Atatrk ve Konya zet

Yaar Semiz* Bu alma iki blmden olumaktadr. Birinci blmde Milli Mcadele asndan Konyann yeri ve nemi aklanarak, Milli Mcadeleye ge katlmasnn sebepleri sorgulanm ve milli tekilatlarn kurulmas srasnda karlalan glkler deerlendirilmitir. kinci blmde ise Atatrkn Konyaya gelileri ele alnmtr. Atatrkn yurt gezilerinde 13 ziyaretle en fazla ziyaret ettii vilayetlerden birisinin Konya olduu vurgulandktan sonra her ziyaretleri ayr ayr ele alnarak bunlarn Konya ve Trkiye iin nemi ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: Milli Mcadele, Atatrk, Konya, Ziyaret, Halk

Atatrk and Konya Absract

This study comprises two parts. In the first part, Konyas place and significance in the Independance War have been explained and the difficuties met during the establishment of national organizations evaluated. In the second part, Atatrks arrival at Konya has been studied. After emphasizing that Konya was one of the most visited towns by Atatrk, thirteen times in his trips all over the county, by handling each visit of him individually, the significance of these visits for both Konya and Turkey has been stated. Keywords: Independance War, Atatrk, Konya Visit, Nation ________________________________________ *S. Trkiyat Aratrmalar Ensitits retim yesi

Atatrk ve Konya
Giri: 1900-1920 Yllarnda Sosyo Ekonomik ve Stratejik Adan Konya Yirminci yzyln banda Konya idari bakmdan, gnmzde ayr ayr vilayetler olan; Nide, Isparta, Burdur ve Antalya sancaklarn bnyesinde bulunduran bir vilayetti.119061907 nfus saymna gre Konyada toplam nfusun 1.145.713 (%91.47) Mslman; 86.64 (%6.93) Rum; 15.585i (%1.25) Ermeni; 262si (%0.02) Yahudi idi.2 Hicri 1317 tarihli Konya Salnamesine gre Konya il merkezinde toplam nfusun 41.929u Mslman;1852si Ermeni; 1054 Rum; milliyeti tespit edilmeyen 27 Katolik;22 de Protestan vard.3 Vilayetin ticaret ve memuriyet hayatnda Mslmanlar gibi gayrimslimlerinde nemli yeri vard. zellikle demiryolu iletmeleri, habercilik ve bankaclk sahalarnda ok sayda gayrimslim alyordu.4 Ulam ve haberleme dili ise Franszca idi. Ayn ekilde Konyada baz irketlerin de ubeleri vard. Bunlar arasnda en nemli olanlardan biri Alman asll Herzekir tarafndan alan Anadolu Sanayi ve Ticaret irketidir.5 Dier taraftan Konya tarm ve hayvancla dayal retimi ile yerli ve yabanclarn yakndan ilgilendii bir yerdi. piyasada evre illerin yan sra stanbulun da tahl ihtiyacnn nemli bir ksm Konyadan karlanyordu. Yine ehrin tarihsel dokusunun yan sra evresinde bulundurduu yeralt zenginlikleri ile yerli ve yabanc pek ok yatrmc iin Konyann zel bir yeri vard. Bu nedenlerden dolay Konya 1906dan beri stanbulu Badata balayan demir yollarnn kavak noktasdr. Demiryolunun Konyaya ulamas Konyann nemli ehir ve limanlara ulamn kolaylatrrken, ehrin haberleme sisteminin gelimesine de katk salad. Bu cmleden olarak Konya, merkez kaza ve nahiyeleri arasnda telgraf hattna sahip olan nadir vilayetlerden biridir.6 te bundan dolaydr ki Milli Mcadelenin ilk gnlerinden itibaren hem igal kuvvetleri ve stanbul Hkmeti hem de Ankara Hkmeti Konyada ciddi bir hakimiyet kurma mcadelesi verdiler. Konya, Mondros Mtarekesinden sonra, nce 22 Ocakta ngilizler ardndan da talyanlar tarafndan igal edildi.7 galin aznlklarn destei ve stanbul Hkmetinin basiretsizlii yznden geniledii dnemde dengeler igalciler ve stanbul Hkmeti lehineydi. Halk bir taraftan igalcilerin ve onlarn ibirlikisi aznlklardan rahatszlk duyuyor, dier taraftan stanbul Hkmetinin idarecileri ve ynlendirdii din adamlarnn
1

Binba Mehmet Nasrallah-Kolaas Mehmet Rt-Mulazim Mehmet Eref,Mkemmel Mufassal Atlas,irketi Mektebiye Mat., satnbul 1325, s.27-30. 2 Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demoqraphic And Social Characteristic, Wisconsin/London 1985, s.162-169. 3 Konya Vilayet Salnamesi, Hicri 1317, s.22. 4 Ziya Grel,Kurtulu Savanda Demiryolculuk,T.T.Kurumu bs. ,Ankara 1989, s.22-23. 5 Babalk(Konya Gazetesi) , 26 Austos 1331. 6 Babalk, 6 Temmuz 1336 (1920). 7 Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (1919-1921), Ankara 1969, s.294.

Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna ynelttii insafsz eletirilerden ve karalamalarndan dolay igalcilere kar oluturulan Kuvayi Milliye, Mdafaa-i Hukuk gibi tekilatlarda yer almakta tereddt ediyordu. Bu itibarla Konyada Mdafaa-i hukuk tekilatlarnn kuruluu dier vilayetlere nazaran biraz ge kald. Konyada Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin Ge Kurulmasnn Sebepleri Konyada Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ge kurulmasnn balca sebeplerini u ekilde zetlemek mmkndr. 1galci Devletlerin Faaliyetleri Mondros Mtarekesinden sonra Anadoluyu kendi aralarnda paylamaya karar veren tilaf Devletlerinin ncelikle igal etmeyi dndkleri yerlerden biri de Konyadr. nk Konya Anadolunun Gneyindeki vilayetleri stanbula balayan ayrca batya da alabilen nemli bir kavak noktasdr. Bu itibarla eer Anadoluda hakimiyet kurulmak isteniyorsa Konyann mutlaka elde tutulmas gerektiine inanan ngilizler, mtarekenin hemen ardndan Konyaya kontrol subaylarn gnderdiler. 7 Ocakta talyanlarn Konya stasyonunu kontrol etmelerinin ardndan 18 Ocak 1335(1919) da ngilizler mtareke hkmlerini gereke gstererek demiryolu hattn kontrol etmeye baladlar.8 ngilizler Konyada talyanlar gibi uzun sre kalmadlar. Ancak Konyay Bat ve Gneye asker ve mhimmat sevkiyat iin bir s olarak kullandlar. zmirin igalinden sonra ise buradaki kuvvetlerinin bir ksmn Afyon zerinden zmire bir ksmn da Antalyaya sevk ettiler ve mtarekeden nce talyan imtiyaz sahas olarak belirlenen Konyadan ayrldlar.9 Bununla birlikte kendileri ile ibirlii yapan Hrriyet ve tilaf Frkas, Sulh ve Selamet Frkas, ngiliz Muhipleri gibi cemiyetler araclyla Konya halk zerinde etkisini srdrd. Propagandann yan sra datt silah ve paralarla zaman zaman halk isyana tevik etti. Nitekim Konyada kan isyanlarda ngiliz silah ve parasnn yan sra ngiliz ve stanbul Hkmetlerinin desteindeki baz din adamlarnn etkisi hayli fazladr. Bu durum halkn Milli Mcadeleye katlmas konusundak tereddtler yaanmasna sebep oldu. 2-stanbul Hkmetinin Faaliyetleri Milli Mcadelenin ilk gnlerinde stanbul Hkmeti adna Konyada vali olarak grev yapan Cemal Beyin (Grevi boyunca aznlklarla ve galcilerle ibirlii yapt iin Kuvayi Milliyetiler tarafndan Artn Cemal diye anlr) faaliyetleri.10 Hrriyet ve tilaf Frkas ve ngiliz Muhipleri Cemiyeti taraftarlar Artn Cemalin, Sadrazam Damat Ferit Paa tarafndan Konyaya milli faaliyetlerin harekete gemesini engellemek iin grevlendirilmesi.11 Cemal Bey greve balad gnden itibaren Kuvayi Milliye hareketini halka, 1.Dnya Savann ve
8 9

Ahmet Avanas, Milli Mcadelede Konya, Atatrk Aratrma Merkezi yay. Ankara 1998, s.29-30. Avanas, s.30. 10 Vali Cemal Bey iin bak. Kmil Erdeha, Milli Mcadele Vilayetler ve Valililer, Remzi Kitapevi, stanbul 1975, s.267-292. 11 Erdeha, s.267;Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, nsel Yay. stanbul 1970, s.222.

baarszln sorumlusu olarak grd ttihat Hareket olarak tantmaya alt. Bu amala Konya halk zerinde de ciddi etkisi bulunan bata Sait Molla, Papaz Frew, eyh Zeynelabidin Hoca gibi din adamlar ve eraftan destek alarak halk Kuvayi Milliye aleyhine kkrtt.12 Vali Cemal Beyin Kuvayi Milliye aleyhindeki bir dier faaliyeti ise 12.Kolorduya mensup subay ve askerler arasnda propaganda yaptrarak onlar Saltanata itaat etmeye ve igallere kar direnmenin dine, Saltanatn ve Hkmetin imzalad mtarekeye itaatsizlik olacan anlatarak askerlikten soutmaya almasdr. Bu cmleden olarak hkmetin mtareke ile birlikte askerlerin terhisi karar aldn ilan ederek bu karara uymayanlar hkmete isyan suundan tutuklatp hapse attracan yaymas.13 Yine stanbul Hkmetinin destei ve Vali Cemal Beyin himayesinde kurulan Teali-i slam Cemiyeti, Konyada at okullar vastasyla halkn yan sra ordu mensuplar arasnda da faaliyet gstermeye balam ve yapt propagandalarla askerler arasnda da taraftar bulmutu. Bundan cesaret alan cemiyetin Konya ubesi Bakan Ahmet Rt Efendi, Kolordu Komutan Fahrettin Beye bir telgraf ekerek okullarna gelmek isteyen askerlerin terhis edilmesini istedi.14 3-Halkn lgisizlii Uzun zamandan beri dman igali grmemi Konyada eraf tabir edilen baz halkn nde gelenleri Milli Mcadeleye kar ilgisiz, hatta yer yer kar kmas.15 Fahrettin Altay Paa Hacaa ve Efendiler diye tanmlad bu zmre hakknda unlar yazar. Bunlar varlkl kimseler olup hac olmular, sakall balar abani sarkl, eli tesbihli, be vakit namazn camide klan, temiz ahlakl, fakat maddi menfaatlere dkn basit kimselerdir. oununun birer dkkn vardr. Kk ticaret ileri yaparlar. Asl kazanlar ise kyllere bankerliktir. O zamanlar Ziraat Sand ve Osmanl Bankasndan baka esasl bankalarmz olmadndan, halkn kredi ihtiyacn bu Hac Aalar temin ederek bundan kazan edinirlerdi. Bu kazanca da faiz ismini vermeyerek, haram saylmayacak eri hileler ararlar ve sanatkr hac efendilere tabii bulunurlard. Mahalle imamlar ve dier mensuplar medreselerin harlar bu tabaklardan en samimimi arkadalardr.16 Bu tabaka, menfaatlerinin bozulmamams iin mevcut idarenin istekleri dorultusunda hareket ederek Saltanat ve Hilafete ballklarn bildiriyor ve igallere kar direnmeye
12

Erdeha, s.275; Avanas, s. 101-104; M.Sfr, Konya syannn i yz ,Yeni Sabah, 29 Kanunusani (Ocak) 1940; Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahdettin Mtareke Gayyasnda, Sebil Yay. stanbul 1969, s.79-82. 13 Avanas,Konya Mdafaa-y Hukuk Cemiyetinin Kuruluu ve almalar, Atatrk ve Konya, Seluk niv. Yay. Konya ty. s.27. 14 Avanas, (1998), s.63. 15 Erdeha, s. 266-267; Osman Akandere, Atatrkn Konyay Ziyaretleri ve lk Ziyaretleri le lgili Gzlemleri, Atatrk ve Konya, Seluk niv. Yay. ty. s.7 16 Altay, s.220.

hazrlanan Kuvayi Milliyecilere scak bakmyorlard. Bunda yukarda bahsettiimiz idareci ve din adamlarnn yan sra igalci talyanlarn halka kar takip ettii hogrl politikann da etkisi vardr.17 4-Aznlklarn Faaliyetleri Yzyllarca Trk ve Mslmanlarla birlikte bar ve huzur iinde yaayan aznlklar, Konyann ngiliz ve talyanlar tarafndan igalinin ardndan gerek kimliklerini ortaya koydular. Mtarekeden nce Konyada okullar, hastaneleri, kiliseleri, ticari messeseleri ile Trk ve Mslmanlarla iyi komuluk iinde yaarken mtarekeden sonra byk oranda tavrlarn deitirdiler. zellikle Gazialemah, iftemerdiven mahallelerini Yunan Bayraklar ile donattlar.18 Bata hrszlk, darp gibi pek ok asayisizlik olaylarna karmaya baladlar. Vali Cemal Bey ise Mslmanlara kar ilenen bu tr olaylar ounlukla igalcilerle ters dmemek uruna kapatt.19 Yine aznlklarn bazlar, vatanseverlii ile ne kan Konyallar ttihat diye sulayarak tutuklanmalarna ya da takibata uramalarn saladlar. te bu durum da Kuvayi Milliyeye katlm engelledi.

Konyada Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluu

Konyada Milli Mcadele aleyhtarlarnn davranlar gn getike tahamml edilemez hale geldi. Bu tahammlszln dorua ulat an Vali Cemal Beyin Sivas Kongresine katlmak isteyen heyeti engellemesi ve ardndan da 12 Eyllde Sivas Kongresinde alnan stanbul Hkmeti ile resmi haberlemenin kesilmesine kar kmas, sulular hapishaneden kararak silahlandrmas ve igal kuvvetleri ile ibirlii yapmas ile oldu. Bu arada 17 Nisan 1919dan itibaren Kolordu Komutanlna atanan Fahrettin Altay ve milli direniten yana tavrlar ile tannan Albay Mehmet Selahattin Bey, Vali Cemal Beyin srarl talepleri zerine stanbul Hkmeti tarafndan grevinden alnarak yerine 1.Dnya Savanda Yemen Kahraman olan Topal Sait Paa 12.Kolordu komutanlna atand.20 Ancak 11 Eyll 1919 tarihinde grevine balayan Sait Paada Vali Cemal Beyin btn basklarna ramen Milli Mcadele lehine toplantlar dzenlemeye balad. t ve Babalk gazetelerinde zmirin igalini protesto eden yazlar yaynlatt.21 Bu arada Beyehir Svari Alay Komutan Vekili Kurmay Binba Nazm Beyde Konya Valisine iyice cephe almt. Vali Cemal Bey ise bu tepkilerin Konyada bulunan ittihat subaylar tarafndan tertiplendiini dnyor ve bunlar iin srgn listeleri hazrlyordu. Bu srgn listesinde daha nce grevinden alnan Kolordu Komutan Fahrettin Altayn ad da vard.22
17 18

Akandere, s.7. Seluk Esten nakleden, Caner Arabac, Milli Mcadele Dnemi Konya retmenleri, Kltr Saray yay. Konya, 1991,s.5. 19 Arabac, s.4. 20 Altay, s.182-184. 21 Erdeha, s.274. 22 Erdeha, s.274.

Bu konuda Fahrettin Beye yaplan tebligat yaanan artlar bakmndan dikkat ekicidir. Dnk gn balarnda Belediye Reisi olduu halde bir ksm halktan mteekkil bir heyetin talya ve ngiliz mmessillerine mracaat ederek askeri kumandanlardan alt kiinin Konyadan 24 saat zarfnda karlmalarn, aksi halde memlekette byk fenalklar vukua geleceini ifade ettiklerini mmessiller tarafndan bildirmi ve zikredilen heyet yanma gelerek ayn teklifi ileri srmt. Bu alt kii meyannda mateessf yksek kiilerin de bulunduunu tebli ve memleketin selameti namna bu gece hareket edecek trenle hareketinizin muvafk olduu, durum icab beyan olunur efendim. 12.Kolordu Komutan Faik Sait 23 Nitekim Vali Cemal Beyin basklarna daha fazla dayanamayan ve stanbul Hkmeti tarafndan l veya diri ele geirilmek istenen Beyehir Svari Alay Komutan Vekili Binba Nazm Bey, birlii ile Konya nlerine kadar gelip Vali ve yandalarn tehdit etmeye balad.24 Nazm Beyin bu davran 12.Kolorduya mensup askerler ve basklardan bkan ehir halkndan da destek buldu. Bu durum Vali Cemal Beyi korkutmaya yetti. talyanlarn da yardm ile 25 Eyll 1919 akam bir yk treni ile stanbula kat.25 Cemal Beyin ayrlmasnn ardndan Konyada mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulu almalar hzland. ncelikle kaan valinin yerine eraf, vekleten Mehmet Vehbi Hocay grevlendirdi.26 Bu arada Fransz igali altndaki Adanadan kaan baz Kuvayi Milliyeciler Konyay kendilerine merkez yapmlard. Bunlarn clnde Konyada da Kuvayi Milliye eteleri kurulmaya balad. 12.Kolordu Komutanl bunlara sadece el altndan silah yardm yapyor fakat subay kadrosu ile aka desteklemeye yanamyordu. Yine Vali Cemaln kann ardndan Konyada Mdafaa-i Hukuk Tekilatnn kuruluu da hzland. 30 Eyll 1335(1919) tarihinde Mustafa Kemal Paann Konya Valiliine gnderdii telgraf27 ve bu telgrafn ardndan Konyaya gelen Refet Belenin gayretleri ile 8 Ekim 1919da Konya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurularak yaklak 20 kiilik geici heyeti seildi.28 Daha sonra bu heyet kendi arasnda toplanarak Yalval mer Vehbi Efendi, Mft Zade Cevdet, Ahi Baba Zade Yusuf Ziya, Eczac Hsamettin, Hac Mehmet

23 24

Altay s.188-190. Altay, s.189. 25 Avanas,(1998); s.85. 26 mer Sami Coar , stikll Harbi Gazetesi,Yeni stanbul yay., 27 Eyll 1919 no 119; Ahmet Atalay, Milli Mcadelede Konya Kuvyi Milliyecileri, c.1, Damla Ofset, Konya 1997, s.15. 27 Atatrkn Tamm Telgraf ve Beyannameleri, c.4, Atatrk Aratrma Merkezi yay.,Ankara 1991, s.102. 28 Cemal Kutay, stikll Savann Maneviyat Ordusu, c.2, Yelken Mat., stanbul 1977, s.90-91.

Zade Sleyman, Tahir Paazade Cevdet, Kad Zade Ahmet, Hac Bahri Zade Mmtaz Bahri, Attariye irketi Mdr Tahir ve Mustafa evki Beyi faal yeliklere getirdiler.29 Konya Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmasnn ardndan Ilgn ve Bozkr tekilatlar da Konya tekilatna katld. Ancak ksa bir sre sonra cemiyet iinde baz skntlar yaanmaya balad. Cemiyete milli mcadele davasnda samimi olmayan baz menfaatperestler de ye olmutu. Bunlarn bir ksm daha nce Vali Cemal Beyin yannda yer alan kimselerdi. Bazlar ise halktan zorla para topluyor, ya da ticaretle urayodu. Memur olanlarsa daha fazla maa alabilmenin mcadelesini veriyorlard.30 Bu davranlar vatansever Konyallar rahatsz ediyordu. Nitekim aralarnda Refik(Koraltan) ve Eflatun Cem (Gney)in de bulunduu bir grup vatanperver 12.Kolordu Komutan Fahrettin (Altay)a bavurarak Kuvayi Milliye adna ilenen ktlklerin nlenmesini istediler. Fahrettin Bey vatanperverlerin bu ikyetlerini Heyeti Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya iletti. Derhal duruma mdahale eden Mustafa Kemal Paa, Konya Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yeniden dzenlenmesinin istedi. Yeniden dzenlenmenin ardndan cemiyetin yeni bakan Sivasl Ali Kemali oldu.31 Ayn dnemde yine cemiyet bnyesinde bir irat ve tefti heyeti kuruldu.32 Ali Kemali Hocann bakanla seilmesi ile birlikte Konya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olduka aktif bir hale geldi. lki33 8 Ocak 1920de olmak zere Ocak ay iinde igaller aleyhine drt miting dzenlendi. Bunlarn en dikkat ekici olan igalci talyanlarn 13 Knunusani 1336da (Ocak 1920) t Gazetesi matbaasn basarak gazetenin yaynnn durdurulmas34 zerine dzenlenen drdnc mitingdir. Miting 13 Ocak Cuma gndr. Cuma Namazndan sonra halk hkmet konann nnde toplanarak ngilizlerin istei ile talyanlarn t Gazetesini kapatmasn iddetle protesto etti. Mitingin ncs Mdafaa-i Hukuk Bakan Sivasl Ali Kemali Hocadr. O talyan askerlerinin de orada olduunu bile bile onlara kar ok sert ifadeler kullanarak35 konumasn yle srdrd: Ey ahali, ey Konyallar, gazete demek bir milletin dili demektir, General Miln dilimizi kesti Bizi susturamazlar. Dnersek kahpeyiz millet yolunda bu azametten. Bu millet lmedi, lmeyecektir. Bu gn t kapatmlarsa yarn bir baka t kacak.36 Konya ile ilgili pek ok yazs bulunan Mehmet nder ise o gnn grg tanklarndan37 dinlediklerine dayanarak u ifadeleri aktaryor: Ey ahali, Ey Konyallar gazete
29 30

Avanas, s.65-66; Erdeha, s.278. Altay, s.222-227. 31 Azalar iin bak, Altay s.227; ,Avanas, s.68-69. 32 Altay; s.227. 33 Konyada gallere Kar dzenlenen ilk miting Vali Cemal Beyin grevde olduu 12 Eyll 1919da yapld. Bak Avanas s.38; Mehmet nder, Milli Mcadelede Konya 1, Deliba Hadisesi, Konya 1955, s.56.Burada kastedilen ise Ali Kemalinin Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bana gelmesinden sonraki ilktir. 34 Mehmet nder, Milli Mcadelenin Yanna ve Safna t Gazetesi, Gven Mat. Ankara 1986,s.8-10. 35 Celalettin Kmr , Sivasl Ali Kemali, Yeni Konya, 09.04.1968. 36 mer Sami Coar, Milli Mcadele Basn, Gazeteciler Cemiyeti yay. stanbul 1964, s.157-159. 37 Bu tanklar Prof. Dr. Sadi Irmak, Av. Tahir Mh ve Memduh Yavuz Ssldr.

demek bir milletin dili demektir. Ne id belirsiz birka Frenk dilimize kilit vurdu. Milli davalarmz mdafaa etmek, dilimizi, imanmz Trklmz muhafaza etmek bizlerin, sizlerin, hepimizi vazifesidir. Bizi susturamazlar. Bu gn t kapatmlarsa yarn bir baka t kacak, bizi hak ve hakikat yolunda asla susturamayacaklardr.38 Gerektende t Gazetesi susturulamad. Ayn kadro 27 Ocak 1920den itibaren t yerine Nasihat Gazetesini kard.39 Nasihat 23 say yaynlandktan sonra 17 ubat 1920den itibaren yayn hayatna yeniden t olarak devam etti.40 Bu durumdan rahatsz olan ngilizler, talyan komutanna bu hususta daha kararl hareket etmeleri talebinde bulundu. Ancak talyanlar gazetenin kendi blgelerinin dnda Kuvayi Milliye kontrolnde yaynlanarak ehre sokulduunu ileri srerek ngiliz taleplerini geitirdi.41

Konyann Katlmas

Tam

Olarak

Milli

Mcadele

Saflarna

16 Mart 1920de stanbulun ngilizler tarafndan igalinin ardndan Konyada hangi saflarda yer alnaca konusunda yeniden tereddtler yaanmaya baland. Dnemin Valisi Suphi Bey ve 12.Kolordu Komutan Fahrettin Bey ne stanbul Hkmetini karsna almak ne de Ankara ile ters dmek istemediinden bu srete her iki taraflada iyi ilikilerini srdrmek niyetindeydi. Bu durum doal olarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine de yansyordu. Heyeti Temsiliye karar ile igal altndaki stanbulla her trl haberlemenin milli menfaatler dorultusunda yasaklanm olmasna ramen Konya Valisi ve Kolordu Komutannn dolayl da olsa stanbul Hkmeti ile irtibatn srdrmesi ve igalin mtarekeye aykr olmadna inanmalar42 Ankaray ciddi ekilde rahatsz etti. stanbulun igalinin mtareke artlarna aykr olmadna inanmak, safln tesinde milli mcadele fikrine ters den bir durumdu. Nutukta, bu konuya deinilirken endie Heyeti Temsiliye Ktibi Hayatinin ifadeleri ile u ekilde dile getiriliyor: stanbul merkezi, ngiliz resmi tebliinde Konya Valisinin cevap verdii yazlyor. Paa Hazretleri(Mustafa Kemal) bunun shhatini anlamak istiyorlar.43 Mustafa Kemal Paa ve arkadalar durumu sadece bilgi edinme noktasnda brakmad. Ankarada 20.Kolordu komutan Ali Fuat Paa ile ba baa vererek Konyann kaybedilmemesi iin acil tedbir almaya karar verdiler. Nitekim Nazillide bulunan Refet (Bele) Beyden yeter bir kuvvetle Konya zerine yrmesini ve Vali Suphi Beyle Kolordu Komutan Fahrettin Beyi Ankaraya getirmesini

38

Mehmet der, Bilgin Sivasl Ali Kemali, Yeni Kitap Basmevi, Konya 1954,s. 53-55; nder, t Gazetesi, s.1213. 39 nder t Gazetesi, s.14-15. 40 nder, t Gazetesi, s.15-16. 41 Coar, s.156-160. 42 Erdeha, s.286; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Ne. st.1953, s.323-327. 43 Nutuk, c.3,MEB, Yay. 14.bs. stanbul 1973, s.1233, Belge 257a, 257b.

istediler.44 Albay Refet Bey, Ankarada toplanacak Millet Meclisine Konyadan temsilci gnderilmemesinin kararlatrld, hatta bu meclise kar protesto mitinglerinin dzenlenecei ve Vali Suphi Bey ile Kolordu Komutan Fahrettin Beyin de bu protestolar karsnda pasif davranacaklar haberinin yaylmas zerine 26 Mart 1920 de Konya zerine yrd. 3 Nisan 1920 gn erken saatte Konya- Saraynne geldi.45 nce haberleme sistemini kontrol etti. Ardndan byk bir kuvvetle geldii haberinin yaylmasn salad. Kolordu Komutan Fahrettin Bey ile grerek Saraynne gelmesini, gelirken de bata Vali Suphi Bey olmak zere Belediye Bakann, Mfty, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yneticileri ile bunlarn muhalifi tannan kimselerin nclerini ve ehrin ileri gelen erafn da beraberinde getirmesini istedi. leden sonra, nce Fahrettin Bey ardndan da Vali Suphi Bey 23 kiilik heyetle Saraynne geldiler. Fahrettin Altay Saraynndeki bulumay yle anlatyor: Ben kendisine (Refet Beye) kuvvet gstererek i yapmann emin bir netice vermeyeceini anlatmak istedimse de, sylediim hususlar tam bir alaka ile dinlemiyor ve bilgi edinmeden mstani sabit bir hal alan fikirlerindeki plan yrtmek isteyen souk bir tavr alyordu. Kararn tatbikte srarc olduu anlalyordu.46 Fahrettin Bey, Refet Beyin Vali Suphi Bey ve Konyadan gelen heyetle yapt konumay yle naklediyor: Milli harekete taraftar msnz diye sordu. Kim aksini syleyebilirdi ki, herkes taraftarm cevabn verdi. Bu cevaptan sonra Refet Bey -yleyse imdi hep beraber Ankaraya gidelim, Mustafa Kemale hrmet ve ballnz fiilen gsteriniz.- Refet Bey bu szlerle herkesi trene davet etti. Dzelen ilerin bozulaca dncesiyle yava yava bundan vazgemesini rica ettim. Ban sallayarak: Tabii siz de geleceksiniz cevabn verdi.47 Heyetle birlikte zoraki olarak Ankaraya gtrlen Fahrettin Bey gelimelerden ciddi ekilde rahatszdr. Bunu u ifadelerle dile getirir. Hac Efendiler, bunun benim tarafmdan tertip edilmi bir oyun olduun kanatine kaplarak bana gvenlerinin kalmadn hissediyordum. Fakat Refet Beyden farkl olduumu gstermek daha fena olurdu.48 Fahrettin Bey Konya erafna hissettirmek istemediklerini daha Ankarada iken uygulamaya koydu. Bu olaydan sonra otoritesinin sarsldn ileri srerek askerlik grevine devam etmekle birlikte Kolordu Komutanl grevinden istifa etti. Yerine o srada Ankaraya gelmi olan Albay smet nn atand.49

44 45

Cebesoy , s.325. Erdeha, s.286; Cebesoy, s.332; Celaleddin Kimir, Refet Belenin Konyallara Oynad Oyun, Yeni Konya 12.04.1968.
46 47

Altay, s.231. Altay, s.231; Cebesoy, s.341; Kimir, agm. 48 Altay, s.232. 49 Cebesoy, s. 342.

Heyeti 4 Nisanda Refet Bey ve 12.Kolordu Komutanlna tayin edilen smet Beyle birlikte Konyaya dnd. O gnn akam Kolordu Kararghnda ounluunu askerlerin oluturduu toplulua bundan sonraki srete stanbulun deil Ankaradaki Mustafa Kemal Paann emrinde olacaklarn sylediler ve oradakilerden de buna uymalar talebinde bulundular. Hep bir azdan evet cevab aldlar. Fahrettin Bey bu kabuln ardndan yeni Kolordu Komutan smet Beyi takdim etti. Fahrettin Bey yeniden kolordu komutanlna atann da yle anlatyor. Toplantdan sonra smet Bey Badat Oteline yerleti. Oradan Ankaraya olan biteni anlatm. Bunun zerine Mustafa Kemal benim tekrar kolordu komutanlna tayin edildiimi, kendileri ile birlikte Refet Bey ve maiyetinin de hemen Ankaraya dnmelerini emretmi.50 ler dzelmi gibi grnyordu. Fakat 2 Nisan 1920de stanbulda Sadrazam Salih Paann grevinden ayrlmas, yerine 5 Nisanda yeniden Damat Ferit Paa kabinesinin kurulmas ve 13 Nisanda eyhlislam Drrizade Abdullah Efendinin Milli Mcadeleye katlanlarn dinen ldrlmelerinin uygun olaca, yardmc olanlarn ve hatta sempati duyanlarn da cezalandrlmalar gerektii ynndeki mehur fetvas51 dini hassasiyeti ile bilinen Konyada yeniden ilerin karmasna sebep oldu. Fahrettin Altay, Fetvadan sonra Konyann grnmn yle anlatyor: Konya hac ve hocalar da esefle syleyeyim ki bu yolda yryorlar fakat izlerini belli etmiyorlar. 52 O srada Mektubi Kaleminde grev yapan Kzm Grel ise hatralarnda her hac hocay sulamak yerine daha ak ifadelerle: stanbulda Milli Mcadele aleyhine verilen fetvalar Konyaya kolaylkla sokulmutu. Zeynelabidin Hocann
53

bu hususta byk roller

oynad sylenebilir. Hoca, Nakibendi tarikatnn Halidiye koluna mensuptu. Gelen fetvalar yine bu kiiye ball ile bilinenler tarafndan etrafa yaylmt. Baz hocalar bunlar halka gizli gizli okuyorlard Kyler bile bu fetvalarla dolmutu dini akideleri gl olan halkn zerinde fetvalarn etkisi byk oldu der.54 Konyada Kuvayi Milliye tekilat glendike fetvadan g alan Kuvayi Milliye kartlar da gizlice tekilatlanmaya balad. zellikle Hrriyet ve tilaf Frkas, ngiliz Muhipleri Cemiyeti mensuplar ve sempatizanlar Damat Ferit Paann hkmet olmas ile Kuvayi Milliyecilerin sylediklerinin aksine Halife-Sultann esir olmadn zellikle ky ve kasabalarda yaymaya baladlar. Zeynelabidin Hoca, Sait Molla gibi siyaseti din

50 51

Altay, s.235. Drrizadenin Fetvasnn metni iin bak Nait Ulu, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, Milliyet yay. ,stanbul 1973, s.201-203;Avanas, s.109. 52 Altay, s.238. 53 Zeynelabidin Hoca 2.Merutiyet dneminde 2 defa Mebusan Meclisinde Konya Mebusu olarak bulunmu, Mtareke dneminde ise Ayan Meclisinde aza sfatyla grev almt. 54 Kazm Grel(Eski Konya Milletvekili) , Konyada Milli Mcadele Hatralar, Yeni Konya, 11 Eyll 1959, tefrika 5.

adamlarnn politik, parasal ve menfaat destei ile hac-hocalar tarafndan yrtlen bu propaganda zellikle krsal alandaki halk zerine byk etki yapt. Bu rgtlenme ve propagandalardan endie duyan bata Mdafaa-i Hukuk Reis Sivasl Ali Kemali olmak zere bir gurup vatansever Konyal, Vali Suphi Bey, Kolordu Komutan Fahrettin Bey, Polis Mdr Fehmi Beyin de katld 4 Mays 1920 tarihli toplantda bir an nce gerekli tedbirlerin alnmas iin talepte bulundular. Ancak Vali Suphi Bey giderek artan ikyetler karsnda nlem alnmasn isteyenlere u cevab verdi: Bunlarn asl yok hayal kuruyorsunuz. Byle eyleri uydurup size getirenler ehirde itilaf tannm olan birka adam ezdirmek istiyorlar. Mesele budur. Ben byle bir ey yapmam.55 Bununla birlikte Kolordu Komutan Fahrettin Bey ve Mdafaa-i Hukukularn gayretleri ile baz nlemler alnd. Ayn gnn gecesi yaplan basknlarla Kuvayi Milliye aleyhine faaliyet gsteren baz kiiler gzaltna alnd. Fahrettin Altay gzaltna alnanlarn anlattklarn yle nakleder: Salonda herkesin nnde yaplan soruturmalarda kyller akladlar ki, Konya etrafndaki btn kylerde gnll tekilat yaplm, yarn akam her kyden silahl atllar Konya zerine yryecekler ve orada bykleri ne emir verirse onu yapacaklar. Fakat byklerin kim olduunu bilmiyorlar.56 Bu toplanty takip eden bir ka gn Konyada ciddi bir olay yaanmad. Ancak olaylarn geliiminde pasif davranan Vali Suphi Bey Ankaraya arlarak uyarld. 57 Geri dndnde Konyada skynetim (rfi dare) ilan edildi. Fahrettin Altay Vali Vekilliine getirildi. Tartmaya konu olan 36 kii rfi dare tarafndan yarglanarak nemli bir ksm tutukland.58 Mustafa Kemal Paa uzun sre tartlan isyan giriiminin nlenmesinde Fahrettin Altayn gayretlerini u szlerle takdir eder : Konyada bulunan kumandan, malik oldu kuvvetlerle cesurane hareket ederek asileri datmaya ve nayak olanlar tevkif ve takibe muvaffak oldu.59 Ancak Mustafa Kemal Paa alnan btn tedbirlere ramen Konyada isyan tehdidinin devam ettii kanaatindeydi. Nitekim isyan rzknn gemediini Konya Milletvekili Arif Beyin 17 Mays 1920de Mecliste yapt konumada Konyada halka yaplan fena telkinlerin nlenmesi ve gelecekte de bu tr fenalklara meydan verilmemesi iin, baka taraflara gnderildii gibi Konyaya da bir irad heyetinin gnderilmesi talebinden de anlalyor.60 Meclis bu talebi 29 Mays 1920 tarihli kararyla olumlu karlad.61 Antalya Mebusu
55 56

Grel, Konyada Milli Mcadele Hatralar, Yeni Konya, 12 Eyll 1959 ayn tefrika; Altay, s.239-242. Vali Suphi Bey ksa sre sonra Ankara Hkmeti tarafndan grevden alnd ve yerine eski Van Valisi Haydar Bey atand. B hadettin Gngr, Harp Hatralar, Kanaat Kitabevi, stanbul 1937 s.110. 57 Altay, s.241. 58 Altay, s.243. 59 Nutuk, c.2,s.450. 60 TBMM: Zabit Ceridesi c.1, Devre 1, 3 bs. Ankara 1959, s.334-349. 61 Hamdullah Suphi, Da Yolu 2. kitap, Trk Ocaklar yay. Ankara 1931, s. 173.

Hamdullah Suphi, Trabzon Mebusu Ali kr, Konya Mebusu Refik Koraltan ve Milli air Mehmet Akiften oluan bir heyet Haziran 1920de Konyaya geldi. Dierlerinden birka gn nce Konyaya gelen Hamdullah Suphi Hazirann ilk haftasnda Cuma namazndan sonra Kap Camiinde Konyallara hitap ederek konumasn u szlere tamamlad: Ta Seluk gnlerinden beri bir ilim ve fikir merkezi olan Konyaya den vazife Anadolu mcadelesinde kendi byk mazisine layk bir ruh ile rehber olmaktr. Millet Meclisi size bu dncelerinizi arz etmeye beni memur etti.62 Mustafa Kemal Paann endielerinde ne kadar hakl olduu Mehmet Akifin bu seyahatlerle ilgili olarak naklettii bir hatrasndan ok daha iyi anlalyor. Akifin bu hatralarn yakn dostu Eref Edip yle naklediyor: stat Konyallara nasihat etmi, memleketin yklmak zere olduunu, btn milletin birleerek Ankarada kurulan hkmete yardm etmeleri gerektii sylenince bir grup Konyal: Biz Seluk oullarndanz. Bizden olmayan bir hkmetin yklmasndan bize ne?63 Bununla birlikte irat heyetinin almalar belli llerle baarl oldu. Nitekim heyetin almalarndan sonra Tosun Beyin bakanlnda bir heyet Ankaraya gelip hkmet yetkilileri ile grtler ve Eer daha evvel bu heyetinizi Konyaya gnderseydiniz burada bir damla kan akmazd dediler.64

Atatrkn Konyaya lk Gelileri

Konyada isyan teebbsnn yaand ve rfi darenin baz kiileri tutuklad dnemden ksa bir sre sonra t Gazetesi, Mustafa Kemal Paann TBMMden bir heyetle birlikte Afyon, Uak ve Denizli Cephelerini tefti ettikten sonra Konyaya geleceini duyurdu.65 Bu haber Konya halk arasnda byk heyecana yol at. stasyondan ehre kadar ana cadde bayraklarla donatld. Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn gelecei 3 Austos 1920 sabahnn erken saatlerinde halk istasyon yoluna dklm, Gar Binasnn evresi hnca hn dolmutu. stasyon rampasnn sa tarafnda Sanayi Mektebi Mzikas, leyli(yatl) dadi, Askeri Rtiye talebeleri, askeri birlikler ve polisler yerlerini almt. Rampann sa tarafnda ise askeri ve mlki idarenin yan sra eyh Snusi, Rum metropoliti, Ermeni ve Rumlarn nde gelenleri, eraf ve dier idari personel yer alyordu.66 Mustafa Kemal Paa ve beraberindeki heyet 3 Austos 1920 gn sabah saat 6 da istasyona gelir gelmez hazr bulunan btn askeri erkn selam vaziyeti alm, Sanayi

62

Halim Seraslan, Hamdullah Suphi Tanrver, Trk Kltr Ar. Enst. Yay. Ankara 1995, s.95; Zeki Sarhan, Mehmet Akif, Kaynak yay, stanbul 1996, s.113-114. Olu Akifin Konyaya Matbaac Hsamettin Efendinin daveti zerine gittiini yazar. Millet Gazetesi, 18 Mart 1948, tefrika 111. 63 Yaar Semiz , Milli Mcadele ve Mehmet Akif, S. Trkiyat Ar. Enst. Dergisi, say 7, Konya 2000, s.413 414. 64 Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, Mente Kitabevi, stanbul 1968 , s.289. 65 t, 31 Temmuz 1920 ve 4 Austos 1920. 66 Daha fazla ayrnt iin bak. Babalk, 4 Austos 1920 No: 538; Afif Evren, Atatrkn Konyaya Gelileri, Babalk Mat. Konya 1940, s.5.

Mektebi bando ve mzikas da almaya balamt. Tren stasyonda durunca karlama heyeti adna hazr bulunan Vali Haydar Bey, Mevki Komutan Sabri, Mdafaa-i Hukuk Konya Merkez Heyeti Bakan Mderris Sivasl Ali Kemali, Polis Mdr Necip, Merkez Komutan evki, eyh Snusi ve dier st dzey erkn vagon kapsnn nne gelerek heyeti karladlar.67 Gelen heyette Mustafa Kemal Paadan baka Milli Mdafaa Vekili Fevzi Paa,12.Kolordu Komutan Fahrettin (Altay), Kurmay Bakan emsettin Bey, Antalya Milletvekili Rasih(Kaplan), stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi(Tanrver), Burdur Milletvekili Mehmet Akif ve baz Konya Milletvekilleri vard. Heyet tanma merasiminin ardnda hazrlanan fayton arabalarla valilik makamna geldiler. Mustafa Kemal Paa Valilikte ehrin ileri gelenleri ve heyetlerle grmeler yapm ve lkenin iinde bulunduu durumu btn akl ile anlatmt. Akam da Vali Haydar Beyin konanda erefine verilen ziyafette Mdafaa-i Hukuk Konya Merkezi Heyeti Reisi Ali Kemaliden 6 Hazirandaki Konya olaylar ile ilgili bilgi ald. Ali Kemali Hoca olaylara katlan ve tutuklananlarn byk pimanlk duyduklarn aslnda bunlarn kandrlm olduklar, eer bunlarn affedilmeleri mmkn olursa Konyada Ankaraya kar gvenin artacan syledi.68 Aslnda Mustafa Kemal Paaya benzer ricalar, Konyaya gelmeden nce baz Konya milletvekilleri tarafndan da yaplm ve Paa da bu talepleri uygun bulmutu. Nitekim bu gelimeden bahseden Refik Koraltan Paa daha seyahate kmadan nce Adana, el, Nide ve Antalya Milletvekillerinden bazlar ile eski stanbul Eczanesinin karsndaki bir evde Bozkr isyanndan dolay tutuklanm olan vatandalarnn aff iin meclise bir kanun teklifi verilmesini grmt der. Ancak bu teklifin verilmesi Koraltan ve Mehmet Vehbi Beyin ricas ile Konya gezisinden sonraya ertelenmiti.69 Bu yzden Sivasl Ali Kemalinin de ayn kanatta olmasndan memnun olmu ve dncelerinin uygunluunu teyit etmiti. Ayn gn TBMM kinci Bakan Celalettin Arif Beye ekilen telgrafta Konyadaki vaziyeti memnuniyet verici buldum. Halk ikna edilmitir. Asilerin yalanlarna aldananlar hatalarn anlayarak, bunlar telafi etmeye balamlardr. Konya olaylarndan dolay sulu bulunun mahkeme tarafndan tutuklanm olanlarn affyla asilerin amalarna ulamalarnn engellenebileceini dnyorum. Vali Beyefendi de benimle ayn fikirdedir. Cumartesi Mecliste toplant yaplacan biliyorum. Yalnzca bu konu hakknda karar vermek zere Yce Meclisin, beraberimdekilerle Konyadan ayrlmadan nce af kararn vermesini rica ederim der.70 Telgrafn ekildii srada hkmet konann nnde de ertesi gn yaplacak konuma iin krsnn kurulmas almalar balamt. Mustafa Kemal Paa Vali Haydar
67 68

Babalk, 4 Austos 1920, No 538. Cokun Ertepnar (Yayna Haz) Bir Politikacnn Anlar Refik Koraltan, Hacettepe Ta yay. Ankara 1999, s.149. 69 Ertepnar, ayn yer. 70 TBMM Zabit Ceridesi, devre 1, c.3,s.96;nder(1989), s.7 metin tarafmzdan sadeletirilmitir.

Beyin verdii ziyafetin ardndan kendisi iin hazrlanm olan Suriye asl lyas ahaya ait konaa (Bugn ki Atatrk Mzesi) ekildiler.71 Dier misafirler ise Badat Oteline yerletiler.72 Ertesi gn (4 Austos) sabah Mustafa Kemal Paa, beraberinde Fevzi (akmak) Paa ve baz milletvekilleri ile halk zerinde nemli tesiri olan ve Milli Mcadele taraftarl ile bilinen eyh Snusiyi73 kald evde ziyaret etti. Bir sre halkn irad ve daha nce yaanan zc olaylarn bir daha yaanmamas zerine sohbet ettikten sonra nce Guraba Hastanesi (Bugn ki Devlet Hastanesi) ile Amerikan Hastanesine gelerek burada bulunan yaral ve hasta askerlerle grt, onlarn gnln ald ve acil ifalar diledi.74 Oradan Meteb-i Sultaniye (Konya Lisesi) ne gidildi. Burada son snfta okuyan Sadi Irmakn (Prof. Dr. eski Babakanlardan), Edebiyat retmeni Hasan Rt Efendi tarafndan hazrlanm olan ho geldiniz konumas ile karland.75 Ardndan da Hasan Rt, Mustafa Kemal Paa iin yazd iiri okudu.76 Ayn gn leden sonra Mustafa Kemal ve beraberindekiler binlerce kiinin cokulu alklar ve tezahuratlar arasnda Hkmet Meydanna geldiler. Mustafa Kemal Paa burada daha nce hazrlanm olan krsye karak lkenin iinde bulunduu durumu herkesin anlayabilecei bir slupla halka anlatt .Milli emellerimize ihanet eden kt niyetliler, milletin iradesi ile cezalarn bulacak, hatalarn anlayacaklardr. Millet Kuvayi Milliye ile hemfikirdir. Daima uyank olmalyz dedikten sonra sz d dmanlara getirerek Dmanlarmz eref ve haysiyetimizi, namusumuzu istiyorlar. Bunlar bizden aldktan sonra kesin darbe kendiliinden vurulmu olacak. Bunu takdir ederek diyoruz ki istikll-i millimizi asla vermeyeceiz. Binlerce senden beri istikll ve hrriyet saadetini yaam bir milletin istikll ve hrriyeti hibir zaman alnmaz. Kendi milletimize, kendi kudretimize istinaden mukaddes mcadelemize devam ediyoruz. Diyelim ki btn bat lemi bize dmandr. Batllar bizim kudretimizin maddeten tecellisini grmedike bize merhamet etmezler Biz de tek millet ferdimiz kalsa da herhalde istiklalimizi vermeyeceiz. Dmanlarmzn vatanmzn barnda yaamasna izin vermeyeceiz.77

71 72

Ertepnar, s.151. Evren, s.6. 73 eyh Snusinin Mustafa Kemale verdii destek iin bak. Cahit Tanyol, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas yay. Ankara 1981, s.135-137. Libya ve Cezayirde yaygn Snusi Tarikatnn eyhi 1.Dnya Sava srasnda Sultan Reatn davetiyle stanbula gelmi. Sonraki yllarda lkenin eitli vilayetlerinde vatandalara telkinlerde bulunmutur. 74 Arabac, s.13; Akandere s.10. 75 Sadi Irmak, Atatrkten Anlar , Ankara 1982, s.46; Ayrca bak. Gazi Lisesi Gecesinde Mustafa Kemal ve Konyal Sadi , Yeni Konya, 28 Nisan 1975. 76 Arabac ve Akandere okunan iirin Destan adn tadn yazar. Oysa Hasan Rt bu iiri cumhuriyetin ilanndan sonra yazmtr. Bak retmen Memduh Yavuz Ssl, Ermenekli Hasan Rt Hayat ve Eserleri, Yeni Kitap ve Basmevi, Konya 1937 , s.36-38. 77 Evren, s.7; nder (1989), s;7-8; Atatrkn bu nutkunun, t Gazetesin de yaynladn syleyen Refik Koraltan Nutuk yazlrken Atatrk, benden birok defa gazetenin bu saysn istediler. Konya ve Kazalarnda arattlar. Fakat maalesef sz geen gazete nshas ele geirilemedi der. Ertepnar. s.153.

Mustafa Kemal Paa, Konyal genlere de u hitabede bulundu: Sizin her birinizin memleketin mukadderatn ilgilendiren konularda hassasiyetinizi takdir ediyoruz. Uzun asrlar istiklalini kendi milli eref ve mevcudiyetinin temeli kabul eden milletimiz bu gn byk bir tehlikenin eiindedir. Bizi bu tehlikeden kurtaracak ancak milli beraberliimiz ve millet yolunda fedakrlmz olacaktr, sizlere kar gvenimiz sonsuzdur. stikll her zaman sizlerin omuzlarnda ykselecektir.78 Mustafa Kemal Paa konumasn tamamladktan sonra bir sre daha halkla sohbet etti. Bir ara Mevlana Trbesini de ziyaret ederek Dergh eyhi ve ayn zamanda Konya Milletvekili ve TBMM kici Bakan olan Abdulhalim elebi ile grt. Bu konuma ve grmeler Konya halknn Kuvayi Milliye etrafnda kenetlenmesinde nemli rol oynamt. Mustafa Kemal Paa 5 Austos 1920 sabah bir kere daha Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Sivasl Ali Kemali Hoca ile grt. Bu grmede Hocaya Meclis kinci Bakan Celalettin Arif Beyden, Konya hadisesinde mahkm olanlarn affedildiine dair ald telgraf mjdelemi ve affedilenlerin milli mcadelenin yannda yer almalar iin telkinlerde bulunmasn rica etmiti.79

Atatrkn Konyaya kinci Gelileri

Atatrk ikinci kez Konyaya, Byk Taarruz hazrlklarnn srd srada cepheyi ziyaret ettikten sonra Akehirden trenle 1 Nisan 1922de ikindiye doru geldi. stasyon Konyadaki eitli okul rencileri ve halk tarafndan doldurulmutu. Resmi karlama heyetinde ise Vali Vekili Mustafa Abdlhlik (Renda), Ahz- Asker Heyeti Reisi Rt Paa, Menzil Mfettii Kzm (Dirik), Demiryollar Genel Mdr Behi(Erkin), Mevlna Dergh Postniin Vekili Adil elebi (Postniin Milletvekili ve TBMM kinci Bakan Abdlhalim elebidir), Belediye Bakan M. Muhlis(Koner), Konya Milletvekilleri Hadimli Mehmet Vehbi ve Kzm Hsn, Samsun Millet Vekili Nafiz Bey, Askeri ve Mlki erkn yer alyordu. Trenden inen Mustafa Kemal Paa ve beraberindeki Rusya uralar Cumhuriyeti Ankara Byk Elisi Aralof, Azerbaycan Cumhuriyeti Byk Elisi brahim Abilof, Rusya ve Azerbaycan Cumhuriyeti Askeri Ataeleri Zvanaryof ve Ali Abilof a, Vali Vekili Abdulhalik Bey beraberindeki st dzey erkn tek tek takdim etti.80 Ardndan by bir coku ile bu gnk Atatrk Mzesine doru yrye geildi. Bu cokulu yry esnasnda kendilerine
78 79

nder (1989), s.8. Onun milli mcadele lehindeki gayretleri, kk bir aznlk olan ngiliz Muhipleri ve Hrriyet ve tilaf Frkas mensubu Damat Feritileri lgna evrilmiti. Onlardan biri olan Konya Lisesi retmeni ve Ali Kemali Efendinin komusu umral Emin Hocann kkrtmas, Zeynelabidin Hocann tevik ve telkinleri, baz devlet erknnn bilgisi dahilinde asker toplayan Deliba Mehmetin isyan edecei kendisine bildirilmesin ramen vaktinden nlem almayan Vali Haydar Beyin ihmali, Ali Kemali Hocann Milli Mcadelenin ilk ehitleri arasnda yer almasna sebep oldu. Afif Evren, Konya iin, Babalk bs. Konya 1944 s.10-11. 80 nder,(1989) s.10-11;Evren ,(1940) s.8-9;Celalettin Kimir, Mustafa Kemal ve Rus Elisinin Konya Gezisi 1,Yeni Konya, 17 Mays 1972.

zarar verilebileceinden ekinen Aralof, bir ara Atatrkn kulana eilerek Paam arabalara binsek daha iyi olmaz m? dedi.81 Atatrk misafirlerinin endielerini de dikkate alarak Feridiye Karakolunun nnde beraberliklerle birlikte arabaya binerek konaklayacaklar yere kadar geldiler. Halk da evin nnde misafirlere cokulu sevin gsterisi yapmaya balad. Cokulu kalabaln sevgi gsterisini karlksz brakmayan Atatrk ve beraberindekiler balkona karak halk selamladlar. Ardndan halk sessizce dald.82 Akam Belediye Bakan Muhlis(Koner) kendilerine bir ziyafet verdi. O gece iki medrese de ziyaret edildi. Aralof, ziyaret edilen medrese ile ilgili hatralarn anlatrken u ifadelere yer veriyor: Hemen hepsi de gencecik mollalar medresenin avlusunda dizilmilerdi. Bunlarn yannda geni cbbeli, beyaz sarkl hocalar da vard. Hepsi de yerlere kadar eilerek Mustafa Kemal Paay selamlyorlard. Bunlarn ba, Mustafa Kemal Paadan medreselerin saysnn arttrlmasn ve medrese rencilerinin askere alnmasn rica etti. Hoca konuurken Mustafa Kemalin kendisini tuttuu belli oluyordu. Ama medrese rencilerinin askere alnmamalar sz konusu olunca artk kendisini tutamad ve yksek sesle -ne o dedi. Yoksa sizin iin medrese, Yunanllar malup etmekten, halk zulmden kurtarmaktan daha m deerlidir? Millet kan iinde yzerken, halkn en iyi ocuklar cephelerde dvp, yurt iin canlarn feda ederken, siz burada, gen, sapasalam delikanllar besiye ekmisiniz. Bu asalaklarn askere alnmalar iin hemen yarn emir vereceim.- Hocalar Mustafa Kemalin bu k karsnda kpkrmz kesildiler.83 Ertesi gn (2 Nisan 1922) sabah saat 9da Atatrk ve beraberindekiler yine halk arasndaydlar. Etraf tamamen bayraklarla donatlmt. Polis ve jandarmann at yoldan heyet nce hkmet konan, ardndan da belediyeyi ziyaret ettiler. Daha sonra Milli Mcadele gazilerinin de bulunduu Hilli Ahmer Askeri Hastanesine gidildi. Gaziler tek tek ziyaret edilerek eitli ikramlarda bulunuldu. Heyet oradan nce imalat Harbiye Fabrikas ve Atlyesine sonra Topu Okulu ve Askeri Lisesine geldi. Okula dersler devam ederken gidilmiti. Hesap, Franszca, Corafya ve Tarih derslerine katldlar. Atatrk her girilen snfta rencilere sorular sordu. Doru cevaplar aldka memnuniyetini belli ediyordu.

81

Kemal Arburnu, Atatrk den Anlar, Trkiye Bankas yay., Ankara1976 s.32;Aralof, Hatralarnda bu ifadeye deinmiyor. 82 Evren(1940) s.9; Aralof , Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, ev. Ali Ediz, Burak yay, stanbul 1967, s.104-105. 83 Aralof s.105-106; Celalttin Kimir, Mustafa Kemal ve Rus Elisinin Konya Gezisi 2 , Yeni Konya , 18 Mays 1972.

Oradan Darl Eytam (Yetimler Yurdu)a gidilerek kz ve erkek yetim ocuklar ziyaret edildi. Kendilerini iirler okuyarak ve kk bir temsil vererek karlayan ocuklara hediyeler verildi. Bu arada Aralof ve Abilof yurdu ayr ayr 100(yz) er lira bata bulundular.84 lenden sonra Atatrk ve beraberindekiler Darl Muallimat (Kz retmen Okulu) ziyaret ettiler. Orada Milli Eitim Mdr M. Ferit(Uur) tarafndan karlanarak salona alndlar. Karlkl konumalar, iir ve marlar okunmasndan sonra misafirlere ay ikram edildi.85 Saat 16 sularnda bugn Hakimiyeti Milliye olarak bilinen Samanpazar evresindeki ilkokul ziyaret edildi. Atatrk burada bir renciye u anda Trkiyenin sahibi kimdir?diye bir soru sordu. ocuk alkanlktan Padiah dedi. Bir anlk sessizlikten sonra Atatrk retmenlere ocuklara gereksiz ezberler yaptrmak yerine Trkiyenin bu gnk gerek durumunu retiniz86 dedi. Bu ziyaretin ardndan ilkokula ok yakn bir i hannda eiti-retim yapan Nalbant Okulundaki diploma trenine katldlar. Atatrkle beraber trene katlan Rus Elisi Aralof Nalbant Okulu ile ilgili u bilgiyi veriyor: Okul binas nal biiminde idi. Okulun iinde birka nalbantlk atlyesi kurulmutu. Okul rencilerinin ounluunu cepheden getirilmi erler tekil ediyordu. renciler arasnda Yunanllarn igal ettikleri blgelerden getirilmi ksz ocuklar da vard. Okulun duvarlar u dvizlerle donatlmt. alanlar Tanr Sever, almak badettir 87 Atatrk ve beraberindekiler kendileri iin ayrlan yere oturduktan sonra okul mdr, okulun nemi hakknda bir konuma yaparak, okulun zellikle ordunun svari birlikleri iin bilgili, tecrbeli nalbantlar yetitirdiini ve ilk etapta otuz renci mezun ettiklerini syledi. kinci konumay yapan Konya Menzil Mfettii Kzm (Dirik) Ordu Levazm Grubu tarafndan kurulan okulun tarihesini anlattktan sonra okulu ereflendiren misafirlere teekkr etti.88 Kzm Beyin konumasndan sonra krsye gelen Atatrk: Bugn bir sanat messesesinin iinde bulunuyoruz. Bu messesenin ikinci mahsln orduya takdim ettiini grdmden cidden bahtiyarm. Bu messesenin vcuda getirilmesine hizmet edenlere hassetsen teekkr eder ve onlar takdirat ile tebrik ederim dedi.89 Daha sonra okul birincisi ve ikincisine birer saat hediye etti. Son konumay yapan Aralof ise konumasnda Nalbant Okulunun, bamszln ileyen ve tilaf Devletlerine boyun emeyen yeni Trkiyeyi sembolize ettiini syledi90. Diploma treninden sonra heyet yeniden misafir edildikleri konaa geri dnd.

84 85

nder (1989) s.13. Aralof, s.110. 86 Aralof, s.107. 87 Aralof, s.107. 88 Aralof, s.107; nder, s.14-15. 89 Atatrkn Sylev ve Demeleri, c 2, Atatrk Aratrma Merkezi Yay. Ankara 1989, s.34-36. 90 Aralof, s.108; Celalettin Kmr, Mustafa Kemal ve Rus Elisinin Konya Gezisi 3; Yeni Konya , 19 Mays 1972.

Konuklar 3 Nisan 1922 gn Vali Vekili Abdlhalik (Renda), Ahz- Asker Reisi Rt Paa, Menzil Mfettii Kzm (Dirik) ve elilerle Mevlana Derghn ziyaret ettiler. Konuklar dergh meydannda, elebi ve derviler karlam ve trbe ziyareti boyunca refakat etmilerdi. Ziyaretin sonunda Vilayet dare Meclisi yesi tarihi Hamdizade Abdlkadir (Erdoan)n verdii bilgileri dinlediler.91

Atatrkn Konyaya nc Gelileri (24-27 Temmuz 1922)

Atatrkn Konyaya nc gelileri Byk Taarruz hazrlklarnn yapld dneme rastlar. Bilindii gibi Bat Cephesi Karargh Akehirdedir. Atatrk, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ve Bat Cephesi Komutan smet nn ile hazrlanan taarruz plannn ayrntlarn grmeye karar verdiler. Ancak bu grmeyi dikkatlerden uzak tutmak iin o srada Adanada bulunan ve Atatrkle grmek isteyen ngiliz Generali Townshendin talebi n plana karld ve Townshende 24 Temmuzda Konyada grmek iin randevu verildi. Bu gelime zerine General Townshend 23 Temmuz sabah Konyaya geldi ve Vali Vekili Abdlhalik Bey tarafndan trenle karland.92 Atatrk, 24 Temmuzda Babakan Rauf Beye gnderdii yazda Konyaya gideceini yle bildirmiti: Cepheden imdiye kadar elde edilen bilgiler ve yakndan yaplan incelemelere gre dmann gerek amac tespit edilememitir. Durumun tespiti iin Cephe Komutanl muhtelif tedbirlere bavurmutur. Ben bir iki gn sonra General Townshend ile grmek zere Konyaya gidiyorum. 93 Oysa Atatrk Nutukta 23 Temmuz 1922 akam Garp(Bat) Cephesi Kararghnn bulunduu Akehire gittim. Harekt hakknda Erkn Harbiye-i mumiye Reisi ile grmeyi mnasip grdm. 24 Temmuzda da Konyaya gittim. diyerek nce asl ama iin Akehire daha sonra da ngiliz Generali ile grmek iin Konyaya gittiini belirtiyor.94 Atatrkn Konyaya geleceini nceden bilindii iin bata Gar evresi olmak zere ehir bayraklarla donatlmt. Karlama heyeti iinde bir askeri birlik, Darleytam (kszler yurdu) rencileri, esnaf temsilcileri ve ok sayda vatandan yan sra Vali Vekili Kadi Mehmet Emin Bey, baz Konya Milletvekilleri, Ahz-i Asker Heyeti Reisi Rt Paa, ngiliz

91 92

Aralof, s.110-111; nder(1989) s.18. Hakimiyeti Milliye, 25 Temmuz 1338 (1922). 93 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 59, Belge 1354, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi yay. Ankara 1994, s.6-7. 94 Atatrk, Nutuk, c.2, s.671-672.

Generali Townshand, Belediye Bakan M. Muhlis (Koner) ve dier Askeri ve Mlki temsilciler vard.95 Atatrk, trenden indikten sonra, nce Askeri birlii selamlam, karlama heyeti ile grm ve ardndan kszler Yurdu rencilerinin arasna girmi, bu srada Sanayi Mektebi Muzikas eliinde okunan stikll Marna elik etmiti. Bu merasimin ardndan Atatrk General Townshendle birlikte istasyon caddesinde kendileri iin hazrlanan kke getiler ve grmelerini yaptlar. Atatrk 25 Temmuz 1922de Babakan Rauf Beye ektii telgrafta bu grmenin ieriinin Anadolunun Yunan igalinden kurtarlmas ve genel barn salanmas ile ilgili olduunu belirtti.96 Grmelerin ardndan 27 Temmuzda Konyadan ayrlarak yeniden Akehire gelmiti. 27-28 Temmuz gecesi Paalarla yaptklar grmelerden sonra tespit edilen plan gereince taarruz iin 15 Austosa kadar btn hazrlklarn bitirilmesine karar verdiler. 97

Atatrkn Konyaya Drdnc Gelileri (20 Temmuz 1922)

Atatrkn Konyaya drdnc kez gelileri, nc gelilerinde alt yaps hazrlanan Byk Taarruzun uygulamaya konulmas iindir. Bundan dolay bu gezi byk bir gizlilik iinde gerekleti. O kadar ki Bakanlarkurulu dnda kalan milletvekillerinin bile bu geziden haberleri olmad, bu yzden baz muhalif milletvekillerinin meclis iinde ve dnda yaptklar olumsuz propogandalarla aslnda kendi amalarna hizmet ettiklerini Nutukta u cmlelerle aklar: Muhalifler ordunun tefessh (bozulma) ettiinden, kprdayacak halde olmadndan, byle mphemiyet(gizlilik) iinde intizarn(bekleme) felakete sebep olacandan ibaret propogandalarna hz vermilerdi. Geri Mecliste bu telkknn(anlayn) yapt akisler zaten dmanlardan ok gizlemek istediim harekt nokta-i nazarndan faydal idi. 98 Bu gizlilik iinde Atatrk Ankaradan Konyaya geliini de yle aklar: Hareketimi pek mahdut(az) birka kiiden baka Ankaradan gizledim. Benim gaybubet (yok olmak) edeceimi bilenler, burada imiim gibi davranacaklard. Hatta benim ankayada ay ziyafeti verdiimi de gazetelerde ilan edeceklerdi...99 Trenle hareket etmedim. Bir gece (19 Austos

95

Babalk, 27 Temmuz 1922; t 26 Temmuz 1922; Hakimiyeti Milliye , 26 Temmuz 1922; nder(1989) s.2021. 96 Telgraf iin bak: Atatrkn Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, c 1, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1992; Belge No 79, s.438-443; Osman Akandere- Cemal Gven; ngiliz Generali Townshendin Anadolu Seyahati ve Mustafa Kemal Paa ile Konyada Yapt Grme, S.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Ata Dergisi, say 9, Konya 2002, s.22-24. 97 Nutuk, c. 2, s. 672. 98 Nutuk, c.2, s.673. 99 20 Austos 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesinin ilk sayfasnda u ilan yer almt. Gazi Paa Hazretleri 21 Austos Pazartesi gn kklerinde ricali siyasiyeye bir ay ziyafeti verecekler Kzm zalp, Milli

gecesi) otomobil ile Tuz l(gl) zerinden Konyaya gittim. Konyaya vasl olur olmaz telgrafhaneyi kontrol altna
100

aldrarak

Konyada

bulunduumun

da

hibir

tarafa

bildirilmemesini temin ettim.

Yaklak 9 saat sren zorlu bir yolculuktan sonra ge saatlerde Bayaveri Salih Bozok ve Yaver Muzafferle birlikte Konyaya gelen Atatrk burada Selanikten beri yakn arkada olan ve o dnemde Konyada Anadolu-Badat Demir Yollar Genel Mdr olan Behi Erkinin evine gelerek misafir olmulard. Erkin hatralarnda o geceyi anlatrken yle der: Yemekten sonra Konyadaki evimde istirahat ederken aadan bir grlt duydum, kalktm o anda Gazi Paay karmda buldum. -Aman kimse duymasn, ben gizli geldim, burada kalacam- dediler. Bu gizli seyahatin bir manas olduunu sezdim. O gn ba baa konuurken sz siyasi ve askeri duruma geldi. Gazi, Bana dman hakknda aldm malmat yan yana getirdim, buna gre artk bu badireye son vermenin zaman geldiine hkmettim- dedi. Ertesi gn leden sonra hazrlattm hususi bir katarla Akehire hareket buyurdular. 101 20 Austosta Akehire gelen Atatrk burada komutanlarla bir toplant yapt. Fahrettin Altay bu toplant iin u bilgiyi veriyor: Bu toplantda kendisi (Atatrk), Kurmay Bakan ile Cephe Kumandan, 1. ve 2. Ordu Kumandanlar ve Suvari Kolordosu Kumandan sfat ile beni (Fahrettin Altay) bulundurdu. Yalnz 2. Ordu Kumandan ordunun henz kfi kuvveti olmadndan taarruzda muvaffakiyet olmazsa memleketin mdafaasnn tehlikeye deceini bildirdi. 102 Bakomutan ise saldrnn yaplacan ve ona hazrlanmamz gerektiini ak bir dille ifade etti.103

Atatrkn Konyaya Beinci Gelileri (20-23 Mart 1923)

Byk Zaferin kazanlmasndan sonra sra Cumhuriyetin ilanna gelmiti. Atatrk, yeni dneme girilirken hem sava sonrasnda halkn iinde bulunduu durumu yerinde grmek ve eldeki snrl imknlarla halkn ihtiyalarnn nasl karlanabileceini tespit etmek hem de yklan rejimin oluturduu sarsnty ve oluturulmas dnlen yeni rejimin altyapsn oluturmak iin yurt gezileri yapmaya balamt. te bu amala 14 Mart 1923te baz milletvekili ve gazetecileri de yanna alarak yurt gezisine km ve ilk olarak gney vilayetlerini dolam, 20 Mart 1923te de lene doru Adana zerinden trenle Konyaya gelmilerdi. Beraberlerinde ei Latife Hanm, Konya Milletvekili Refik (Koraltan), Gaziantep
Mcadele(1919-1922) c.1, Trk Tarh Kurumu Yay. Ankara 1971, s.234; Turgut Grel Atatrkn Yaveri Cevat Abbas Grer, Grer yay. 4. bs. stanbul 2007, s. 282. 100 Nutuk, c.2, s. 673. 101 Behi Erkin, Atatrkn Selanikte Askerlik Hayatna Ait Hatralar, Ankara 1955, s.602den nakleden nder(1989) s.24. 102 Altay, s. 329. 103 Altay, s.329.

Milletvekili Ali (Kl), Bayaveri Salih (Bozok), Hakimiyeti Milliye Gazetesi sahibi Recep Zht, Yeni Gn Gazetesinden smail Habip (Sevk), Yaver Muzaffer (Kl), Muhafz Altay Komutan smail Hakk (Teke) ve zel Doktoru Asm vard. Halk, havann souk ve yal olmasna ramen erken saatlerden itibaren istasyon meydann doldurmutu. Karlamann resmi ekibinde ise Vali Kzm (Dirik), Merkez Komutan Binba skender, Polis Mdr Fehmi Bey, Belediye Bakan Muhlis (Koner), Mevlana Derghi Postnii Abdhalim elebi, Ordu Komutan Ali hsan (Sabis) Paa, Demiryollar Genel Mdr Behi (Erkin) bulunuyordu.104 Karlamada yer alan okullar ise unlard. Darl-muallimat (Kz retmen Okulu), Darl muallimin (Erkek retmen Okulu), Sultani (Lise), Darl Hilafe Medresesi, dad ve Rtiye (Ortaokulu), Mekteb-i Sanayi, Darl-eytam ve baz ilkokullar. Karlama esnasn, o dnem Darl-eytam (kszler Evi) rencisi olan Ramiz Arda yle naklediyor: Darl-eytamda renciydik. Bol kavrulmu un orbasn yemek iin girdiimiz yemekhanede hocamz Mustafa Bey ocuklar bugn Mustafa Kemal gelecek, onu karlamaya gideceiz. Elbiselerinizi gzden geirin, ayakkablarnz boyayn, sonra tek tek yoklayacam. Byk tela iinde hepimiz hazrlandk. Sanayi Mektebi bandosu nmze geti. Dzgn heyecanl admlarla istasyona gittik. Bir sre bekledik. Bir ara istasyonun k yerinden bir kalabalk bize doru yrd. Yerlerde hallar vard. stlerimize isem isem yamur yayordu. te u demee lzum yoktu. Mustafa Kemal halk arasnda kendini belli ediyordu. 105 Okullar, genler ve esnaf temsilcilerinin nnden geen Atatrk ve beraberindekiler arabalara binerek stasyon Caddesinde kendilerine ayrlan Kke gittiler. Hakimiyeti Milliye yazar smail Habib (Sevk) Kkten Konyann grnn yle tasvir ediyor: ndiimiz evden Konyann grlebilen ksmna bakyorum. Bu ilk bak bana anlatt ki Konyada drt manzara vardr: Kubbenin ve minarelerin bolluu gsteriyor ki ok dua karm bir beldesin. Seluk stanbulunun Topkaps- Alaiye (Aladdin) Tepesi, onun uzun asrlarla nasrlanm tun ehresi sylyor ki tarihi bir ehirdesin. Saray gibi binalar, temiz boyal konaklar, krgir evlere bakarak Ankarann hsrann dnrken anlyorsun ki ehre benzemek isteyen bir mamredesin. Sonra stleri dam, bedenleri kerpi, boylar ksr ve msveddelerine bakarken dnyorsun ki bir harabedesin.106 ehrin bedeninde bu drt vasf gren Sevuk, Konyann ruhunda da u drt unsuru grr: Konyann ruhunda drt bariz sfat grdm. Mderris Konya, eyh Konya, Tccar Konya, Gen Konya. 107

104 105 106 107

nder(1989), s.26. Ramiz Arda, Mustafa Kemalin Konyaya Gelii , Yeni Konya, 29 Ekim 1961. smail Habib, O Zamanlar, (1920-1923), Cumhuriyet Mat. stanbul 1937, s.300. smail Habib, s.301.

Atatrk, Kkte bir saat kadar dinlendikten sonra vilyete gelerek esnaf temsilcileri ile, daha sonra Belediye Meclisi yeleri ve ehrin ileri gelenleri ile grt. Akam ise Vilayet zel daresi salonunda ehir adna verilen yemee katld. Yemekte nce Belediye Bakan Muhlis (Koner), ardndan da esnaftan Kadizade Ahmet Efendi birer konuma yapt. Atatrk bu konumalar zerene ayaa kalkarak adeta genel bartan sonra Trkiyenin benimseyecei siyasi rejimin ilk ipularn verdi. Milleti refah ve mutlulua gtrecek alanlarda gven ve baar ile yryebilmek bir arta baldr. Bu art bulunmazsa baarmz imknszdr. Bu art udur. Milletin dorudan doruya kendi egemenliine kendisinin sahip olmasdr. buuk, drt seneden beri tatbik edilerek milleti kurtulua ulatran bundan sonrada ebediyen uygulanmas ile Milleti parlak gnlere gtrecek olan bu idare tarz iin tehlikelerin hepsi ortadan kalkm deildir. Lakin egemenliine dorudan doruya sahip olmann deerini pek iyi anlayan pek iyi bilen bir millet, bu kutsal egemenliine kar ba gsterecek her tehlikeyi kahredecektir. Konyallar tarihin her inklp devrinde, ac tatl gnler grdler. Tarihin bu dersindeki nemi herkes gibi muhterem Konyallarnda takdir edeceine eminim108 Bu arada karlama esnasndan itibaren misafirleri izlemeye devam eden Konyal genler de Atatrkle grmek istemi ve Trk Oca salonuna davet etmilerdi. Atatrk bu daveti memnuniyetle kabul etti. Atatrkn Trk Ocana geliini o dnemde Konya Trk Oca Bakan olan gazeteci Sreyya Sami Berkam yle anlatyor: O akam toplantya davetiye kartlar ile gelinecekti ve davet edilenlerin says snrlyd. Ocak zasndan bulunmasna ramen Ali hsan Paaya davetiye gndermemitik109 Ne gariptir ki Paa kartsz, martsz ka geldi. Tabii grmemezlikten geldik ve o da salonun kapsnn yannda Lz muhafzlarla birlikte bir yere skt. O akam usulen ben, bir ho geldiniz konumas yaptm. Gazi de bunu ksaca cevaplandrd. Fakat bu cevapta hi yeri deilken baz asilerden, mnafklardan, fitnecilerden bahsetti. Bu szleri ile muhakkak ki Ali hsan Paay kastediyordu. 110 Atatrk ve beraberindekiler gecenin ge saatlerine kadar genlerle kaldktan sonra Ocaktan ayrlarak konaa geri dndler.

108 109

Konumann tam metni iin bak. Sylev ve Demeler, c 2, s.138-141. (metin sadeletirilmitir.) Davetiye gnderilmemesinin sebebi Sreyya Berkemin Doktor Cevat Beyin evinde Kl Ali Beyle yapt bir grmeydi. Bu grmeyi Berkem yle naklediyor: Kl Ali Bey bana dedi ki: gndz ocaa gittik seni bulamadk. Fakat duvarda Ali hsan Paann resmini grdk. Aman kardeim bu resmi hemen oradan kaldrt. Yoksa akam Gazi grrse derhal kp gider ve bir daha senin yzne bakamaz. Vaziyet bu kadar gergin mi diye sordum. Tahmininden de fazla dedi. Sreyya Sami Berkem, Unutulmu Gnler, Hilmi Kitapevi stanbul 1960, s. 145. 110 Berkem, s.146; Atatrkn Trk Ocandaki konumasnn tamam iin bak, Sylev ve Demeler, c.2; s.141150.

Ertesi gn 21 Mart 1923 gn Atatrk ve dier misafirler 17.30da Hill-i Ahmer(Kzlay) Konya Kadnlar ubesinin dzenledii ay ziyafetlerine katldlar. Burada yaptklar konumada kadnlarn milli mcadele iin yaptklar fedakrlklar bir kere daha hatrlattktan sonra gelecekte topyekn kalknma iin Trk kadnnn da erkekler gibi sosyal hayatta yer almasnn salanacan, bunun dinimize de aykr olmadn belirtti ve konumasn yle srdrd: ehirlerimizdeki kadnlarmzn giyinme ve kapanmalarnda iki ekil meydana kyor. Ya ifrat ya da tefrit yani ne olduu bilinmeyen ok kapal, ok karanlk bir d ekli gsteren giyim, yahut Avrupann en serbest balolarnda bile d giyim olarak gsterilemeyecek kadar ak bir kyafet. Bunun her ikisi de eriatn tavsiyesi, dinin emri dndadr. Bizim dinimiz kadn o tefritten de, bu ifrattan da uzak tutar. Dinimizin tavsiye ettii rtnme hem hayata hem de fazilete uygundur. eri rtnme kadnlar iin zoraki bir gerek olmayacak, kadnlarn sosyal hayatta, alma ve ilmi hayatta erkeklerle ortaklaa faaliyet gstermelerine engel bulunmayacak bir basitliktedir. Bizim rtnme meselesinde dikkate alacamz husus bir yandan milletin ruhunu, dier yandan hayatn icabn dnmektir Bizim kadn hayatmzda kadnn rtnmesinde yenilik yapmak meselesi mevzu bahis deildir. Byk Trk kadnn almamzda ortak klmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilmi, ahlki, sosyal, iktisad hayatta erkein orta, arkada ve yardmcs olacaktr unu da ilave edeyim ki kadnlk meselesinde ekil ve d kyafet ikinci derecededir. Asl mcadele sahas, nur ile, irfan ile olacaktr 111 Atatrk ve beraberindekiler Hill-i Ahmerden sonra Konya Sultanisindeki (imdiki Karma Ortaokulu) aya da katld. Sultani Mdr Besim (Atalay) Atatrk ve beraberindekilere ho geldiniz dedikten sonra, irfan ordusunun milli egemenliin hizmetinde, Byk Gazinin rehberlii ile memleketin ksa zamanda aydnla kavuacandan bahsetti.112 Atatrkte bu konumaya karlk olarak unlar syledi: Mdr Beyefendiye hasseten teekkrlerimi takdim etmeyi bir grev bilirim. undan dolaydr ki Mdr beyefendi gerekten bir irfan yurdunun mdrne layk deerli beyanatta bulundular. Ve bugn milletin ruhuna, vicdanna, fikrine yn verebilecek mahiyette bir sz kaps atlar krler olsun ki millet yok olmaktan nce silkinerek kendini toplad. Yz yllardan beri sahip olmad benliine bu kez kesin bir azimle, dnya zerinde yeni ve herkese sayg telkin eden bir varlk halinde meydana kt. Milleti yzyllarca bakalarnn hrs vastas yapan en byk dman Mdr Beyin de aka bildirdii gibi cehalettir. Hakiki kurtuluu istiyorsak her eyden evvel, Btn kuvvetimiz, btn sratimizle bu cehaleti yenmeliyiz. Burada cehaleti yalnz okuyup yazmak manasnda almyorum. buuk sene evvel kendisini esaret ve lme boyun

111 112

Tam metin iin bak, Sylev ve Demeler, c.2, s.151-157. nder(1989), s.46.

emesi hakknda hkmdarnn verdii emirle, nerettii fetvalarla, gnderdii ordulara kar ayaklanmakla bu cehli yrttn, cehaletten syrldn ispat etti113 Atatrk ve beraberindekiler akam saat 07.30 sralarnda Sultaniden ayrlrken o dnemde orada renci olan Sadi(Irmak), Edebiyat retmeni Hasan Rtnn hazrlad metni okudu. Sadi Irmak bu hatrasn yle naklediyor: Atatrkn kapya doru yrdn grr grmez hocamzn hazrlad demeci okumaya baladm. lk cmleleri dikkatle, sevgi ve glmseme ile izledi. Fakat konumam Tarih seni Fatihler, Yavuzlar, Kanuniler yanna koyacaktr- ibresine gelince baklarnn biraz sertletiini hissettim Sonradan haber aldma gre o akam Valinin yemeinde benim konumama deinmi ve genler padiah ve hilafeti olarak deil, milliyeti olarak yetitirilmeli demi.114 Atatrk ve beraberindekiler nc gn nce Mevlana Trbesini, saat 15.00 civarnda ise Darl Hilafetl Aliye Medresesini (lmiye Medresesi) ziyaret ettiler.115 Babalk Gazetesi, ziyaretle ilgili u bilgiyi veriyor: Perembe gn alaturka saatle sekizde medreseye bir memur gelecek Paa Hazretleri yarm saat sonra medreseyi ziyaret buyuracaklarn, btn talebeleri ve mderrisleri(retmenleri) dershanelerinde vazife banda grmek istediklerini tebli etti. Biraz sonra muhterem refikalar(eleri) Latife Hanmefendi ve beraberindekilerle terif ettiler.116 Medresede heyet Mdr Ahmet (Talat Yeilsoy) Efendi ve Mft Yalval mer Vehbi Efendi tarafndan karlandlar. Atatrk dier mderrislerle de grtkten sonra mdriyet odasna geerek kendisine ikram edilen stl kahveyi ierken ayn zamanda medresenin talimatnamesi ile ders proramn inceledi. Ardndan da mdr efendinin eliinde snflar dolamaya baladlar. nce nc snf dershanesine girerek Mderris Hadml sa Ruhi(Balay) Efendinin ahlak dersini izlediler. Atatrk snfn en kk talebesi olan Hamdi Zade Hamdi (Hamdi Ragp Atademir)ye bir ayet tefsir ettirdi. Snftan ayrlrken Sahn dersi talebelerinden Sait Sami (r. Sami Yksel) Atatrk ve beraberindekilerin ziyaretine karlk olmak zere ezberinden bir nutuk okudu.117 Atatrk, daha sonra ikinci snftan Mustafa Asm (Tabanl) Efendinin Tarih ve Corafya dersini izledi. retmenin yarm saat kadar ders anlatmasn yeterli bulan Atatrk burada da snfn en k olan Ali Bedri (nder)ye dersle ilgili sorular sordu. Ali Bedrinin kendisine sorulan her soruya doru ve birden fazla rnekli cevap vermesi zerine Atatrk fazla malumat istemiyorum, bir soruya cevap vermeniz yeterlidir. dedi.118

113 114

Metnin tamam iin bak. Sylev ve Demeler, c.2, s.157-160. nder(1989), s.49; Sadi Irmak, Atatrk Bir an Al, nklp Yay. stanbul 1984, s.350-351. 115 Fuad Arun (Der.) Muallim Refik Kr Hayat ve Eserleri (1868-1945), Banur Mat; Ankara 1968, s. 168-169; Celalettin Kmr, Mustafa Kemalin Konyada Bir Medreseyi Ziyareti 1-2 , Yeni Konya, 9-10 Mays 1972. 116 Babalk, 26 Mart(1339) 1923; Arun, s.164. 117 Babalk, 26 Mart 1339 (1923); Kmr, Yeni Konya, 9 Mays 1972. 118 Babalk 26 Mart 1339(1923); Kmr, agm, 10 Mays 1972.

Daha sonra gzel yaz ve Franszca snflarn da ziyaret eden Atatrk, Okulun Hukuk Mdr Refik(Kr) Beye, medresesinin alndan beri yapt faaliyetleri anlattrd. Atatrk ve beraberindekiler oradan Darl-muallimin (Erkek retmen Okulu)na geldiler. Burada rencilerin hazrlad Plevne Kahramanlar adl temsili seyrettiler. Temsilin ardndan Konya Milli Eitim Mdr Ferit(Uur), Atatrkn Milli Eitime verdii nemi ieren bir konuma yapt ve Konyadaki eitim messeselerini ziyaretten duyduklar sevinci dile getirdi.119 Bu ziyaretlerden sonra Kke dnen Atatrk ve beraberindekiler 00.30da Konya Garndan Adanaya gitmek zere ayrldlar.

Atatrkn Konyaya Altnc Gelileri (3-12 Ocak 1925)

Atatrkn bu yurt gezisinin iki nemli gerekesi vard. Bunlardan birincisi Halifeliin kaldrlmasnn,Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn ve eyh Sait isyannn halk zerindeki etkilerini grmek. kincisi ise Ankarada balatt Orman iftlii giriiminin Anadolunun en geni ve verimli topraklarna sahip olan vilayetlerde de yaygnlatrma giriimidir. Bu amala Atatrk 1 Ocak 1925te Ankaradan ayrlarak Afyon zerinden Konyaya gelecekti. Bu haberin alnmasnn ardndan 2 Ocak 1925te Konya Valisi Kzm Mfit, II. Ordu Mfettii Fahrettin(Altay), Kolordu Komutan Naci(Eldeniz), Belediye Bakan Kzm(Grel) Atatrk karlamak zere Afyona gittiler. Heyet konuklarla birlikte 3 Ocak 1925te Konyaya dnd. Kendilerini Konyada Belediye Bakan, Ordu Mfettii ve Kolordu Komutannn eleri, ok sayda kadn ve halk karlad.120 Atatrk bir sre Kkte dinlendikten sonra Belediyeyi ziyaret ettiler. Bu ziyaret srasnda Konya halkna iletmek zere u beyanat verdiler: Konyann muhterem halk her vakit olduu gibi, bu kerede hakknda pek byk samimi tezahhuratta bulunmutur. Bundan pek ziyade mtehassis ve mteekkirim.
121

Bu

teekkrlerimin

Konya

halkna

iblan(duyurulmasn) rica ederim.

Atatrk 4 Ocakta Ordu Mfettilii ve Kolordu Kararghna bir nezaket ziyareti yaptktan sonra Cumhuriyet Halk Frkasna gelerek evre ilelerden gelen heyetleri kabul ederek onlarla eitli konularda grmeler yapt. Atatrk ve Eleri Latife Hanm 5 Ocakta zel davetlileri ile bir len yemei yediler. Bu yemekle ilgili II. Ordu Mfettii Fahrettin Bey u ansn nakletmektedir: Atatrk ve ei Latife Hanm ehrin kendilerine hediye ettii evde ailece hususi davetlileri ile len yemei yedi. Kadnlarmzn araf atp erkeklerle bir arada sohbet etmeleri yeni bir olayd.
119 120 121

nder(1989) s.51. Evren(1940), s.17; Babalk 4 Knunusani 1341(1925). Evren(1940), s.18; nder(1989) s.61.

Mahupluk ve rkeklik henz giderilmemiti. Atatrkn sofrada bulunan hanmlar memnun edecek tatl ve neeli konumas, Latife Hanmn da ona katlarak davetlileri taltif etmesi unutulacak hallerden deildi. Yemekten sonra haydi Paa biraz gezelim- dedi. Beraber dar ktk. Konuarak istasyona doru yryorduk stasyona kadar gidelim, bakalm bizim arkadalar ne yapyorlar, bir kahvelerini ieriz dedi. Konya stasyonunda Badat isminde gzel bir otel vard. Atatrkn maiyeti burada kalyordu. Atatrkn anszn gelmesi hepsini artt. Onun ne yapyorsunuz- sorusuna Salih Bozok(yaveri) Kabine(hkmet) kuruyoruz Paamdiyerek espiri yollu bir cevap verdi. 122 Bu hatra bize hem o gnn sosyal ve siyasi atmosferini hem de Atatrkn halkla ne kadar i ie bir lider olduunu gsteriyor. Atatrk, 6 Ocakta Konyann Sedirler Mahallesinde ikamet eden ve Baba diye hitap ettii Abditollu Hac Hseyin Aay evinde ziyaret ettiler.123 Oradan ayrldktan sonra Meram Balarna, oradan da Dere Kyne kadar bir gezinti yaptlar. Bu gezintiye, Fahrettin(Altay), Konya Milletvekili Refik(Koraltan), Belediye Bakan Kzm(Grel), Cumhurbakanl Genel Sekreteri Tevfik(Byklolu) katlmlard.124 Atatrk 11 Ocakta ise I.nn Savann 4. yl dnm mnasebeti ile Aladdin Tepesinde dzenlenen kutlama trenine katlarak halka hitabede bulundular.125 Byk zorluklar ierisinde bulunduumuz bir dnemde elde edilen bu zafer iin bu meydan muharebesinin safahati yle hadisatn tecellisine sahne oldu ki, o sahneyi ksaca ifade etmek iin, diyeceim ki zafer zafer benimdir- diyebilenindir; muvaffakiyet, -muvaffak olacamdiye balayann ve muvaffak oldum- diyebilenindir demiti. Atatrk, 12 Ocak sabah tren garndan trenle Adanaya uurland.

Atatrkn Konyaya Yedinci Gelileri (17-19 Ekim 1925)

Bilindii gibi Atatrk her nemli sosyal olayn arkasnda yurt gezisine kar ve halkn sosyal deiimi nasl karladn bizzat grmeyi tercih eden bir liderdir. Nitekim bu ziyaretleri apka nklbnn tm yurtta uygulamaya konulduu dneme rastlar.

122 123

Altay, s.336-338. Ziyaretin ayrnts iin bak: Nurettin zkan, Hemehrimiz Atatrk; Mehmet Ali Apal ile Syleisi, Yeni Konya, 7 Nisan 1986. 124 nder(1989), s.61. 125 Sylev ve Demeler, c.2, s.213-214.

Atatrkn Konyaya gelecekleri haberi zerine Vali zzet Bey bakanlnda, Konya Milletvekilleri Mustafa(Ulusan), Tevfik Fikret (Slay), Refik(Koraltan), Fuat(Gkbudak), Kzm Hsn, Belediye Bakan Kzm(Grel) ve Atatrkn baba dedii Abditollu Hac Hseyin Aa 16 Ekim akam, Afyona gelerek Atatrkle grtler, ayn gnn gecesi Konyaya hareket ettiler ve 17 Ekim saat 11 civarnda Konyaya geldiler. Kendilerini istasyonda II.Ordu Mfettii Fahrettin(Altay), Kolordu Komutan Naci(Eldeniz), askeri ve sivil erkn, renciler ve ok sayda halk karlad.126 Karlayclarn ou balarna apka giymi, apka bulamayanlar ise Konya keesinden kenarlkl apka yaptrarak giymilerdi. Kenarl apka Atatrkn de dikkatini ekmi, bir ihtiyarn bandaki apkay alarak incelemi ve nerede yapldn sormutu.127 Gn kkte dinlenerek geiren Atatrk ertesi gn nce Ordu Mfettilii ve Kolordu Kararghn ziyaret etti. Daha sonra CHP merkezine gelerek burada ilelerden gelen heyetlerle grt.128 Akama doru Hkmet Konana gelerek Sanat Mektebi tarafndan alan sergiyi gezdi. Burada kendisine yal boya bir tablo hediye edildi.129 Saat 18.00da Belediyeye oradan da Trk Ocana ve retmenler Birlii Merkezine geldi. Merkezde Milli Eitim Mdr Osman Nuri (Oral), Birlik Bakan Zht, Erkek retmen Okulu Mdr Rahmi, Kz retmen Okulu Mdr Saadet, Kz Ortaokul Mdr mer Aydn ve ok sayda retmen tarafndan karland. Kz retmen Okulu retmenlerinden Sabriye Hanmn karlama konumasnn ardndan u veciz konumay yapt: retmen Sabriye Hanmn konumalarn hassasiyetle dinledim. retmen ordusunun, nur ordusunun azim ve iman ok gzel izah ettiler. Kendilerini tebrik ederim Memleket ve millet hizmetlerinde nc olmak isteyenlerin ilham kayna, milletin gerek hissiyat ve emelleridir. Her trl muvaffakiyet srrnn her eit kuvvetin, kudretin hakiki kaynann milletin kendisi olduuna kanaatim tamdr Muhterem arkadalar; yrmekte olduumuz yenilik, gelime ve medeniyet yolunda sizlerden oluan Trk Ordusuna dayandka derhal baarl olacamza inancm tamdr.130 Atatrk bu ziyaretten sonra beraberindeki konuklarla kklerine dnerek dinlenmeye ekildiler. Ertesi gn (19 Ekim 1925te) saat 17.00ye kadar kkte konuklar ve ziyaretlerine gelenlerle ilgilendiler. Daha sonra Kz retmen Okulunu ziyaret eden Atatrk ve beraberindekiler burada retmen ve rencilerin cokulu alklar ile karland. Okul bahesinde rencilerin on dakika kadar tenis oynamalarn izledi. Daha sonra salona geen
126 127 128 129 130

nder (1989), s.85. nder (1989), s.86; hsan Kayseri, Atatrk ve Konya, Ar Basmevi, Konya 1981, s.83. Celalettin Kimir, Mustafa Kemalin Belediye ve CHPdeki Konumas, Yeni Konya, 10 Temmuz 1972. nder(1989), s.86. Konumann tamam iin bak. Sylev ve Demeler, c.2, s.244-245.

Atatrk ve beraberindekiler Kz retmen Okulu ve Konya Lisesi rencileri tarafndan hazrlanan temsil ve oyunlar izlediler. Oyunun ardndan Kz retmen Okulu Mdr Saadet Hanmn yapt konumaya cevap olarak aadaki konumay yaptlar: Mdrler, retmenler ve renciler, memnuniyetle gryorum ki ok gzel alyorsunuz. Gittiim her yerde milletin ayn kararllkla altn grdm Btn millet el ele vererek programn tatbik etmektedir. Bizim programmz yoktur, diyenlere sylemeliyim ki, bizim programmz btn ayrntlaryla laflardan oluan yazlarda arayanlar almalarmzdan memnun ve ikna olmayabilirler. Elbette bizim programmzn ihtiva ettii amalar bakkal ktlar zerindeki yazlan programlardan tamamen farkldr Arkadalar, ilim ve irfan heyetisiniz. Huzurunuzda bulunmaktan istifade ederek bir noktaya dikkatinizi ekeceim. Milletimizin nefsini phelerden kurtarmaya muktedir hale getirmeye alalm.131 Atatrk ve beraberindekiler saat 20.30 civarnda okuldan ayrldlar. Atatrkn bu gezisinin ana konusu olan apka nklb ile ilgili ilgin bir hatrada Atatrkn baba diye hitap ettii Hseyin Aadan nakledilmektedir. Bu hatra ayn zamanda apka nklbnn Konyada nasl karlandn gstermektedir. Hatraya gre Hseyin Aa Atatrke yavrum sen nasl dndn bu apkay ok memnun oldum, fakat apkadan ne menfaatimiz oldu? Sorusuna, Gazi, ok menfaatimiz oldu, ok istifade ettik, daha da edeceiz, cevabn vermiti. Yine Hseyin Aa, Paam fese deil ama kalpaa ara sra giymeye msaade buyurulur mu? Sorusuna cevab ise giyilecek ey yalnz apkadr, baka bir ey giyilmez olmutur.132 Hseyin Aa ara sra kalpa giymeyi teklif etmekle hata yaptn Gazinin cevab ile alm ve giyilecek baln apka olduunu kabul etmitir.133 Atatrk ve beraberindekiler 20 Ekim de ise Konyann imar ve kalknmas ile ilgili projeler zerinde grmeler yaptktan sonra ayn gn akam beraberindekilerle birlikte Ankaraya uurlanmlard.

Atatrkn Konyaya Sekizinci Gelileri (18-19 Mays 1926)

Atatrk, Konyaya sekizinci ziyaretlerini Mersin Silifke ilesi Tekir Kynde kuraca rnek iftlii yerinde grp inceledikten sonra Mersin- Adana zerinden geri dnerken gerekletirdi.
131

Sylev ve Demeler, c.2, s. 245-246; Celalettin Kmr, Konya Kz lk retmen Okulundaki Konumalar, Yeni Konya, 2 Temmuz 1972. 132 Gazi ve Hseyin Aa, Cumhuriyet 26 Ekim 1925ten nakleden Dn Baarr, apka nklbnn Konya Basn ve Kamuoyundaki Yanklar, (Yaar Semiz danmanlnda hazrlanan yaynlanmam Yksek Lisans tezi), S.. Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1995, s.41. 133 Baarr, s.41 ve 55.

Atatrkn Konyaya gelecekleri haberi nceden duyulmu bu yzden polis ve jandarma eyh Sait isyan ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan dolay Atatrke kar herhangi bir olumsuz davran yaplmasn diye youn gvenlik tedbirleri almlard. Oysa Atatrk herhangi bir zel gvenlik tedbiri ve karlama treni istememiti. O dnemde 13. Alay Jandarma Polis tekilatnda takm subay olan retmen Sra Aydntaba bu karlama ile ilgili hatralarn yle naklediyor: stasyondan Kprba Karakoluna kadar caddenin sana soluna asker yerletirildi. Gazinin Treninin Aapnarbana geldii duyuldu. Fakat Konyaya gelmedi. Tren Pnarbanda duruyormu. Yaverini ehre gndermi, git bak ne haldeler diye. Yaver durumu grm ve Gaziye iletmi. Gazi Hazretleri istasyon telgrafhanesinden Vali ve Garnizon komutanna cadde boyunca asker bulundurulduunu rendim. Askerler yerlerinden ekilmelidir. Cadde ve gerilerde normalin dnda hibir tedbir istemem, deilse Konyaya inmem, istasyondan geri dnerim. Sizden de hesabn sorarm, netice bekliyorum- der. Hemen caddedeki askerler kaldrld. Gariptir ki yine arka sokaklarda asker bulunduruluyordu. 134 Bununla birlikte halk tamamen iten gelen samimiyet ve muhabbetle istasyonda toplanmt.135 Resmi karlama heyetinde bulunan Vali zzet Bey, Ordu Mfettii Fahrettin, Kolordu Komutan Naci(Eldeniz), Belediye Bakan Kzm(Grel) ve CHP l Bakan smail Hakki Bey ise 18 Mays gn lene doru umra stasyonuna gittiler. Karlama treninin ardndan trenden inen Atatrk, beraberindekilerle birlikte Konya Ovas Sulama daresine giderek incelemelerde bulundu. Ovann sulanmas ile ilgili bilgi ald. Ardndan Karkn, eri umra ve Kkky iftileri ile grt ve Rakm(umral) Beyin verdii bilgileri dinledi.136 Buradaki incelemelerin ardndan ayn gn saat 18.00 civarnda Atatrk ve beraberindekiler Konya stasyonuna geldiler. Burada Kolordu Bandosu eliinde halkn cokun tezahhuratlar ile karland. Bu gezi srasnda Atatrkn beraberinde Genel Sekreteri Tevfik (Byklolu), Bayaveri Rusuhi, Yaveri Muzaffer (Kl), zel Kalem Mdr Hayati Bey vard.137 Atatrk bu gezisi srasnda Ankara ve Silifkede kurduu iftliklerin bir benzerini Konyada da kurmak iin incelemelerde bulundu. Bu erevede Konya Haras ile ilgili bilgi ald. Daha sonra Aladdin Tepesi zerinde Belediye tarafndan dzenlenen park gezdi. ok beendii park iin Belediye Bakan Kzm(Grel) Beyi tebrik etti.138

134 135 136 137 138

Sra Aydntaba(emekli retmen) Atatrk ve Konyaya Gelilerinde Yeni Konya, 20 Mays1981. Babalk, 19 Mays 1926. Babalk, 19 Mays 1926; nder(1989), s.92. nder(1989), s.93. nder(1989), s.93.

Geceyi dinlenerek geiren Atatrk ertesi gn Bzhyke gitmek zere Konyadan ayrld.
139

Atatrkn Konyaya Dokuzuncu Gelileri (18 ubat- 1 Mart 1931)

Trkiye Cumhuriyetin yedinci ylnda ok partili siyasi hayata geebilmek midi ile Atatrkn desteinde Fethi Okyara kurdurulan Serbest Cumhuriyet Frkas kuruluundan ay sonra kapatld. Ancak Serbest Cumhuriyet Frkas da Terakkiperver Cumhuriyet Frkas gibi ksa sre iinde nemli bir taraftar grubu kazanm, seimlerde iktidar kazanma ihtimali bile domutu.140 Bu durum bata Atatrk olmak zere, halkn gznde byk g sahibi olduuna inanan iktidardaki CHPyi dndrmeye balad. Ya halk gerekten iktidardan memnun deildi; ya da halk kendisine alternatif sunulduu zaman kendisi iin neyin iyi neyin kt olduunu fark edemiyordu.141 Vaziyet bunlardan hangisine hak verdirecek ekilde olursa olsun konunun incelenip deerlendirilmesi gerekiyordu. te bu gereke ile Atatrk hem Cumhurbakan hem de CHP Bakan olarak Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan bir gn sonra, CHP Genel Sekreteri Recep (Peker) ve eitli

bakanlklardan seilen bir mfetti ve uzmanlar heyeti ile 19 Aralk 1930dan itibaren ncelikle Serbest Cumhuriyet Frkasnn youn destek grd yerler olmak zere yaklak ay sren bir yurt gezisine kt. Bu uzun gezinin son dura Konya idi. Atatrk ve beraberindekiler 18 ubat 1931de Adana zerinden Konyaya geldiler.142 Konyaya geldiklerinde Atatrk artk mfetti arkadalara ihtiya kalmad143 diyerek onlarn grevleri bana dnmeleri emrini verdi. Ancak kendileri baz arkadalar ile birlikte 13 gn Konyada kalarak tetkiklerini srdrd.144 Atatrkn Konyaya geldii 18 ubat akam Vali zzet Bey, Atatrkn onuruna Konya Milletvekillerinin de katld bir yemek ziyafeti verdi. Yemekte bir ara sz Milli Mcadeleden alm ve orada bulunanlar o zamana ait hatralarn anlatyorlard. Bir ara sz alan Konya Milletvekili Refik (Koraltan), Atatrke hitaben zetle her eyi yapan sensin, btn varlmz sana borluyuz, sen olmasaydn hi kimse bir ey yapamaz, vatan kurtarlamazd, Allah seni bamzdan eksik etmesin ierikli uzun bir konuma yapt.145 Atatrkn neesi kamt. Konumay bitirmek iin Beyefendi dedi btn yaplanlar, herkesten evvel Byk Trk Milletinin eseridir. Onun uurlu fedakrl, fikir ve iman birlii
139 140

Kayseri, s.89. Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi yay., Ankara 1981, s.120. 141 Baar, s.6. 142 Hakimiyeti Milliye, 19 ubat 1931; Babalk, 19 ubat 1931. 143 Cumhuriyet, 28 ubat 1931. 144 Gazinin Konyada Yaptklar Tetkikler, Cumhuriyet, 24 ubat 1931. 145 Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Kltr Sanat Yayclk, stanbul 2004, s.55.

sayesinde vazife grm, ylece baar kazanm insanlarz, hakikat bundan ibarettir diyerek muvaffakiyetin milletin ortak baars olduunu belirtmiti. Fakat Koraltan alkolnde etkisi ile comu bir trl susmak niyetinde deildi. Paam bu kadar tevazua tahammlmz yoktur diyerek vgl szlerle konumasn srdrd. Atatrk artk iyice sinirlenmi ve Koraltan Efendim msaade buyurunuz ortada tevazu filan yok. Gerein ifadesi vardr diyerek susturdu.146 Sonra sofradakilere dnerek size unu syleyeyim ki, nklp Trkiye Cumhuriyetini benim ahsma kaim zannedenler ok aldanyorlar. Trkiye Cumhuriyeti, her manas ile byk Trk Milletinin z ve aziz maldr. Kymetli evlatlarnn elinde daima ykselecek, ebediyen paidar olacaktr. imdi rica ederim artk bu bahsi kapayalm, bir daha da tekrar etmeyelim dedi.147 19 ubat 1931 Ramazan Bayramdr. CHP Konya ubesi Aladdin Tepesinin kuzey tarafndaki binasnda (yklan eski halkevi binas) bir bayramlama tertiplemi ve Atatrkte bayramlamaya katlmt. nce orada bulunanlarla bayramlaan Atatrk daha sonra katlmclarla bir sre sohbet etti. Geziye katlanlardan biri olan Ahmet Hamdi Baar bu toplant ile ilgili hatralarn yle nakletmektedir: Konyada idik. Aladdin Tepesinde Halk Frkasnn geni salonunda, Konyann btn ileri gelenleri toplanmt. Gazi halkn ikyetlerini dinliyordu. Konya, o sene buday fiyatlarnn mthi kuraklk dolaysyla buhran iinde kalan merkezlerden biriydi. Halk sulama ihtiyacndan bahs ederek dertlerini ortaya koyuyordu. Bir ara uzaktan bir ses iittik. Paa Hazretleri msaade buyurur musunuz- dedi ve Konya ivesi ile: -Paa Hazretleri Gonyann derdi ne kuraklktr, ne de mahsuln para etmemesidir. Sayenizde guraklk gider; mahsul para eder, her ey dzelir. Emme lkin Gonyallar mteessir eden asl nokta, biz lik bir hkmet olduumuz halde niin hl cami ve mescide umumi bteden denek vererek onlar yaattmzdr. Gonya halk bu tahsisatn Halkevlerine verilmesini istemektedir- dedi. Sonradan bu kiinin yeniden milletvekili olmak isteyen biri olduunu rendim.148 20 ubat gn leden sonra Atatrk otomobille ehir iinde bir gezinti yapm, halkla konumu geri dndkten sonra gezi heyetinde yer alan CHP Genel Sekreteri Recep Peker bakanlndaki uzmanlar heyetinin toplantsna katlmt. Toplantda aydan beri sregelen yurt gezilerinden elde edilen sosyal ve ekonomik sorunlarla ilgili tartmalar yapld.149

146 147 148 149

Soyak, ayn yer. Soyak, s.56. Baar, s.48. Baar, s.119; nder(1989) s. 104.

Atatrk 21 ubat gn, 1926da kendi emirleri ile yeniden dzenlenerek alan Asar- Atika (Mevlana) Mzesini ziyaret ettiler. Yaklak saat kadar mzede incelemeler yaparak Mze Mdr M. Mesut (Koman) dan bilgi ald. Mzedeki eserlerin bakmsz ve harap olduunu grnce Ankarada Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulmas iin almalar yapan Afet nan ve Cumhurbakanl Genel Sekreteri Tevfik Byklolunu Konyaya davet etmi ve bu ikilinin hazrlad rapor dorultusunda Babakan smet nnye telgraf ekerek mzenin mmkn olan en ksa zamanda bakm ve onarmn yaplmas ricasnda bulunmutu.150 22 ubat akam Vali zzet Bey ve 2. Ordu Mfettii Fahrettin Beyle birlikte Askeri Mahfele gelen Atatrk burada genlerle neeli bir gece geirmi ve daha sonra bir konuma yaparak Trk Ordusunun ve genliinin kahramanlklarndan bahs etmiti.151 Atatrk, 23 ubattan, 28 ubata kadar gnlerini kklerinde alarak geirmi, 28 ubat gn ise CHP binasna giderek parti almalar ve seimler hakknda bilgi alm ve u konumay yapmtr; Biz btn vatandalar frkamzn (partimizin) haricinde tasavvur etmiyoruz. Aralarnda maksad anlamam olanlar bulunabilir. En nihayet bunlara milli ve siyasi vazifelerimizi anlatmak frka tekilatmza, frkamzn bir ubesi olan Trk Ocaklarna ve Ocaklarn iinde memleket genleri ile beraber almalar icap eden muallimlere(retmenlere) tevecch eder. 18 yanda ve daha yksek yata rey sahibi btn genleri fiilen aramzda grmek isteriz. Henz bu yaa gelmeyenleri aza namzeti (aday) telakki etmek(grmek) ve onlar buna gre hazrlamak lazmdr. Frkamzn yksek mefkresini ve programnn esaslarn btn vatandalara anlatmaktr. 152 Atatrk ve beraberindekiler 1 Mart 1931 gn leden sonra 2.Ordu Mfettilii ve Kolorduyu ziyaret ettikten sonra akam Konyadan ayrlarak Ankaraya geldi.153

Atatrkn Konyaya On ve On birinci Gelileri (25 Ocak 1933 ve 6 ubat 1934)

Atatrkn Konyaya onuncu gelileri 15 Ocak 1933te balayan ve Eskiehir, Bursa, Ktahya, Afyon ve Adanay kapsayan yurt gezisi srasnda gerekleen bir urama ziyaretidir. Atatrkn Afyondan Adanaya geecei srada Konya Valisi Cemal Bardak bakanlnda bir heyet Atatrk Akehirde karlamlar ve hep birlikte Konyaya

150 151

nder (1989) s.107-108; Gazinin Konyada Yaptklar Tetkikat, Cumhuriyet 24 ubat 1931. Konuma metni iin bak. Sylev ve Demeler, c.2, s.302-303; Gazi Hazretleri Konyada Mhim Bir Nutuk rat Ettiler, Cumhuriyet , 23 ubat 1931. 152 Sylev ve Demeler, c.2, s.303. 153 Baar, s.121.

gelmilerdi. Tren Garnda bir saat kadar Konya heyeti ile gren Atatrk daha sonra buradan Adanaya hareket ettiler.154 Atatrkn Konyaya on birinci gelileri 1 ubat 1934te balayan yurt gezisi srasnda gerekleti. Atatrk bu geziye beraberinde Afet nan, Kl Ali, Falih Rfk Atay ve Ruen Eref Unaydn olduu halde nce otomobille Bala-Kaman zerinden Krehire ve Yozgata oradan da trenle Kayseri ve Nideye urayarak 6 ubatta Konyaya geldiler.155 Vali Cemal Bardak, Ordu Mfettii zzettin (allar), Kolordu Komutan Cemil Cahit(Toydemir), Belediye Bakan evki(Ergun) ve Konya CHP l dare Heyeti Konyallar adna Atatrk Erelide karladlar.156 Halk ise Atatrkn herhangi bir karlama yaplmasn istememesine ramen kendi arzusu ile Atasn grmek zere istasyon ve civarn doldurmutu.157 Atatrk ve beraberindekiler halkn cokun sevin tezahurat ve srekli alklar arasnda Kke gittiler. Bir sre burada dinlendikten sonra Ordu Mfettiliini, Hkmeti, CHPyi, Belediyeyi ve Kolorduyu ziyaret ettiler. Her taraf bayraklarla donatlmt. Halk arasnda meserret(sevin) enlikleri yapld.158 Bir sre genlerle de gren Atatrk, saat 22.00da Ankaraya gitmek zere Konyadan ayrld.

Atatrkn Konyaya On kinci ve On nc Gelileri (7 Ocak ve 20 Kasm 1937)

Atatrk, Hatay meselesinin youn olarak tartld dnemde almalarn srdrrken aniden Konyaya gitmeye karar verdi. O srada Ankarada bulunan Babakan smet nn, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, Dileri Bakan Tevfik Rt(Aras), ileri Bakan kr Kaya ve ok sayda st dzey yetkili Atatrkle grmek zere stanbul-Konya tren gzergh zerinde bulunan Eskiehire geldiler. Atatrk, Ankaradan gelen heyetle drt saat sren son derece nemli bir toplant yaptlar.159 Atatrk, bu toplantnn ardndan Konyaya hareket etti. 7 Ocak sabah Konyaya gelen Atatrk, Pnarba stasyonunda Konya Valisi Cemal Bardak ve Ordu Mfettii zzettin (allar) bakanlndaki bir heyet tarafndan karland. 7 saat kadar burada dinlenen Atatrk saat 15.00da Konya Garna geldi. Atatrkn Konyaya geliini Cumhuriyet Gazetesi
154 155

nder(1989), s.115. Gazi Dn Saat 15de Konyaya, Terif Ettiler, Cumhuriyet, 7 ubat 1934; Gazi Hazretleri Konyay ereflendirdiler, Son Posta, 7 ubat 1934. 156 Baz gazeteler Heyetin Atatrk umrada karladn yazar, r: Cumhuriyet , 7 ubat 1934. 157 Son Posta, 7 ubat 1934. 158 Cumhuriyet ve Hakimiyeti Milliye, 7 ubat 1934. 159 Cumhuriyet, 7 kinci Knun (Ocak) 1937; Ulus, 7 Son Knun(Ocak) 1937.

yle duyurdu. Souk sfrn altnda 20 olmasna ramen btn Konya halk caddeleri doldurmu, Atatrk beklemektedir. Byk efin saat kata gelecei belli deildir. Valinin riyasetinde bir heyet Atatrk karlamak zere il hududuna hareket etmitir. Misafirlerin ikameti iin Atatrkn Konyadaki Kkleri, Meram balarndaki vilayet kona hazrlanmtr. Atatrkn Konyada ne kadar kalaca belli deildir.160 Ulus Gazetesi ise Atatrk saat 15.00de Konya Garna geldi. Vagonlardan inip istasyon meydanndaki halk arasnda yaya olarak tmen karargh nne kadar gittikten sonra gene halk arasnda geri dndler. Kendisine iek veren rencilerle grtler demektedir.161 Bu ekilde yarm saat kadar Konyada kalan Atatrk yine halkn cokun tezahuratlar arasnda trenlerine binerek Ulukla istikametine doru yurt gezisine devam ettiler. Atatrkn Konyaya son gelileri 20 Kasm 1937de olmutur. Bu gelileri Atatrkn dou vilayetlerine yapt geziden dn srasnda sadece urama niteliindedir. 20 dakika kadar Konya Garnda kalarak burada Vali Cemal Bardak, Belediye Bakan evki Ergun ve Ordu Mfettii Fahrettin Altayla grtkten sonra tekrar trene binerek Konyadan ayrlmt.162

160 161 162

Aysel (Konya zel Muhabiri), Konyallar Byk efi Bekliyor, Cumhuriyet, 7 kinci Knun (Ocak) 1937. Ulus, Son Knun (Ocak) 1937. nder(1989), s.118; Ekekon (Konya gazetesi), 20 Kasm 1937.

SONU
Atatrk, Milli Mcadele yllarnda stratejik neminden dolay, daha sonraki yllarda ise gelien olaylara kar Trkiye genelini en iyi yanstan yerlerden biri olarak grd iin, her nemli sosyal ya da siyasi olayn ardndan Konyaya gelmi, ehirde halkla i ie olarak halkn nabzn tutmutur. Atatrkn Konyaya gelileri ile siyasi ve sosyal olaylar yan yana getirdiimiz zaman bu hakikat daha iyi anlalmaktr. rnein ilk gelileri 3 Austos 1920, stanbul Hkmetinin Konyada Teali slam Cemiyeti yesi din adam Zeynelabidin aracl ile Deliba Mehmet syannn hazrlanmaya balad dneme rastlar. 20-23 Mart 1923 gelileri Lozan Bar grmelerinin kesintiye urad dneme; 17-19 Ekim 1925 gelileri Terakkiperver Frkasnn kapatlmas ve apka nklbnn sonrasna; 18-19 Mays 1926 ziyaretleri Medeni Kanunun kabulne; 18 ubat-1 Mart 1931 gelileri Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ve 1937 gelileri Hatay meselesinin tartld dnemlere rastlamaktadr. Atatrk, Konyaya gelilerinde sosyal ve politik gzlemi n planda tutmakla beraber zellikle eitim kurumlar ile de yakndan ilgilenmi ve bir gnden fazla kaldklar her ziyarette eitli eitim kurumlarn gezerek renciler, retmen kadrosu ve retim kalitesi ile yakndan ilgilenmitir. Bu durum Atatrkn eitime verdii nemin bykln

gstermektedir. Btn bunlar bir yana Atatrkn derin ve duygusal bir Konya sevgisi de vardr. Duygusal sevgisinin kklerinde atalarnn Konyadan Selanike g etmesinin nemli yeri vardr. Atatrk, atalarnn Konyadan g ettiini dil almalar dolaysyla zaman zaman Atatrkn sofrasnda bulunma onuruna erimi olan dnemin Konya milletvekillerinden Naim Hazm Onata u cmlelerle anlatmtr: Konya benim dedelerimin z vatandr. Onlar Rumeliye Anadoludan gmlerdir.163 Ayn ekilde Atatrke yaknl ile bilinen tarihi Enver Behnan apolyoda Atatrkn baba tarafndan dedelerinin Krmz Hafiz boyundan olduunu yazar.164 Bu boy Karaman blgesinden Rumeline g ettirilen yrklerdendir.165 Atatrk derin ve samimi duygularla Konyay ziyaret etmesini salayan unsurlardan biri de hi phesiz Mevlnann fikirleri ve Mevlevilerin Milli Mcadeleye verdikleri destekten kaynaklanmaktadr. Ne zaman bu ehre gelecek olsam, iimde bir heyecan duyarm. Mevlna dncelerimle benliimi sarar. O ok byk bir dahi, alar aan bir yenilikidir166 ve Mevlna Mslmanl Trk ruhuna intibak ettiren byk bir reformatrdr Mevlevilie gelince o tamamen Trk geleneklerinin Mslmanla nfuz rneidir167 eklindeki szleri

163 164 165 166 167

nder(1989), s.1. Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Kanaat Kitapevi, Ankara 1944, s.15. Burhan Gksel, Atatrkn Soy Kt zerine Bir Aratrma, Ankara 1988, s.5. nder (1989), s.2. nder(1989), s.2.

Atatrkn Mevlanaya duyduu sevgiyi gstermektedir. Bu sevgiden dolay Atatrk Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas kanunundan sonra Mevlna Derghn Asar- Atika Mzesi olarak halkn ziyaretine ak kalmasn salamtr.