ATOM ve ELEKTRK

MADDE VE ELEKTRK YK Statik elektrik, yzey atomlarndaki elektron kayb ya da kazancdr. Bir cisim elektrikle yklendiinde; yk, atom ya da cisim zerinde bir elektron birikimi ya da elektron kayb eklinde kendini gsterir. Elektrik birikiminde negatif yk, elektron kaybnda pozitif yk oluur. Elektriksel olarak yksz olan cisimler eit sayda pozitif ve negatif paraca sahiptir. Elektriklenmede rol oynayan temel parack elektrondur. Durgun elektrik zerine ilk almalar M.. VI. Yzylda yaam olan yunan filozof Thales tarafndan yaplmtr. Thales, kehribar hayvan postuna srp saman ve kat paralarna yaklatrdnda, bunlar ektiini gzlemlemitir. ngiliz bilim insan William Gilbert bu zelliin yalnz kehribara ait bir zellik olmadn ileri srmtr. Gilbert, cam ve plastik gibi maddelerin de ynl ve ipekli kumalara srldkleri zaman saman ve kat paralarn ektiini kantlamtr. Bu olaylarn ve yamurlu havalarda imek akmasnn, yldrm dmesinin nedeni durgun elektriktir. Srtnme sonucu elektriklenme ile ilgili deneyler yapan Benjamin Franklin yne srtnerek elektriklenmi kehribar talarnn ve ipek kumaa srtlen cam ubuun birbirini ittiini tespit etmitir. Franklin, ipek kumaa srtlen cam ubuun ykne art(+) elektrik yk, ynl kumaa srtlen ebonit ubuun ykne ise eksi(-) elektrik yk demitir. Ayn tip durgun elektrik ykne sahip cisimler birbirlerini iter, zt durgun elektrik ykne sahip cisimler birbirini eker. tme ya da ekme kuvveti, ykl cisimlerin sahip olduklar yk miktarna baldr. ELEKTROLZ DENEYLER VE FARADAY YASALARI Bileiklerin sulu zeltilerinden elektrik akm geirildiinde yapnn deiiklie uradn deneysel olarak gstermitir. Michael Faraday, elektrin maddeler zerindeki etkisini inceledii elektroliz deneyleri ile bir elementin eitli bileiklerinin zeltilerine elektrik akm uygulam ve elektrotlarda elementler elde etmitir. Elektrik enerjisi kullanarak gerekletirdii deneyler sonucunda bir bileii kendini oluturan elementlerine ayrmtr. Birinci Faraday Yasas : Elektrotlarda aa kan madde ktleleriyle elektroliz devresinden geen akm miktar doru orantldr. 1 mol elektron akm( 1 Faraday, 96500 Coulomb elektrik yk), 1 edeer gram madde karr. kinci Faraday Yasas : Devreden belirli bir miktar elektrik akm geirildiinde, indirgenerek ya da ykseltgenerek ayrlan farkl elementlerin ktlelerinin bal atom ktlelerine blnmesiyle elde edilen saylar ya birbirine eit ya da basit tam katdr. Seri bal elektroliz kaplarnda katotlarda toplanan edeer gram saylar eittir. AgNO3 zeltisi elektroliz edildiinde katotta toplanan gm metalinin miktar belirlenerek elektroliz dzeneinden geen elektrik yk miktar coulomb( C ), olarak hesaplanr. AgNO 3 zeltisinden 1,118 mg Ag aa karan elektrik yk miktar 1 C'dur. Faraday deneyleri, atomlarn ya tmyle elektrik yklerinden yapldn ya da baka trlerin yannda kesinlikle elektrik yklerini de ierdiini gstermektedir. Ayrca elektriin blnemeyen kk taneciklerden meydana geldiini ve bu taneciklerin atomun yapsnda bulunduunu ifade etmektedir. Elektrk yk paracklar halinde tanmaktadr. Bu yk paracnn says, atomun trne gre deiebilir. Ancak paracn tr btn atomlar iin ayndr. Elektriklenme sonucu maddelerin elektrik ile yklenmesi ve elektroliz deneyleri Dalton Atom Modelindeki atomun berk ve blnmez bir kre olduu grn rtmtr.

ELEKTRONUN KEF Faradayn almalarna dayanarak George Stoney atomlarda elektrik ykl birimlerin bulunduundan sz etti ve bunlara elektron adnn verilmesini nerdi. Elektronlarn varl ilk olarak William Crooks tarafndan bulundu. Crooks tpleri olarak bilinen vakumlu tp ierisinde gazlarn elektrik akm ile etkiletiini belirledi. Crooks tpnde havas boaltlm bir cam borunun iki ucuna bir doru akm reteci balam, elektrotlar arasna yksek gerilim uygulandnda tpn negatif ucundan(katot) kan nn, pozitif ucuna(anot) gittiini grmtr. Bu nlara katot nlar adn vermitir. Daha sonraki aratrmaclar, katot nlarnn tp ierisinde bir doru boyunca yol aldklarn ve katotun yaplm olduu maddeye bal olmadklarn bulmulardr. Crooks tp gnmzde katot nlar tp olarak adlandrlr. J. J. Thomson 1897 ylnda katot nlarnn karakterini aklamak iin, nlarn elektriksel ve manyetik alanlardaki davranlarn inceledi ve u sonulara ulat: 1. Inlar tanecikli yapdadr. Elektriksel alanda (+) plaka tarafndan ekilmekte, (-) plaka tarafndan itilmekte olduklarndan ykleri negatiftir. Negatif ykl bu taneciklere elektron denir. 2. Negatif ykl bu tanecikler boalma tpnde bulunan elektrotlarn ve gazn cinsine bal deillerdir. yleyse tm maddelerin yapsnda elektron bulunmaktadr. 3. Elektronun yknn 8 oran(e/m), 1,789x10 C/gram dr. ktlesine

Robert Millikan, 1906-1914 yllar arasnda bir dizi ya damlas deneyi yaparak elektron ykn hesaplamtr. Millikan deneyinde, paralel metal levhalar arasna kk ya damlacklar gndermi ve bu ya damlacklarnn yaylmas sonucunda st levhadaki delikten baz ya damlacklarnn aa inmesini gzlemlemitir. Delikten geen ya damlacklar zerine alt taraftan X-nlar gnderdiinde, X nlar havadaki gaz molekllerine arparak elektron koparm ve bu elektronlar ya damlacklar tarafndan tutulmutur. Eksi yklenen ya damlacklar elektrik akm uygulanan ve eksi yklenmi olan alt tabakaya yaklarken yavalam, durmu ya da yukarya doru hareketlerine devam etmilerdir. Elektrik ykl plakalar arasna gelen damlalarn hz ya artm ya da azalmtr. Hzn nasl deiecei damlacklar

zerindeki ykn byklne ve iaretine baldr. Damlacn dn durdurmak iin levhalara uygulanan gerilim bilinirse, her damla zerindeki yk miktar hesaplanabilir. Millikan, ok sayda damlacn davrann inceleyerek elde ettii sonulardan hareket etmi ve bu damlack zerindeki yk byklnn, elektron yknn -19 katlar olduunu bulmutur. Elektronun yk Millikan'n ya damlacklar deneyi sonucunda 1,602x10 C olarak -31 tespit edilmi ve bu deer e/m denkleminde yerine konulduunda bir elektronun ktlesi 9,11x10 kg olarak bulunmutur.

Kanal Inlar ve Protonun Kefi 1900 l yllarn balarnda, atomlarn elektron ierdii ve elektriksel olarak yksz olduklar bulunmutu. Atomlarn elektriksel adan yksz olabilmeleri iin, yaplarndaki art ve eksi yklerin eit olmas gerekiyordu. Katot nlarn oluturan tanecikler eksi ykldr ve elektron olarak adlandrlr. Bu elektronlar katot tpndeki elektrik enerjisi ile gaz atomlarndan koparlan elektronlardr. Bu elektronun koptuu tanecikler ise art ykl iyonlardr. Oluan art ykl iyonlar eksi ykl elektrota(Katot) doru hareket ederler. Bu iyonlar katot tarafndan ekilir ve bir ksm deliklerden geerek tpn yzeyine arpar. Pozitif nlar ya da kanal nlar ad verilen bu art ykl iyon demetleri ilk defa 1886da Eugen Goldstein tarafndan aratrlmtr. Goldstein, Crooks tpleri ile yapt deneylerde, katottan anota doru hareket eden katot nlarnn dnda anottan katota doru hareket eden pozitif iyonlarn da ma yaptn grd. Pozitif nlarn elektrik ve magnetik alanlarn etkisinde sapmalar ise Wilhelm Wien ve J.J. Thomson tarafndan aratrld. Art ykl iyonlar iin e/m deerlerinin saptanmasnda, katot nlarnn incelenmesinde kullanlan yntemin hemen hemen ayns kullanld. Thomson, kanal nlar ile yapt deneyler sonucunda elde ettii verilere gre, ntr atomlarda elektronu dengeleyecek sayda art ykl taneciklerin bulunmas gerektiini dnd. Tplerde deiik gazlar kullanldnda, art iyonlarn yk/ktle oranlarnn farkl olduunu belirledi. Bu oran katot nlarndaki gibi farkl tr atomlar iin ayn kmadna gre, ktlesi kk olan pozitif iyonun yk/ktle oran, ktlesi byk olan pozitif iyonlarn yk/ktle oranndan byk kmaldr. Yaeneysel almalar sonucunda + en kk ktleye sahip olan H iyonunda yk/ktle orannn dier atomlarn yk/ktle oranna gre en byk olduu bulunmu ve bu deer, Yk/Ktle = 9,5791x10 C/kg olarak hesaplanm ve en kk iyon olan H iyonuna proton ad verilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda protonun yk, elektronun ykne eit, ancak zt iaretli bulunmutur. Proton yk = 1,6022x10
-19 + 7

Rutherford, 1918 ylnda art ykl alfa taneciklerini azot, flor, sodyum, aluminyum, fosfor ve bor elementlerine + gndererek yapt almalarda hepsinin de H iyonuna eit pozitif tanecikler satn belirledi. Bylece proton ad verilen taneciin her madde iin ortak olduunu belirledi ve proton kefedilmi oldu.

Atomdaki Proton Saysnn Tespiti

Farkl gazlarla yaplan deneylerde kanal nlarnn yk(e)/ktle(m) oranlarnn farkl olmas her bir elementin tad proton saysnn farkl olmas anlamna gelmektedir. Henry Moseley 1912-1914 yllar arasnda elementlerin atom numaralarna ynelik yapt almalarda Xnlarn kullanmtr. X-nlar grnr ktan daha yksek enerjiye sahip elektromanyetik nlardr. X-nlar eitli dalga boylarndaki bileenlere ayrlabilir ve bu ekilde elde edilen izgi spektrumlar da fotografik olarak kaydedilebilir. Moseley, 1912 ylnda yapt almalarda yksek hzl elektronlar ile bombardman edilen atomlarn X-nlar yaydn gzlemledi. Atom numaralar 13 ile 79 arasnda olan 38 elementin herbirinin kendine zg ve atom ktlesi arttka, yaynlanan X-nnn frekansnda art olduunu belirledi. Her element iin o elemente karlk gelen karakteristik spektrum izgisini kullanan Moseley, elementin atom numaras ile izgi frekansnn karekk arasnda dorusal bir iliki olduunu buldu. Bylece Moseley, X-nlar spektrumuna dayanarak elementlerin atom numaralarn doru olarak tahmin etti. Bylece o tarihe kadar atom ktlelerine gre sralanarak oluturulan Mendelevin elementler tablosu deitirildi ve elementlerin atom numaralarna gre sralanmasyla oluturulmu periyodik tablo gelitirildi. Ntronun Kefi Atomun yapsndaki eksi yklerin says ile art yklerin says ntr atomlarda eittir. Bilim insanlar tarafndan yaplan almalar srasnda element atomlarnn ekirdeklerinde yer alan protonlarn toplam ktlesi ile atomun gerek ktlesi arasnda byk farkllklar vardr. Bu farkllk bilim insanlarn, atomun yapsnda, says proton saysna yakn ya da genellikle daha fazla olan yksz baz taneciklerin de bulunmas gerektii fikrine ulatrd. Yaplan deneylerde , bu taneciin ktlesinin yaklak olarak bir protonun ktlesine eit olduunu gsterdi. 1920 ylnda Rutherford, gerekletirdii deneylerde ekirdekte + ykl taneciklerin yannda yksz taneciklerin de olabileceini farketti. 1932 ylnda James Chadwich baz ekirdek tepkimeleri zerinde yapt aratrmalar sonucunda, ekirdekte protonlardan baka taneciklerinde bulunduunu deneylerle belirledi. ekirdekte bulunan bu taneciklerin herbirinin ktlesinin, bir protonun ktlesine yaklak eit ve yksz olduklarn belirledi. Bunlara yksz anlamna gelen ntron ad verildi. ATOM MODELLERNN TARHSEL GELM Maddenin yapsnn nelerden olutuu, en kk paracn yapsnn nasl olduu insanlarn srekli ilgisini ekmitir. Zaman ierisinde maddenin ve atomun yaps ile ilgili olarak bir ok fikir ileri srlm, daha sonraki almalarda oluturulan fikirlerden hatal olanlar dzeltilmi ve yeni fikirler ortaya konmutur. Atomun yaps ile ilgili tarihsel geliim ierisinde ortaya atlan fikirler aada aklanmtr. Dalton Atom Modeli: John Dalton, elementlerden bileik olumas srasnda elementlerin sabit ktle oranlar ile birlemesinden yola karak atomun yaps ile ilgili u fikirleri oluturmutur. 1. Elementler atom ad verilen ii dolu son derece kk taneciklerden oluurlar. Atomlar blnemez. 2. Bir elementin atomlar ekil, hacim ve ktle bakmndan ayn, farkl elementlerin atomlar ise farkldr. 3. Bileikler birden ok elementin atomlarndan olumutur. Herhangi bir bileikteki iki elementin atom saylarnn oran bir tam say ya da basit tam sayl bir kesirdir. 4. Kimyasal tepkimeler, yalnzca atomlarn birbirleri ile birlemesi, birbirinden ayrlmas ya da yeniden dzenlenmesinden ibarettir, atomlarn yok olmas ya da olumasna yol amaz. Daha sonraki yllarda yaplan bilimsel almalarda Daltonun oluturduu atom modeli ile ilgili bulgularn byk oranda yanl olduu ortaya kmtr. Faradayn elektroliz deneyleri sonucunda maddenin elektriksel yaps ile ilgili baz sonulara ulalm ve atomlarn daha kk ve farkl zellikte tanecikler ierebilecei ve paralanabilecei gr ortaya kmtr. Faradayn elektrik yknn paracklar tarafndan tandn ileri srmesinden sonra 1897 ylnda Thomson katot nlar ile yapt deneylerde bu nlarn eksi ykl elektronlardan olutuunu ispatlamtr. J. J. Thomson Atom Modeli:

Atomlarn eksi ykl elektronlarn iinde yzdn, art ykl elektrikten meydana gelmi kreye benzediini ve atomun ktlesinin byk ksmnn bu art ykl elektriklerden olutuunu ileri srd. Thomson atom modeline gre eksi ve art ykler atomun iinde dalm durumdadrlar. Atom dzenli bir ekilde dalm yk ve ktle younluundadr. 1. Atomlar (+) ykten olumu krelerdir. Elektronlar bu krenin iine homojen dalmlardr. 2. Atom bir kre olduuna gre yarap yaklak olarak 10 cm'dir. 3. Atomda (+) yk ntrletirecek miktarda (-) yk bulunur. Atom ntrdr. 4. Elektronlarn ktlesi, atomun ktlesi yannda ihmal edilebilecek kadar kktr. 5. Atomun arln byk lde art ykler oluturmaktadr.
-8

Rutherford Atom Modeli: Rutherford, alfa taneciklerinin(pozitif ykl tanecikleri) ince altn levhada salmalarn gzlemledi. Yapt deneyde dar bir aralktan, paralel ve pozitif ykl tanecikler demetini ok ince altn bir levhaya gnderdi. Sapmaya urayan taneciklerin dalmn belirledi. Pozitif ykl taneciklerin byk bir ksmnn levhay hi sapmadan veya kk alarla saparak getiini tespit etti. ok az sayda tanecik geri dnme eilimi gsterdi. Kinetik enerjileri ok byk olan alfa taneciklerinin byk sapmaya urayarak geriye dnmeleri gl elektriksel kuvvetin atom iinde ok kk bir blgeye(atom ekirdeine) toplanm olduu gsterir. Thomsonun atom modeli doru olsayd alfa paracklarnn metal levhadan geerken dalmamas gerekirdi. Bylece Rutherford, Thomson atom modelinin geerli olmadn ispatlam oldu. Rutherford almalar srasnda ekirdekte pozitif taneciklere e ktlede yksz tanecikler bulunduundan da szetmitir. 1. Ktlenin byk bir ksm ve pozitif ykler atomun merkezinde toplanmtr. Buna atom ekirdei denir. (+) ykl taneciklere ise proton denir. Pozitif yklerin toplam ktlesi atomun ktlesinin yaklak yars kadardr. 2. Atom ekirdeinin yarap yaklak 10 cm, atom yarap ise 10 cm olduundan atomun hacminin byk bir ksm boluktur. Elektronlar bu bolua yaylmtr. 3. ekirdekteki pozitif yk miktar bir elementin btn atomlarnda ayn, farkl elementlerin atomlarnda farkldr. 4. Atomun ntrln salamak zere proton saysna eit sayda elektron, ekirdek etrafnda bulunur. Rutherford atom modeli elektronun neden ekirdee dmediini aklayamamtr. Rutherford ve dier aratrmaclar atom ekirdeinde, baka bir atom alt taneciin bulunmas gerektiini dndler. 1932 ylnda Chadwick ince bir berilyum levhasna alfa tanecikleri gnderdiinde, berilyum metalinin alfa nlarna benzeyen
-13 -8

ok yksek enerjili nlar yaydn gzlemledi. Daha sonraki deneyler, bu nlarn proton ktlesinden biraz daha byk bir ktleye sahip, elektrik yk tamayan ntr taneciklerdenolutuunu gsterdi. Chadwick bu taneciklere ntron adn verdi. ATOMUN YAPISI VE IIK Elektromanyetik dalgalarn yapsnn aklanmas ve atomun yaps ile ilgili deneylerde bunlarn kullanlmas olduka nemli sonulara ulalmasn salamtr. Kuantum kuramnn daha iyi anlalabilmesi iin,k ve dalgalar hakknda baz temel kavramlarn bilinmesi gereklidir. Dalga, titreim hareketi ile bir ortama aktarlan enerjiyi bir yerden baka bir yere ileten ekil deiikliidir. Bolukta elektromanyetik dalgalar dalga boyuna 8 bakmakszn ayn hzla hareket ederler. 3x10 m/s deerindeki bu hza k hz(c) denir. Dalga hz, dalgann trne ve bulunduu ortama baldr. Ardk dalgalarda, ard arda gelen iki tepe(maksimum) ya da iki ukur(minimum) noktalar arasndaki uzakla dalga boyu() denir. Dalga boyunun birimi metredir. Bir dalgann frekans(), belirli bir noktadan bir saniyede geen dalga saysdr. Frekans birimi 1/sn ya da Hertzdir(Hz). Dalga genlii(ykseklik), dalgann orta noktasndan tepe noktasna ya da ukur noktasna olan uzakldr. Herhangi bir dalgann iddeti genliinin karesi ile doru orantldr. Bir dalgann periyodu(T) bir tam dalgann olumas iin sredir. Birimi sndir.

Belli bir ma iin dalga boyu ile frekansn arpm elektromanyetik dalgalar iin k hzna eittir. c=. Dalgalar, su dalgalar, ses dalgalar, k dalgalar gibi farkl trlerde olabilirler. Ses ve su dalgalar elektromanyetik dalgalar deildir. X-nlar ve radyo dalgalar elektromanyetik dalgalardr. Enerjinin elektromanyetik dalgalar halinde yaylmas ve ilerlemesine elektromanyetik ma denir. Btn frekanslar ieren elektromanyetik n dizisine elektromanyetik dalga spektrumu ad verilir. Elektromanyetik spektrumda plak gzle grdmz tm renkleri ieren nlarn oluturduu blge grnr blge olarak adlandrlr. Elektromanyetik spektrumda ok kk bir blge olan

grnr blge, 380-760 nm(nanometre) aralnda dalga boyuna sahip nlardan oluur. Mor k, grnr blgenin en yksek enerjili ve en kk dalga boylu ndr. Mor ktan daha kk dalga boylu, yksek frekansl nlara mor tesi nlar(UV) denir. Krmz k grnr blgenin en dk frekansl ve en byk dalga boylu ndr. Krmz ktan daha byk dalga boylu, dolaysyla daha dk frekansl nlara kzl tesi(IR) denir. Tek bir dalga boyundan oluan a monokromatik k(tek renkli), dalga boyu farkl dalgalardan oluan a polikromatik k(ok renkli) denir.

Bilim insanlar uzun yllar boyunca n dalga m yoksa tanecik mi olduunu tartmlardr. Sonuta n hem dalga hem de tanecik zellii gsterdii sonucuna varmlardr. IIIN DALGA MODEL In dalga modelini destekleyen olaylar krlma, yansma, salma, krnm ve giriim olaylardr. saydmz dalga zellikli olaylar fizik derslerinde ayrntl olarak ilenmektedir. Bir cisim zerine drlen n bir ksm yansyabilir, dier ksm ise cisim tarafndan sourulabilir. Bir madde ierisinden geen k krlmaya urayabilir. Bu iki olay n tanecikler halinde yaylmasn aklar. Krlma olaylarnn ounda n demetini oluturan farkl dalga boylarndaki nlarn krlma alar farkl olacandan salma gerekleir ve farkl renklerde bir spektrum elde edilir. In keli engellerin evresinden bklmesiyle krnm olay gerekleir ve bu olay yine dalga modeliyle aklanabilir. Farkl nlar birbiriyle karlatnda n giriim desenleri oluturmas da n dalgal yapda olduunun gstergesidir. Young deneyi ile Giriim olaynn aklamas Thomas young kendi adyla anlan giriim deneyini gerekletirerek n dalgal yapda olduunu spatlamtr. Young yapm olduu deney dzeneinde, bir k kaynandan gelen n nne bir engel koyarak engel zerine iki delik amtr. Bylece ayn kaynaktan gelen iki zde k kayna oluturmu ve iki delikten engelin arkasna geirerek ekran zerinde giriim desenleri olumasn salamtr. ki delikten geen nlarn oluturduu giriim desenleri ekildeki gibidir. Ekran zerine gelen dalgalarn tepe-tepe ya da ukur-ukur ksmlar rtr ve o blgelerde k iddeti artar. Bu ksmlar aydnlk olarak gzlenir. Ekran zerine gelen dalgalardan birinin tepesiyle dierinin ukuru rtrse ekran zerinde snm gerekleir ve karanlk blgeler oluur. Bylece giriim olay sonucunda n gnderildii ekran zerinde birbirini takip eden aydnlk ve karanlk blgeler oluur. In bu

IIIN TANECKL YAPISI In gerekletirdii siyah cisim mas ve fotoelektrik olay, n dalga modeliyle aklanamaz. Bu durum n tanecikli bir yapya sahip olabilecei dncesini ortaya karmtr. Max Plank k enerjisinin belirli byklkteki paketler(kuantum) halinde alnp verilecei sonucuna ulam ve kuantum teorisinin gelimesini salamtr. Albert Einstein ise k hz ile hareket eden bu paracklar foton olarak adlandrd. Siyah Cisim Imas zerine den n tamamn souran cisimlere siyah cisim ad verilir. deal bir siyah cisim, btn elektromanyetik malar sourarak may yanstmaz veya geirmez.Istlan siyah bir cismin bulunduu ortamdan da alan kk bir delikten yapt mann maddenin cinsine bal olmad, cismin scaklna bal olduunu gstermitir. Oda scaklndaki bir siyah cisim gzle grlmeyen kzl tesi nlar yayar. Scaklk srekli artrldnda cisim srasyla krmz, turuncu, sar, beyaz ve mavi grnr blge mas yapar. Cisim stlmaya devam edildiinde mor tesi elektromanyetik malar oluur. Siyah cisim mas, n yalnzca tanecik modeli ile aklanabilmektedir. Planck Sabiti ve Kuantum Teorisi Scakl artrlan cisimlerin yayd n rengi art devam ettike deimektedir. Scakl yeterince artrlan cisimler en son beyaz k yaymaya balar. Bu olay enerjisi artan maddelerin yapt malarda belirli bir dalga boyunda yaynlanan n iddetinin belirli bir deerde maksimuma ulatn ve enerji verilmeye devam edildiinde farkl dalga boyunda farkl bir n olutuunu gsterir.Klasik fizie gre, elektromanyetik dalgalarn enerjisi sreklidir ve k iddeti arttka enerji de artmaldr. Ancak siyah cisim masnda olduu gibi klasik kuram bu durumu aklamamaktadr. Btn bunlardan sonra Planck, kuantum teorisini ortaya koydu. Ima enerjisi, mann iddeti srekli artmadndan belirli byklkteki birimlerden oluur. Bu enerji birimleri iin kuantum kelimesi kullanlr. Farkl kuantumlarn enerji byklkleri de farkldr. Planck herbir kuantum enerjisini -34 hesaplamak iin aadaki banty kullanmtr(Planck sabiti(h) = 6,63x10 J . s). Enerji(E) = Planck sabiti(h) . Frekans() E=h. Enerji kuantumlardan oluur. Enerji maddeler tarafndan kuantumlar halinde alnr veya verilir. Ik fotonlardan oluan bir enerji akmdr. Indaki foton younluu arttka nn da toplam enerjisi artar. Fotoelektrik Olay

Ik bir metal yzeye arptnda yzeyden elektronlar uzaklarsa fotoelektrik etki(olay) meydana gelir. Frlatlan elektronlarn enerjisi, dalga kuramna gre mann iddeti(genlii) ile orantl olmaldr. Yaplan gzlem ve lmler, elektronlarnn enerjisinin mann frekans ile orantl olduunu gstermitir. Bir metalden elektron koparabilmek iin mann belirli bir frekansa eit veya daha yksek frekansta olmas gerekmektedir. Imann iddetinin artrlmas frlatlan elektronlarn saysn artrr fakat enerjilerini deitirmez. Einstein, Planck'n ortaya att kesikli ve belirli byklkteki enerji quantumlarnn(fotonlarn) metal elektronlar ile etkilemesinin fotoelektrik olaya yol atn sylemitir. Bir foton bir metal atomuna arpt zaman tm enerjisini elektronlara verir. Fakat bir elektron koparmas iin minimum enerjiye sahip olmas gerekir. ATOM SPEKTRUMLARI Elektromanyetik dalgalar bir ortamdan baka bir ortama geerken krlmaya urarlar. Prizmadan geen beyaz n krlmas ve deiik renklere ayrlmas krlmay aklamak iin gzel bir rnektir. Dalga boyu uzun olan nlar daha az krlrken, dalga boyu ksa olan nlar daha ok krlr. Beyaz k prizmadan geirildiinde krlmalar sonucunda krmzdam mora kadar btn renkleri ieren kesintisiz bir spektrum oluur. Buna srekli spektrum ad verilir. Bu salma beyaz n farkl dalga boylarndaki nlardan olutuunu gsterir. Yksek enerjiler verilerek uyarlan atomlarda da malar oluur. Oluan mann dalga boyu ve frekans elementin trne gre deiir. Bu durumda elementlerin trne gre farkl alev renkleri oluur. Alevlerden oluan malar bir prizmadan geirildiinde ise, nlarn dalga boylarna ve frekanslarna gre kesik kesik izgilerden oluan kesikli spektrum veya izgi spektrumu oluur. Bu tr spektrumlar atomlar tarafndan oluturulduu iin atom spektrumu adn alr.

Soutulan atomlar zerine gelen k enerjisini sourur. Bu nedenle baz blgeleri sourulmu k prizmadan geirildiinde u ekilde elde edilen spektrumlara sourma(absobsiyon) spektrumu denir. Farkl elementlerin oluturduu izgi spektrumlar karakteristiktir ve o elemente zgdr. Buna gre bilinmeyen bir elementin izgi spektrumlarna baklarak tr belirlenebilir. Bir atomun ma ve sourma spektrum izgileri birebir ayn yerdedir.

Rydberg Eitlii Hidrojen atomunun spektrum izgileri dier atomlarn spektrum izgilerine gre ok basittir. 1885 ylnda Johann Balmer tarafndan hidrojen atomunun grnr blge ma spektrumu izgilerini aklamak iin gelitirdii forml, Johannes Rydberg tarafndan gelitirilerek, hidrojenin tm malar iin geerli olan ve kendi adyla anlan Rydberg eitlii oluturuldu.

[ Bu eitlikteki "n" 7 -1 1,0974x10 m 'dir.

n>2 "R" Rydberg sabiti olup deeri

spektrumdaki izgilere karlk gelen bir tam saydr.

n = 3 alndnda dalga boyu 6,56x10 karlk gelir.

-7

m (656,1 nm) bulunur. Bu say hidrojen spektrumundaki krmz izgiye

10

Bohr Atom Modeli: Bohr atom kuramn hidrojenin yaynma spektrumuna ve Planck'n kuantum kuramna dayandrarak gelitirmitir. 1. Bir atomda bulunan her elektron ekirdekten ancak belirli uzaklklarda kresel yrngelerde bulunabilir. Her yrnge belirli enerjiye sahiptir. Bu yrngelere enerji dzeyleri de denir. Yrngelerin ortak merkezi ekirdek olup yrngeler K, L, M, N, O gibi harflerle gsterildii gibi 1, 2, 3, 4, 5 gibi rakamlarla da gsterilebilir. ekirdek evresinde dairesel bir ekilde hareket eden elektronlarn asal momentumlar ancak belirli deerler alabilir(nh/2).En dk enerji dzeyi 1 olmak zere her enerji dzeyi bir tamsay ile belirlenir ve genel olarak n ile gsterilir. (n= 1, 2, 3, .., ) 2. Bir atomun elektronlar en dk enerji dzeyinde bulunmak ister. Bu dzeye temel hal dzeyi denir. Madde stldnda atomlarndaki elektronlar daha yksek enerji dzeyine geer. Bu durumdaki atomlar uyarlm haldedir. 3. Yksek enerji dzeyinde bulunan elektron dk enerji dzeyine inerse aradaki enerji farkna eit enerjide n yaylr. Elektron d yrngeden i yrngeye getiinde (Ed - Ei) kadar enerji bir k fotonu eklinde yaylr. Buna gre, E = h. h. = Ed - Ei = A . ( bulunur. h Planck sabiti olup deeri h = 6,626x10 olup deeri 2,18x10
-18 -34

) veya =

.(

) ya da

J.s , A ise sabit bir say

7 -1

J'dur. =

deeri 1,979x10 m 'dir. Bu deer

Rydberg sabitinden %0,05 farkl olduu iin denklemi =R.( deeri 2 alnrsa eitlik
15

eklinde de yazabiliriz. =R.( )

Buradaki

ni

eklinde yazlr. Bu eitlie =

Balmer(Rydberg) eitlii de diyebiliriz. (nd = 3,4,5,..) 3,289x10 ( ) (nd = 3,4,5,6..)

Elektron yksek enerjili bir katmandan n = 1 katmanna inerse mor tesi k(ultraviyole) eklinde enerji yaynlanr. Lyman serisi ad verilen spektral seri oluur. Elektron yksek enerjili bir katmandan n = 2 katmanna inerse, geiler grnr blgede gereklemi olur ve Balmer serisi adn alr. Lyman serisinde Balmer serisine gre daha ok enerji aa kar. Lyman serisindeki izgilerin dalga boylar da Balmer serisindekinden daha ksadr. Yksek enerji katmanndan n = 3 katmanna olan elektron geileri ise kzltesi blgede spektrum izgileri oluturur ve Pashen serisi adn alr. Yksek enerji katmanndan n = 4 katmanna olan elektron geileri Brackett serisi, n = 5 katmanna olan elektron geileri ise Pfund serisi adn alr.

11

Bohr kuram hidrojenin atom spektrumunu aklamak iin basit bir model oluturmaktadr. Bu model ayn + +2 zamanda yap olarak hidrojene benzeyen He ve Li tek elektronlu iyonlar iin de kullanlr. Bu iyonlar iin ekirdek yk enerji dzeyi denkleminde; Z = atom numaras, n = Enerji seviyesi eklinde ifade edilir. Bohr atom modeli elektronlarn belirli temel enerji seviyelerinde bulunduunu ve her temel enerji seviyesinde belirli bir enerjisi olduunu aklamaktadr. Elektronlar bu enerji seviyeleri arasndaki geileri srasnda, st enerji seviyelerine kyorsa enerji sourur; alt enerji seviyelerine iniyorsa ma yapar. Hidrojen ve hidrojen gibi tek elektronlu(He , Li ) iyonlara uygulanabilen Bohr atom modeli ok elektronlu atomlarn spektrumlarn aklamada yetersiz kalmtr. Bohr atom modeli, elektronlar belirli dairesel yrngelerde dndn ne srm; ancak belirsizlik ilkesi elektronun dairesel yrngede deil, boyutlu olarak yrnge dndaki blgelerde de hareket edebileceini ortaya koymutur. Belirsizlik ilkesine gre, elektronlar belirli yrngelerde deil, bulunabilme olaslnn yksek olduu blgelerde dolanabilmektedir. Bohr atom modeli elektronu tanecik olarak kabul ederek oluturulmu bir modeldir. Modern kuramda ise elektronun tanecik zellii yannda dalga zellii de gsterdii kabul edilmitir. De Broglie Dalga Boyu: Modern atom teorisinin geliiminde, dalga mekaniindeki gelimelerin elektronun hareketine uygulanmas nemli rol oynamtr. De Broglie, Heisenberg ve SCHrdinger gibi bilim insanlar modern atom kuramnn geliimi iin nemli almalar yapmlardr.
+ 2+

De Broglie, k ve maddenin yapsn dikkate alarak, maddesel taneciklerle bir arada kabul edilen dalgalara madde dalgalar adn vermitir. Kk tanecikler iin madde dalgalar varsa elektron gibi taneciklerin demetleri de dalgalarn zelliklerini tamaldr. Maddenin

12

dalga zelliinin ge bulunuu plak gzle veya mikroskopla grlebilecek kadar byk olan cisimlerin dalga boylarnn gzlenemeyecek kadar ksa oluundan gelir. De Broglie, Planck ve Einsteinin enerji formllerini birlikte kullanarak bu tr taneciklerin yapt dalgann boyunu veren banty buldu.

E=h.

ve

E=m.c

h.=m.c

Son durumda elde edilen bantda k hz yerine k hzna yakn hzda hareket edebilecek taneciklerin hz v olarak yazldnda de Broglie dalga boyu eitlii elde edilir. de Broglie = Thomson, Davisson ve Germer yaptklar deneylerle elektronlarn da X-nlar gibi krnma uradn bularak elektronlarn dalga boylarn lmeyi baarmlardr. Davisson ve Germer, bir elektron kaynandan gnderilen elektronlarn nikel metalinden yaplm hedefe arparak, dk enerjili hale geldikten sonraki salmasn incelediler. Bunun nedeninin stlan metal plakadaki kristal rglerin elektonun hareketinde krnma yol amas olduunu dndler. Daha sonra Thomson tarafndan metal levhalardan geen elektronlarn giriime urad spatlanmtr.

Heisenberg Belirsizlik lkesi: 1920li yllarda Werner Heisenberg yapm olduu deneylerde elektronun konumu(x) ve hz(v) gibi iki deikeni incelerken lmlerde srekli olarak bir belirsizlikle karlat. Bu belirsizlik, ( )( ) eklinde olmaldr.

Forml irdelediimizde x konumdaki deiimi lmeye altmzda eitsizlii salamak iin hzdaki deiim de (v) farkllaarak belirsiz hale gelecektir. Bu belirsizlik Bohr atom modelinde verilen kesin elektron yrngelerinin varln rtr. Heisenberg'in belirsizlik ilkesine gre, a) elektronu gzlemlemek iin uzun dalga boylu n kullandmzda elektronun hz ve konumundaki belirsizlik yksek olur. b) ksa dalga boylu n kullandmzda(yksek enerji) hzdaki belirsizlik yksektir. Ksa dalga boylu n kullanldnda foton ile arpan elektrona enerji aktarlr ve hareket yn deiebilir. Heisenberg'in belirsizlik ilkesi, bir taneciin ayn anda konumunun ve hznn hassasiyetle llemeyeceini ortaya koyar. Dalga tanecik ikiliinin sonucunun belirsizlik ilkesi olduu anlaldnda Bohr atom modelindeki temel hatann , bir elektronun tek boyutlu bir yrngede bulunduunu kabul etmek olduu anlalmtr.

Atomun Quantum Modeli:

Erwin Schrdinger, Heisenbergden bamsz olarak yapt almalarda, de Broglie hipotezinden ilham alarak tm paracklarn hareketinin hesaplanabilecei bir "dalga mekanii" oluturdu. Schrdinger bir kuvvet etkisi altnda olan dalgalarn nasl oluacan ve gelieceini aklad. Bu aklama tanecik younluunun dalga fonksiyonunun() karesi ile doru orantl olduu ynndeydi. Bu da bize fotonun bulunma olaslnn en yksek olduu yerin, dalga fonksiyonunun karesinin deer olarak en yksek olduu yer olacan aklamaktadr.

13

Hidrojen atomunun elektronunun bulunabilecei enerji dzeyi ve dalga fonksiyonlar Schrdinger denklemi ile aklanabilir. Enerji dzeyleri ve dalga fonksiyonlar kuantum saylar ile ifade edilir. Bohr atom modelinde elektronun bulunduu yer iin yrnge tanmlamas kullanlrken, kuantum mekaniinde bunun yerine orbital tanmlamas kullanlr. Orbital, elektronun kuantum saylar ile belirlenen dalga fonksiyonudur. Orbital bir matematik fonksiyonudur ve bu nedenle elektronun yerinin kesin olarak hesaplanmas mmkn deildir. Ancak elektronun belirli bir uzay blgesinde bulunma olasl hesaplanabilir. Bu olaslk ta fonksiyonun karesi ile doru orantldr. Her orbitalin kendine zg bir elektron younluu ve enerjisi vardr. Schrdinger'in bulmu olduu denklem de birden fazla elektronlu atomlar iin tam bir aklama getirememitir. Daha sonra yaplan almalarda bilim insanlar Schrdingerin hidrojen iin ortaya koyduu dalga fonksiyonlarn kullanarak ok elektronlu atomlarn yapsn aklamlardr. Kuantum Saylar: Elektronlarn atomda ekirdek etrafnda hangi enerji dzeyinde bulunduunu belirlemek iin kuantum saylarn bilmek gerekir. Bunlar srasyla ba kuantum says, asal momentum kuantum says ve manyetik kuantum saysdr. Bu kuantum says elektronlarn bulunma olaslnn en yksek olduu yerlerin ve bu yerlerdeki elektronlarn belirlenmesinde kullanlrken, spin kuantum says ise elektronun davrann belirlemede kullanlr. Ba Kuantum Says: "n" harfiyle gsterilir. n bir veya daha byk tam saylar olabilir(n = 1, 2, 3, 4..). Ba kuantum says elektron katmannn ekirdee olan ortalama uzakl ile ilgilidir. n saysnn bykl elektronun ekirdee olan uzakl ve potansiyel enerjisi ile doru orantldr. Ba kuantum saysnn belirttii enerji seviyesine katman denir. Bu katmanlar 1, 2, 3,4. gibi saylarla gsterilirken K, L, M .. gibi harflerle de gsterilebilir. Asal Momentum(kincil) Kuantum Says: "l" harfi ile gsterilir. Ba kuantum says n'ye bal olarak n-1'e kadar btn tam say deerlerini alabilir(l = 0, 1,2,3..,(n-1)). kincil kuantum says elektron bulutlarnn ekillerini ve ekil fark nedeniyle oluan enerji seviyesindeki deimeleri belirtir. Asal momentum kuantum says, ba kuantum enerji seviyelerinin de ayrldklarn gsterir. Meydana gelen bu enerji seviyelerine ikincil katman denir. kincil katmanlar s, p, d, f gibi harflerle(orbital sembolleriyle) gsterilir. Bu harfler, l'nin her bir saysal deerine karlktr. n = 1 olursa l, sadece 0(s) deerini alr. n = 2 olursa l, 0(s),1(p) deerlerini alr. n = 4 olursa l, 0(s), 1(p), 2(d), 3(f) deerlerini alr. Manyetik Kuantum Says: ml ile gsterilir. kincil katman oluturan orbitaller uzayda eitli ekillerde bulunur. Bu orbitaller d manyetik alanda etkileerek eitli enerji seviyelerine ayrlr. Manyetik quantum saysnn deeri, asal momentum quantum saysnn deerine baldr. verilen l deeri iin ml deeri 2l+1 kadar farkl deer alr. l = 0 olursa ml = 0 olur. l = 1 olursa ml = 3 olur. ml = -1, 0, +1 deerini alr(px, py, pz). l = 2 olursa ml = 5 olur. ml = -2, -1, 0, +1, +2 deerini alr.( Spin Kuantum Says: Elektronlarn uzaydaki boyutlu hareketlerinin yansra bir de kendi eksenleri etrafndaki dnme hareketleri vardr. Elektronun kendi ekseni etrafnda dnme hareketi iki ekilde gerekleebilir. Birbirine gre zt dnmeyi ifade eden spin quantum saylar ms ile gsterilir ve iki farkl deer alr. Bu deerler m s = + ya da ms = -1/2 eklindedir. Spin quantum says herhangi bir orbitalde yer alan elektronun kendi ekseni etrafndaki dnme ynn belirtir. )

s orbitalleri: Tm s orbitalleri kresel bir bulut ekline sahiptir ve ekirdekten uzaklatka younluklar azalr. s orbitali kresel

14

simetriye sahiptir yani geometrik ekil merkezinde ekirdein bulunduu bir kredir.

p orbitalleri: ba kuantum saylar(n) 2 ile balar. n = 2 ve l = 1 olduunda tane p orbitali(px, py, pz) vardr. Her p orbitali de ekil, byklk ve enerji bakmndan ayndr. Yalnzca elektronlarn bulutlarnn ynlenmeleri farklidr. p orbitallerinde ekirdek merkezde olup, elektron younluu kresel deildir.Elektronun bulunma olaslnn en ok olduu yerler ekirdee yakn olan blgelerdir.

d orbitalleri: n = 3 ve l = 2 olduunda 5 farkl ml deerine sahip orbital vardr. Bu orbitaller dir. Orbitallerin ekilleri aadaki gibidir. Bir atomdaki tm 3d orbitalleri ayn enerjiye sahiptir.

15

Atomlarn Elektron dizilileri: Bir atomda yer alan her bir elektron drt kuantum says ile gsterilebilir. Dolaysyla elektronun bulunduu katman ile birlikte dnme yn de belirtilebilir. Bir atomda herhangi iki elektronun btn kuantum saylar ayn olamaz(Pauli ilkesi). (Elektronlar ayn orbitalde bile olsalar spin quantum saylar birbirinden farkl olmak zorundadr.) Aufbau Kural: Temel hal iin geerli olan bir kuraldr. Atomlarn temel haldeki elektron dizilileri yazlrken en dk enerjili orbitalden balayarak elektronlar orbitallere yerletirilir. Bu gsterim atomun en kararl yapsnn gsterimidir.

1. Orbitallerin enerjileri (n + l) deerinin artmasyla ykselir(Kletchkowski-Madelung lkesi). 1s < 2s < 3s < 4s n+l = 1 2 3 4 3s < 3p < 3d 3 4 5 4p < 5d 5 7 6s < 4f 6 7

2. (n + l) deerlerinin ayn olmas durumunda n says byk olan orbitalin enerjisi de yksek olur. 3d < 4p < 5s n+l = 5 5 5 4d < 5p < 6s 6 6 6

Orbitallerin enerji sralamas yukarda aklanan kurallar kullanlarak aadaki ekilde yaplr. 1s < 2s < 2p < 3s < 3p < 4s < 3d < 4p < 5s < 4d < 5p < 6s < 4f < 5d < 6p < 7s

16

n l

= =

1 0 1

2 0 2

2 1 3

3 0 3

3 1 4

4 0 4

3 2 5

4 1 5

5 0 5

4 2 6

5 1 6

6 0 6

4 3 7

5 2 7

6 1 7

7 0 7

n+l=

Hund Kural: Elektronlar e enerjili orbitallere birer birer yerletirildikten sonra kalan elektronlar tek elektron ieren orbitalleri iki elektrona tamamlayacak ekilde yerletirilirler. Elektron dalmlar yazlrken, orbital tr sembolnn nne hangi enerji katmannda olduu(ba quantum says), sa st ksmna ise ierdii elektron says yazlr.

3s

ierdii elektron says

orbital tr Temel enerji dzeyi

Bir atomda bulunan deerlik elektronlar kimyasal balarn oluumunda ok nemlidir. Ba grup elementleri iin, en yksek enerji seviyesindeki toplam elektron saysna o atomun deerlik elektron says denir. Bu elektronlarn bulunduu orbitallere de deerlik orbitalleri denir. Gei elementlerinde ise, en yksek enerji seviyesindeki elektronlar ile, en yksek enerjili orbitallerde(d orbitali) bulunan elektronlarn toplam

17

deerlik elektron saysn verir. Periyodik sistemde, ayn grupta yer alan elementlerin deerlik elektron saylar birbirine eittir. Bu nedenle ayn grupta bulunan elementler benzer kimyasal zellik gsterirler. Deerlik elektronlar, tamamen dolmu olan ve i enerji seviyesinde olan merkez elektronlarn(ekirdek elektronlarn) haricindeki elektronlardr. rnek: 14Si element atomunun merkezi elektronlarn ve deerlik elektronlarn elektron dizilimi zerinde gsteriniz. Yant: 1s 2s 2p 3s 3p diziliminde birinci ve ikinci enerji seviyesindeki elektronlar orbitalleri tamamen 2 2 6 doldurmu ve ite kalmlardr. Bu nedenle 1s 2s 2p orbitallerinde yer alan elektronlar merkez(ekirdek) 2 2 elektronlardr. En dtaki 3s 3p elektronlar ise deerlik elektronlarn verir. Bu durumda Si'nin deerlik elektron says 4'tr.
2 2 6 2 2

rnek: 22Ti element atomunun deerlik elektron says katr? Yant: 1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d elektron diziliminde merkez elektronlar 1s 2s 2p 3s 3p eklinde dizilmitir. 2 2 Deerlik elektronlarn bulunduran orbitaller ise 4s 3d eklindedir. Bu nedenle Ti atomunun deerlik elektron says 4'tr. rnek: 32Ge elementinin deerlik elektron saysn bulunuz. Yant: 1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p elektron diziliminde merkez elektronlar 1s 2s 2p 3s 3p 3d eklinde 2 2 dizilmitir. Deerlik elektronlarn bulunduran orbitaller ise 4s 4p olduu iin deerlik elektron says 4'tr.
2 2 6 2 6 2 10 2 2 2 6 2 6 10 2 2 6 2 6 2 2 2 2 6 2 6

Atom numaras 1'den 10'a kadar olan elementlerin elektron dizilimleri ve orbital emalar aada gsterilmitir.

18

Soy gazlarn elektron dalmlarndan yararlanlarak dier atomlarn elektron dizilimleri daha ksa olarak 2 2 6 2 6 2 yazlabilir. rnein 20Ca atomunun elektron dizilimi, 1s 2s 2p 3s 3p 4s yerine, kendisinden bir nce gelen 2 soygazn sembol kullanlarak [18Ar]4s ekilnde yazlabilir. Atom numaras 11'den 18'e kadar olan elementlerin orbital gsterimleri, elektron dizlimleri ve soygazlarla gsterilen elektron dizilimleri aadaki gibidir.

Bir atomun elektron diziliindeki en son orbitalin tam dolu ya da yar dolu olmas atoma kresel simetrik(s , s , 3 6 5 10 p , p , d , d gibi) durum kazandrr. Bu durumdaki atom daha kararldr. nk kresel simetri gsteren atomlarda elektronlar ekirdek tarafndan simetrik ekilirler. Simetrik ekilen elektronu koparmak iin fazla enerji gerekir. 7N atomu yar kresel simetrik, 10Ne atomu ise tam kresel simetriktir. rnek: Atom numaras 24 olan Cr elementinin elektron diziliminin [Ar] 4s 3d ekilnde sonlanmas gerekir; ancak 1 5 Cr atomu kresel simetri zellii gsterir. Elektron diziliminin [Ar] 4s 3d eklinde olduu grlr. Deerlik elektronlarnn her biri, bir deerlik orbitaline girmi ve elektronlar bu durumda daha kararl bir yap 2 9 oluturmulardr. Ayn durum atom numaras 29 olan Cu elementi iinde geerlidir. Elektron diziliminin [Ar] 4s 3d 1 10 olmas gerekirken kresel simetri zelliinden dolay elektron dizilimi [Ar] 4s 3d eklinde olmutur. Oluan yeni dizilim bakr atomlarnn elektronlarnn bir nceki duruma gre, ekirdek evresinde daha dengeli dolaabildiklerini ve atomlarn daha kararl bir yapya kavutuklarn gsterir.
2 4

19

Elektronlarn orbitallere dolum srasnda son orbitale gre periyodik cetvel bloklara ayrlr. Periyodik cetvelin sol tarafndaki ilk iki stun elektron dizilimleri ns (alkali metaller) ve ns (toprak alkali metaller) ile 1 biten elementleri barndrd iin s blou olarak adlandrlmtr(Hidrojenin elektron dizilimi 1s olmasna ramen 2 alkali metal deil ametal, Helyumun elektron dizilimi de 1s olmasna ramen toprak alkali metal deil, soygazdr). Periyodik cetvelin sa tarafnda yer alan alt stun ns np (toprak metalleri), ns np (karbon ailesi), ns np (azot 2 4 2 5 2 6 ailesi), ns np (kalkojenler), ns np (halojenler), ns np (soygazlar) eklinde elektron dizilimine sahip olduu iin p a b blou olarak adlandrlr. ns np dizilimindeki a+b toplam deerlik elektron saysn ve ba grup elementleri iin grup numarasn verir. Deerlik elektron says 3 olan ba grup elementi 3A grubundadr. Elektron dizilimleri s ve p ile biten elementler A grubu, elektron dizilimleri d ve f ile ibtenler ise B grubunda bulunurlar. Gei elementleri(elektron dizilimleri d ile bitenler) d blounda yer alrlar. Lantanitler ve aktinitler(elektron dizilimleri 4f ve 5f ile bitenler) f blounda yer alrlar. s blounda(bir tane s orbitali 2 elektron alr) iki kolon, p blounda( 3 tane p orbitali 6 elektron alr) 6 kolon, d blounda( 5 tane d orbitali 10 elektron alr) 10 kolon ve f blounda( 7 tane f orbitali 14 elektron alr) 14 kolon bulunur. Kolon says ve orbital trlerinin alacaklar elektron saylar arasnda dorudan bir iliki vardr. Ba grup elementlerinden herhangi birinin deerlik elektron says, o grubun grup numarasna eittir(He hari). rnein 5A grubunda bulunan bir elementin deerlik elektron says da 5'tir. Periyodik cetveldeki yatay sralara verilen numaralar(periyot numaras), o elementin ba kuantum saysna eittir. Periyodik tablo 4 bloa blnmtr. Bloklar s, p, d, f bloklardr. Aada bloklarla oluturulmu bir periyodik cetvel grlmektedir. Aada periyodik cetvelin elementlerin eitli zellikleri de ierecek ekilde dzenlenmi bir yaps grlmektedir.
2 1 2 2 2 3 1 2

20

yonlarn Elektron Dizilimleri yonik bileiklerde 1A grubundan 3A grubuna kadar olan elementlerde art ykl iyonlarn(katyon) olutuu ve ykn o elementin grup numarasna eit olduu gsterilmiti(2A grubundaki Mg atomu 2+ Mg katyonunu oluturur) . 5A ile 7A arasnda yer alan elementlerin ise iyon oluturuken daha ok elektron aldklar ve negatif ykl iyon(anyon) oluturduu belirtilmiti. Elektron aldklarnda deerlikleri 8-grup numaras ile bulunuyordu. 1A, 2A ve 3A grubu elementleri elektron kaybederek, srasyla 1+, 2+, 3+ ykl iyonlar oluturur ve elektron dizilimlerini kendilerinden nce gelen soygaz atomunun elektron dizilimine benzetirler. 7A, 6A ve 5A grubu elementleri ise elektron kazanarak, srasyla 1-, 2-, 3- ykl iyonlar oluturur ve elektron dizilimlerini kendilerinden sonra gelen soygazn elektron dizilimine benzetirler(izoelektronik). Ayn elektron dizilimine sahip atom ya da iyonlar izoelektronik'tir

21

Gei elementlerinin iyon oluturmalar srasnda oluturduklar iyonlarn elektron dizilimlerinin yazlmasnda dikkat edilmesi gerekir. Gei elementlerinde ns ve (n-1)d alt kabuklarnn(orbitallerinin) enerji deerleri birbirine ok yakndr. d orbitallerine elektronlar girdiinde, ok az da olsa s orbitalinin enerjisi d orbitallerinin enerjisinden fazla olmaktadr. Bu fazlalk belirgin bir fazlalk deildir. Bu nedenle gei elementleri katyon olutururken, elektronlar her zaman ne ns orbitalinden verilir, daha sonra (n-1)d orbitallerindeki elektronlar verilmeye balanr. Baka bir deyile, gei elementlerinde, katyon oluumu srasnda, elektron ncelikle en yksek enerji seviyesindeki orbitalden verilir. Aadaki rnekte Ni atomundan iki elektron koparldnda oluan Ni yazld grlmektedir.
2+

iyonunun elektron diziliminin nasl

rnek: 26Fe element atomunun ve demir atomunun oluturduu Fe yaznz.

2+

ve Fe

3+

iyonlarnn elektron dizilimlerini

Yant:

22

23

1.

Bir yeil n dalga boyu 500 nm dir. Bu 8 n frekansn bulunuz. (c=3x10 m/s) Bir yeil n dalga boyu 400 nm dir. Bu 8 n frekansn bulunuz. (c=3x10 m/s) Frekans 3x10 Hz olan elektromanyetik dalgann dalga boyunu metre cinsinden 8 bulunuz. (c=3x10 m/s) Frekans 6x10 Hz olan elektromanyetik dalgann dalga boyunu cm cinsinden bulunuz. 8 (c=3x10 m/s) Frekans 9x10 Hz olan elektromanyetik dalgann dalga boyunu nm cinsinden bulunuz. 8 (c=3x10 m/s) Dalga boyu 200 cm, frekans 80 Hz olan dalgann hzn bulunuz. Hz 70 m/s ve dalga boyu 100 cm olan bir dalgann frekansn Hz cinsinden bulunuz. Dalga boyu 4x10 nm olan bir fotonun enerjisini joule cinsinden hesaplaynz. 8 (c=3x10 m/s, E = h. E = h. , h = 6,63x10
34 5 7 7 7

E5 = -2,18x10

-21

kJ

2.

a) Elektronu E1 den E4 e karmak iin gerekli fotonun enerjisi ka kJ dur? b) Elektronun E5 ten E2 ye dmesi srasnda yaylan fotonun enerjisi ka kJ dur? Fotonun dalga boyu ka m dir? 14. Hidrojen atomunun Balmer serisinde n = 4 ten n = 2 ye geii srasndaki spectrum izgisinin frekansn ve dalga boyunu hesaplaynz. (h = -34 6,63x10 J.s) 15. Hidrojen atomunun Balmer serisinde n = 5 ten n = 2 ye geii srasndaki spectrum izgisinin frekansn ve dalga boyunu hesaplaynz. (h = -34 6,63x10 J.s) 16. Hidrojen elektronunun 1. Bohr yrngesinden(n i = 1), 4. Bohr yrngesine (nd = 4) uyarlmas iin gereken enerji ka J dir? Elektronun sourduu mann dalga boyunu m cinsinden bulunuz. 17. Frekans 5x10 s olan bir fotonun etkisi ile +2 temel haldeki Li iyonundan iyonlaarak ayrlan elektronun kinetik enerjisini hesaplaynz(Li'nin ekirdek yk(Z) 3'tr.). 18. 91 kg'lk ktleye sahip madde, k hznn bete biri hzla hareket ederse dalga boyu ka -34 metre olur? (h=6,626x10 J.s) 19. 10 pm'lik(1 pm=10 m) de Broglie dalga boyunun ortaya kmas iin bir proton demeti hangi hza sahip olmaldr? ( mproton = -27 -34 1,673x10 kg, h=6,626x10 J.s) 20. Dalga boyu 4000 A (1 A = 10 m) olan ma sodyum metali zerine drldnde 7 frlayan elektronlarn hz 5,37x10 cm/s olarak lldne gre mann enerjisi ka J olur? -31 -34 (melektron = 9,1x10 kg, h=6,626x10 J.s) 21. Ktlesi 2,5 gram ve hareket hz 15,6 m/s olan bir pinpon topunun de Broglie dalga boyu ka -9 -34 nm(1 nm = 10 m) olur? (h=6,626x10 J.s) ( -23 Yant = 1,7x10 ) 22. nsan gzndeki retinann gelen alglamas iin zerine den k enerjisinin -17 en az 4,0x10 Joule olmas gereklidir. Dalga -9 boyu 300 nm(1 nm = 10 m) olan fotonlardan -34 ka tanesi bu enerjiye denk gelir? (h=6,0x10 J.s,Yant = 60 tane) 23. Hz 10 m/s olan bir elektron dalgas elektromanyetik spektrumda hangi blgede
6 o o -10 -12 16 -1

3.

4.

5.

6.

7.

8.

J.s)
-21

9.

Enerjisi 2,21x10 J olan fotonun dalga 8 boyunu nm cinsinden hesaplaynz. (c=3x10 -34 m/s, E = h. E = h. , h = 6,63x10 J.s)
-20

10. Hidrojen atomunda En = -6,05x10 J deerinde bir enerji dzeyi bulunur mu?

11. Hidrojenin Lyman serisinde n = 3 ten n = 1 e geii srasndaki spectrum izgisinin frekansn ve dalga boyunu hesaplaynz. (h = -34 6,63x10 J.s)

12. Hidrojenin Lyman serisinde n = 4 ten n = 1 e geii srasndaki spectrum izgisinin frekansn ve dalga boyunu hesaplaynz. (h = -34 6,63x10 J.s) 13. Hidrojen atomunun enerji dzeyleri aada verilmitir. E5 = -8,72x10 E4 = -1,36x10 E3 = -2,42x10 E2 = -5,45x10
-23

kJ kJ kJ kJ

-22

-22

-22

24

olur? (melektron = 9,1x10 kg, h=6,63x10 Yant = X nlar blgesinde olur.)

-31

-34

J.s,

A) 45Rh E) 58Ce

B) 40Zr

C) 72Hf

D) 53I

24. Bir atomdaki elektron iin aada verilenlerin hangisindeki drt kuantum saysnn birlikte bulunmas mmkndr? n 1 2 3 3 2 l 1 3 2 1 2 ml -1 -2 -2 +3 0 ms +1/2 -1/2 +1/2 -1/2 -1/2

29. Aadaki element atomlarndan hangisinin son elektronunun kuantum saylar [n=3, l=2, ml=-1, ms=+1/2] eklinde olur? A) 22X E) 38R B) 30Y C) 34Z D) 37Q

A) B) C) D) E)

30. Elektron dizilimi 4p ile sonlanan atomdaki son elektronun drt quantum says iin aada verilenlerden hangisi dorudur? n 4 4 4 4 5
2

25. 24. Bir atomdaki elektron iin aada verilenlerin hangisindeki drt kuantum saysnn birlikte bulunmas mmkndr? n 1 2 3 3 2 l 0 1 2 1 2 ml -1 -2 -3 +1 0 ms +1/2 -1/2 +1/2 -1/2 -1/2

A) B) C) D) E)

l 2 1 2 3 2

ml +1 0 0 +1 0

ms +1/2 -1/2 +1/2 -1/2 -1/2

A) B) C) D) E)

31. Elektron dizilimi 6f ile sonlanan atomdaki son elektronun drt quantum says iin aada verilenlerden hangisi dorudur? n 6 6 6 6 6 l 2 1 2 3 1 ml +1 -1 0 -2 -1 ms +1/2 +1/2 +1/2 +1/2 -1/2

26. Bir atomdaki elektron iin aada verilenlerin hangisindeki drt kuantum saysnn birlikte bulunmas mmkndr? n 2 2 2 2 3 l 1 1 2 1 2 ml -1 -2 -2 +3 -3 ms +1/2 -1/2 +1/2 -1/2 -1/2

A) B) C) D) E)

A) B) C) D) E)

32. Elektron dizilimi 5p ile sonlanan atomdaki son elektronun drt quantum says iin aada verilenlerden hangisi dorudur? n 5 5 5 5 5 l 2 1 2 3 2
4

27. Drt kuantum says [n=7, l=2, ml=0, ms=+1/2] eklinde olan elektronun dizilimi aadakilerden hangisi ile sonlanr? A) 7s 3 E) 7g
2

A) B) C) D) E)

ml +1 -1 0 +1 0

ms +1/2 +1/2 +1/2 -1/2 -1/2

B) 7p

C) 7d

D) 7f

33. Elektron dizilimi 5d ile sonlanan atomdaki son elektronun drt quantum says iin aada verilenlerden hangisi dorudur? n 5 5 5 5 5 l 2 1 2 3 2 ml +1 0 0 +1 0 ms +1/2 -1/2 +1/2 -1/2 -1/2

28. Aadaki element atomlarndan hangisinin son elektronunun kuantum saylar [n=4, l=2, ml=-1, ms=+1/2] eklinde olur?

A) B) C) D) E)

25

34. Elektron dizilimi 6p ile sonlanan atomdaki son elektronun drt quantum says iin aada verilenlerden hangisi dorudur? n 6 6 6 6 6 l 2 1 2 1 2 ml +1 -1 0 +1 0 ms +1/2 +1/2 +1/2 0 -1/2

A) B) C) D) E)

35. Atom numaras 28 olan element atomunun en yksek enerji seviyesindeki elektron iin aadaki kuantum saylar setinden hangisi dorudur? n A) B) C) D) E) 3 3 3 3 4 l 1 1 2 1 2 ml 0 -1 0 +1 0 ms -1/2 +1/2 -1/2 0 -1/2

26