MAM EBUL-HASAN E'AR ......................................................................... 1 Mutezile Mezhebi Fitnesi Ve mam Ebul-Hasan E'ar .......................... 1 Mutezile'nin lm Gc Ve Etkileri ..........................................................

1 Snnetin Vakar in Byk Bir Kiiye htiya Duyulmas:................... 2 mam Ebu'l-Hasan E'ar ......................................................................... 2 E'ar'nin slm' Yayma Ak ve Hakk Mdafaas ............................... 3 Zek Kabiliyeti ve lm stnlkler ......................................................... 4 Mezhebi ve Hizmetleri: ............................................................................. 5 Eserleri:...................................................................................................... 7 bdet ve Takvas: ..................................................................................... 8 Vefat :......................................................................................................... 8 mam Ebu Mansur Mtrd: ................................................................... 9 E'ar limleri ve Etkileri:........................................................................ 9

www.islamvetasavvuf.org MAM EBUL-HASAN E'AR

Mutezile Mezhebi Fitnesi Ve mam Ebul-Hasan E'ar Mutezile'nin lm Gc Ve Etkileri (Mutezilenin hmisi olan) Mu'tasm ve Vs k' n lm zerine Mutezile'nin gc kr ld . Vs n yerine geen Mtevekkil, Mutezile mezhebinden usanmt k' ve bu mezhebin ballarna da dmand. Ky bucak arayarak Mutezile'nin gcn, hametini tketti, izlerini sildi, devletteki tesirlerine tamamen son verdi. Ama ilm ortamda hl Mutezilenin etkisi vard . Kur'an- Kerim'in mahluk olduu inanc eski azgnln yitirmiti, ama dier iddia ve grleri henz canl ve taze idi. Mutezile mezhebi mensuplar; zeklar , ilm yetenekleri ve gze gelen baz nl kiileri yznden ilm otoritelerini kurmular, adliye ve fetva makamlarm, devlet idaresi iinde baz yksek mevkileri ele geirmilerdi. Hicr nc asrn ortalarnda byk bir g elde etmilerdi. Genellikle; Mutezile mezhebi limleri ince grl, geni ve gl anlayl ve incelemeci (tahkikatc) olurlar, onlarn aratrp bulduklar eyler akla daha yatkn olur, diye kabul edilmeye balanmt. Pek ok gen, talebe ve hret dkn kimse Mutezile mezhebini moda gibi benimsedi. mam Ahmed b. Hanbel'den sonra Hanbeller iinde byk bir otorite, ilm ve din bir byk ahsiyet ortaya kmad . Hadis limleri ve onun mezhebinde olanlar akl ilimlere, yeni aratrma ve gr tarzna ynel-

mediler. (Bu tarz, Mutezile mezhebinden olanlarn ve filozoflar n eserlerinden etkilenenlerin bayrayd.) Sonunda tartma toplantlarnda, ders ve eitim evrelerinde hadiserin ilim as ndan zay f olduklar , felsefe ilkelerinden haberleri olmad, buna karlk Mutezile mensuplarnn kefesinin ar bast grlyordu. Derin bilgisi olmayan kimseler, basit zekn n Mu-tezile'yi desteklediini, olgun ve keskin zekn n sonunda hadiserin mezhebini, grlerini desteklediini sanyorlard, Hadiserin, eriatn kesin hkmlerini kabul ettiklerini bilmeyenler, Mutezile mensuplarnn gzel konumalarnn, hazr cevapll klarmm ve ilm nktedanl klar etkisi alt nda kal yordu. Bu da nn eriatn d grnnn ve selef mezhebinin ilim asndan gsz olduu duygusunu ve ona gvensizlii douruyordu. Hatta hadis limleri ve rencileri zmresinden ok kimse, acizlik duygusuna kaplm, Mutezile'nin aklcl ve filozof geinmesi karsnda ylmt. Bu durum din otorite ve snnetin hkimiyeti iin ok tehlikeli idi. Kur'anKerim'in tefsirleri ve slm akaidi, o filozof grnl tartmaclar iin ocuk oyunca haline geliyor, mslmanlar arasnda bir ham aklclk ve basit bir felsefecilik yaylp gidiyordu. Bu ise sadece bir beyin sporu ve terimlerin sava dzeni alp s raya girmesi idi. Bu duruma kar koymak ve artp giden seylb durdurmak iin ne hadiserin ne de Hanbellerin din gayreti ve cokusu yeterliydi; ne bid ve zhidlerin zhd ve ibdeti, ne de fk h larm fetvalar ve meseleleri ayrnt lar ok iyi bilip haz r cevap olular yeterliydi, 1[1] Snnetin Vakar in Byk Bir Kiiye htiya Duyulmas: Bunun iin beyin ve zek yetenekleri yksek, ak lcln inceliini sadece bilmekle deil, o gne kadar akch kimseye brakmayp tekeline alan Mutezile'den akl ve mant k gc ok daha stn olan birine ihtiya vard . Bu kimsenin stn kiilii ve mctehid kafa yaps nnde o devrin aklclk ve felsefe ncleri, henz yeni renmeye balayan talebe durumuna dmeliydi ve yle aa ve di grlmeliydi ki, sanki dev gibi bir insan n nnde cce bir insan veya tfl bir ocuk gibi durmalyd. slm'n byle bir snnet imamna sratle ihtiyac vard . Ve Ebu'l-Hasan E'ar'nin kiiinde ite bu ihtiyacn elde etti. 2[2] mam Ebu'l-Hasan E'ar Ad , Ebu'l Hasan Ali, babasnn ad smail'dir. Mehur sahbilerden Hz. Ebu Musa el-E'ar'nin evladm-dand. H. 250 ylnda Basra'da dodu. Babas smail'in lmnden sonra annesi, Ebu Ali el-Cbb ile evlenmiti. Bu zat ise
1[1] 2[2]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar : 1/155-156. Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/157.

Mutezile mezhebinin lideri ve bu mez-hebden olanlarn imam idi. eyh Ebu'l Hasan onun ellerinde yetiti ve en ksa zamanda onun gvenini salayp sa kolu haline geldi. Ebu'l Hasan el-Cbb iyi bir retmen ve iyi bir kitap yazan idi. Tartma konusunda fazla gc yoktu. Ebu'l Hasan E'ar ise balang tan beri iyi bir hatip ve hazrcevap biri idi. Ebu Ali, tartmalarda daima onu ileri srerdi. En ksa zamanda toplantlarda bata duran, tartmalarda nde tutulan biri oldu. Btn d grn ve tahminler, hocasnn yerine geeceini ve itizal mezhebini himaye edip yaymakta belki ondan da ileri gideceini gsteriyordu. Fakat takdir ve dzenlemesi enderesan olan Allah Tel snnetin korunup stn gelmesi iin, o gne kadar btn mrn itizal mezhebini doru gstermeye ve onu korumaya alan ve kendisine mezhebin bakanlk makam hazr olan bu kiiyi seti. eyh Ebu'l Hasan E'ar'nin iinde itizal mezhebinden bir souma, ona kar bir tepki dodu. Mutezilenin tevillerinden (dolayl yorumlarndan), mukayese tarzlarndan nefret etmeye balad. Btn bunlar n zek oyunlar olduunu, kendi mezhebinin inad olduunu, gerein bir baka olduunu ve gerein de sahabe-i kiram ve selef limlerinin mehzebi (anlay) olduunu, en sonunda akln bu kap nnde ba eeceini anlad. K rk sene boyunca Mutezile'den olanlar n mezhebini, inancn himaye edip isbatlamaya uratktan sonra gnl bundan tamamen soudu, kafasnda ona kar isyan dodu. Onbe gn evinden hi kmad. Onaltnc gn kp doru byk camiye gitti. Cuma gnyd. Cami-i Kebir dopdolu idi. Minbere karak yksek sesle yle konutu: "Beni bilen bilir. Bilmeyenlere sylyorum. Onlar bilsinler ki, ben Ebu'l Hasan el-E'ar'yim. Ben itizal mezhebindendim. Falan, falan akideleri kabul ederdim. imdi ise tevbe ediyor, eski dncelerimden vazgeiyorum. Bugnden itibaren iim; Mutezile'yi reddetmek, onun hatalarn, zayf noktalarn ve yanllklarn gstermek olacakt r." O gnden itibaren hayatn n en son gnne kadar btn zeksn , ilm tecrbelerini, gzel konuma kabiliyetini, yazma gcn itizal mezhebini reddetmeye, selef ve ehl-i snnet mezhebinin gr ve inanlarn desteklemeye harcad . Dne kadar Mutezile'nin szcs ve onlarn en byk avukat olan kimse, bugn ehl-i snnetin szcs ve onun en byk hmsi olmutu. 3[3] E'ar'nin slm' Yayma Ak ve Hakk Mdafaas mam E'ar bu grevi, Allah'a yakn olmay, onun rzasn kazanmay istedii, bunu davet ve cihad kabul ettii iin yapyordu. Bizzat itizal mezhebinde olanlarn toplant lar na giderek, onlar n ileri gelenleri ile buharak, onlar ikna etmeye ve doruyu, hakk anlatp kabul ettirmeye alyordu. Biri ona: "Bid'at ehli ile niye gryorsunuz, neden bizzat siz onlarn ayana
3[3]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/158-159.

gidiyorsunuz? Halbuki onlarla iliki kesmeyi bildiren hkm vardr" deyince, yle cevap verdi: "Ne yapaym, onlar ok byk makam ve mevkiierdeler. Onlarn kimi ehrin valisi, kimi ba hkimi (kads)dr. Onlar mevkilerinden, debdebelerinden dolay benim yan ma gelemiyorlar. Ben de onlarn yan na gitmezsem hak ve gerek nas l belli olacak? Ehl-i snnetin de bir destekisi, delillerle onun doruluunu isbat eden bir yardmcs olduunu nasl anlayacaklar?" 4[4] Zek Kabiliyeti ve lm stnlkler nceden beri Ebu'l Hasan E'ar tartmada, isbat ve kantlamada stn yetenei olan biriydi. Bu onun yaratltan gelen hali ve Allah vergisi bir yetenei idi. Hak olan mezhebi destekleme cokusu, Allah'n ltuf ve yardm onun bu g ve yeteneklerini daha da keskinletirdi. O, kendi dneminin aklcl seviyesinden daha yukardayd , akl bilgilerde ve Kelm ilminde mctehid kafas na sahibti. Mutezile'nin sorular na, itirazlarna rahatl kla, kolayl kla cevap veriyor, onlar hemen susturuyordu. Talebelerinden Ebu Abdullah b. Hafif, ilk bulumasn ve bu toplanty yle anlat yor: "Ben raz'dan Basra'ya geldim. Ebu'l Hasan E'ar'yi ziyaret etmeyi ok arzu ediyordum. Bana adresini verdiler. Geldiimde grdm ki toplant halindeler ve bir meselenin tartmasn yapyorlar. Yannda bir Mutezile grubu vard ve onunla tartmal olarak konuuyorlard. Onlar szlerini bitirip de susunca Ebu'l-Hasan E'ar konumaya balad. Herkese ayr ayr muhatap olarak: Sen yle dedin cevab u, sen yle dedin cevab u diyerek tek tek cevap verdi. Toplantdan kalkp gitmek zere yrmeye balaynca arkasna dtm. Tepeden trnaa szmeye balad m. Bunun zerine bana dnerek: Neden bak yorsun? dedi. Ben de: Ka dilin var, ka kulan, ka gzn var? diye bak yorum dedim. Bunun zerine szme glmeye balad." Bir baka rivayette yle bir ilve var: "Btn szlerinizi anlad m, ama nceleri neden susuyor, Mutezile ehlinin konumasna frsat veriyordunuz, onu anlamadm. Size yakan ancak sizin konumanz ve itirazlara kendiliinizden cevap vermenizdir, dedim. Buna karlk o: O meseleleri ve szleri ben kendi azmla kendiliimden ifade etmeyi doru bulmuyorum. Ama phesiz o bakasnn dili ile sylenirse ona cevap vermeyi, o szleri reddetmeyi ehli hakk n grevi kabul ediyorum, buyurdu." mam Ebu'l Hasan E'ar, ilimde mctehid idi, ilm-i kelm n da kurucusuydu. Ondan sonraki kelmclar onun Allah vergisi muhteem bir zekya sahib olduuna, sznn derin manalar tadna, nktedanlna, olgun ve isabetli grleri bulunduuna inanmaktad rlar. Dzgn konumasndan, gzel hitabetinden, gl yazarlndan dolay
4[4]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar : 1/159-160.

adalarnn kendisine "mmetin dili" adn verdikleri Kad Ebu Bekir Bk lln'ye adamn biri: "Sizin szleriniz, Ebu'l Hasan E'ar'nin szlerinden daha yksek manal ve daha a k ifadeli geliyor bana" dedi. Ebu Bekir ona: "Ebu'l Hasan'n szlerini anlayabilmem benim iin ereftir" diye cevap verdi. Byk bilgin Ebu shk sfern'nin ilm-i kelmdaki yeri ve fk h usl ilmindeki mevkii herkese bilinir, kabul edilir. O diyor ki: "Ben; eyh Ebu'l Hasan Bhil (E'ar'nin talebesi)'nin karsnda, deniz iinde damla ne ise yle idim." Ebu'l Hasan Bahl ise: "Ebu'l Hasan E'a-r'nin karsnda benim durumum; denizin yamnda bir damla ne ise yledir." diyor. 5[5] Mezhebi ve Hizmetleri: E'ar; Mutezile ve hadisciler arasnda lml ve orta bir yol tuttu. O ne Mutezile gibi, akl n ilahiyat konusunda ve tabiat tesi konularda da grevini yerine getirebileceine, Allah Tel'nn zt ve sfatlar konusunda hkm ve karar verebileceine inanmaktayd, ne Mutezile gibi akln s n rs z gcne ve hkmranlna inanyordu, ne de baz heyecanl hadisciler ve Hanbeller gibi dini desteklemek, slm inanlarn korumak iin akl inkr etmeyi ve onu basit grmeyi gerekli gryordu. Dnemin etkileri ile balayan kelm ve itikad konularndaki tartmalarda tedbirli olmay ve sessiz kalmay art kabul ediyordu. O; Mutezile ve felsefe bals limlerle, Mutezile ve felsefenin terim ve tabirleriyle ve ilm bir dille konuuyordu. Bu da ehl-i snnet inancn n ve mezhebinin vakar ve arln artryor, ona deer kazandryordu, O, "nsanlara, akllarnn seviyesine gre konuun." hadis-i erifine gre hareket ediyor, halkn umum ak l seviyesi ne ise onu gznnde bulundurarak konuuyor, akl ve ilim sahiplerinin akl seviyesi neyi gerektiriyorsa bunu da gznnde bulundurmay gerekli gryordu. Ebu'l Hasan E'ar, btn g ve netliiyle Mutezi-le'yi tenkid etti. Onlar n dini anlama ve kabul etmede kendi arzularnn peinden gitmelerini, mezheblerinin nderlerine uymalarn tenkid etti. Kitap ve snneti inanlarnn kayna klmay p aksine Kur'an- Kerim yetleri ile kendi inanlar arasmda bir terslik, eliki grlnce ekinmeden yeti, grnrdeki manasnn dnda bir manaya ekmelerinin yanlln onlara her zaman ak bir dille anlatt. Mutezile'den ayr lmasndan sonra ilk yazd eserlerinden olan Kitabul-bne an Usli'dDiyne' de yle yazyor: "Hamd ve salttan sonra biline ki; Mutezile ve Kaderiye mezhebleri haktan ayrlmlar, kendi arzularnn peine taklarak nderlerine ve mezhebdeki liderlerine uymulardr. Kendi gr ve kanaatlerine uydurmak iin KurrariKerim'de yle teviller yapmlardr ki byle bir te'vile gidecek hibir iareti Allah indirme-mitir. Ayrca onlar bu te'villerine hadisten, sahabe-i kiram n ve
5[5]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/160-162.

tabinin amellerinden de bir delil gstermemilerdir."6[6] Onun temel baars; ehl-i snnet mezhebine ve selef itikad na uyum gstermesi ve onu anahatlar ile desteklemesi deildir. Bunu zaten hadis limleri, btn Hanbeller yapyorlard. Onun asl baars; Kitab ve snnetin gereklerini, doru olan bilgilerini ve ehl-i snnetin inan ve akidelerini ak l yolu ile, akl delillerle isbatlamas, Mutezile'nin ve dier frka ve mezheble-rin her meselesini, her gr ve kanaatini teker teker onlarn kendi deyim ve tbirleri ile tartarak ehl-i snnet akidelerinin doruluunu, onlarn akla ve nakle uygun olduunu aka gstermesidir. Dinin bu en nemli hizmetini baarmas, devrinin bu ok nemli grevini yerine getirmesi srasnda o, Mutezile ve dier sapk frkalar tarafndan protesto edildi. ylesi gayet normaldi. Ama o, kat hadisiler ve donuk Hanbeller taraf ndan da itirazlara hedef oldu. O Hanbeliier ve hadisiler ki, onlara gre bu meselelere dalmak, felsef terim ve tbirleri kullanmak, nakille gelen mesele ve konularda akl metodunu kullanmak bir "kayma ve sapma"d r. Ebu'l Hasan E'ar; ilahiyat ve metafizik'e (tabiat tesine) it meselelerin, ilm-i kelmn ve akidelerin kaynann kitap, snnet ve Peygamberin rettikleri bilgiler olup tek bana akln ve Yunan ilahiyat kyaslama ve isbatlamalar olmadna inanan biri oluuna ramen, o; zamann deimesi, mslmanlarm dier din ve milletlerle i ie yaamalar ve sonunda yukardaki esaslar zerine bir tak m mezheblerin vcud bulmas neticesinde bu konulara tamamen yabanc kalmay da doru bulmuyordu. Bu meselelere yabanc kalp skt etmenin slm'a zarar vereceine, snnetin azamet ve heybetini kaybettireceine, bunun sonucu olarak da ilm ve akl sahada snnetin zayflayacana, din limlerinin bu azgn saldrlara kar koymaktan ciz kalacaklarna, yolunu sap tan kimselerin bunu f rsat bilerek yeni hileler peinde koacaklarna, snnete ve gerek akideye inananlar bozup onlar din stnlk ve ereflerinden uzaklatrarak ilerine phe tohumlan ekeceklerine,, zeki ve kltrl genleri kendilerine ekeceklerine ina-n yorlardu. Ebu'l Hasan E'ar'ye gre; inan ve akidelerin kayna phesiz ki vahy (Allah'n bildirdii Kur'an- Kerim) ve Hz. Muharamed'in bjr peygamber olarak bildirdikleridir. Bunlar renmek ise kitap ve snnetle, sa-habe-i kiram n szleri ve rivayetleri ile mmkn olabilir. Bu konuda E'ar'nin metodu Mutezile'den ve filozoflardan tamamen ayr ve farkld r. Ama o, bu gerekleri, inanlar isbatlamada destek salamak iin akl metodunu, o dnemin yaygn olan deyim ve terimlerini kullanmay sadece caiz grmemekte, hatta zaman n gerektirmesinden dolay zorunlu ve cihad n en stn kabul etmektedir. Bir de akl ve hislerle ilgili konular vard r ki, Mutezile ve filozoflar onlar (zorla) inanlar konusunun bir paras haline sokmular, zeklar ve lafazanl klar ile onlar hak ve bt n ls kabul etmilerdir. Ebu'l l Hasan E'ar'ye gre bunlardan uzak durmak doru deildir. eriatn savunucusu
6[6]

Kitab'l bne an Usliddiyne, s.5.

ve szcs, bu konularda da onlara kar koymak zorundadr. Akl ve hiss ynden onlar reddetmek, yanllklarn anlatmak ve ehl-i hak olanlar n mezhebinin doruluunu isbt etmek farzd r. Ona gre; Hz. Peygamber'in ve sahabenin susuu, bilmemezlik deildi. Sebebi; o dnemde bu konularn ve isbatlama tarz ve metodlar nm olmamas yd . Fakat devirlerin deimesi ve yeni durumlarn ortaya kmas, nas l f k sahas nda h detaylar ve kk bir tak m meseleleri ortaya kard ysa ve nas l yeni meselelere bir zm bulup ictihad yapmaya mecbur ettiyse, ve nas l devri iyi tanyan ihlsl mctehidler, fakhler iti-haddan faydalanarak olaylara ve sorunlara zm getirerek mmeti yeni fitnelerden, dinden sapma ve amel-sizlik aknlarndan kurtardlarsa, ayn ekilde eriat koruyanlarn ve ehl-i snnet kel mlarn n da inanlar ve ilahiyat konusunda yeni ortaya kan sorunlara veya yeni ortaya kan itirazlara cevap vermeleri ve devrin mantna uygun biimde doru akideleri delillendirmeleri, doruluunu isbat etmeleri arttr, boyunlarn n borcudur. Ebu'l Hasan E'ar bu iddiasn isbt iin stihsn el-Havd fil-Kelm ad nda bir eser yazmtr. Hereye ramen o, iki zmreye de kulak asmadan, onlarn memnuniyetine ve memnuniyetsizliine aldr etmeden dine yardm edip onu korumak, iman ve akideyi muhafaza iin gerekli grd davran biimine cesaretle, zekice yneldi ve szle, yazyla bu uurda alt, didindi, mcadele verdi. Sonunda, Mutezilenin ve felsefecilerin kabaran seylbn n nne set ekti, yerinden sklp kopmu pek ok aya yerine tekrar yerletirdi. (pheye den, tereddtler geiren baz ilim adamlarn yeniden inan ve grlerinde tatmin etti.) Ehl-i snnet inanlarn , selef yolunu gl ve delilli savunma ve himaye etmesinden dolay ehl-i snnette yeniden kendine gven ve canll k meydana geldi. mmetin iine kurt gibi girip kemirerek onu eritmekte olan acizlik, yetersizlik duygusu tkendi. Mutezile de arka arkaya yapt hcumlardan geri ekildi ve kendilerini koruma ve mezheblerinin varln ayakta tutma dncesine kapld. Ebu Bekir b. Sayraf diyor ki: "Mutezile ok aztmt. Allah Tel onlara kar mam Ebu'l Hasan E'ar'yi ortaya kard. O, zeks ve mant ile, davasn delillerle glendirme siyle Mute-zile'nin mantk oyunlar n , fikir ve isbatlama yollar t kad . Bu n baarsndan dolay insanlar onu, snnetin koruyucular ve mceddidler arasnda sayd ." Ebu Bekir smail gibi keskin grl biri; dini yenileme, eriat koruma izgisinde mam Ahmed b. Han-bel'den sonra onun ad m zikretmektedir. 7[7] Eserleri:
7[7]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/162-166.

mam Ebu'l Hasan E'ar, sadece tartmalar ve szl ifadeler ve nutuklarla yetinmedi. Btl itikadlar reddetme yolunda muazzam kitaplar yazd . Ehl-i snnet akidesine uygun olarak Kur'an- Kerim'i tefsir etti. Zeheb'nin anlattna gre bu kitap otuz czden olumaktad r. Baz yazarlar ve limler, mam Ebu'l Hasan'm kitaplarn n 250-300 kadar olduunu bildirmilerdir. Bunlarn ou Mutezileyi reddetme yolunda yazlmtr. Bir blm de dier mezhebleri, dinleri, frkalar reddetme yolunda yazlmtr. Bu kitaplardan biri olan Kitb el-Fusl' de tabiat filozoflar , ateistleri, Hindular , Yahudileri, Hristiyan-lar ve Mecusleri reddeden bilgiler verilmitir. Bu kitap 12 kitabn bileimi olan byk bir kitaptr. ; bn Hallikn; el-Lem'u, el-Mciz, zh el-Burhn, et-Tebyln an Uslddn, eerhu ve't-Tafsl f 'r-Reddi al Ehli'l fki ve't-Tadll kitablarm da zikretmektedir. Akl ilimler ve kelma ek olarak eriat ilimlerinde de onun eitli eserleri vardr. Kitb el-K ys, Kitb el-ctihd, Haber el-Vhid, bu tr eserlerindendir. bn'r-Rvend'n tevatr inkr n reddetme konusunda da ayr bir eseri vard r. Kendi eseri el-Umd 'da H. 320'ye kadar, yani lmnden drt y l ncesine kadar yazd kitaplarn listesini vermektedir. Buradaki say 68'i bulmaktadr. lerinden bazlar onar, on ikier cild tutmaktadr. Hayatn n son drt senesi iinde de birok eser yazmt r. ok nemli bir eseri olan Maklt el-slmiyyn kitabn n incelenmesinden onun sadece kelma olma , hatta akid ilminin ok deerli, stn pyeli bir limi ve ihtiyatl bir tarihi olduu anlalmaktadr. Bu kitabnda; Mutezile ve dier frkalar n szlerini, iddialarn naklederken drstlk ve tedbirle hareket etmitir. Bizzat muhaliflerinin kitabndan bunun byle olduu anlalmaktadr. 8[8] bdet ve Takvas: Ebu'l Hasan E'ar sadece ilim ve akl sahibi deildi. Hatta o, ilim ve ak lda imamet derecesine ulamakla birlikte ibdet, takva ve gzel ahlkla da sslenmi biriydi. Bu, selef imamlarnn genel zelliidir. Ahmed b. Ali Fakh diyor ki: "Ben Hasan E'ar'ye yirmi sene hizmet ettim. Ondan daha ibdete dkn, takvi, tedbirli, haramdan saknan, haya sahibi, dnya meselelerinde utanga, hiret meselelerinde istekli birini grmedim." Ebu'l Hseyin Herev yle anlatyor: "E'ar, senelerce yats abdestiyle sabah namaz klmtr. Hizmetisi Bendar b. el-Hseyin'in anlattna gre; mam Hasan sadece dedesi Bilal'in vakfettii bir mlk zerinden geimini salyordu. O mlkn geliri de gnlk onyedi dirhem idi." 9[9]

8[8] 9[9]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/167-168. Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/168.

Vefat : mam Ebu'l Hasan, H. 321 ylnda vefat etti ve Badat'n Mera* el-Zevy blgesinde defnedildi. Cenazesi srasmda o tan t l rken, "Bugn snnetin yardmcs lmtr" diye iln edilmiti. 10[10] mam Ebu Mansur Mtrd: O devirde slm dnyasnn teki ucunda, Mver-nnehir'de bir dier lim ve kelma Ebu Mansur Mtrd (. 332 H), Kelm ilmine ve slm akaidine yneldi. O ok ll bir anlaya sahip insand. Mutezile ile her zaman sava halinde olmasndan dolay, mam Ebu'l Hasan E'ar'nin Kelm ilminde baz ar szleri ve ifadeleri gemekte idi. Daha sonraki e'arler bunlar daha da ileri gtrmlerdi. mam Ebu Mansur, Mutezileye kar E'ar ilm-i kelmn n ayrlmaz bir paras haline gelen ve isbt edilmesi, delillere da yandr lmas ok zor olan bu fazlalklar , sulamalar kelm ilminden kard . Ehl-i snnet ilm-i kelmn daha fazla dzene koyup, biime sokarak onu daha da l ml ve cami' (btn konulan iine al r) hle getirdi. mam Ebu Mansur ve ona bal olanlarn E'ar-lerden ayrld klar meseleler, basit ve ok sn rl idi. Btn bunlar 30 veya 40 meseleden fazla deildir. Bu ihtilaf daha ok kelimelerden ibarettir. mam Ebu Mansur Mtrd, amel (fkh) mezheb bakmndan Hanef mezhebinden idi. Nasl f kelm ilmi limleri akde ve temel inanlar asndan E'ar iseler, ayn ekilde Hanef limler ve kelmclar da genellikle Mtrddirler. mam Ebu Mansur Mtridi ok byk bir musannif idi. (Pek ok kitap yazmt.) Mu'tezile'nin, R-fzlerin, Karmatlerin reddedilmesi konular nda onun ok kymetli eserleri vard r. Te'vlt el-Kur'n isimli eseri, konusunda ok etkili ve deerli bir eserdir. Bu eserden, onun normalden stn bir yetenee, akl ilimleri bilip stn derecede bir zekya sahip olduu anlalmaktadr. mam Ebu'l Hasan E'ar, itizal mezhebiyle ve bu mezheb mensuplar yla dorudan doruya savat ve bunun da Mutezilenin ok gl oldua, slm leminin ilm merkezi olan Irak'ta olmasndan dolay , Ebu'l-Hasan E'ar'nin bu sava ilm ortamlar fazlasyla etkilemiti. Bu yzdendir ki, ilm-i kelm tarihinde onun ad ve yapt hizmet daha ok gze arpyor ve ne kyordu. 11[11] E'ar limleri ve Etkileri: mam E'ar'den sonra onun izgisinde ok deerli kelm limleri ve stadlar zuhur etmi, onlar btn slm dnyasnda zihn stnlklerini, zek ve yete10[10] 11[11]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/168. Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yay nlar : 1/169-170.

neklerini oturtmulardr. Bu sebeplerden dolay slm dnyasnn ilm ve fikr idaresi Mutezile'nin elinden km, ehl-i snnet limlerinin eline gemitir. Hicr drdnc yzylda Kad Ebu Bekir Bklln (. 403 H.) ve eyh Ebu shk sfern (. 418 H.) byk kelm limleri, hametli ve azametli bilginlerdi. Beinci yzylda Allme Ebu shak rz (. 476 H.) ve mam elHaremeyn Ebu'l Mel Abdlmelik el-Cveyn (. 468 H.), bilgileri ve stn ahsiyetleri ile dnyaya hkm e tm ilerdi. Allme Ebu shk irz, Badat'daki Nizamiye niversitesi'nin rektr ve ba mderrisi idi. Halife Muktedbillh onu, eli olarak Seluklu hkmdar Melikah'a gndermiti. O Badat'tan Nibur'a yle bir saltanat ve tantana ile gitti ki, getii her ehrin btn halk onu karlamak ve uurlamak iin yollara dklyor, cokun sayg ve sevgiden dolay insanlar onun ayann bast topraklar avuluyorlard . Ticaret erbab dkknlarmdaki eyay onun uruna datyor; tatllar, meyveler, deerli kumalar yamur gibi yayor, insanlara ikram ediliyordu. Nibur'a geldiinde btn ehir onu karlamak iin ayaa kalkmt. mam el-Haremeyn, onun heybesini omuzlar na atarak hizmeti gibi nnde yryor ve, bu hareketimle vnyorum diyordu. Seluklu Hkmdar Alparslan'n imparatorluunda ve Nizmlmlk un sadrazaml altndaki idarede, yani en byk slm devletinde mam elHaremeyn en byk din deere sahipti. Niabur'un hatibi, imparatorluun slm evkafn n yneticisi ve Nizamiye niversitesi'nin ba mderrisi (rektr) idi. bn Hallikn diyor ki: "Otuz sene sreyle o, din ve ilm sahada bir benzeri bulunmaz ekilde kald. O, mihrb ve minberin ss idi. Eitim, retim, va'z ve bilgi ona ait bir yetki kabul edilirdi." Onun tesiri, etkinlii ve stn deeri o noktada idi ki; bir gn Seluklu hkmdar Melikah bayram hillinin grldn ve yarn bayram olacan iln etmiti. mam el-Haremeyn nazar nda hillin grlmesi kesinlik kazanmamt. Bu bakmdan, yarn Ramazann devam ettiini, bayram olamyacan iln ettirdi. Melikah meseleyi kendisinden sorunca, mam elHaremeyn dedi ki: "Sultann buyruuna bal olan eylere itaat etmek bize farzdr. Fetvaya bal olan eyleri de sultann bizden sormas arttr. nk eriatn emrine gre limlerin fetvalar sultann ferman ile eittir. Oru tutmak, bayram yapmak fetvaya bal eylerdir. Sultan n bunlarla ilgisi ve yetkisi yoktur." Nitekim Sultan ilnlar yaptrarak u emrini duyurdu: "Benim kararm aslnda yanlt. mam el-Haremeyn'in sz dorudur." Vefat ettii gn btn Nibur ars kepenklerini kapatt. Cmi-i Kebir'in minberi kr ld , drt yz civarndaki talebelerinin hepsi kalemlerini k rd . Halk birbirine basal diliyordu. Sene boyu onun matem ve znts srd. O devrin en byk devleti olan Seluklu slm devletinin ruhu, can durumunda olan ve itikad olarak da E'ar mezhebinde olan ba vezir Nizmlmlk sayesinde E'arik ok geliti. Bir nevi resm himaye ve destek grd. Badat ve Nibur'daki Nizamiye niversitelerinin kurulmas ve idaresi E'ar limlerinin

ve mderrislerin elinde idi. Bu da E'arlie ilm derinlik ve gllk salad. Byk sayg ile baklan Badat'taki Nizamiye niversitesi, slm dnyasnn en byk ilim yuvas idi. Orada okumak ve okutmak, talebe ve hoca olmak, limler iin ve talebeler iin eref meselesi idi. Bu sebepten dolay encilerin ve halkn E'arlikten, E'ar dnce ve akidesinden etkilenmesi normal bir eydi. 12[12]

www.islamvetasavvuf.org

12[12]

Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/170-172.