‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬

‫ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ‬

‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫‪3‬‬
‫دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪي ﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،*1‬دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺷﺎهوﻟﻲ‪ 2‬و دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد‬
‫‪ .1‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﺗﺮوﻳﺞ و آﻣﻮزش ﻛﺸﺎورزي داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﻛﺸﺎورزي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺮﮔﺎن‬
‫‪ .2‬داﻧﺸﻴﺎر ﺗﺮوﻳﺞ و آﻣﻮزش ﻛﺸﺎورزي داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﺮاز‬
‫‪ .3‬اﺳﺘﺎد ﺣﻘﻮق و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‬

‫‬
‫اﻣﺮوزه‪ ،‬وﺧﺎﻣﺖ ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺮ ﻛﺮه ﺧﺎﻛﻲ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬از ﺿﺮورﻳﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ راﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﻴﻔﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ ارزش ذاﺗﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮري و زﻳﺴﺖﺑﻮم ﻣﺤﻮري‪ ،‬دو ﺳﺮ آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ اﻣﺎ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و راهﺣﻞ ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻨﻲ و ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق درﺑـﺎره‬
‫"ﻛﺎﻧﻮن ارزش ذاﺗﻲ" و "ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗﻲ" ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺸﺎن داده ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﺮا ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﺧﺪا ﻣﺤﻮري‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ارﺋﻪ رﻫﻴﺎﻓﺖ ﺧـﻮدﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺗـﻼش ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ رﻫﻴﺎﻓﺘﻲ در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﺪا ﻣﺤﻮري اراﺋﻪ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳـﻼم و ﺑـﺎ ﺗﺎﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ ﺑ‪‬ﻌـﺪ‬
‫روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﻧﻬﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪ واژهﻫﺎ‪ :‬اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺮان زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‬
‫و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ آﺷﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اراﺋﻪ‬
‫آﻣﺎر و اﻃﻼﻋﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻻزم اﺳﺖ اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ درﺑﺎره ﺧﺴﺎرات وارد ﺷﺪه ﺑﻪ زﻣـﻴﻦ ﻧﻴـﺎز ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗـﻮاﻓﻘﻲ‬
‫درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻴﺎره ﻧﻴﺎز اﺳﺖ )‪ .(3‬در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺨﺖ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﻪ ﺣـﺪاﻛﺜﺮ‬
‫‪59‬‬
‫
‫اﻣﺮوزه‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ اﺳﺖ زﻳﺮا‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻛﻤـﻚ ﻓﻨّـﺎوري‪،‬‬
‫ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺳﻄﺢ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ اﻗﺪام ﻛﻨﺪ )‪ .(1‬ﺑـﺮوز‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻃﺮح اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اداﻣﻪ رﻓﺘﺎر ﻓﻌﻠﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را دوام ﺑﻴﺎورد؟ ﻫﺮ روز ﺑﺮ اﻳﻦ آﮔـﺎﻫﻲ‬
‫اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﻬﺎن اداﻣﻪ داد )‪(2‬‬
‫* ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻣﺴﺌﻮل‪ :‬ﺗﻠﻔﻦ ‪E-mail: abediac@yahoo.com ،0711-2220321‬‬
 ‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﭼﺮا اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻻزم اﺳﺖ؟‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﺘﺪاول ﺗﻮﺳﻌﻪ‪ ،‬اﺑﻌـﺎد ﻣﻌﻨـﻮي و اﺧﻼﻗـﻲ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ )‪ (7‬و ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻬﺪه ﻣﺴﺎﻳﻞ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻣﻴﺮاث ﻣﻌﻨﻮي از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺠﺎد اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در‬
‫دﻧﻴﺎي ﺳﻜﻮﻻر ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺟﺴﺖ؟ )‪ .(8‬واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از رﻳﺸﻪﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ ارزشﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ و ﺧﻮﺑﻲﻫﺎ و زﺷﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻓﺮاﮔﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ و اﺧﻼﻗﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ از ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﺿـﺮورت ﺣﻔـﻆ آن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮد )‪ .(9‬اﻫﻤﻴـﺖ درك و ﺷـﻨﺎﺧﺖ اﺧـﻼق ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﻠـﺐ داﻧـﺸﻤﻨﺪان و ﺑـﺴﻴﺎري از ﻣﺘﺨﺼـﺼﺎن ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ )‪ .(10‬اﻣﺎ‪ ،‬در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﻧﻮع اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣـﻮادث و ﻓﺠـﺎﻳﻊ زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ وراي‬
‫ﭘﺮاﮔﻤﺎﺗﻴﺴﻢ رود و درك و اﺣﺴﺎس ﺟﺪﻳـﺪي را از ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت در ﺟﻬـﺎن‬
‫اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺒﻮد وﺟﻮد دارد )‪ .(11‬اﺧﻼق ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ رواﺑـﻂ ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻓﺮاد و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان‪،‬‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﺧﻼق ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺟـﺰء ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨــﻲ راﺑﻄــﻪ اﻧــﺴﺎن ﺑــﺎ ﻣﺤــﻴﻂ زﻳــﺴﺖ‪ ،‬ﻳــﻚ ﻓﺮﺻــﺖ اﻧﻘﻼﺑــﻲ و ﺿــﺮورﺗﻲ‬
‫زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﺖ )‪ .(12‬اﻣﺮوزه‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻋﻼﺋـﻖ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻼﺋﻖ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎدل ﺷﻮد زﻳﺮا ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺳﻴﺐﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ )‪ .(13‬از اﻳـﻦرو‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺳﻮد ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ و ﺗﺨﺮﻳـﺐ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد؟ )‪ .(4‬در واﻗﻊ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﺮدن‬
‫ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻮﻻﻧﺪن اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﻪ اﻓـﺮاد اﺳـﺖ )‪ .(5‬در اﻳـﻦ‬
‫راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ ﻫﺸﺪار داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ در ﺳﺎل ‪ ،1992‬اﺷﺎره ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ در آن ﺑﻴﺶ از ‪ 1000‬داﻧﺸﻤﻨﺪ از ‪ 72‬ﻛـﺸﻮر و از ﺟﻤﻠـﻪ ‪ 105‬ﺑﺮﻧـﺪه ﺟـﺎﻳﺰه‬
‫ﻧﻮﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺎﻣﻪاي اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬اﺧـﻼق و ﺷـﻴﻮه‬
‫ﻧﮕﺮش ﺟﺪﻳﺪي ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﻼق ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻋﻈﻴﻤـﻲ را ﺑﺮاﻧﮕﻴـﺰد و‬
‫رﻫﺒﺮان‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﻲﻣﻴﻞ را وادارد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻻزﻣـﻪ را اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻛﻨﻨﺪ )‪ .(6‬ﺑﺎ درك اﻫﻤﻴﺖ اﺧﻼق در ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‪ ،‬اﻓـﺮاد ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ اراﺋـﻪ‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬از ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻟﺌﻮﭘﻮﻟﺪ‪ ،1‬روﻟﺴﺘﻮن‪ ،2‬ﺗﻴﻠﻮر‪ ،3‬ﻛﻠﻴﻜـﺎت‪ ،4‬رﻳﮕـﺎن‪ 5‬و‬
‫ﻧﺎﺋﺲ‪ ،6‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺿﺮورت ﺑـﺴﻂ ﺟﺎﻳﮕـﺎه اﺧﻼﻗـﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻫﺮﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ از اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻳﺎ اﺟﺰاي زﻳﺴﺖﺑﻮم و ﻳﺎ ﻛﻞ زﻳﺴﺖﺑﻮم‪ ،‬از ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬رﻳﮕﺎن‪ ،‬آن ﻧﻮع اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻗﻮي در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬ﻟﺌﻮﭘﻮﻟـﺪ‬
‫ﺑﺎ اراﺋﻪ اﺧﻼق زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺖﺑﻮم ﻣﺤﻮر اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‪،‬‬
‫رﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻧﺴﺠﺎم‪ ،‬ﺛﺒﺎت و زﻳﺒﺎﻳﻲ زﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻼشﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در اراﺋـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎ و رﻫﻴﺎﻓـﺖﻫـﺎي‬
‫اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ارزشاﻧﺪ اﻣﺎ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﺟﺎﻣﻊ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫  ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫـﺪف ﺗﻬﻴـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫دﻏﺪﻏﻪﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻃـﺮح ﺿـﺮورت اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮدﻳـﺪ و‬ ‫در اﻳــﻦ راﺑﻄــﻪ ﻣﻌﺮﻓــﻲ ﺷــﻮﻧﺪ و ﺿــﻤﻦ ﻃــﺮح اﻫﻤﻴــﺖ ادﻳــﺎن در ﺗﺒﻴــﻴﻦ‬

‫ﺿﺮورت ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻮاﺿﻊ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل‬ ‫اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬رﻫﻴﺎﻓﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر از دﻳـﺪ اﺳـﻼﻣﻲ‬

‫آن‪ ،‬اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺠﺪد ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺤـﻴﻂ‬ ‫اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺖ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻮﻗﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻧﺒﻮد ﺗﻮاﻓﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮن راهﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮاي اﺻـﻼح ﻳـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺷـﻜﻞ ﺗﻌﺎﻣـﻞ‬ ‫‪1- Aldo Leopold‬‬
‫‪2- Holmes Rolston‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞﺳﺎز اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و اﻏﻠـﺐ‬ ‫‪3- Paul Taylor‬‬
‫‪4- Baird Callicott‬‬
‫ﻣﺘــﻀﺎدي در اﻳــﻦ ﺑــﺎره اراﺋــﻪ ﺷــﺪهاﻧــﺪ‪ .‬اﻳــﻦ ﭘﻴــﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ ﺑﻴــﺸﺘﺮ در ﻗﺎﻟــﺐ‬ ‫‪5- Tom Regan‬‬
‫‪6- Arne Naess‬‬

‫‪60‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﺎرﺑﺮدي )‪ (18‬و از ﺣﻴﻄﻪﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺘﻲ‪ 1‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷـﻮد‬ ‫اﻟﮕﻮﻫــﺎي ﻫﻨﺠــﺎري ﺑــﺮاي رﻓﺘــﺎر اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ ﻳــﺎ اﺧــﻼق زﻳــﺴﺖﻣﺤﻴﻄــﻲ‪،‬‬
‫)‪ (19‬ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﻴﭽﻴـﺪهاي از واﻗﻌﻴـﺎت ﺳـﺮﮔﺮدان‬ ‫ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺷﺪهاﻧﺪ )‪.(14‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ و ارزشﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬داوري ﻛﻨﺪ )‪ .(3‬ﺳﻌﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ‬ ‫از دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﺿﺮورت اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬اراﺋﻪ دﻻﻳﻞ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺮا ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓـﺮدي و ﺟﻤﻌـﻲ دارﻧـﺪ )‪ .(15‬ﺑﺎورﻫـﺎي‬
‫رواﺑﻂ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ و ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻳﺎ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎ و ﺑﺎورﻫـﺎ درﺑـﺎره‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﻓﺘـﺎر درﺳـﺖ و اﺷـﺘﺒﺎه در درون ﻳـﻚ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‬ ‫راﺑﻄــﻪ ﺑــﻴﻦ اﻧــﺴﺎن و ﻣﺤــﻴﻂ زﻳــﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻴــﻴﻦﻛﻨﻨــﺪه رﻓﺘﺎرﻫــﺎي ﺣﻔــﺎﻇﺘﻲ ﻳــﺎ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻮد )‪ .(15‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬اﻳﺠﺎد‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﻣﺮﺟﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ از آﻧﻬﺎ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ دروﻧﻲ اﺧﻼﻗﻲ در آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ )‪.(12‬‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد )‪ .(16‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻣﺎ اوﻟﻴﻦ ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ‬
‫در ﻧﻈﺎمﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺧﻼﻗﻲ دو ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻬﻢ وﺟـﻮد دارد‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‬ ‫ﻛﻪ وارد ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﺷﻜﻞدﻫﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ارزشﮔﺬاري اﺟـﺰاي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫‪2‬‬
‫)‪ (1 :(20‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑـﻪ ﻃـﻮر ذاﺗـﻲ ارزﺷـﻤﻨﺪ اﺳـﺖ؟ و ‪ (2‬ﻋﻤـﻞ درﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫زﻳــﺴﺖﺑــﻮم‪ ،‬ﭼﮕــﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘــﺎر ﻣــﺎ ﺑــﺎ آن را ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻣــﻲﻛﻨــﺪ )‪ .(17‬ﻟــﺬا‪ ،‬ﻧــﻮع‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ 3‬از ﻧﻈﺮ اﺧﻼﻗﻲ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﻴﺎر ﻓﻌﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﭼﻴـﺴﺖ؟ در‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ درك ﻣﺎ از راﺑﻄﻪ ﺧﻮد ﺑـﺎ آن‬
‫اﺧﻼق ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻧﺴﺎن از ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‪ ،‬ﻃﺮح اﺧﻼق در‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ارزش ﻗﺎﺋﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣﺠـﺪد ارزشﻫـﺎي اﻧـﺴﺎﻧﻲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣـﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ و ﺑـﺮاي ﺑـﻪ‬
‫ارزشﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺟﺰاي آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن "ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬ ‫اﺷﺘﺮاك ﮔﺬاردن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﺧﻼﻗﻲ" ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎﺻﺎً ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳـﺎ اﻣﻜـﺎن دارد‬
‫ارزش ذاﺗﻲ در ﻣﻮﺟﻮدات ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؟ و آﻳﺎ وﺟﻮد ارزش ذاﺗﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳـﺖ؟ )‪ .(21‬ﻧﻈﺮﻳـﻪ ارزﺷـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﺧﻼق راﻫﻨﻤﺎي ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ دو ﻧـﻮع "ارزش ذاﺗـﻲ" و "ارزش‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ روﺑﺮو ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ رﻓﺘﺎري درﺳﺖ اﺳﺖ؟ ﭼﻪ رﻓﺘﺎري ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ اﺳـﺖ‬
‫‪4‬‬
‫اﺑﺰاري" ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻨﻔﺮد زﻧﺪه‪ ،‬ﺗـﻮده زﻧـﺪه ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴـﺖﻫـﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ‪،‬‬ ‫و ﻣﻌﻴﺎر درﺳﺘﻲ ﻳﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﭼﻴﺴﺖ؟ اﺧﻼق را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫زﻳﺴﺖﺑﻮمﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎي‪ 5‬ﺑﺪون ادراك‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻗﺎﺋـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد )‪.(15‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ رﻓﺘﺎر درﺳﺖ و اﺷـﺘﺒﺎه و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و اﺻـﻮﻟﻲ داﻧـﺴﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ رﻓﺘـﺎر را‬
‫ارزش ذاﺗﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻘﺎﺑﻞ ارزش اﺑﺰاري‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ارزش اﺑﺰاري ﺑﻪ اﻳـﻦ‬ ‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ )‪ .(13‬اﺧﻼق ﺑـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎ ﺑـﺮاي ﺗﻤﻴﻴـﺰ رﻓﺘـﺎر درﺳـﺖ از‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ارزش ﻳﻚ ﺷﻲء ﺑﻪ ارزﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺷـﻴﺎء دﻳﮕـﺮ دارد واﺑـﺴﺘﻪ‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻣﺤﺪوده رﻓﺘﺎر درﺳﺖ از ﻃﺮﻳـﻖ اﻋﻤـﺎل ﺑﺎﻳـﺪﻫﺎ و‬
‫اﺳﺖ واﻻ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ارزﺷﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‪ ،‬ارزش ذاﺗـﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ‪ ،‬آزادي ﻟﺠﺎم ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ اﻧﺴﺎن را ﻣـﺮدود ﻣـﻲداﻧـﺪ و رﻋﺎﻳـﺖ اﺻـﻮل آن‪،‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﻲء ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻲء دﻳﮕﺮي ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻳـﺎ‬ ‫ﺿﺎﻣﻦ ﺣﻔﻆ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ داراي ارزش اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬آﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬ ‫ﭘــﺬﻳﺮش ﺧــﺎﻟﻲ ﻧﺒــﻮدن ﻃﺒﻴﻌــﺖ از ارزش را ﻣــﻲﺗــﻮان ﺳــﺮآﻏﺎز اﺧــﻼق‬
‫داراي ارزش ذاﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎﻛﻴﺪ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن و ﻳﺎ‬ ‫زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ اﻳـﺪه اﺳـﺘﻮار اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري اﻧﺴﺎن از ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد داراي ارزش اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺧﻼق ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ و ﻃﺒﻴﻌـﺖ را ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﻲ رواﺑﻂ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ در ﻗﺎﻟـﺐ ﻣـﺴﺎﻳﻞ‬
‫اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد )‪ (3‬و ﺷﺮوع ﺣﻤﺎﻳﺖ از اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ‬
‫‪ -1‬اﺧﻼق زﻳﺴﺘﻲ )‪ (Bioethics‬از دو ﺣﻴﻄﻪ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ و‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ را ﻣﻲﺗﻮان از دﻫﻪ ‪ 1960‬ﻣﻴﻼدي داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ رﺷﺪ ﭘـﺬﻳﺮش ﺟﻨـﺒﺶ‬
‫اﺧﻼق ﭘﺰﺷﻜﻲ )‪ (Medical Ethics‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(19‬‬
‫‪2- Right‬‬ ‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳـﺖ )‪ .(4‬اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﺷـﺎﺧﻪاي از‬
‫‪3- Wrong‬‬
‫‪4- Biomass‬‬
‫‪5- Landscapes‬‬

‫‪61‬‬
 ‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﻏﺮب ﻧﻮﻳﻦ‪ ،‬را ﻣﻲﺗﻮان در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺧﻼق ﻫﻨﺠﺎري‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ ﺗﻨﻮع دارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ ﻣﻌﻴـﺎر‬
‫ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗـﻲ را ﭘﻮﺷـﺶ دﻫﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از )‪13‬؛ ‪ :(26‬اﻟـﻒ(‬
‫ﻓﺎﻳﺪهﮔﺮاﻳﻲ‪ .10‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ اﺧـﻼق ﻧﺘﻴﺠـﻪﮔـﺮا اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻋﻤﻞ‪ ،‬رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺷﺎدي ﺑـﺮاي اﻛﺜﺮﻳـﺖ اﻓـﺮاد‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻌﻴﺎر اﺻﻠﻲ ﺑﺮاي ارزﺷﻴﺎﺑﻲ درﺳﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﺎر‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫‪11‬‬
‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ب( وﻇﻴﻔﻪ ﮔﺮاﻳﻲ ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ارزش اﺧﻼﻗﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ رﺑﻄﻲ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮع ﻋﻤﻞ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ درﺳﺖ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ج(‬
‫‪12‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖﮔﺮاﻳﻲ ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻞ و رذاﻳـﻞ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و‬
‫در آن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ و ﻣﻨﺶ او ﺗﻮﺟﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ در اﻧﺠﺎم ﻳﻚ رﻓﺘﺎر از اﻧﮕﻴﺰه ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫آن رﻓﺘﺎر را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارزش و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻮدن آن اﻧﺠـﺎم داده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠـﻲ‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖﻣﻨﺪ و اﺧﻼﻗـﻲ را اﻧﺠـﺎم داده اﺳـﺖ و در ﻏﻴـﺮ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‪ ،‬آن رﻓﺘـﺎر‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻔﻜﻴﻚ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‬
‫رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎي ﻣﺘﺪاول اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ اﺧﻼق اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮر‬
‫و اﺧﻼق ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺣﺴﺎس و آﮔﺎﻫﻲ‪ ،2‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ و ﻃـﻲ ﭼﻬـﺎر ﺗـﺎ ﭘـﻨﺞ‬
‫دﻫﻪ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﻴﻦ ذﻫـﻦﮔﺮاﻳـﺎن ارزﺷـﻲ‪ 3‬و ﻋـﻴﻦﮔﺮاﻳـﺎن ﻃﺮﻓـﺪار‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ 4‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ارزشﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ارزﻳﺎب ﻧﻴـﺎز‬
‫دارﻧﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ دوﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻪ ارزش ذاﺗـﻲ ﻃﺒﻴﻌـﺖ اﺳـﺖ )‪ .(22‬در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻦ ﺳﻪ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ارزﺷﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨـﺎي ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎي‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از )‪24 ،23‬و ‪:(25‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ارزﺷﻲ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ‪ 5‬ﻛﻪ در آن ﻣﺸﻜﻼت زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮد آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫ب( ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ارزﺷﻲ ﻧﻮع دوﺳﺘﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ در آن ﻣﺸﻜﻼت زﻳـﺴﺖ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ اﻓﺮاد آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫ج( ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ارزﺷﻲ زﻳﺴﺖﻣﺤﻮر ﻳﺎ زﻳﺴﺖﺑﻮمﻣﺤﻮر ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎن داراي ارزش ذاﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ارزﺷـﻲ‬
‫اﻟﻒ و ب‪ ،‬دوري از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﻧـﺴﺎن ﻣﻬـﻢ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ دو‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎن و اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪ .(25‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از دو دﻳﺪﮔﺎه اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر‪ 8‬و ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر‪ 9‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﺧـﻼق اﻧـﺴﺎن‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ "ﻛﺎﻧﻮن ارزش ذاﺗﻲ" و "ﻣﻌﻴﺎر‬ ‫ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ داراي ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﺗـﺎ‬

‫ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗﻲ"‪ ،‬ﻃﻴﻔﻲ از رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎ‪ 13‬در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‪ ،‬دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫‪15‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬راﻳﺞﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﻔﺎﻇـﺖﮔﺮاﻳـﻲ‪ ،14‬ﺻـﻴﺎﻧﺖﮔﺮاﻳـﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر ﺑﺎ رد‪ ‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺧﻼﻗﻲ را ﺑـﻪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟـﻮدات زﻧـﺪه ﻳـﺎ‬

‫)‪ ،(27‬ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،16‬ﺣﻘـﻮق ﺣﻴﻮاﻧـﺎت‪ ،17‬اﺧـﻼق زﻣـﻴﻦ‪ ،18‬ﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫زﻳﺴﺖﺑﻮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻛﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎﺛﻴﺮات ﺑـﺮ‬

‫ژرﻓﺎﻧﮕﺮ‪ ،19‬اﻛﻮﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ‪ ،20‬ﻧﻴﻜﺪاري‪ ،21‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳﺪار‪ 22‬و ﭘﺎﻳﺪاري‪.(20) 23‬‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي آن ﺑﺮاي اﻧـﺴﺎنﻫـﺎ‪،‬‬
‫داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ دوم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎره ﻋﻤﻞ درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ از ﻣﻨﻈـﺮ‬
‫‪10- Utilitarianism‬‬
‫‪11- Deontology‬‬ ‫اﺧﻼق ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺧﻼﻗﻲ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫‪12- Virtue-oriented‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﺎ ﻫـﻢ ﻣﺘـﻀﺎداﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺎﺷـﻲ از ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬
‫‪ -13‬رﻫﻴﺎﻓﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻴﻮه ﻋﻤﻞ در ﻳﻚ ﻧﻈﺎم داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ آن‬
‫ﻧﻈﺎم اﺳﺖ )‪.(31‬‬ ‫ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ارزشﺷﻨﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ‬
‫‪14- Conservationism‬‬
‫‪15- Preservationism‬‬ ‫‪1- Anthropocentric Ethics‬‬
‫‪16- Social Ecology‬‬ ‫‪2- Sentience Based Ethics‬‬
‫‪17- Animal Right‬‬ ‫‪3- Value Subjectivists‬‬
‫‪18- Land Ethic‬‬ ‫‪4- Nature Objectivists‬‬
‫‪19- Deep Ecology‬‬ ‫‪5- Egoistic Value Orientation‬‬
‫‪20- Ecofeminism‬‬ ‫‪6- Social-Altruistic Value Orientation‬‬
‫‪21- Stewardship‬‬ ‫‪7- Biocentric or Ecocentric Value Orientation‬‬
‫‪22- Sustainable Development‬‬ ‫‪8- Anthropocentric View‬‬
‫‪23- Sustainability‬‬ ‫‪9- Non Anthropocentric View‬‬

‫‪62‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬

‫زﻳﺴﺖﺑﻮمﻫﺎ و ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ‪ 4‬ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲداﻧـﺪ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﻔﺎﻇﺖﮔﺮاﻳﻲ و ﺻﻴﺎﻧﺖﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻤﻮد اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻨﺒﻊﮔـﺮا‪ 1‬اﺳـﺖ‬
‫ﻧﻬﺎﻳــﺖ ﻛﻤــﺎل ﺧــﻮد‪ ،‬ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﺎي ﺗﺠﺮﺑــﻪ ﻫﻮﻳــﺖﻳــﺎﺑﻲ‪ 5‬در ﺗﻨــﻮع اﺳــﺖ ﻛــﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻌﻲ وﺳﻴﻊ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬اﻛﻮﻓﻤﻴﻨﻴـﺴﻢ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧـﺪﻫﺎي ﺑـﻴﻦ ﻓﻤﻴﻨﻴـﺴﻢ و‬ ‫در ﺣﻔﺎﻇــﺖﮔﺮاﻳــﻲ‪ ،‬اﺟــﺰاء ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﻣﺤــﻴﻂ زﻳــﺴﺖ ﺑــﻪ اﻳــﻦ دﻟﻴــﻞ ﺑﺎﻳــﺪ‬
‫‪7‬‬
‫ﺑــﻮمﺷﻨﺎﺳــﻲ را ﻣــﺪ ﻧﻈــﺮ دارد و ﻋﻤــﻞ ﺳــﻠﻄﻪ را در رواﺑــﻂ ﻣــﺮد ﺑــﺎ زن و‬ ‫ﺣﻔــﻆ ﺷــﻮﻧﺪ ﻛــﻪ ارزش اﻗﺘــﺼﺎدي دارﻧــﺪ‪ .‬اﻣــﺎ ﺻــﻴﺎﻧﺖﮔﺮاﻳــﻲ‪ ،‬ارزشﮔــﺬاري‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺻﺮف ﻃﺒﻴﻌﺖ را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﺻﻴﺎﻧﺖ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﺮاي اﻃﻤﻴﻨـﺎن از‬
‫از ﺑــﻴﻦ ﺑــﺮود‪ .‬در اﻳــﻦ رﻫﻴﺎﻓــﺖ‪ ،‬ﺳــﺘﻢ ﻣــﺮد ﺑــﻪ زن و اﻧــﺴﺎن ﺑــﻪ ﻃﺒﻴﻌــﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﻨــﻮع ﮔﻮﻧــﻪاي‪ ،‬زﻳﺒــﺎﻳﻲ ﻧﻈــﺎمﻫــﺎي ﻃﺒﻴﻌــﻲ‪ ،‬و اﺳــﺘﻔﺎده ﺣــﺎل ﻳــﺎ آﻳﻨــﺪه‬
‫از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﺒﻮده و ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار ﮔﻴﺮﻧـﺪ )‪ (32‬و‬ ‫اﻧﺴﺎن از ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻴﺪ دارد )‪ .(14‬ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻫﺮ ﻧﻈـﺎم اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻠﻄﻪ ﻫﻤﺰﻣـﺎن و ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺮ زن و‬ ‫ﻣــﺸﻜﻼت زﻳــﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄــﻲ‪ ،‬از ﻣــﺸﻜﻼت اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷــﻲ ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺎﻗﺺ و در ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻨﺎﺳـﺐ‬ ‫و ﺑﺪون ﻋﺰم ﺟﺪي ﺑﺮاي ﺣﻞ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت ﺑﻮمﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﻴـﺰ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫‪8‬‬
‫اﺳﺖ )‪ .(33‬در ﻧﻴﻜﺪاري‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻴﺸﻜﺎري اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫روﺷــﻨﻲ درك ﺷــﺪه و ﻳــﺎ ﺑــﺮ ﻃــﺮف ﺷــﻮﻧﺪ )‪ .(28‬در ﺣﻘــﻮق ﺣﻴﻮاﻧــﺎت‪،‬‬
‫و ﺣﻔﺎﻇﺖ از آﻧﻬﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ رﻫﻴﺎﻓﺖ ﺗﺎﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﻣـﺎ ﺻـﺎﺣﺐ زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﺣﻘﻮق و وﻇﺎﻳﻒ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻳﺎ ﺳﻠـﺴﻠﻪ زﻳـﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑـﺴﻂ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و ﻋﻠـﺖ آن را‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و ﺳﻠﻄﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒـﺖ از‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرداري ﺣﻴﻮاﻧﺎت از ﻫﻮﺷﻴﺎري ﻳﺎ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ و ﻇﺮﻓﻴـﺖ اﺳـﺘﺪﻻل ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻪ اﻧﺴﺎن واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﭘﻴﺸﻜﺎر ﻫـﺴﺘﻴﻢ و از ﻣـﺎ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ‬ ‫)‪ (13‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺪاﻓﻌﺎن اﻳـﻦ رﻫﻴﺎﻓـﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﺣﻘـﻮق اﺧﻼﻗـﻲ‬
‫ﺷــﺪه اﺳــﺖ ﺑــﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗــﺎت‪ ،‬ﻫﻤــﺎن ﻃــﻮر ﻛــﻪ ﺧﺪاوﻧــﺪ ﺧﻮاﺳــﺘﻪ اﺳــﺖ‪،‬‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻤﺘـﺮ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬در اﺧـﻼق زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻘـﺶ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻘﺪس و ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻴﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻣﻴﻦ‬ ‫اﻧﺴﺎن از ﻳـﻚ ﻓـﺎﺗﺢ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻋـﻀﻮ ﺳـﺎده آن‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺴﺘﻠﺰم‬
‫زﻳــﺎن ﻣــﻲﺑﻴﻨــﺪ )‪ .(2‬اﮔﺮﭼــﻪ ﻣﻌﻤــﻮﻻً‪ ،‬ﻣﻔــﺎﻫﻴﻢ ﭘﺎﻳــﺪاري و ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﭘﺎﻳــﺪار‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎء و اﺣﺘﺮام ﺑﺮاي ﻛﻞ اﺟﺘﻤﺎع )زﻣـﻴﻦ( اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻧﻤـﻲﺷـﻮﻧﺪ اﻣـﺎ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‬ ‫ﻛﺎر اﺧـﻼق زﻣـﻴﻦ ﮔـﺴﺘﺮش ﻣﺤـﺪوده ﻣﺮزﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺧﻼق ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﻮﻧﺪ )‪ .(34‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺗﻼشﻫﺎي ﺑﻴﻦرﺷـﺘﻪاي‬ ‫ﺗــﺎ ﺧــﺎك‪ ،‬آب‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫــﺎن‪ ،‬ﺟــﺎﻧﻮران ﻳــﺎ ﺑــﻪ ﻃــﻮر ﻛﻠــﻲ‪ ،‬زﻣــﻴﻦ را در ﺑــﺮ ﮔﻴــﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑـﺮاي آﻣﻴﺨـﺘﻦ اﻫـﺪاف اﻗﺘـﺼﺎدي و زﻳـﺴـﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ اﺳـﺖ )‪(35‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ اﺧﻼق زﻣﻴﻦ ﭼﻴـﺰي از ﻧﻈـﺮ اﺧﻼﻗـﻲ ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺴﺠﺎم‪،‬‬
‫‪9‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي را درﺑﺮﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻧﺼﺎف )ﻋﺪاﻟﺖ( ﺑﻴﻦﻧﺴﻠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد )‪.(36‬‬ ‫ﺛﺒـــﺎت و زﻳﺒـــﺎﻳﻲ اﺟﺘﻤـــﺎع زﻳـــﺴﺘﻲ ﻛﻤـــﻚ ﻛﻨـــﺪ )‪ .(29‬در ﺑـــﻮمﺷﻨﺎﺳـــﻲ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳـﺪار ﻧﻴـﺰ ﻓﺮآﻳﻨـﺪ ﺗﻐﻴﻴـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداري از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‪،‬‬ ‫ژرﻓــﺎﻧﮕﺮ‪ ،‬ﺗــﻼشﻫــﺎي ﻣﻮﺟــﻮد ﺑــﺮاي ﺣﻔﺎﻇــﺖ از ﻣﺤــﻴﻂزﻳــﺴﺖ ﺑــﻪ‬
‫ﻫــﺪاﻳﺖ ﺳــﺮﻣﺎﻳﻪﮔــﺬاريﻫــﺎ و ﺳــﻮﮔﻴﺮي ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﻓﻨّﺎوراﻧــﻪ و ﺗﻐﻴﻴــﺮات ﻧﻬــﺎدي‪،‬‬ ‫دو ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲﻧﮕﺮ و ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ژرﻓﺎﻧﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ در راﺳـﺘﺎي اﻓـﺰاﻳﺶ ﺗﻮاﻧﻤﻨـﺪيﻫـﺎي ﺑـﺎﻟﻘﻮه ﻧـﺴﻞ ﻓﻌﻠـﻲ‬ ‫ﺟﻨـــﺒﺶ اول‪ ،‬ﺑـــﻪ دﻧﺒـــﺎل ﻣﺒـــﺎرزه ﻋﻠﻴـــﻪ آﻟـــﻮدﮔﻲ و اﺗـــﻼف ﻣﻨـــﺎﺑﻊ ﺑـــﺎ‬
‫و ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه ﺑﺮاي ﺑﺮآورده ﻛﺮدن ﻧﻴﺎرﻫﺎ و آرﻣﺎنﻫﺎي اﻧـﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻫـــﺪف اﻓـــﺰاﻳﺶ ﺳـــﻼﻣﺘﻲ و ﺛـــﺮوت ﻛـــﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳـــﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘـــﻪ اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(37‬ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﭘﺎﻳــﺪار‪ ،‬اﻧــﺴﺎن ﻣﺤــﻮر اﺳــﺖ‪ .‬اﻳــﻦ ﻣﻮﺿــﻮع را ﻣــﻲﺗــﻮان از‬ ‫ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ژرﻓﺎﻧﮕﺮ ادﻋﺎ دارد ﻛﻪ از ﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺳـﻄﺤﻲﻧﮕـﺮ ﻣﻔﻴـﺪﺗﺮ اﺳـﺖ و‬
‫درك ﻣــﺪرن از ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﭘﺎﻳــﺪار ﻧﺘﻴﺠــﻪ ﮔﺮﻓــﺖ ﻛــﻪ دﻳــﺪﮔﺎﻫﻲ اﺑــﺰاري ﻧــﺴﺒﺖ‬ ‫ﺣﺮﻛــﺖ ﺑــﻪ ﺳــﻤﺖ ﺑــﻮمﺷﻨﺎﺳــﻲ ژرﻓــﺎﻧﮕﺮ را ﻳــﻚ وﻇﻴﻔــﻪ اﺧﻼﻗــﻲ ﻣــﻲداﻧــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ دارد و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺪاﻳﻲ ﻫـﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ ﺑـﻴﻦ اﻧـﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬ ‫ﺷــﻌﺎر ﺑــﻮمﺷﻨﺎﺳــﻲ ژرﻓــﺎﻧﮕﺮ‪ ،‬ﺳــﺎده در اﺑــﺰار اﻣــﺎ ارزﺷــﻤﻨﺪ در ﻧﺘــﺎﻳﺞ‪،2‬‬
‫اﺳﺖ )‪.(38‬‬ ‫اﺳﺖ )‪ .(30‬ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ژرﻓﺎﻧﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻔﺲ‪ 3‬از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﺪت ﺑﺎ ﺑﻘﻴـﻪ‬
‫اﺷﻴﺎء اﺳﺖ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن را از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﻓﺮد ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ اﻓـﺮاد‪ ،‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ‪،‬‬
‫‪4- Landscapes‬‬
‫‪5- Identification‬‬
‫‪6- Alienation‬‬
‫‪7- Dominance‬‬ ‫‪1- Resourcism‬‬
‫‪8- Steward‬‬ ‫‪2- Simple in Means, Rich in Ends‬‬
‫‪9- Intergeneration Equity‬‬ ‫‪3- Self Realization‬‬

‫‪63‬‬
 ‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﺟﺪول ‪ -1‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺤﻮه ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق‪.‬‬
‫اﺳﺎس ارزﺷﻴﺎﺑﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻓﻀﻴﻠﺖ(‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ )وﻇﻴﻔﻪ(‬
‫ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ اﺟﺘﻤﺎع؛ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳﺪار‬ ‫ﺻﻴﺎﻧﺖﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺣﻴﻮاﻧﺎت؛ اﺧﻼق زﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﻜﺪاري؛ ﭘﺎﻳﺪاري‬ ‫اﻛﻮﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ )‪ .(7‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬
‫‪4‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮﮔﺰاري ﭘﺎرﻟﻤﺎن ادﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن در ﺳـﺎل ‪ 1993‬در ﺷـﻴﻜﺎﮔﻮ و در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1999‬در ﻛﻴﭗﺗﺎون‪ ،5‬ﺑﺮﮔﺰاري ﺳﻤﻴﻨﺎر ﺗﻬﺮان در ﺳـﺎل ‪ 2001‬ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫‪6‬‬
‫زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و دﻳﻦ ؛ )‪ ،(42‬ﺑﺮﮔﺰاري ﻧﺸﺴﺖ ﺳﺮان ﺟﻬﺎن و رﻫﺒـﺮان ادﻳـﺎن‬
‫در ﻣﻘﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ در ﺳﺎل ‪ (43) 2000‬و ﺑﺮﮔﺰاري اوﻟﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ اﺳﻼم‬
‫و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ در ﺳﺎل ‪ 1378‬در ﺗﻬﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﻮق ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﺸﺮ آﻣـﺎدﮔﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ادﻳﺎن دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ دﻳـﺪﮔﺎه ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﺑـﻪ آن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻋـﺎﻣﻠﻲ ﻣـﻮﺛﺮ در رﻓـﻊ‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬وﻗﺖ آن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺣﻞ ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ادﻳﺎن رو آورد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣـﺎ را ﺑـﻪ ﻛـﺎﻧﻮن‬
‫ارزﺷﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاﮔﺮاﻳﻲ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬رﻫﻴﺎﻓﺘﻲ ﺧﺪاﻣﺤﻮر‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﻖ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه زﻣﻴﻦ اﺳﺖ )‪.(44‬‬
‫در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ادﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻠﻘـﻲ ﻣـﺸﺘﺮﻛﻲ از ﺧـﺪاﻣﺤﻮري‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳـﻴﻦ ﻫﻨـﺪو ﻳـﺎ آﻳـﻴﻦ ﺑـﻮدا‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﺎ اﺟﺰاي آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪا در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪﺧﺪاﮔﺮاﻳﻲ‪ 7‬ﻳﺎد ﻛـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ادﻳـﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﻼم‪ ،‬ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻳـﺎ‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاي واﺣﺪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧـﺪ و از ﻧﻈـﺮ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﻫـﺴﺘﻲ ﻣﺨﻠـﻮق‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ واﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ )‪ .(6‬در اﻳﻦ ﮔﺮدﻫﻤـﺎﻳﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﺣـﻞ ﺑﺤـﺮانﻫـﺎي زﻳـﺴﺖ‬
‫‪4- Parliament of World’s Religions‬‬
‫‪5- Cape Town‬‬
‫‪6- Tehran Seminar on Environment, Culture and Religion‬‬
‫‪7- Pantheism‬‬
‫ﻛﺎﻧﻮن ارزﺷﻲ‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﺷﻨﺎﺳﻲ )ﭘﻴﺎﻣﺪ(‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖﮔﺮاﻳﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮر‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻮر‬
‫ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ژرﻓﺎﻧﮕﺮ‬ ‫زﻳﺴﺖﺑﻮم ﻣﺤﻮر‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‪.(34) :‬‬
‫دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻓﻌﻠﻲ و ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮهﺗﺮي ﺑﻪ ﻣﺎوراي رﻳﺸﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮري ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺎﻳـﺪار‬
‫ﻣﻲرود‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ زﻳـﺴﺖﺑـﻮم ﻣﺤـﻮر‪ ،‬ﻧﺰدﻳـﻚ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ اﺧﻼق ﻧﻴﻜﺪاري ﻧﻴـﺴﺖ )‪ .(34‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻮارد ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪه‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎي اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮح ﺟﺪول ‪ ،1‬ﺧﻼﺻـﻪ‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاﻣﺤﻮري‪ :1‬ارزش ذاﺗﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ادﻳﺎن‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺤﺮان زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ در واﻗـﻊ ﻳـﻚ ﺑﺤـﺮان‬
‫ﻣﻌﻨﻮي و دﻳﻨﻲ اﺳﺖ )‪ (39‬و ﺟﺪاﻳﻲ دﻳﻦ از زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮوز ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،2‬ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺎورﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳـﻦ‪ ،‬ﻗـﺮار‬
‫دارد )‪ .(6‬ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺎورﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و ارزشﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑـﺮ رﻓﺘـﺎر‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و از ﺟﻤﻠﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات و ﮔﻴﺎﻫﺎن )‪ ،(40‬ﺗﺎﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راهﺣﻞ ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺠـﺪد ﺑـﻪ ﺳـﻨﺖ‬
‫ادﻳﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﻮد )‪ .(41‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‬
‫در ﺑﻴﻦ ادﻳﺎن‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ رﻫﺒـﺮان روﺣـﺎﻧﻲ و‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪ 3‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1988‬در آﻛـﺴﻔﻮرد‪ 1990 ،‬در ﻣـﺴﻜﻮ‪ 1992 ،‬در رﻳـﻮ و‬
‫‪ 1993‬در ﻛﻴﻮﺗﻮ ﻛﻪ در آﻧﻬـﺎ رﻫﺒـﺮان ادﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳـﺖﻣـﺪاران و ﺳـﺮان‬
‫‪1- Theocentrism‬‬
‫‪2- Human Ecology‬‬
‫‪3- Global Forum of Spiritual and Parliamentary Leaders‬‬
‫‪64‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -2‬اﺧﻼق زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺤﻮه ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻄﻮر ذاﺗﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه )ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻲ( ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ داراي ارزش و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﺗﻮﺟﻬـﺎت‬ ‫ﺧﺪا ﻣﺤﻮري‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻚ ﻋﻤﻞ‪ ،‬درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد؟‬
‫اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮرات اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ زﻳﺴﺖ ﺑﻮم‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ )وﻇﻴﻔﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ(‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ‪.‬‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ ادﻳـﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ را ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ دو‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ ادﻳﺎن ﻏﻴﺮاﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ از ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آﻣﻮزهﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق‪ ،‬در ﺟﺪول ‪ ،2‬ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در دﻳﻦ اﺳـﻼم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ادﻳـﺎن‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻬـﺎ ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺧﺪاﻣﺤﻮري ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‪،‬‬
‫وﻇﺎﻳﻒ و دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧﺪ در ارزﻳﺎﺑﻲ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪،‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻟﻖ و ﻧﮕﻬﺪار زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒـﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ اﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﺳﻼم در ﺧﺪاﻣﺤﻮري را ﻣﻲﺗﻮان‬ ‫از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﻳـﺮاد‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم "ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ" ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮر را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ زﻳﺮا‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻧﺴﺎن را ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟـﻮدات در‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ رﻫﻴﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﮔﺮﭼـﻪ اﻧـﺴﺎن در ادﻳـﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ‬
‫ﻓﺮاﮔﻴﺮﺗﺮي را ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت از ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ وﻟﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻛـﻪ در ﻗﺒـﺎل‬
‫در اداﻣﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ دارد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ وﻳـﮋه دارد‪ .‬اﻳـﻦ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫در ﻗﺮآن آﻳﺎت زﻳﺎدي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬـﺎ ﺧـﺎﻟﻖ‬ ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي درﺑﺎره ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ آﻳـﻪ ‪ 185‬ﺳـﻮره اﻋـﺮاف‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد )‪.(44‬‬
‫آﻳﻪﻫﺎي ‪ 101‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 54‬ﺳﻮره اﻋﺮاف‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 45‬ﺳﻮره ﻧﻮر و آﻳﻪ ‪ 4‬ﺳـﻮره‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬در ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻛـﻪ ﭼـﻪ ﭼﻴـﺰي از‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻃﺒـﻖ آﻣـﻮزهﻫـﺎي اﺳـﻼم‪،‬‬ ‫ارزش ذاﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺧﺪاﻣﺤﻮري اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻟﻖ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺤـﻴﻂ ﺑـﺮ آن و ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ ﻣﺤـﺎط در‬ ‫ارزش ذاﺗﻲ در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ارزش ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑـﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 92‬ﺳﻮره ﻫﻮد‪ ،2‬آﻳﻪ ‪ 126‬ﺳـﻮره ﻧـﺴﺎء‪ 3‬و آﻳـﻪ ‪54‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺟـﺰاي ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺳﻮره ﻓﺼﻠﺖ ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط از ارزش ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺴﺎن وﻇﻴﻔﻪ دارد ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﻗﺒـﺖ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺰ در ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷﻲ‪ ،‬ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي اﻧﺠـﺎم‬
‫وﻇﺎﻳﻔﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اﻧﺴﺎن ﮔﺬارده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.1‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺎلَ ﻳﺎ ﻗَﻮ‪‬مِ أَر‪‬ﻫ‪‬ﻄﻲ أَﻋ‪‬ﺰﱡ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﻠّﻪِ و‪ ‬اﺗﱠﺨَﺬْﺗُﻤ‪‬ﻮه‪ ‬و‪‬راء‪‬ﻛُﻢ‪ ‬ﻇِﻬ‪‬ﺮِﻳ‪‬ﺎ إِنﱠ ر‪‬ﺑ‪‬ﻲ ﺑِﻤﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ از‬
‫ﺗَﻌ‪‬ﻤ‪‬ﻠُﻮنَ ﻣ‪‬ﺤﻴﻂٌ‪.‬‬
‫‪ -3‬و‪ ‬ﻟِﻠّﻪِ ﻣﺎ ﻓِﻲ اﻟﺴ‪‬ﻤﺎواتِ و‪ ‬ﻣﺎ ﻓِﻲ اْﻷَر‪‬ضِ و‪ ‬ﻛﺎنَ اﻟﻠّﻪ‪ ‬ﺑِﻜُﻞّ ﺷَﻲ‪‬ءٍ ﻣ‪‬ﺤﻴﻄًﺎ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎرزي اﺳﺖ ﻛﻪ در ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آﻧﻬﺎ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ‬
‫‪ -4‬أَﻻ إِﻧﱠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ ﻣِﺮْﻳ‪‬ﺔٍ ﻣِﻦْ ﻟِﻘﺎءِ ر‪‬ﺑ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬أَﻻ إِﻧﱠﻪ‪ ‬ﺑِﻜُﻞّ ﺷَﻲ‪‬ءٍ ﻣ‪‬ﺤﻴﻂٌ‪.‬‬ ‫و رﻓﺘﺎر وي ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻮرات‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ارزﻳـﺎﺑﻲ اﺧﻼﻗـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫‪ -5‬ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد )‪ (47‬واژه "اﻟﻤﺤﻴﻂ" در ﻗﺮآن را ﻳﻜﻲ از ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ‬
‫واژه ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﻲداﻧﺪ و از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻼش ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻳﺎد‬ ‫‪ -1‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮدم را ﺑﺪان‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻜﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(45‬‬

‫‪65‬‬
 ‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﻧﮕﺎره ‪ -2‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﭘﺮورﺷﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﮕﺎره ‪ -1‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﻳﻚ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻏﻴـﺮاﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘ‪‬ﺴﺖﻣﺪرﻧﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬

‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻞ ﻣﻮاﻧﻊ دوﺟﺎﻧﺒﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺪاﻳﻲ اﻧﺴﺎن از ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺟﺎري ﭘﻴﺮاﻣﻮن ارﺗﺒـﺎط ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺪﻋﻲ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اُرﻳﻮردن‪ 1‬اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﺤﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‬
‫ﻫﻀﻢ اﻧﺴﺎن در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺪداً ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ‪ 4‬ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و‬ ‫ﮔﺮاﻳــﻲ‪ ،‬دو ﺟﻬــﺎنﺑﻴﻨــﻲ ﻣﺪاﺧﻠــﻪﮔﺮاﻳﺎﻧــﻪ ﻳــﺎ ﻓــﻦﮔﺮاﻳــﻲ‪ 2‬و ﭘﺮورﺷــﻲ ﻳــﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺸﻒ و درك ﻛﻨﻴﻢ‪.(48) 5‬‬ ‫زﻳﺴﺖﺑﻮمﮔﺮاﻳﻲ‪ ،3‬را ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﺟﻬـﺎنﺑﻴﻨـﻲ ﻧﺨـﺴﺖ‪ ،‬ﻫـﻮش و روح‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮﻋﻲ ارﺗﺒﺎط و ﻳﻜﭙـﺎرﭼﮕﻲ‬ ‫رﻗﺎﺑﺖﺟﻮي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و ﻫﺪاﻳﺖﮔﺮ رﻓﺘﺎر اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻛﻪ در دﻳﺪﮔﺎه دوم‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ )ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻴﻢ(‬
‫درك اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ و اﺟﺰاي آن‪ ،‬اﺣﺎﻃﻪ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﺎم‬ ‫و ﻫﻢ راﻫﻨﻤﺎي ﻗﻮاﻧﻴﻦ رﻓﺘﺎر )ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻴﻢ( ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ دو‬
‫دارد و ﻟﺬا‪ ،‬اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻦ در اﻳﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺮﻣﻨﺸﺎء‬ ‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻧﮕﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ 2‬ﻧﺸﺎن داد )‪.(46‬‬
‫واﺣﺪ ﻣﺘﻜﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‪ ،‬راﺑﻄـﻪ اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ در دﻳـﺪﮔﺎه‬ ‫در دو ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي رﻗﻴﺐ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺧﺪاﻣﺤﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ درك ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧـﺎﻟﻖ‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺟﻮﻫﺮه ﻣﺠﺰا ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ اﺣﺎﻃـﻪ ﻛﺎﻣـﻞ دارد‪ .6‬ﺑـﻪ‬ ‫ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻳﺮاد اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮري‪ ،‬وارد اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨـﻲ‬

‫‪4- Unity‬‬
‫ﭘﺮورﺷﻲ ﺳﻌﻲ دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن را وادار ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ را از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬
‫‪ -5‬اﻳﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻪ از ﺗﻔﻜﺮ ﺗﻮﺣﻴﺪي اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ (7‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه ﻧﻴـﺰ اﻳـﺮادي وارد‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ را وﺣﺪت‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ و ﻗﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﺪاﻳﻲ دﻳﻦ از زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴـﺎﻳﻲ وارد اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ‪ ،‬دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺷﺮك را ﻛﺜﺮت‪ ،‬ﺗﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮزوﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‪ ،‬اﻧﺤﻼل و دوري از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻃﺮح ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻤـﺎم ﻫـﺴﺘﻲ‪ ،‬اﻳـﻦ رواﺑـﻂ را ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ )‪.(45‬‬
‫‪ -6‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ اﺣﺎﻃﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺷﺒﻴﻪ اﺣﺎﻃﻪ‬ ‫دﻗﻴﻖﺗﺮي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاي ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻮاى ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ اﺳﺖ زﻳﺮا‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮري دﻟﻴﻞ ﺑﺮ‬ ‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﻚ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻛﻞﻧﮕﺮ را ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺣﺎﻃﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﻰ ﻫﻤﻪ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻴـﺎز درك ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺗـﻼش‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات در ذاﺗﺸﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻘﺪس او اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻰ‪،‬‬
‫ﻳﻚ وﺟﻮد اﺻﻴﻞ و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ذات ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻜﻰ‬
‫و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬ ‫‪1- O’Riordan‬‬
‫‪2- Interventionist Mode or Technocentrism‬‬
‫ﻓﺎﻧﻰ و ﻣﻌﺪوم ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ص‪.(336‬‬ ‫‪3- Nurturing Mode or Ecocentrism‬‬

‫‪66‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬

‫ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬
‫‪3‬‬
‫زﻳﺮا‪ ،‬ﻛﻠﻴﺪ ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﻳـﺎ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ ‪،‬‬ ‫ﺿﺮوري داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﻛﺎﻧﻮن ارزﺷﻲ ﺧﺪاﻣﺤﻮر در ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎي دروﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وي اﺟﺎزه اﻧﺠـﺎم ﻫـﺮ رﻓﺘـﺎري را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﺎ ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎي ارزﺷﻲ راﻳﺞ در اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع درﺑﺎره ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴـﺰ ﺻـﺎدق‬ ‫ﻛﺮد )ﺟﺪول ‪ .(3‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻬﺘﺮ درك ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺧـﺪا‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎم ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا‪ ،‬اﻧـﺴﺎن ﺑـﺪون‬ ‫ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗـﺎﺛﻴﺮ را ﺑـﺮ ﺣﻔﺎﻇـﺖ از‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ واﻗﻌﻲ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺗـﻮﺟﻴﻬﻲ ﺑـﺮاي اﺧـﻼق و ﺑﻬﺒـﻮد‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴـﺖﭘـﺬﻳﺮي اﻧـﺴﺎن‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬دارا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻳﻲ و ﻓﺮاﮔﻴﺮي‪.‬‬
‫در ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺗﻨﻬـﺎ در ﺻـﻮرﺗﻲ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﻛﻪ در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ و ﺧﻮد واﻗﻌﻲ ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﺪا ﻣﺤﻮري و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﭼﻪ رﻫﻴـﺎﻓﺘﻲ را ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫را ﭘﺮورش دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻮد واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﻳﺎ ﺧﺪاﻳﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ .‬ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬رﻫﻴﺎﻓـﺖ‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮورش ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﺠﻠـﻲ ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪي‪،‬‬ ‫ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 1‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮوز دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ :‬رﻫﻴﺎﻓﺖ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺤﻮري دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‪ ،‬دو ﻣﻌﻴـﺎر اﺧـﻼق‬
‫در ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪي اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺣـﺪ و ﻣﺘـﺸﻜﻞ از دو ﺑ‪‬ﻌـﺪ ﻣــﺎدي و‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﺤﻮري و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ در رﻓﺘﺎر ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪،‬‬
‫روﺣـﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ 2‬ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ اﻧﺴﺎن از ﺑ‪‬ﻌﺪ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻔـﺲ وي ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ رخ دﻫـﺪ ﻛـﻪ اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺑـﺮوز رﻓﺘﺎرﻫـﺎي اﺧﻼﻗـﻲ در‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ و ﭘﺮورش آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲرﺳـﺪ‪ .‬از‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﻔﺲ روﺣﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎن رﻳﺸﻪ دارد )‪ .(49‬ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬
‫اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﺪا ﻣﺤﻮري ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي آن‬
‫ﻛﻪ ﺗﻤﺎم رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ از ﺧﻮد ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﻳﺎ ﺧﻮد ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧـﺸﺎت ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ و‬
‫ﻗﺒﻼً ﺑﺤﺚ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺳـﺮوﻛﺎر دارد ﻛـﻪ از آن‬
‫ﺧﻮد واﻗﻌﻲ ﻳﺎ ﺧﻮد ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ اﻣﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻮاره‪،‬‬
‫ﺑــﻪ ﻧــﺎم ﺻــﻴﺎﻧﺖ و ﻋــﺰت ﻧﻔــﺲ ﻳــﺎد ﻣــﻲﺷــﻮد ﻛــﻪ ﺟــﺰ ﺑــﺎ ﻳــﺎد ﺧﺪاوﻧــﺪ‬
‫ﺑــﻴﻦ ﺧــﻮد واﻗﻌــﻲ و ﺧــﻮدﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ‪ ،‬درﮔﻴــﺮي وﺟــﻮد دارد و ﻫــﺮ ﻳــﻚ از آﻧﻬــﺎ‬
‫اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ )‪.(50‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ زﻣﺎم اﻣﻮر اﻧﺴﺎن را در دﺳﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن را ﺟﻬﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ واﻗﻌﻴـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻛـﺎﻧﻮن ارزﺷـﻲ ﺧـﺪا ﻣﺤـﻮر و ﻣﻌﻴـﺎر ارزﺷـﻴﺎﺑﻲ‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗـﻮان رﻫﻴﺎﻓـﺖ ﺧﻮدﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ را در اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1- EgoEcology‬‬
‫‪ -2‬اﻧﺴﺎن داراي دو "ﺧﻮد" ﻳﺎ دو "ﻣﻦ" اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ را‬
‫ﻧﮕﺎره ‪ -3‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ )ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﻳﺎﻓﺘـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ "وﺟﻮد واﺣﺪ"‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ "ﺧﻮد واﻗﻌﻲ" و دﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ(‬ ‫"ﻧﺎﺧﻮد" ﻳﺎ "ﺧﻮد ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ" اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن دو ﺧﻮد ﻳﺎ دو "ﻣﻦ اﺻﻴﻞ" ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺴﺎن از ﻳﻚ‬
‫ﺧﻮد واﻗﻌﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻳﻚ ﻧﺎﺧﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻮد ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن‬
‫‪3- Ego‬‬ ‫را ﺑﺎ ﺧﻮد واﻗﻌﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﮕﻴﺮد )‪.(49‬‬

‫‪67‬‬
 ‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﺟﺪول ‪ -3‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺎﻧﻮن ارزﺷﻲ ﺧﺪا ﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎي ارزش ذاﺗﻲ راﻳﺞ در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎﻧﺪار‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫دﻫﻨﺪه ﻳﻚ زﻳﺴﺖﺑﻮم‬
‫ﻧﺎ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻳﻲ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻄﺮ‬
‫ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ رﻓﺎه ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺎﻧﺪاران ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺛﺒﺎت و اﻧﺴﺠﺎم زﻳﺴﺖ‬
‫ﺑﻮم ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﺑﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﻛــــﺎﻧﻮن ارزش‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﭘﺬﻳﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و‬ ‫ذاﺗﻲ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺎﺷﻲ از‬ ‫اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ دو ﺟﻮﻫﺮه‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮري‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﺠﺰا ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺟﻮدات‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه‬ ‫زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻮري‬
‫زﻧﺪه ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ دارد‬ ‫اﺷﺘﺮاﻛﺎﺗﻲ دارد‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻞ زﻳﺴﺖ ﺑﻮم ﻣﺴﺌﻮل‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ زﻳﺴﺖﺑﻮم ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‬ ‫زﻳﺴﺖﺑﻮم ﻣﺤﻮري‬
‫اﺳﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت او‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬ ‫ﺧﺪا ﻣﺤﻮري‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ دارد‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ‪.‬‬

‫ﻣﺘــﺼﻒ ﻧﻤﺎﻳــﺪ ﺗــﺎ ﺻــﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔــﺲ واﻗﻌــﻲ اﻣﻜــﺎنﭘــﺬﻳﺮ ﺷــﻮد‪ .‬از اﻳــﻦرو‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ از ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ‬
‫ﭼﻨــﺎن رﻓﺘــﺎري ﺧﻮاﻫﻨــﺪ داﺷــﺖ ﻛــﻪ دﺳــﺖآوردﻫــﺎي آن را ﻣــﻲﺗــﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اراﺋﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬رد‪ ‬ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺪون ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﻧـﺴﺎن ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و اﻣﺎﻧﺖدار ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻧـﺴﺎن ﺧـﻮد را ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ دﻳﮕـﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﻨـﺸﺎء دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﺒﻜﻪاي ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺗﻼف ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ .‬زﻳﺮا از اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد در زﻣﻴﻦ ﻛﻪ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ آن‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳـﺐ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ و ﻧـﺎﺑﻮدي‬
‫زﻳﺴﺖﺑﻮمﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﭙﺮدازد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﭘﺬﻳﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖدار ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻣﺎﻧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﺧﺘﻴـﺎر و‬
‫آزادي‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺴﺨﺮ اﻧـﺴﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ او در ﺑﺮاﺑـﺮ رﻓﺘﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫زﻳﺴﺖ دارا اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺻﻴﺎﻧﺖ و ﻋـﺰت ﻧﻔـﺲ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺣﻔﺎﻇـﺖ از آن را ﺑـﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ زﻳﺮا‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺻﻴﺎﻧﺖ از ﻧﻔﺲ واﻗﻌـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ در رﻓﺘﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﻴﺰ از راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲﻫـﺎي‬
‫ﻧﻔﺲ روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ودﻳﻌﻪاي اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﻧﮕﺎره ‪ .(3‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺴﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﺪ و ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ را ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﺑـﺮﮔﺰﻳﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻌﻲ دروﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺪود ﻛﺮدن رﻓﺘﺎر در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻟـﺬا رﻓﺘـﺎر ﺑـﺎ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺣﻴﻮاﻧﻲ وي‪ ،‬ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺟـﺰ اﺑـﺰاري ﺑـﺮاي‬
‫دﺳـﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﺎل و رﻓﺎه ﺧـﻮﻳﺶ ﻧﺨــﻮاﻫﺪ دﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ را ﻣﻲﺗـﻮان ﻫﻤﺎن اﺗﻔﺎﻗﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮوز ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺤﻠﻴـﻞ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻠﻄﻪ ﺑﻲﺣﺪ و ﺣﺼﺮ اﻧﺴﺎن ﺑـﺮ ﻃﺒﻴﻌـﺖ و اﺳـﺘﺜﻤﺎر آن در راﺳـﺘﺎي ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‪.‬‬
‫دﺳﺖآوردﻫـﺎي ﺧﻮدﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ ﺗﺎﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺖ و ﺻـﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔـﺲ‬
‫واﻗﻌـــﻲ اﻧـــﺴﺎن‪ ،‬اﺑـــﺰار ﻣﻨﺎﺳـــﺐ را ﺑـــﺮاي ﺣﻔﺎﻇـــﺖ از ﻣﺤـــﻴﻂ زﻳـــﺴﺖ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺑﺎور دروﻧـﻲ را ﺗﻘﻮﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳـﺴﺖ و ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداري ﺑﻬﻴﻨـﻪ از آن ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ در راﺳـﺘﺎي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫و رﻓﺘﺎر اﺣﺘﺮامآﻣﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﻧـﺴﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨــﻮان ﺟﺎﻧــﺸﻴﻦ ﺧﺪاوﻧــﺪ ﺑــﺮ زﻣــﻴﻦ ﻧﻴــﺰ‪ ،‬ﻣــﻲﺑﺎﻳــﺪ ﺧــﻮد را ﺑــﻪ ﺻــﻔﺎت اﻟﻬــﻲ‬

‫‪68‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪86‬‬
‫ ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮه رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ و روش زﻧــﺪﮔﻲ‬
‫وي ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺠـﻤﻮﻋﻪ رﻓﺘــﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺧﻼق ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎم ارزشﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ و درﺳﺘﻲ و ﻧﺎدرﺳﺘﻲ رﻓﺘﺎرﻫـﺎي اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﻴﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬وﻇﻴﻔـﻪ اﺧـﻼق زﻳـﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬ﺗﻌﻴـﻴﻦ اﺻـﻮل و‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎن ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣﻤﺎﻧﻌـﺖ از آﺳـﻴﺐ‬
‫رﺳــﺎﻧﺪن ﺑــﻪ ﻃﺒﻴﻌــﺖ و ﺣﻔﺎﻇــﺖ از آن‪ ،‬ﺣــﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﻳــﻦ اﺻــﻮل ﺑــﺎ اﻳﺠــﺎد‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎي دروﻧﻲ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺼﺤﻴﺢ رﻓﺘﺎر ﻧﺎدرﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻃﻴﻒ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻃﺮف‬
‫آن‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ارزش ذاﺗﻲ را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺤـﻮر‬
‫ﻗﺮار دادن او‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﺑـﺮاي رﻓـﻊ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي وي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻃﻴﻒ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬اﻋﻢ از زﻧﺪه و ﻏﻴﺮزﻧﺪه‪ ،‬ارزش ذاﺗﻲ ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ و ﺟﺪاي از اﻫﻤﻴﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻔـﻆ و ﺣﺮاﺳـﺖ از آﻧﻬـﺎ را ﺿـﺮوري‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻛﻞﮔﺮا در ﺗﺒﻴﻴﻦ راﺑﻄـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺿﺎﻳﺖﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮدن راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ دﻳﻨﻲ و ﻣﻌﻨﻮي در ﺗﻌﺎﻣـﻞ اﻧـﺴﺎن ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ادﻳﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ و اﺧﻼﻗﻲ را ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﺒﻨـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ و ارزشﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ادﻳﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ راهﻫﺎ و روشﻫﺎي ارﺗﺒﺎط ﻓﻌﻠﻲ ﺧﻮد ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ را ﻣـﻮرد ارزﻳـﺎﺑﻲ و‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻗﺮار دﻫﻴﻢ و ﻧﻮع ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ را دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي‬
‫ﺑﻄﻮر ذاﺗﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ؟ و ﻣﻌﻴﺎر درﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﭼﻴـﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﺘﺪاول ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﺎﺳـﺦﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨــﺪ از ﺧــﺪاﻣﺤﻮري و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳــﻲ‪ .‬در اﻳــﻦ ﺑــﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻌــﺎﻟﻴﻢ اﺳــﻼﻣﻲ‪ ،‬ﭘﺎﺳــﺦ‬
‫ﺟﺎﻣﻊﺗﺮي را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎره ارزش ذاﺗﻲ اراﺋﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم از‬
‫ارزش ذاﺗﻲ‪ ،‬از وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اراﺋﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻋﻤﻴﻖ از ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن‪،‬‬
‫‪69‬‬
‫‪ (5‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻧـﺴﺎن ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻮﻇـﻒ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ آن را ﺑﻬﺒـﻮد ﺑﺨـﺸﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦرو‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬
‫آن ﺗﻀﻤﻴﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﻘﺪس ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺑـﺎ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻧﻔـﺲ و‬
‫درك ﻳﮕــﺎﻧﮕﻲ ﺗﻤــﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗــﺎت‪ ،‬ﻣﺤــﻴﻂ زﻳــﺴﺖ ﻧﻴــﺰ ﻛــﻪ ﻣﺨﻠــﻮق‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﺗﻘﺪس ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻳــﻚ ﺑﺎزدارﻧــﺪه دروﻧــﻲ ﻣﻬــﻢ ﺑــﺮاي ﺟﻠــﻮﮔﻴﺮي از ﺻــﺪﻣﻪ رﺳــﺎﻧﺪن ﺑــﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺤﺮانﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎدن ﻳﺎد ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺳﻴﺮ اﻣﻴﺎل و ﺧﻮاﺳـﺖﻫـﺎي ﺣﻴـﻮاﻧﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ از ﻓﺮاﻣﻮش ﻛـﺮدن ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺒﻊ آن‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدن ﻧﻔﺲ واﻗﻌﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻧـﺴﺎن‬
‫ﺑﺎ ﭘﻴﺮوي از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧـﻮد در‬
‫ﻫــﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﻧــﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﺗــﺸﺨﻴﺺ ارﺗﺒــﺎط ﻣﻨــﺴﺠﻢ اﺟــﺰاء ﻫــﺴﺘﻲ ﺑــﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و اﺣﺎﻃﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺘﻲ ﺳﻮق ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل ارﺿـﺎي ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻬـﺎي ﺗﺨﺮﻳـﺐ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮآﻳﺪ‪.‬‬
‫رﻫﻴﺎﻓــﺖ ﺧــﻮدﺑــﻮمﺷﻨﺎﺳــﻲ از ﻧﻈــﺮ درﺳــﺘﻲ ﻳــﺎ ﻧﺎدرﺳــﺘﻲ رﻓﺘــﺎر‪ ،‬در‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﻇﻴﻔﻪﮔﺮا ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻳﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ‬
‫ﭘﺮورش ﻧﻔـﺲ واﻗﻌـﻲ‪ ،‬دﺳـﺘﻮرات و اﻟﺰاﻣـﺎﺗﻲ را رﻋﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ از ﻃـﺮف ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‪،‬‬
‫ﺑــﻪ ﻣــﺮور و ﺑــﺎ ﺑﻠــﻮغ ﻧﻔــﺲ واﻗﻌــﻲ‪ ،‬اﺻــﻮل اﺧﻼﻗــﻲ اﻟﺰاﻣــﻲ‪ ،‬ﻛــﻢ ﻛــﻢ‬
‫ﺑــﻪ ﺻــﻮرت ﺳــﺠﺎﻳﺎﻳﻲ در ﻣــﻲآﻳﻨــﺪ ﻛــﻪ ﺳــﺎزﻧﺪه ﺻــﻔﺎﺗﻲ ﻣــﺸﺨﺺ در‬
‫رﻓﺘــﺎر اﻧــﺴﺎن ﺧﻮاﻫﻨــﺪ ﺷــﺪ‪ .‬اﻳــﻦ ﺻــﻔﺎت‪ ،‬ﺧــﻮي و ﻣــﻨﺶﻫــﺎي ﺛﺎﺑــﺖ و‬
‫ﭘﺎﻳــﺪاري را ﻣﻮﺟــﺐ ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ ﻛــﻪ از آﻧﻬــﺎ ﺑــﻪ ﻓــﻀﺎﻳﻞ ﻳــﺎد ﻣــﻲﺷــﻮد‪.‬‬
‫ﺑــﻪ اﻳــﻦ ﺗﺮﺗﻴــﺐ‪ ،‬اﺻــﻮل و اﻟﺰاﻣــﺎت اوﻟﻴــﻪ رﻓﺘــﺎر ﺑــﺎ ﻃﺒﻴﻌــﺖ ﻛــﻪ از ﺻــﻴﺎﻧﺖ‬
‫از ﻧﻔﺲ واﻗﻌـﻲ و ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻤﺮار ﻳـﺎد ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻓــﻀﺎﻳﻠﻲ را در اﻧــﺴﺎن ﭘــﺮورش ﻣــﻲدﻫﻨــﺪ ﻛــﻪ ﻣﻌﻴــﺎر ارزﻳــﺎﺑﻲ رﻓﺘــﺎر ﺑــﺎ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬:‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‬

‫ ﺗﻌﺎﻣـﻞ ﻣﻨﺎﺳـﺐ اﻧـﺴﺎن و ﻣﺤـﻴﻂ‬،‫ﻌﺪ روﺣﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‬‫اﺳﻼم و ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺑ‬
‫زﻳــﺴﺖ را ﺑــﺮ ﻣﺒﻨــﺎي ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳــﻲ و ﺻــﻴﺎﻧﺖ ﻧﻔــﺲ ﺑﻨــﺎ ﻣــﻲﻧﻬــﺪ و ﺑــﺎ‬
‫ ﻣـﻲﺗـﻮان آن را ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮي ﻧﻴـﺎز اﻧـﺴﺎن‬،‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي اﻳـﻦ رﻫﻴﺎﻓـﺖ‬
‫ اﻳﺠـﺎد ﺣـﺲ ﻳﮕـﺎﻧﮕﻲ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت‬،‫اﻣﺮوز در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﻌﻨـﻲ‬
.‫ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺴﺖ‬
‫ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ‬،‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن‬
‫ ﺻﺪﻣﻪ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻋـﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ و آﻳـﺎت‬،‫ﻛﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬
‫ ﻣﻮاﻧﻊ دروﻧﻲ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮي را ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺻـﺪﻣﻪ‬،‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﻟﺬا‬
‫ ﺗﻼﺷـﻲ ﺑـﺮاي اراﺋـﻪ‬،‫ ﺧﻮدﺑﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ‬.‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‬
‫رﻫﻴﺎﻓﺘﻲ ﺧﺪاﻣﺤﻮر در اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ‬



1. Bourdeau P. The man-nature relationship and environmental 12. Sesin V. Environmental ethics and human interests: problems
ethics. Journal of Environmental Radioactivity 2004; 72: 9-15. of mutual relations 2003. Available at:
http://www.fondazionelanza.it/epa/abstract/sesin_full.pdf.
2. Rshm SMK. Care for Creation: Human Activity and the
Environment. Libreria Editrice Vaticana, Vatican City 2000; 13. Oughton D. Protection of the environment from ionizing
109 pp. radiation: Ethical issues. Journal of Environmental
Radioactivity 2003; 66: 3-18.
.‫ ﻋﻠﻲاﻛﺒـﺮ ﻋﺒـﺪلآﺑـﺎدي‬:‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬.‫ ﻗﺪم اول‬:‫ اﺧﻼق‬.‫ ﮔﺎرات ﻛﺮﻳﺲ‬،‫ راﺑﻴﻨﺴﻮن دﻳﻮ‬.3
14. Abaidoo S. Human-Nature Interaction and the Modern
.1378 ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﺷﻴﺮازه‬ Agricultural Regime: Agricultural Practices and Environmental
Ethics. PhD Dissertation, Dept. of Sociology, University of
4. Kortenkamp KV, Moore CF. Ecocentrism and anthropocentrism:
Saskatchewan, Canada 1997; 305 pp.
Moral reasoning about ecological commons dilemmas. Journal
of Environmental Psychology 2001; 21: 261-272. 15. Hatcher T. Environmental ethics as an alternative for
evaluation theory in for-profit business contexts. Evaluation and
5. Fricker A. The ethics of enough. Future 2002; 34: 427-433.
Program Planning 2004; 27: 357-363.
6. Tucker M E, Grim J. Series foreword. In: Grim J A, Editor. 16. Corral-Verdugo V, Bechtel R B, Fraijo-Sing B. Environmental
Indigenous Traditions and Ecology. Harvard University Press, beliefs and water conservation: An empirical study. Journal of
Massachusetts, 2001, pp.xv-xxxii. Environmental Psychology 2003; 23: 247-257.
‫ درآﻣﺪي ﺑﺮ ﻧﮕـﺮش اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬:‫ ﺟﻬﺎﻧﺒﻴﻨﻲ دﻳﻨﻲ و ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬.‫ اﻣﻴﻦزاده ﺑﻬﻨﺎز‬.7 ‫ ﻋﻠﻴﺮﺿـﺎ‬:‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬.‫ ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﺗﻨـﻮع اﻛﻮﻟـﻮژﻳﻜﻲ در ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﭘﺎﻳـﺪار‬.‫ ﻣﻴﺴﺮ ﻛﺮﻳﺲ‬.17
.97-106 ‫ ﺻﻔﺤﺎت‬،30 ‫ ﺷﻤﺎره‬،28 ‫ ﺳﺎل‬،1381،‫ ﻣﺤﻴﻂﺷﻨﺎﺳﻲ‬.‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‬ ،‫ ﻣـﺸﻬﺪ‬،‫ اﻧﺘـﺸﺎرات داﻧـﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳـﻲ‬.‫ﻛﻮﭼﻜﻲ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ ﻣﻬﺪويداﻣﻐـﺎﻧﻲ‬
8. Jenkins TN. Analysis, economics and the environment: A case .1382
of ethical neglect. Ecological Economics 1998; 26: 151-163.
18. Minteer B A, Corley E A. Manning R E. Environmental ethics
‫ ﻋﺒﺪاﻟﺤـﺴﻴﻦ‬:‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬.‫ ﻣﻘـﺪﻣﺎت و ﻣﻘـﺎﻻت‬:‫ اﺧﻼق ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬.‫ ﺑﻨﺴﻮن ﺟﺎن‬.9
beyond principle? The case for a pragmatic contextualism.
.‫ ﺻﻔﺤﻪ‬336 ،1382 ،‫ ﻣﺸﻬﺪ‬،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‬.‫وﻫﺎبزاده‬ Journal of Agricultural and Environmental Ethics 2003; 17:
131-156.
10. Ehrich PR. Human nature, nature conservation, and
environmental ethics. BioScience 2002; 52(1): 31-43. 19. O’neill O. Autonomy and Trust in Bioethics. Cambridge
University Press, Cambridge 2002; 228 pp.
11. Holden A. In need of new environmental ethics for tourism.
20. Brennan A, Yeuk-Sze L. Environmental ethics. In: Zalta E N,
Annals of Tourism Research 2003; 30(1): 94-108. Editor. The Stanford Encyclopedia of Philosophy 2002.
Available at: http://www.plato.stanford.edu.

70
 86 ‫ ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،2 ‫ و‬1 ‫ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي‬،‫ ﺳﺎل دوم‬،‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي اﺧﻼق در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨّﺎوري‬
21. Paterson B. Ethics for wildlife conservation: Overcoming the
human-nature dualism. BioScience 2006; 56(2): 144-150.
22. Pojman LP. Does nature have intrinsic value? Biocentric and
ecocentric ethics and deep ecology. In: Pojman LP, Editor.
Environmental Ethics: Reading in Theory and Application.
Thomson Learning, London 2001, pp. 75-76.
23. Zelezny L, Schultz P W. Values as predictors of environmental
attitudes: Evidence for consistency across 14 countries. Journal
of Environmental Psychology 1999; 19: 255-265.
24. Bejerke T, kaltenborn B P. The relationship of ecocentric and
anthropocentric motives to attitudes towards large carnivores.
Journal of Environmental Psychology 1999; 19: 415-421.
25. Kaltenborn BP, Bjereke T. Associations between
environmental value orientations and landscape preference.
Landscape and Urban Planning 2002; 59: 1-11.
‫ از ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺤﻮري ﺗﺎ‬:‫ در‬.‫ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬.‫ ﻋﻠﻲﭘﻮر ﻣﻬﺪي‬،‫ ﺣﺴﻨﻲ ﺳﻴﺪﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ‬.26
.‫ ادﻣﻮﻧـﺪ ﭘﻨﻜـﺎﻓﺲ‬:‫ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه‬.‫ ﻧﻘﺪي ﺑﺮ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮاﻳﻲ در اﺧـﻼق‬:‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‬
.1382 ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎرف‬.‫ ﺳﻴﺪﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ﺣﺴﻨﻲ و ﻣﻬﺪي ﻋﻠﻲﭘﻮر‬:‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
27. Newton LH. Ethics and Sustainability: Sustainable
Development and the Moral Life. Prentice Hall, New Jersey,
2002; 117 pp.
28. Bookchin M. What is social ecology? In: Sterba J P, Editor.
Earth Ethics. Prentice Hall, London; 1995, pp. 245-259.
29. Leopold A. Ecocentrism: The land ethic. In: Pojman L, Editor.
Environmental Ethics: Reading in Theory and Application.
Thomson Learning, London; 2001, pp. 119-126.
30. Naess, A. The shallow and the deep, long-range ecological
movement. In: Pojman L, Editor. Environmental Ethics:
Reading in Theory and Application. Thomson Learning,
London; 2001, pp. 147-149.
‫ ﻋﻠﻴﺮﺿـﺎ‬:‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬.‫ راﻫﻨﻤﺎي رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺗـﺮوﻳﺞ‬.‫ آﻛﺴﻴﻦ ﺟﻮرج اچ‬.31 43. Shahvali M. A research epistemology and time scale for the
‫ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣـﺴﺎﻳﻞ روﺳـﺘﺎﻳﻲ وزارت ﺟﻬـﺎد‬.‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ و ﺟﻮاد ﻣﻴﺮ‬
.1370 ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ‬
32. Pojman LP. Ecofeminism and deep ecology. In: Pojman LP,
Editor. Environmental Ethics: Reading in Theory and
Application. Thomson Learning, London; 2001, pp. 189.
33. Warren K J. The power and the promise of ecological
feminism. In: Pojman LP, Editor. Environmental Ethics:
71
Reading in Theory and Application. Thomson Learning,
London 2001; pp. 189-199.
34. Gue L. The case for ethical inquiry in science and technology
policy. EcoAction Journal 2004; 2: 53-69.
35. Guertin, J D. Feature section: Tunneling and underground
space for sustainable development. Tunnelling and
Underground Space Technology 1996; 11(4): 373-375.
36. Cairns R D. On accounting for sustainable development and
accounting for the environment. Resource Policy 2006; 31(4):
211-216.
37. Jacob M. Toward a methodological critique of sustainable
development. The Journal of Developing Areas 1994; 28: 237-
252.
38. Gollagher M. The importance of traditional knowledge for
sustainability: An analysis of Equitation. In: Wooltorton S,
Marinova D, Editors. Sharing Wisdom for Our Future.
Environmental Education in Action: Proceedings of the
National Conference of the Australian Association for
Environmental Education. Australian Association for
Environmental Education, Sydney; 2006, pp.74-83.
39. Motavalli J. Stewards of the earth. The Environmental
Magazine 2002; 13 (6): 2-11.
40. Dwivedi O P. Satyagraha for conservation: Awakening the
spirit of Hinduism. In: Pojman L, Editor. Environmental Ethics:
Reading in Theory and Application. Thomson Learning,
London 2001; pp. 250-256.
،1380 ،‫ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم‬.‫ اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ‬.‫ ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد ﺳﻴﺪﻣﺼﻄﻔﻲ‬.41
.7-30 ‫ ﺻﻔﺤﺎت‬،17 ‫ ﺷﻤﺎره‬،6 ‫ﺳﺎل‬
42. Tucker M E. Religions enter an ecological phase. The
Environmental Magazine 2002; 13(6): 12-14.
conservation of environment. In: International Conference on
Research Methodologies in Science, Engineering and
Technology. Imam Hossein University, Tehran 2006.
44. Bryant, J, la Velle L B, Searle J. Introduction to Bioethics. John
Wiley & Sons Ltd, Chichester 2005; 240 pp.
،‫ ﻧﺎﻣـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬.‫ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤـﺪ آوﻳﻨـﻲ‬:‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬.‫ ﺗﺌﻮﻟﻮژي و ﺗﻮﺳﻌﻪ‬.‫ ﭼﻴﺘﻴﻚ وﻳﻠﻴﺎم‬.45
.51-63 ‫ ﺻﻔﺤﺎت‬،4 ‫ ﺷﻤﺎره‬،3 ‫ ﺳﺎل‬،1372
 ‫ ﻣﺎﻫﻴﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼﻣﻲ‬:‫اﺣﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪيﺳﺮوﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‬

46. Gought S, Scott W, Stables A. Byond O’Riordan: Balancing 48. Marshall A. A postmodern natural history of the world:
anthropocentrism and ecocentrism. International Research in Eviscerating the GUTs form ecology and environmentalism.
Geographical and Environmental Education 2000; 9(1): 36-47. Stud. Hist. Phil. Biol. & Biomed. Sci. 1998; 29(1): 137-164.

‫ ﻧﺎﻣـﻪ‬.‫ ﻃﺒﻴﻌـﺖ و ﻣﺤـﻴﻂ زﻳـﺴﺖ از ﻧﮕـﺎه اﺳـﻼم‬.‫ ﻣﺤﻘـﻖداﻣﺎد ﺳـﻴﺪﻣـﺼﻄﻔﻲ‬.47 .‫ ﺻﻔﺤﻪ‬254 ،1383 ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‬.‫ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﻼق‬.‫ ﻣﻄﻬﺮي ﻣﺮﺗﻀﻲ‬.49
.78-89 ‫ ﺻﻔﺤﺎت‬،13 ‫ ﺷﻤﺎره‬،4 ‫ دوره‬،1373 ،‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
.‫ ﺻﻔﺤﻪ‬102 ،1362 ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﻨﮕﻮﺋﻦ‬.‫ اﺻﻼح ﻧﻔﺲ‬.‫ ارﻓﻊ ﺳﻴﺪﻛﺎﻇﻢ‬.50

72