cezas lmne sebeb olursa, kocann hukuken diyet demesi gerekir." 468 6- Koca karsn yatana da'vet edince, bu da'vetini kadn kabul etmezse, kocann nce t vermesi gerekir. t fayda vermezse, Kur'n ifde ile onu yatanda yalnz brakr. Bilahare kocasna isyan edince ta'zir uygulanr. Karsnn ilk muhalefetine kar kocann ta'zire bavurmas doru olmaz." 469 7- Bir ksm slm Hukukusu, kadna ta'zirin uygulanmas ancak dzelecei midi varsa uygulanaca grn ileri srmlerdir. Kadnn dzelmeyecei veya ar bir ekilde dvlmekle de yola gelmeyecei sonucuna
459 460 461
Ahkm-ul-Kur'n: 2/229 erh-u Sahih-i Mslim; 1/51 Kenz-d Dekik mea erh-il Bahr-ir-Rik: 5/48-49 462 el-Bahr-ur-Rik: 5/49 463 A.g.e. 464 edi-us-San f-Tertib- er: 2/334 465 Mslim-Kitab-ul Hacc- (Haccetn-Neb babnda) rivayet etti. 466 Cmi-ul-Beyn: 5/41. 467 Tenvr-ul-Ebsr: 3/262 468 el-hidaye Mea Feth-il Kadir: 4/217 469 Bed-s-San: 2/334
varlnca ta'zirin uygulanamayaca, ayet uygulanrsa her iki adan da ona kar haddi amak demek olacan kabul etmilerdir. 470 Btn bu alardan baklnca grlecektir ki ma'rufu emr ve mnkeri nehiy, cidden hayatn tmn kapsayacak geniliktedir. Bu saha bir taraftan inan ve ibadetler, dier taraftan inan ve ibdetler, dier taraftan ahlk ve muameleler gibi konular ele almtr. Fakat dinin, karsna kar erkee tand ta'zir hakk ile ilk konuya nisbetle snrldr. Zira bu hak ancak hayatn muayyen bir asnda kadnn slah iin tayin edilmitir. Hayat kapsayan bu hukuk manzumesi iinde kadn, sadece ikence etmesi hari, son derece bozulup grmemezlikten gelerek dinin emirlerine muhalefet ederse, kocann bu manzara karsndaki durumu ne olur? Bu soruya verilecek ksa cevap : byle bir kadn derhal boamaktr. nk dinin emirlerine kar direnen bir kadnn boanmas, e olarak kalmasndan daha hayrldr. Bahrur-Raik'n "beyan gayesi" blmnde yle nakledilir: "Kadn eziyet ve ikenceye varacak derecede kocasn hkm altna alr veya Allah'n ceza kanunlarn hie sayarak namaz terkedince boamak mstehabdr." 471 Allme bn-i Abidin unu da ilave eder; "u ak bir gerektir ki: namazn dndaki farzlar terketmek de namaz gibidir. Abdullah b. Mes'ud'dan (r.a.) yle dedii rivayet edilir: "phesiz Allah Tel'nn onun mehrini zimmetime vermesi, namaz klmayan bir kadnla beraber yaamamdan daha hayrldar." Kocaya Kar Ma'ruf Ve Mnker Grevini Yapmak Kadn, evin reisi ve hkimi olmas bakmndan kocasna tbidir. mam Gazl'nin tabiri ile, ocuk babaya olduu gibi o da kocaya tbidir. Koca bilgisizlikten dolay herhangi bir ktlk ilerse, kars sadece bundan vazgemesi iin hatrlatma yapar, dinin hkmn syler ve kendisine t verir. Kadnn bunun dnda herhangi bir ekilde svme, azarlama ve dvme hakk yoktur. 472 VIII. BLM MA'RUF VE MNKER GREVN YAPANLARDAN STENEN VASIFLAR Ma'rufu emr ve mnkeri nehiy; btn snrlar, artlar ve dbyla bu mhim grevi stlenen kimseden imkn salanacak belirli zellik ve vasflar ister. Bu vasf ve zellikleri ahsnda tamayan kimse ve grevi hakkyla yrtemez. Bu vasflara gemi konularda temas etmitik. Ancak bu blmde son derece nemli dier bir ka vasf daha ilve edeceiz. Namaz M'minin dnyadaki grevi, dinin tasvip edip onaylad hir iyilie da'vet etmek, dinle atan her eit fikir ve ameli ortadan kaldrmaa almaktr. Allah ve Rasl'nn emrettii her ey ma'ruf; yasaklad her ey de "mnker'dir. Bu iki kavram dini tmyle ifade eder. Ma'rufu emredip mnkeri yasaklamak hakikatte, "dini hayat uygulamak" demektir. Gemite bu ok nemli ve byk grevi omuzlayanlar, ancak kalpleri iman ile saflam, hayatlar tertemiz ve amelleri Kur'an ve snnet lleriyle anlam kazanm sekin insanlar idi. Zira bu kimseler ma'rufu yapanlarn ve bunu kendilerine tatbik edenlerin ilk nesli idi. Yoksa mnkere batm insanlar nasl men'edeceklerdi? Haktan yz evirmi insanlara ma'rufu nasl emredeceklerdi? Dolaysyla da dnyada, yapamadklarn syleyen, t almayp da t verenlerin elleriyle esiz bir inkilab meydana gelmezdi. u deimez bir gerektir: Bu dva, da'vet ettikleri hayatta mahhas ve canl bir rnek olmaya azmeden ve bu uurda kendilerini feda eden erler ve mcahidler ister. Bu kimseler konutuklarnn ilk tatbik edenleri ve da'vet ettiklerinin ilk kabul edenleri olacaklar ve olmak zorundalar. te namaz, m'mini, ma'rufu emr ve mnkeri men'etme grevine ehliyetli klar. Lokman oluna vasiyet ederken bu hususa iaret ediyordu: "Oulcazm, namaz dosdoru kl (kendini kemle erdirmek iin Beyzav). iyilii emret, ktlkten vazgeirmeye al (bakalarn kemle ulatrmak iin-Beyzav). Sana (bu emir ve nehiy sebebiyle) gelecek her trl eziyet ve musibete kar sabret. nk bunlar kesin ekilde farz klanan grevlerdendir." 473 Mfessirler derler ki: "Lokman'n oluna yapt bu vasiyetinde namaz dosdoru klmasn emretmekle, kendisinin tam olgunlua ermesini, daima Allah'a dnmesini ve hakik anlamda Allah'dan korkmak (yani ma'rufu
470 471
et-ter-ul-Cin: 1/516-517 el-Bahr-ur-Rik: 3/237 472 Redd-l-Muhtar Aleddrr-Muhtar: 2/572 A.g.e. Burada zikredilen grler, Hanef hukukularnn tercih ettikleri gr olarak; "namaz terkeden kadna kocasnn ta'zir cezas uygulayabilecei" noktasnda dmlenmektedir. (Bahr-ur-Rik: 5/49). 473 Lukman: 31/17.
emr mnkeri nehiy) demek olan stn takva sahibi olmasn istemitir. Ma'rufu emr, mnkeri nehyetme grevini yklemekle de; bakasn dine da'vet etmek,, terbiye ve slah iin gerekli almay yapmasn arzu etmitir. 474 Bu iki konudan her biri bal bana mstakil birer almadr. Fakat ikisi arasnda elbette kuvvetli bir iliki vardr. Namaz -stlah anlamyla ma'rufu emr ve mnkeri nehiy artlarndan olmamakla beraber- bu grevi daha gzel yrtmek iin gerekli takviyeyi yapar. Namazdan uzak ve kusurlu olanlar bu grevin arl altnda ezilirler. Gerekten ma'rufu enredip mnkeri yasaklamaa almak iin gerekli yce vasf ve faziletler ancak namaz ile geliir. Zira bu grevi hakkyla yapabilenler, ancak dnyann aldatc parlaklklarna kedini kaptrmayanlar, onun gurur ve zevklerine esir olup etkisinde kalmayan, aksine onu bir snav yeri ve hiretin tarlas olarak grebilenlerdir. Allah'n huzurunda kk-byk herkesin sorumlusu imi gibi yapt her almaya karlk pein deil, hiretteki crete ve Allah'n rzasna talib olma yolunda hayatn feda edebilenler, ancak bu grevin gnll erleri olabilirler. Nefislerine Allah sevgisini kartrp kalbini, duygularn, akln ve organlarm bu sevgi ile besleyenler... Allah'tan uzaklatranlarn her trl arzularndan tamamen ayrlanlar. Yz kzartc sz ve amellerden, her eit mnker ve isyandan tam anlamyla kanp bunda dire tenler... Evet Kur'an- Kerim, bu yce vasflarn kaynann ve bu istenen faziletlerin meneinin, "namaz" olduunu ln etmitir, ite tm bu sfatlarn kayna ve menei olan namaz, hayat, Allah'n boyas ile boyar. Esiz ahlk bidesinin temellerini ykseltir. Faziletli ahlk meydana getirir, insan hayatn, yz kzartc sz ve amellerden, mnkerin her eidinden temizler. Allah'n zikriyle imar eder ve kulluk duygusuyla birletirir.... Kur'n- Kerim bu hususa yle iaret buyurur: "Sana vahyeilen kitab oku 475 Namaz da dosdoru kl (ve kldr). nk namaz edepsizlikten ve akl ve eriata uymayan her eyden alkor. Allah' zikretmek elbette en byk (ibdet) dir." 476 Fesada kar savaa koan, mnkerin ortadan kalkmas, hayrn yaygnlamas ve ma'rufun emredilmesi iin aba sarfedenler iin namazn nem derecesi, umarm ki anlalmtr. Sabr Yukarda geen yette Lokman (a.s.) Oluna yapt vasiyette, ma'rufu emr mnkeri nehiy ile beraber sabr tavsiye etti. Demek oluyor ki bu alma sabr ister. Sabrsz ve aceleci olan bir kimse byle bir almay yrtemez. mam Rz der ki: "Ma'ruf ve mnker grevini yapan kimse incinir ve eziyet grr. Onun baars sabr iledir." 477 Asr sresinde de Cenb- Hak sabr tavsiye kavramn hakk tavsiye etmenin peinden getirmitir. Hakk tavsiye; m'minin m'mine Allah'n dinini hatrlatmasdr. Bu da dinde, m'minler aras ma'ruf ve mnker grevi demektir. Birbirine sabr tavsiye ise, dini tebli ve tatbik sahasna koyma yolunda, m'minlerin urad ve urayaca glklere kar gs germek ve iddetle eylemlere kar koymak zere kendi aralarnda, birbirlerini sabretmeye yneltmek ve tevik etmektir. Bylelikle ma'rufu emretmek, mnkeri nehyetmek iin "sabr silah" nem kazanmaktadr. mam bn-i Teymiyye, sabrn, ma'ruf ve mnker grevindeki nemli fonksiyonu ve zaruretini yle aklar: "Allah Tel, ma'rufu emredip mnkeri nehyetmekle grevlendirdii nderler olduu halde peygamberde bile Sabr emretti." 478 Ma'rufu emredip mnkeri nehiy grevini yaparker peygamberlere bile sabr ihtiyac iinde olursa, bakasnn buna ihtiya duymakszn bu grevi baarabilmesi nasl mmkn olabilir? Gerekten ma'ruf ve mnker grevi zor ve korkulu bir itir. nsan bu grevi, tad ehliyeti ve stn fedakrlklar, skntlara katlanmas, glklerle karlanca sabretmesi ve iddetli musibetler annda sebat gstermesi sayesinde baarr. nk insan Allah iin att her admda skntl ve iddetli bellarla denenir. Binaenaleyh byle bir snav; ancak iddetli glklere gs germede kuvvetli olanlar, her ne zaman olursa olsun peipeine gelen mihnetler ve biriken fitneler ortaya ktnda dne bal kalmakta sebat gsterenler, asrn slm dman yneticilerine aldr etmeden hakk sylemekde cesur davrananlar, tm gayretini gsterdikten sonra, mstebid zorbaclara kar koymak, hibir korku ve kayg duymakszn yzlerine kar aka hakk savunup elikleen iradeleriyle ortaya kanlar baarabilir. Ayn ekilde ma'ruf ve mnker grevini hakkyla if etmek iin insann kendini yenebilmesi gerekir, ilk plnda nefsini, ar arzularna uymaktan vazgemesi ve fiilen tek Allah'a teslim olmas, bu grevi baarmann belirtileridir. nk arzusuna gem vurmayan kimse ayn ekilde bakasn dzeltip slah etmesi mmkn deildir. te btn bu vasflar znde toplayan sabrdr. Sabreden kii tek bana da olsa ma'ruf ve mnker grevini yapabilir. artlar elvermedii, her eyin kriz geirdii bir ortamda dahi sabr sahibi rotasn armadan bu grevi yapar. Oysa sabr kaybeden kii kendisini sabretmeye zorlasa da sebat etmeye muvaffak olamayaca iin bu
474
Kitabmzn banda ve I. blmnde ele aldmz "Bu grevin farziyeti ve nemi" adndaki aratrmamz gznnde bulundurun ve bir daha gzatn. Kur'n'n manlarn iyiden iyiye dnen kimse onu tekrar tekrar okumak sAretiyle daha evvelce anlamad bir ok mnlar kendisine alr. (Ebussud). yette geen "Allah' zikretmek" ksmna Ibni Abbas (R.a.) yle mana vermitir: "Allah'n sizi anmas sizin onu anmanzdan daha byktr." (eviren) 476 El-Ankebt: 29/45. 477 Meftih-ul Gayb: 6/578. 478 el-hisbefi slm:71
475
grevi de yapma imknm bulamayacaktr. Affetmek Ve Yz evirmek Kur'n--Kerim "affetmek" ma'rufu emretmek" ve "yz evirmek gibi nemli konuyu bir yette toplad: "(Habibim) sen (gl deil) kolayl (salayan yolu) tut. yilii emret (Yani eriatn ve akln beendii eyi). Chillerden yz evir." 479 yet-i Kerime, ma'rufu emretme, kolay yolu tutma ve yz evirme arasnda kuvvetli bir alka ve iliki olduunu aklamaktadr. Mfessrler "kolay yolu tut" szn u ekilde yorumlamlardr. 1- "Kolayl tut" sznden maksat yetin zahiri olarak ifde edilen "tut" kelimesi mecazdr. Bu mecaz ifde ile; yaplan kolay yolu tutmak, insanlara zor gelecek eyleri istememek, iddet ve terr taraftar olmamak kastedilmitir. 2-Affetme hasletine sahip olmak, herkesin gnahna bakmamak, kusur affetmek, iarna sahip olmak, nefret etmemeleri iin insanlara zor gelen eyleri ilk plnda emretmemek. 3-Affetmekten murat; halktan alnacak vergiyi zorla deil, gnl honutluu ile almak, asl ihtiyalarndan fazla olanndan almak ve onlar honutlukla vereceklerini alma yolunu tercih etmektir. 480 Aktr ki yete verilen bu anlamda ahlk ile alkal olup, ma'rufu emretmeden nce kolay yolu tutmay Kur'n- Kerim emretmitir. Bu da gsteriyor ki insan ma'rufu emretme hususunda faydal olabilmesi iin yksek bir ahlk seviyesine erimesi gerekir ki yumuak ve vakarl davransn insanlar affetsin, hatalarn balasn, tenkidlere, knamalara ve kendisine yaplan her eit fikr ve amel taarruzlara gs gerebilsin. Byle ok nemli bir grevi, fevk hareket eden dk ahsiyetliler ve aceleci hafif merebliler yrtemez. Kur'n- Kerim'in te biri, af etmek, ma'rufu emretmek ve chillerden yz evirmekten ibarettir. yet-i kerimedeki bu tertib una iaret etmektedir. Davete muhatab olan kimse cehaletini ortaya koyup ma'ruf ve mnker grevini yapan da'vetiye kar uzlamaz bir tutum iine girdii zaman, da'vetinin buna kar taknaca tavr; gayet ahlkl, ltufkr ve insanca davranmaktr. Byle bir kimseden yz evirmek gerekir. Zra chillerle mcdele etme, bir grevi yapmaya koan kimsenin abas yannda ok daha kktr. Kur'an- Kerim en gzel uslblarla yaplan mcdeleye ve belli bir hedefe ynelik ilm mnkaalara kar deildir. Fakat i inada binip, kibirli davranlara ve yersiz ekimelere meydan verirse, da'vetinin susmas ve karlk verme hususunda vaktini kaybetmemesini de emreder. Affetmek ve childen yz evirmek, Allah'a ve peygamberine isyan edenlere kar ses karmayp zillete boyun emek yahut herkesin yapmakla ykml olduu grev konusunda yersiz msamaha gstermek ve istisnasz herkesin yapmak borcunda olduu amelleri hafife almak mansna gelmez. phesiz ki bu ve buna benzer amel ve davranlarda msamaha ve ta'viz dediimiz ho grme ve grmemezlikten gelme gibi bir tutum, tm dn kurumlar datmaya ve zn paralamaya gtrr. Herkes istedii yere tutunur, arzu eden herkes diledii yne ynelmi ve ilhi dzen dalm olur. Oysa affetmek ve chillerden yz evirmek, haklar ve grevlerden nce amme hukuku ve beer ahlk ile ilgilidir. Mfesser er-Rzi der ki: "nsanlardan alnan haklar hususunda msamaha ve kolaylk gstermek caizdir veya caiz deildir. yle ki: Birinci kka giren haklarda msamahann caiz olmas demek, ml hukukla ilgili btn konularda iddetin terkedilmesi, insanlara iyilikle muamele edilmesi, kabalk ve kat kalpliliin braklmas.... Ayn zamanda insanlara kar yumuak, gzel ve ho davranmak suretiyle davet edilmesi demektir. kinci kka giren konularda msamaha ve kolaylk gstermek caiz deildir. Bu konudaki davran kesindir. Dinin ve akln uygun grd hereyi emretmek, ma'ruf ve rfdr. Bunun mutlaka yaplmas gerekir. Varl yokluundan daha hayrldr. Sadece kolayl salayan yol tutulup, ma'ruf emredilmez. Zira o anda hak ortaya karlmazsa, bu dini deitirmek ve hakk hkmsz brakp ortadan kaldrmak iin bir alma olur. Bu ise asla caiz deildir." 481 "Yz evirme" konusunda mam-Et-Taber der ki: "ayet bu, Allah Tel'nn Peygamberine bir emri ise ihtimal ki insanlara zulmeden ve onlara kar haddi aan kimselere verilecek bir cezalandrma biimidir. Yoksa ne Allah'n kendine ykledii bir haktan ve kendine den grevi bilemeyenden yz evirmek, ne de Allah' inkr eden ve O'nun birliini tanmayan affetmek anlamnadr. nk bu, mslmanlar iin bir harptir." 482 hlas hls her amel ve almann ruhudur. Bu rh kaybolunca, insanlarn ok byk deer verdikleri amellerin, Allah
479 480
el-A'rf: 7/199. Rh-ul-Men: 9/146-147. 481 Mefth-ul ayb: 4/347. 482 Cmi-ul Beyan fi-Tefsr-il-Kur'n: 9/98.
yannda hi bir arl ve deeri kalmaz. Bu nedenle m'min, ma'ruf ve mnker grevini yaparken, herhangi bir yalan ve hile katmakszn daima niyyetine bal kalmas gerekir. hlasndan bir ey kaybetmemesi ve yapt ile ancak Allah'n rzasn istemesi gerekir. Ma'rufu emr mnkeri nehiy, din uruna esiz bir hizmet, insan iin byk bir saadettir. Tasavvur edilemeyen bir saadet.... Bu saadete, ancak kendilerini Allah'n rzasn aramaa ynelten ve ahret kurtuluundan baka bir ey istemeyen ihlskrlar nail olur. Fakat gerekten ma'rufu emredip mnkeri nehiy almas ile birlikte ihlasn kalmas ve yrtlmesi, eriilmesi uzak ve zor bir almadr. nk insan bu almay yaparken gsterie, hrete ve bencillie dmekten korkar. Bu tr hastalklar da, hakk aklayp iln etmek ve hitab etmek iin insanlarn oluturduu muhteem toplantlara ve byk trenlere katlma imkn verildiinde ortaya kar. Bu gibilerin kitaplar ve yazm olduu eserleri, insanlara ynlendirme etkili ve geni kitlelere ulamada geni imkna sahibdir. Her kesimde kabul grr, okuma ve ders almada, toplumun byk bir kesiminin takdirlerine mazhar olur. Tarihde nice kimseler din yolunda hapishanelerin iddetli basklarna zdrap ve aklalmaz ikencelerine gs germiler ve hibir eyden korkmakszm btla meydan okumulardr. Din iin gsterdikleri fedkrlklar, eziyete kar sabr, sebat ve hizmetleri vard. Onlarn bu fedakrlklar ve hretleri tm fk sard. Diller, onlar ven bir lehe, htralar ve esiz almalar va'z ve nasihatlann konusu oldu. Onlar anlatlmakla tkenmedi. Bu vasflarla bezenen da'va adam, ne zaman ki kendi kendini oyalayp gndelik ilerle megul oldu, o zaman riya ve hreti savunur oldu. Kendilerine ma'rufu emredip mnkerden nehyettikleri nice muhatablarnn kalbini incitmi ve onlar hayal krldna itmi oldular. Her ne kadar bu grevi f eden byle kimseler btllara ynelmezse de, gerek olan; ereften zillete den byle kimselerin insanlara faydal olamayaca, doruluk ve ihlasn tesinde herhangi bir ekilde szlerinin kendilerine etki edemeyeceidir. Allame Molla Aliyyul-Kari der ki; "Ma'rufu emr mnkeri nehiy gibi -slm devletinin kurulu gayesi olan- esiz bir grevin en nemli artlarndan biri de, bu grevi yapann kendini savunma gayretine kaplmadan, hrete ve riyaya dmeden, m'minlere yapt emir ve tavsiyelerine uyan, hakkn ve Allah'n dinin hkim olmasn isteyerek yapt almalarnda sammi ve ihlsl davranmasdr. Byle bir kimse ihls makamnda doru bir kii olduu zaman ancak Allah'n eriatyla atan her trl fikr ve amel zararl cereyanlar ortadan kaldrmaya alr ve zafer kazanr. (Bunun dndaki almalar bir hitir. Kendi kendimizi bo eylerle avutmayalm. Kendimizi aldatmayalm. Bu grevi stlenme mevkiinde olan kimse de milyonlarca insann frik almeti bu idi. Aldatamayacamz gnde ne kadar aldandmz ve ka kiiyi aldattmz ortaya kmadan, hl aldatmayalm. Aldatlmayalm ki slm dmanlarnn hilelerinden emin olmann yolu; slm'n din ve dnya olduunu istikblin gen slm nesline alamaktr.) 483 Allah Tel buyurur ki: Ey man edenler, siz Allah(n dinine O'nun peygamberi zanin)a yardm ederseniz O da (dmannza kar) size yardm eder ve ayaklarnz sabit klar. (slm hukukunu mdafaada ve her trl emperyalist glerle yaplan her eit savada ve her eit saldrya kar direnmede sabr ve sebat verir) 484 Ma'ruf ve mnker grevini yapanlar peygamberlerin ve nebilerin yapmakla grevlendirdii bu erefli grevin tesbit edilen rotasndan dar kmamaldr. Yce Peygamberimiz (s.a.v.) ile asha- kiram bu grevi bu ekilde yapmlardr. Onlarn yolunda olduunu iddia edenler, peygamberler ve onlarn izinde gidenlerin sahib olduklar ihls ve samimiyetlerini almalarna k tutmadklar takdirde kendilerini onlara nasl nisbet edebilirler. Samimiyetsiz ve ihls sahibi olmayan bir kimse ma'rufu emr mnkeri nehiy grevini nasl yapabilir. ayet yaptn kabul etsek bile yrtt almasnda peygamberliin izledii alma ekilleri olmakla beraber peygamberlerin almalarnn zellik kazand ruhtan uzak olmu olur. Allame Nizamuddin en Nisbr, ma'rufu emr mnkeri nehyetmenin baz hududlarndan sz ederek yle buyurur: "Btn bu almalar, inanarak, hret ve riyaya kamakszn, nefsin ve bedenin arzularna uymadan yaplmaldr. Byle olduu takdirde bu da'vet, Allah Rasl'nn (s.a.v.) kendisinden sonra gelen rit halifelerinin temsil ettikleri makamda bir da'vet olmu olur. O 485 Hlsa; ma'rufu emr mnkeri nehiy farziyyeti, byk bir maksad ve yce bir gayeyi hedef edinir ki o da; Allah'n arznda O'nun yasasn lyk olduu makama koymak, dinini aka iln etmek, unutulmayan mahkm edilmi Kur'an'n yeniden hayata hkim klmak, insan, insanln kulluundan kurtarp Allah Tel'nn kulluk hrriyetine kavuturmak ve Tta boyun emekten tm insanl kurtarmaktr. Bu ise temiz ve mukaddes bir almadr. Byle bir almada ihlas ve doruluk kaybolunca, alan sadece nefsini tatmin eder. Dnya hayatndaki alma ona, sadece vg kazandrr. Fakat bunda ne kendisi iin bir hayr vardr, ne de yerde ve gkte zerre kadar kendisine fayda verecek bir sevaba nail olur. Allah Tel'nn kendisine takdir ettii kadar hayr ve iyilik hari. O hereyi hakkyla bilen ve hereyden haberdardr. Tevfik ve hidyet ancak Allah'tandr. Biti Tarihi -Hicr: 21 C. Ahr 1406 Biti Tarihi -Milad: 2.3.1986-Zonguldak
483 484
el-Hilfe vel-lmmet-Diyneten -ve siyaseten: Abdulkerim Hatb: sh. 158. (eviren) el-Mbn-ul-Mun Li-Fehm-il Erban: 193-194. 485 Garib-ul Kur'Han ve Raib-ul-Furkan Ala Hamii bni Cerr: 4/31-32.
You might also like
- Pride and Prejudice: Bestsellers and famous BooksFrom EverandPride and Prejudice: Bestsellers and famous BooksRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (19653)
- The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeFrom EverandThe Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeRating: 4 out of 5 stars4/5 (5794)
- The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeFrom EverandThe Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (20022)
- The 7 Habits of Highly Effective PeopleFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective PeopleRating: 4 out of 5 stars4/5 (3813)
- American Gods: The Tenth Anniversary EditionFrom EverandAmerican Gods: The Tenth Anniversary EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (12946)
- Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of StrategyFrom EverandArt of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of StrategyRating: 4 out of 5 stars4/5 (3321)
- The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics EditionFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (2475)
- The 7 Habits of Highly Effective People: Guided Journal, Infographics eBook: Inspired by the Wisdom of Stephen R. CoveyFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective People: Guided Journal, Infographics eBook: Inspired by the Wisdom of Stephen R. CoveyRating: 4 out of 5 stars4/5 (2475)
- Wuthering Heights Complete Text with ExtrasFrom EverandWuthering Heights Complete Text with ExtrasRating: 4 out of 5 stars4/5 (9929)
- The Picture of Dorian Gray: Classic Tales EditionFrom EverandThe Picture of Dorian Gray: Classic Tales EditionRating: 4 out of 5 stars4/5 (9756)
- The 7 Habits of Highly Effective PeopleFrom EverandThe 7 Habits of Highly Effective PeopleRating: 4 out of 5 stars4/5 (353)
- Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)From EverandWuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (9486)
- Influence, New and Expanded: The Psychology of PersuasionFrom EverandInfluence, New and Expanded: The Psychology of PersuasionRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (726)
- The Iliad: A New Translation by Caroline AlexanderFrom EverandThe Iliad: A New Translation by Caroline AlexanderRating: 4 out of 5 stars4/5 (5718)
- How To Win Friends And Influence PeopleFrom EverandHow To Win Friends And Influence PeopleRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (6521)
- Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItFrom EverandNever Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (3276)
- The Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)From EverandThe Picture of Dorian Gray (The Original 1890 Uncensored Edition + The Expanded and Revised 1891 Edition)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (9054)
- Anna Karenina: Bestsellers and famous BooksFrom EverandAnna Karenina: Bestsellers and famous BooksRating: 4 out of 5 stars4/5 (7086)
