AYLIK CORAFYA VE

KEF DERGS

2013 TAKVM
Hediye

Say: 238 - Ocak 2013

Fiyat: 8.00 TL (KKTC Fiyat 10.00 TL)

Yl

NO: 2013 /01

Gktrk'n Toprak Halk

Buzdann Ard
orum Zaman
ERVAN

BYK KEF ATLAS'TA!

Dnya Gzeldir

AY LI K C O R AFY A V E

K E F DE R G S

www.kesfetmekicinbak.com

iindekiler
MOOLSTAN

orum Zaman

40

Gktrkn Toprak Halk

62

Gneyi bozkr, kuzeyi orman. Bir yan Kzlrmak, bir yan Yeilrmak; eltik tarlalar ve ta kprler. Hattua ve Alacahykte aslanl kaplardan giren Hititlerden, grkemli Kandiber Kalesinden ovay gzetim altnda tutan Osmanllara uzanan bir tarih.
YERYZ

Bir Gktrk kaanna ait, bulunan ilk yeralt mezar. Moolistann bakenti Ulan Batorun batsndaki Mayhan Uul Kurgan 7. yzyldaki Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve dnyaya bak hakknda esiz bilgiler salyor.
ERVAN

Dnya Gzeldir

82

Buzdann Ard

104

Gezegenimizin tamamna bir canl organizma dersek yanl bir ey sylemi olmayz. Bir gnde yz canl tr, sonsuza dein yok oluyor. Her gn, iki Yalova ili byklnde orman kayboluyor, ama hl Dnya ok gzel.

Dalnn zerinden 20 yl gemesine ramen Sovyet sosyalist sistemin miras ile yeni dnya dzeninin arasnda kalan pembe talardan bir kent Dalarn ardnda hem yakn, hem de uzak Ermenistann bakenti Erivan.

2013 OCAK ATLAS 3

iindekiler
BLMLER

AYLIK CORAFYA VE

KEF DERGS

MOOLSTAN, Ocak 2013

Yaync

ATLAS RAPORU

Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A..

cra Kurulu Bakan Mehmet Y. Ylmaz Yayn Direktr Murat Kksal Yayn Danman Mehmet Yain Yayn Ynetmeni (Sorumlu) zcan Yksek (oyuksek@doganburda.com) Yaz leri Mdr Hseyin Kee (hkece@doganburda.com) Aratrma Editr: Kemal Tayfur (ktayfur@doganburda.com) dari Mdr Yardmcs: Nazl Kurt (nkece@doganburda.com) Grsel Ynetmen: Tun Erko (terkoc@doganburda.com) Editoryal Servis Fotoraf: Sinan akmak (scakmak@doganburda.com) Aratrma: Mustafa Trker Eren (tersen@doganburda.com) Trke: brahim Batu (ibastug@doganburda.com) Fotoraf Kurulu Sinan Anadol, Ali Murat Atay, ebnem Era, Umut Kaar, zzet Keribar, Ali Ethem Keskin, Zafer Kzlkaya, Ufuk Saren, Cneyt Ouztzn, Hakan ge, Gkhan Tan, Turgut Tarhan, Kerem Ycel Yaz Kurulu Gven Eken, Gnein Aydemir (Doa), Hasan Demirbker, Nedim Grsel, Selcen Kkstel, Oru Trker zger, Selcen Pirge, Tevfik Ta, Oktay Uluda, Tlay Zihli, Prof. Dr. Feza Tansu (Antropoloji), Gkhan Tre (Ekspedisyon), Yard. Do. Dr. Yldrm Gngr (Jeoloji), Prof. Dr. Faik Yaltrk, Cenk Durmukhya (Botanik), Do. Dr. Necmi Karul, Fsun Arman, Rstem Aslan (Arkeoloji), Prof. Dr. Cemalettin Takran (Askeri Tarih), Doa Dernei, Buday Dernei, Sualt Aratrmalar Dernei, WWF-Trkiye Teknik Servis Sorumlu ve Sayfa Yapm: Bahadr Erk Katkda Bulunanlar Gke Aytulu, Ersin Demirel, Prof. Dr. Serdar Evren, Cenk Kayhan, Cantekin Kharcaubay, Sartkojauli Kharcaubay, Serkan Ocak, Prof. Dr. Osman Eri, Burak Sait zkrl, Sencer Burak Somuncuolu

Flamingolar amura Gmlmesin 28

ocukluumdan beri zmir Krfezinde tarama konuulur. Krfez temizlenmek, liman geniletilmek istenir. Daha fazla gemi, daha fazla gelir...
YER VE GK

Yeni Jeolojik Miras 34

Bozcaadada son buzul ana (24-16 bin yl) ait fosil bitki izleri kefedildi. Do. Dr. Ahmet Evren Erginala aratrmasnn detaylarn sorduk.

PANORAMA EVREN GEZGNCE SEN DE GT DZN MEKTUP GECENAME

EKLER

Dnyann lham Kayna Kpeklerin Tehisi Kyamet Sna irince Beyaz ar: Bansko 2012 Ben de Dukha Olabilirim Tufan

10 36 38 124 126 128 130

Marka Mdr: Nihal Ayan Ankara Temsilcisi: Erdal pekeen 0 312 207 00 71 - 95 atlas@doganburda.com www.kesfetmekicinbak.com Ynetim Genel Yayn Koordinatr: Yeim Denizel Gelitirme ve Projeler Direktr (Tzel Kii Temsilcisi): Ferit zkak Sat Direktr: Orhan Takn Finans Direktr: Didem Kurucu retim Direktr: Servet Kavasolu Reklam Grup Bakan: Viki Habif Grup Bakan Yardmcs: Nil Ertan Aydemir Sat Mdr: Tuba Altnba, Ebru Eli, Yonca Gnen Teknik Mdr: Nusret Krmlolu Tel: 0 212 336 53 60 - 3 hat Faks: 0 212 336 53 90 Kurumsal letiim Direktr: Neslihan Sadkolu Rezervasyon: Tel: 0 212 336 53 00 - 57 - 59 - Faks: 0 212 336 53 92 - 93 Ankara Reklam Blge Temsilcisi: Sezinur Balkolu Tel: 0 312 207 00 72 - 73 Hedef Sayfalar: Tel: 0 212 336 53 70 - Faks: 0 212 336 53 91 Ynetim Yeri Trump Towers, Kule 2, Kat: 21-24, 34387, ili, stanbul Tel: 0 212 410 35 66 Faks: 0 212 410 35 64 Bask Doan Ofset Yaynclk ve Matbaaclk A.. Sanayi Mahallesi 1650. Sokak No: 2 Doan Medya Tesisleri Esenyurt/STANBUL Tel: 0 212 622 19 00 Datm: Yaysat A.. 0 212 622 22 22 Yayn Tr: Yerel, Sreli, Aylk yesidir

Atlas bu sayda okurlarna, 2013 Takvimi armaan ediyor.

Atlas dergisi, Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A.. tarafndan T.C. yasalarna uygun olarak yaymlanmaktadr. Atlas dergisinin isim ve yayn hakk Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A.ye aittir. Dergide yaymlanan yaz, fotoraf, harita, illstrasyon ve konularn her hakk sakldr. zinsiz, kaynak gsterilerek dahi alnt yaplamaz. DB Okur Hizmetleri Hatt: 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com DB Abone Hizmetleri Hatt: 0 212 478 0 300 Faks: 0 212 410 35 12-13 abone@doganburda.com - www.doganburda.com Pazar hari her gn saat 09:00 - 18:00 arasnda hizmet verilmektedir.

4 ATLAS OCAK 2013

editr

oyuksek@doganburda.com twitter.com/ozcanyuksek

Yirmi
Alnndan plp ilkokula gnderilen bir ocuk gibi yola koyuldu Atlas, doksan ylnn Nisan ayyd. Bulutlarn koturduu bir gkyz almt nnde. Atlas hem dersini iyi alt, hem de her frsatta ta, mermer ve imentodan yaplma okulundan kendini uzaklara att. Ya snfn penceresinden grnen yaln dalarn ssz vadilerindeydi ya da hi grnmeyen uzaklklarda, ktk ykl sallarn iinde yzd nehir boylarndayd. Diyeceim, corafya kitaplarnda cansz duran o enlemlerde terleyene dein koturuyordu. Bir keif dergisini dergi yapan, onun tek tek koparlp tozlu bir ovaya yan yana dizilen sayfalarnn kaplad alanla llemeyen uzunluktaki yryler, trmanlar; havada, denizde, karada alnan mesafeler arasnda kurulan ilikilerdir. Bir dergiyi keif dergisi yapan kumlu, buzlu, tal ve ziftli yollarda birer birer koparlan takvim yapraklaryla, o derginin boyal sayfalarnn evlerin iinde yaratt orman soluu esintisiyle kurduu ilikidir. Bir grenin bir daha unutamad o Asya ehrinin uultusu; okyanus dalgalarna dnen hal psklleri; ve afakta zplayp kaan bir rengeyiinin, nefis renkte ipliklerle dokunmu bir duvar halsnn iinde donmasyla kurduu ilikilerdir ayn zamanda. ri yldzlarn altnda, scak, ak ln kumullarnda yalnayak yrrken byr m, yoksa klr m yeryz bilinmez. Zaten, bunu bilememek olmaldr kefetme duygusu, baka ne olabilir ki? Ah! Dnya ok gzel. yle gzel ki bakmaya doyamaz insan; bakmaya doyamaz bitkiler, hayvanlar, yldzlarn uzak gzleri. Ah! Dnya! Sen yle gzelsin ve ylesine byksn ki, nereye gitsek senin ucun. Sen benim iimdesin, ben senin iinde.

6 ATLAS OCAK 2013

panorama
Atlas stanbula kendi stanbulunu anlatan isimlerden biri de Tuncel Kurtiz.

ATLAS STANBUL

Dnyann lham Kayna

Atlas stanbulun yeni says bayilerde yerini ald. Bal Sanatkent stanbul olan dergi Trkiyenin en byk metropolnn sanatla ve sanatyla ilikisini ele alyor; yaratcl nasl beslediini, yaptlarda kendine nasl yer bulduunu, meknlarnda hangi etkinliklerin yapldn zel yaz ve fotoraflarla inceliyor. stanbulun antlar, sanat imparatorluklar Bizans ve Osmanl, sahne sanatlar, yaratcln kenar semtleri, Taksimin kaderi, sanatn direnii, stanbulda resim, sinema, iir ve daha birok konu Atlas stanbulun sayfalarnda. Atlas fotoraflarnn bakyla stanbulun iklimlerine gz atan dergi ayrca Sait Faikin ehirle ilikisine mercek tutuyor. Orhan Velinin stanbulla arkadaln inceleyip sokak sokak, ev ev ehirde geirdii zamann peine dyor. Sanatlardan stanbulu dinliyor Derginin eki ise zel stanbul Rotalar kitab. stanbulda drt ayr rota ve kahverengi tabelalarla gsterilen 71 ziyaret noktasna yer veren kitap ehrin tarihi, kltrel ve doal gzelliklerini tanmak iin nemli bir rehber.
10 ATLAS OCAK 2013

TJEN BURULTAY

panorama

BEKTA RENGRENK FOTORAF YARIMASI

En Renkli le
Atlas stanbul dergisi ve Beikta Belediyesinin dzenledii Beikta Rengrenk Fotoraf Yarmasnn sonular belli oldu. Amatr ve profesyonel btn fotoraflarn katlmna
12 ATLAS OCAK 2013

ak yarmada ilenin renkleri, gzellikleri belgelendi. Beikta, stanbulun kltr, sanat ve eitim merkezi; ok sayda antn ssledii, stanbullularn bir arada yaad, rettii, hayat paylat

renkli bir merkez. Fotoraf yarmas da buna uygun olarak yksek katlml ve renkli geti. Yarmayla ilgili ayrntlar, Atlas stanbulun bayilerdeki saysnda yer alyor.

r pek Yeins

e Nurten ztrk
Yarmann jrisi u isimlerden oluuyordu: Beikta Belediye Bakan smail nal, Atlas Yayn Direktr Murat Kksal, Atlas Yayn Ynetmeni zcan Yksek, Atlas Fotoraf Editr Sinan akmak, Atlas fotorafs Turgut Tarhan, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fotoraf Blm Bakan Yardmcs Do. Ozan Bilgiseren. Yarmada ilk sray alan isimler yle: B Nurten ztrk C pek Yeins D Aysun Afacan

t Aysun Afacan

2013 OCAK ATLAS 13

panorama
SURVIVAL

Yerele Destek
Merkezi ngilterede bulunan Survival International, dnyann eitli yerlerinde yaayan yerli halklarn haklarn korumak iin alan bir kurulu. Ormanlarnn talan edilmesi, topraklarna baraj yaplmas ya da kltrlerine mdahale edilmesi nedeniyle birok topluluk yok oluyor. Survival International, bu topluluklarn haklarn korumak iin deiik corafyalarda kampanyalar yrtyor. Projeler iin gerekli fonu gnlllerin desteiyle salayan kurulu, 2013-2014 takviminde 12 farkl toplumun fotorafn kulland. Seilen fotoraflardan biri de Atlas fotoraflarndan Selcen Kkstelin Kamerun yamur ormanlarnda ektii Baka yerlisi bir kzn fotoraf. Survival Internationala destek olmak iin takvimi satn alabilir ya da web sitelerinden dier projelerine yardm edebilirsiniz: www.survivalinternational.org
SELCEN KKSTEL

Selcen Kkstelin Kamerundaki Baka halkn konu alan almas Atlasn 217. saysnda yer almt.

KTAP Yazarlardan pular

Halil Gkhann hazrlad Nasl Yazyorlar adl zel kitap 40 ada Trk yazaryla yaplm syleilere yer veriyor. Nedim Grselden Ataol Behramoluna, Buket Uzunerden Hasan ztopraka birok isim yazma servenlerini, sevdikleri yazarlar anlatyor. Aralarnda Atlastan Mustafa Trker Erenin de bulunduu yazarlardan pasajlar ve eletiri yazlar da Nasl Yazyorlarda. Kitap Yazyor Yaynlarndan kt.

Sol Edebiyat
Edebiyat tarihinde dergiler nemli yere sahip; buna karn dergileri inceleyen kitap says ok az. M. Blent Kln Sakl Rnesans adl aratrma kitab bu alanda nemli bir boluu dolduruyor. Aratrmasn sol kltr geleneiyle snrlayan yazar, 1960larda sol edebiyat hareketlerine biim veren dergileri irdeliyor. Kl; Dou Bildirisi (1964) ile balayan, Devinim, Yordam ve Halkn Dostlar dergileriyle sren sol sanat/edebiyat geleneinin, 1980lerin sonunda Edebiyat Dostlar dergisi ve 1990larn banda Sanat Hareketi giriimiyle birleerek bir hat oluturduu yargsna ulayor.

Da Yurdu
Serhat Kalknma Ajansnn (Serka) sorumluluk blgesi Ar, Ardahan, Kars ve Idr illerinde yrtt turizm almasnn son kitab Ar. lin tarihi ve doal gzelliklerini tantan, yrenin bir daclk merkezi olmasn amalayan proje, Ersin Demirel tarafndan hayata geirildi. Atlastan Yldrm Gngrn de katkda bulunduu kitap, birok keif rotasna yer veriyor. GPS koordinatlarna www.agritrekking.com sitesinden eriilen parkurlarn ayrntlaryla anlatld rehber kitab edinmek iin: info@agritrekking.com

Meteoroloji Tarihi
Melek olakn yazd Aksakall Havabakan Antal Bey, Yap Kredi Yaynlarndan kt. Kitap, Trkiyede meteoroloji biliminin doumunu ve geliimini inceliyor. Trkiyeye arlan Macar bilimadam Antal Rethly, Trk meteorolojisinin gelimesine byk katkda bulunmutu.

14 ATLAS OCAK 2013

panorama
MOOLSTAN

Gktrk Renkleri
Atlas bu sayda Orta Moolistana uzanyor ve Gktrkn Toprak Halkn inceliyor. Bakent Ulan Batorun 210 kilometre batsnda, adr Dann (Mayhan Uul) eteindeki Gktrk dnemine ait Mayhan Uul Kurgan ok nemli bir keif. Bulgan eyaletinde yer alan kurgandan kan rengrenk boyanm pimi toprak heykelciklerden duvar resimlerine kadar pek ok buluntu 7. yzylda bu corafyada yaayan Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve insanlarn dnyaya bak hakknda esiz bilgiler veriyor. Kazakistandan Prof. Dr. Sartkojauli Kharcaubay bakanlnda 2011 ylnda gerekletirilen kazda yine Kazakistandan Cantekin Karcaubay, Moolistandan da Ayudayn Oir ve Lhagvasuren Erdenebold yer ald. Fotorafta kurgann mezar odasna giden koridorun nnde grlen Cantekin Karcaubay, Trkiyede doktora yapyor.

DERG PAZARLAMA VE PLANLAMA

Dergicilie 10 Yldr Destek

Doan Grubu bnyesinde 2002de dergiler ve yabanc yaynlar iin planlama ve pazarlama hizmeti vermek zere kurulan DPP (Dergi Pazarlama ve Planlama), 10. yan personeli ve 10 yllk i orta yaynevleriyle birlikte kutlad. Etkinlikte DPP personelinin yan sra hizmet verdikleri yaynevlerinin temsilcilerine de plaketleri sunuldu. Sat noktas bazl planlama ve 43 kiilik motorize ekibiyle dergilere saha hizmeti veren DPP, etkin tehir ve bulunurluk destei vererek yaynevlerinin rnlerinin minimum iade oranlaryla almasnda nemli rol oynuyor. DPPnin planlama ve pazarlama hizmeti verdii 133 yaynevine ait rnlerin bayilere ve sat noktalarna datm ise Yaysat tarafndan yaplyor. DPP, Trkiyede dergi pazarnn yzde 70ine sahip.

MAYHAN UUL KURGANI KAZI ARV

Dergi Pazarlama ve Planlama, 10 yllk i orta Doan Burdaya plaket verdi. Plaketi DB Sat Direktr Orhan Takn ald.

16 ATLAS OCAK 2013

KUNDURA

Yetkili Sat Noktalarnda www.yesil.com.tr

www.cat.com 2013 Wolverine World Wide. CAT, CATERPILLAR, their respective logos, "Caterpillar Yellow" and "Caterpillar Corporate Yellow," as well as corporate and product identity used herein, are trademarks of Caterpillar and may not be used without permission. Yeil Kundura, an authorized distributor of Cat Footwear for Wolverine World Wide, a global licensee for Caterpillar Inc.

panorama
ULTRA MARATON

Dalkln Baars
Alper Dalkl, bir yl iinde drt l maratonunu bitirmeyi baard ve Trkiyeden, Grand Slama adn yazdran ilk sporcu oldu. Bugne kadar dnyada sadece 29 kii Grand Slam unvan kazanabildi. Drt ktada gerekleen, bir hafta sren ve 250 kilometre koulan ultra maratonlar tamamlayan Alper Dalkl, 2012nin son haftalarnda Antarktika maratonunu bitirdi. Dalkl geen yl ayrca Atakama, Gobi ve Sahra llerindeki ultra maratonlara katlmt. KlimaPlus-Mitsubishi Electric sponsorluunda yaran gen sporcu, faaliyetlerinde llemeye de dikkat ekti ve TEMA nn Meeler Yuva Aryor Projesini tantt. Ayrntl bilgi iin: www.alperdalkilic.com

PROJE

DOA FLMLER YARIMASI

ocuklara ok Sabun

Skal International Antalya Kulb tarafndan yrtlen Kresel Atk Sabun projesi, 2010 ylndan bu yana almalarn srdryor. Proje erevesinde Trkiyede 100n zerinde turizm tesisinden atk sabunlar toplanyor. Sabanc niversitesinin desteiyle niversiteler de projeye dahil olmaya balad. Toplamda 15 ton sabun otellerden geri dnme yolland ve ayrtrma ileminden sonra yaklak yzde 70i kullanlabilir sabun haline getirildi. Projenin balangcndan bugne ilkokul, yurt, grme engelli ocuklar okulu gibi kurumlara ve deprem blgelerine sabun datm yapld ve 7 binin zerinde ocua ulald.

Bavurular Balad
Da Kltr Dernei tarafndan dzenlenen 3. Doa Filmleri Yarmas iin bavurular balad. Yarma Ulusal, niversiteliler ve Kurumsal olmak zere farkl kategoride dzenleniyor. Son katlm tarihi ise 11 Ocak 2013. Dereceye giren filmler, stanbulda yedi yldr dzenlenen 8. Da Filmleri Festivali kapsamnda gsterilecek. Ayrntl bilgi iin: www.dogafilmleriyarismasi.com

SKAL INTERNATIONAL

ALPER DALKILI

panorama
KTAP

Sradan Adamlarn Sra D ykleri

SYLE: BRAHM BATU

Mustafa Trker Erenin epeydir beklediimiz ikinci yk kitab Uurlu Adamlar, 2012 bitmek zereyken geldi. Ara epey almt. Atlas yazar ve editrlerinden Trkerin ilk kitab Yara, 2004te kmt. Olak Yaynlarndan kan ikinci kitap da ilki gibi ksa yklerden oluuyor. Trkere, yeni kitabn konu alan zor birka soru sorduk. Neden yk yazyorsun; Atlasta yazmak yetmiyor mu sana? lk kitabnn zerinden epey vakit geti; vazgetin sanmtk! yk ok zengin, ok ekici, ayn zamanda ok mtevaz, bence gerek hayata en yakn tr. Hepimizin hayat yklerden oluuyor, her gn yk dinliyor, anlatyor, yayoruz. Gerek ya da kurmaca. Ben de yaznn bu alan zerine dtm, bundan keyif aldm. nsan her eyden etkileniyor bu noktada, gndelik hayattan, edebiyattan, izgi romanlardan, mizahtan, bir dostun sohbetinden, bir yabancyla karlamadan Kitapta iki ayr ykdeki iki cmle yle: Karlnda bir ey vermen gerek. Ama karlnda senden bir ey alrm. Biri kitabn ilk, teki son yks. Kitabn geneline yaylan oyun kavramn da aklda tutarak soruyorum; bu karlk oyunda kalmak iin masaya srlmesi gereken bir karlk m? Evet, oyunun nemli bir parasdr karlkllk, eitlik, ayn noktadan balamak O yzden al-veri-pazarlk sk sk yaanyor galiba yklerde. Kitap ans ve oyun kavramlar zerinde ok duruyor, onlara neden ihtiya duyduumuzu anlamaya alyor. Uurlu Adamlar, hepimizin her gn karlaabilecei ac tatl olaylar anlatyor ama kk bir aksilik ileri bir anda deitiriyor.
20 ATLAS OCAK 2013

Kendimizi bir oyun iinde buluveriyoruz bazen. Bu arada oyunu hem iyi, hem kt anlamda da kullanyorum. ki kiinin karlkl iir ezberlemesi iyi bir oyundur, Rus ruleti oynamas kt. Hepimiz tketim, rekabet ve gsterie dayal tekdze dnyamzdan bunalp oyuna dalmak istiyoruz. Oyun yaratclmz sergileyebildiimiz, kendimiz olabildiimiz yer. Kitabn kahramanlar bazen gzel bir oyun bulmay baaryor, bazen de kendisi oyuna geliyor. Ama hibir zaman hayat ve umuttan vazgeemiyorlar, vazgememeliler de. Kitapta aslnda sra d bir durumla karlam sradan insanlarn ykleri var. Uurlu Adamlar adl ykde, havaalannda kendindeki iyi ans bakalarna vererek onlar olas bir uak kazasndan koruyan iki kii anlatlr. Durumun kendisi absrdken sanki ayn absrdle deillenince vakay adi-

yeden oluyor, sradanlayor, inanrlk kazanyor. Bu yk ilk yazldnda da iki zneli miydi yoksa ikinci uurlu adam sonradan m dndn? Sonradan dndm. ykler benim aklma tek defada deil, para para geliyor, bir sre zerinde alp boluklar doldurmam, balantlar kurmam gerekiyor. kinci bir uurlu adam belirmesi, iki uurlu adam arasnda bir rekabet olumas sonradan dndm bir eydi. Konuyu glendirecek, yknn meselesini daha iyi ortaya koyacak bir ayrnt. Aksini syleseler de uurlu adamlar aslnda yaptklar ie pek inanmyor. Hatta uurlarndan satn alanlar da. Herkes yalanc bir umudun, tesellinin peinden gidiyor. yknn zerinde durmaya alt konu buydu. Uaklar uurmu, uzaya gitmi insanlk bo eylerden medet umuyor, umudu orada aryor. nk umut byk bir ihtiya, grnts bile gzel
Syleinin tamam iin: www.kesfetmekicinbak.com

SNAN AKMAK

Atlas yazar ve editrlerinden M. Trker Eren ikinci yk kitabn yaymlad.

panorama
DNM DLLER

Victorun Adna
Buday hareketinin ncs ve Buday Derneinin kurucusu Victor Ananiasn (sada) ismi, tohumlarn att dernek almalarnn yan sra adna dzenlenecek Dnm dllerinde de yaamaya devam edecek. Victor Ananias Dnm dlleri, ekolojik btne saygl bir toplum iin aba gsteren kiilere verilecek. dln konusu tarm, krsal kltr, enerji, iletiim, yerleimler ve eitim gibi yaamn her alannda yaplan almalar, oluturulan rnekler ve projeler olabilecek. Victor adna iki dl verilmesi planlanyor: Victor Ananias Tevik dl ve Victor Ananias Dnm dl. Tevik dl iin ncelikli olarak gen kuaktan (18-30 ya aras) adaylar deerlendirilecek. Jride u isimler bulunuyor: mer Madra, Salim Kadbeegil, Abdullah Aysu, Uygar zesmi, Ferda Erdin, Zeynep Meydanolu ve Atlasn yayn ynetmeni zcan Yksek. Son bavuru tarihi 1 Mart 2013. dl treni ise Victorun doum gn, 21 Mays 2013te yaplacak. Bilgi iin: www.victorananias.org

TUZ GL

Ouztzn Ders Kitabnda

Cneyt Ouztznn yaz ve fotoraflaryla Atlasn 185. saysnda yaymlanan Tuz Gl konusu, ders kitabna girdi. Kk okuyucular iin ksaltlan yaz, yine Ouztznn fotoraflaryla nc snflarn Trke ders kitabnda yer ald. Serbest okuma metni blmndeki Tuz Glnn Gelecei bal, rencilere Anadolunun nemli bir doa deerini tantmay amalyordu. Bu duruma en ok aran ve sevinen ise amcasn ders kitabnda gren Ozan Ouztzn oldu

22 ATLAS OCAK 2013

EBNEM ERA

panorama
PROJE

klim Deiiklii ve Orman

Orman Genel Mdrl, orman ii ve evresindeki su kaynaklarnn daha iyi ynetilmesi iin Orman Amenajman Planlarnda Su Fonksiyonunun Gelitirilmesi" projesini uygulamaya balad. Proje, Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) Trkiye Ofisi ve ngiltere Bykelilii tarafndan destekleniyor. Projeyle, lleme ve biyolojik eitlilik kayb dahil olmak zere iklim deiikliinin orman ve su etkileimleri zerindeki potansiyel sonularnn daha iyi anlalmas hedefleniyor. Bu kapsamda iklim deiikliine uyum salama ve etkilerini azaltma almalarna katkda bulunulacak; ormanlarn amenajman ve su kaynaklarnn srdrlebilirliine ynelik politika ve stratejiler gzden geirilecek.

ETM

Bir Ta Masal
Doa Kolejinin, rencileri arasnda dzenledii Bir Ta Masal isimli heykel tasarm yarmasnn ikincisi sonuland. rencilerin almalar saygn tasarmc ve heykeltralar tarafndan deerlendirildi; en baarl ilk renci 3-6 Aralk 2012 tarihleri arasnda dzenlenen Floransa gezisiyle dllendirildi. renciler Selin Su zn, Cemre enyz ve Bora Alper Ylmaz, Floransada sanat tarihinin nemli yaptlarn inceleme olana buldu. Yarma rencilere ta iiliinin inceliklerini retmeyi, onlar heykel sanat, yaratclk ve tasarm gibi kavramlarla tantrmay amalyordu.

GEF Kk Destek Program (SGP), sivil toplum kurulularna 20 yldr destek veriyor. klim deiiklii bata olmak zere biyoeitlilik ve arazi bozunumu konulu kk bteli projelere yardm eli uzatan SGP, yeni yaratc projeleri bekliyor. Son bavuru tarihi ise 15 ubat 2013. Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan uygulanan ve 105 lkede yrtlen SGP, imdiye kadar birok projeye destek oldu. Bavuru koullarn renmek ve ayrntl bilgi edinmek iin: www.gefsgp.net

STKlere Yardm Eli

24 ATLAS OCAK 2013

SILA ORMANI, MULA / TURGUT TARHAN

KUNDURA

Harley, Harley-Davidson and the Bar and Shield logo are among the trademarks of H-D Michigan, LLC. 2012. All rights reserved. Manufactured by Wolverine Worldwide, Inc., under license from Harley-Davidson Motor Company.

Yetkili Sat Noktalarnda www.yesil.com.tr

atlas raporu
GEDZ DELTASI

Flamingolar amura Gmlmesin

YAZI: BURAK SAIT ZKIRLI, DOA DERNEI GEDIZ DELTASI PROJE SORUMLUSU

ocukluumdan beri zmir Krfezinde tarama konuulur. Krfez temizlenmek, liman geniletilmek istenir. Daha fazla gemi, daha fazla gelir... Krfezde koku sorununun zlmesi ile daha temiz, hatta yzebileceimiz bir krfez hayali vardr hepimizde. Son birka aydr bir proje tantlyor halka: zmir Liman ve Krfezi Rehabilitasyon Projesi. Adn duyunca biz de ok heyecanlanmtk. Proje hem krfezi temizliyor hem de karasallama sorununu zeceini iddia ediyordu. Arkasnda yllarca alm bilim insanlar, niversiteler vard. Son projede iki dev kanal almas planlanyor. Biri limana dev gemilerin girebilmesi iin, dieri krfezin kuzeyinde duraanlaan aknty canlandrmak ve krfezi temizlemek iin. Buraya kadar her ey olumluydu. Sonra kacak amurun miktarn ve dklmesi planlanan alan rendik. Haritay ilk grdmde kalbimin sktn hatrlyorum. Belediye, deltann gneyinde kalan hemen her yere amur geri kazanm tesisi yapmay planlyormu! Burann sulak alan olmas, mutlak koruma alan olmas, 1. derece doal sit, Ramsar alanna snr olmas zaten kanunen bu plan imknsz klyordu. Bunun imknsz olduunu, onlarca tr, hektarlarca alan yok edeceklerini anlatmaya altk. Bykehir belediyesi 22 milyon ton amur karmay planlyor. Gemiler alnm, planlar yaplm, modeller hazr, amuru da Gediz Deltasna dkmeyi uygun grmler! Belediyenin Gediz Deltas iinde yaklak 1250 hektar arazisi var. Bu arazinin bir ksm zaten okalipts orman; 200 hektarlk ekolojik etkilenme blgesinde de atk su artma tesisi var. Bu alana her gn 600 ton atk amur gmlyor, yani yok ediliyor. Kalan 750 hektarlk mutlak koruma alan da amur tesisi iin uygun
28 ATLAS OCAK 2013

Gediz Deltas, 40 bin hektar aan byklyle Akdenizin en nemli ekosistemlerinden biri. Trkiyede grlen 471 ku trnn 289una ev sahiplii yapyor. Geen yl burada 2 bin 600 ift flamingo yavrulad.

grlm. Uluslararas neme sahip sulak alan, Ramsar alan snrnda, flamingolarn, deniz kularnn, nesli tehlike altnda olan tepeli pelikanlarn ve dier on binlerce kuun evine... te bu haberlerle Flamingolarn Kurtulu Sava balam oldu. Deltada yok olacak ekosistemin en nemli unsurlarndan biri tuzcul dzlkler. Alanda binlerce kk Limonium tr bitki var ki onlarn da hem Bern Szlemesi kapsamnda, hem de habitat direktifinde koruma ncelii var. Yaplacak iin nitelii ile ilgili bilgi aldka, satr aralarn okuduka daha fazla aryoruz. Saatte 800 ton amur karlacak krfezden. Yani atksu artma tesisinin gnlk kapasitesinin tam 32 kat! Bu amuru serip susuzlatrmak gerekiyor. Bu alan 700 futbol sahas byklnde. amur deltaya pompalanacak, bir eit plastikle kaplanan hektarlarca alana serilecek. Dozerlerle dzlenecek, kurutulup sonra toplanacak. Binlerce kamyona

yklenecek, hem de yllarca. Projenin ED sreci devam ederken binlerce kii belediyeye mektup yollad ve flamingolarn amura gmlmemesi ricasnda bulundu. Bir haber iimizi ferahlatt. Projenin evre etki deerlendirme srecinde ok nemli bir aama olan ED formatna, tarama malzemesi geri kazanm alan iin alternatif bir yer bulunmas iin madde eklendi. Flamingolar kazand. Onlarca uzman kamu kuruluu ve niversite personelinin grleri ile hazrlanan proje format da flamingolarn yannda artk. Dnyadaki rneklerden iyi haberler alyoruz. ngilterede demiryollar ve Kraliyet Kular Koruma Kurumu bir anlama yapt. Tnel inaatlarndan karlacak toprakla batan sulak alanlar ina edecekler. Kular iin yeni alanlar. almalar getiimiz haftalarda balad. Yllar sonra ilk kez grmeyi planladklar tr ise aka clbt! Bizim artma tesisimizin altnda kalan trmz... n

HELLIO-VAN INGEN

BURDUR

Sagalassos Kurtuldu
Burdurun Alasun ilesine bulunan Sagalassos antik kenti yaknlarnda, 100 hektarlk alanda mermer oca amak iin ruhsat bavurusunda bulunulmasnn ardndan yaplan giriimler sonu verdi. Kltr ve Turizm Bakanl yetkililerinin yapt inceleme sonrasnda Sagalassosun da iinde bulunduu sit alannn kapsam yaklak be kat geniletildi. Bylece UNESCO Kltr Miras Geici Listesinde bulunan Sagalassos taocaklarnn tehdidinden kurtuldu. Sagalassos, Pisidia uygarlnn nemli kentlerinden biriydi. Ancak yrede birbiri ardna alan mermer ocaklar, ormanlar ve su kaynaklarndan sonra bu arkeolojik miras da tehdit eder hale geldi. Antalya Kltr Varlklarn Koruma Blge Kurulunun son karar antik kentin gelecei asndan byk nem tayor. Uzmanlar, yaknnda mermer oca almas duru-

munda Sagalassosun UNESCO Kltr Miras Geici Listesinden karlabileceini belirtiyor. Yusuf Yavuz

UNESCO Kltr Miras Geici Listesinde bulunan Sagalassos, hemen yaknnda almak istenen mermer ocann tehdidinden kurtuldu.

GKEADA

ANKARA-MOGAN GL

Bademli Kyne yi Haber

Atlas, 236. saysnda Gkeadada Yaplamaya tiraz balyla Bademli kynde inaat devam eden oteli konu almt. Haberde Bademli kyndeki inaatn ruhsata gre yaplmad, evreye ve tarihi yapya uymad gerekesiyle davalar ald belirtiliyordu. Gkeada Gnllleri Dernei, ykm kararna ramen inaatn devamna gz yuman belediyeye, ayrca koruma kuruluna da dava amt. yi haber getiimiz haftalarda geldi. anakkale Blge dare Mahkemesi, Gkeadadaki kaak otel inaat iin yrtmeyi durdurma karar verdi. Mahkeme inaatnn sit alannda kaldn tespit etti. Gkeada Gnllleri Derneinin konuyla ilgili at davalar ise sryor.

Sulak Havaalan
Ankarann son sulak alan olan ve 227 ku trne ev sahiplii yapan Mogan Glnn deniz ua seferlerine almas projesine Ankara Ku Gzlem Topluluundan (AKGT) tepki geldi. zel evre koruma blgesi (K) statsndeki Mogan Glnde tm dnyada nesli tehlike altnda olan be ku tr barnyor. AKGT, bu nemli sulak alan korumak iin imza kampanyas balatt. Proje erevesinde stanbuldaki Hali ile Mogan Gl arasnda deniz ua seferleri yaplacak. Uak seferlerinin balamas durumunda Ankara nemli bir yeil alann kaybetmekle kalmayacak, kular iin nemli bir reme ve konaklama alan kaybedilecek. Yaklak 4 bin imzaya ulaan kampanyaya destek vermek iin: www.change. org/tr/kampanyalar
SIIRCIK SRS, MOGAN / TURGUT TARHAN

2013 OCAK ATLAS 29

CNEYT OUZTZN

atlas raporu
STANBUL

Taksime Kla Dzeni

Henri Prostun 1930larn sonlarndaki ehir plan Taksim ve evresini yeni bir ehreye kavuturuyordu. Yllarca sren tartmalar son projeyle yeni bir safhaya geldi. Peki stanbul, bir pilot uygulama rnei olabilecek yeni bir kamusal deneyime imza atabilecek mi?
YAZI: KORHAN GM, TAKSIM PLATFORMU

Atatrkn daveti ile 1936 ylnda stanbulun planlanmas iini dnemin tannm mimar-ehir plancs Henri Prost stlendi. Onun Taksim Gezisinde gerekletirdii projenin anafikri, 19. yzylda modernleen Pera ile 20. yzyl banda gelien yeni semt ili arasnda kalan devasa alan bir rekreasyon ve kltr vadisi olarak stanbula kazandrmakt. Bu amala ilevini yitirmi olan Topu Klas, saray ahrlar ykld, havagaz fabrikas, mezarlklar tand. Bunlarn yerine parklar, yeil alanlar, kentin spor
30 ATLAS OCAK 2013

ve sanat etkinliklerine ev sahiplii yapan ok amal salonlar, tiyatrolar, stadyum yapld. Taksim meydan ise Cumhuriyet Meydan adyla tren ve gsterilerin yaplaca bir yer olarak planland. Ancak inaat 1940larda balayan opera binas 1970lere kadar bir trl tamamlanamad. Kltr Saray olarak aldnda ise yakld. Sonunda, 1970li yllarn sonunda Atatrk Kltr Merkezi olarak hizmet vermeye balad. AKM herhalde Cumhuriyet tarihindeki en ok tartlan yap olma zellii kazand.

Operann, halka kendi deerlerini benimsetmek isteyen modern elit tarafndan gerekletirildii dnld iin 1990l yllarda kent ynetiminde iktidara gelen Refah Partisi tarafndan karsna bir cami yaplmak istendi. Taksime cami dncesi tpk barts meselesi gibi o zamanlar Trkiyenin en hassas konular arasnda yer ald; babakan, koullarn uygun olduunu dnerek konunun yeniden ele alnmas talimatn verdi. Taksimde Dalan zamannda nerilen tneller yannda -yeni bir forml olarak

HLM AHENK / ATLAS ARV

kendisine sunulan- Topu Klas yeniden ina edilecekti. Bylece artk gndemden den AKM ve Taksim camii tartmasnn yerini Cumhuriyet dneminde yok edilen Osmanl eserlerinin bir simgesi olarak Topu Klas ald. Babakana gre nn, Taksimdeki Osmanl klasn da birok eser gibi yktrd ve oraya kendi adn tayan bir park yaptrd. stelik ii yktrd Topu Klasnn yerine bir de heykelini koydurmaya vardrd, ancak o srada iktidarn deimesi ile bu giriim engellendi. Babakana gre bugn bu klann yeniden inas, bir bakma gemite yaplan bu antidemokratik uygulamann telafi edilmesi, izlerinin silinmesi Oysa bu projeyi yapan zamann tannm mimar Henri Prostun kafasnda byk olaslkla byle bir dnce yoktu. Kla, 1. Dnya Sava ncesinde ilevini yitirmiti ve bir ykntya dnmt. Ortasndaki avlu ok eitli biimlerde kullanlrken tilaf Kuvvetleri zamannda burada futbol karlamalar yaplmaya balanmt; 1940lara gelindiinde bu kla kalnts, evresinde oluan yeni yerleim alanlar iinde kalm gereksiz bir metruk yap gibiydi. 1956 Menderes ya da 1987 Dalan ykmlarnn yannda bu khnemi yapnn ortadan kaldrlmasnn lafnn bile edilemeyecei sylenebilir. Bu kamusal alan 20. yzyln sonuna doru gncellenemedi. Ortaya bir ynetim boluu kt. Yaplan oteller nedeniyle parkn, arkasndaki vadiyle balantsnn kopmas, srekli derme atma uygulamalara sahne olmas, alelacele ina edilen ve ynetilemeyen Kongre Merkezi, kiralanmaktan te bir ilevi olmayan Ltfi Krdarn durumu, otoparklar ve dikenli tellerle igal edilen blmler, Nianta, Maka parklarnn kullanm sorunlar bir ynetim boluunun olduunun gstergeleri. Bu ynetim sorununun neoliberal model iinde ideolojik bir bagajla rtlmeye ve telafi edilmeye alld sylenebilir. rnein telafi mekanizmalar iinde siyasal ahsiyetler yer deitirir, klay yktran dorudan Atatrk demekte zorlanlr, daha kolay bir hedef, bir hasm olan nn, CHP ile deitirilir. nk ok partili rejimdeki asl kart figr nndr. Daha

Gezi Parknn bulunduu alanda 1940 ylna kadar Taksim Klas bulunuyordu. imdi tarihi yapnn yeniden ina edilmesi planlanyor (kar sayfada). Taksim Meydan evresindeki inaat almalar tartmalar da beraberinde getirdi. Proje tamamlandnda meydan yayalaacak, ara trafii yeraltna inecek (stte).

uzaa gitmeye gerek kalmaz bylece. Ancak bu yer deitirme ayn zamanda ortaya kan sorunu bsbtn telafi etmenin imknsz olduunu da gsteriyor. Bylece olumlama, olumsuzlama sembolizmi kamusal ileyii arka planda brakyor. Gnmzde kentin tarihsel merkezi yeni yerleim alanlarndan farkl bir grnt sunuyor. Ancak bu grnt aldatc. Tarihi yarmada ve Beyolu ounlukla yeniden ina edilmeyi bekleyen boluklar gibi. Rezidanslar, oteller, alveri merkezleri tarafndan istila edilmeyi beklemekte. Yalnzca binalar, kamusal alanlar deil, bu alanlardaki sosyal rnt, kk retim ve ticaret imar operasyonlarndan nasibini alyor ve direnme gcn kaybediyor. ehir sakinleri ancak istila baladnda durumun farknda oluyor, ou zaman da deiim iin baka bir alternatifin olmadna inandrlyor. Dnm yatrmclarla gerekletiren bu kamu ileyii, planlama ve projelendirme faaliyetlerini yalnzca fiziksel evrenin dntrlmesine adanm iler gibi gsteriyor. Dier taraftan kentlerdeki gelimelerin iktidara ve sermayeye baml yaratc snfn elinde olmas, bu durumu sorgulanamaz hale getiriyor. Kamusal alanlar, ilevini yitirmi endstri meknlar, askeri

alanlar, antrepolar Yenilenmesi amalanan yerleim alanlar ehir ynetiminin bu alanlarla ilgili bir vizyonu yok. stiklal Caddesindeki zel alanlara gelen milyonlarca insann Gezideki kamusal alanlar kullanamamas da zaten bir sorun olduunu gsteriyor. Kla projesinin de gsterdii gibi bu kamusal alan krizi ayn zamanda merkeziyeti bir siyaset anlay ile telafi edilmeye allyor. Bu durumda iktidar her trl katlm talebini, kamusal alan iin alternatif fikirlerin retimini, ibirliklerini yerel siyasal srecin olaan meseleleri gibi deil, arkasnda ideolojik nedenler olan kar klar olarak alglyor. ktidar yllardr baa klamayan ynetim deneyimi sorununu inaatla zmeye alyor. Bu nedenle bu durumu deitirebilecek itiraz odakl olmayan, iktidar ekimesi dnda kalan yeni kentsel deneyimlere ihtiya olduu ak. Gemite kapsaml bir projeye sahne olmu ve kentin merkezinde kalm yegne byk rekreasyon alan olan bu nemli yeil vadi iin bugn bir pilot uygulama rnei olabilecek yeni bir kamusal deneyim neden gerekletirilmesin? Yllardr asl mesele, sorunun bir meydan paylam mcadelesi gibi alglanmas deil mi? n
2013 OCAK ATLAS 31

TURGUT TARHAN

atlas raporu
ZMR

Nkleer plmz
YAZI: SERKAN OCAK

Trkiyenin en byk evre felaketlerinden biri zmir Gaziemirde yaanyor. Kurun reten bir fabrika yllarca zehirlerini kendi arazisine gmd. Toprak bir sre sonra zehri kusmaya ve iin iin yanmaya balad. u anda metruk haldeki fabrikann bulunduu ve zararl maddelerin gmld araziden insanlar her gn geiyor, ocuklar oynuyor. Trkiye Atom Enerji Kurumu, burada 2007de radyoaktif kirlilik de tespit etti. Kurumlar arasnda yllarca yazmalar srd. Ancak kln kprdatan olmad. Tesis, 1940l yllardan sonra uzun sre Gaziemirde hurda ak ve kurunlardan kle kurun retti. Yeni kurunlar da arlkl olarak ak ve silah fabrikalarnda kullanld. Fabrikann yaklak 70 dnm arazisi var. Dardan bakldnda ou bo grnyor. Ancak zerinde neredeyse tek bir ot dahi yok. Bir blmnde ise u anda kaderine terk edilmi makineler, aralar, depolar, asit havuzlar, aralar var. Fabrika birka yl nce fiili olarak kapand. Belgelere gre, sahiplerinin neden fabrikay terk ettiini anlamak g deil. Sadece gml olmayan atklar bertaraf etmenin maliyeti 12 milyon TL civarnda. Ynetmeliklere gre, tehlikeli atklar alt aydan fazla depolanamyor. Depolanabilecek miktar ise sadece 6 ton. Fabrikann iinde binlerce ton atk bekliyor. Gml atklarn ise 100-150 bin ton olabilecei sadece iyimser bir tahmin. Kurun fabrikas iletme srecinde zaman zaman zehirli atklarn bertaraf da ettirdi; 2007de o dnemin tek zehirli atk bertaraf tesisi ZAYDAa gnderilen bir parti atkta radyasyon tespit edildi. Bu saatten sonra devreye Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) girdi. TAEK, 2007 ve sonrasnda yapt in32 ATLAS OCAK 2013

SERKAN OCAK

Izmir Gaziemirde uzun yllar kurun reten fabrikann arazisinde toprak iin iin yanyor. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu burada radyoaktif kirlilik de tespit etti.

celemelerde fabrikann gmd atklarda radyoaktivite tespit etti. stelik bu radyoaktif kirlenmenin kaynann da Trkiyede bulunmayan ve sadece nkleer santrallarda kullanlan Europium 152 adl atom izotopu olduunu belirledi. TAEK, ayrca radyasyonlu atklarn bulunduu 90x90x12 metrelik bir alann da evre ve insan sal asndan tehlikeli olaca gerekesiyle karantinaya alnmasn istedi. Bata zmir Valilii olmak zere tm ilgili bakanlk ve yerel idarelere durum bildirildi. Bir ksm radyasyonlu atklar ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezine gtrld. Aradan yllar geti. zmir l evre ve Orman Mdrlnn o dnem 321 bin TLlik atklarn doru bertaraf edilmedii gerekesiyle kestii cezann dnda ilem yaplmad. Bu para da halen tahsil edilemedi.

Olayn ortaya kmasnn ardndan TAEK, fabrikada incelemede bulundu ve drt ayr aklama yapt. Sivil toplum rgtleri, bilim insanlar, siyasi partiler, milletvekilleri de konuya ilgi gsterdi. Okan niversitesi retim yesi Prof. Dr. Tolga Yarman, yapt aklamalarda, Europium 152 izotopunun neden izinin srlmediini, neden savcla su duyurusunda bulunulmadn ve neden MTe bu durumun bildirilmediini sordu. Arazi tel rglerle evrilmi, ancak tel rglerin ou paralanm durumda. Karantinaya alnmas gereken yerlerde uyar levhalar sklm. Toprak, atklar kusmaya balam, iin iin yanma sonucunda dumanlar kyor, kokudan durulmuyor. Fabrika sahipleri ise yine benzer bir iletmeyi Torbalya kurdu. Kurun retmek iin gn sayyor n

Roger Schli, alpineXtrem Team

Pic: Thomas Ulrich

irtibat Tel: 0 532 403 84 00 info@eco-tr.com salewa.com

Trkiye Bayilerimizi Aryoruz

yer ve gk
BOZCAADA

Yeni Jeolojik Miras

RPORTAJ: TLAY ZHL

ncelikle Bozcaadann corafyas son buzul anda nasld? Son buzul a deniz seviyesinin gnmze gre 100 metreden fazla alald bir dnem. u an anakaradan 6 kilometre kadar akta bulunan ada bu buzullama devrinde Biga Yarmadas ile balantlyd. Yani deniz seviyesi alaldndan ada evresindeki slklar kara halindeydi. Bylece Geyikliden adaya yryerek ulam mmknd. Adann gneyinde ise olduka geni bir kumul sahas vard. Bu kumullar zerinde de tuza ve kurak iklime kar dayankl youn kumul bitkileri. Tpk gnmzde olduu gibi. Aratrmanzda zellikle Ayazma Plaj Zunguma Burnu yaknlarndaki bitki kk kalplarndan bahsediliyor. Bu oluumlar biliniyor muydu yoksa ilk kez sizin tarafnzdan m kefedildi? Aratrmamz bitki kklerinin adann gney sahillerindeki varln ortaya kard. Bu oluumlara zellikle Zunguma Burnu civarnda rastladk. Bu kayalk ky boyunca ak kahverengi-sarms renkteki sert tabakalar iinde bol miktarda fosil bitki kalbn grebiliyorsunuz. Bu oluumlara Trkiye kylarnda ok sk rastlanmyor. Bu nedenle fosil izleri adann jeolojik miraslar arasnda.
34 ATLAS OCAK 2013

Bozcaadann gney kylarndaki kahverengi sarms renkteki tabakalarn (fotorafta en st blm) iinde bol miktarda fosil bitki kalplar bulunuyor. Fosil bitkilerin tarihlenme almalar bu oluumlarn buzul devrinden kaldn gsteriyor.

Fosil kumullar iindeki bu bitki kk kalplarn tarif etmenizi istesek Bu bitki kk kalplar dank halde ve ekilsel olarak aa dallarna benziyor. Birka metre uzunluunda ve en fazla 10 santimetre apndaki bu bitki kk izleri, yakn jeolojik gemite Bozcaada kylarndaki deniz seviyesi deiimlerinin ve iklim salnmlarnn da nemli kantlar. Oluumlarn tarihlendirmesi yani yalandrlmas nasl yapld? Oluumlarn yalandrmasn Ik niversitesi Arkeometri Laboratuvarnda, ayn niversitenin rektr Sayn Prof. Dr. Nafiye Gne Kyak yapt. kan sonular olduka arpcyd. Bu fosil kumul tabakalar 24 bin yl, bitki kk kalplar ise 16 bin yl nceye tarihlendirildi. almanzda fosil kumul tabakalarnn iindeki sertletirici imentonun kaynann s deniz tabannda biriken karbonatlar olduu belirtiliyor. Karbonat bu ilevini nasl yerine getiriyor?

ncelikle kalsiyum karbonat ksaca aklayalm. Bu bir tr sertletirici kimyasal bileik. Doada bulunan kalsit, aragonit gibi baz mineralleri oluturuyor. Bu bileik deniz suyu buharlatnda deniz tabanna keliyor. Hem bitki kk kalplar hem de bu kalplarn iinde kaynad talam kumullarda karbonat miktarnn ok fazla olduunu tespit ettik. nceki buzul aras ada, slkta kelen bu karbonatlar buzul anda deniz seviyesi alalnca yzeye karak binlerce yl nceki rzgrlarla kyya tanm olmal. Ksa sreli yalar da buna eklenince imentolanma ve sertleme meydana geldi. Bu fosil oluumlar iin bir koruma mevcut mu? Zunguma kylar petrol atklar ve Ayazma Plajna gelenler tarafndan kirlilie maruz brakldndan acilen koruma nlemlerinin alnmas gerekiyor. Rportajn devam www.kesfetmekicinbak.com adresinde.

EVREN ERGNAL

Bozcaadada son buzul ana (24-16 bin yl) ait fosil bitki izleri kefedildi. Ardahan niversitesinden Do. Dr. Ahmet Evren Erginaln yapt aratrmada talam fosil kumul tabakalarnn iindeki bitki kk kalplarnn, Bozcaada kylarnda son buzul dneminde deniz seviyesinin alald bir dnemden kalma oluumlar olduu ortaya kt. Erginala aratrmasnn detaylarn sorduk.

SUOMI UYDUSU
NASA-EARTH OBSERVATORY

Gecenin Bys

Dnyann en gzel gece grnts gelimi uydulardan Suominin bulutsuz bir havada ektii bir dizi fotorafn birletirilmesiyle elde edildi. Gz kamatrc gece grntsne Siyah Mermer ad verildi.

MERKR

Messenger uzay arac Merkrn kutup (ulak) blgesinde Gne nn eriemedii kraterlerin iinde ve duvarlarnda su buzu tespit etti. Uzay arac gezegenin yrngesinde yaklak 1.5 yldr dolanyor. Gnee en yakn gezegen Merkr, Gnein gl ekimi altnda yaklak 0,033 derece eiklikle dolanyor. Yerin 23,5 derece eik olduunu dndmzde Merkrn neredeyse hi eik olmadn grrz. Fakat buna ramen bu minik eiklik sonucu gezegenin kutuplarnda Gne nn eriemedii blgeler var. Elbette buna neden olan baka bir etmen de Merkrn przl yzeye sahip olmas. Gne nn eriemedii bu blgelerde scaklk eksi 223 dereceye dyor. Messenger zerinde bulunan eitli aygtlarla gezegenin kutup blgelerinin yzey yaps ve kimyasal ieriinin incelenmesiyle su buzu bulundu. farkl yntemle su buzunun varl kesin olarak kantland. Buz bulunan bu blgelerin 50 santimetre veya daha derine kadar uzand tespit edildi. Bu da toplamda gezegenin kutup blgelerinde 100 milyar ile 1

Su Buzu Nasl Geldi?

trilyon ton aras bir suya sahip olduunu gsteriyor. Bir baka nemli soru ise bu donmu suyun oraya nasl, nereden geldiidir. Su, gezegenin yzeyinde hep mi vard yoksa dardan m geldi? Bilim insanlar suyun kuyrukluyldzlarla gelme olaslnn olduunu belirtiyor. Gnein ekim etkisine kaplan kuyrukluyldzlarn gezegenin yzeyine arparak tm buz ieriklerini Merkre aktard dnlyor. Gne gren yerlerde bu buz yok olurken Gne nn eriemedii yerlerde uzun zaman kalabildii dnlyor. Su bulunmasnn bir baka nemi ise gezegende herhangi bir canlnn bulunma olasl. Kuyrukluyldzlar, barndrdklar suyla birlikte organik moleklleri de gezegene tayp burada yaam balatm olabilir. Bu dnce Yerdeki yaamn balangc ve suyun varl asndan nemli kuramlardan biridir.
Merkrn kuzey kutbunun grntsndeki sar noktalar su buzunun bulunduu kraterlere iaret ediyor.
2013 OCAK ATLAS 35

NASA

evren

SELCEN PRGE

Kpeklerin Tehisi
Koku duyular insandan binlerce kat fazla olan kpekler eitli kanser trlerini nefes ya da idrar rnei koklayarak tehis edebiliyor.

peklerin burunlar o kadar hassas ki, kanserin kokusunu bile alyorlar! lk defa 2004 ylnda yaymlanan bir aratrma, kpeklerin mesane kanserini belirlediini gstermiti. Hatta deneye katlan tm kpekler, tbbi tetkikler sonucunda tmrsz olduuna karar verilen bir kiinin idrar rneini kanserli olarak belirlemi, bunun zerine yaplan incelemelerde bu kiinin sa bbreinde tmr olduu anlalmt. O gnden bu yana yaplan aratrmalar, kpeklerin erken aamadaki akcier ve barsak kanserini bile tespit ettiklerini ortaya kard. Mesela, sonular 2011de Gut adl akademik dergide yaymlanan deneylerde bir Labrador, barsak kanseri hastalarn nefeslerinden ve dk rneklerinden ayrt etti; 36 nefes testinin 33nde, 38 dk testinin 37sinde doru tehis yapt. Avusturyann Krems Hastanesi doktorlarndan Peter Errhalt tarafndan yrtlen pilot projenin sonular getiimiz haftalarda yaymland. Projede kullanlan kpeklerin, akcier kanserini tehis etmede yzde 70 baarl olduu akland. (Eitim sresinin baarlarn etkileyebilecei belirtiliyor.) Bunun zerine aratrmaclar iki yllk, ok daha byk bir proje balatt. Amacn, kpeklerin ald koku her ne ise bunu belirlemek ve elektronik yapay burun tasarlayarak akcier kanserini erken aamada tehis etmek olduu belirtiliyor. Bu arada unu da syleyelim, nefeste yemek ya da sigara kokusu olsa bile, kpekler kanserin kokusunu alabiliyor. Daha nce yaplan almalar, normalde bir insann nefesinde ortalama 200 kadar uucu organik bileik bulunduunu gstermiti! Bilim insanlar, kpeklerin koku duyusunun insannkinden 10 bin-100 bin

nl hayvan eitimcisi Dina Zaphiris, kpeklere yumurtalk kanserini tehis etmeyi retiyor. Kanser hastalar ve salkl kiilerin soluduu kavanozlar koklayan kpekler doru tehis yaptklarnda dllendiriliyor.

kat daha hassas olduunu belirtiyor. Florida Eyalet niversitesi Duyu Aratrma Enstitsnden Dr. James Walker, Yalnzca 10 bin kat daha iyi olduunu varsaysak bile, benzetme yaparsak, sizin ve benim 500 metre teden grebildiimizi yaklak be kilometre teden grebilmeleri gibi bir ey diyor. Kolombiya niversitesiden Do. Alexandra Horowitz, bir kpein iki olimpik havuz dolusu sudaki bir tatl ka ekeri tespit edebileceini sylyor. Kpek, fare, tavan gibi keskin koklama duyusu olan hayvanlarn burun boluunda ok kvrml, kompleks bir labirent var. Pensilvanya Eyalet niversitesiden Dr. Brent Craven ve meslektalarnn aratrmasna gre, bir kpek havay iine ektiinde, koku moleklleri hzla labirente ulayor, koku reseptrlerinin bulunduu bu labirentte kalyor. Baz kpeklerde aa yukar 300 milyon adet

koku reseptr bulunuyor. nsanda ise yaklak alt milyon koku reseptr olduu belirtiliyor. Dr. Craven ve ekibinin hedefi de, tersine mhendislik yntemi kullanp, kpek koku alma sistemini taklit edecek mekanik bir burun yapmak. Aslna bakarsanz insann koklama duyusu da olduka hassas. Mesela insanlarn gaz szntlarn fark etmesi iin, kokusuz olan doalgaza n-butyl mercaptan adl kokulu bir madde ekleniyor. Her on milyar doal gaz molekl iin bir n-butyl mercaptan molekl kokuyu almamz iin yeterli oluyor. Fizik profesr Klaus Schulten ve meslektalarnn sonular eyll aynda aklanan yeni aratrmasna gre, burnumuz koku molekllerini hem ekillerinden, hem de titreimlerinden ayrt edebiliyor. Bilimsel almalar insanlarn ve hayvanlarn ekilleri ayn olan koku molekllerinin bile farkn algladn gsteriyor n

36 ATLAS OCAK 2013

DINAZAPHIRIS.COM

www.adrenalinoutdoor.com

LN SK R NA UM DRE NM UM A M SM AK M

rn eni g r ve . rkala zanda.. ma tk u farkl nden rkyla bir ri Birbi alin fa n Adre

yelpa

e zi esi il

rve,

ve daha fazlas Adrenalin maazalarnda: Bakrky - Kadky - Karaky - Beikta - Adana

gezgince

MEHMET YAN

myasin@hurriyet.com.tr

Kyamet Sna irince

Maya takvimine gre 21 Aralkta kyamet kopacakt ve zmirin irince kyne snanlar bu felaketten kurtulacakt! Nasl m? Sylentiler muhtelif. Kimine gre dan tepesinde bulunan youn enerji bu kurtuluu gerekletirecekti. Kimine gre de Hz. Meryem irinceye gelip buradakileri sa salim gkyzne gtrecekti. Gkyzne kanlar belki de bir baka gezegende yaamlarna devam edeceklerdi. Hibiri olmad. Kyamet kopmad ama irince unutulmamak zere belleklere kazand. Bu mevsimde ilk kez irinceye gidiyordum. Derdim kyametten kamak deildi. Kyamet ncesini gzlemek istiyordum. Ege blgesini altst eden frtna burada da kuvvetli esiyordu. Seluktan ayrlp tepeye doru trmanan virajl yol dereye dnmt. Yamur sular nne katt ta, toprak, yaprak yn ile grl grl akp gidiyordu. Zeytin aalarnn dallar neredeyse yere deecekti. Henz hasat yaplmam, dallar koca koca zeytin taneleriyle dolup tamt. Bereketli bir yl olmutu anlalan. Kavak aalar sar yapraklarn rzgra teslim etmemekte direniyordu. ncir aalar da yle. Ama dere tepe zeytin aalaryla kapl olduu iin k renkleri pek gze arpmyordu. Hkim renk zeytin yeiliydi. Bulutlar, gri bir dumana benziyorlard. Sanki bir fabrika bacasndan km gibi gkyznde akp gidiyorlard. nsan melankoliye iten bir grnt vard evrede. Islak, rzgrl, gri ve serin. Tepedeki bu kye birka yldan beri uramamtm. lk bakta herhangi bir deiiklik gzme arpmad. Kar tarafta beyaz badanal evler, onlarn yasland yeil tepeler. Dikkatlice baknca, onarlm ev saysnn arttn grdm. Kyamet sna irince, aslnda gemiten bugne hep irin bir ky olmutu. 300 yl nce buraya gelen
38 ATLAS OCAK 2013

MEHMET YAN

zmirin Seluk ilesindeki irince, Maya takvimine gre tarihin sonu saylan 21 Aralk 2012 turizminden bekledii ilgiyi gremedi.

zmirli papaz Edmund D. Chishull, yolculuunu yle anlatmt: Atlarmzla Efes Hisarnn altndan, bir buuk saat sren yorucu ve uzun, fakat zevkli ve elenceli bir yoldan ve alayanl bir derenin bulunduu iki tepe arasnda gittik. Her iki yanmzda sarkan mersin, zakkum, katrtrna, erguvan, leylak ve dier haz verici aalarn koyu glgeleriyle arlandk. irince, kye konan en son ad olmutu. Daha nceki adlar yle sralanyordu: Kyrkindje, Kirkindche, Kirkidje, Krkca, Krknca, irkince. Aslnda bu ky, irinceden nce anld irkince adna hi de layk deildi. Nitekim zmir Valisi Kazm Dirik Paa da bir gezisi srasnda urad bu kyn adnn asla irkince olamayacana, irince olarak dzeltilmesi gerektiine karar veriyordu. Valinin sylediklerini not eden ktipler zmire dnnce gerekli dzeltmeyi yapmlard. irincenin adna, 16. yzyl kaytlarnda da rastlanyordu. Net hatrlanan

tarihe gre ise bu da bandaki yerleim birimi 1800 hanelik bir Rum kyyd. Rum nfusun 1933 tarihinde zorunlu olarak ky terk etmesinden sonra Selanik, Manastr ve Provutadan gelen muhacirler buraya yerlemilerdi. O gn bugndr irince muhacirlerin olmutu. irincede eskiden bugne 200 ev kalmt. Yeni yaplanlar ise eskiye uydurulmutu. Yollar byk talarla kaplyd. Evlerin hepsi ta duvarlyd. Pencere nleri, konserve kutularna konmu sardunyalarla sslenmiti. Kyn meydannda, byk narlarn altnda kahveler, frnlar, hediyelik eya dkknlar yer almt. Ben oradayken kyamet kaknlar henz skn etmemiti. Ama orada yaayanlar arasnda bir heyecan olduu gzden kamyordu. yle anlalyordu ki kyamet irinceyi abat edecekti. Bugne kadar souk k aylarnda sinek avlayan esnaf para kazanacak; irincenin ad unutulmamak zere belleklere kaznacakt n

MEYDAN OKU!
BU KI LAFUMA LE OK SICAK

Lafuma Thermal
m

ermal st aT

k li

Laf

m Lafu a Term
al

Alt lik

Lafuma K a

k& ya

Snowb

o
ard

ora p
ve dier sekin outdoor maazalarnda!

www.maceracumhuriyeti.com

www.adrenalinoutdoor.com

orum Zaman
Gneyi bozkr, kuzeyi orman. Bir yan Kzlrmak, bir yan Yeilrmak; eltik tarlalar ve ta kprler. Hattua ve Alacahykte aslanl kaplardan giren Hititlerden, grkemli Kandiber Kalesinden ovay gzetim altnda tutan Osmanllara uzanan bir tarih. Doas, kltr rotalar, yemekleri, el sanatlaryla orum, Anadolunun en nemli duraklarndan.
YAZI: ERSN DEMREL / FOTORAFLAR: CNEYT OUZTZN

40 ATLAS OCAK 2013

orum ilinde toplam 530 bin kiilik nfusun yaklak yars merkezde yayor. Meydanda ykselen ve kenti evreleyen corafyay yukardan seyreden zarif saat kulesi orumun simgesi. Ykseklii 27 metreyi bulan kule 1894 ylnda ina edildi.

2013 OCAK ATLAS 41

42 ATLAS OCAK 2013

Kzlrmakn Baheleri
Kzlrmak Havzas, Trkiyenin pirin retimi asndan byk nem tayor; nehir, uzun yolculuu boyunca orumdaki eltik tarlalarna da bereket datyor. Ancak Boyabat Baraj nedeniyle, dier birok yer gibi fotorafta grlen Osmanckn Akbk ile Aazeytin kylerinin arasndaki eltik alanlar da tehdit altnda.

TURGUT TARHAN

2013 OCAK ATLAS 43

skilip ilesinin merkezini, bir ada gibi ykselen heybetli kayalktaki kale talandryor. Etraf dalarla evrili kent, tarihi eser bakmndan da ok zengin; sivil mimari rneklerinin bir ksm zamanla kaybedilse de son yllardaki restorasyon almalar gelecek iin umut veriyor. skilipin doal gzellikleri ve kltr varlklar nl ressam Bedri Rahmiye de ilham vermiti.

44 ATLAS OCAK 2013

onsuzluk hissi uyandran geni bozkrlar, kefedilmeyi bekleyen vadileri, ormanlar, tarihi kalntlar, yresel yemekleriyle Anadolunun nemli duraklarndan biri orum ili. Tarasnda sessiz sakin bir hayatn srd, ile merkezlerinde ise yzn modern bir yaama eviren orum, bulunduu yrenin en byk sanayi merkezi olma unvann da tayor. l, her kesinde baka bir deer, renk, hikye barndryor. Yaklak iki yl Hitit Yolu ve Kzlrmak Havzas Gastronomi Yolu ekoturizm projelerini hayata geirmek iin orumu kar kar gezdim. orumu kefetmenin yolu, ili batan baa kat eden Kzlrmakn peine dmekten geiyor. Trkiye topraklarnda doup denize dklen en uzun akarsu olan Kzlrmak, yaklak 1300 kilometrelik renkli serveninin nemli bir blmn orumda geiriyor. Ovalar, tarlalar besleyen, ilin can damarlarndan biri olan Kzlrmak eltik tarmnda da nemli rol oynuyor. orum il merkeziyle skilip ilesini birbirine balayan ve Trkiyede akarsu zerindeki en uzun kprlerden biri olan Obruk Baraj Kprsnden Kzlrmak seyrediyorum, uzun ve renkli yolculuunu, tad hikyeleri dnyorum ankrnn Kzlrmak ilesinden sonra orumun Sungurlu ilesinin Kula kynden il snrlarna giren nehir, bozkrlar ve geni ovalarla kapl bir corafyaya adm atar. Sungurlu, Uurluda, Bayat, skilip, Lain, Ouzlar, Dodurga, Osmanck ve Karg ilelerinden geer. Obruk Barajnda durulan sular berrak bir renk alr, bir sre sonra ismine yarar biimde boz bulank akar. Menderesler izerek yoluna devam eden Kzlrmak, Osmanckta Koyunbaba Kprsnn altndan geerek batya ynelir. Bu noktadan itibaren Anadolunun bozkrlarndan ayrlarak ormanlarn renklendirdii vadiler arasndan Karadenize uzanr Kzlrmak klavuzluunda ili kefederken en ok eltik tarlalar ilgimi ekiyor. nsan bunaltan scak ortamlarda, srekli suyun iinde bin bir zahmetle alarak retiliyor pirin. Dnya nfusunun nemli bir blmnn tkettii
2013 OCAK ATLAS 45

lmsz Hitit
orum ili tarihte Hititlerin merkezi olmasyla ne kyordu. Alaca ilesi de bir Hitit yerleimine ev sahiplii yapyor; Alacahykn ana giri kapsnda tatan yontulmu iki sfenks bekliyor.

46 ATLAS OCAK 2013

bu rn, iindeki niasta orannn yksekliiyle nem tayor.

Pirin Ambar
Krkkaleden Samsunun Bafra Ovasna kadar uzanan blgenin Trkiyenin pirin ambar olarak anlmasnn temel nedeni Kzlrmakn getirdii bereket. Bunun en iyi kant orumun Karg ve Osmanck ileleri arasnda yol boyunca sralanan dkknlarn nndeki pirin uvallar. Kzlrmak, havzasnda ilerlerken kysndaki eltik tarlalarn da sular; su dolu eltik tarlalar, drt mevsim mkemmel manzaralar sunar. Kabuundan ayrlmam pirincin genel ad olan eltik, retimi en zor tarm rnlerinden biri. nce kanallar kazlarak su getirilir. Ardndan su dolu tarlalar traktrlerle srlr. Bu srada leylekler avlamak iin araziden kan srngenleri kollar drt gzle. Kimi zaman dize kadar gelen su iinde alan iftilerin ektii fideler, su yzeyinde yeillenmeye balar. Yaz dneminde ilalanan tarlalar ekinlerin bymesiyle birlikte yeile keser. Sonbaharn sonunda sar ve turuncu bir renge brnen rn, bierdverlerle

hasat edildikten sonra gnete kurumaya braklr. Ardndan fabrikalarda kabuundan ayrlan pirin uvallanarak tketime hazr hale getirilir. orumda ok sayda pirin tr retiliyor. Ne var ki, Osmanckta konutuumuz bir ifti, Blge gten nasibini alyor, pirin retimi her yl azalyor diyor: Yaknda hizmete giren, Karg ile Osmanckn baz kylerini sular altnda brakan Boyabat Baraj yznden de tarm alanlar azald. orum ilinin batsna Kzlrmak hayat verirken, dousuna da Yeilrmakn nemli kollarndan ekerek ay bolluk datr. Yozgat tarafnda Kazankaya olarak da anlan ekerek, ncesu Kanyonundan geerek orumun Ortaky ilesindeki tarla ve bahelerin verimliliini arttrr. Bugnlerde ncesu Kanyonu, orumda turizmin lokomotifi olmaya hazrlanyor. Kanyon ierisinde Anadolunun en byk Kybele kaya kabartmalarndan biri bulunuyor; bu noktaya bir yry platformuyla ulalabiliyor. Mula, Fethiye Saklkent ve Malatya, Darende Tohma kanyonlarndaki gibi kayalara monte edilen ahap platformun

Hitit bakenti Hattuann kalntlar Boazkale ile merkezinin hemen yaknnda. Aa ehir blmnde byk tapnak kalnts, surlar ve burlarn birka yl nce yaplm replikas bulunuyor.

2013 OCAK ATLAS 47

orumun kk ilelerinden Ouzlarn ekonomisinde ceviz retimi nemli yer tutuyor. Hasat zaman ile merkezinin meydanlarnda, caddelerinde kadnlar ceviz ayklyor.

uzunluu yaklak bir buuk kilometre. ki yl nce kanyon iinde slak bir yry yaparak grme ansn bulduum bu heybetli kaya kabartmasn artk herkes ziyaret edebilecek. ncesu Kanyonunda sarp kayalk yzeye ustalkla ilenen bu grkemli eserin dnda ayrca, kanyonu tepeden seyreden bir kale ve yerleim alan bulunuyor. Hitit Yolu yry parkurlarnn getii blge, piknik ve kamp alanyla birlikte ilin gzde turizm meknlarndan biri olmaya aday.

Renkler Diyar
orumu gezerken beni en ok etkileyen ey, her mevsim farkl renklerin
48 ATLAS OCAK 2013

egemenliinde manzaralara sahip olmas. zgn corafi yaps nedeniyle ilin bitki rts gney ve kuzey ksmlarda farkllayor. Gney kesimler ilkbaharla birlikte yeerip yaz ortalarnda sararan bozkrlarla kapl. Yaz aylarnda neredeyse turuncuya kesen buday baaklar, sar ayiekleri ve mor haha iekleri bambaka bir grnt sunuyor. lin kuzeyinde ise Karadeniz iklimi ve bitki rts egemen. Daha ok mee ve ineyaprakl aalarn oluturduu ormanlarn yer ald bu blmde mee, kknar, kzlam, kzlck, karaam, saram, hlamur, yabani erik, elma ve al aalar ile fundalklar grlyor.

Sonbaharla birlikte gneyde renkler soluklarken kuzey kesimde ormanlar rengrenk oluyor. zellikle Karg ve Osmanckta Kunduz adyla bilinen ormanlar yeil, sar, kahverengi, turuncu ve krmznn pek ok tonuyla soluk kesen grntlere sahne oluyor. Karg ile merkezine 24 kilometre uzaklkta, ahap bungalovlar ve gletiyle doann koynuna saklanm tatil kynn bulunduu vadiye gidiyorum. Tatil kynn mdr Ali Bey unlar sylyor: K aylarnda vadi bembeyaz rtsn kuanyor. Yarm metreye varan kar kalnlndan dolay orman iine girmek imknszlayor. Sessizlik kyor her yere. Rzgrn, aa

dallarndan den kar beklerinin ve yiyecek peinde olan kularn sesi dnda pek bir ey duyulmuyor.

Tarihe Alan Kap

orum Anadolunun i blgelerinin Karadenize alan kaps olmasyla da tarih boyunca nem tad. Doann cmertliiyle kuatt orum, bunun da etkisiyle zengin bir kltrel ve tarihsel hafzaya sahip. Hitit, Phryg, Galat, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl gibi birok uygarln yaad bu topraklar, gerek bir turizm cenneti. orum arkeolojik alanlar, renyerleri ve antsal yaplaryla da gzde bir seyahat rotas.

lin en nemli tarm rn pirin. Biilip sapndan ayrlan pirinler gne altnda kurumaya braklyor. skilipe bal ukur kynn sakinleri de kurumay hzlandrmak iin pirinleri zaman zaman havaya savuruyor (en stte). Ouzlarda ceviz ayklayanlarn avular kolay kmayan simsiyah boyayla kaplanyor (stte).

2013 OCAK ATLAS 49

Uurluda ilesinin Resulolu ky yaknlarndaki Hatti mezarl, Hitit ncesi kltr yanstyor. Kazlarn devam ettii mezarlkta ller, mlek ve kpler iinde defnedilmi (stte). Osmanck ilesindeki 19 gzl Koyunbaba Kprs ve kenarndaki Kandiber Kalesi, Kzlrmakn en gzel kelerinden. Kalenin gemii Roma devrine kadar uzanyor; 250 metrelik kpr ise II. Bayezid dneminde, 1480lerin ortalarnda yapld. Barajlar geerek geldii iin Kzlrmakn seviyesi burada olduka dk (stte, sada).

Resulolu, Hseyindede, Bykglcek, Eskiyapar ve Alacahyk gibi alanlarda yaplan arkeolojik kazlar, bize bu zengin mirasn kalntlarn sunuyor. orum tarihinin en ok ne kan zellii Hititlere ev sahiplii yapm olmas. Hititler kendilerine zg yasalar, devlet yaplar, gelenekleri, oktanrl dinleri ve zgn yazlaryla tarihe damga vurdu. Trkiyenin UNESCO Dnya Miras listesindeki alanlarndan Hattuann yan sra, Alacahyk ve apinuva renyerleri de her yl binlerce gezgini konuk ediyor. evresi 6 kilometrelik surlarla evrili, giri kaplarnda devasa aslan

heykellerinin yer ald Hattua antik kenti olduka etkiliyor beni. orum ilinin gneyini Hititlerden kalma eserler sslerken, kuzey kesimleri farkl medeniyetlerin izlerini tayor. Hellen, Galat, Roma ve Bizans kltrn yanstan renyerleri, kaya mezarlar, kaleler, gzetleme kuleleri ve kaya yerleimleri Kzlrmak Havzas boyunca kuzeye doru yaylyor. skilip Kalesi ve kaya mezarlar, Lain Kaplkaya antsal mezar ve Osmanck Kandiber Kalesi bu eserlerin en nemlileri arasnda. Hitit Yolu projesi kapsamnda yry parkurlarn belirleme almalar srasnda

50 ATLAS OCAK 2013

gittiim birok yerde kefedilmemi ya da olduka tahrip olmu kale ve kaya mezarlaryla karlayorum. Eski ticaret yollarnn kavanda yer alan orum, bu yollar korumak veya konaklamak amacyla yaplan bir dizi tarihi mekn barndryor. Gezimize elik eden l zel daresi Genel Sekreter Yardmcs mer Arslan, Doduum ili sanki yeniden kefediyorum diyerek belirtiyor aknln. Gemiin tanklar olan renyerlerinden karlan tarihi eser rneklerini orum, Alacahyk ve Boazkale mzelerinde grebilirsiniz. Trkiyedeki

modern mzecilik anlaynn rnekleri olan bu meknlar, orum Mzesinin mdr nder pekin uzun yllar verdii uralar sonucu oluturuldu. ocuklara arkeolojiyi sevdirmek iin dzenlenen ocuk eitim atlyeleri gibi farkl uygulamalarla ne kan orum Mzesi, 2010 ylnda Avrupa Yln Mzesi iin Trkiyeden gsterilen be aday arasndayd. Sungurlu ilesi Yrkl ky yaknlarndaki kaz almalarnda bulunan, pimi toprak vazo zerine ilenen dini ritel betimlemeleriyle Hitit sanatnn grselliini yanstan Hseyindede vazolar ile Berlin Pergamon
2013 OCAK ATLAS 51

Bayat ilesinin Kuaimen Yaylasnda yaz sonlarna doru dzenlenen enliklerde karakucak greleri de yaplyor.

Mzesinden anavatanna getirtilen Boazky sfenksini grmeden orumdan ayrlmamal. Daha nce Berlinde grdm sfenksi orumda, ait olduu topraklarda grmek cokulandryor beni. orum ilinin 14 ilesinden en by Sungurlu. Amasya snrndaki Mecitz ilesi Beke Kaplcas ve Elvan elebi Trbesiyle tannyor. Kzlrmak Havzasna yaylan Bayat, Dodurga, Uurluda, Lain ve Ouzlar ilin kk ileleri. Ceviz retimiyle ne kan Ouzlarn sokaklarnda mevsim uygunsa ceviz ayklayanlarla ya da kurumas iin yere serilmi ceviz bekleriyle karlaabilirsiniz. Cevizle uramaktan parmaklar siyaha boyanan Hatun Teyze unlar anlatyor: Ceviz aalarn alayarak farkl meyve kalitesi ve lezzet elde ettik. Cevizimizin en nemli zellii aacn iki yana ulatktan sonra yan dallarda meyve vermesi. i beyaz ve dolgundur, kabuundan btn olarak ayrlr. Neredeyse btn yl acmadan saklayabilirsin. Ardndan bize bolca ceviz ikram ediyor. Yeil kabuunda bir mcevher kutusunda gibi saklanan cevizin tadna doyamyorum.

orumun en geni ovasna sahip Alaca ilesi, ehrin tarm ambar. Alacahyk beldesinden Hasan Kaplan, skntsn yle anlatyor: Anadoluya yaylan g belas bizi de etkiledi. Buday, nohut, mercimek, soan ve ayiei retilirdi buralarda. Ama imdi ou tarla bo duruyor. Ekilen arazilerin ekonomik ykn kaldrmak da zorlat. Biz de tarlalar sezona hazrlarken ya da hasat zaman rn toplarken dardan igc getiriyoruz. Austosta Karadenize gidip fndk topluyorlar, dnte bizim hasadmza yardm ediyorlar.

Geleneksel Gzellikler
orum il merkezine her geliimde, geleneksel bir Anadolu yerleiminde olduumu duyumsarm. Krklar Dann eteklerine kurulan kent, yaklatka modern yzn de sergiler. ehir merkezinin ortasnda ykselen saat kulesi ve etrafndaki eski ar, kentin kalbinin att yerdir. Osmanldan kalma saat kulelerinden bir dieri, ilin en byk ilesi olan Sungurluda ykselir. ehir merkezindeki tarihi yaplar arasnda ayn zamanda birer lezzet dura olan

52 ATLAS OCAK 2013

Anadolunun Ortas: orum

2013 OCAK ATLAS 53

ATLAS KARTOGRAFYA SERVS

Bayat ilesindeki Yoncal, klf dokumaclnn devam ettii son ky. Sokak veya bahelere kurulan ahap, sacaya biimindeki tezghlarda 50 metreye varan uzunlukta dokunan klflar, daha sonra eitli boylarda kesilerek son eklini alyor (stte). orumun en nl geleneksel rnlerinden biri de kukusuz leblebi. Artk modern usullerle geni apta retilen leblebilerin byk ksm, il merkezindeki kuruyemiilerde tketiciye sunuluyor (altta).

Veli Paa ve Katipler konaklar ne kar. Eski zamanlarn havasn soluyarak yresel yemekleri tadabileceiniz bu meknlarn oalmas iin almalara devam ediliyor. l genelinde sivil mimari rneklerinin grlebilecei en gzel mekn skilip ilesi. Yrenin sevdals gnll rehber Sabri iekinin sokak sokak gezdirerek engin bilgi daarcyla renklendirdii zel keif turuna katlyorum.

Bir dnem skilipte yaayan nl air Bedri Rahmi Eyubolunun ansna alan sergi salonunu ve atalkara Kltr Sanatevini geziyoruz. Eski Osmanl evleri, tarihi emeler, kale ve kaya mezarlar ilenin kltrel zenginliini vurgulayan ayrntlardan bazlar. Arastadaki semerci, bakrc, kalayc, demirci, sepeti ve halla dkknlarnn varl ise gemi zamanda skilipin ne kadar nemli bir merkez olduunu ortaya koyuyor. Her dkknda esnafla samimi bir sohbete dalan Sabri Hoca, byk kentlerde zlemini duyduumuz scak ilikilerin buralarda hl yaandn anmsatyor bana. Yznde hznl bir glmsemeyle unlar sylyor: ok daha fazlasn hak ediyor skilip. Tarih, kltr, doa, inan turizmi, mutfak gelenei Ksacas turizmle ilgili ne ararsan var burada. orumun turizm vitrininde ne kacak gl projeler retilmeli skilipte. Gerekten de sokak iyiletirmeleri ve restorasyon almalarnn srd skilip, gelecekte Beypazar veya Odunpazar olma yolunda hzla ilerliyor. Bedri Rahmi bir mektubunda bakn nasl da gzel anlatyor skilipi: Resim

54 ATLAS OCAK 2013

iin bundan olaanst bir yer dnemezdim. Tam arayp da bulamadm dalar. Dalar ehrin iinde, ortasnda, nasl anlataym tramvay caddesinden geer gibi. p arabalar yahut mahalle bekileri gibi ehrin senlisi benlisi olmular. Adm ba yeni bir grnt, adm ba yeni bir a kavuan srtlar, kayalar. Tabak gibi bir da paras. Birka dakika sonra korkun bir ukurun iinde kaybolmaya balyor. teden bir karanlk leke ierisinden dalar fkryor. Dalar aha kalkyor, dalar doruluyor. Gkler aha kalkyor, gkler doruluyor.

ok Renkli Kltrler
orumun hemen her kynde kltr mozaii de gze arpyor. Konuk oldu-

Kzlrmak zerindeki Obruk Baraj Glnn Ouzlar ilesi snrlarndaki blmnde her yl su sporlar festivali dzenleniyor. Flyboard, festivalin yeni gsterilerinden biri.

umuz Alaca ilesi Klah ky muhtar Hasan Demirba, cemevinde verdii toplu yemekte bizleri arlyor. Aleviliin hogr ve kardelik zerine kurulu olduunu anlatyor bir yandan. Alaca ilesinde younlaan Alevi kylerinin aydn insanlar, kylerini ve doduklar topraklar gzelletirmek iin dernekleme yolunu semi. Antik talarn evreledii park ve yeni dikilen am fidanlaryla Klah, insana huzur veriyor. Kentin ok renkli kltr, sofrasna ve el sanatlarna da yansyor elbette. Ortaky ilesinin yn orap, eldiven ve antalar; Karahacip beldesinin yastk klflar; Karg ilesinin ayn ismi tayan bez dokumas; Bayat ilesinin Eskialibey beldesindeki hal ve kilimler ile

yine Bayat ilesinin Yoncal kyndeki yolluk dokumalar, farkl tasarmlar ve motifleriyle sevgi, bereket ve soyun devamll gibi duygular aktaryor. En ok kullanlan motifler iek ve insan figrleriyle geometrik desenler. Yoncalda rengrenk, upuzun yolluklarn dokunduu tezghlar hayranlkla seyrediyorum. Kadnlar yn bulamaynca eski kazaklarn sklmesiyle elde edilen ipleri dokuduklarn anlatyor. Says yze yaklaan yemek eidiyle orum mutfa, binlerce yllk gemiini yanstyor sofralara. Getiimiz yllarda gerekletirilen orum Mutfana Gzelleme ve Kzlrmak Havzas Gastronomi ve Yry Yolu projeleri, bu yemek kltrn belgelemeyi amalyordu. Be kiilik ekip ky ky dolaarak nceden belirlenen 50 soruyu yal kadnlara sordu. Edinilen detayl bilgi birikimi bir kitaba dntrld. Bu zengin mutfan ne kan unsurlar Katipler Konanda dn orbas, et yahnisi, pilav, subrei ve baklavann sunulduu orum belisi ile skilip Seyirtepede tadabileceiniz ehriye orbas, skilip dolmas (pilav st et), sirkeli salata ve un helvasndan oluan mn. orumun zengin mutfak kltrne sahip olmasndan hareketle bir turizm potansiyeli oluturulmas hedeflendi. Bu dorultuda Trkiyede ilk olarak doa, tarih ve mutfak kltrn buluturan bir ekoturizm almasna imza atld. Sakl kalm gzellikleri ortaya karan, unutulmaya yz tutmu yemekleri yaatmay hedefleyen ve orumun aslnda bir lezzet dura olduu iddiasn ortaya koyan Kzlrmak Havzas orum Gastronomi ve Yry Yolu projesi hayata geirildi. Kltr ve Turizm Bakanlnn son yllarda destekledii kltr yollar konsepti giderek Trkiye geneline yaylyor; 2010 ylnda orumda gerekletirilen Hitit Yolu almas, bakanlk tarafndan benzer almalara rnek tekil etmesi asndan pilot proje seildi. orum, dn ve bugn birbirine balayan kkl kltrel miras, prl prl havas ve yemyeil doasyla konuklarn artyor. Kzlrmakn sularyla ykanan Anadolunun gizli bahesi iek am ve fark edilmeyi bekliyor n

56 ATLAS OCAK 2013

ORUM

ERENLER VE GAZLER KAVAI

YAZI: OSMAN ER*

orum btn merep ve mezheplerin ortak ziyaret meknlarnn yer ald nemli bir kltr kava durumunda. Hz. Muhammedin sekin arkadalarndan (ashab) Kerebi Ga-

orumlular tarafndan bilinen bir kahraman. u anki ismiyle Alaca ilesinin yer ald blgeyi fethederek buraya Hseyinabad (Hseyinin ehri) ismini veren Seyyid Hseyin Gazi

ara ev sahiplii yapan Osmanck ilesinin hakikat kandili Koyunbaba Tekkesi ise bir buluma noktas gibi. Menkbelerde Koyunbabann yapt rivayet edilen Koyunbaba

Mezheplerin bir araya geldii bereketli bir kltr kava orum. Dodurga ilesine bal Mehmetdedetekkesi kynn cemevinde, eitim iin reti cemi de yaplyor.

zive Sheybi Rmiye ev sahiplii yapan orum erenlerin, ehit ve gazilerin trbelerinin bulunduu bir maneviyat merkezi. Btn orumlular Hdrlk ad verilen sahabe kabristann dnlerde, bayramlarda ve zellikle hdrellez gnlerinde ziyaret ediyor. orumu fetheden Seyyid Daniment Gazi cesareti ve yiitliiyle Seluklu Sultan Alp Arslann dikkatini ekmi ve en gvenilir komutanlar arasnda yer alm bir sava. orumda bir trbesi veya makam bulunmuyor ama
58 ATLAS OCAK 2013

ise Malatya Serdar Seyyid Battal Gazinin babas. Alacann 3 kilometre gneyinde bulunan Hseyin Gazi Derghn hem Alevi, hem de Snniler ziyaret ediyor. u anda ahsi bir mlkiyet zerinde bulunan dergh ne yazk ki harabeye dnm durumda ve yetkililerin ilgisini bekliyor. skilipin manevi siluetinin nemli bir paras olan eyh Yavsinin medfun olduu trbe yollarn kesitii kavakta, talip olanlara himmet datyor. Akemseddine de bir

Kprs nasl tarihten bugne Kzlrmakn iki yakasn birletirdiyse, sandukasnn bulunduu trbesi de gnlleri buluturuyor. Dodurga ilesi Mehmet Dede ve Hsem Dedeye ev sahiplii yapyor. Rivayete gre, dou seferine kan Fatih Sultan Mehmet, Koyunbabadan orduya katlmasn istemi, ancak yal olduunu syleyen Koyunbaba zafer iin dua ederek Mehmet Dede ve Hsem Dedeyi gndermi. Mehmet Dedenin trbesinin bulunduu Mehmetdedetekke-

si bir dede ky. Bu kyde yaayan pir ve mridler (dedeler) on binlerce insana (talibe) erkn hizmeti veriyor. Dodurga iftliine birlik ve dirlik nefesi veren Hsem Dede nemli bir ziyaret merkezi. Baba lyas el-Horasani ve Ak Paa-y Velinin torunu ve MenakiblKudsiyye fi Menasibil-nsiyye adl eserin sahibi Elvan elebi adeta orum Amasya karayolunu her trl olumsuzlua kar bekliyor. Civar ky ve kasabalardan youn bir ziyareti aknna urayan Elvan elebi Tekkesi, manevi bir karakol gibi alyor. orum merkezdeki Erzurum Dede ve merkeze yakn Abdal Ata Tekkesi kurbanlarn kesildii, Allaha dualarn edildii meknlar. Kanni Sultan Sleyman dneminde kahraman yenierinin fetih ve gaza ruhunu canlandrmak iin iirler yazan Teslim Abdal Teslim ky misafir ediyor. orum merkezinde asrlarca mesnevi okumalarna, sema ayinlerine sahne olan Mevlevihane halen manevi sohbetlerin canl bir mekn. orum Anadolunun tam da ortasnda Anadoludaki birlik ve dirliini mayalayan ashaba ve Horasan erenlerine scak ve samimi duygularla mihmandarlk (ev sahiplii) yapyor. orumlular ise buralardan aldklar manevi ilhamlarla birlik, beraberlik ve kardelik duygularn pekitiriyor.

(*) PROF. DR. OSMAN ER, HTT NVERSTES HACI BEKTA VEL ARATIRMA VE UYGULAMA MERKEZ MDR

zel Doa Says Bayilerde

ANADOLUNUN DOA KTPHANES
kt gnden bu yana Anadolunun doa deerlerinin tantlmas ve korunmas iin aba harcayan YeilAtlas, bu konuda benzersiz bir ktphane oluturdu. Yeni say yine birbirinden zengin konulara yer veriyor.

GELECEK N UMUT

Yaadn Yerden Ye balyla kan yeni say, yerel kaynaklarn neminden bahsediyor, doayla uyum iinde yaamann yollarn aryor, gelecek iin umut veren uygulamalar inceliyor.

YEL EKONOM

Endstriyel tarm, plansz kentleme, snrszca bymeye odakl anlay doa zerinde byk yk oluturuyor. Dergi Yeil Ekonomi balyla yeni retim modellerini tartyor, Dnyann Snrlarn aratryor.

HAYATIN Z

Doann mucizesi, hayatn z tohumlar YeilAtlasta ayrntl olarak inceleniyor. Anadolunun Tohum eitlilii, Siyez Buday dikkat ekici balklar arasnda.

DOADAN LHAM ALAN MASALLAR

ocuk ve doa ilikisi, antik ada doa filozoflar, doa koruma almalarnda eitim ve iletiim faaliyetleri, Slowfood, ekolojik yerleimler, doadan ilham alan masallar da YeilAtlasta.

EK
TRKYE KULARI POSTER
Yaygn trleri izimlerle tantan,

100 x 70 cm boyutlarnda
Trkiye Kular Posteri

orum rehber
NASIL GDLR oruma en yakn havaalan 63 kilometre mesafedeki Amasya Merzifon Havaalan. THYnin stanbuldan her gn direkt seferi var. orum Ankaraya 244, stanbula 614 kilometre mesafede yer alyor. orum zler .............. 364-213 80 80 Hattua...................... 364-224 44 24 Hitit Tur...................... 364-213 34 02 Metro ........................... 364-224 28 40 KONAKLAMA Anitta Otel ................. 364-213 85 15 Dalglar Otel ............ 364-223 09 09 orum Byk Otel ... 364-224 60 92 Mavi Ocak .................. 364-313 00 33 Otel Akolu (Boazkale) ........................................ 364-452 20 04 Mavi Ocak (Sungurlu) ........................................ 364-313 00 33 Bakent Otel (Boazkale) ........................................ 364-452 20 37 Otel Akolu (Boazkale) ........................................ 364-452 20 04 Karg Tatil Ky (Karg) ........................................ 364-682 21 80 Kamp Alanlar: Karg yaylalar, Karg Tatil Ky, Kzloluk Piknik Alan, Abdullah Yaylas, Karaaa Yaylas, skilip-Yalakyayla ve Uluyaz yaylalar ile rota zerindeki btn gller kamp alan olarak kullanlabilir. GEZLECEK YERLER orum Mzesi: orum Mzesi mimari tarz ve Hitit ehirlerinden kan zengin buluntularyla tannyor. Arkeolojik eser salonunun ilk katnda, Alacahyk, Kusaray ve Byk Gllcek kazlarnda bulunan eserler sergileniyor. Hitit yazl belgeleri (iviyazl tabletler), Boazky-Hattua kazlarnda ariv halinde bulunan kil mhr baskl bullalar, Ortaky-apinuva kaz buluntusu iviyazl tabletler ve mhr baskl bullalar grlebilir. Hattua: Boazkale ilesindeki Hitit bakenti Hattua ve Alacahyk kalntlarn kapsayan 2 bin 634 hektarlk alan 1988de milli park ilan edildi. Hattua 1986dan
60 ATLAS OCAK 2013

beri UNESCOnun Dnya Kltr Miras listesinde. Burada bulunan iviyazl tablet arivleri de 2001den beri yine UNESCOnun Dnya Bellei listesinde yer alyor. Boazkale (eski ad Boazky) ilesinde geni bir ovann (Budakz) bitiminde ykselen, sarp kayalkl ve engebeli arazi zerine kurulmu Hattua, topografyasyla ziyaretilerini etkiliyor. Kalntlar Fransz gezgin Charles Texier 1834 ylnda kefetti. Kazlar 1906 ylnda balad ve buradaki yerleimin 2. binylda Anadolu ve Kuzey Suriyede hkimiyet kuran Hitit Devletinin bakenti Hattua olduu anlald. iviyazl tabletlerde Bin Tanrl ehir olarak sz edilen Hattuada bugne kadar saray ve tapnaklar, binlerce tablet ieren ariv yaps, antsal kaplar, devasa boyutlarda tahl ambarlar gibi ok sayda yap aa karld. renyeri arkeolojik kazlar ve restorasyon almalaryla bir ak hava mzesine dntrld; 2007de tamamlanan sur duvar canlandrmas ise trnn nadir rneklerinden. Boazky Mzesi: Hitit dnemine ait eserlerin arlkl olduu mzede; Kalkolitik, Eski Tun, Hitit, Phryg, Roma ve Bizans dnemlerine ait eserler sergileniyor. Boazkyde, 1906-1907 ve 1911-1912 yllarnda yaplan kazlarda Hitit kraliyet arivine ait 10 bin 400 civarnda tablet ve iki sfenks bulundu. Yaplan anlama gereince bu tabletler ve sfenksler temizleme, onarm ve yayn almalar iin -iade edilmek zere- Alman kaz ekibi yeleri tarafndan Berline gtrld. Bu sfenkslerden biri 1942de iade edildi. Dier Boazky sfenksinin ise iadesi Kasm 2011de yapld. Yaklak 3 bin 300 yllk sfenks bugn Boazky Mzesinde sergileniyor. Yazlkaya Tapna: Hattuann en etkileyici kutsal mekn yksek kayalar arasna saklanm Yazlkaya Ak

Hava Tapna, Boazkalenin yaklak 2 kilometre kuzeydousunda yer alyor. Bu kayalar arasnda doal ekilde olumu galeriler, bunlarn n ksmna oturtulmu ve bir tapnan tm ilevlerini yerine getirebilecek nitelikteki bir yapya balydlar. Tapnakta 90dan fazla Tanr, Tanra, hayvan ve hayal rn yaratklar kayalarn yzeyine ili. Alacahyk: Milli parktaki bir dier yerleim Boazkye 28 kilometre mesafede, Hititlerin nemli bir yerleim merkezi olan Alacahyk renyeri. Burada kefedilen Hitit Baraj, en eski faal baraj unvanyla dnyada bir ilk olma zellii tayor. Baraj restorasyon almalar tamamlanarak 2007de yrede yaayan halka hizmet vermeye balad. Yrede bir de mze bulunuyor. Bilgi iin 364224 30 25 apinuva: Hitit Devletinin nemli kentlerinden biri olan apinuva (Ortaky), orumun 53 kilometre gneydousunda yer alyor. Hitit Krallnda hem siyasi hem de corafi konumu nedeniyle stratejik bir noktada yer alan ehir, nemli bir askeri ve dini merkezdi. ncesu Kanyonu- Kybele Kabartmas: Kybele kabartmalarnn en by, gnmzde Ortaky ilesi yaknlarndaki ncesu Kanyonunda yer alyor. Yozgat-orum snrnda yer alan ve iinden ekerek Irmann getii ncesu Kanyonunun giriinden 1800 metre ierde sa tarafta yer alan 1,5 metre yksekliindeki kabartma, yksek kayalara oyulu. ncesu Kanyonu giriinden Kybele kabartmasna kadar uzanan bir yry platformu var. Ayrca ncesu Kanyonunu ziyarete gelenler, giriin sol tarafndaki yksek alanda bulunan Helenistik dneme ait yerleim kalntlarn grebilirler. Buras kanyonun vahi gzelliinin seyredilebildii en gzel noktalardan biri. skilip: oruma 56 kilometre mesafede yer alyor. Eer

gemi yllara dnerek ksa bir zaman dilimini yaamak isterseniz mutlaka skilip ilesini ziyaret etmelisiniz. Yerleim merkezindeki ar sokaklarn turladnzda artk kaybolmaya yz tutan son el sanat ustalaryla karlaacaksnz. Semerci, rme sepetilik, kalayclk, bakrclk, demircilik ve ahap el aletleri yapan yal ustalarn hnerli ellerinden kma ileri fotoraflayabilirsiniz. Birka yla kadar yok olacak bu son ustalar, ariv fotoraflarn ssleyecekler gelecekte. zellikle tahta oyuncak, kan arabas ve beikler hediyelik eya olarak satn alnabilir. lede ayrca kale, kaya mezar ile Elmabeli-Beoluk ve iekli yaylalar grlebilir. Osmanck: oruma 59 kilometre. Kalesi ve Koyunbaba Kprs ile nl olan ilenin doal gzellikleri arasnda yaylalar nemli bir yer tutuyor. Kentin gneyindeki Bapnar ve Karaca yaylalar ile Vezirkpr snrndaki Kunduz ormanlar blgesi mutlaka grlmesi gereken yerlerinden. Glbel Gletinin yer ald Gneykaralar ky yaknlarndaki Kunduz ormanlar zellikle sonbahar aylarnda deiik renklere brnen grntsyle doaseverleri cezp ediyor. Karg: oruma 106 kilometre. Tulumpeyniri, leblebi ve pirin diyar Karg ilesinin doal gzellikleri arasnda yaylalar nemli bir yer tutuyor. Kentin kuzeyinde yer alan etmi, rencik, Karg gibi yaylalar zgn mimari dokularyla dikkat eken ahap evleriyle tipik Karadeniz blgesi zellikleri tayor. Blgede ayrca iki de glet bulunuyor. Ayrca ilenin gneyine konumlanan Abdullah Yaylas tesisleriyle birlikte orumun en nemli mesire alanlarndan birini oluturuyor. YEMEK Says yze yaklaan yemek eidiyle orum mutfa, bin-

NEML TELEFONLAR orum Turizm Md. 364-213 47 04 orum Belediyesi ...... 364-225 08 10 www.corum.bel.tr

orumun nemli turizm deerlerinden ncesu Kanyonu, Yeilrmakn nemli kollarndan ekerek ay zerinde, Ortaky ilesi snrlarnda yer alyor.
2013 OCAK ATLAS 61

TURGUT TARHAN

lerce yllk gemiinde biriktirdiklerini yanstyor sofralara. Trkiyede ilk kez doa, tarih ve mutfak kltrn buluturan bir ekoturizm almasna imza atld. orum Mutfana Gzelleme ve Kzlrmak Havzas Gastronomi ve Yry Yolu projeleri, getiimiz yl gerekletirildi. orum mutfann ne kan unsurlar; Katipler Konanda dn orbas, et yahnisi, pilav, subrei ve baklavann sunulduu orum Belisi ile skilip Seyirtepede tadabileceiniz ehriye orbas, skilip dolmas (pilav st et), sirkeli salata ve un helvasndan oluan mndr. Seyirtepede restoran iletmecisi Havva Bodur, skilip dolmasnn yapln yle tarif ediyor: Tuzlu suda bekletilmi akeltik pirinci, soan ve tereya ile kartrlp biraz su ekleyerek bekletilir. Suyunu ekince ykanm (nemli) torbalara, torbann aznda pirin iin biraz ime pay braklarak doldurulur. Torbann az skca balanr. Kemikli st danas eti kazana denir. Tereyanda biraz kavrulur, iri soan paralar eklenir, biraz da scak su verilir. zerine sacayak yerletirilir. Bunun zerine de bir tepsi ve nceden hazrlanan pirin torbalar konur. Torbalarn stne buharn aa gitmesi iin bir tepsi kapatlr ya da parmen kd serilir. Kenarnda bir buhar delii bulunan kazan kapa rtlr, kapan kenar yine birka deliin ald bir hamurla svanr. stteki tutacaa bir ta ya da herhangi bir arlk konur. Dolma 12 saat boyunca ksk odun ateinde piirilir. Sabah alnca pilav bir leene boaltlr. Bir bakr kapla kartrlarak lengerlere konur, zerine de kazandan yine ayn kap yardmyla paralanarak alnan etler denir.

Gktrkn Toprak Halk

Byk Keif Atlasta!

zgn erkekler ve kadnlar; nlerinden geen tren alay, atl mzisyenler. Pimi topraktan 45 heykelcik... Yeraltna inen koridorun duvarlarnda dev parslar, kutsal aalarn altnda alayan kadnlar. Bir Gktrk kaanna ait, bulunan ilk yeralt mezar Moolistann bakenti Ulan Batorun batsndaki Mayhan Uul Kurgan 7. yzyldaki Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve dnyaya bak hakknda esiz bilgiler salyor.
YAZI: SARTKOJAUL KARCAUBAY* - CANTEKN KARCAUBAY** / FOTORAFLAR: MAYHAN UUL KAZI ARV 62 ATLAS OCAK 2013

Koridorun 42 metrelik duvarndaki resimlerin arasnda iki at ve svarileri de bulunuyor. Atlarn biri krmz, dieri gri-siyah. Koumlar da btn detaylaryla tasvir edilmi. Atn kuyruu bal, yelesi dili olarak kesilmi. Bu gelenek sadece Gktrklere ait. Bu tr at tasvirlerine bozkrdaki kaya resimleri ve kabartmalarda da rastlanyor. Bunlar len kaann atlar; br dnyada da kullanmas dnceyle izilmi. Atlarn yanndaki adamlarn ise yzleri ve elbiseleri farkl. O dnemdeki Gktrklerin giyini tarz hakknda detayl bilgi veriyor. Duvar resimlerinin hepsini Trk kkenli ressamlar izmi olmal. nk resimlerde baka bir kltre ve gelenee ait herhangi bir detay bulunmuyor. Eserler ayrca Gktrklerde resim sanatnn ne kadar gelimi olduunu da gsteriyor.
2013 OCAK ATLAS 63

64 ATLAS OCAK 2013

Yo
Kurgann yeraltndaki mezar odasna uzanan koridorun, birbirine bal drdnc ukurunda iki odack (ni) bulunuyor. Bunlarn her birine pimi topraktan yaplm 45 heykelcik yerletirilmi. Kadn ve erkekler duvarn kenarna dizilmi ve nlerinden at stnde mzisyenler geiyor. Bylelikle yo yani gm treni canlandrlm.
2013 OCAK ATLAS 65

Alev Saan Pars

Kurgann koridorunun 22 metre uzunluunda ve 35 derece eimli olan iki duvarnda da resimler yer alyor. Gireni hemen her iki yanda da bulunan 7,5 metre boyunda rktc parslar karlyor. Parsn srtndaki tyler dimdik; kocaman azn am ve sol n ayan kaldrp penesindeki trna gstererek korku salyor. Etrafnda da ateler ve dumanlar var. Mezarn giriine koruyucu olarak izilen pars, Gktrk boylarndan birinin totemidir. Onun bu ekilde tasvir edilmesine skit-Saka ve Hun sanatnda da rastlanyor. Parsn ardnda her duvarda drt adam ve bayrak izilmi. Krmz kaftanl ve byk boyda tasvir edilen adamlarn soylu olduunu syleyebiliriz. Dier iki adam ise hizmeti. Bayran rengi krmz, ensiz ve uzun. Bu resimler Gktrklerin gm gelenei, klk kyafetleri ve sanatlaryla ilgili nemli bilgiler veriyor. Mahyan Uul kompleksindeki duvar resimleri bugne kadar bulunan, Gktrk dnemine ait ilk duvar resimleridir.

66 ATLAS OCAK 2013

Renkli Gktrk Erkei

Kurgandan kan pimi topraktan heykelcikler canl renklerle boyanm ve en ince noktasna kadar ilenmi. Fotoraftaki erkek heykelciliinin yznde bu detaylar grmek mmkn.

2013 OCAK ATLAS 67

68 ATLAS OCAK 2013

teki Dnyann Resimli Yolu

Mezar odasna uzanan koridorun duvarlar resimlerle ssl; 35 derecelik eimli blm birinci kemerden sonra dz olarak devam ediyor. Kemerin altnda tnel eklinde geit yer alyor. Burada da duvarlar sval ve resimlerle bezeli. Kemerin zerine tapnak, koruyucu boa ve nilfer iekleri izilmi.

2013 OCAK ATLAS 69

Btn Yrtclar
Birok yrtc hayvann karakteristik yanlarn kendinde toplayan iki mitolojik hayvan heykelcii de buluntular arasnda. Koruyucu olarak konulan bu heykelcik de boyanp detaylandrlm.

70 ATLAS OCAK 2013

ktrk kaanlarnn rg (saray) ykseltip rglerine dokuz tu dikerek 200 yl saltanat srdkleri Altn Beik, imdiki Moolistann snrlar iinde yer alyor. Gktrkler bu topraklarda binlerce deerli kltr miras brakmlard. Bunlardan biri de Mayhan Uul Kurganyd. Kazakistan ve Moolistann 2011 ylnda Prof. Kharcaubay Sartkojaulnn bakanlnda balatt ortak bir proje ile bu kurganda kazlar gerekletirildi. Mayhan Uul Kurgan Orta Moolistanda, bakent Ulan Batorun 210 kilometre batsnda, Bulgan eyaletinde, adn ald dan, Mayhan Uulun (adr Dann) eteindedir. Ayrca,

yine bu dan eteklerinde, Mayhan Uul gibi yma topraktan, kmbete benzer 12 kurgan bulunmaktadr; 7-10. yzyllar arasna tarihlenen bu antmezarlarn tm Gktrklere zg bir gelenek olarak bilinen hendeklerle evrilidir. Mayhan Dann gney eteinde uzanan Ulan Hirem (Kzl Kale) bozkrnda ise, kalesiyle bu bozkra adn veren bir ortaa kentinin kalntlar bulunmaktadr. Mayhan Uul Kurgannn 20 kilometre batsnda da bir eski Trk yazt olan Ar Hanan yer alr. Bu corafyay ekillendiren bir dier zellik ise kurganlarn 5 kilometre kadar dousunda, kuzeye doru akan Tola Irmadr. Eski Trk yaztlarnda Tola Irmann ad tola

Odacklardan kan heykelcikler arasnda atl svarilerin yan sra deve, kpek gibi hayvanlar da yer alyor.

2013 OCAK ATLAS 71

Kurgandan kan buluntular arasnda atl mzisyen (ste), erkek (sada, en stte) ve kadn (sada, stte) heykelcikleri de bulunuyor. Dierlerinde olduu gibi pimi topraktan kadn heykelcii de boyanm ve detaylandrlm. Kadnn ba ne eik ve ellerini gsnn zerinde tutuyor. ekik gzl, beyaz yzl ve salarn tepesinde toplam.

diye yazldr ve eski Moolcada da to la olarak geer. Eski Trkedeki anlam gibi nehir kavislenerek yani menderesler yaparak ilerler.

Mayhan Uul Kurgan

Mayhan Uul Kurgan 34x36 metre apnda bir alan kaplar ve ykseklii 4 metreye ular. Kurgan evreleyen 110 metre apndaki hendein bugnk derinlii 50 santimetre kadardr. Bir benzeri, 760 ylnda l Etmi Bilge Kaan onuruna yaplan Mogoyn ine Us Barqn (Barqn: ant tapnak)

yanndaki rgt Dann tepesinde bulunan bu tr kurganlarn, ekilleri bozmayacak bir yntemle kazlmalar gerekiyordu. Kazakistan adna Kharcaubay Sartkojaul ve Jantekin Kharjaubayul ile Moolistan adna Ayudayn Oir ve Lhagvasuren Erdeneboldlarn katld proje ekibi, zellikle bozkr arkeolojisinde pek fazla bilinmeyen, sadece yma topraktan tepe eklinde yaplan bu tr kurganlar iin yeni bir kaz stratejisi gelitirme ihtiyac duydu. Gerek ykseltiyi tahrip etmeyen, gerekse geni alanlar kazmadan antmezara ulamaya ynelik

72 ATLAS OCAK 2013

bir strateji gelitirildi ve antmezarn yapm srasnda giri k salayan, dromos adn verdiimiz koridor tespit edilerek kazlara bu koridordan baland. lk olarak toporafik detaylara gre kurgann gney eteindeki giri koridorunun izi belirlendi ve onu tamamen dolduran toprak ve ta temizlendi. Uzunluu 42 metreye ulaan koridorun ilk 20 metresi yaklak 35 derecelik eimle alalyordu. Dz ilerleyen son 22 metrede ise kenarlarn yklmasn engellemek iin be tane kemer yaplmt. Bu son blmn inas iin nce ayn hizada 7,5 metre derinliinde drt ukur aldktan sonra ukurlarn arasndaki toprak alttan tnel gibi delinerek birbirine balanmt. Bu sayede arada kalan ksmlar kemer eklini alm ve kemerli bir koridor olumutu. Antmezar ina edenler bu yntem sayesinde hem hava ve k ihtiyalarn gideriyor, hem de kazlan topraklar buralardan kartyorlard. Koridorun btn duvarlar samanl bir harla svanp zerine ince toprakla son kat ekilmi ve resimlerle bezenmiti. Duvarlarda, 99,2 metrelik bir blm

kaplayan, krmz ve siyah boyalarla yaplm 45 resim aa karld. Bunlarn en by, rktc bir ekilde tasvir edilen ve boyu 7,5 metreyi bulan pars betimlemesiydi. Kemerleri ssleyen resimler arasnda oryantal slupta tapnaklar, koruyucu boa ve nilfer iei dikkati eken dier betimleri oluturuyordu. Koridorun eimli ksmnda iki pars, alt krmz bayrak ve sekiz farkl rtbe ve tehizata sahip insan resimleri ile karlald. Koridorun dier yars da resimlerle kaplyd. lk ukurun bulunduu yerde iki svari ile koumlu iki at; ikinci ukurda iki erkek betimi; ncde yine iki erkek ve bir taz ile drdncde drt erkek hizmeti resmi bulundu. Olduka net ve en ince detaya kadar zenle yaplan resimler niteliklerinin yan sra ok sayda ve byk boyutlu olmalaryla da Mool bozkrnda bir ilki temsil ediyordu.

Tabutta pek Kaftan

Kurgandan kan heykelcikler arasnda kpek (en stte, solda), deerli talar (en stte, sada), kemer tokas (stte, solda) ve elbise sslemeleri (stte, sada) de yer alyor. Altndan yaplan elbise sslemesi ipekten bir kaftana taklm ve bu kaftanla, tabutun iindeki eyalar ve len kaann klnn konulduu kk kutunun zeri rtlm. pek bozulduundan kaftan biimini kaybetmi.

Treni Anlatan Heykelcikler

Drdnc ukurun bulunduu kesimde bizleri bir baka keif bekliyordu. Mezar odasna ulaan koridorun
2013 OCAK ATLAS 73

Mezar odasna uzanan koridor Mayhan Uul Kurgannn gney tarafndayd. Gm ilemleri bittikten sonra koridor tamamen ta ve toprakla doldurulmutu. Arkeolojik kaz yaplrken de sadece bunlar kartld. Son derece titiz ekilde srdrlen kaz sonucunda duvar resimleri ve dier buluntular zarar grmedi. Kurgann yapmnda daha ncekilerden farkl bir tasarm kullanlmtr. Corafya yazn ok yamurlu ve scak olduundan hava durumu zellikle dikkate alnp kurgann yapm birka aamada gereklemitir. nce toprak dklm, sonra aalar kullanlm, daha sonra da akll kum konulmutur. Her aamadan sonra su dkm ve toprak vurularak sktrlmtr. Bu sayede kurgan yzyllarca eklini korumu ve mezar odas pek zarar grmemitir (stte). Koridorun drdnc ukurunda, bat ve dou duvarlarnda iki odack (ni) yer alyor. Odacklarn kaplar ahap ve tun bir kilitle kilitlenmiler (altta).

duvarna alan iki odack (ni) ahap bir kap ile rtlerek tun bir kilitle de kilitlenmiti. D yz dmelerle ssl, 122102 santimetre boyutlarndaki iki kanatl kapnn ardndaki bu odacklarn her birinde pimi topraktan 45 heykelcik bulundu. Kadn ve erkek betimlerinden oluan, bazlar elinde bayrak tutan bir grup, yuvarlak bir dne sahip kenarlara paralel dizilmilerdi. Odacn ortasnda ise at stnde mzisyenler, zrhl at, deve, tanmlanamayan baz hayvan ve taz heykelcikleri yer alyordu. Olaslkla gm trenini canlandran bu eserler Mayhan Uul Kurgannn bir baka gizemini ortaya koyuyordu.

Mezar Odas
Kurgann ana blmn oluturan mezar odasnn giriine ulatmzda, mezar soygunculardan ve mezar kapatlrken koridora doldurulan topraktan korumak iin rlm bir ta duvar ile karlatk. Duvarn yan sra girite, koruyucu olarak birok yrtc hayvann karakteristik yanlarn kendinde toplayan iki mitolojik hayvan ile iki zrhl insan heykeli yer alyordu. Boyalarla renklendirilen bu pimi topraktan insan heykelcikleri,
74 ATLAS OCAK 2013

Kaz ekibinden Cantekin Karcaubay buluntulardan birini inceliyor.

(*) PROF. DR. SARTKOJAUL KARCAUBAY, AVRASYA NVERSTES TRKOLOJ ENSTTS MDR (**) CANTEKN KARCAUBAY, MMAR SNAN GZEL SANATLAR . TARH BLMNDE DOKTORA RENCS

varlklar kadar olduka detayl ilenmi yzleriyle dikkat ekiyordu. Heykellerin ardnda, mezar odasnn ahaptan, kilitli kapsna ulald. Ne yazk ki ken toprak kapy tahrip ettii gibi mezar odasnn zeminindeki tm buluntular rtm ve oday 1,5 metre ykseklie kadar doldurmutu. Odann eni ve boyu 4 metre, ykseklii ise 4,5 metreydi. Temizlii tamamlandktan sonra odann bat kenarnda ahap bir tabut, dousunda ise ahap eyalar aa karld. Yamuk biimde, iki kat tahtadan yaplan tabutun iinde, 80x35 santimetre boyutunda bir kutu vard. Drt kat farkl bezle sarlan kutunun iinde

altndan yaplm eyalar ile karlalrken, kutunun yannda duran bez torbann iinde de 45 adet altndan Bizans ve yerel retim sikke bulundu. Gktrk geleneklerine gre yaklan lnn klleri ise ahap bir kutuya konulmutu. Bulunan eyalar arasnda ta, altn bardak ve kemer plakalar olaslkla gm treni iin yaplmam, mezar sahibinin yaarken kulland eyalard. Koridorda olduu gibi mezar odasnn duvarlar da byk boy resimlerle kaplyd. Yannda erkek ve kadn bulunan kutsal aa resmi be ayr yeri sslyordu. Yzleri hznl olarak betimlenen insanlar arasndaki bir kadn figr de elinde mendile benzer bez parasyla alar ekilde izilmiti. Yazl bir belgeye rastlanmayan mezarn gerek yapm ekli, gerekse aa karlan buluntular deerlendirildiinde Gktrk yneticilerinden birine ait olduu anlalmaktadr. Tabuttan kan Bizans sikkelerine gre 7. yzyln ortalarnda yapld anlalan kurgan Gktrk yneticilerine ait, bugne kadar bulunan ilk mezar. Toplam 560 ahap eya, pimi topraktan heykelcikler, altn eyalar, sslemeler ve duvar resimleri gibi eitli buluntular yine 7. yzylda bu blgede yaayan Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve dnyaya bak hakknda esiz bilgilere ulamamz salad n

ATLAS KARTOGRAFYA SERVS

76 ATLAS OCAK 2013

szcklerin yolculuu

Szck
zla tek szce dnyor insan ve insan kmeleri. Kara ya da ak gibi. ucu ve bucu gibi. O insan kmeleri de kendi aralarnda tek szce dnyor. nsan bir szck artk. Cmle olamayan bir szck. Kalabalk bir cadde grdmde, insanlarn yerin altndan yerin stne karncalar gibi sra sra kt metro girilerinde, bir szck gryorum yalnzca. Dilbilimi, szc yle tanmlar: brleri ne deilse o olmak. Armutsan elma olmuyorsun, lamba ya da aa, sava ya da bar, bir tanesi oluyorsun, br olmuyorsun. Oysa cmle yle mi, szckler yan yana birbirini tamamlyor, birbirini glendiriyor, anlam oaltyor. (ZCAN YKSEK)

TURGUT TARHAN BU BR LANDIR

GKTRKLER

BOZKIR MPARATORLUU
Bir anda ortaya ktlar. Otuz yl iinde Sibiryann derinliklerinden Tibet Platosuna, Manuryadan Karadenize uzanan muazzam bir corafyaya hkmettiler. Gktrkler, Trk ismini tarih sahnesine karmakla kalmadlar, Orta Asyann yazgsn belirlediler.
YAZI: KEMAL TAYFUR / FOTORAFLAR: SENCER BURAK SOMUNCUOLU

Moolistandaki atrulu mezarl, Hunlardan itibaren Bozkr halklarnn llerini gmd bir mezarlkt. Mezarlkta bir yazt gibi ilenmi saysz mezarta bulunuyor (stte). Gktrk Yaztlarndan Kl Tegin ve Bilge Kaan yaztlar Orhun Vadisinde bulunuyor. Tonyukuk Yazt ise Moolistann bakenti Ulan Bator yaknlarnda. Yaztlar, Gktrk alfabesiyle yazlm Trke metinler ve Trk buduna tavsiyelerle tarihi gelimeleri ieriyor.

Orta Asyaya Juan Juanlarn (etnik kkenleri hl belirsizdir) hkmettii bir dnemdi. Tarihi kaynaklarn verdii ayrntlara gre bu hkmranlk ylesine zorbaca idi ki, tabi halklar ve boylar patlama noktasna gelmiti. Muhtemelen 550 ylnda Bat Tles boylar, grdkleri muameleye daha fazla dayanamadlar ve isyan ettiler.
78 ATLAS OCAK 2013

Juan Juanlarla ba edebilmeleri mmkn deildi ama gene de 50 bin adrlk ahali bozkrda isyan yryn srdrd. Tlesler daha yolun yarsndayken Altay Dalarnn eteklerinde, besili atlara binmi, zrh levhalara brnm svariler beliriverdi. Tlesler onlarla savamak istemediler, zaten onlarla bir sorunlar yoktu. Ama zrhl svarilerin

nderi, onlardan kendisine itaat etmelerini istiyordu. Tles beyleri onun da Juan Juanlar ortadan kaldrmak arzusunda olduunu rendiklerinde 50 bin adrlk ahaliyi onun himayesine verdiler. Bu zrhl svariler, Trkleri deil ama Trk ismini tarih sahnesine karan Gktrklerdi. nderleri de Asena (Aina,

Aena) boyunun beyi Bumin idi. Tleslerin katlmyla ahalisi byyen ve yeni ittifaklar edinen Bumin, 552 ylnda ani bir darbeyle Juan Juan hanln parampara etti. l Han unvann alan Bumin o yl sonunda ld. Yerine de olu Kara Ay Kaan geti. Babasnn balatt hesab o kapatt ve Juan Juan ismi bir daha hi duyulmamak zere

Asya sahnesinden silindi. Birka yl iinde hanlk, byk bir imparatorlua dnt. O srada ine hkmeden iki ayr imparatorluk vergiye baland. br yanda, genileme bat ynnde de devam etti. Bat seferlerine Bumin Kaann kardei stemi Kaan komuta ediyordu. steminin ordusu yle hzl ilerlemiti ki, daha 555 ylnda, Aral Glne ulamlard. Sonraki yllarda Kafkaslara dalmlar, bugnk Dastan ele geirmiler, Krm fethetmeye bile kalkmlard. 580li yllara gelindiinde imparatorluk gcnn zirvesine km, Hazar Denizinden in Seddine uzanan, iinden pek Yolunun getii muazzam bir corafyaya ve halklara hkmeder olmulard. Tarihe Gktrkler olarak geen bu byk imparatorluun kurucular kendilerini Trk olarak tanmlyorlard ve Hunlarn torunlar olduklarn iddia ediyorlard. Onlarla ilgili treyi efsanesi, soylarn dorudan Bat Hunlarna balar. Buna gre, Bat Hunlarna tabi bir kabilenin halk, komular tarafndan kltan geirilir. Sadece dokuz yanda bir erkek ocuu, el ve ayaklar kesilerek batakla atlr. ocuu bir dii kurt besler, sonra da kurt bu ocuktan hamile kalr. Dmanlar ocuun yaadn renince gelip onu ldrrler. Dii Kurt Altay Dalarna kaar ve orada on erkek ocuk dourur. Bunlar oalrlar ve Asena isimli biri ve onun ismini tayan oymak bunlardan kar. Tabii ki Gktrkler ilk Trkler deildi; onlar ortaya kt-

nda Orta Asya, Trke konuan halklarla kaynyordu. Trk dili onlardan ok nce Macaristan bozkrna kadar yaylmt. in kaynaklarnda Trk ismi ve Trke konuan boylar ok eskiden beri zikrediliyordu. Ancak bu halklar arasndan Asenalar

ve onlarn nderlik ettii boylar arasnda bir etnik kaynama gerekletiini ve bu kaynama sonucu ortaya kan yeni oluumun kendini Trk diye anmaya baladn syleyebiliriz. Gktrler, in kaynaklarna gre Okyanustan Karadenize,

Tibetten Sibiryann derinliklerine uzanan topraklara hkim oldular. Hunlarn bir kolu kabul edilen ve Maverannehirden Kuzey Hindistana yaylan Akhunlar (Eftalitler) da ortadan kaldrdlar. Bylece an en byk gleri (Bizans, Pers,
2013 OCAK ATLAS 79

GKTRKLER

aman inanlarn srdren Gktrkler iin su kutsald. Bu inan Moolistanda devam ediyor. Orhun elalesi yanndaki aa ve allara halen aput balanyor (stte). Kl Tegin, II. Gktrk Kaanln dirilten lteri Kaann oluydu. Amcas Kapaan Kaan ve aabeyi Bilge Kaan zamannda kaanln en byk kahramanyd (kar sayfada).

in) arasnda yeni bir g olarak varlklarn kabul ettirdiler. Hem in, hem Sasani, hem de Bizansa kar savatlar ve stnlklerini kabul ettirdiler. Ancak bu hzl ykseliin sonu abuk geldi. Taspar Kaan 581de ldnde balayan taht mcadelesi kaanl ypratt, bir sre sonra da dou ve bat olmak zere ikiye ayrlmasna yol at. Dou Gktrk Kaanl bamszln 630 ylna kadar korudu. Bu tarihe kadar in ile bitmek bilmeyen savalar, ktlk ve i isyanlar, devlet ynetimindeki yozlama felaketle sonuland. Kaan esir edilip ine gtrld, devlet ykld. Beylik halk Tabga halkna kul oldu, hatunluk kz ocuunu cariye kld. (Orhun Yaztlar) Bat Gktrk80 ATLAS OCAK 2013

leri ise Tardu liderliinde doudan ayrldklar 582den itibaren ykselilerini srdrdler. ranla uzun sreli savalar sonucu byk ilerlemeler kaydettiler. Ancak Dou Gktrklerin yaad srecin bir benzerini onlar da yaad. in karsnda alnan ar bir yenilgiden sonra kaanlk kendini bir trl toparlayamad. Boy isyanlar dinmek bilmedi ve Bat Gktrk Kaanl da 659 ylnda kt. in egemenliinde geen yaklak 50 yl, sonradan dikilen Orhun Yaztlarnda yle anlatlr: Beylik evlad kul oldu, Trk beyler Trke isimlerini brakp Tabga (inde bir hanedanlk kuran ve inlileen bir Trk boyu) beylerinin isimlerini kabul edip Tabgaa baland. Elli yl gc-

n ve emeini ona verdi. Douya, gn douuna ordu gndermiti. Batya Temir Kapya ordu gndermiti. Tabga hakanna devletini, hkmetini alp vermiti. Trk halk, btn fertleri yle dedi: Devletli halk idim, imdi devletim nerede? Devletimi ben kime verdim? Hakanl halk idim. Hakanm nerede? Gcm, emeimi hangi hakana sarfediyorum? Byle deyip Tabga hakanna kar durmu. Bu metnin de gsterdii gibi esaret altnda geen bu 50 yl, baarszlkla sonulanan isyanlara sahne oldu. Nihayet, 682de lteri Kutlug nderliinde balayan isyan hedefine ulat. Dalan boylar yeniden birleti. Gktrkler yeniden bamszlklarn kazandlar. Tarihiler bu devleti II. Gk-

trk Kaanl diye anarlar. Kaanln yeniden kuruluunda, tekilatlanmasnda inde Tabga Han yannda yetien bilge Tonyukukun da byk katks vard. lteri Kaann kurduu devlet ksa zamanda kaybettii topraklarn ouna yeniden hkmetmeye balad. 692 ylnda kaan olan Kapaan zamannda ise II. Gktrk Devleti, en parlak gnlerini yaad. Ne var ki, onun dier boylar zerinde kurduu sert ve baskc ynetim isyanlara yol at. syanlarn bastrlmasnda en byk rol Kapaann yeeni (lteriin olu) Kl Tegin stlendi. Sonuta isyanlar bastrld ama bedeli de ar oldu. Kapaan Kaan 716da Bayrku isyann bastrdktan sonra ldrld. Yerine olu geti. Ancak treye gre, taht lteri Kaann byk olunun (Bilge Kaan) hakkyd. Kl Tegin ise hakanln gerek kahramanyd. Kl Tegin yeni kaan tanmad ve bir askeri darbeyle iktidar devrald. Eski ynetimden sadece Tonyukuku sa brakt. Aabeyi Bilgeyi kaan ilan etti, kendisi bakumandan olarak kalmay yeledi. Bu dnemde ncelikli i boy isyanlarn bastrmak oldu. 723e gelindiinde hkimiyet tesis edilmiti. Artk savatan ok lkenin zenginletirilmesi ve bayndr hale getirilmesi dnlyordu. Bilge Kaann, biraz da ine imrenerek onlar gibi surlu ehirler kurmak, Budizmi tercih etmek gibi hayalleri vard. Ancak bu yndeki giriimleri Tonyukuk tarafndan engellendi. nk Tonyukuka gre inin tatl szne, yumu-

ATLAS KARTOGRAFYA SERVS

ak ipek kumana aldanmak, Trk budun iin lm demekti. ehirlerde yaamak, inlilere karmak da Trklerin stratejik stnlnn ortadan kalkmas anlamna geliyordu. Gene de bu dnem, kltrel ve sanatsal bakmdan ok parlakt. 731de Kl Tegin ldnde, Orhun Vadisinde ansna yazt dikildi. yl sonra da Bilge Kaan zehirlenerek ldrld. Onun iin de bir yazt dikildi. Bugnk Moolistann bakenti yaknlarnda da bilge vezir Tonyukuk adna dikilen bir yazt var. Tm bu yaztlar, Bilge Kaan ve Tonyukukun, Trk buduna ynelik ibretlik szleri ve ders alnsn diye gemite yaananlarn anlatmyla doludur. Bilge Kaann lm, boylarn devlete balln yeniden zayflatt. Yeni kaan kk yatayd ve devlet ynetecek

yeterlilikte deildi. Eskiden olduu gibi isyanlar birbiri ardna skn etti. zellikle Uygur, Karluk ve Basml isyanlar ok ykc oldu. Orta Asyada hkimiyet sras Uygurlara geerken, muhtemelen Gktrk ynetici tabakalarna ait 10 bin kiilik bir grup lkeyi terk etti. Onlardan bir daha haber alnamad. Ancak onlarn ismi, Orta Asyada Trke konuan ve Gktrk himayesinde yer alan boylara miras kald. Onlarla ilk temas eden ve iddetli savalara girip kan Mslman Araplar, Orta Asyada yaayan btn boylar Trk olarak tanmladlar. Ruslar ise ayn ad Tork eklinde kullandlar. te o boylardan Ouzlar -ki Gktrk hkimiyetine en byk destei onlar vermi ama ayn zamanda pek ok isyana kalkmlard- Trk adnn asl taycs oldular n
2013 OCAK ATLAS 81

Yl

Dnya Gzeldir
Gezegenimizin tamamna bir canl organizma dersek yanl bir ey sylemi olmayz. Bir gnde yz canl tr, sonsuza dein yok oluyor. Her gn, iki Yalova ili byklnde orman kayboluyor, ama hl Dnya ok gzel.
FOTORAFLAR: NASA / FOTORAFALTI YAZILARI: ZCAN YKSEK

Malaspina Buzulu

82 ATLAS ARALIK 2012

Alaskann en byk buzuludur, yle ki 3 bin 880 kilometrekare uzanr. Malaspina Buzulu dondurma yalam dev bir dil gibi Yakutat Krfezine uzanr.

2012 ARALIK ATLAS 83

84 ATLAS OCAK 2013

Det-i Kevir

Bir l, harita o kadar rktc, bir ift gzle uzaydan bakldnda bu kadar byleyici nasl olabilir? rann Det-i Kevir lnde neredeyse hi insan yaamyor, kimi hayvanlar iinse bir cennet. amur ve tuz bataklklar, nemin uup tamamen yok olmasna engel oluyor ve ortaya muhteem bir ebru resmi kyor.

2013 OCAK ATLAS 85

Lena Deltas

Sibiryada Dnyadaki en uzun nehirlerden biri Lena (4 bin 500 kilometre), kuzeye vardnda, btn bu grkemli yolculuun yorgunluunu yaylarak, yle saysn bilmedii kollarn bacaklarn etrafna atarak uzatarak Laptyev Denizini kucaklar. Rusyann en yaban blgelerinden biridir Lena Deltas, scaktan bunalp kuzeye gelen kularn reteme ve beslenme alandr.

86 ATLAS OCAK 2013

2012 ARALIK ATLAS 87

88 ATLAS OCAK 2013

Karman Burgalar

Byk Okyanusun gneyinde Alexander Selkirk Adalar zerindeki bulutlarndaki bu desene, deniz seviyesinden birdenbire 1600 metreye ykselen kayalklar neden oluyor. Kayalara arpmamak iin kvrlp geen rzgrlarn oluturduu bulut burgalar bunlar. Dnya gzeldir ve oyunlarla doludur. Rzgr ve bulut en byk oyuncular arasndadr.

2013 OCAK ATLAS 89

Kalahari l

Yars Namibya, yars Bostvanada bir l Kalahari. Yazar bu le, dnyann en zgr ve bar insanlar arasnda yer alan !Kung Sanlar bulmak iin gitmiti. Afrikann ilk ve en eski sahipleri !Kunglar (Bumen der Batllar), siyahlar tarafndan kovalana kovalana le kadar geldiler. Saylar o kadar azald ki, hayvanclar ve tarmclar Kalahariye de geldi, sulama kanallaryla l, dev bir tarlaya dnt. Bu yzden uzaydan baknca Kalahariye l demek iin bin ahit gerekiyor.

90 ATLAS OCAK 2013

2012 ARALIK ATLAS 91

92 ATLAS OCAK 2013

Guinea-Bissau

Bat Afrikada kk bir lkedir Guinea-Bissau, Atlas Okyanusu bir yandan, nehirler bir yandan topraklarn yutmaktadr. imdi diyebilir misin ki, hangisi karadr, hangisi denizdir? Bak, ka tane ada, koparlmtr anakaradan ka milyon ylda! Bir milyon yl, Dnyann bir gz ap kapamasdr.

2013 OCAK ATLAS 93

Namib l

Atlas Okyanusunun dev dalgalarnn okad ssz Namib l, Dnyann btn lleri iinde en gzel kumullara sahiptir diyemez miyiz? Okyanustan gelen rzgrlarn heykeltralnda Namib l, Dnyann en yksek kumullaryla donatlmtr. Baz kumullarn ykseklii 300 metreyi bulur. nsann girmesinin yasak olduu yerlerden biridir. Namibya, Moolistanla birlikte Dnyann en ssz lkesidir, bir de Namib ln dnn. Yazar kysnda o kadar dolanmt da, yasak olduundan iine girememiti.

94 ATLAS OCAK 2013

2012 ARALIK ATLAS 95

96 ATLAS OCAK 2013

Basrada Tahkim

Irakn gneyinde denize dklen Dicle ve Fratn yaratt bir kent Basra. Kentin kuzeyinde, ranla snr oluturan blgesinde, bir zamanlar su kanallar ve bentlerle donanan alan, imdi ordular, toplar ve dier ar silahlar yerletirmek iin tahkim edilmi.

2013 OCAK ATLAS 97

Mayn Nehri

Dnya gzeldir. Ama insann az gittii, gidemedii, vahi, bozulmam yerleri daha gzeldir. Sibirya ve zellikle Kuzey Sibirya Dnyann en gzel yerlerinden biridir. nsann gidemedii yerlerden biridir Mayn Nehri, Sibiryann kuzeydousunda menderesler yaparak ilerler ama uydu iin Dnyann her yan birdir. Mayn, aslnda Anadr Nehrinin bir koludur.

98 ATLAS OCAK 2013

2012 ARALIK ATLAS 99

100 ATLAS OCAK 2013

Akpatok Adas

Kanadaya ait, Quebecin kuzeyinde, Ungava Krfezinde bir ada ve oraya yalnzca havayoluyla ulalabiliyor. Ykseklii 240 metreyi bulan kayalklarn deniz kular yuva edinmi. Etrafndaki buz adacklar ise balina ve denizaygrlarnn urak yeri; nuit (Eskimo) avclarnn da kanolarla buralara kadar gelmelerinin nedeni.

2013 OCAK ATLAS 101

Grnland Kys

Beyazn maviye, mavinin beyaza dnmesi, birbirinin tonlarnda erimesi, baka rengin bulamamas. Grnland, buzullarnn ve buzlarnn ve de yzlmnn yzde 20sine yaknn son eyrek yzylda yitirdi. Kresel iklim deiikliinde, Dnyann dev aynas. Pamuk Prenses masalnda vey annenin tuttuu sihirli ayna Grnland: Ayna ayna syle bana var m benden daha gzel bu dnyada diye sorar. Kibir aynasdr, hrs aynasdr, dnyay yok edenin bakmas gereken aynadr Grnlandn eriyen, buzdan aynas.
102 ATLAS OCAK 2013

2012 ARALIK ATLAS 103

ehrin manzarasna hkim Kaskad adl merdivenler akam saatlerinde zellikle genlerden rabet gryor. Ykseklii 50 metreyi bulan Ermenistan Ana (Mayr Hayastan) heykeli, Erivan siluetinin en belirgin unsurlarndan.
104 ATLAS OCAK 2013

Buzdann Ard

ERVAN

Dalnn zerinden 20 yl gemesine ramen Sovyet sosyalist sistemin miras ile yeni dnya dzeninin arasnda kalan pembe talardan bir kent Dalarn ardnda hem yakn, hem de uzak Ermenistann bakenti Erivan.
YAZI: GKE AYTULU / FOTORAFLAR: UMUT KAAR

2013 OCAK ATLAS 105

Zoravar Andranik Meydannda sabahn erken saatlerinde bir araya gelen iiler, zaman ldrmek iin ayakst kt oynuyor (stte). Erivan, gnmzdeki dokusunu mimar Aleksandr Tumanyann 1920lerde uygulanan ehir planyla ald. Yine Tumanyann eseri opera binas (fotorafta ortada) kent merkezinin en gzel yaplar arasnda (sada).

ouk. Havaalanndan darya adm attmda ilk hissettiim bu. Sabaha kar ay ierek snmaya alan taksicilere, yaknlarn bekleyen insanlara, kk bir cret karl bavulumu tamay teklif edenlere baktmda kendimi Anadolunun herhangi bir yerindeymiim gibi hissediyorum. evremdeki simalar o denli tandk. Beni getiren uan Erivana indiini ispatlayan tek ey etrafmdakilerin Ermenice konuuyor olmas. Tabii Sovyetler Birlii dneminde kalm gibi grnen pasaport polisini saymazsak. Lks havaalan binasyla tezat grnmdeki haki yeil niformal polisler, gnmz Ermenistannn geni al bir fotoraf saylabilir. Bir yanda 20 yl nce geride braklan rejimin hl terk edilemeyen zellikleri, te yanda aniden deien sistemle ortaya kan sosyal ve ekonomik farkllklar Erivann en ok gze batan yan. Etraftaki yzler tandk olsa da gecenin bir vaktinde nasl bir corafyada olduunuzu anlamak pek kolay deil. Erivann neden bazlarnca pembe ehir diye adlandrldn anlamak iin gn n beklemek gerek. Kafamdaki sorunun cevabn Erivann merkezi saylan Cumhuriyet Meydannda alyorum. Bakanlklarn bulunduu bu meydana hkim olan binalar pembe tf tandan yaplm. Meydann ve binalarn mimar, ehre kimliini kazandran Aleksandr Tumanyan. Tumanyann 90 yl nce Sovyetler

Birlii dneminde imzasn att ehir mimarisi bugn Erivann omurgasn oluturuyor. Ancak ehrin tarihi ok daha eski zamanlara uzanmakta. Erivann, bugn merkez ilesi olan Erubini ismiyle 8. yzylda kurulduu dnlyor. Gnmz Erivannn temelleri ise 20. yzyln banda atld. arlk Rusyasnn yklmasnn ardndan kurulan Kafkasya Federasyonu uzun mrl olmaynca Ermenistan, 1918 ylnda bamszln ilan etti. O zamanlar nfusu sadece 30 binlerdeki Erivan da bakent oldu. ehrin geliim sreci de bu tarihte

106 ATLAS OCAK 2013

balad; 1920de Sovyetler Birliine balanan Erivan, 1923 ylnda Sovyetik sistemin planl mhendisliiyle dnemin en yetenekli mimarlarndan Tumanyan sayesinde tant. Sovyet dnemi, kentin bugnk siluetine iki byk damga vurdu. lki Tumanyann ehre pembe sfatn kazandran neoklasik aheserleri. Dieri ise souk sava dneminin ykk dkk miras toplu konutlar. Erivann merkezindeki mimari gzellik, ehrin kenar mahallelerine gidildike yerini, pencerelerinden uydu antenleri frlayan eski yaplara brakyor.

Bir ehir, ki Farkl Nesil

Bu dnemin insanlar zerindeki etkileri de benzer. Bugn yaklak 3 milyon nfuslu Ermenistanda Sovyet dnemini gren nesil ile sonrasndaki nesil arasnda derin sosyal farkllklar var. Cumhuriyet Meydanndan tarihi opera binasna uzanan sokaklarda bu farkllk kendini hemen belli ediyor. Lks maazalar ve kaliteli restoranlarn ssledii sokaklarda iyi giyimli ve gler yzl genler ounluu oluturuyor. Az tede kurulmu olan, Sovyetler dneminden kalma rnlerin satld
2013 OCAK ATLAS 107

pazarn evresinde ise ya ortalamas daha yksek. Erivann tam kalbinde kurulan byk pazar, sosyalist dnemin nostaljik eyalarna sahip olmak isteyenler iin bulunmaz frsat. Burada birka dolar karlnda Made in USSR logolu gnye, cetvel, kamera, fotoraf makinelerine sahip olmak mmkn. Bunun dnda el yapm duduk, satran takmlar ve tavlalar da pazarn dier nemli rnlerinden. Pazarda etrafa baktnzda ise lks maazalarn bulunduu Tumanyan Caddesinden farkl olarak bir
108 ATLAS OCAK 2013

dnemin ykn omuzlam insanlarn ounlukta olduunu fark ediyorsunuz.

Yemek ve Sanat
Fakat sanat ve yemee gelince bu ayrm ortadan kalkyor. Erivan hem sanata hem midesine dknler iin tam bir cennet. stelik ikisine de ulamak Avrupaya kyasla ok daha ucuz. Ermenistanda ok nemli bir mzik gelenei var. Gelenein nesilden nesle gemesini salayan kii ise klasik mzik kompozitorlnn yan sra nemli bir

son yirmi ylnda neredeyse hi piyano almad. Erivandaki devlet konservatuvar, Gomidasn adn tayor. Gomidasn mzik gelenei o denli baskn ki Erivanda piyano ve ellonun bulunmad restoran neredeyse yok. Olmayanlarda ise ya duduk ya da plak sesle mzik icra ediliyor. Ayrca dnyaca nl sanatlarn sahne ald Malkhas gibi caz kulpleri de ehre deer katyor. Erivanda mzik bir gelenekten ok yaamn ayrlmaz bir paras gibi. ehrin her kesinde farkl bir sanat eserine rastlamak mmkn. Opera Meydanndan yukarya doru uzanan merdivenler boyunca heykel ve modern sanat galerileriyle ssl Kaskad bunun en canl rnei. Erivan sokaklarnda mzik, heykel, ta oymacl (hakar sanat) ve resim i ie geiyor. Ermenistann sanat tarihi hakknda bilgi edinmek iin

Erivandaki Moskova Sinemasnn havuz ve heykellerle ssl bahesi, cazip buluma mekn (solda). Aksam saatlerinde hareketlenen Tumanyan Caddesindeki Radyo Erivan Kafede genler bir araya gelip ark sylyor (altta).

mzik etnolojisti olan Gomidas Vardapet. Ktahya doumlu bir Ermeni olan Gomidas, 1915 ylndaki tehcir srasnda srgne mahkm edilmi binlerce Ermeniden biri. Tehcirden, son anda araya giren dostlar Halide Edip ve Mehmet Emin Yurdakulun talebiyle Talat Paann zel izniyle muaf tutuldu. Derledii 3 binin zerindeki arkyla Ermeni mzik tarihini adeta yeniden yazan Gomidas, tehcir srasnda yaad travma dolaysyla nce stanbul, ardndan Pariste hastaneye yatrld. mrnn

Cumhuriyet Meydannda, bakanlklarn tam ortasnda bulunan Ulusal Sanat Mzesi doru bir adres. Mzenin konumu bile sanatn Ermeni toplumundaki yerini anlamak iin tek bana bir kriter saylabilir. Ermeni mutfa ise mezelerinin yan sra et yemekleri ve blgeye has otlarla olduka zengin sofralar vaat ediyor. Ortadounun lahmacun, humus, dner gibi ortak lezzetleri Erivanda da kolaylkla bulunabilir. Lahmacun ya da dnerin kime ait olduuna ynelik tartmalar
2013 OCAK ATLAS 109

110 ATLAS OCAK 2013

Iltl Merkez
Cumhuriyet Meydan, Erivann merkezi durumunda. Yine Tumanyann tasarlad meydanda Milli Galeri, Tarih Mzesi, postane, hkmet binas ve eitli bakanlklar bulunuyor. Akam saatlerinde de ziyaretisi eksik olmayan meydan geni bir havuz sslyor.

2013 OCAK ATLAS 111

Erivan Tren Garnn yaknnda kurulan pazar, ehrin yeni ve ltl alveri merkezleriyle tezat oluturuyor. Ermenistan, uzun yllar paras olduu Sovyetler Birliinden 1991de ayrld; bakent Erivanda da o dnemin izlerine ska rastlanyor.

burada doal olarak bunlar Ermeni yemeidir nermesiyle son buluyor. Erivann en ilek caddelerinden birinde bulunan Armenian Pizzann sahibi Sarkis, Trke konutuumuzu duyunca muhabbete ortak oluyor. Lahmacuncu Sarkis, Trkiyeye hi gelmeden anadili gibi Trke renmi. Bunu da kendi deyimiyle nenesine borlu. Sarkisin bykannesi tehcir srasnda bir Trk ailenin yanna verilmi. ok kk yata olduu iin Ermeniceyi unutup Trke renmi, Trk olarak yetitirilmi. Daha sonra Suriyeye, oradan da Ermenistana gelmi. Evlendiinde

bile Ermenice konumakta sknt yayormu. Sonuta areyi ocuklarna ve daha sonra torunlarna Trke retmekte bulmu. Sarkis konuurken laf bir anda siyasete getirip, Birtakm eyler olmu zamannda, bizim neneler ve sizin dedeler arasnda ama imdi misafirsiniz konumayalm diyor. Erivan sokaklarnda gezerken rastladnz birine Trkiyeden geldiinizi sylediinizde sohbet derinleiyor. Hemen herkesin Trkiyeye ilikin anlatacak bir eyleri var. Hi grmemi olanlar bile byklerinden duyduu hikyelerle yaamadklar eski mahallelerini anlatyor.

112 ATLAS OCAK 2013

Tabii ki sohbet Sarkisle olduu gibi ou zaman Trkiye ile Ermenistann krmz izgisi olan soykrm iddialarna geliyor. Gerekten de soykrm iddialarnn iki toplum asndan krmz izgi olduuna phe yok. Trkiyenin asla soykrm olmamtr tezine kar Ermenistan, neredeyse kuruluundan bu yana tm sembollerini soykrm zerine ina etmi durumda. Hrant Dinkin Bu mesele Trkiyede paranoya, Ermenistanda travmadr sz Erivan sokaklarnda ete kemie brnyor. Bu travmaya ramen insanlar scaklklarndan hibir ey kaybetmi deil.

Hele bir restoranda Trkiyeden geldiiniz anlaldnda, boaznz dmleyen birka ortak trknn tedavle girmemesi imknsz. Esiz Ermeni yemekleriyle donatlan sofralarda arklar snrlar ortadan kaldryor. Erivann sofralarndan bahsedildiinde ikilerden sz etmemek olmaz. Erivan arap, konyak ve rom yapmnda nemli bir merkez. Blgeye has zmlerden yaplan araplarn yan sra incir, dut ve armut aromal vokta ve romlar da olduka hretli. Bunlarn arasnda en ok tannan dnyaca nl bir konyak markas olan Ararat. irketin merkezine

Trkiye ve Ermenistan arasndaki balca tartma konusu soykrm. Erivandaki ant 1960larda, lke Sovyetler Birliine balyken ald (en stte). Ermenistann, komusu Azerbaycanla yaad Karaba sorunu hl zm bekliyor. Blgede 1988-1994 yllar arasnda yaanan atmalarda hayatn kaybedenlerin bir ksm Erivandaki mezarlkta yatyor (stte).

2013 OCAK ATLAS 113

turistik geziler bile dzenleniyor. Ararat, Erivanda belki de en ok duyacanz kelime. Tabii ki sadece konyak dolaysyla deil. Ararat ya da bizim deyiimizle Ar Da, Ermenistandakiler iin bir dadan ok daha fazlas demek. Senenin 50 gn Erivann ardnda tm grkemiyle beliren Ararat, Ermenistann Olymposu. Ermeniler iin snrn te tarafnda kalan gerek bir dadan ok kendi ilerinde yaadklar bir mistisizm. Ararat, tpk arkdaki gibi gitmesek de grmesek de bizim denilen yer. Tm grkemiyle esiz.
114 ATLAS OCAK 2013

Sislerin ardndan belirdiinde Trkiye ve Ermenistan hem ayran hem birletiren kutsal bir sembol gibi duruyor. Trkiye-Ermenistan ilikilerinin nndeki en byk engel phesiz soykrm iddialar. Bir yanda felsefi temelini soykrm zerinden tanmlayan Ermenistan, dier yanda her platformda bu iddialara kar kan Trkiye. Soykrm iddialarn simgesel merkezi ise Erivann en yksek noktasndaki Soykrm Ant. Trkiye futbol milli takmnn 2008de Ermenistanla ma yapt Hrazdan Stadnn hemen stnde

lkeyle yakn temas kuramyordu. Ancak Sovyetlerin dalmasyla birlikte 1990larn banda lkeye diasporadan nemli bir kaynak transferi salanmaya baland.

Stalin Yerine Ermenistan Ana

Elinde 11 metrelik klcyla Trkiye snrna doru bakan devasa Ermenistan Ana (Mayr Hayastan) heykeli Erivann hem koruyucusu, hem Ararattan sonraki simgesi. Ykseklii 50 metre olan heykelin altndaki mzede hem sosyalist dnemin, hem Karaba Savann izlerini bulmak mmkn. Ermenistan Ana heykelinin bulunduu yerde 50 yl nce Sovyetler Birliinin hametini simgeleyen baka bir heykel sergileniyordu. Kadn figr yerine halkn sarslmaz lideri Joseph Stalinin heykeli vard. Ayn kaide zerine konan Ermenistan Ana heykelinin yerletirilmesi srasnda bir

Ermenistann Vatikan
Erivann 18 kilometre batsndaki Emiadzin kenti, Ermeniler iin nemli bir dini merkez. Buras Ermenistann Vatikan olarak da biliniyor. Pazar ayini sonras ocuklar kilise iinde vakit geiriyor (altta). Emiadzindeki Byk Katedralin 17. yzyldan kalma anlar almaya baladnda din adamlar pazar ayinine gidiyor (solda).

bulunan ant, ayn zamanda Ararat cepheden gren bir manzaraya sahip. Ant 1960larda ina edildi; Ermenistan, Sovyetler Birliine bal iken ald. Ancak anta ait bir mzenin oluturulmas Sovyetlerin, sona ermesine kadar mmkn olmad; 1993te alan mzede tehcir srasnda yaananlara ilikin fotoraflar, eyalar ve belgeler sergileniyor. Mzenin bu kadar ge almas ise Ermenistann diaspora ile ge iliki kurmasyla ilikilendiriliyor. Byk ounluu ABDde bulunan diaspora Ermenileri, Sovyetler Birliine bal iken

asker yaamn yitirmiti. Rusyada Sovyetler Birlii sonrasnda ortaya kan oligarklar ayn ekilde eski bir Sovyet lkesi olan Ermenistanda da byk bir sorun olarak kabul ediliyor. Ekonomik adan lkenin en elit kesimini oluturan oligarklar ayn zamanda byk siyasi g sahibi. Erivan Devlet niversitesi Ekonomi Blmnden Prof. Dr. Tatoul Manasseryan, 130 kiilik parlamentoda 15-20 kii dnda herkesin oligark olduunu sylyor. Kendisi de eski bir milletvekili olan Manasseryana gre Rusyaya bamllk oligarklarn beslendii temel
2013 OCAK ATLAS 115

Erivann evresinde artk retim yaplmayan ok sayda bo fabrika uzanyor; uzaklarda, Trkiye snrlarndaki Ar Da da manzaraya giriyor.

noktalardan. Siyaset ve ekonominin grift bir iliki iinde olduunu syleyen Manasseryan, Trkiye snrnn almas ile ekonominin Rusyaya baml olmaktan kurtulabileceini dnyor. Bu yzden oligarklar da Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki alma scak bakmyor. Oligarklarn Ermenistandaki farkl konumu Erivan caddelerinde kendini belli ediyor. Erivann en lks caddelerinden birinde, eski cumhurbakan Koaryann oluna ait lks binada alan Stefano Ricci maazas, neredeyse sadece oligarklara hizmet veriyor. Maazann nne yanaan limuzinlerden inen koyu takm elbiseli, gne gzlkl iadamlar, yeni takm elbiseler almak iin pazar gnleri srayla bu maazaya geliyor. ehir dna karken lkedeki yoksullukla tezat bir manzara sergileyen lks villalar da oligarklara ait. Villalar arasnda Disneylanda benzeyen de altn varakl devasa kaplara sahip olanlar da olduka dikkat ekici.

Gl ve Han Sanat
Ermeni el sanatlarnn en nemli rneklerinden biri ise hakarlar. Hakar,
116 ATLAS OCAK 2013

zerinde ha, gl ve eitli motiflerin nakedildii byk talara verilen isim. Genellikle mezar ta olarak kullanlan hakarlar yzyllardr Hristiyanlk ile heykel sanatn i ie geiren bir gelenek olarak kabul ediliyor. Bugn hl Erivanda birka usta hakar yapmyla urayor. Byk emek isteyen bu meslek yok olmaya yz tutmu vaziyette. Emiadzin kentindeki Byk Katedralin bahesinde hakarlarla tarihi bir yolculua kmak mmkn: 4. yzyldan 17. yzyla farkl dnemlerde, dnyann farkl yerlerinde yaplan hakarlar bu bahede sergileniyor. Ermeni sanatnda hakar motiflerinin asimetrik olmasna zen gsteriliyor. Bunun sebebi hakarn el iiliiyle yapldn ve tek olduunu ortaya koymak. Bir figrden yalnzca bir tane yapld iin her hakar benzersiz oluyor. Dnyann farkl blgelerindeki hakarlar tarihi deeri bilinmedii iin yok olma tehdidiyle kar karya. Trkiyede de Van evresinde korunmu ok sayda hakar bulunurken Anadoluda salam olduu iin baz evlerin temel talarnda bile hakarlarn kullanld iddia ediliyor.

Zamann Durduu Emiadzin

Erivann biraz batsnda, Trkiye snrna 40 kilometre uzaklkta bir ehir Emiadzin. Yaklak 50 bin nfuslu bu kent, Ermenistann Vatikan saylyor. byk kiliseyle birlikte, dnya Ermenilerinin ruhani lideri Apostolik Kilisesinin merkezi de burada. Pazar ayininin bir ksmna tanklk edebildiimiz Emiadzin Byk Katedrali dnyann ayakta kalan en eski kiliselerinden biri. Ermenistan Krallnn Hristiyanl resmi din olarak kabul ettii 4. yzyln banda ina edilen kilise UNESCO Kltr Miras Listesinde yer alyor. Zaman zaman restore edilerek bugnk yapsna ulaan kilisenin en yeni blm 17. yzylda yapld. Byk Katedralin hemen nnde uzanan yol din adamlarnn yerlekesine gidiyor. Buras ayn zamanda dnya Ermenileri ruhani lideri Katolikos II. Karekinin de evi saylyor. Byk Katedralin 17. yzyldan kalma anlar byk bir grltyle almaya baladnda din adamlar Katolikosla birlikte bu yolu izleyerek pazar ayini iin kiliseye geliyor. Emiadzinin 1700 yllk tarihine

birok efsane damgasn vurmu. Bu efsanelerin izleri bugn bile katedrallerin duvarlarnda ya da Emiadzindeki dier kiliselerde kendini gsteriyor. te onlardan ikisi: Safevi hkmdar I. Abbas ya da bilinen adyla ah Abbas, lkesindeki ticareti ve sanat gelitirmek iin Ermenileri sfahanda altrm. Hatta 150 bin kiinin sfahann inasnda alt syleniyor. sfahanda 17. yzylda kurulan Yeni Culfa blm bugn bile ayn ekilde ayakta. Rivayete gre ah Abbas Ermeni iilerin, srekli kutsal Emiadzine giderek ileri aksatmasn engellemek ister. Bunun zerine veziri bir neride bulunur. neriye gre eer ah Abbas, Ermenilerin kutsal saydklar yeri ykacak olursa, kimse vatan hasreti ekmeyecek ve almasn aksatmayacaktr. Bunun zerine Abbas, Emiadzini ykmak zere bir ordu gnderir. Ordunun geldii haberi duyulunca kilisenin kurtarlmas iin Emiadzinde bir are aranr. Bu srada din grevlilerinden biri kilisenin zerine karak atdaki talardan birine ah Abbasn yzn nakeder. Ordu komutan, Abbasn yzn kilisenin

Duduk, Ermeni mziinde nemli yeri olan nefesli bir enstrman. Erivan sokaklarnda duduk alan mzisyenlerle sk sk karlalyor. Zengin bir gelenekten beslenen mzik, ehrin sakinlerinin gndelik hayatnn vazgeilmez bir paras.

2013 OCAK ATLAS 117

Erivanl genlerin gzde meknlarndan biri de Eden Kafe. Elence, gsteriler hafta sonlar gece ge saatlere kadar sryor (stte). Sayat-Nova Mzik Okulu ve Komitas Konservatuvarnda renciler ders srasnda son derece dikkatli (altta).

atsnda grnce ykmaktan vazgeer. Ama byk bir ta sktrerek sfahana gtrr. ah Abbas, Ermeni iilere ta gstererek Bakn kutsalnz getirdim, artk oraya gitmeden burada ibadet edebilirsiniz der. Bylece kilise ykmdan, Abbas da inaatn yarm kalmas riskinden kurtulur Emiadzinin bir baka nemli mekn da Aziz Hripsime Kilisesi. 7. yzylda ina edilen bu kiliseye adn veren Aziz Hripsimenin, Ermenistanda Hristiyanln resmi din kabul edilmesinde byk rol var. Hikye, nc yzylda Hristiyanl kabul eden Ermeni Kral III. Drtada kadar uzanyor. Rivayete gre Drtadn babas Khosrov, bir soylu tarafndan ldrlr. Bunun zerine Drtad, Romaya gnderilerek Roma tahtnn veliaht Dioklesianus ile birlikte eitim alr. Kral olarak Ermenistana dnen Drtad, halk arasnda Hristiyanl yaymaya balayan Aziz Krikorun ismini duyar. Aziz Krikorun, babasn ldren adamn olu olduunu renen Drtad, Krikoru zindana atar. Bu arada Drtad, beraber byd Roma Kral Dioklesianustan bir mektup

118 ATLAS OCAK 2013

AT L A S S T A N B U L I K T I , B AY L E R D E !

Sanatkent

STANBUL
mparatorluklarn grkemini, kltrlerin zarafetini yanstt stanbul. Bizans ve Osmanl devirlerinde sanatn bayaptlaryla donand.

Sanatn ve sanatnn ilham kaynadr stanbul. iirden tiyatroya, edebiyattan sinemaya, resim ve heykelden mimariye her alanda sanatn yurdudur. Atlas stanbul zel Says, stanbul'un sanatsal kimliini aratryor.

SANAT mpArATorLUkLAr

Doal gzellikleri ve rengrenk insan haritasyla ressamlar byler stanbul. Kentin bin bir yzn gsterdii, kendini ifade ettii bir vitrindir sahne. Ve stanbul, tiyatrodan mzikale, operadan baleye sahne sanatlarnn kalbinin att bir dnya kentidir. lgn bir yaplamann glgesinde kalsa da ant ve heykeller sanatn direniini temsil ediyor. Yazmasa delirecek kadar tutkuyla balyd stanbula ve onun insanlarna. En gzel stanbul iirlerinin yaratcs Orhan Velinin stanbuldaki izleri Yeilamn kalbi stanbul, sinemaclar iin esiz bir ehir.

TUvALdek STANBUL

SAhNedek STANBUL

SANATN dreN SAT FAk

orhAN veL

YedNc SANATN ehr

EK
STANBUL ROTALARI
stanbulda drt ayr rota ve kahverengi tabelalarla gsterilen 71 nokta. ehrin tarihi, kltrel ve doal gzelliklerine uzanan gnlk yolculuklar

zerinde Ermenistan Ana heykelinin bulunduu Sava Mzesinde eitli dnemlerden objeler bulunuyor.

alr. Dioklesianus mektubunda, evlenmek istedii bir kadnn inanc gerei bunu reddederek Ermenistana katn anlatr. Drtaddan kadn bulmasn ve ona gndermesini ister. Tahmin edilecei zere bu kadn Aziz Hripsimedir. Beraberindeki rahibelerle birlikte Romadan kaan Hripsime, Anadoludan geerek Emiadzine gelir. Burada Hristiyanln yaylmas iin alr. Hripsimeyi bulan Kral Drtad, onu arkadana gnderecei yerde kendisi de k olur. Fakat Aziz Hripsime, Drtadla da evlenmek istemeyince trl ikencelerden geirilerek dier rahibelerle beraber ldrlr. Drtad, bir sre sonra akln yitirir ve kendini vahi bir hayvan sanmaya balar. Son are olarak 13 yl nce zindana att Aziz Krikora snr. Krikor, kral iyiletirince Drtad, Hristiyanl kabul ederek Ermenilerin resmi dini ilan eder. te Drtadn Hristiyanl kabul etmeden nce ldrd Aziz Hripsemenin mezar bugn Emiadzinde kendi adn tayan kilisenin sunann altnda bulunuyor n

ATLAS KARTOGRAFYA SERVS

120 ATLAS OCAK 2013

DNYAYI YNETENLER BU DERGY OKUYOR

90 LKEDE 1 MLYON BASILIYOR. DNYAYI YNETENLER VE SAYGIN KALEMLER, YEN YIL NGRLERN HER YIL BURADA YAZIYOR. THE ECONOMISTN 2013TE DNYA SAYISI BU YIL DA TEMPO ORTAKLIIYLA TRKYEDEK OKURLARLA BULUUYOR.

erivan rehber

NASIL GDLR stanbuldan Erivana Tower Traveln organize ettii dzenli charter uular haftada iki gn yaplyor. stanbuldan perembe Atlasjet, pazar da Armavia Havayollar uuyor. 20 Aralk-17 Ocak arasnda seferler yaplmyor. Uular 20 Ocaktan itibaren tekrar balayacak. Zvartnots Havaalan Erivana yaklak 12 kilometre mesafede yer alyor. Taksi ile ehir merkezine gidi 7 dolar civarnda. Tower Travel ............. 212-247 41 41 Karayoluyla gitmek isteyenler Grcistandan da giri yapabilir. Tiflis Erivan arala 5 saat sryor. Snrda vize alabiliyorsunuz. VZE Ermenistana vize ilemleri Erivan Havaalanndan yaplyor. Vize iin gereken tek ey
122 ATLAS OCAK 2013

geerli bir pasaport. Uakta datlan vize formunu doldurup pasaportunuzla birlikte grevliye vermeniz yeterli. Gitmeden nce otel rezervasyonu yaptrmanz vize ilemlerini daha kolay halletmenizi salayabilir. Vizede grevliler ounlukla herhangi bir glk karmyorlar. Yeil pasaport sahiplerinin vizeyi konsolosluktan almas gerekiyor. TELEFON - PARA Ermenistann lke kodu: 374 Ermenistan cep telefonu ebekesi her yerden ekiyor ve bu ebeke zerinden Trkiyeyi aramak mmkn. Ayrca telefon kulbelerinden de telefon kartlar ile arama yaplabiliyor. Ermenistann resmi para biri dram. 1 Amerikan Dolar yaklak 407 dram.

Akamlar l l olan Erivan, yaklak 1 milyon 120 bin kiilik nfusuyla Ermenistann en byk kenti.

lkede fiyatlar Trkiyeye gre olduka ucuz. Trk Liras bozdurmak mmkn deil. Gidite muhakkak dolar veya avro tamak gerek. Kredi kart byk oteller dnda ou yerde gemiyor. KONAKLAMA Erivanda otelde kalmak yerine haftalk ya da gnlk daire de kiralamak mmkn. Merkeze yakn apartman dairelerinin gnlk kiras 30-40 dolar arasnda deiiyor. yi bir otelde oda kahvalt fiyat 50 dolardan balyor. Ani Plaza .......................... 10-58 95 00 www.anihotel.com Avan Villa Yerevan Hotel .......................................10-60 50 10 10 www.tufenkian.am

Aviatrans ........................ 10- 56 72 28 http://hotelaviatrans.am Best Western Congress 10-59 11 99 Golden Tulip Hotel ........ 10-59 16 00 www.goldentulipyerevan.com The Marriott Armenia Hotel ............................................. 10-59 90 00 www.marriott.com Tufenkian Historic Yerevan Hotel ............................................ 10-52 09 11 www.tufenkianheritage.com YEMEK Yemek eitleri Trk, Arap ve Rus mutfann bir karmndan ibaret. zellikle kebap eitlerini denemekte fayda var. Ruslarn nl bor orbas toprak kaplarda piiriliyor. orba niyetine iilemeyecek kadar doyurucu bir ana yemek aslnda. Lava ekmei de olduka lezzet-

li. Baklava en popler tatl. ay ve Trk kahvesi scak ieceklerin banda geliyor. Konyak ise bizim rak gibi Ermenistann sahip kt bir iecek. Dut votkas, nar arab, konyaklar da epeyce nl. Ararat Konyak Fabrikasn nceden rezervasyon yaptrarak gezebilirsiniz. Kii ba 8-10 dolara mkellef bir yemek yiyebilirsiniz. Aadaki lokantalarda Ermeni mutfann lezzetlerini tadabilirsiniz. Ararat Restoranda geleneksel mzik de var. Anteb: Koghbatsi Cad. 30. Ararat Restaurant: Daron Kebaplar Soka, Prohsian. Dolmama Restaurant: 10 Pushkin Cad. Gusto 11: Abovyan Poghots. Liban Sayat: Nova 23 (Lbnan Mutfa) Old Erivan: 2 Tumanyan Poghots,10-58-88-55 The Club: 40 Tumanyan Cad. (Kentin en popler lokantalarndan biri) The Color of Pomegranates: 5 Tumanyan Poghots. (Dekorasyonuyla ilgi ekici kk bir lokanta.) U Artusha (20 Khorenatsi Cad.) Canl mzik dinlemek iin Moskovian Caddesi Povlavok Parknda bulunan Aragast kahvesini tercih edebilirsiniz. Burann en nemli zellii ay eliinde reel servisinin yaplmas. Bu Ermenilere zg bir gelenek. Kahve iin ise adres JazzVe kahve zinciri olabilir. EHR ULAIM Erivann merkezini yryerek dolaabilirsiniz. Kentte toplu tama otobs, troleybs, dolmu ve metroyla salanyor. Sovyet dneminde ina edilen metro seyahat etmeseniz bile grlmeye deer. Metroda Sovyet dneminden kalma vagonlar hl alyor. Metronon iinde heykeller ve farkl mimari tasarmlar gz alcdr. GEZLECEK YERLER Cumhuriyet Meydan: Buras kentin merkezi kabul ediliyor. Eskiden Lenin olarak anlan meydann yaknnda birok res-

toran, kahve ve bar var. zellikle yaz akamlarnda Erivanllarn ak havada kahvelerde oturup, buluma yerleri arasndadr. Meydann etrafndaki pembe binalar rengini volkanik tflerden ina edilmesine borludur. Bu nedenle pembe ehir adn almtr. Meydandan Abovyan Caddesini takip ederseniz 13. yzylda ina edilen Katoghike apelini grrsnz. Kentin byk bir ksmn yryerek dolaabilirsiniz. Yine bu meydanda mzik eliinde yaplan kl su gsterisi de izlenmeli. Kuzey Caddesi trafie kapal ve burada pahall markalara ait maazalar sralanyor. Opera Binas: Kentin kuzeyinde yer alan yap Erivann simgelerinden. ki salondan oluan binann evresi parklar, kahveler, gece kulpleriyle evrili. Ziyaretiniz sresince mutlaka bir temsil seyretmenizi tavsiye ederiz. Kaskat (Merdivenler): Abovyan Caddesinin kuzeyinden, opera binasn geince yol size Merdivenlere gtrr. Buras kent manzarasnn en gzel seyredildii noktalardan biri. evresi heykellerle ssl. Binlerce iek yatandan oluan merdivenlerin en stne asansrle kabiliyorsunuz. Gerald L Cafesjiann desteiyle 2001de yenilenen Merdivenlerin en tepesinde Sovyet dneminde ina edilen 50. Yl Ant bulunmaktadr. Vernisaj Pazar: Eer Sovyet dnemine meraklysanz bu pazar tam size gre. Burada Sovyet dneminden kalma eyalarla birlikte Erivanl sanatlar tarafndan yaplan resimler satlyor. Erivan sokaklarnda gezerken birok yerde resim satan ak pazarlara da denk geleceksiniz. Ermenistan Ana: Elinde 11 metrelik klcyla, 23 metrelik devasa Ermenistan Ana (Mayr Hayastan) heykeli Erivann hem koruyucusu hem Ararattan sonraki simgesi. Soykrm Mzesi: 1993te alan mzede tehcir srasnda

Erivannn ilk yerleim blgesi Hrazdan Nehri yaknlarnda.

srlen, ldrlen Ermenilere ilikin fotoraflar, eyalar ve belgeler sergileniyor. Sergei Paradjanov Mzesi: Avangart filmlerin ynetmeni Paradjanovun mzesi de kentin nemli ziyaret merkezleri arasnda yer alyor. Ynetmenin filmlerinde kulland objeler, heykeller farkl ve elenceli. Ulusal Sanat Mzesi: Donatello, Tintoretto, Fragonard, Courbet, Theodore Rousseau, Rodin, Rubens and Jan Van Dyc gibi nl sanatlarn eserlerinin yan sra Ermeni ve Rus ressamlarn almalar da sergileniyor. Tarih Mzesi: Ermenistann 3000li yllardan itibaren tarihi geliiminin anlatld mzede Ermeni el sanatlarnn en nemli rneklerinden hakarlar da grlebilir. Moskova Sinemas: Cumhuriyet Meydannda mimarisiyle dikkat eken sinema da gezi listesinde yer almal. ada Sanatlar Mzesi (Norarar Pordzarakan Arvesti Kentovon): Yervand Kocharn 1959da yapt Melancholy eseri girite yer alyor. 20. yzyln en nemli sanatlarnn eserlerinin sergilendii byk bir merkez. Garni Tapna: Erivandan yarm saatlik bir otobs yolculuuyla ulalan Garni Tapna Helenistik dneme ait. Buradan

taksi tutarak 10 kilometre ilerideki Geghard Manastrn da ziyaret edebilirsiniz. Kayalara oyulu manastrn duvarndan akan suyun cilde iyi geldiine inanlyor. Emiadzin: Erivandan yarm saatlik bir yolculukla ulalan kent Ermenistann Vatikan saylyor. byk kiliseyle birlikte, dnya Ermenilerinin ruhani liderlii Apostolik Kilisesinin merkezi de burada. Kilise UNESCO Dnya Kltr Miras Listesinde. Emiadzinin bir baka nemli mekn da 7. yzylda ina edilen Aziz Hripsime Kilisesi. Burada hakar sanatnn nemli rneklerini grebilirsiniz. Ayrntl bilgi iin: www. armenianchurch.org Erebuni Kalesi: Erivann en nemli tarihi eserleri arasnda yer alan kalenin altndaki mze de gezilmeye deer. Elyazmalar Mzesi (Matenadaran): Erivamann nemli mzeleri arasnda. 1215 ile 1800 yllar arasndaki dneme ait yaklak 2 binden fazla elyazmas kitap sergileniyor. Ayrntl bilgi iin: www.matenadaran.am NEML TELEFONLAR Erivan Belediyesi............ 10-51 41 87 http://www.yerevan.am Ambulans .......................................... 103 Polis .................................................... 102
2013 OCAK ATLAS 123

Beyaz ar: Bansko

Bulgaristann gneybatsnda, Pirin Dalarnn yamacnda yer alan Bansko, irin bir kayak tatil merkezi. Daha nce iki kez dnya ampiyonasna ev sahiplii yapan Bansko, 990 ile 2 bin 600 metre arasnda, farkl zorluk derecesinde 15 piste sahip.

l Kayak pistlerine ulam iin Chair Lift, sekiz Drag Lift ve bir Gondola lifti bulunuyor. Dnya Kayak ampiyonalarna ev sahiplii yapabilecek pistlere ve tesislere sahip Banskoda konaklama tesislerinden biri de Trk yatrm. Regnum Hotel Ynetim Kurulu Bakan Ufuk ztrk, Banskonun Avrupann popler kayak blgelerinden biri olduunu, buna karlk fiyatlarn Trkiyeden bile ok daha ekonomik olduunu sylyor. m Son yllarda Trkiyeden turistlerin de tercih ettii Banskoda ilk kez kayak yapanlar iin uygun pistler var. Ayrca 4-7 ya aras ocuklara zel ski oyun ve kayak renme park bulunuyor. ocuk lifti de gzetmenler tarafndan hizmet veriyor. n Sofyadan 2,5 saatlik bir yolculukla ulalan Bansko,
kayak tutkunlarna renkli bir elence hayat da sunuyor. Toplam 18 bin yatak kapasitesine sahip kasabada gece hayatnn kalbi kafe, bar ve kulplerde atyor. Banskoda meyhane denilen (yazl mexana) geleneksel tavernalarda Bulgar mutfann tatlarn bulabilirsiniz.
FOTORAFLAR: KEMAL TAYFUR

124 ATLAS OCAK 2013

r fa Dn hl yayo

! t l A s t A r h r nk t a r n ! A k a v
500. ylnda Piri Reis haritasnn ifreleri

LUK KOLEKSYON LA IY ZEL KAPA !

Dnya haritasnda Kolombun izi var m?

l

BAYNZDE

lber Ortayl delloda hayatn kaybeden edebiyat dhisi Pukini yazd

Orhan Kololunun kaleminden Osmanl da iki kltr ve meyhaneler

Osmanl saray fotoraflarnn gznden Hanedan

Heybeliada Ruban Okulu kaplarn Atlas Tarihe at Chicago Daily Tribune yazyor: Mustafa Kemal Paa ldrld m? Msrda arpan Osmanl l svarileri Tabulara kar bir Osmanl anaristi Baha Tevfik Sadist izgi roman kahraman Kilinkin stanbul maceralar Siyaset ve sanat tarihinin ke balar Roma ve Floransa

HEPS VE DAHA FAZLASI Atlas Tarihte

Atlas Tarihin okurlarna armaan Mellingin Gravrleriyle

stanbul ve Boazii

albm.

OCAK 226

Yldkm
TEMMUZ 232 AUSTOS 233
Dalmaya: Baka Bir Akdeniz, s. 48. mgesel Atatrk, s. 70. Kuadas: Egenin Gvercini, s. 84. Van Gl Havzas: Derin Dou, s. 106 Diyarbakr: Diclenin Gmenleri, s. 120.

2012

Giresun: Lacivert nci, s. 46. Dnya: En Tehlikeli 10 Havaalan, s. 70. Renkli K, s. 92. Yaylack Ddeni: Yeryzne Alan Kap, s. 108.

UBAT 227
Domates zlemi, s. 40. Meri Deltas: Snr Tanmayan Kular, s. 42. Peenin Ardnda: Suudi Arabistan, s. 60. Denizli: Kaplcalar Denizi, s. 86. Denizli: Kralienin Kenti Leodikeia, s. 104. Van: Deprem Kent, s. 112. Msr: Tahiri Anlamak, s. 122.

Atlas Doadan ay Hasad Turu: Lezzet Bahesinde Keif, s. 40. Kpray: Bilgelik Vadisi, s. 48. Kekova: nsansz ve nsana Yakn, s. 70. Jaravalar: Gizli ve plak, s. 88. Avc ve Derleyici Topluluklar: Andamann Yerlileri, s. 104. Kastamonu: Karadenizin Kaps, s. 106.

MART 228
Greme: Perili Park, s. 38. Greme Tarihi Milli Park: Levhalarn Hediyesi, s. 58. Kamerun: Gizli Krallklar, s. 64. anakkale Kenti: Boaz Gzlerken, s. 86. Haleplibahe Mozaikleri: Yerdeki Gzellik, s. 106. Antroposen: Yeni Bir a, s. 116.

EYLL 234
Urla Yarmadas: Mavi Snak, s. 42 Hula srail: Turnalar Vadisi, s. 66. Adana: Nehrin Tac, s. 86. Kuala Lumpur: Asyann Kava, s. 106. Kasrga: Frtnann Gz Akdenizde, s. 122. Kasrgalar Nasl Oluur, s. 130.

NSAN 229
Akdeniz: Sualtnda lleme, s. 42. Trkiye: Bal lkesi, s. 46. iekten Sofraya: Merak Edilen Bal, s. 70. Pisidia: Boyun Emediler, s. 72. Eflatunpnar: Kutsal Havuz, s. 90. Burdur Arkeoloji Mzesi: Heykeller aryor, s. 92. Endonezya: Sulaweside Trlerin leni, s. 96. Goa: Banyan Aacnn Altnda: Ormann Fsltlar, s. 112.

EKM 235
Aya Yolculuk: Onuncu Dnyal, s.38. Gaziantep: Fstk Diyarnda, s. 42. Olympostan Phaselise: Antik kili, s. 48. Lykia: Korsan Kenti Olympos, s. 66. Berlin: Yeni Avrupa, s. 72. Makedonya skp: skenderin Ryas, s. 88. Makedonya Meselesi: Bir Ulus Yaratmak, s. 106. Balkan G: 1912 2012: Yz Yllk Srgn

KASIM 236
Marmarann Glleri: Hayallere Dalmak, s. 40. Dukha Halk Moolistan: Kayp Trkler, s. 60. Kayp Trkler: Sonsuz G, s. 92. Ovalk Kilikia: ukurovada Bin Yl, s. 106.

MAYIS 230
Deniz: Acayip Karlamalar, s. 44. Sinop: Karadenizin Sna, s. 64. Balatlar Kilisesi: Efsanevi Saray, s. 86. Sinop Yarmadas: Kstaktaki Kanal, s. 88. Tespih: Sabrn Taneleri, s. 92. Hrmz-ran: Dnyann Boaz, s. 102. Finlandiya: Atlasn Kad, s. 122.

Adana Akyatan: Saz Kedisinin zinde, 235, s. 32. Akdeniz Foku: Bademi Kurtarma Snav, 229, s. 24. Akdeniz-Karadeniz: Palamutlar Nerede? 232, s. 34. Alakr Vadisi: HES, Mahkemeyi Dinlemiyor, 229, s. 26. Antalya: Karakulaa Yardm Eli, 226, s. 33. Antalya: Teleskopun Gzne Rant Tozu, 235, s. 32. Ardahan: Kura Suyuna HES Engeli,232, s. 32. Beparmak Dalar: Kaya Resimleri Tehlikede, 237, s. 42. Bolu: Drtdivann Akbabalar, 233, s. 37. Burdur: Gle Sadakat Yolculuu, 226, s. 32. Daturnas. Anadolunun Kanad, 232, s. 32. Edirne: Yediuyurun Uykusuzluu, 236, s. 30. Eirdir: Doru Tarm, Temiz Gl, 237, s. 46. Frtna Vadisi: HESten Sonra Otel Tehdidi, 230, s. 34. Gediz: Deltann Ylk Atlar, 233, s. 36. Gediz: Flamingolarn Kurtulu Sava, 237, s. 44. Gerze: Santrala Kar Nbet, 227, s. 28. Gkeada: Yaplamaya tiraz, 236, s. 30. Hes: Acele Kamulatrma Yetkisi, 234, s. 30. Hesler: Barasorda Umut I, 227, s. 32. Hesler: Doa Talanna Hukuk Engeli, 226, s. 33. Idr: Aras Kusuz Kalmasn, 237, s. 44. stanbul: 3. Kpr Nereye Gidiyor?, 228, s. 26. zmir: Antik Kente Komu plk, 231, s. 34. zmir: Homa Dalyannn Yeni Yz, 234, s. 28. zmir: Santrala Kar 1 Milyon, 228, s. 28. zmit Krfezi: Deirmenderenin Denizatlar, 229, s. 28. Kampanya: Trkiyenin Canna Destek, 237, s. 46. Karadeniz: Yelkovan in birlii, 233, s. 36. Ka Kekova: Denizlerin Umudu, 237, s. 42. Ka: Orkide in Seferberlik, 230, s. 32. Kprl Kanyon: HES Serbest, Spor Yasak, 229, s. 26. Kular: K Ortas Saym, 227, s. 32. Kre Dalar: Yaban Hayat altay, 233, s. 38. Kresel Isnma: Atlar da Klr, 229, s. 32. Meke Gl: Dnyann Gz Kurudu, 233, s. 37. Mersin Kadnck Vadisi: kinci HESe Hayr, 235, s. 30. Mersin: Cehennemdereyi Kestiler, 234, s. 30. Pleoantropoloji: nsann Yeni Yz, 229, s. 34. RIO+20: Amazondan Dicleye, 232, s. 34. Seyhan Havzas: klim Deiiklii ve Ormanlar, 231, s. 34. Temiz Enerji: Gezegenimiz in Bir ans, 228, s. 30. Tom ve Misha: Engin Maviye Dn, 231, s. 32. Turnasuyu Vadisi: Yeile Veda, 237, s. 44. Yaban Hayat: Orta Anadoluda Ku Saym, 228, s. 28. Yukar Kpray: Masalma Dokunma, 226, s. 33.

GECENAME
Ateten Yamura, 231, s. 154. Btbt, 235, s. 130. ay Fal, 226, s. 130. Eik, 234, s. 138. Gizli sim, 233, s. 130. Gklere u! In, n, n!, s. 130. dilin yks, 230, s. 138. ki Da, 228, s. 130. Mandan, 237, s. 138. Orman rkt, 236, s. 130. rg, 227, s. 130. Ylans, 232, s. 130.

GEZGNCE
Arnavutlukta Zaman, 233, s. 46. Erciyessiz Kayseri, 226, s. 44. Honoluluda Bir Hawaii D, 229, s. 40. Japonlarn ada Yz, 230, s.42. Kosovada Osmanl zleri, 236, s. 38. Morsalkm Hatrlamak, 231, s. 44. Scak Yazda Serin Dublin, 232, s. 38. Vahi Hayvan Korkusu, 235, s. 36. Yrmeye vg, 227, s. 38.

PANORAMA
Alaat: Bal Aramak, 236, s. 20. Amazon-Dicle: Baraja Kar Kresel Mcadele, 233, s. 16. Amsterdam stanbul: Minik Gezgin Yine Yollarda, 233, s. 22. Anadoluda Yerleik Yaamn Balangc, 227, s. 26. Anadolunun Arkeoloji Atlas: zel Koleksiyon Kitab, 228, s. 14. Anadolunun Arkeolojisi Bayilerde: Uygarlklar Koleksiyonu, 227, s. 12. Anadolunun Sarnlar: Suyu Koruyan Pars, 233, s. 18. Antlar: Trkiyede Tehlike, 226, s. 20. Ankara: ukurhann Yeni Yz, 226, s. 26. Anneler Gn: Rihandan zel Proje, 230, s. 18. Antalya: Parktaki Kular, 229, s. 22 Antalya: Restorasyon Fuar, 235, s. 22. Arkeoloji ve Sanat Tarihi: renci Sempozyumu, 236, s. 24. Atlas Fstnz Bol Olsun Hasat Gezisi: En Lezzetli Keif, 233, s. 10. Atlas Fstnz Bol Olsun Hasat Gezisi: En Lezzetli Keif, 234, s. 16 Atlas Buluma: Hasankeyf in, 236, s. 26. Atlas stanbul Fotoraf Yarmas: Beikta Rengarenk, 231, s. 16. Atlas stanbul Fotoraf Yarmas: Beikta Rengarenk, 232, s. 14. Atlas stanbul: Bir Kenti Okumak, 226, s. 14. Atlas stanbul: Sanatn Kalbi, 237, s. 38. Atlas Tarih: kinci Yl Says, 231, s. 14. Atlas Tarih: Osmanl Saray Fotoraflar, 237, s. 24. Atlas Tarihten zel Say : 100. Ylnda Balkan Savalar, 236, s.12. Atlas Tarihi: Kanatl Svariler, 229, s. 12. Atlas Tarihi: Mbadele Yllar, 227, s. 14. Atlas Tatil: Gezme Sanat Dergisi, 232, s. 12. Atlas ve Doadan ay Hasad Turu: Doadan Gizli Bahede Hasat Cokusu, 230, s. 28. Atlas ve Doadan ay Hasad Turu: Doadan Gizli Bahede Hasat Cokusu, 231, s. 30. Atlasn Kad: Orman Dostu Dergi, 230, s. 18. Atlastan Ajanda Hediyesi: Riri Reis Haritasnn 500. Yl, 237, s. 36.

EVREN
Canllarn Elektrik ifresi, 231, s. 40. Denizlerin Ikl Sakinleri, 237, s. 52. Hayvanlarn Keyif Dnyas, 226, s. 38. Kalbin Yeni Snrlar, 229, s. 36. Kuantum Biyolojisi, 226, s. 36. Yara Almayan Bedenler, 230, s. 130. Yeniden Doanlar, 233, s. 42.

ARALIK 237
Atlas Canon: Bolu Hatras, s. 56. Moolistan / Kayp Trkler 2, s. 60. Dou Anadolu: Volkanlar Pskrrse! S. 80. Fransa Grasse: Kokularn Srr, s. 98. Burdur: Anadolunun Mzisyeni, s. 110. Yok Olan Burdur: Ziyafet Trks, s. 128.

HAZRAN 231
Atlas ile Snrlar A! Maceral Hafta Sonu, S. 46. Profesyonellerin Gznden HTC One Kareleri, s. 48. ocuklara Tarm Atlyesi, s. 50. Sapancada Atlas Sergisi, s. 52. Zorlu Yollar, s. 54. apar. Kaybolan Tekne, s. 56. Gksu: Uan Delta, s. 62. Malatya: Srlar Vadisi, s. 80. Kk Andaman: Yalnz Ada, s. 96. Neotropikal Kelebekler: Amerikann Kanatlar, s. 116. Gaziantep: Yerin Altndaki ehir, s. 128.

ARKEOATLAS
Eskiehir: Tarlada Bir Osmanl Ky, 230, s. 40. Herculesin Yenilmezlii, 226, s. 42. Karkam: Snrdaki Antik Kent, 236, s. 36. Tell Tayinatn Dev Heykeli, 234, s. 36. Yeilova Hy / zmir: Anadolu Parsndan zler, 237, s. 54.

FET
Doa Sporlar Maazas, 226, s. 120. Dnyann Saati, 231, s. 148. Elektrikli Otomobil: Pamukkalede Sfr Emisyon, 232, s. 124. Gelgit Saat, 226, s. 120. Her Adan Mobil Fotoraf, 234, s. 132. Her Yerde Her Zaman, 231, s. 148. Mavi-Beyaz Tatil, 233, s. 126. SUVun Baarl Temsilcisi Yollarda, 234, s. 132. ehirde Da Yry, 226, s. 120. Zor Koulda Fotoraf, 233, s. 126.

ATLAS RAPORU
2B Yasas: Ormana Yamasna lk Adm, 230, s. 32. Adalar: Plastik Poete Yasak, 226, s. 32.

126 ATLAS OCAK 2013

AtlasTarih: Gemiler Albm Hediye, 233, s. 12. Ayder: Kardan Adam enlii, 228, s. 18. Bal lkesi: Emeinden Bal Damlayanlar, 229, s. 14 Bale: V. Murad Ankarada, 230, s. 16. Balklk: Amatrlere Yeni Mekan, 226, s. 24. Balkan Savalar: 100.Yla zel, 235, s. 12. Belgesel: ahmaran Filmine dl, 231, s. 24. Beikta: Rengarenk Fotoraf Yarmas, 233, s. 14. Beypazar: Yaayan Mze, 226, s. 24. Bir skender, Bir Mehmet, 227, s. 18. Bozkr Gneinden Elektrik: Moolistan Hazrl, 233, s. 26. Buday Dernei: 10. Doum Gn, 228, s. 20. Buluma: Atlasn zel Konuklar, 229, s. 22. Buluma: Kksal, Mersin niversitesindeydi, 229, s. 20. Bursa: En Gzel Bak Tasarm, 229, s. 20. Bursa: Tekkeler Byte Altnda, 235, s. 12. Byk Patlama: Baraja Kar Suyu Kucakla, 233, s. 26. Cannes Lions 2012: Uluslararas Yaratclk Festivali, 233, s. 34. Ceylanla Syleiler, 230, s. 26. Corafya Kongresi: stanbulda Byk Buluma, 235, s. 24. abuk Ve Snnet Glleri: amurdaki Kaytlar, 228, s. 22. amldere Yaylas: Cemreye Yry, 228, s. 22. amtepe: ebneme Ky Dn, 231, s. 20. anakkale Muharebeleri: Tarihin zinde, 228, s. 24. ekl: Grafik Yolculuk, 231, s. 22. ocuk niversitesi: Amazonlarda Keif, 229, s. 20. Da Filmleri Festivali: Maceraya Hazr Ol, 228, s. 14. Denizler: Kirlilie Uluslararas zm, 233, s. 31. Doa Koleji T-MBA Zirvesi: Gelecek Mhendislii, 230, s. 24. Doa Yorumlar, 237, s. 30. Eco Summit 2012: Barajlar Yklrken, 236, s. 28. Eitim. nternet Platformu, 231, s. 20. Eitim: Doann Baars, 233, s. 28. Enerji: Yerinde Elektrik retimi, 228, s. 20. Erden Eru: Deniz Etab Bitti, 233, s. 20. Erden Eru: Kas Gcyle Devrialem, 234, s. 20. Eskiehir Sokak Festivali: Nehirde Mzik, 230, s. 22. Euroslar: Yeil Doayla Gne dl, 226, s. 16. Festival: Trk Filmleri Romada, 235, s. 22. Festival: niversiteli Fotoraflar, 230, s.22. Foa: Sualtnda Temizlik, 231, s. 24. FotoAtlas K Says: Eitim CDsi Hediye, 237, s. 28. FotoAtlas: Dnden Bugne Fotoraf, 236, s. 16. FotoAtlas: Fotorafn Her Boyutu, 231. s. 12. Fotoraf Yarmas. Ustalar ve raklar, 232, s. 22. Fotoraf Yarmas: Beikta Rengarenk, 234, s. 12. Fotoraf Yarmas: Beikta Rengarenk, 235, s. 14. Fotoraf Yarmas: Beikta Rengarenk, 236, s. 14. Fotoraf Yarmas: Ustalar ve raklar, 233, s. 31. Fotoraf: Belgesel Atlyesi, 227, s. 20. Galatasarayda Sergi: Hattuada 106 Yl, 236, s. 24. Gaziantep: eklden Yeni Merkez, 227, s. 22. Hakkari: Bir Sanat Yetiir, 233, s. 20. Halka Ak Veriler, 235, s. 20. Hasankefe Sadakat: Turizm mi Baraj m? 227, s. 24. Hasankeyfe Sadakat: Anadolunun Bilim Yurdu, 231, s. 24. Hasankeyfe Sadakat: Ilsu ve Resmi Aldatmaca, 232, s. 26. Hasankeyfe Sadakat: Medeniyetlerin Doduu Bakent, 237, s.30. Havaclk: Lufthansann zel Uuu, 227, s. 22. Hawaii: Dalgalarn zerinde, 231, s. 28. Hekim ve Eczac Gzyle Hayatn Kadraj: Ik, Yaam, Soluk, 237, s. 12. Hekim ve Eczac Gzyle Hayatn Kadraj: Yarmada

Sona Doru, 236, s. 26. Her Gzelin Kusuru, 235, s. 16. klim Deiiklii: Yldrmdan Konferans, 226, s. 24. stanbul: Beiktata Belgesel Sinema, 236, s. 20. stanbul: Saryere Yeil Bina, 227, s. 22. stanbul: Taksim Meydannn Tnelleri, 227, s. 16. zmir: Tutulma Avclar, 235, s. 22. Kakarlar: Sonbahara Davet, 234, s. 20. Kadim Kentin yks, 230, s. 26. Kapadokya: Yaya Turizmi Projesi, 228, s. 24. Karikatr: Tommynin Hikayesi, 232, s. 20. Kitap: 12 Bin Yllk Yolculuk, 232, s. 16. Kitap: Adm Adm oruh, 237, s. 30. Kitap: Cumhuriyet Antropoloji, 230, s. 26. Kitap: Dalar ve Kayak, 230, s. 20. Kitap: Efsane Karakterler, 227, s. 20. Kitap: Fotorafn 50 Yl, 226, s. 18. Kitap: Gezegeni Korumak, 228, s. 18. Kitap: Gkyzne Trman, 230, s. 20. Kitap: Grnmez Kantalar, 230, s. 20. Kitap: klim Deiiklii ve Trkiye, 234, s. 20. Kitap: Karadenizin Hzn ve Neesi, 234, s. 14. Kitap: Keifteki Lezzet, 228, s. 16. Kitap: Mahallenin Anatomisi, 226, s. 18. Kitap: Masallar Doa in, 232, s. 20. Kitap: Mevlevilerin zinde, 230, s. 22. Kitap: Moollarn Maceras, 232, s. 20. Kitap: Nuhun iekleri, 228, s. 16. Kitap: zbek Masallar, 227, s. 20. Kitap: Saram Ormanlar Rotas, 228, s. 16. Kitap: Seyahatnameden Tatlar, 227, s. 20. Kitap: Tarihin Ssleri, 235, s. 26. Kitap: Uygarlklarn Karesi, 230, s. 22. Kitap: stattan Tarifler, 228, s. 18. Kitap: Yeni Bir Sektr: Atk, 232, s. 20. Konya: Hyk zerinde Park, 231, s. 26. Konya: Meramda Ekolojik Pazar, 234, s. 14. Kurs; Salkl Mekan Tasarm, 233, s. 28. Ku Gzlemcilii: Erzurumda Konferans, 235, s. 26. Ku Gzlemcilii: Likku Uua Hazr, 226, s. 18. Kuzey Kore: Gizli lke, 226, s. 28. Kl Suyu Projesi: Kirletmeyen Temizlik, 233, s. 22. Kre Dalar Sempozyumu: Atlasa Teekkr Plaketi, 236, s. 28. Kre Dalar: Anadoluya ki yi Haber, 231, s. 22. Kre Dalar: Milli Parkta rnek Program, 226, s. 22. Kresel Kampanya: Tohumlara zgrlk, 235, s. 18. Macera: Kafkaslarn Eteklerine Yolculuk, 233, s. 30. Macera: Kefe Yolculuk, 232, s.24. Macera: Nehir Gezgini, 236, s. 26. Madagaskar: Vohimana Projesi, 229, s. 16. Malatya: Kristal Kays Heyecan, 236, s. 20. Masal Okulu: Gerein Dilinden, 229, s. 23. Meis-Ka: Akntya Kar Yzmek, 232, s. 16. Mete Trkben: Sonsuzluun Haritas, 230, s. 16. Msrn ars, 234, s. 22. Moolistan: Dukhalarla ki Ay, 236, s. 22. Mziin Bedeni: Sesi Seyret, 235, s. 24. Mzik Terapisi: Ruhun Gdas, 226, s. 26. Ordu Fnd: ocuk Eli Demeden, 234, s. 18. Ordu: Edebiyat Kys, 236, s. 24. Ordu: Feshanede Kltr Gnleri, 230, s. 18. Ordu: Kitap Fuar, 228, s. 18. Organik Buluma: Salkl Toprak, Salkl Yaam, 233, s. 16. dl: Karacaya Byk Onur, 236, s. 24. dl: Kk Yazarlara Byk dl, 237, s. 28. dl: zenban Akdenizi, 232, s. 24. dl: Yaam in Toprak, 233, s. 20. dl: Zaferin Baars, 237, s. 38. Permakltr: ki zel Eitim, 229, s. 14. Permakltr: Temmuzda Balk, 232,s. 16. Rize: Kakarlara Kamak, 232, s. 20.

Rize: Sislerle Frtnann Arasnda, 231, s. 26. Runfire Cappadocia: En Zor Maraton Bitti, 233, s. 28. Runfire Cappadocia: Gne Altnda Zor Snav, 232, s. 18. Runfire Cappadocia: Yeni Ultra Maraton, 230, s. 20. Salk: Tansiyonumuz lld, 231, s. 18. Sarkeililer enlii: Byl Yolculuk, 234, s. 18. Sergi. Ky Enstitlerini Hatrlamak, 230, s. 24. Sergi: Aileye Sansrsz Bak, 235, s. 16. Sergi: Aynadaki Adam, 228, s. 16. Sergi: Derin Tutku, 229, s. 23. Sergi: Doaya vg, 231, s. 20. Sergi: Glerden Soyut Kareler, 237, s. 34. Sergi: kiboyutlu Heykeller, 237, s. 30. Sergi: ranabak, 226, s. 18. Sergi: Tarihin Suyollar, 237, s. 34. Sergi: Tuvaldeki Ada, 234, s. 18. Sergi: Yansmalar, 231, s. 18. Sinop-Kumkap Lahitleri: Kumun Kurbanlar, 230, s. 24. SKF Trk Fotoraf Yarmas: Ustalar Belirlendi, 236, s. 18. Su Forumu: Sular Hepimizin, 229, s. 18. anlurfa: rencilerden Gbeklitepe Projesi, 235, s. 20. Tasarm: Deniz ve Dnm, 231, s. 22. Tehlikeli Havaalanlar: Macera Tutkusu, 226, s. 15. Tun Fndk: K2nin Zirvesinde, 234, s. 14. Turizm Fuar: Tempo Travel Londrada, 237, s. 36. Trk Corafya Kurumu: Atlasa Onur, 229, s. 14. Trkiyeyi Sevmek in 365 Neden: Sen de Payla, 226, s. 22. Uurtma enlii: Doa in Uur, 230, s. 20. Uur Ulucak, 232, s. 18. Ultra Maraton: Dalkln Drt Hedefi, 227, s. 24. Ultra Maraton: Gobi l de Bitti, 232, s. 18. Ultra Maraton: Srada Sahra l, 235, s. 26. Unesco: Dnya Miras atalhyk, 233, s. 30. Utra Maraton: Atakamada Zor Kou, 230, s. 16. Ekoloji: Victorun Ansna, 227, s. 18. nl Bilim ve Teknoloji Dergisi: Popular Science Trkede, 230, s. 14. Victor: Yaam Dnmdr, 229, s. 22 www.hatayarkeolojimuzesi.gov.tr: Mzede Sanal Gezinti, 227, s. 24. www.yesilatlas.com: Doaya Yeil Bak, 226, s. 15. Yarma: Karacann Kousu, 227, s. 18. Yarma: Kta, Bir Blogger, 228, s. 16. Yaam Okulu: Ders Zili alyor, 231, s. 18. Yeni Say kt: Atlas Tarihte Vietnam Sava, 235, s. 10. Yeil Salon Toplantlar: Organik Buluma, 232, s. 28. YeilAtlas Aralk ubat Says: Yerel Ye Doal Yaa, 237, s. 26. YeilAtlas: Doaya Dn, 236, s. 16.

YER VE GK
Akcierli Balklar: Sudaki lk Admlar, 227, s. 36. Antarktika: Davetsiz Tohumlar, 230, s. 38. Atmosfer Aratrmalar: Nefes Almak Zor, 234. s. 34. Avrupa Gney Gzlemevi: Trkiyenin yeliinde Byk Adm, 235, s. 34. Avrupa Uzay Ajans (ESO): Sava ve Bar Bulutsusu, 232, s. 36. akrazn Kertenkelesi: Gemii Deitiren Srngen, 226, s. 36. Davran Bilimi: Stres Bazen yidir, 234, s. 32. Davran Biyolojisi ve Sinirbilim: Sualtnda Alarm A, 230, s. 36. Dinozor: En Eski Yuvalar, 228, s. 32. Ege niversitesi Gzlemevi: Evren Sizi Bekliyor, 231, s. 36. Eirdir: Bir stasyon Bir Uzay Arac, 227, s. 36. Fotoraf: Uzaydan Portre, 235, s. 35. Gne Tutulmas / Avustralya: Gkyznde Kozmik len, 237, s. 48. Gnizi: Gnein Salnmlar, 236, s. 34. spanya: 43 Bin Yllk Resimler, 230, s. 36. Karina Bulutsu: Toz Bulutunun Ard, 228, s. 34. Kzldeniz: Yemenin Yeni Adas, 227, s. 34. Kuzey Kutbu: Vahi Kuzeye Hucm, 237, s. 50. Kresel Isnma: Atlar da Klr, 229, s. 32. Kresel Isnma: Dnyann apkas Eriyor, 235, s. 34. Lemur: Krmz Tkeni, 233, s. 41. Madagaskar: En Kk Srngen, 228, s. 34. Mars: Merakl Kzl Gezegende, 234, s. 32. Microraptor: Kularn Atas, 230. s. 38. Neandertal: Bitki Tedavisi, 234, s. 34. TZ (Buz Adam): 5 Bin Yllk Kan, 231, s. 36. Pleoantropoloji: nsann Yeni Yz, 229,s.34. Plton: Beinci Uydu, 233, s. 41. Surinam: Yeni Trler Moral Verdi, 228, s. 32. Tam Tutulma: Glgedeki Ay, 226, s. 34. Talbilim: Giritli Mamut, 232, s. 36. Tekhcreliler: Yar Bitki Yar Hayvan, 227, s. 34. Trakya: Arlar Yok Oluyor, 231, s. 38. Voyager 1: Gnein tesi, 233, s. 40. Yarasalar: Gri Kulak Zorlanyor, 233, s. 40.

EKLER
Trkiyeyi Sevmek in 365 Neden, 2012 Takvimi, 226 (Ocak 2012) Balkanlar Gezi Atlas, 227 (ubat 2012) 2011 Atlasn Tamam, 227 (ubat 2012) anakkale Muharebe Alanlar Gezi Rehberi, 228 (Mart 2012) Trkiyenin Doa Harikalar, 229 (Nisan 2012) Trkiye Tatil Atlas, 230 (Mays 2012) Gncellenmi Trkiye Karayollar Atlas 231 (Haziran 2012) Kahverengi Tabelalar: stanbul Antalya, 232 (Temmuz 2012) Kahverengi Tabelalar: stanbul - Bodrum, 233 (Austos 2012) Kahverengi Tabelalar: stanbul - anakkale zmir, 234 (Eyll 2012) Dev Dnya Haritas, 235 (Ekim 2012) Bir Usta Bin Usta, 235 (Ekim 2012) 3 Para Trkiye Haritas, 236 (Kasm 2012) Kayp Trkler Belgeseli, 236 (Kasm 2012) Piri Reis Haritalaryla 2013Ajandas, 237 (Aralk 2012)

SEN DE GT
Atlas Tatil 2012, 232, s. 126. Beyaz Erciyes, 227, s. 124. Beyaz Sarkam, 226, s. 122. Bozburun I, 234, s. 134. Bozkrdaki Vaha, 230, s. 132. Egeli Selanik, 235, s. 126. Hannover Zarafeti, 228, s. 125. Hrn ve Gzel Ordu, 236, s. 126. Kastamonu Cide, 228, s. 124. Prag Yaz, 231, s. 150. Samandan Harikas, 229, s. 126. Sanat, Doa Barcelona, 233, s. 128.

2013 OCAK ATLAS 127

mektup
Ben de Dukha Olabilirim Nomkunla ortak genlerimiz var m, yok mu ok da mhim deil aslnda. Mhim olan o corafyada gezinmi atalarmzn, ata binmekle dikkatleri ekmi olmas ve o genleri tayan rencilerimin ata binmek gibi hayallerinin olmas... Ve tabii ki rengeyiklerinin stnde Nomkunu, dier ekik gzl, krmz yanakl ocuklar grnce armalar! Mhim olan bu! nk rencilerime gre rengeyikleri Noel Babann geyikleridir ve izgi film tadndadr. Yine de tm mesafelere ramen hafif ekik gzleriyle rencim Candenizin Belki ben de Dukha olabilirim deil mi retmenim? Benziyorum da sanki demesi, rencilerimin iki sayy da incelemek iin eve gtrmesi de ayr bir keyifti. rencilerimi baka kltrlerle, doayla tantrdnz iin ve en nemlisi ocuklar buluturduunuz iin teekkrler
Aylin BAL

Aylin Bal derste rencilerine Dukhalar belgeselini izletti.

Dilek Zaman Dukhalar ne gzel insanlarm. Dnyaya ve birbirlerine zenerek yayorlar. Yaznz okuduumda onlarn ok uzamzda olmadklarn fark ettim. Annem bize gzlerinden perek bytt kuzularn anlatr. Anlatrken onlarn scakln hl hisseder ve hissettirir. Sonra aalarn anlatr; baharda iekleriyle yapraklaryla ortala yaylan kokularyla. Bazen akamzerleri dilek dnek zaman der. Gnana ya Aydedeye seslenir, dilek diler. Annemin anlattklar gemite de kalsa dinleye dinleye iimizde yer etmi. imdi benzer yaamlarn baka corafyalarda devam ettiini bilmek mutluluk verici. nsan yeryznde kendisini daha gvende hissediyor. Yeni ylnz kutlu olsun...
zlem Gler

eseri Beyaz Gemiyi hatrlatt. Dukhalar iin ok nemli rengeyikleri gibi Beyaz Gemide de Krgzlar kurtaran Maral, yani bir ceylan vardr. O ceylann akbeti rengeyiklerine ne kadar benziyor diye dndm. Beyaz Gemide insann kendisine, kendi zne yabanclamasna, mankurtlamasna benzer ekilde Dukhalarn da kendi dillerini yitirmek zere olular gerekten zc. Ayrca tabiattaki her varln bir ruhu olduuna inanmalar, medeniyet uruna gnmz insannn kendi ruhuna bile nasl yabanclatn gsteriyor herhalde. evreyi kirletmenin ne kadar tehlikeli bir ey olduunu unutuyor baz insanlar sz, evreciler dnda bugn kime, ne anlatr acaba? rencilerime dev olarak okuttuum Beyaz Gemiden sonra Yerleik Dukhalar okumam ok gzel oldu. imdi bu yazy rencilerime de okutacam. Selcen Kkstele teekkrler.
Adem ARTAN

doayla btnleik yerel deerlerin gzel anlatmyd. Smer Ezgnn yresine katksn da es gememiti. Sizden ricam bir sonraki saynzda ya da herhangi bir saynzda Kars Sarkama yer vermeniz.
Dilek SINGIN

Kayp Trkler Kasm saysnda yaymlanan Kayp Trkler konusu iin sizi tebrik etmek istedim. Konunun fotoraflar, yazs, belgeseli her ey gerekten mkemmeldi. Ellerinize salk! Defalarca baktk dergiye evde. Uzun yllardr derginizi takip eden bir okurunuz olarak akas son zamanlarda dergideki konular ok sradan bulduum iin almamaya balamtm. Ancak bu sayda tekrar bize Atlas dergisinin eski gnlerini hatrlattnz.
Selin ZER

Beyaz Gemi Yerleik Dukhalar okuduumda Dukhalarn gnmzde ve komnist dnemde yaadklar bana merhum yazar Cengiz Aytmatovun nl
128 ATLAS OCAK 2013

Modern Hayat Bata Selcen Kkstele zcan Ykseke ve size can gnlden teekkr ederim. Bu yaz dizisi doayla balarmz kesen bu modern hayatlarmz yeniden gzden geirip, kklerimizi bizi hatrlatt iin baucu niteliinde. Burdur yazs ise sanki Anadoluda mziin kkleri belki de Dukhalara kadar giden

Dzenin Klesi Dzenin klesi olarak yaarken hl dzene inat kirlenmemi doa ile dost bir yaamn olduunu grmek ok umut verici bir duygu uyandryor bende.
Ercan TEMZ

Ailece Okumak Atlas corafya ve keif dergisinde bizlerle paylatnz Kayp Trkler Sonsuz G isimli almanza hayran kaldm. Dukhalardan bizi haberdar

ettiiniz iin ok teekkrler. Aratrmanz benim dmda annem babam ve kardelerim de byk bir ilgiyle okudu, belgeseli de izledik. Aile olarak ilk defa bir yazy beraberce keyifle okutturduun iin teekkrler...
Zafer HALATI

Kefetmeye Devam Her sayda yeni bir heyecan yaatyor ve yaatmaya devam ediyorsunuz. imdiye kadar en ok etkilendiim blmd Dukha halk Emei geen arkadalara teekkr ederim
Serdal KARACAOLU

Lidersiz Toplum Merhaba ben NTVdeki programda sizi izledim de aratrmanz ilgin geldi bana. zellikle de Dukhalar gibi yerel topluluklarn hep bizden geri olduunu dnrz; ama sizin sylediiniz gibi

zelikle kadnlar ya da erkeklerin birbirinden hiyerari olarak fark olmamas ve toplumda bir liderin, bir yneticinin olmamas ilgimi ekti.
Burak AHN

DZELT
Atlas dergisinin Aralk 2012 saysnda Bolu Hatras konusunda 57. sayfada Glck Glne heyelan gl yazlm, dorusu yapay set gl olacaktr. Dzeltir, zr dileriz.

cretsiz zel ilan sayfasnda nasl yer alabilirsiniz

n zel ilan sayfas, turizm sektrne hizmet veren kk apl iletmelerin kendilerini daha iyi tantabilmeleri ve seslerini daha geni kitleye duyurabilmeleri amacn tamaktadr. n ubat 2005 saysndan itibaren gnderilen fotorafsz kk ilanlar cretsiz yaymlanyor. n cretsiz kk ilan metinleri, adres, telefon ve ierik bilgileri dahil her ilan iin toplam 10 kelime
AGORA PANSYON Bafa Glnde Tarih, Doa, Yry 252-543 54 45 www.agorapansiyon.com AVA HMALAYA MOTEL www.himalayamotel.com 533 426 79 94 ABELYA TURZM Doaya ve kltre alan kapnz. www.abelyatour.com / 212-230 90 50 AYDER NATURA LODGE 464-657 20 35 / www.naturaotel.com BELLA MONTE BUTK OTEL Kalkan / Ka 242-844 20 68 BEGONVLLA EVLER Cunda-Ayvalk 532-311 16 27 meralbonfil@hotmail.com BEMET TOUR Mikolog Jilber Bey eliinde mantar turlar. 216-467 83 66 www.bemettour.com BUTK HOTEL MAUKYE Kartepe / 262-354 21 74 www.hotelmasukiye.com DEMHAN KK OTEL KEMER/ANTALYA www.cigdemhan.com DEDE GARDEN HOTEL Eski Data, 0539 654 8688 www.dedegardenhotel.com DOADER FOTORAFILIK KULB 224-222 96 01 / www.dogader.org DROGOMAN DOA SPORLARI www.dragoman-turkey.com EBRUL TURZM Yurt ii ve yurt d kltr turlar www.ebruliturizm.com 232-464 07 18 DOADA LK YARDIM ETM www.oksijenilkyardim.com

ile snrlandrlmtr. 10 kelimeyi aan ilanlar yaymlanmayacaktr. n Tm ilanlarnz e-posta ile gndermeniz gerekmektedir. Konu blmne atlas kk ilanlar servisi yazlacaktr. Sadece e-posta ile gnderilen ilanlar yaymlanr. Faks ya da telefon ile gnderilen ilanlar kabul edilmez. n Her ayn 15ine kadar posta kutumuza ulaan ilanlar
GEOS TURZM 212-572 62 24, www.geostur.com.tr GEZCYAK 212 238 51 07 / www.geziciyak.com HANE- KEYF PANSYON ral-Olimpos-Antalya www.hane-ikeyif.com / 242-825 73 09 HNDBA PANSYON www.hindibapansiyon.com.tr 530-824 97 91 IBEXES GROUP 536-394 20 25 www.ibexesgroup.com LADA HOTEL KAZDAI www.iliadahotel.com / 286-484 77 78 KLTBAHR APART BUTK OTEL anakkalede doa, tarih, konfor 541-558 29 04 www.kilitbahirapart.com

yaymlanr. 15inden sonra gnderilenler bir sonraki sayda yaymlanmaz. rnein, ubat 2013 saysnda, 15 Ocak 2013 tarihine kadar posta kutumuza ulaan ilanlar yaymlanacaktr. n Gnderilen ilanlar sayfa kapasitesine gre yaymlanacaktr. Uygun bulunmayan ilanlar yaymlanmaz. n E-posta: atlas@doganburda.com
PRPLA TURZM Doa ve Kltr Turlar 212-244 80 07 / www.pirpila.com TAMZARA TURZM Dou Karadeniz, Sinop-Kastamonu, Kre-Valla Kanyonu, Yenice Ormanlar 212-251 98 64-www.tamzaratur.com SERNYER Kkkuyu 286-752 50 40 www.kucukkuyurehberim.com SEYAHAT 53 TURZM 312-432 53 53/ www.seyahat53tur.com www.gezente.com Seyahat, macera ve fotorafn yeni adresi. TEMPO TUR Gezi yazlarnz ve fotoraflarnz gnderin, blogumuzda yaynlyalm. http://leyleginguncesi.blogspot.com

KUYULU BAHE KONUKEV Ayvalk, 542-343 08 05 www.kuyulubahce.com LAPERA PANSYON Aralk (Klaskur) ky, Borka-Artvin. 532-721 13 60 www.laperapansiyon.com LMANKYEV VE LMANKYSOFRASI neada, Krklareli 288-694 41 48/www.limankoyevi.com NESLCE TATL KY
505 -790 50 16 / www.nesicetatilkoyu.com

NOVTA TURZM Yurtii ve yurtd kltr turlar www.novitas.com.tr-212-251 28 08 OLEA NOVA BUTK OTEL ukurba Yarmadas, Ka www.oleanova.com.tr/242-836 26 60

2013 OCAK ATLAS 129

DUKHALAR / ZCAN YKSEK

gecename

. YKSEK

Tufan

Dicle ile Fratn arasnda yaamak ilham verdi ve insan kalem diye eline uzun iviyi ald, kil tablete hi vakit geirmeden ve unutmadan bir yky yazmaya balad. Yazy buldu ya, yazmazsa eer unutulacak sanyordu. Sz uar, yaz kalr diye dnyordu. Oysa kim bilir ka bin yldr anlatlyordu o yk. O yk, yazldka deiti, yazldka deiti, ama z deimedi. Glgamn tm insanl ve hayvanlar tufandan kurtaran Utnapitimle tanmas anlatlr kil sayfalarda. O da yksn anlatr Uruk kralna. Tanrlar gelir ve Utnapitime byk bir tufann geleceini haber verir. ini gcn brak, evini yk ve kalaslaryla byk bir gemi yap derler. Utnapitim gemiyi yapar, her hayvan130 ATLAS OCAK 2013

dan birer erkek ve dii alr, ailesini alr, hatta altn ve gmlerini de alr ve gemiye biner ve ardndan tufan gelir her eyi yutar, yalnzca gemi suyun stnde kalr. Tufan o denli byktr ki, Tanrlar bile korkutur. Alt gn ve gecenin sonuna dein srer tufan, sonra sular ekilir. Utnapitimin gemisi, iindeki hayvanlarla birlikte Nisir Dana oturmutur. Geminin daa oturmasndan yedi gn sonra Utnapitim, bir gvercin salar, ama gvercinin konaca bir kara paras kalmamtr, her ey sular altndadr, gvercin de gemiye geri dner. Sonra bir sere uurur Utnapitim, ama o da geri dner. Sonunda bir kuzgun salar, ama o geri dnmez, o zaman anlar ki, gemiden ayrlabilme zaman geldi n

CNEYT OUZTZN

MEYDAN OKU!
BU KI LAFUMA LE OK SICAK

Lafuma Thermal

Laf

ermal st aT

k li

m Lafu a Term
al

Alt lik

Lafuma K a

k& ya

Snowb

o
ard

www.maceracumhuriyeti.com

ora p
www.adrenalinoutdoor.com

ve dier sekin outdoor maazalarnda!