You are on page 1of 443

Mizo Nih Tinuamtu

ROKUNGA

Editorial Board Editor Joint Editors : : B. LALTHANGLIANA C. VANLALLAWMA VANNEIHTLUANGA Published by Rokunga Memorial Society and Aizawl Development Authority

ROKUNGA (Mizo Nih Tinuamtu) Published by Rokunga Memorial Society and Aizawl Development Authority

First Edition Copies A man

2008 2,000 Rs. 150

Printed at The LV. Art Chanmari, Aizawl

iv

THUHMAHRUAI
A hla hmasa ber a phuah a\anga kum 60-na leh chatuan ram a pan a\anga kum 30-naah, ni 22 March, 1999-a ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY din a nih khan, tum pawimawh tak tak a nei a. Rokunga Memorial Lecture neih te, Rokunga Hla Kut huaihawt te, Rokunga hla phuah a bua chhuah te, Rokunga lungdawh buatsaih a, a lim mawi tak hun te a ni a. Hengte hi a theih ang anga hawh zui a ni hlawm a. A hautak leh lian ber tih theih Rokunga Lungdawh leh A lim mawi tak, Aizawl Development Authority nen \angduna kan lo puitlin thei ta hi kan lawm em em mai. Chumi denchhen chuan, Mizo Nih Tinuamtu ROKUNGA, tih lehkhabu chhiar manhla ve tak kan chhuah thei hi kan hlim hle. He lehkhabuin a tum ber chu, Rokunga chanchin te, a bik takin a hla phuah chungchang leh zir chianna te mipui hnena chhawp chhuah a ni a. Rokunga \hian te, kum tam deuh a lo thawhpui te, a hlate lo tuipui em em tawh \hin te, a hlate chhui chiang thei awm mithiam te, taima taka zir chiang thei tur lehkha thiam te leh hla phuah thiam dang te kan sawm a. Aizawl vela mi te chauha innghat loin Kohima, Lunglei leh Champhai bakah Kawlram Mizote thlengin dap a ni a. Manipur leh Tripura Mizote zing a\anga ziak awm kan hmuh theih mai loh avangin pawi kan ti khawp mai. Hetiang hian Rokunga hlain Zofate a huap zawhzia chiang deuha hmuh leh an lo tuipui ve dan te leh an thlir dan chena dawnsawn \hain kan hria a ni. Tin, tun hma deuha Magazine/Journal-a Rokunga hla chunchang lo ziak tawh, chhiar manhla deuh bik nia kan hriatte pawh seng luh a ni a. Hengte hian a tichangtlung hle. Kan sawmna ngai pawimawha rawn

iv
ziaktu zawng zawngte chungah kan lawm em em a, seng luh tlak lo ziak tawhte chungah pawh lawmthu kan sawi bawk. Rokunga chanchin te, a hla phuah tuipuitute leh zir chiang duh \hangthar lo la awm zel turte tana rinchhan tlak leh innghahna tham tling turin he lehkhabu hi kan theih ang tawkin kan han buatsaih ve zawng a ni e. Rokunga hlate zir chiannaah hian, a \hatna lam chau h sawia fak tlawr ringawt he lehkhab u buatsaihtute hian kan tum lo a, a \hat tawk lohna te, \awngkam a hman fuh loh te, dik tawk lote leh a famkim lohna te chenna tarlang turin kan inhawng a. Chuvangin critical deuh hleka ziakte pawh a awm reng a. Hengte hian Rokunga hi a tihmelhem lo a, famkim lohna khawvela cheng kan ni rih a, a tikalhkimtuah kan ngai zawk a ni. Tin, heta ziaktu hrang hrangte kutchhuakah hian thu inang ziakte leh inthuahte a awm nual a. Mahse a ziaktu ten anmahni zawn \heuhah \ul nia an ngaih vanga telh an ni hlawm a. Chuvangin kan siam\ha ta lo. Chhiartu ten in lo hriatthiam kan beisei e. A chanchin hre duh te, a hla chungchang ngaihven \hin te, a hla zir chiang duh te, a hla thuken te leh Zofate tana a hla hmanga ROKUNGA THUCHAH nung reng turte hre duhte chu, a kim biai lo naa, thui tak chu a chawm ngei kan beisei a. Lehkhabu \angkai leh rinchhan tlak a nih ngei kan ring bawk. Heti taka Rokunga kan buaipui a, Society te hial din a lo ni ta hi, ani hi kan hla phuahtu awmchhun leh thiam ber a ni e tih vang a ni hauh lo a, a fa leh tute ham\hat nan leh nihlawh nan te leh ropui nan tea tih a ni reng reng bawk lo. Mi hmuhsit leh ngaihnep tak, America ramah bawiha kum tam tak nuai tel awm Ne-

v
gro-ho chuan, anmahni inngaihsan theih nan leh intih chak nan, D<m hi a mawi a ni, (Black is beautiful) tih an uar thar a, an vawrh lar tih kan hre awm e. Chutiang deuh chuan, Mizoram hi a mawi a, a nuam a, Mizote pawh hi kan hmel\ha a, kan tum a s^ng bawk a, Mizo nih hi a lawmawm a, Mizo nih hi a nuam a ni, titu Rokunga kan chawisan a, kan ngaihhlut a, kan tih lar hian Mizoram kan chawimawi a, Mizo hnam kan chawisang a, chu chu kan zavai tan chakna thar neih lehna tur niin kan hria a ni. Ani hian hmun hrang hranga cheng Zofate a kuahkhawm \ha hle lehnghal. Amah ang hi Mizoten tam tak nei ila, chawimawi zel ila kan ti hliah hliah bawk. Chu chu Mizo hnam ropuina, kan zavaia ropuina tho tur niin kan hre zel nghe nghe. Chuvangin Rokunga hi buaipui tham a ni a, hahpui tlak a ni e kan ti a. Chu chu Mizoram leh Mizo hnam tan a ni. Rokunga Lungdawh mawi tak kan han puitlin a, mi mal leh zaipawl hrang hrangte tan thlakalpui theih A LIM zahawm tak kan han hung ruau mai a, Aizawl khawpui hmun laili tak City Park-a daha April ni 30 2008 Nilainia hawn a lo ni ta hi lawmawm kan ti takmeuh a. Chumi denchhena chhuah, Mizo Nih Tinuamtu ROKUNGA tih lehkhabu chhiar manhla leh belhchian dawl tak mipui chhiar theiha kan han tlangzarh thei hi kan hlim em em a ni (Blt).

Aizawl, 6 February, 2008

Editorial Board.

vii

THU AWMTE
THUHMAHRUAI............................................................. iv EDITORIAL BOARD

|hen Khatna : A chanchin


ROKUNGA HUN LAI MIZORAM ..................................... 3 C. VANLALLAWMA, Mission Veng ROKUNGA 1914-1969 .................................................. 11 LALHRUAITLUANGA RALTE, Mission Veng KA NGHAWNGKAWL BAHPUI ROKUNGA ..................... 17 U PA CHAWNGZIKA, Mission Veng A CHHUNGTE HMUH DAN ........................................... 19 VANLALSIAMA, Mission Veng PU ROKUNGA ............................................................... 22 ROKUNGA NEN PRESS-AH .......................................... 30 LALTHANGLIANA, Mission Vengthlang ROKUNGA KA HRIAT VE DAN ...................................... 36 REV. Z.T. SANGKHUMA, Zotlang |AWNG|AI MI LEH MI LUNGLENG .............................. 45 K. LALSANGPUII, Mission Veng PU ROKUNGA THUKHAWCHANG ................................ 48 C. HERMANA, Mission Veng NGAIH LAI BANG LO ROKUNGA .................................. 55 SANGZUALA PA, Tuikhuahtlang

|hen Hnihna : A Hlate Zir Chianna


ROKUNGA THLIRNA ..................................................... 71 ZIKPUII PA, Venghlui ROKUNGA LEH A HLATE TAK HI AW ........................... 82 F. SAPBAWIA, Chanmari

viii
ROKUNGA RALTIANG RAM .......................................... 88 LALFAK ZUALA, IAS (RETD.), Mission Veng ROKUNGA HLA KA HMUH DAN ................................... 93 PROF. DARCHHAWNA, Kulikawn HLA PAKHAT KA RILRU TIBUAI |HINTU .................... 107 SIAMKIMA KHAWLHRING, Venghlui ROKUNGA LUNGLENNA ............................................. 114 THANDANGA, Chanmari ROKUNGA HLA KALHMANG ...................................... 130 C. THANSIAMA, Chanmari West ROKUNGA KRISMAS HLATE ..................................... 139 C. VULLUAIA, Dawrpui Vengthar HLA PHUAHTU KA NGAIHSAN ................................... 146 Dr. H.L. MALSAWMA, Tuikhuahtlang PU ROKUNGAN HUN A THLIR DAN ........................... 149 LALTHARA IAS, Kohima ROKUNGA HLAA HMEICHHE DINHMUN ................... 164 DR. T. VANLALTLANI, ATC, Durtlang ROKUNGA HLAA BUANNEL RAM ............................... 175 C. LAITANGA, Hunthar ROKUNGA HLAA NUNGCHATE .................................. 182 LALZUIA COLNEY, Kanan |HALAITE TIHLIMTU - ROKUNGA.............................. 187 B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng NEGATIVE CAPABILITY LEH ROKUNGA .................... 199 C. LALRAMZAUVA, Kulikawn ROKUNGA HLARUA.................................................... 208 DR. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South ROKUNGA HLARUA.................................................... 217 C. LALSIAMTHANGA, Champhai ROKUNGA RAM LEH HNAM HMANAIHTU HLATE ..... 224 M.C. LALRINTHANGA, Khatla South

ix
ROKUNGA .................................................................. 233 P.L.LIANDINGA, Khatla South HLA PHUAHTU ROKUNGA ......................................... 240 C.L. DINGA, Tahan ROKUNGAN THIL BIK A PHUAHNA HLATE ............... 252 |HUAMTEA KHAWLHRING, Lunglei ROKUNGAN MI HLA PHUAH THLUK A SIAMTE ......... 260 R. LALLIANZUALA, Chanmari ROKUNGA RIMAWI..................................................... 266 VANNEIHTLUANGA, Chanmari ROKUNGA SUALNA................................................... 277 ROCHAMLIANA, Mission Veng CHUNG SI-R LEH ROKUNGA ................................... 301 LALHMINGTHANGA, Tahan ROKUNGA CHIT ....................................................... 306 K. LALREMRUATA, Bethlehem Vengthlang RO MIN RELSAK ANG CHE ........................................ 309 B. LALHRIATTIRA, Mission Vengthlang ROKUNGA HLAA KHAWVEL MAWINA ........................ 313 VANPEKA, Tahan ROKUNGA HLAA INDOPUI II-NA ................................ 318 DR. H.L.MALSAWMA, Tuikhuahtlang TIDAMTU ROKUNGA .................................................. 323 DR. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

|hen Thumna : Rokunga Idea Chhuina


ROKUNGA LEH MIZO NATIONALISM ......................... 333 REV DR. K. THANZAUVA, Serkawn ROKUNGA THEOLOGY ............................................... 345 L. H. RAWSEA, ATC, Durtlang ROKUNGA - MIZO NIH TINUAMTU ............................. 360 B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

x
|hen Lina : A Thuziakte
HLA SIAM DAN ........................................................... 373 ENG NGE I NIH?......................................................... 376 HNAM LUNGPHUM ..................................................... 380 MIZO TLANGVAL A NI ................................................ 383 LO NEITU ................................................................... 387

|hen Ngana : Special Section


ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY CHANCHIN ........... 395 SECRETARY, Rokunga Memorial Society ROKUNGA LUNGDAWH TECHNICAL REPORT.......... 424 R. VANLALTLUANGA, Engineer Member, ADA ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY BORUAK ................ 426 P.L.LIANDINGA, Khatla South

-1-

|hen Khatna

A CHANCHIN

-2-

-3-

ROKUNGA HUN LAI MIZORAM


C. VANLALLAWMA, Mission Veng

Tun chinah bawi tih thu reng reng hi hman tawh loh tur, tia ram awptun thupek a chhuah kum (1914) leh 1969 inkar, kum 55 hun chhung kha a ni a, hla phuahtu hun lai chu kan chiang alawm. Khami hun chhung khan thil thleng pawimawh fe fe leh pawimawh lem lo pawh kha a tam khawp a, hun leh hmun kan neih dan ngaihtuah lem lova a zawng a zaa sawi kan tum mai chuan mi ten paiper hmuna kakzawn thar tum hmuhin min hmu mai dawn a. Mahse ngaiteh, chutiang chu nih loh hram kan tum dawn e. Tichuan hla phuahtu Rokunga chu Chanchin |ha khawvar hlim chhawn, bawi chhuah dar rik bul bul laiin hnam lungmawl sumtualah a lo \o chhuak hlawl mai a nih chu. Bawi chhuah tih lemah a \awng kha hluihlawnin a aiah lal chhungte tih kha an lo hmang ta zawk a, bawi zawng zawng kha lal in a\angin an chhuak ta vek emaw kan ti tur a ni lo. Rokunga kum thum emaw lek a lo nih chuan German ral lian vangin Mizo tlangbal sanghnih rual kha France ram lamah an liam ta sung sung mai a, kha thil khan Zoram a nghawr hneh teh a sin : Ka hawi vel thinlai a zing riai e, Suihlunglenin hmun tlangah par a chhuang e, Laitha leh zungzam a chhui del del. Cham a rei dawn mange thlang hnawmah, Fam mah ila zun ngai mi han ti ang che, A n^ ti mi <te leng ngaih chu. An inthlah liam dan reng kha mittui nen hnaptui nen, a sur khan an sur seu so mai a ni, thu leh hla

-4chu a chhuak hnem lutuk. Heng hla mai pawh hian German ral daia an lungleng khawsik tlun nasat dan kha min hriattir a ni. Ral run lo hawte chuan tangka zathum leh kuli awl an rawn hawn a. Chu mai a ni lo, hri danna damdawi ilova rawn inchiu him sa an nih avangin 1919 influenza hripui len laite khan tlang tinah mi khawih ngam loh damlo leh mitthi bawihsawmtu ber an ni a, an \angkai kher mai. Hnehna pheikhawk bunin, kekawr ha leh lumet deuh vekin khang ho kha tuipui ral a\angin an lo haw a. An kal hma lawka lu meh kawn te chu duh loh em em : Sakawrbakcheh nena tual in len, A la bik lovang che chunglum Pathianin, Thlunglu thlang Vai anga k^wng thl^wn e. tia iak iak \hinte khan tuipui ral tiang baptisma changa an lokir leh meuh chuan mi d^n a ni tiin helna reng reng an nei tawh lo va, sam sei hnam kha sam tawi kan lo ni \an ta a ni. Khata \ang khan tlangvalho chuan lu an met ta zung zung a. An meh tirh lam erawh chuan Thangl>ngi te tawnah an leihnawn phah mai ang tih te an hlau rum rum a ni awm e. German doral lian a pawi mang e, Bahsam lova ka nu tual kan len chuanin, Hrilh ka hai dawn mang e rual tawnah. te an ti hial a ni. Gospel tarmit vuaha kan thlir chuan heng hnamte chenna hi Pathian ramin a dap chhuak a ni tawh a. Chhim leh hmar rawngb awltu ropu i Chhuahkhama te, Challiana te, Liangkhaia te, Chuautera te, Saiaithanga ten vanglai tha puin rawng an bawl a; Zoram dung leh vang hi thuhriltu chhuanawm Thangbawnga leh Lalkherha ten an

-5thual k<k k<k hun lai a ni. Halleluia thunawn ropui sinin nula tlangval rual zaipawlin Sylhet te an tlawh a (1929), India ram te an fang a (1833), chung chu a ram thing leh mau lam hian ngaihnawm tiin a hlimpui a. Kum 1935 chho harhna te kha a puak tel leh kaih tel harhna ze nawi leh hlim sanna khan inkhawmpui debate a tisosang deuh chungin thil lawmawm a ni zel tho mai. Khang harhna sawi tel lo khan Indopui zawh chiaha Chanchin |ha Dak z^wn ropui te pawh kha sawi theih a ni bik lo. Kum 1949-a Harhna Hruaina bu pawh kha thil hnuhkir azawnga thawk ropui ber a ni mai long maw? Kohhran pawl thar din ta kha awm mah se kha lehkhabu khan harhna tui n< kha tifim deuh ngeiin a lang tlat. Thawkkhat lai, 1926 vel khan \henkhatin Mizo Gandhi-a an tih mai pat> hmel fel ren rawn Telela leh a \hiante chuan sawrkar an han su nghing laih a, mi hnam chanchina hnamchawm helna an tih ang deuha lalho dik lohna beitute nawrpui chi khat a ni ber. Kha thil kha Bawrhsap leh lalho \angrualin kar lovah an beng dai leh ta mai na a, mi rilrua politic ngaihtuahna chawk chhuaktu tak pakhat ni vea ngaih a ni. Zirna lamah Hrawva leh Lianhnuna B.A. (1924), Khawtinkhuma M.A. (1939), High School neih (1944), College din (1958)... Kan l>nin a khuh seng lovah i ngai mai ang. Pawnpuite Sap hun (1931 - 43) laia pawnpuia sumdawnna nawrpui lo chhuak leh tlawmngai pawl hrang hrang YLA, LSA, Village Welfare Committee, etc. tlang tina an din sung sung mai te kha Mizoram tan hmel thar a ni a, a theuneu lo. Zoram Bawrhsapin Aizawl khawpuia Entirsiakna (Exhibition) kum tina a han buatsaiha tlang tin mipui ten thiam thil an rawn entir sung sung mai te kha a nun lai chuan a ropui a, keini chanchinah chuan industrial movement ropui a tling ve a ni.

-6Aizawl leh Lunglei mipui ten 1928 vela an hlimpui ber pakhat chu Hockey Tournament te a ni tawh a, chung lai chu inbuan chak Sat\huama vanglai a lo ni ve chiah bawk. Mizo leh Vai Chanchinbu Editor Makthangan tun hmalawka A mak apiang rawn chhuah zel ru khai a lo tih tawh avangin mi ten thil mak chhuah an uar a, chanchinbu hlui i keu chuan ^r khuang mak, kel lungleng tih vel hi i hmu thliah thluah ang. Lal khuaa thu leh hla pawimawh tinreng Khaih khaih-khaih channel hmanga an puan hun a ni a. Sum leh suk hmanga Mizo hmeichhia zawng zawngin buh hum an den lai, fenthlir leh tui<m phura tui an chawi lai a nih vangin hrehawm em em turah ruat lem suh. Chu aia nuam leh hahdam chu tuman an beisei chuan loh avangin an hlim em em thei reng a, van te chu pit dawr tiat lek lekin an hmu ve \hin asin. Silhfen leh thuamhnaw ni se Mizopa siam ngat her^wt, lasai, hmui, suv>l, ladinlek leh thembu te hmangin hmeichhiaten chhungkaw mamawh an phuhruk zova, Vai puan kan uarna hi chu tlai khawhnu lam a ni. Thirdengpa pum chhuak tuthlawh leh chem kawm hmangin mi zawng zawng (deuthaw) in hlo an thlo va, nulate laka sipai \angte to vanglai a ni bawk. Aizawl pa \henkhat inthurualin Assam Council zawm an phiar lai Bawrhsapin a tih\iau hnu kum sawmah Mizo Union a lo ding a, chumi hnu kum sawm panga zetah MNF a lo ding leh a. Khang thilte fim taka lo thlira thu leh hlaa \an lo la \hintu chu Rokunga hi a ni. Rokunga chu hmasawnna kawnga fuihtu, Mizo hnam rilru thar tifima thuk taka zung kaihtirtu a ni a, a dinhmun hi kan zingah el phak tur kan awm ^wm lo ve. Hla sak tur min petu a nihnaah kan ngai ropui a, a hlate chu kan hnam mamawh zawng tak a nih lehzel avangin kan ngai hlu a ni. Chumi dikna

-7hmu tur chuan i han meng zau leh hret teh ang aw, kan ti ta sa sa. Eng hla nge kan sak t^k ang? Mizoram Chanchin |ha hun hmasa kum 30 chuangah khan mi rilru leh ngaihtuahna a inher danglam nasa hle. Zirna leh harhna te avanga Pathian ram a zau zel rual khan Mizo nun hlui leh zai hluite chuan mual an liam ruai ruai a. Puma Zai/ Tlanglam Zai, sial a man hnem avanga Se man Zai an tih \hin, nula leh tlangvalin an lampui nasat avanga L^mpui Zai an tih bawkte chuan la ch^m rih tum ni awma thapui an chhuah eltiang chung pawhin an inphur liam ta nge nge si a. Dik takin khang hlate kha Mizo nula tlangval tharte khan an kawmserhin an hluihlawn vek tawh mai a ni. Kristian Kohhran ding tirin Mizo hla hlui an rawn hnawlna chhan kha a tlangpuiin Upa R. Dala (1884-1922) khan hetiang hi niin a sawi : (1) Eng hla pawh hi miin thinlung taka a sak chuan, a satu leh ngaithlatu rilruah a thawk nasa thei em em a; rawngbawltu \henkhat phei chuan hla ngawt hmang hian Isua hnenah mi tam tak an hruai thei a, thinlung ngui tam tak an tiharh thei. Mizo hla hian min hneh thei em em a, nasa taka min khawih danglam theih \hin avang hian eng hla nge sak tur tihah hian fimkhur a ngai a ni. (2) Mizo hla hi awmze thianghlim lo hian a pawlh nasa em em mai. Nula leh tlangval inngaihbelna tur hla a tam a, zahmawh rawng kai tam tak a awm. Inhnuaichhiahna leh indiriamna lam te, mahni infakna leh u anna lam ten a pawlh nasa a, thianghlim tura koh Kristiante chuan duh loh nachang kan hre tur a ni.

-8(3) Mizo hla \henkhat chu hla naran, awmze bawlhhlawh chuang lo a ni hlawm. Nimahsela khang kha hla thu fel lovin a pawlh nuai zel a, thliarna awm lova vaihma vek a ni tawh \hin. Chung chu nun hlui rilrua sak fo tawh a nih avangin Kristiante hian sa leh ila min hruai sual thei a ni. Ramsa mai mai ngai ropuiin hlado uang pui pui, entirnan - Ngai pek rawh u, Pasal\ha n^ chuan sa kah har leh hlauhawmpui mai ka kah leh tak hi, hre \hin pek rawh u khai, tiin hlado chhamtu chu a au a ni a. Kristiante chutia han au chu a mawi em ni? (4) Mizo hla hlui hi miin fiamthu nan a sa duh thei e. Chu pawh chuan a rinna a tibuai thei tho va. Amah khan chhiatpui lovin lang mah se mi dangin an chhiat phah thei a ni. Miin a ^wm kang lovin mei a pawm thei em ni? (5) Nun hlui lama kan lung tileng vak thei hla hlui lakah hian fimkhur a \ul a ni. Chungah chuan thil \ha lo leh thlemna tam tak a awm. Israelte pawh ram \ha pana an kal laiin an awmna hlui, an salt^nna lamah an lung a leng a, thlalerah an tlu hlum a, an awm danah khan zir tur kan nei a ni. Hla thar hun Harhna \um 3-na khan tun thlenga Mizo Kristian hla thar kan tih ang hci hi a rawn nghawr chhuak ta uai uai a, chu zet chu lehlin hla hmasate lakah kha chuan an sa tui ta kher mai. Vawi 40, 50 lai laite an la nawn a, an sa ning thei lo! Zosapte thik khawpin hla hmasa an hluihlawn titih a, a bua siam rawtna chak tak a awm avangin Kohhran chuan a la khawm a, 1930 khan a chhuah ta nge nge a. Chuta thuhmahruai ziaktu Pu Menan, Hlabu hlui tihbanna tur a ni lova, hman kawp tur a ni zawk, a tih a\ang

-9hian hla hmasaho thlavang hauh a \ul deuh dan chu kan hre thei a ni. Nimahsela khatia thlarau lam hla thar lo chhuak kha Kohhran tan malsawmna a nih rualin Mizo khawtlang nunin a mamawh phuhruk phak loh a la nei tlat mai. Bible lo zik chhuahna Hebrai Culture te ang thovin hnam tin hian nula tlangval inl>mna leh induhna hla chi te hi kan nei a, chung chu mihring pianken leh nihphung nen inzawm tlat a nih avangin hnawl theih lah a ni hek lo. Kohhranin lengzem zai hluite a hn^wl hnu khan sak tur hre lovin Mizo \halai tam tak an hawihai a, mangan tawpah Kohhran hla te kha an kailek ta chiam mai a nih kha. Kaina leh Abela te unau ang deuhvin, khang huna hla thar zahnih chuang lo piang khan kaihlek hla zahnih zet tur hi pianpui a nei asin! Amaherawhchu kaihlek hla khan Kristianna mual >ngah hmun a chang ve awzawng lova, mi mitmei veng reng rengin daipawn lamah te an sa ngam \^wk a ni. Hla lenglawng hun Zai hlui an hl^wl a, zai thar (kaihlek) an huat bawk si lai chu manganthlak tak a ni. Mihring hian mamawh kan ngahin kan lungkham leh engto thil hi a lo thlur tam em em mai a, zai ngaina hnam Mizoho ngat phei hi chuan kan chhiatni leh \hatni tinreng hi zaia chawi leh awih kan tum zel a nih hi. Zai theih lohna hun leh hla sak tur awm lohna hmunah chuan kan Mizo hlei thei lo. Lo an zo va, nau an lawm a, hla an mamawh zel. Pass lawm ni leh inneih ni te, infiam hlim ni leh pun khawmna chi hrang hrang a lo awm a, Kohhran hla khan a lo daih zel fahran si lova, chuta an khawhar riauna kil a\ang chuan B.A. zirlai Buchhawna khan hla lenglawng phuah rawtna a rawn aupui ta piap mai a, Kohhran hotute thin a

- 10 \h^wng nasa kher mai. Chhim lam Kohhran phei chuan chutiang rawtna chu a \hat lohzia sawia chhang let turin Pastor Chuautera an ruat nghal a, Pathian fakna hla ngei hi Kristian ten hman fovah a \ha, a aiawhtu siam a \ul love.... Pathian zah lohna leh \ih lohnaah ka ruat lova... tiin sei tawkin hla lenglawng dona thu a rawn chhuah ta a, tumahin sawi thamin an phuah ta rih lo reng a ni. Kum 1932 chhovah Mission Sikul huang atan S erkawn C oncert hla a lo chhu a k a , s iku l naupangho bak a nghawr meuh si lo. Hmar lamah phei chuan a thleng phei tlai deuh nghe nghe. Pute: Sainghinga leh Kailuian Mizo leh Vai chanchinbu an enkawl hnu 1938 lamah hla lenglawng phuah tura sawmna leh chona an han aupui leh a. Kha fuihna hnuhnung khan Rokunga talent muhil kha a rawn kaitho ta a ni.

- 11 -

ROKUNGA 1914-1969
LALHRUAITLUANGA RALTE, Mission Veng

Khawvel Indopui pakhatna lo chhuah kum tak, 1914 Febru ary ni 20 khan Roku nga hi Rahsi Venghnuai, a hnua Thakthing Venghnuai an tih tak, tuna Venghnuai lo ni ta zelah hian a lo piang a. A pa chu Thangluta Hmar a ni a, a nu chu Zaliani a ni. Pianpui mipa pakhat leh hmeichhiaa nei. A nu leh pa hian nau an chhiat fova, hlamzuihin an thi \hin a, Rokunga lo pian hian an kawmthlang zawlnei pitar chuan, Mi ropui leh hmingthang tak la ni tur, fa rotling tur a a ni dawn a ni, a tih avangin ROKUNGA tiin a sa ta a ni. Rokunga naupan lai hian an chhungkaw khawsak a harsa hle \hin a, khum hranga mut ch^kin an unau chuan nihawi \ang an pu a, chu chuan khum an dawh ta a. Nihawi \ang ta na na na chu a kakte a lo bal ta a ni awm e, zanlaiah an khum dawh chu a chim ta a, an unauvin chhuat laiah an inbun khawm ta raih mai a ni awm e. Kum 1905-a din sikulsenah sikul kal \anin kum 13 a nih kum, 1927 chuan Lower primary a zir zova, kum 1929-ah Sikulsenah kaiin chutih laia zir tawp Middle English a zir chhuak. A lehkha zir chhungin an chhungkaw harsat avangin inhlawh chawpin, a theih ang angin lehkhabu leina tur leh sikul fee te a thawk chhuak \hin. A lehkha zir chhungin a thiam pawl a ni \hin a, naupang fel leh fai ber pawl a ni reng \hin. Middle English a zawh hnu chuan mite r^wn ang leh nu leh pate duh angin Kohhran belin Loch Printing press-ah a inhlawh a, a zawm ni tak hi kum 1934

- 12 January ni 2 a ni. He press hi kum 1973 a\ang khan a hming thlakin Synod Press tih a ni ta. Loch Printing press-a lu h hlima a thawhpu ite chu Chawngzika (Mission Veng kohhran upa) te, Chhuma (Mission vengthlang) te, C. Biakchhunga (Ch.Pasena fapa, Mission Vengthlang) te, Siampahranga (Mission Vengthlang) te leh mi dangte an ni a. A hnu deuhah R.T Khuma(Rev. Lalrinmawia pa, Mission Veng) te, Rualhleia (Mission Veng) te, Bawih\huama (Mission Veng) te, Hanga (C. Chu aukunga pa, Mission Vengthlang) te leh mi dangte an ni. Kum 1969-a a thih thlengin Loch Printing pressah hian a thawk a, kum 35 chhung a thawk a ni. Heng hun lai hian press-ah hian thawktute hian khawlh^ an inrem chawp a, an rem apiang kha kh^wlah an chhu a, an thlep a, an \hui zel \hin a. Lehkhabu pakhat hi mi pakhatin a bul a\anga a tawp thlengin a enkawl tluanchhuak zak \hin. Chutiang a nih vang chuan, He lehkhabu hi chu ka kutchhuak, an ti thei \hin a ni. Rokunga hian hla bu chhut tur a awm apiangin amahin a thawk \hin a, solfa thiam an awm ve mai loh avangin uluk takin a bul a\anga a tawp thlengin a khawih \hin. Rokunga hi Music thiam tak a ni a, Sangzuala pa chuan Rokunga tonic solfa thiamzia a faknaah chuan, Tonic solfa ngat phei hi chu a siam chhuaktute zingah a tel ve em ni chu aw! tih mai tur khawpa thiam a ni. Hollow(Spanish) guitar te, Hawaiin guitar te, violin te thlengin a tum thiam a, a ngaina hle bawk a, tiin chhuang takin a ziak. Rokunga fanu u pa b er, Zaihmingthangi, Bethlehem Venga Chhuanliana nupui hi \henawm khaw veng zawg zawngin |ing\angi tih \hin a ni a, Pi Teii Aizawl lo chuan chhuah hnuhnung bera an inhmuh \um pawhin, |ing\angi tiin a la ko a ni.

- 13 Loch Printing press-a a thawh chhung hian hla a phuah dawn chuan kil khatah chhun chawlh laite hian a rum nghar nghar \hin niin Pu Lalthangliana, Mission Vengthlang chuan a sawi. Ani hian eng emaw chen a thawh hnu chuan Rokunga hla bu chhu chu a pui ta a ni. Roku nga hian kum 24 a nihin Pastor Chhuahkhama kutah Zamawii nen an inkutsuih a,chu chu kum 1935 April ni 9 kha a ni. An inneih lai hian Venghnuaiah an la awm a, a hnu kum 5, 1940 khan Mission Venga tuna an awmnaah hian a indang chho va. Pathian malsawmna dawngin fa 7, mipa 4 leh hmeichhe 3 an nei a, an fate pawh mi puitling tak tak an ni hlawm a, a fa < ber chu Rev. Thangdela hi a ni. Rokunga hi Kohhran mi tak, Pathian rawngbawlna ngai pawimawh mi, Kohhran tan mi \hahnemngai a nih avangin Mission Veng Kohhran chuan a Kohhran Upaah an thlang a, chu chu kum 1944 kha a ni. A kum leh 1945-ah Baktawng Presbytery inkhawmpuiah Mission Veng Kohhran Upa atan nemngheh a ni ta. Rokunga hi a naupan lai a\ang tawha sakhaw mi, mi nun ngil leh nungchang mawi a ni a. Venghnuai Kohhranah pawh naupan lai a\anga inhmang, a lo puitlin hnuah pawh nasa lehzuala inhmang chho ta zel a thih thlengin rawngbawltu rinawm tak a ni tluan a. A awmna hmasa Venghnuai kohhran pawhin an ngainain a pem ta chu an ui a, Mission Veng kohhrante remtihna leh hriatpuiin hun rei tak chhung chu Venghnuai kohhranah a la lawi ta ngat ngat a ni. Rokunga hi Middle English chauh zo a ni chungin mahnia inzir mi, mi taima leh tumruh a ni a. Mi vengva leh thil hre zau tak mai, eng thu pawh sawipui

- 14 theih, tui taka sawi ve zel thei a ni. Mi lungleng thei tak a nih avangin sap hla phuah thiam Wordsworth te, Shelley leh Keats te thleng pawha sawipui theih niin Sangzuala pa chuan a sawi. Rokunga hi pa lian a ni lova, fit 5 leh inchi 4 vel a ni. Sam khuih pial than mai, taksa leh thawmhnaw pawh fai taka vawng mi a ni. Ngo ver vawr, ha rual \ha tak a ni a, mit tlang kawm nei mang lova meng mam pal mai a ni. Chinese a an em avangin chutih laia Aizawla Chinese ha siam hming chawiin Sam Sang Kho tiin an ko \hin. Press-a a hna thawhnaah chuan tawnzau v^r hain a thawk ber \hin niin Pu Lloyd-a thlalak a\angin kan hmu. Hnathawh nan Mizo tualtah ngat inbel duh mi, Mizopa iptepui b^ta thawk chhuak \hin a ni. Mi \awng tam lem lo, biak nuam leh kawm nuam tak a ni. A \awng a nem a, chuvanga zuam mai chi chu a ni lo. Mi tumruh leh rilru khauh tak a ni a, a thil tih tawh eng reng bansan mai ngai lo, harsa chung pawha a tawp thlenga \ha taka ti \hin niin a \hian bulte chuan an sawi. Rokunga kan hriat larna ber chu a hla phuah vang a ni a, Mizo zinga hla phuah tam ber chu a ni kher lovang. Amaherawhchu, a hlate hi Mizoam dung leh vanga sak hlawh ber, kum 1940 vel a\anga tun kum 2008 thlenga \halaite la sak tawp theih loh chu a hlate hi a ni. Mizo hnam a la ropui chho zel ang a, Rokunga hlate hi tawp mai lovin miten an la hlut zual deuh deuh dawn niin a lang. Kum 1939-ah a hla hmasa ber, Vanhnuai khuavel sakhming chhiarin tih hi a phuah a, kum tinin a phuah chho ta zel a. Kum 1969 May ni 7 khan a hla hnuhnung ber Sualin bo mah ila tih hi a phuah a, a thla leh lawk July ni 12 khan dam lovin a lo thi ta, hla 128 a phuah hmuh theih a ni. A \hian bul deuhte

- 15 chuan lengzem leh hla lenglawng kan tih ang te pawh hi a phuah nual niin an sawi. Rokunga hlate hi Krismas hla tiamin Kristian hla 55, khawvel mawina lam, khuarel hla 22, ram leh hnam hla 14 leh hla chi hrang hrang 37 tiin a \hen theih a ni. Lalzova te anga rilrua vei ni hranpa lo pawh mawi leh lunglen thlak deuha phuah mi a ni lo va, a hla phuah tam berte hi chu ama vei zawng hliah hliah, a thinlunga luangliam, a ngaihtuahna chhungril luah khat tute hi hlaah a chantir \hin niin a lang. Awithangpa an sawi ang deuhin engpawh mai hi a tum phawt chuan mawi takin hlaah a chantir thei zel mai a ni tiin Sangzuala pa chuan a ziak. Rokunga hla ropuina tak pakhat chu a hlate hi Mizo chauhin an ngaina lova, Ralleng(Naga) te pawhin an hla hi Rokunga hla thlukin an siam a ni. Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e tih hla hi sipaiin kalrem hla atan Rs.300-a lei an dil hial a ni. He hla leh Lentupui kai vel leh romei chhumin tih hlate phei hi chu sipaiin kalrem hlaah an hman ngun tak em avangin Rokunga hian Baja band party te hman a phalsak ta niin Sangzuala pa chuan a ngai. Rokunga hla a dam chhung chuan Mizote hi kan inlungrual ang a, a hla thih rualin kan hnam pawh kan inlungrualna a tawp ve mai ang, tih theih khawpin a hlate hian Mizote rilru a luah hneh a. |hangthar lo awm zelte hian Rokunga hlate hian sak chhunzawm zel theih nan te, Mizo nih hi a zahpui lova, kan chhuang zawk tur a ni tih lantir nan te, kan bul vela hnam chi tinrengte hi \hianah kan siam zel nan te, Mizoram hi kan ram neihchhu n a ni a, kan hmangaihin kan duat tur a ni a, a chhiat kan phal tur a ni lo tih infuih thar zel nan te, Rokunga hi a chhungte ta mai nilovin, keini Mizote ta, Mizo min ti

- 16 pumkhattu, chawimawi phu hliah hliah a ni tih lantir nan kum 1999 March ni 22 khan Rokunga Memorial Society a lo ding a. Rokunga sulhnute chawinung tharin seminar, lecture, Rokunga hlaa inpawlkhawm te buatsaihin kum eng emaw zat an lo thawk a. Kum 2008-ah Aizawl khawpui laili lai takah Rokunga lim din a, a lungdawh an lo siam hi \hangthar zel ten Rokunga hlutzia leh kan hnam ro hlu a nihzia an rawn hmuh chhoh zelna tur a la ni ngei ang.

- 17 -

KA NGHAWNGKAWL BAHPUI ROKUNGA


U PA CHAWNGZIKA, Mission Veng

Kum 1914 May thlaa Thakthing Venghnuaia lo piang kha, kum 1934-ah Loch Printing Press tih \hin, tuna Synod Press tih takah hian a lo thawk \an ve a. Mission hna a thawh hnu hian Venghnuai a\angin Mission Vengah a lo pem chho ta a. Kum 35 zet rawng kan bawl dun hnuah July 12, 1969-ah mual min liamsan ta mai a. Amah hi mi nunnem, zaidam, thuhnuairawlh leh inngaitlawm mi a ni a, mitin tan mi ngainatawm a tling a ni. Tuna |halai Hla tia a vuah, ram ngaih hla te, hla lenglawng thianghlim leh pawikhawih lo te, Krismas hla \ha tak tak a lo phuahte chu, Press-ah chhut a \ha ang, tiin Press enkawltu angin ka rawn a, Engmah Royalty te i beiseia i phut lem loh chuan Zosap, Press incharge-tu hnenah ka rawt ang a, min hnial ka ring lo, ka ti a. Ani pawhin, Engmah phut ka nei lo, khawla chhut chhuah hi ka duh ber a ni mai, a ti ve a. Zosap hotu ber chu ka hrilh ta a. Ani pawhin, |haa i hriat chuan i thu thu a ni, min lo ti ta zel bawk a. Synod Press-ah ngei kan chhu ta a ni. Hetianga ka remruatpuina avanga kan han tichhuak ta hi a lawm thiam hle a, lawmthu min hrilh mawlh mawlh a ni. Ram leh hnam tan thil \ha leh \angkai a tling a, sipaiho te tan ngei pawh Baza hlaah te, Band hlaah te an hmang ta zel a ni. A hla thu leh thluk te hi herh deuh ngen ngun a awm lova. Tluang, mawl, \ha tak, hriat awl leh sak awl tak an ni vek mai hi a thiamzia tilangtu tak niin kei chuan ka hria. Hla phuah thiam mai ni lovin Solfa thiam tak a ni a. Kan \hat lai hunin solfa zirna fumfe a awm lo. Pi Zaiin a \hahnemngaihnain min zirtir a.

- 18 Intermediate Certificate kan nei dun chauh a ni. Mahse, a hla phuah a\angte hian a solfa thiam dan leh a lo ngaihtuah ngun leh a lo chhut ngunzia a lang hlein ka hria. Intermediate \heuh \heuh, tluk loh rim a nam vang vang mai a nih hi! Ka nghawngkawl bahpui Upa Rokunga \angkaizia te, uiawmzia te ka sawi seng love. I hriat ve duh tak tak chuan nula leh tlangval, \halaite awmtlei nana hla lenglawng, thianghlim, pawikhawih lo, \angkai si a phuah te, nula leh tlangval inkawm khawmin hlim taka an sak \hin hi ngaithla mai rawh. Chhawrthlapui leh siar a dan hma zawng, Suih lungrukah i hming hian, Daih ni a nei rua love.

- 19 -

A CHHUNGTE HMUH DAN


VANLALSIAMA, Mission Veng

Rokunga hi a fate chuan kohhran ngaina leh \awng\ai peih tak a ni an ti \hin. Damlo kanin Upa a nihnaa a bial chhung chauh lovah pawh kal \hin leh \awng\aisak uar niin an hria. Chhungkuaa an hna an \an dawnin \awng\aina hun hmang zel mi a ni a. A fate phei chuan ninawm lamah an ngai hial \hin. A fate sawi dan chuan Rokunga hian fiamthu thawh a ching vak lova. Mi fiamthu-ah erawh chuan a nuih a za thei em em a. Tin, nuih insum hi harsa a ti viau \hin. A hnathawhna hmuna a thawhpuiho insawisak fiamna te hi a fate bulah sawi chhawngin a nuihpui char char \hin. A fate hi a hauh chang chuan a ko fal a, an awm dan \ha lo lai te zawitein, zaidam takin a zilh mai \hin. Vin tuar tuar emaw, hrwk vak vak emaw lam chu a ti ngai lo viau. An sual leh awm khawlohna erawh chu a hriat phawt chuan a ngawi ral mai ngai lo hle a. Rannung leh thing leh mau chunga kut hlei leh nunrawn te hi a phal lovin, chutiang tih chin chu mihring hmuingil lohna thlentu hial ni thei angin a fate sawithaih changte pawh a nei bawk. Pa duham lo tak niin an ngai a. A dam laia ram hruaitu lu ber ber te pawhin, Ka u Rokung, fanu fapa nei dih diah i nih hi, in hmun te hi ngaihtuah ve teh, kan tih theih lai hian kan pui ang che, an tih pawhin, An puitlin phawt chuan an inngaihtuah ve mai ang, te a tihsan mai \hin. An in hmun pahnihVenghnuaia mi leh Mission Vengthlanga mi pawh mi a pe daih a, a ti uiawm ang reng. Heng avang te hian Duham lo an ti.

- 20 A nupui Pi Zamawiin a fate hnenah, Biak in ngainatah chuan tuman in pa in tluk lo, ani kha chu Biak inah hian hma takin inkhawm turin a kal a, khuang vuain mi dang lo kal hma a\angin a lo zai \an \hin. Mi dang lo kalin an rawn zawm ve zel mai \hin, tiin a hrilh a ni. A fapa pakhat chu kum 1966-a Mizoram a buai \an khan, ramhnuaiah a chhuak ve a, chumi avang chuan zm hmel a pu ngai hauh lo. Kum 1968 vela buhfai a harsat a, mipui an buai hle lai te khan atta leh thlai te an ei a, eng vak sawi lem lo hian, ei pah hian a nui deuh rah rah duh chauh \hin. Buhfai harsat te kha hrehawm ti wmin a lang chuang miah lova, chu chuan a nupui fanaute pawh a thlamuan a ni ang, Kan rilru a mangang ngai pawhin kan hre lo, an ti a. Ka pa kha chuan Pathian hi a lo ring hle niin kan hria, an ti. A fapa Vanlalsiama chuan, Ka pa thu min hrilh fo ka hriatreng chu, khawhar ina riak tura kan kalin riahnaa haw tlai lo tur leh zinga tho tlai lo turin min chah deuh ziahin ka hria, a ti. Mi ang lo biak chhawhchhi hi a phal miah lo a ti bawk. A fanu pakhat chuan, Ka pa kha Pawl VIII thleng chauh lehkha zir a ni a, mahse, Sap\awng kha a lo thiam ve angreng khawp mai, sap\awng thumal ka hriatthiam loh ka zawh reng reng hi Zo\awnga a awmzia mi hrilh mai bakah a hman dante hi mi hrilh chiang kalh thei deuh veka mawle, a ti a, a ngaisang hle a ni. Pakhat ve thung chuan, Zirlai ka thiam loh vangin mi hau lova, ka zir thatchhe \hin erawh kha chu mi a sawisel taima khawp mai, a ti thung. A nupui thung chuan, Vawikhat chu tuikhur a mi tui a chawi ve a, \in te hi a kawt thiam lova, hah em emin a rawn kawt chho ve a, a kawt thn nasa lu tu k a, choka kawngkharah a tauh va, a \in pakhat chu a tla keh

- 21 a, pakhat zawk chu keh zawng a keh em lova, mahse a tlu baw ve thova, amah lah chuan, A va'n hlawk lo em! a ti a, a nui char char mai a ni, a ti. A fanu pakhat chuan, te hnial te hi ka pa khan a phal miah lo. Vawi khat pawh ka u ka hnial a, ka pa chuan, ka < hnenah chuan, Vl rawh, a ti tlat mai a, ka < chuan hreh deuhin min vel a. Chuta \ang chuan ka < hi ka pa hriatah ngat chuan ka hnial tawh miah lovin ka hria, a ti. Thawkhat lai khan a hla phuah hi chanchinbuah a sawisel zawngin mi \henkhatin an chhuah deuh fova, Mi phuahsa sawisel ringawt tum hlawm mai! a ti zauh a. Khatiang sawiselna kha a ngaisang vak lo ni tur a ni. A fate chuan an pain a hlate lehkhabu-a a lo dah vek hi an fak hle a, Hetiang hian |halai Hlabu hi lo buatsaih ta lo se chuan a hla \henkhat te hi chu midang phuah ni awma chuh buai te pawh a awm ve lovang a tih theih loh a ni, an ti. Tin, hetiang tih theihna hmunah kher kher hna a lo thawk pawh hi Pathian malsawmna ropui tak a dawn niin an ngai. Pu Rokunga hi a fate chuan kawng hrang hranga Mizote min auh harhna hmanruaah Pathianin a hmang \hin niin an hria a. A mizia te, thiamna te leh theihna te thlirin mi t> tak t> mah ni se, kan hnam kaihhruaina hmanruaah Pathianin a hmang niin an hria a, a awm tawh loh hnuin mite thinlungah a chawimawi \hin niin an hria a ni.

- 22 -

PU ROKUNGA
Pu Rokunga hi Feb. 20, 1914 kumah Rahsi Venghnuai, Aizawl-ah a piang a. A pa Thangluta a ni a, a nu Zaliani a ni. Pu Thangluta hi khawchhak lama awm \hin a ni a. An khua chu Sailhawk bul Khuaihnuai (tunah chuan a awm tawh lo) a ni. A tlangval laiin Sawlengah a pem a. Sawleng a\angin Aizawlah a lut a. Aizawl a awm hnuah Zaliani nen an innei a. Fa an hring tlem lova, phir pawh vawi hnih an hring a, mahse fa an dam thei reng reng lova. Rokunga a lo pian lai hi Kawlni-ho Vanglai a ni a, a < teho dam thei lo nen nausen mipa lo piang chu an lawm em em mai a. Kawlni hnam hming chawia a hming phuah an tum a, mahse Pu Thangluta kawmthlang zawlnei pitar chuan, He nausen hi chu fa ro tur, nu leh pa chawm tur a ni a, chuvangin a hmingah ROKUNGA sak tur a ni, a ti tlat ta mai a. Chuvangin ROKUNGA tih an sa ta a ni. Pu Thangluta fate zingah chuan Rokunga chu a dam hmasa ber a ni ta. Chhang mipa pakhat leh hmeichhia pakhat a nei a. A unaupa hi chu a tlangval laiin khuaiin a seh hlum a. A farnu Biakthangi chuan pasal neiin in hrang a chang ve a, mahse fa a hring lo, kum 1984, 18 June khan Republic Venga a vahnu inah a boral a ni. Rokunga hi a naupan lai a\angin naupang zakzum leh nunnem, mi khawngaih thei tak, thuawi thei tak a ni. Sava pawh a perh thla lova, a awk bawk hek lo. Zai, thil tum rik lampang leh lemchan lam erawh chu a ngaina hle \hin. Mahse hmeichhe lema chan leh an thawmhnaw inbel hlek pawh duh miah lo. An chhungkua an retheih avangin inhlawhfa chawpin lehkha a zir ve \hin a, a lehkha zirlai pawhin a nu tah chawp ngatin a inthu am \hin. A thawmhnawte pawh amahin a su \hin a, mahni

- 23 inenkawl tum tlat mi, chhungte tibuai ngai lo a ni. biak in hi a ngaina em em a, Venghnuai biak in a kan \um pawhin a \hianpa Zakiamlova nen biak in an ui lutuk chu an \ap dun vak mai a ni. An biak in kang an sak \hat leh lai pawhin Venghnuai Field bula thingzai chu zo leh zo lovin an thiar ve \hin. Khum tur thing pawh an nei lova, an unaua an riah hran hmasak ber \um pawhin nihawi kungin khum an dawh a, mahse an mut laiin a lo chim vek mai a ni. Chutianga harsa tak chung chuan lehkha a zir ve zel a, kum 1931 chuan Boys M.E. School, Aizawl Sikulpuikawn a\ang hian Middle English a passed ve ta a. He mi kum vek a\angin Naupang Sunday Sikul Primary Zirtirtu-ah a \ang a. M.E. a passed hnu chuan lo lamah a nu leh pa \anpuiin a thawk ve \hin. Kum hnih zet hlo a thlawh hnuin Missionary hnuaiah Lochs Printing Press, tuna Synod Press an tihah hian hna a hmu ve a. January 2, 1934 chuan khawl chhu hna chu a zawm ta. Hetia hnate a lo hmuh ve takah chuan a nu leh pa te chuan nupui tur an zawnsak a, amah hi pa t> lam a nih avangin a nupuiah chuan an venga nula hleitling zetzawt, la deh thiam leh taima tak mai Zamawii chu an nei a. Tichuan April 9, 1935-ah Mission Veng Chapel ah Pastor Chhuahkhama kutah an innei ta a ni. Chutih laia Missionary chu Lois Evans a ni. (An inneihna Certificate No. chu 679 a ni). An fa tirah mipa an hring a, a naupan lai, kum khat leh a chanve mi a nihin a boral a. A dawttuah fanu pahnih an nei leh a, a pahnihna an pawm laiin kum 1940, April thlaah Mission Veng (Hriangmual)ah an chhungin an insawn a. Helai hi a dam chhung a hman ralna hmun a ni ta. Mission Venga an awm hnu pawh hian a seilenna Venghnuai chu a thlahthlam chuang lo. Sunday

- 24 School Zirtirtu a nihna chu a chhunzawm zel a, kum 1945 khan Mission Veng Kohhran Upa atan thlan tlin a ni a. Chumi kum vek chuan Baktawng Presbytery Inkhawmpuiah Upa atan nemngheh a ni. Venghnu ai Kohhran chu a enkawl zu i zel a. Venghnuai Kohhran an indan hnuah Mission Vengah an dah nghet ta chauh a ni. Pu Rokunga hian hla a phuah hnem hle. A phuah tirh lai phei chuan a la tleirawl hle a, a hla phuah \henkhat chu a zahpui avangin dah \hat a ni ta lo va, tuma hriat lohvin a tham ral ta a ni. Engpawh ni sela, a hla phuah kan hriat theihte chu 120 vel ni awmin a lang. A hla tam tak chu miin an phuahtir a ni a. A \hen chu a thu awm sa, a thluk a siam te a ni a. A tam ber chu ama irawm chhuak liau liau a ni. A hla siam dan tlangpui ber chu, ngaihtuah lawk pawh awm lovin mut dawnah te, mut hnuah te a lo lang thut a, chu veleh khawnvar chhiin a tho a, a chhungte mut reh hnuah a ziak ngat ngat \hin a ni. Tui lian luang ri hum hum te, ^r khuang te, thli thaw vuk vuk te hian Thu leh Hla hi rawn hrilin a hre \hin a, chung a\angte chuan hla a siam \hin a ni. Guitar tum te, Violin nawh te, Phenglawng tum te hi a ngainain a thiam hle vek a ni. A hla phuah zinga lar ber pawl chu, Kan Zotlang ram nuam tih hi a ni a. He hla hi a chhuahtirh chuan Pu S. Barkataki, Superintendent of Lushai Hills, (tuna Deputy Commissioner) khan a duh khawp a, \um khat pawh a Bungalow (tuna Raj Bhavan) ah Party a siam a, hla an han sa a. Kan Zotlang ram nuam tih kha i sa ang u, a ti a, an sa ta a, vawi tam tak an sak hnuah chuan hla dang an han sa a, mahse vawi khat bak an sa chhuak thei lo. Kan Zotlang ram nuam tih kha le, a ti zel mai a, an sa tlaivar ta \hak mai a. Chumi \um chuan a phuahtu pawhin, Ka kham deuh hial a ni, a ti.

- 25 Tin, pakhat lar leh chu Lentupui kai vel leh romei chhumin tih hi a ni a. Heng hla pahnihte hi Assam Regiment hovin an Band Party sak atan an dil a, a lo phalsak mai a. Tichuan lawmmanah Rs. 10/- an pe a. Hemi thuah hian thuthang dik lo a awm a, Pu Rokungan a hla a hralh tiin. He thu hi Missionary Sap Pu Samuel Davis-a beng a thleng ta hial a. Pu Samuela chuan a Bungalow-ah a ko va, Eng vangin nge i hla Rs. 10 a i hralh mai, i hralh dawnin mi hrilh ni la chu, chhungkaw \hatna tur pawisa i dawng ngei ngei tur a ni a, a pawi hle mai, a lo ti hial a. Mahse, Pu Rokunga chuan a hla te chu a hralh hauh lova, Assam Regiment-ho hnenah an Band Party kalrem hla atan an sak a phalsak chauh zawk a ni. A hla dang lar leh chu, Aw nang kan Lal kan Pathian tih hi hnam hla atan a phuah hi a ni a, A thluk siamah inelna an siam ta a. Hemi \um hian Pu Rokunga chuan pakhatna a la lo a, mahse tuna kan sak lar tak ber hi chu ama siam thluk a ni a; mi tam tak chuan he hla hian thluk dang a nei tih kan hre lo hial mai thei a ni. Mission Veng biak in thar hawn nana a hlapui siam hi hun bik nei a nih angin a lar lo hle. Mahse Mission Veng biak in hawn nia zaipawl sak hria te chuan ropui an ti hle. A dang pakhat, Lalpa min ngaidam rawh tih hi a thih hma lawka a siam, a phuah hnuhnun ber a ni ta. Aizawl Theological College zirlai hovin an zir a. He College-ah hian a fapa upa ber a luh ve avangin an hla zir chu ngaithla turin a kal a, mahse eng emaw remchan lohna avagnin a ngaithla ta lova, Chawlhni lehah i ngaithla mai dawn nia an ti a. Mahse Chawlhni leh an tiam ni tak chuan amah thlah nan an sa ta zawk a ni. He hla hi mi sak vawi khatmah hre loin a boralsan ta. Hla dang tam tak leh lar tak tak Krismas hla, Pathian hla pangngai leh hla lenglawng leh ram ngaih hlate a

- 26 siam a, a mal malin heng hla te hi sawi kim a har. Pu Rokunga hla thu hi a mawlin, a thluk hi a hahdam a, a sawi dan chuan, |awngri hian thluk a nei a, chu mi thluk zuia hla thluk siam hi a sak a hahdan a ni, a ti \hin. Amah hi zirna lamah sang lo mah sela, Mizo fate zinga solfa thiam ber pawla ngaih a ni. Kristian Hla Bu A solfa nen (1955) kha ama kutchhuak liau liau a ni. |halai Hla Bu hi ama kutchhuak a ni bawk. Tunah hian mi \henkhatten an chhuchhawng a, tih dik loh tam tak a awm tih hriat a ni. Hei hi a phuahtu duh dan a an tak loh avangin a pawi hle. Pu Rokunga hi pa lian lo tak, feet 5.3 a s^ng, ngo tak, hmel chhe lo tak a ni a, a z^ng erawh a kul deuh. Pa nunnem leh zaidam tak a ni a, a thawmhnaw duhzawng chu rawng thianghlim, lar si lo, a v^r leh a var eng (cream colour) leh a uk buang dal lam hi a ni a. Mi inchei fai peih tak a ni. Pa hrisel leh \an \ha tak a nih loh avangin hna hram a thawk ngai mang lova, mahse Lo neih hi a naupan lai a\anga a tih\han a nih avangin nuam a tiin lo neitute hi a ngaisang hle \hin. Ama ho ngei pawhin lo an nei reng reng \hin a ni. A pa chu kum 1952-ah a thi a, a nu 1963-ah a thi a, a lung a leng thei hle \hin a. Hla pawh a phuah nghe nghe a ni. Mizoram politics lo luh tirh khan Mizo Union-ah a inpe ve a, mahse Mizo Union rui lam mup mup chu a hnathawhna khawl in tukverh a\anga a han thlir chuan pawi a ti lutuk chu a mittui a tla ta zawih zawih mai a. Chuta \ang chuan Politics lamah a inhnamhnawih duh ta lo a. A hnua membership fee an khawn leh pawhin a pe duh ta lova, heta \ang hian khawi pawl mah hi a zawm duh ta lo reng reng a, political party inkhawmnaah pawh a tel duh ta lo va, a chhungte pawh politic-ah inhnamhnawih lo turin

- 27 a ti ta tlat a. YMA lamah erawh hi chuan a tui hle a, hruaituah pawh rei fe a \ang a ni. Kum 1966 Zoram buai hma lawk February thla khan Durtlang Hospitalah a rilphir an zai a, a chhuah hnu hapta khat lekah Zoram a lo buai tak khan an chhungin Lungleng/Vawkzawnah an ral tlan ve a, Aizawl an lo luh leh hnuah pawh April 18, 1966 khan Bilkhawthlir lamah an ral tlan leh a, chutah chuan thla 3 vel an awm a, Aizawlah an lo chho leh a. Kum 1969-ah Rev. Zairema nena Lungleiah Kohhran aiawha palaia an kal bak chu Aizawl hi a chhuahsan ta lo. A boral kum 1969 pawh hian lo a nei a. July ni 9 a\angin a damsam mang lova, mahse na satliah mai nia a lan avangin a nupui pawhin July 1 chuan lo lamah fehin a kal bosan a. A kal hnu chuan a chi fun theihnghilh bangrela mi chu a fanuin a hmu a, a han phelh a, a han liak chhin kher a, a lo al ta miah lo mai a, mahse mi dang te chuan eng huah mah an ngaihsak hlei lova. A fanu leh a fapa naupang ber te chu siukul an kal ta mai bawk. An lo haw a chaw an han ei chuan a fapa naupang ber chuan chi a al loh thu chu a sawi a. A farnu rawngbawl pawh chuan a chawhmeh a al theih loh thu a sawi bawk. An nu feh haw chuan, Ka lei \ha dah \hatte kha in liak a ni lo maw, chi al theih loh thu a awm dawn em ni? tiin an chi bura chi chu a han liak ve a, a lo al hauh lo mai a, mak tiin a \hap a \hap a, an paih ta vek mai a. Hmun danga an dah\hat an chi liah lai ni lo chu a da ve lo, he thil hi mak an ti hle. Bible-ah hian chi dak thu kan hmu a, a tak eawh chu kan hriat vawi khatna a ni mai thei. Chi dak tuk July 12, 1969 chuan \hat loh zualna nei pawha a lan loh laiin chawhnu tlai lamah chuan nikhaw hre lovin a awm ta thut mai a, Doctor te an kova, mahse engmah tih theih awm lovin chumi zan

- 28 dar 10:15 velah chuan kum 55 mi niin chatuan ram a pan ta a ni. A nupui, fanu 3 leh a fapa 5 leh a farnu 1, tunu 6 leh tupa 2 a kalsan. A tuk July 13 chu Chawlhni a ni a, mahse a hnathawhpui Synod press a thawkte chuan chawl lovin amah sunna chu an buatsaih ta mup mup mai a. Programme an buatsaih zawh hnu chuan, ama inah dar 1:30 khan sunna inkhawm hman a ni a, Rev. Liangkhaian a kaihruai a, Hla bu No. 182-na, Jordan lui kamah ka ding a tih kha an sa a, an sak zawhin Johana Bung 14:1-4 a chhiar a, a \awng\ai zui a, a chhung ten thu tlem an sawi zawhin, Rev. Liangkhaian thu a sawi leh a. Upa Laia a \awng\ai a, Hla No. 383, Hetah mikhual chauh ka ni tih hla an sak zawhin Lal \awng\aina an sawi rual a, inlama sunna inkhawm chu an zo ta a ni. Mission Veng biak inah a ruang la lutin dar 2-ah ropui taka inkhawmpui a ni a, Rev. Lalbiaktluangan a kaihruai a. Hla bu No. 22-na Kan Pathian kan puipa pangngai tih hla an sa a. Sam 103:13-22 leh Johana 11:25-35 chhiar zawhah a \awng\ai a. Zaipawlin hla an sa a, Aizawl Theological College zirlai hovin, Lalpa min ngaidam rawh tih hla, chawlhni hmasaa a hnena an sawi tawh ang ngeiin an han sa ta a. Venghnuai Kohhran Zaipawlin ama hla phuah bawk, Ka lungkham ram eng mawi nuam tak mai chu tih an sa ve leh a, Mission Veng Zaipawlin ama hla phuah vek, Hunte an inher liam zel a tih chu an sa bawk. Upa Chawngikan Pu Rokunga chanchin tlem a sawi zawhin Pu Mukan thihna chungchanga Kristian thurin a sawi a. Chumi zawh chuan Kristian hla bu No. 320, Muan Muanna kim tih hla an sa a, inkhawm chu Rev. Lalbiaktluangan Malsawmnain a \in ta a ni.

- 29 Inkhawm zawh hnuah a ruang chu Mission Veng thlanmual panpui a ni a, thlanmuala inkhawmna hi Rev. V.L. Zaithangan a ho thung. Hla No. 458-na Vana Jerusalem a\angin tih hla an sak zawh hnuin I Kor. 15:42-54 leh Thupuan 21:1-4 leh 7:13-17 a chhiar a, Rev. V.L. Zaithanga chuan malsawmnain a \in a, phum a ni ta. Tahrik 26, July niah chuan a naupan laia a sikul kalna \hin Boys M.E. School-ah Central YMA-in amah sunna inkhawm an buatsaih a. Ama hla phuah ngei sain a chhungte hnenah Certificate mawi tak, frame sa thlapin an pe a. He inkhawmah hian U pa Lalthankima chuan Pu Roku nga chungchang hetiangin a sawi a, Pu Rokunga te ang hian khawvel hi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a, Pu Rokunga hian min rawn tlawh ve hi kan vannei em em a ni, tiin. Mission Veng Kohhran-in Certificate \ha tak an pe bawk a. K.M. High School-in bel lian \ha tak, a panga thu ziak mawi tak an pe ve bawk, Khatla Kohhranin Kettle lian tak an pe a, Venghnuai Kohhran K|P-in Ram leh amah uina thu mawi taka ziak frame sa thlap an pe a, Darlawn khuaah ama hmingin Music Competition buatsaih a ni a. Mizoram hmun hrang hrang-ah amah sunna inkhawm buatsaih a ni bawk. A thih thu hi All India Radio, Aizawl a\angin puan a ni a, chanchin bu hrang hrangah te tarlan a ni. Hla lamah a hmingthang hle na a, thu ziak a uar lova, article pakhat erawh chu a ziak a, thupuiah Mizo Tlangval tih a ni. He a article hi Magazine-ah te an chhuah a, a thih hnuah pawh chanchinbuah te an chhuah nawn hlawm. Pu Rokunga hian tu leh fa leh tu chhuan mipa 17 leh hmeichhia 19 a nei a. Amah anga hla phuah lam timi hi chu an la awm lo niin a lang.

- 30 -

ROKUNGA NEN PRESS AH


LALTHANGLIANA, Mission Vengthlang

Hei Pu Rokunga nen Press-ah tih ziak ve turin min rawn sawm a, ka lawm hle n^in, ka huphurhin, thil ziak hi ka thiam vak lova, sawi tur nisela chu ngaihnawm takin ka sawi theih zawk ka ring. Engpawh ni sela ka theih ang tawkin Press-a kan thawh dun lai chanchin tlangpui chu ka han ziak ve a ni ang chu. Loch Printing Press ah hian kum 1952 January thlain, Pu Samuela (Zosiami pa) chutih laia Senior Missionary chuan min dah lut ve a. He mi kum hian Sap ramah a hawng ta a. Tichuan a aiawhtu J.M. Lloyd-a hnuaiah Pu Rokunga te nen hian kan thawk ho ta a ni. Hetih lai hian Pu Chawngzika chu a hotu ber Managher Incharge a ni a. Thawktu ho ah hian Kohhran Upa leh rawngbawltu, mahni kohhranah, pawimawh tak tak te an ni hlawm a. Pa tling, fa nei tawh an ni fur a, tlangval chu pahnih kan awm a, pakhat chu Zamliana (Pu Taipuia fapa) Pu Lloyd-a rawn dah nen kan ni a. Pa ho hi an fiamthu a s^ng hle \hin a, anmahni an han infiam kual vel chu a hlimawmin keini tlangval pahnih chuan kan man pha lo lek lek \hin a, fiamthu nen hlim takin hna an thawk mawlh mawlh \hin a, anni ho pawh khan nuam an ti hle \hinin ka hria. Pu Rokunga hian Press-a ka thawh hm^ pawh hian hla hi a lo phuah nual tawh a. Mahse a hla phuah tam ber chu Press-a a thawh hnu 1945-1965 inkar hi niin ka ring. Mission Veng kohhran zaipawl hruaitu ber a ni \hin a, Venghnuaiah pawh hla hruaitu ber a ni ve bawk. Solfa thiam tak a ni a, a hla te hi sak a nuamin, thiam a awl bik a, am^ phuah

- 31 kher loh pawh hi a hovin kan zir fo bawk \hin. Kum 1952-1960 thleng khan hla hruaitu ber a ni. Press-a ka luh tir phat a\angin amah hian Pu Chawngzika hnenah Solfa type vuah zir turin min lo dil a. Nakin zelah amah thlaktu atan min duh ni berin ka hria, a lo upa mai dawn si a. Kei lah chuan Solfa ka thiam loh chu thu dang, Solfa vuah hi, a type a t> si, 8 point te a ni ber a, a sin si a, a tlu duh bawk si a, ka tui lo >m >m mai \hin a. Mahse hotu ten titura min tih tlat avangin ka ti ve hram hram zel a. A hla phuah thar hi kan han sa dun a, tenor ka sa a, anin alto, saprano ka sa a, anin bass. Hetiang hian a solfa a siam deuh ber \hin. A hla kan chhut dawn apiangin kan awm dun zel a. A hla thu ka vuah a, anin a solfa a vuah a. Solfa vuah loh theih loh a tam si a, ka vuah pui ve leh nge nge \hin. Zaipui atan hian min duh ber \hin avangin ka ngain^ a, a ropui ka ti. Ani nen hian kum 18 Press-ah hian kan thawk dun a. Fiamthu hi a uar a, fiamthu thiam tak nilo mah sela, fiamthu duh tak a ni. Tuk khat chu upa Rokunga Hlimen hian Bethlehem par hi Press-ah a rawn keng a. Hetih lai hian he pangpar hi a l^rin, miin an ngaisang >m >m a, Pu Rokunga hnenah a pe a. Hei hi Pu Kila nupui Pi Buangi, Kulikawn in, Hei hi Rokunga pe la, hlaah rawn phuah rawh se, a ti a ni, a ti a. Bethlehem par chu a rawn pe a, kan en laih laih a, tawtawrawt par ang deuh, v^r lian tak, a par chhungah chuan ranthleng ang deuh hi a awm a, a chung zawnah chuan arsi ang deuh hi a rawn kuai thla kual vel hi a awm lah tak a, an han sawi vel chuan ranthlenga nausen, arsi in a >n vel hi a ang ve khawp a. Pu Rokunga chuan a dawhkan case-ah, a dinglam pang upper case, small capital kan dah \hinna lamah a dah ta ran mai a, a phuah ngei dawn anih hi kan ti tl^ng a. A tukah chuan a rawn phuah ta ngei a, a

- 32 solfa te kan han sa dun a, a duhlai lai a siam \ha a. A hla copy khat chu Kulikawn pu Kila nupui chu a thawn a. Kan han sa dun a, sak pawh a nuam khawp mai. Pu Rokunga hla hi a tlangpuiin hla harsa a awm mang lo. Bethlehem par hi zan laia par parh chauh \hin a ni a, a par vul en tur chuan zanlai nghah thlen a ngai \hin a, chuvang chuan alawm, A rukten i vul leh mai dawn em ni le? Si^r l>ng, i \angah par chhuang a, Ni tawna vul ve an; Siamtun a phal lo chem ni, Vulmawite! Tawn loh kar ten i chul mai \hin!? a lo tih tak. He hla hi tunlai chuan a lar tawh lem lo. Kum 1956 khan nupui ka nei dawn a. Hla thar inneihna hla phuahtir ka rilruk deuh va. Amah chuan inneihna hla phuah hi sak a kh^t a, phuah pawh hi rin aiin a har angreng khawp asin a ti a. Mahse kan makpa Hmingthanzauva chu a phur nasa mai si a. A hla thu chu a phuah a, a solfa chu Pu Rokunga chuan a siam a. Am^ hovin kan puitlin thei ta a ni. He hla hi |halai Hlabu-a |hang leh thar chhuan tam rem tur a tih inneihna hla hi a ni. Hei hi |halai Hmasawn Pawl (|HP) Mission Vengthlangin mawi takin min sak sak a ni. Tin, inneih hla dang Siamtu Pathianin, lei danan tih hi Chawngpari (w/o Dr. Lalhnuna) d/o R.S. Diengdoh pasal neihna at^na a phuahsak a ni bawk. Biak inah am^ hovin kan sa a. Amah ngeiin min hruai a, 1952 January khan kan sa a ni. Am^ hlaphuah, a duh ang taka a han vai vel leh min han hruai hi chu a nuam kan ti \hin. Pu Rokunga hi pa lian vak lo, ngo ver vawr, h^ pawh rual \ha tak a ni a. Mit tl^ng kawm nei lo, meng mam pal mai, fai taka inchei thlap \hin mi a ni a. Chinese a ang >m >m a, chuvangin Press-ho chuan Sam-Sang-Kho tiin kan phuah tawp. (sam sang kho

- 33 chu Chinese pa, ha siam thiam tak, hetih lai huna Aizawla an chhungkuaa cheng an ni). Press ah chuan hming lem hi kan invuah nasa a, Pu Chh<ma (Khawlkungi pa) hi Vaib>la kan ti a, Pu Hanga (C. Chuaukunga pa) hi Majora kan ti a, Upa Liansiama Hlimen (Dosanga pa) hi Tlengparela kan ti a, Pu Rokunga (Rozinga pa) Hlimen hi P<-a kan ti \hin. Pa ho hi puanveng leh kekawr bul ha ngat an ni a (a tam ber chu) khawnvartui \in ruak inchuhin, badminton, chhun chawlh chh<ng leh tlai ban hnuah, tuna Synod Committee Room an sak t^kna hmun zawlah hian kan khel \hin a. An han \ang tak tak, tl^n vel chu an puanven hi a tla ta \hin a, hmanlai chuan puanven b^k engmah an ha chuang si lova, kan hlim thei dar dar hle \hin. Pa hlir an ni bawk a, fa nei thar apiangin chhun thingpui hmeh chawi tur a ni a. Thingpui chu mess-ah kan lum mai a, a hmehtur chawi a ni ber a. Pu Suak\huama (chhang chhanga an tih \hin) biscuit leh chhang dang te an chawi \hin. Fa te examna pass apiang hi kuhva kan chawitir bawk \hin. Hlimen upa Pu Rokunga hian fa 14 ngawt a nei a. Pu Rokunga (a chanchin kan ziak mek) hian fa 8 a nei bawk a. A nupui hi Pi Sazamawii, nu lianpui mai a ni a. Pu Rokunga a dam lohva Press a lo kal peih loh te hian, pa ho hian fiamthu in An nu-in a vel a niang an ti \hin a. A mit kham lutukin tarmit dum a rawn vuah te hian, E! an nuin a mitah a b>ng a nih saw, an lo ti fiam \hin a, a nui ve mai \hin. |um khat chu Pu Chawngzika hovin sangha vaw turin, pa senior deuh ho, tuith<m lui, fangfar li suar vaw turin an kal a. Pu Chh<ma te, Pu Hanga te, Pu Khamliana te leh Pu Rokunga te an ni a. Pu Chh<ma kawng hriatah an kal a. Dihmun zawl thlang lawkah a pen pui a, kawng an bo \an ta mai. An vai hian sangha vuakna tur kang\ek hawng buara ip khatin

- 34 nghawngkawlin an phur \heuh va. Pu Chh<man hma a hruai a, kawng mumal a awm ta mang lo, an hma zawnah kawng awm mang lovah chuan an kal ta ringawt mai a. Pu Rokunga a ^wmnem ber chu a tha a tho lo nasa mai. Pu Khamliana, pa phawk tak mai chuan a nuih kuk kuk reng mai, ani a nui \ha duh si lo. Pu Hanga chuan, Buara ip chauh kha phur ta che, Hreichun hrui i phur tel \euh a, a chat zo si lo a nih kha, \ang sauh sauh rawh, a lo ti bawk (kawng lovah an kal vang khan, hrui chi hrang hrang kha an s< a, an phurah khan a bet luai zel a) Pu Chhuman A phur a hneh lo anih saw, a lo ti bawk. A \hen an nui a, a \hen chu kan nui lo, an ti. Kan kalna tur lui kan thlen chuan kan nghawngkawlah te chuan Sanghar hmai hrui te kan phur chat a, a t^ng l<k mai. Sangha vuak a va huphurhawm ta ve tiin kan \hu ngui lap hlawm mai a. A tawp a tawpah chuan kan tihtur chu kan han \an a, kan hlim leh ta viau va. Pu Rokunga chuan Kawng zawng chawp a sangha vuaknaah chuan ka tel tawh lovang, a ti nghat mai a. Hetih hun lai hi chuan Good Friday ni hian inkhawmna neih a ni ngai lo va, sangha vuakna hun remchangah kan hmang \hin. Thawh\anni thleng hian chawlh a ni \hin a. Pastor Liangkhaia lo awm hnu ah chauh hian a ni Good Friday ah inkhawmna kan neih \hin. Press pa ho hna thawk paha fiamthu an thawh dan tl>m han tarlang leh lawk ila. Hla bu an han chhu dawn a, khawl h^ an han vuah khawm vel a. Hla thu : Ka maimitchhinin ka hma-ah awm la (A va hmu chuang awm lo) Ka p^ in chu a chang changin, ka rilru an a lang (A lang kh^t awm teh e)

- 35 Ramhuai zawl ten ngai an awh leh. (A sawt chuang awm lo mang e) Ka chhungte \hen laiin, I lam hnaih ka duh ang. (A duh kh^t awm vei) tiin fiamthu pahin, hlim takin hna an thawk \hin. A tawpna atan, tl>m han belh leh hret ila : Pu Rokunga pa, Pu Thangluta leh ka pa Pu Huala hi an inkawmngeihin, an inngaina >m >m a. Lo kan neih te hian kan lo bulah Pu Rokunga pa lo ve tur hi ka pa hian a k>p ve zel a. Kum 4 lai lo inri tl^ngin hna an thawk ho va. Chite lui kam kan neih pawhin, kan kiangah leipui a rawn siam ve zel a. Inrinni Pu Rokunga nen, khawl in ban hnu chawhnu lam hian kan feh ve \hin a. Feh vel hi a ch^k ve em em a. Ram hna thawk thei awm lo tak kha, rin aiin a ramvachal nek a ni tih hi ka sawi duh. Mizo tlawmngaihna dik tak nei mi, mi te tan hnawksak nih hlau tak mai, mi inngaitlawm tak a ni. Pu Rokunga ang mi ropui, Pathianin min pe hi Mizo hnam, kan vannei tak zet a. A dam rei lo lutuk erawh hi chu kan vanduai tl^ng hle in ka hre \hin.

- 36 -

ROKUNGA KA HRIAT VE DAN


REV. Z.T. SANGKHUMA, Zotlang

Pu Rokunga hi Aizawl Venghnuaia piang leh seilian a ni a, kei erawh chu Farkawn khuaa pianga seilian ka ni. Kan pianna hmun a inhlat hle a. Chuvang chuan naupan tet a\anga inhria ni lovin, puitlin ve ve hnu, kum 1960 a\ang chauhva inhmu leh inhria kan ni. A hming erawh hi chu hla phuahtu a nih leh a hla phuahte chu Krismas-ah kan zir \hin avangin ka hriatna a rei hle thung. Kan inhriat chian dan Kum 1960-ah Pathian thu zir beiseina avangin Aizawlah ka awm a. Pu V.L. Zaithanga te inah rei lo deuh awmin 1961 a\angin Pu Muka te inah ka cheng a. Hla zir \hin mi ka ni a, ani chu Mission Veng Kohhranah chuan zaipawl hruaitu a lo ni a, kan inhmelhriat ta a. Chu bakah chutih lai chuan |halaite Hlabu a buatsaih tih ka hria a, hla ka phuah ve avangin a hlabu siamah chuan telh ve se ka duh a, ka pe ta a. Kan khuaa ka awm laia ka phuah chauh ni lovin Aizawla ka awm hnua ka phuah thar te pawh, Mi rawn pe zel rawh a tih avangin ka pe zel a. Kohhran pakhata lawi kan nih ve ve avang leh hla lama ka lo tui ve deuh avangin kan inhre chiang ta tial tial a, hla chungchanga kawm ka duh avangin an inah ka leng a, kan titi \hin. Hla chungchanga kan inkawmna Ani nena kan inkawm hi chuan hla chungchang lo, thil dang chu kan sawi ngai lo, hla hi kan inkawmna a ni. Kum 1961 Krismas a lo thleng dawn a. A hla pakhat Bawngin runpui a bel tih hla hian

- 37 ka rilru a khawih thar em em a. A phuah laiin eng angin nge a awm ka hre chak a. A hnenah huan he ti hian ka sawi a, Kan khuaa ka awm laia ka nu nen kan duh em em chu, Hmanah Bethlehemah i tan hmun a awm lo; Tunah erawh i tan hmun a awm kan zingah tih kha a ni a, mahse chumi hnu chuan, Bawng in runpui a bel tih tih hi i rawn phuah leh a, hemi hlaa : Ka thinlung ram Kaisar Lalnaah hian Bethlehem tlangpui rawn din la; I tan ranthleng rawn hung leh la, Tah chuan lo cheng ang che., tih i rawn phuah leh ta a. Hei hi ropui ka tiin a thuk ka ti em em mai a. Hemi i phuah lai hian engtin nge i awm a, thlarau malsawmna eng angin nge i dawn? ka ti a. Ropui ka tih em avang chuan ka sawi lai pawh chuan ka hnuk a ulh a. Ka sawi a han hriat chuan, a rilru a khawih thar ve leh ta a. E khai, a va ropui tak ve! han sawi leh teh, a ti a. Hnuk ulh deuh chungin mittui nen ka sawi leh ta a. E khai, a va mak em! ka phuah laiin hetiangin a ropui tih ka hre hauh lo, chutiangin a rilin a thuk tih ka hre hek lo, rilrua a lo lan angin ka ziak chhuak mai a ni, i lo leng chu a va lawmawm teh lul em! ka hla zawng a ni ngei, mahse hetiang hian a rilin a ropui tih ka hre ngai lo. Mi va ti lawm tehlul em! a ti ve ta hial a ni. Thil thui tak min ngaihtuahtir a, ka hawn hnu chuan, ka ngaihtuah chhunzawm zel a, thu ziak mite hla phuah thiamte hian Pathian pek talent an dawn avangin thu an ziakin hla an phuah mai a. An thuziak leh hla phuahte hi, eng emaw laiah chuan a ziaktute leh a phuahtute ai hian an thu leh hla rilzia leh a thuk leh ropuizia hi a chhiartu leh a satute hian an hre thuk thei zawk tlat tih hi ka chharchhuah phah a ni.

- 38 Hla phuah dan \ha min hrilh Heti hian a ti a, Good Friday hla emaw, Krismas hla emaw, hla dang engpawh i phuah ang a, chuta i hriat reng tur chu hei hi a ni. A thu i siamin, Good Friday hla i phuah chuan Lal Isua tuarna chanchin i sawi ang a. A chang tawpah chuan, Lal Isua tuarna tuarpui turin, Keini pawh tiin, eng emaw ti zawng zawnga mawh kan phurh leh min khawih dan i phuah tel tur a ni. Chutiang bawk chuan Krismas hlaah te pawh, Lal Isua pian thu leh a pian dan i sawi anga, a tawpah a satute min khawih dan leh mawh kan phurh ve dan i phuah tel tur a ni, a ti a, a dik hlein ka hria. Chu bakah a thluk i siam chuan, a thluk leh a thu lam dan a inmil tur a ni. A s^ng laiah kan awki sang lai, a hniam laiah kan awki hniam lai a awm tur a ni. Engtir nan, Kan Zotlang ram nuam hi tih hla hi en ila. Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial r<n i iang e, Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna, tihah hian, a sang laiah lam a nuam a, a hniam laiah lam a nuam leh bawk a ni, a ti. A dik ka ti em em a. Ka hlate ka en \ha leh vek a, hre sa ni awm takin ka hla phuah pawh chu chutiang deuh chu a lo ni hlawm a, ka lawm hle. Dik chiah chuan chutianga ka tih theih chhan pawh, a hla phuah a\anga ka lo zir tawh vang a ni. Harmonize dan a sawi leh a, A solfa hi kan harmonize dawn chuan, a tlangpui ber chu part 4: soprano, controlto, tenor, base te a ni a. Heng part hrang te hian, mahni in line an nei hrang \heuh va. A hmasa ber chu soprano a ni a. Chumi rem tura controlto kan siam chuan, soprano aiin a sang tur a ni lo, a tlangpuia sawiin a san theih dan ber chu, a rual phak chauh a ni tur a ni. Tenor leh base hi an

- 39 inkawp leh a. Tenor chu base aiin a sang tur a ni a, base chu a hniam zawk tur a ni. A tlangpuia sawiin a thlen san theih ber chu, base hian a rawn rual phak ve chauh tur a ni. Hetiang a nih loh chuan tonic solfa a kan harmonize hi staf notation-ah let dawn ila, a buai thei tlat a ni, a ti. Hei pawh hi dik awm rengin ka hria. Hla thu a coined tharte Mizovin hla thu \awngkam, Poetical word an tih \hin hi kan ngah viau va. Sapho keini aia hnam upa leh fing zawkte ai hian kan ngah zawk hian ka hre \hin. Anni chuan an \awng pangngaia n$ (sun) chu hlaah sun a ni tho va, thla leh arsi te pawh \awngkam pangngaia an hman chu hlaah pawh chuti bawk chu a ni. Mizote chuan thu pangngai kan sawi hi hlaah chuan a dang daih a, Mizote danglam bikna chi khat pawh a ni. Hla thu hi \awngkam dangin kan sawi \hin reng reng a lo ni. N$ chu hlaah chuan turnipui, thla pawh chhawrthlapui, arsi pawh si^r a ni mai. Arsite leh sava hming \henkhat chu a thu pangngai letling chiah chu hla thu a ni tlat mai. Entir nan, Arsi chu siar a lo ni ang bawk hian, vasir leh sirva, tlaiberh chu berhva; vakul chu kulva zu ni tlat a! Pu Rokunga hian kan inkawm laia a thu sawi ka hriatreng chu, a hla phuah pakhatah mi hman ngai loha a ngaih a hmang thar a. Chu a hla chu chang hnih leh a thunawn chauh a ni bawk a, hetiang hi a ni. 1. Kan tlangram a zothiang hring nghialin A tlang boruak leh a thlifim reng a mawi e; Min lo va tiharhin min lo va tihlim em! Len nan tlang hmun dang reng ka ngai chuang lo.

- 40 A tlang bawm kai vel ziahzam leng a \ha e, Fur, \hal favang lenkawl ni engah hian; Thlifim anga lengin, raltiang ram va kai la, Fan sual chhumpui zingte va chhem kiang rawh. 2. Ziahzam kaichiaian ram mawina a lo lang, Hawihkawm lenrual \henawm khawveng zawng pawh; Inrem taka lentirin thla a ti muang e, Vanram, chhawrpial chhuahtlang a iang mang e.

Hetah hian sawi ka tum tak chu, ziahzam tih hi a ni. Kan inkawm zan chuan ziahzam chu eng i tihna nge ni? ka ti a. Ani chuan, Hei hi ka coin thar ve a ni a, romei nen hian a inzul viau va, mahse ka rilrua a lan dan chuan, romei aiin a zam pan zawk a. Romei han tih dawna ni chiah si lo, fur khawthiangah han thlir ila, ram ngawpui leh tl^ngte hian bawmtu pant>a zam riai hi a nei a, ram ngaw leh tlang thlir tinuamtu hi a ni, a ti. Chutia a sawi takah chuan kei pawhin mitthla pawhin ka hmuh thiampui ve ta a, ziahzam ni awm tak pawhin ka hre ve ta a ni. Chhawr pi al r un Chumi zana hla thu kan sawi takah chuan, a hla thua mak ka tih ka sawi kai a, Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e, Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna; Perhkhuang \ing\ang zaia kan chawi lai i mawi e, Par mawi tinreng leh thlifim lenna kan zoram nuam, tih hlaa, Chhawrpial r<n nuam i tih hi eng sawina nge? ka ti a. A ni chuan, Hei hi mi dang pawhin min zawt \hin asin, Mizoram khawthlang lamah khuan Chhawrpial chu a awm a ni awm e, mahse ka hmu lova, ka phuah chhan a ni hek lo. Chhawrpial

- 41 tih hming hi mawi ka ti em mai a, ka suangtuahna ramah chuan, Chhawrpial run han tih hi chu vanram sawina atan ka hman thar a ni, a ti. Tichuan a hla dangah, Aw chhimhlei tual kan lenna tlang, tih a phuahah pawh : Chhimhlei tualah riakmaw angin, Riangten leng mah ila; Chhawrpial r<n nuam kan thlen hun chuan, Ar ang ka vai tawh lawng,. a ti a. Kan sawi hmasak, Kan tlang ram a zo thiang tih chang 2-na tawpah pawh khan, Inrem taka lentirin thla a ti muang e, Vanram, chhawrpial chhuahtlang i iang mang e; a ti reng a ni. A hla thu dang, |ing\ang tih leh Pathian thisen a bua tih hla hi chu tlai khawhnu thingtlanga ka awm hnua mi a ni a, amah nen tak chuan kan sawi dun ta lo va. A hria te nena kan inkawmna a\anga ka hriat ve dan chuan : Ka pianna zawlkhawpui, Hawihten i mawi mang e, Chul hian i mawi lo; I tlang lal chhipah Siktui thiang khawmin, |iah\angan zai thiam rimawi a fawn vel, tih hlaa |iah\ang chu, hetiang hi niin ka hria. He tlang hi mihringa chanin, tuikhuah awmna chu a chhip sanglai a ni a, a aia hnuaia hla an record-na vel chu ^wm bawr vel anga chanin \iah\ang a ti ta a ni. A hla phuaha zawnga a hnuhnung ber, Sualin bo mah ila tih hlaa a chang tawpna : Eng vanga tuar nge maw? Tu tana fam nge maw?

- 42 Ka sual kai dum silfaina chuan, Pathian thisen a bua., a ti ngawt mai hi a mak hle mai, Pathian thisen a bua tih hi hla thu pangngai chu a ni hauh lo mai a. Mahse amah pawhin a hre rengin a rinawm a. Chuti chung chuan, sak a nuam a, lam a nuam viau va, a hmang lui ve hrim hrim niin a rinawm. Lengkhawm hla harmonise thu Lengkhawm hla hi harmonise ka chak em em \hin a, ka ti chhin ka ti chhin \hin a. Amaherawhchu a phuahtu te remtihna ka lak loh avangin ka harmonize ngam lova. Chutih lai chuan lengkhawm hla dik tak, Ka tum ka ram ka chenna tur tih hla chu Pu Rokungan a harmonize a, heng hun laia Pathian thu zir C. Ronghingan Aizawl a\angin a rawn hawn a, khaw hmun khat ni lo mah ila, ka zin fona a ni a. A pa hi ka pu a nih avangin an in chu mahni in anga ka awm \hinna a ni. Tichuan an inah chuan he hla hi kan saho \hin. Chu chuan lengkhawm hla harmonise ka chak a tizual a; mahse a phuahtute be hmasa lo chuan ka ti ngam chuang lo. Chumi hnu chuan Aizawl-ah ka kal a. Synod Press-ah Pu Rokunga ngei chu ka bia a, Mi hla i harmonise dawn hian anmahni i be hmasa em? ka ti a. Ani chuan, Be hmasa lem lo ve, lengkhawm zai thluk tih bona tur a ni lova, a thlakna tur pawh a ni lo bawk a, lengkhawm zai thluka Pathian fak bakah, zaipawl sak theiha hetia harmonise hi Pathian chawimawina ropui tak a ni a, an hla pakhat hian Pathian chawimawina pahnih a nei ta a ni a, an tan pawh pawi tih lam aiin an lawm zawk tur nia ka rin angin ka lo be lem lo, a ti a. Chuta \ang chuan mi sak theih tura Lengkhawm hla harmonise hi ka hreh

- 43 ta lova. Ka harmonise ve nual a. Tlem te phei chu Kristian hlabu hman laiah pawh a chuang ve nghe nghe a ni. |halai hlabu leh kei Pu Rokunga nena kan inhriat dan han sawi takah chuan nuihzatthlak deuh te pawh han telh ila. Miten ka hla phuah hi ka phuah a ni tih an hriat nan a pawimawh ve bawk si a. |halaite hlabu chu, ani nen chuan kan han ti dun deuh a, ka hla pawh 11 lai chu ka thun ve a. Chuta ka hming ka ziak dan chu Tv. ZT. Sangkhuma tih a ni a. Tichuan a nin a lo chhu ta a. Chutih lai vel chuan Primary zirtirtute chuan an hming an ziakin a bulah Ztu an ti kher \hin a. Pu Rokunga chuan ka hminga Z.T. ka dah chu zirtirtu ten, Ztu an dah nen chuan thuhmun emaw tiin a lo paih vek a. Sangkhuma ti ngawtin a chhu kai ta a. Nghakhlel takin a bu lo chhuah hun chu ka lo thlir reng a, a lo chhuak ta a. Mi hla aiin ka hla te chu ka en hmasa a. Mahse ka hmingah chuan, Sangkhuma tih ngawt a lo ni a. Ka hmuh mai chuan kei ka ni tih pawh ka hre lova. Mahse a chung thu han en chuan, mahni phuah na na na chu hriat loh thu a awm lova. A hnenah Synod Press-ah ka kal ta a, Hei engtizia nge ka hming bula Z.T. hi i lo paih mai, tiin nui deuh chungin ka va sawi a. Aw khai! chu ka tisual a ni maw? Engtihna nge? a ti a. A, ka pa hming hi Zothanga a ni a. Chu chu lain ka hming bulah Z.T. ka dah alawm maw le, ka ti a. Ani chuan, Aw khai, ka tisual nasa a nih chu, ngaihdam ka ngai a ni, tunlai hian zirtirtuho hian an hming bulah Ztu an ti \hin a, chutiang chu emaw ka ti a, ka paih a ni. A va pawi ve! Engtin nge kan tih tak ang? Ngaihdam ka ngai a nih chu, a ti a. A nih tur ang ang a ni zo tawh si a, tih ngaihna awm tawh hek lo, Pawiti reng reng suh, tih sual palh te chu thil awm

- 44 thei a lawm, ka ti ve a. Chumi avang chuan a hmute pawhin ka phuah a ni tih an hre thei ta lo a ni. Ka hriat chhuah loh theih lohna a awm Mission Veng biak in sak chu peih a ni a. Eng eng emaw a cheimawina vel tih mai loh chu, luah theiha peih a ni ta vek a. Hawn a ngai ta a. Pu Rokunga chuan a hawnna tur hla a lo phuah a. Mission Veng Kohhran Zaipawlin a hovin kan zir a. Hriat ngai loh hla thar, ruah \ham loh a ni bawk a, kan puinawi hle a, kan thiam har khawp mai. Kan thiam chian hma phei chuan mawi pawh kan ti lo va, ani chuan kan zir apiangin, Sangkhum, nang a base kha lo tihpui rawh aw a ti reng a. Amah nen pawh kan inhriat chian phah leh zual sawt mai. Kan han thiam hnu meuh chuan biak in hawnnaah kan han sa a, a mawi mai pawh ni lovin, a ropui teh a nia aw! A mizia Pu Rokunga ka hriat dan tih ziaktu ka ni bawk a. A mizia ka hriat dan te, amah hrim hrim pawh ka hriat dan te sawi ila. Amah hi pat> lam, t> chhe lutuk ni si lo. A miziaah chuan mi nem, mi zaidam, mi pawi sawi hlau tak mi niin ka hria. Hla phuah thiam a ni bawk a, a sermon-ah pawh dengkhawng tak zawngin thu a sawi ngai lo, no lam zawng deuh, rilru khawih tak zawnga thu sawi \hin niin ka hria. A tawp berah chuan kan inkawm fo lem lo naa, hla chungchanga thurawn mi pek leh mi kaihhruaina avangin, hla kalhmang ka hriat phah hi ropui ka ti a. Engtik maha theihnghilh theih hauh lohna tur ngaihhrui min b^n niin ka hria.

- 45 -

|AWNG|AI MI LEH MI LUNGLENG


K. LALSANGPUII, Mission Veng

Pu Rokunga, hla phuah thiam hi kan kawmchar pa a ni a, Ka pa Rokung tia ka koh \hin a ni. Kan tleirawl chhuah ve a\angin Mission Veng Kohhran Zaipawlah ka tel a. Pu Rokunga hi zaipawl hla hruaitu a ni \hin a. Zai thiam ni lo mah ila, zai hi nuam ka tih zawng tak a ni ve a. Pu Rokunga nun a\ang hian zir tur tam tak ka hmu a. A mizia ka hriat reng \hin leh ka ngaihsanna \henkhat ka han sawi ve ang a. Mission Veng Kohhran nula leh tlangval kan carol \hin a. |umkhat chu Krismas dawnin Jail leh Durtlang damdawi in kan tlawh dawn a, inkhawm b^nah biak inah kan innghakkhawm a. Kan kal chhuah hma chuan Pu Rokunga chu a \awng\ai a. Skulpuikawnah kan chho va, motor lian, Truck-ah kan chuang a, kal tawh mai tura kan awm lai chuan Pu Rokunga chu a \awng\ai leh a. Jail kan thleng phei ta a. Jail chhunga kan luh hma chuan Pu Rokunga bawk chu a \awng\ai leh a. Chumi hnuah chuan Jail chhunga t^ng ho awmnaah chuan kan zai a, thusawina hunte kan nei a. Kan chhuah hma chuan Pu Rokunga a \awng\ai a, kan chhuak ta a. Durtlang damdawi in panin kan chho ta a. Leitan kan thleng a, Pu Rokunga chu a \awng\ai leh a. Tichuan, damdawi in kan pan chho ta a. Ward hran hranah kan zai a, damlote tana kan thil kente kan pe bawk a. Kan zai zawha thusawina leh \awng\aina hunte kan hman zawh chuan kan haw thla ta a. Hemi \uma kan Carol hian Pu Rokunga hian \awng\ai a uar em avang chuan kan zinga tlangval pakhat (a makpa ni ta) chuan fiamthu deuhvin tihian a sawi ka la hriatreng chu, Kan han

- 46 che hlek a, \awng\ai tih reng mai, kan zai hman dawn hlei nem maw le, a ti fiamthu a. Pu Rokunga hian damlo tlawh a peih em em a, a \awng\ai ziah \hin a. Kristian nun kawnga harsatna ka tawh \um pawhin kan inah a lo leng a, min \awng\aisak a, vawiin ni thleng hian ka la theihnghilh thei lo. |awng\ai mi a nihna hi a ropui ka ti \hin a, entawn tlak hlein ka hre \hin. Amah pawhin a hla phuahah : Edom rimtui leh rangkachak ai chuan, Thinlunga \awng\ai a hlu zawk., a tih kha ti ^wm reng a lo ni. A ze pakhat leh chu mi lungleng thei a nihna kha a awhawm hlein ka hria. |u mkhat chu Venghnuai Kohhran biak in sakna atan veng hrang hrangah kan carol a, a tawpah chuan an inah kan lut a, kan zai kan zai ta a. Krismas hla tui taka kan han sak chuan kan meng phal lo va, vawi eng emaw zat kan nawn a. Pu Rokunga chu a bianga mittui luang zawih zawihin a zai a, a rilru mai ni lovin thlarauvin hla a sa \hin niin ka hria. Isu, kan hnenah lo cheng rawh, Zan tlai khua rei pawhin, Lawmin tlaikhua min varpui rawh, I hming chawimawi turin, tiin kan zai tlaivar ta a ni. Pu Rokunga lunglenna ber nia ka hriat chu vanram niin ka hria. Vanram ngai mi a ni. An ina Krismas kan hman \umin ruai \heh hmaa nu leh pa tui taka an zaikhawm laiin naupang hovin hampuar be thei te, firit (whistle) te an lo ham bengchheng chu pa \henkhatin an hau va, Pu Rokunga erawh chuan, Keini pawh tui taka kan zai ang hian an hamrikte

- 47 kha an tui vena a ni a, lo h^m mai mai rawh se, a ti mai a. Ani chuan tui taka a zai avangin bengchheng pawh a lo ti lova, a hla sakah a cheng tih a hriat a. A lei taksaa a damlai pawh khan a thlarau chu vana cheng angin a zai \hin niin ka hria. Rilru tak taka zai mi a nih avangin a hova kan zai chuan kan tui lo thei lo a ni. Mi lungleng a nih avangin mittui tla khawpa zai chungin amah vekinChung Pathian run nuam chu thleng ila... Mittui tlak Lalpan a phal tawh lo, a ti a ni. Pathian faka lungleng taka zai mi a nih avangin a Lalpa hnen a thlen hun tur thlirin, a hla hnuhnung berah chuan, A ropui dawn mang e, I chhandamna hmun ralmuangah, Ka chawl kumkhua tur chu, tiin a lo puang chhuak nghe nghe a ni. Pu Rokunga anga \awng\ai ngaina mi leh Pathiana mi lungleng hi Zoram hian a mamawh reng a ni.

- 48 -

PU ROKUNGA THUKHAWCHANG
C. HERMANA, Mission Veng

Kum zabi liam ta (20th Century) chhunga Mizo Academy of Letters in Mizo hla phuahtute zinga ropui bera an thlan Pu Rokunga chanchin ka hriat ang angte ziak tura Rokunga Memorial Committee-in min rawn sawm ve avangin ka lawm hle mai. Min rawn tih vena chhan pawh Pu Rokunga te chhungkua leh kan chhungkua hi nu leh pa hun lai a\angin vawiin ni thlenga inkawmchhak inkawmthlang tawn, inhre chiang thawkhat tura ngaih kan nih vang a nih ka ring a. A ni taka, Pu Rokunga (RIP) leh ka pa Sub. Pakunga (RIP) kha sakruang pianphung inang lo tak an ni nain rilru lam inmil leh inkawmngeih tak mai an ni a. Mahni hnam chawimawi leh ram leh hnam ke pe dan tur hi inkawmna thupui bera an neih a ni nghe nghe \hin. Chutianga nu leh pate a\anga lo inhre hnai \hin chu ni mah ila tun \umah hi chuan in\henawm bul hnai kan nihna leh Pu Rokunga pian leh murna lam mi dangte lo ziah lan fo tawhte chu dah \hain a thu leh hla ka lo dawn ve \hin \henkhatte ka han tarlang zawk dawn a ni. A chunga ka sawi lan tak ang khian Pu Rokunga kha kum lamah chuan kan pate rual daih a ni a. Pathian rawngbawlna lamah pawh Kohhran Upa zahawm tak mai a ni a. Keini ang, khatih hun laia tleirawl hawklakte tan chuan han kawm rual leh kawm phak tur wm pawh a ni lo va. Mahse amah kha pa inngaitlawm leh hawi zau, rual kawm thiam tak mai a nih avangin tu khaw hriatpui lem loh hian kan inkawm nel hle a ni. Kan lo inkawm ve \hindan \henkhatte chu thu hmawr hawn nan sawi hmasakah kan nei ang e.

- 49 Kan tleirawl lai chuan ka \hian Chawngsanga (Zaithiam hmasa Chawngpari nau) leh Nghakliana (Pu K.C.Lalvunga nupui Pi Dari nau) te nen rimawi tum leh zai hi thupui bera neih ve \hin kan ni a. Zan reh tawh lamah hian kan Choka chhungah kan zai tlang tlang \hin a. Chutianga lungleng tak maia kan zai \hin lai chuan kan kawmchhak pa, Pu Rokunga chu thawm dim tak hian a lo lut ve \hin a. Amah Kohhran Upa a niha kan hla sak \hinte Western Love Song leh Cowboy hlate a nih hlawm \hin avangin kan inthlahrung rilru hle \hin a. Mahse, Pu Rokunga chuan aw zaidam tak mai hian, Kei chu enghelhah min nei reng reng suh u, in zai ri hi mawi ka ti a, in hla duh sa rawh u, tihian in sirah in zai ngaithlain ka lo \hu ngawi ve mai mai ang e, a ti a. Thutthleng hniama khup bawh vanga \hu hian min lo \awiawm \hin a. Chutih hun laia kan hla sak \hinte zinga There's more pretty girls than one tih chu, Tur nipui kan do dai tih a phuah thluk nen hian a inzul hle a. Dont fence me in tih hla kan sak thin pawh, Hlim rawh u, nui rawh u tih a phuah thluk nen hian an inunau viau bawk. Tun hnua ka han ngaihtuah let hian khatih hun laia kan zai rite kha hla thluk fawhkaiah a lo hmang \angkai thiam hle \hin niin ka hria a. Music lama a rilru \uanran leh themthiamzia kha mak ka ti thar hnuhnawh hle \hin. Vawikhat chu hla a phuah \hin dan kan zawt a; ani chuan, Hla ka phuah dawn hi chuan zan mut hmunah hian lunglenna hian ka rilru a rawn zem chiai chiai a. Ka muhil thei lo chu zan reh mi dangte muthilh tawh hnuah pawnah ka chhuak a, kan kawt zawlah hian ka vei ka vei a. Thliin kan kawmthlang mau hnah a rawn chhem rik seng seng te, zan sava hram ri leh ^r khuang ri ka hriat te chuan hla thluk hmawr min rawn hawnsak a. Chuta \anga ka rilrua

- 50 hla thluk rawn induang chhuak hmang chuan hla hi ka phuah ta \hin a ni, tiin min hrilh a. Khatih hun laia hla phuah thiam dang Pu Vankhama erawh thung kha chuan, Ka vei leh ka ngaihtuah lawk pawh ni lem lo, thu tha tak tak hi ka rilruah a lo lut a. Chu chu ka theihnghilh mai loh nan short note-in ka ziak zung zung a. Hmun fianrialah kai pharhin ka ziak pum \hin a. Chu ka hla thu ziah puan chhuah nan chuan a thluk ka siam ta \hin a ni, tiin min hrilh thung. Pu Rokungan a thluk a siam hmasa a, Pu Vankhaman a thu a phuah pum hmasa \hin a lo ni. Mizo kan ni kan lawm e tih hla a phuah hlim khan Mizote hi Mongolian thlah mit zim, biang ruh lian, hn^r bawng leh nghawng chawm but mai kan ni si a, engtin nge Kan hmel a \ha, i tih theih? tiin kan zawt a. Ani chuan, Heta kan hmel a \ha ka han tih hi hemi kan hmaitlang leh kan pianzia hi ni lovin, Vanapa leh Taitesena te huaisen leh tlawmngaihna hmel ang zawk kha a ni, tiin a sawi. He hla a phuah dawna a rilru kaih thawh a nih dan hetiang hian tui tak maiin a han sawi chhunzawm a: Indopui II lai khan kan Veng, Mission Veng a\anga Dawrpui lam pana ka kal laiin Sap pa lianpui pui pahnih hi ka lam hawiin an lo kal thoh thoh mai a. Kan han intawh chuan min dawm ding a, Are you a Mizo? min han ti a. Kei chuan, Yes, tiin ka chhang a. Pakhat chuan, Are you a pure Mizo? tiin min han zawt nawn leh a, Yes, I am a pure Mizo, tiin ka chhang let ve leh a. Min kal pelh pah chuan Chinese or Japanese min ti thawp ta sut mai a. Chu an \awngkam chuan ngaihtuahna min neih thuitir ta hle mai a. Mizo hmel ka pu lo em ni chu aw tih leh Mizo hmel chu eng ang hi nge tih zawhna ka thinlungah a lo lut ta a ni. Tichuan, ka kal zel a, nakinah chuan tlangval pakhat kawrchung leh nghawngawrh nena induang

- 51 zaih mai ka lam hawia lo kal hi ka hmu leh ta a. Chutih lai chuan ka thlang lam kawngah chuan damdawi ina dah tur damlo zawn hi an lo kal ve mek bawk a. Chu tlangvalin damlo zawnte a han hmuh chuan a kal tu m lohna zawk kawngah chu an nghawngawrh phe lawp lawp khawpa tlanin damlo chu a zawnpui ta a. Chu tlangval, Mizo tlangval hmel a\ang chuan Mizo hmel landan chu ka hmu \an ta a. Indopui II lai khan, an sawi ka hria a, sipai hliam an dah khawmna hmun pakhatah chuan sipai chi hrang hrang Sap, Negro leh Sikh te an hliam n tia an rum uan uan laia rum ve duh miah lo sipai pakhat hi a awm a. Chu sipai chu a awm a kah, a dar hnung lama silai mu tng, hliam na tak tuar hi a ni a. Indona hmun a nih avangin doctor-te chuan kahhih leh hnimhlum pawh hmang miah lo hian an zai ta a. An zai chhung zawng chuan chu sipai chu a rum pawh a rum chhin eih lova. Doctor-te mak ti chuan, Tlangval, nang ang reng renga tuarchhel hi kan la zai ngai lo. Eng hnam nge i nih a, khawi rama awm nge i nih? tiin an zawt ta ringawt mai a. Chu tlangval chuan, Ka pu, Mizorama awm Mizo tlangval ka ni e, tiin a chhang a. Tin, Indopui II lai vek hian India ram pawna Indona hmuna thawk Nurse nula pakhat chu damlo ten an thlamuanpui hle mai a. Zanlaia an han kaihthawh pawh hian thawhphan nei lo leh damlo enkawl ngaite tana hmel hmuh nuam tak pu hian a tho nghal vat zel \hin a. Chu pawh chu Mizorama awm Mizo nula a lo ni reng mai a. Heng Mizo nula leh tlangval hmel leh, kan pi leh pute hun lai a\anga aia upa kan zah thiamna te, \hian chhan thih ngam khawpa kan huaisenna leh kan tlawmngaihna te hmel aia mawi hi khawvelah awm chuangin ka ring lova.

- 52 Heng infinkhawm hmel mawi tak mai hian Mizo kan ni kan hmel a tha min tihtir thei a ni, tiin a sawi a ni. A hlaah hian Chhawrpial Run tih hi a zep tel zauh zauh \hin a. |um khat chu Chhawrpial Run a tih hi Dampa tlanga awm Chhawrpial Run tia an sawi \hin chu a nih leh nih loh ka zawt leh bawk a. Upa \henkhatte sawi ka hriat dan chuan Dampa tlang an tihah khuan In nuam deuh mai, vangvat leh thosite awm ve ngai lohna leh thawh hah pawh ngai lova bungchangrum leh sa tlanna In a awm e an ti a. Mahse Pu Rokunga chuan Dampa tlanga chutiang In a awm an sawi a la hriat ngai loh thu min hrilh a. Chhawrpial Run ka han tih hi chu ngaihruatna In leh hmun nuam tak hi a ni e tiin a sawi a. Dampa tlanga Chhawrpial run an tih \hin chu a lo ni lem hauh lo mai. A thu min hrilh mak angreng tak mai pakhat chu, Kohhrana rawng a bawl \antirh laiin biak ina thu sawi turin an ruat a. Pulpit-a ka han ding chu, a tia lawm, ka rin ang reng reng a lo ni lova, lairilah zahnain min rawn bawm a, ka bing chuk chuk a, ka chhuk leh ta ringawt mai a. Thuhril hna hi chu ka tih chi a nih ikhaw loh hi tiin tih ve ting loh ka tum ta a. Ka harsatna thu chu Pastor Chhuahkhama kha ka hrilh a. Ani lah chuan min ngaih pawimawhsak lo tak mai hian, A vawikhatnaah hi chuan kan heti chawk asin! Kei pawh a vawikhatnaah chu an nangmah ang bawk hi ka ni a, tih rei hnuah kan ziaawm mai, min lo tihsak duh lek a. Pastor Chhuahkhama te meuh pawh keimah ang bawk an lo nih chuan... tiin rilru ka siam thar leh ta a ni, a ti. Pastor Chhuahkhama kha rawngbawlna lamah amah chher chhuaktuah a sawi \hin. Tin, kum 195860 bawr vela Chhandam nih inhriatna campaign beih

- 53 uar \antirh lai khan, Lal Isua hi sual huat nachang hre lo ang khawpa ngilnei leh zaidaamin kan sawi \hin a, a thikthu chhiatna leh sual rl a nihna hi sawi uar tel tur asin maw le, tiin a sawi fo bawk. Kan la tleirawl deuh laia kawm \hin kan ni bawk a, kan bulah chuan, Love Song in tih hi chu ka nihna leh dinhmunin zir sela chu han phuah ve chhin ka chk khawp mai. Mahse, heti lam hawi Kristian Love Story ka ziak thung a, tiin a sawi a. A lo boral tak hnu khan an inpui nghaktu, a fapa Pu Vanlalsiama hnenah chu a Love Story ziak chu zawn hmuh theih a la nih leh nih loh ka zawt a. An zawn hmuh loh thu leh a lehkha ziak dahkhawm mawih chhe tawh zingah a tel a nih a rin thu min hrilh a, a uiawm hle mai. Kan tih nek nek chhungin Pu Rokungan mual min liamsan hnuah kum 30 lai a lo ral ta remg mai a. Tunah chuan a chenna thin veng chhunga mi tam zawk pawh a mizia leh a hmel awmdante hmu phak lo leh hre lote kan lo ni ta hlawm a. Chuvang chuan a mizia leh a hmel awmdante han sawi thar leh hlek \hain ka hria a. Ka hmuh dan chuan Pu Rokunga kha khawthlang lam aia khawchhak lam hmel pu, Japanese-ho zingah pawh awm se anmahni emaw tih ve mai tur, Chinese-ho zingah pawh awm se chuti bawk. Pa lian vak lo, 5ft. 4inch vela sang, sa pan lam deuh, ngo thianghlim var mai a ni a. A hmel a thianghlim ang bawkin a rilru pawh a thianghlim a, pa nunnem, ngilnei leh zaidam tak a ni. Awka vin a chhuah lai leh a thinrim hmel vawikhat mah kei chuan ka hmu lo. Pa inngaitlawm leh rual kawm thiam tute pawh hmin siaha thukhawchanpui thei mi a ni. Heng bakah mi lungleng thei leh rimawi ngaina tak mai a ni a, Violin leh Harmony (Phaiphuleng te chu) hi lunglen hrik thlak nan a tum \hin. Englai pawha

- 54 fimkhur tak niin ka hria. Zofate hmakhaw thlira ke pen dan tur hla thu mawi tak tak hmanga min hnutchhiahtu Pu Rokunga Pathianin Mizo hnam tana min lo pe hi a ropuiin a lawmawm tak zet a ni. Pu Rokunga dam reng rawh se.

- 55 -

NGAIH LAI BANG LO ROKUNGA


SANGZUALA PA, Tuikhuahtlang

Pu Rokunga chanchin ka ziak hi chanchinbu \henkhatah chuan a chhuak nual tawh a, tuna hetia chawimawina ropui tak mai Poet of the Century hial dawntir a nih taka ama pual ngeia lehkhabu hial buatsaih tum a lo nih hian a chanchin ziak tura sawm ka lo ni ve leh ta hi lawmawm ka ti a, ka han ziak ve leh ta a ni. Khawvelah hian chhungkaw rethei tak tak a\anga lo chhuak, Pathianin nasa taka a chawimawi tak, ram leh hnam tana mi chhuanawm tak tak lo ni a, khawvela an hming dai tawh ngai lo tur miropui sawi tur hi an awm zauh zauh \hin a. Pu Rokunga hi chutiang mi ropui chungchuang zinga pakhat chu a ni. Indopui 1-na chhuah kum 1914 a Pu Thangluta leh Pi Zaliani kara lo piangin rethei tak leh harsatna tam tak rawn paltlangin he planet (Lei) ah hian kan hnam leh kan ram tana a dam chhung zawnga rawng rawn bawlin, ro hlu tak tak, Mizo hnam a awm chhung chu engtikah mah kan theihnghilh tawh loh tur min hnutchhiah ta \euh a ni. Pi Pute hun a\anga kan Mizo hnam ze mawi leh nun dan mawi tak takte chu \hang leh thar lo awm zel tu rten kan mangnghilhin kan hlamchhiah mai ang tih hlauvin hla mawi tak tak a rawn hril chhuakin min rawn fuih hnuah mual min liamsan ta a ni. Naupan laia a \hiante khum hrang nei a, thlamuang tak leh tui taka an mu \hinte chu awt ve a, an unauva nihawi \anga an mutna tur khum an dawh ve a, an khum chu zanlaia a chim tak a, chhuatlaia an unauva an inbun tak raih mai thu an sawi \hinte hian naupan laia an chhungkaw khawsak

- 56 harsatzia chu a sawi fiah thawkhat hle a ni. An \henawm hnai zawlnei nu pakhatin mi ropui tak la ni tura a beiseina avanga a hmingah pawh Rokunga a phuah ni mahsela, chutianga mi ropui la ni tur si chuan a naupan lai hu n a hman dan chu a thangtlawm hle a ni. An chhungkua hi Thakthing Venghnuaia awm \hin an ni a, kum 1940 kum emaw khan tuna an veng, Mission Vengah hian a pem chho chauh a ni. Venghnuaia an awm laia a tih \hin ang bawkin taima taka Kohhranah rawng a bawl zel avangin kum 1944 khan Mission Veng Kohhran-ah chuan Upa atana thlan a ni ta a. 1945 kum khan Baktawng Presbytery-ah Upa atan chuan nemngheh a ni ta a ni. Pu Rokunga hian kan Zoram mawi leh duhawmna chu a hla Kan zotlang ram nuam tihah hian chuai thei tawh lo tura rawn hril chhuak (immortalise) in Hei aia ram nuam zawk hi awm chuangin ka ring love a han ti ta ang deuh khan, mi ten Aizawl khuaa veng tlabirh pawla an sawi, an veng, Venghnuai chu a ngaina em em mai a, Mission veng Kohhrana Upa meuhva an thlan tawh hnu pawh chuan Mission Veng Kohhrante hriatpui leh remtihnain Venghnuai Kohhranah chuan rawng a la bawl ta ngat ngat a ni. Khawvel ngaihdan a\anga teh chuan kan Zoram chu ram thlaler, tlangsang tak tak kara ram chhengchhe tak mai ni mah sela, a ngainat em avangin Pu Rokunga tan chuan, Hei aia ram nuam zawk hi ram dang awm ve maw? tih hial a lo ni ta ang khan, Venghnuai chu a tan chuan Veng ngainatawm ber a ni tlat mai a ni. Chuvang chu a ni ngei ang, tun thleng hian Venghnuaiho chuan Pu Rokunga hi an Veng paa an chhiar tlat rengna chhan hi. Hetah hian thu penhleh deuh han zep zauh ta ila, Aizawl D.C. Pu Barkataki-a hova he hla Kan zotlang ram nuam

- 57 tih a chhuah hlim deuhva an han sa chu an tui khawp a, an nawn zing ta lutuk a, a phuahtu Pu Rokunga hial pawhin a sak ve peih tawh loh thlengin an sa a ni! Amah hi Pathiana mi tui mi a ni bawk a, Venghnuaia a awm lai hian hnuhma pawh a ngah nangiang mai. Beihrual laia Venghnuai naupang te tete hruaia, Khaw nge thawktute? Tu nge chhuak ang? tih mawi taka Kulikawn Salvation Biak In kawta an rawn sak a, amah ngeiin tui em ema Pathian thu a han sawi \hinte khan keini pawh naupang te te kan la ni. Tuna Venghnuaia Tonic Solfa thiam an \hathnem viau nachhan pawh hi a bul chu Pu Rokunga a ni. Naupangho kawmin Tonic Solfa te hi phr em emin a zirtir \hin a ni. Chuvangin, khanglaia Venghnuai naupang a kaihhruai \hin tuna la dam Pu F. Sapbawia te, Upa Zamanthanga te, Pi Remkungi te, Pi Biakkungi te, Pi Biakliani te, Pi Lalpari te, kan nu (Vanrami) te ang ten vawiin ni thlenga a chanchin sawi an bang thei lo pawh hi thilmak a ni lo, ngaina tur an ni reng a ni. Zirna lamah chuan Pu Rokunga kha Aizawl zirtawp (Middle English) pass chauh a ni, mahse Lehkha thiam tih hi a tling takmeuhvin ka hria. Kei nen hi chuan kan tlangval ve hnu chauhva inpawh tak tak kan ni a. Ka ral hriatna erawh chu kan naupan tet lai a\angin a ni. Ka pa te nen khan Khawl In kan tih mai Loch Press-ah hnathawkho \hin an ni a. Mi inzir mi leh mi inhmang tak a nih avangin kan tlangval ve tawh hnu kha chuan Kristian Tlangau bu chhutuah te a \an chhoh zel tak avangin thiam vang ni hauh lova, kuthlei vang titiha M.Z.P chanchinbuahte ka ziah \hin article te a lo chhiar \hin avanga mi rawn kawm \hin a ni a. Kristian Tlangaua chhuah tura min dil avangin article eng

- 58 emaw zat ka pe nghe nghe a, chung chu Kristian Tlangauah a chhuah ta \hin a ni. Chutianga a lo len \hin chuan rilru inpawh takin rei tak tak kan titi dun \hin a. Mizo Culture Society kan han din dawn te khan Inspiration min petu lian ber pakhat chu Pu Rokunga kha a ni. Khatah khan kan President-ah Pu R.B.Chawnga (Court Chawnga an tih mai \hin kha) a ni a, Vice Presidentah Pu R. Zuala, Secretary nei lovin Jt. Secretary pahnih kan nei a, chutah chuan Pu Laldenga (MNF hmuchhuaktu) leh kei kan awm a, Treasurer-ah Pu Sawithanga, Financial Secretary-ah Pu Vanmawia kan ni. Heng kan hotu zingah hian Pu Sawithanga nen chauh hian a la dam chhun te kan ni. Heng kan hotute pawh hi lo tho leh ta sela, Khawvel hriata Mizoram leh hnam chawimawi thuah chuan Pu Rokunga hi zawng a ber a nih nge nge hi an ti ve thiar tliarin ka ring. Mi ropui tak Dale Carnegie-a chuan lehkha thiam leh thiam lo hi a thliar fel ang reng khawpa, lehkha zir sang fu si, mawl deuh lawi si hi Well instructed, but not educated (zir sang si, lehkhathiam si lo) tiin a sawi \hin. Pu Rokunga hi lehkhathiam a tling ka tih nachhan chu a rualkawm thiam em emna te, eng subject pawh sawipui ila, tui em ema mi a zawm a, a titi siah siah \hin dante, a nungchang mawinain mi a hneh theihziate kha a ni. Chuvangin Dale Carnegiea \awngkam takah Pu Rokunga kha kei chuan Not well instructed, but truly educated ka ti mai a ni. Lehkhathiamna kan tih hian Nungchang mawi te hi a ken tel nghal a nihziate chu Earl of Chesterfieldan a fapa, ram danga lehkha zir hnena a lehkhathawnah, Lam zirtirtu \ha ber berte zirtirtu atan lo ruai ang che, lam dan ringawt ni lovin, \hut

- 59 dan mawi te, kal dan mawi te, mi zinga awm dan mawi te zirtir tur chein, a lo tih hian a sawifiah angreng hle. Pu Rokunga kha hla duh mi a ni bawk a, Composer ropui, Bach te, Beethoven te, Mozart te, Schubert te, Strauss te, Handel te leh mi-dang dang te, chutiang bawkin Romantic Poets-ho William Wordsworth te, Keats te, Shelley te leh Coleridge te, Lord Byron te thleng pawhin sawipui ila, a tui em em thei zel a ni. International politics te pawh han sawi ila chuti bawk. An nu Pi Zamawii nen hian 1934 kuma innei an ni awm e. Fa pariat, mi tling tak tak leh chhuanawm tak tak an nei, an fapa te zinga upa ber Pu Thangdela phei hi chu Presbyterian Kohhrana Pastor chhuanawm tak a ni. Mizo hnahthlakin Pu Rokunga kan theihnghilh ngai tawh lohna tur chu a hla phuahte avang hi a ni ber. Kan hla phuah thiam hote hi tam tak chu ka kawm ve nual \hin a. Pu Rokunga leh Tlangval Lalzova kha chuan hla phuah thiamna Talent a dawn hrim hrim avangin a rilrua a vei ngawih ngawih ni hranpa lem lo pawh hla kha a phuah zung zung mai a, awlsam lah a awlsam nangiang. Amah bel chiang lote chuan lungleng thei lutuk ringawtah an ruat a, Suihlunglengin a fam an ti te an han ti ta dah rual a, a thih phah tak Typhoid natnate kha Suihlunglen ah an puh ta tihna a nih ber mai chu. Pu Rokunga thung kha chuan Pathian a\anga Talent ropui lutuk dawng tho siin a thinlunga a vei ngawih ngawih, a thinlung kaptute kha hlaah, nang leh keiin kan lo kurpui ve ngawih ngawih tur atan a rawn hril chhuak \hin a ni. A hlate hi a thinlunga khat liam zawih zawih, amahin Pathian min hmangaihna thu a han au chhuahpuia,

- 60 Hmangaih tuipui a fawn A kuang a fawn liam e.... a tih ang deuh khan a thinlung kuanga liam hi a rawn chantir \hin a nih avangin a hlate hian thinlung a fan ril em em \hin a ni. Pu Rokunga tan chuan suara lui luang ri te, van boruaka chhum leng velte leh thlifim tleh heuh heuh te hi kan chenna khawvel hla mawi a awitu an ni vek mai a, chuvangin, Tlangsang thing zar mawi leh phai zawla Suanglungpui leh luipui luang ri Vanrang chhum leh thlifim lengvelin Khawvel mawi hi hla mawi an pe a ti ta thlawt mai a nih kha. Hunbi rawn inthlakte hian a lung a tileng em em \hin a, hunbi hrang hranga thil lo thleng emaw lo lang \hintena awmzia an neih dante chu hlaah rawn chantirin: Khua \hal lenkawl ni chhuak eng ri riai |uahpui par leh vau, Phunchawng par, Chungtiang len thiam kawlngo thlakhawng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni a rawn ti a nih kha. Hetiang taka thil mawi ngaisang leh ngaina mi a nih avang hian Guitar te, Violin te leh musical instrument dang reng rengte hi a ngaina em em \hin. Hawaiin Guitar te phei kha chu a thiam hle a ni. A tum pawh a tum peih thawkhat hle a ni tih a lanna chu a fanu upa ber Pi Zahmingthangi (Pu Chhuanliana nupui) phei hi chu a naupan lai chuan |ing\angi tih hlira koh \hin a ni. Zoram Gospel Centenary hmanga kan Zosap lo kal te pawh khan |ing\angi an la ti ta lauh lauh reng a ni. A thil mawi tih zawngte a koh duat thiam dan a\ang ngawt pawh hian thil mawi a hlutsak thiamzia chu a lang chiang. |um khat chu

- 61 zanah Pi Buangi (Hmingpuii nu) te Bethlehem par khawi chu a lo par chhuah nghakin Pu Rokunga ho khan kan \hu far mai a, zanlai deuh thawah chuan a lo par chhuak ta a. Chu chu a tuk ni hnih khat lekah chuan Pu Rokunga chuan hlaah rawn chawiin : Par tin thangte par vul zawng zingah Khuanuleng chawi reng em ni? A parfung chawina reng a dang chuang e Bethlehem par a sakhming, Hriat loh khaw ril ram daia leng \hin kha Khuavang lenna ram par em ni? a rawn ti ta dap mai a ni. Hla phuah kha a thiam mai ni lovin a phuah pawh a phuah rang na-ngiang \hin. |um khat chu ka nau Denghlunchhungin a thawhna Hmeichhe Sikula an hotunu Pi Teii furlough-a an rama haw tur chu ngaihhruina hla a phuahtir a. Dam takin aw Mang\ha tih hla hi rawn phuahin: Lungrualten nitin kan lenna, Luahlai run in chhungah; I sakhming sawi kan bang lovang, Khuarei chan thleng pawhin., a rawn ti ta hnap mai a ni. Ka nau hian, U Rokung, min phuahsak rawh a tih tukah, tlai sikul bangin he hla hi a rawn hawn nghal mai a ni. Ka nau bawk Denghmingthanga hi MNF din tirh phat a, an Assistant Secretary hmasa ber, Pu Laldenga kaihbu dik tak a ni ringawt mai a. A phr thei bawk a, MNF Volunteer kan tih pawh kha a dinchhuaktu a ni. |um khat chu Pu Laldenga nen khan Volunteer ten kalrem hla ang deuhva an hman tur, hnam hla ni bawk si phuah turin Pu Rokunga kha a inah an va sawm a, ani chuan:

- 62 Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e, Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e; Tho la, tho la, i kein lo ding ta che, Ngai teh ri chu, zalenna dar a ni, Tho rawh hun \ha a liam hma hian tih hi a lo phuahsak ta a ni. A thu hi a rilrua awm sa reng a ni hial ang tih a rinawmna chu an phuahtir tuka a ina an va len leh chuan a lo peih fel diam tawh a ni. Pu Rokunga kha kei chuan ka ngainatna ber mai chu tunlai \awng taka a Nationalist em em mai kha a ni. Amahin a sawi dan chuan, Tho la, i kein ding rawh tih hla a phuah dan pawh hi Khawl Ina a hna a thawh mawlh mawlh laiin Thakthing Bazar chhukah hian mi tam takin kawng an rawn zawh a. An zinga pakhat chuan, Independence kan duh em? a han ti a, chu veleh mipui chuan, Duh lo an lo ti a. A autu pangngai khan, Eng vangin nge kan duh loh? a han tih leh chuan mipui chuan, Kan la mwl lutuk an lo ti dual dual mai a. Chu an au hla chuan Pu Rokunga thinlung chu a vit na ta em em mai a : Eng nge i hlauh, i Pathianin a veng reng che A kut ding lam chuan hmangaihin a pawm che I ralthuam ti\hain inveng la, Tho la i kein ding rawh., tih hla hi a phuah ta a ni.* Pu Rokungan Zoram a ngainatzia te, a rualawh sakzia leh a duhsakziate kha chu amah bel chiangtu chuan an hrechiang em em hlawm ang. Hlaa a rawn phuah chhuah piah lamah khan a nun hrim hrim pawha Zoram leh hnam a ngainatzia tilang tura Mizo tah ngat, Tual kawr kan tih maite kha a remchanna hmun apianga ha \hin a nihzia te kha ka ngaihtuah leh, Zoram awmdan tur atana a duhthusam, a rilrua

- 63 a suangtuah \hinte sawichhuah nuam a tih thin ziate ka ngaihtuahin: Thlir ru, thlir ru, chung lam en chho ula, Ngen ru, ngen ru, chung lam \anpuina pawh; Bei zel rawh u, hneh ni a thleng ngei ang, Hnehna, lawmna, rorelna \hutthleng nen, Kan hnam puanzar kan zar ve ang., tih a phuahte; kan ram kalsiam hrim hrim pawh hian a hlat takzia rilruah a lo chiang uar uar a. Pu Rokunga kha ngaihawm zual ngawih ngawihin ka hre \hin. Mizo a nihnaa lungawi hliah hliah \hin a nih avang khan, Mizo kan ni kan hmel a \ha, kan tum a sang bawk si, ti thlawt mai kha a ni a. Chuvangin, kan ram a vei em em \hinte kha thil mak a ni lo. Hmanlai Thasiama chu thangthar nun ningin a thi an tih \hin ang deuh khan, Pu Rokunga kha lo tho leh ta se, heti khawpa suala kan inchiahpiah nasatzia te hi a mit ngeiin han hmu ta se, A! Kei zawng, hetiang reng rengah chuan ka awm peih lo, ka kir leh nghal mai ang e, a tih mai duh hmelte hian ka hre \hin. Pu Rokunga chanchin han sawia, sawi hmaih theih miah loh chu a thlarau mi na kha a ni. Rinawmna leh huaisenna te, mahni hmasial lohna te chu kan ram leh kan hnam nun timawitu an nih avanga nghet taka zung kai zel turin a duh a. Chungte chu thangthar zela sang zual zela a lo par chhuah theihna tur chuan Angelte hial \anpui turin a sawm a, chung ze mawite chu : Angelten veng him se Kan ram nuamah, a ti ta thlawt mai a nih kha. A hla phuah tam takah hian a Thlarau mi na hi a lang chiang hle \hin : Eng zata tam nge ni? Eng chena ril nge ni?

- 64 Ka sual zung zam ka chhui phak lo, Lalpa Mi ngaidam rawh, han tih te, Eng vanga tuar nge maw? Tu tana fam nge maw? Ka sual kai dum silfai nan chuan, Pathian thisen a bua., han tihte hi chu kan sual man pek a hautakzia leh Lal Isua thisenin Pathian lama min chinfel hnehzia hre tak tak te tan lo chuan han phuah ngaihna a awm miah lo. |umkhat, Krismas dawn hnaih deuh tawhah kan ina a lo len \um chuan thil dang dang kan sawina karah chhimlam a\anga hla lo chhuak : Khual in chang lo Lal Isua tun thlengin, A hmangaihte zingah a hnawng fo \hin; Kawng min hawn ru tia dil \hintu chu, A hmangaihten engtin tak chhang ang maw! Hnawng tawh suh se khawvel Chhandamtu chu, A vahvaih nan Judai kha tawk rawh se., tih hla hi mawi ka tihzia ka sawi a. Pu Rokunga chuan a ngaithla vang vang a. A tuk tuk leh zana a lo len leh chuan, Chhuana, hei hla kha ka peih ta asin a ti a. A hla siam, Bawng In runpui a bel tih chu a part kima a solfa nen vek chuan a han phawrh ta mai a. Hetih lai vel bawk hian Pu F. Sapbawian an veng, Venghnuai Biak In an sak lai a ni bawk a, Biak In sakna thawhlawm khawn nana a duh avang pawh a ni pakhat ngei ang, hla phuah turin a lo nawr ve sek bawk a. Venghnuai nula leh tlangval leh Veng dang danga \henrualte nen kan inah kan zir ta a. He hla sa chhuak hmasa bertute zingah hian ka tel ve ta a ni. Venghnuai Biak In sak \anpuina thawhlawm khawn nan chuan kan hmang ta a, miten mawi an tih leh tih loh chu thu dang ni se, a satuho chu kan

- 65 rilru a khawih hle a niang, kan zinga nula \henkhatte phei chu lunglengin an \ap hawm hawm mai: He hla : Khualbuk vengtu ang mai ka ni, Sualin min bawm reng e; Ka thinlung ram Kaisar lalnaah hian, Bethlehem tlangpui rawn din la, I tan ran thleng rawn hung leh la, Tahchuan lo cheng ang che., tihte hi mi \henkhat chuan an sawisel a, Khualbuk vengtu kha sualin a bawm bik reng em ni? an ti \hin a. A phuahtu Pu Rokunga chuan, Khualbuk vengtu, a mikhualte buaipui reng renga a phili buai a, thil dang pawh a ngaihtuah \ha hman lo ang mai khan, kei pawh sual tihbuai leh sual buaipuiin Lalpa lam ka ngaihtuah hman \hin lo ka tihna a ni e, tia a hrilhfiah \hin chuan he hla hi ka tan chuan a tingainatawm lehzual. Kan nute angte hi chu an unauzaa tette lai a\anga lo chekawi \hin an ni bawk a, an unau zinga a upa lam te phei hi chuan Pu Rokunga hi an ngaina em em ringawt mai a. Tunah pawh hian kan nu (Vanrami) chuan a naupan laia amah lo kilkawitute Pu Rokunga leh Pu Vankhama hriatrengna turin U pper Khatlaa Vai Sikul Compound- ah hian Tlaizawng kung hnih a phun a, an lian tawh fu nghe nghe. Sangha vuak hla tia kan sak lar tak em emte hi kan nun kuhva khawr khat hlawha a phuahtir a ni. Pu Rokunga hi Awithangpa ang deuh a ni a, hla phuahte, nau hnuchham hla phuahte hi ram ngaih hla leh sakhaw lam hlate ai mah mahin a la thia m zawk ta em ni tih ma i tu r a ni. Na u hnuchham hla a han phuah a:

- 66 Zuapa sirah maw a bei hle hle, |hangril laiah a lo harh a ; Nu hnun tui ngai a lo tap e, Zua luaithli tui ang a lo hnam e., tih han sakte hi chuan mitthlaah naut>, a pa sira mu tln mai, hnute chka lo \hangharh, chutah a pa mangang leh lungleng mittui tla zawih zawihte chu rilru mitthlaah a lo lang nghal chiai chiai mai a ni. He hla han sawi takah chuan a phuah dan chanchin tlem han zeh leh zawk a \ha awm e. Pu Rokunga te \hian zaho, Pu Ngila te, Pu Chhawnzinga te chuan Nau hnuchham hla hi i phuah \heuh ang u an ti a, an phuah ta \heuh ngei a. Tunah hi chuan Pu Vankhama phuah leh Pu Rokunga phuah hi kan sa lar ta ber chu a ni a. Pu Chhawnzinga phuahte pawh kha kan hre lar lo mai pawh a, a \ha fu awm asin. A hla thu pawh a ngial ngan \ha angreng riauva, Hnute a chk, hnute a chk tihte pawh a awm nual a ni awm e! Pu Rokunga hla mawizia hi keini Mizote chauh hian kan hre lar a ni lova, Indian Army te hlei hlei hian an hre lar asin. A hla Kan Zotlang ram nuam tih te Lentupui kai vel leh romei chhumin tihte hi Army Band te chuan India ram khawi hmunah pawh mawi takin an rem tlut tlut reng mai a ni. Mizo \awng hrim hrim atana a thil rawn thawh (contribution) ngawt pawh hi sep fe tham a ni. Ama min hrilh dan chuan, ringtute chawlhna tur hmun sawi nana Chhawrpial run tih hman te, Atmosphere tih nana Ziahzam tih hmante, an lenthlain min zem tih angte hi chu ana irawm chhuak liau liau a ni. Kan sawnfang dum dur tih hlate hi chu tunlai \awng takah a tawnhriat a ni tih hi a chiang khawp a, Mission Veng dai vel hre \hang tan chuan Chawlhna hmun tlang tih

- 67 te, Luipui kam chu kan zuk thleng a tihte hi chu a phuah lai rilru tur suangtuahsak a harsa lo hle a: Chhuntiang zantiang dawna thinlai lunglenna, Lawm ru kan sawmfang hring del a lo eng \an ta, A mawi zual e rairah thinlai min hnemtu., a han ti te te a, chuti taka a ngainat, an thlawhhma chu reiloteah Chul a lo chang leh mai tur chu a lung a leng lawk a : Mahse hmaten tukram chul hnu a lo chang leh mai tur, Tinkim dawna fan chang lung tileng zual tur rengan Ka vau maurua, thinglenbuang leh siahthing zarah Mimsirikut, \huvaten zaiin lo awi a ti ta a nih kha. Mi ropui takte hi an han thih dawn chuan thil mak engemaw tak a thleng duh viau ve an ti \hin a. Pu Rokunga pawh hi a thih dawn chuan an chi bura chi chu a da hlauh mai a, a alna a hloh vek niin a chhungte chuan tun thlengin an la sawi. Amahin Chite lui chu hlaah a rawn phuah a, khawvel awm chhung zawng, a luang dem dem reng dawn a ni tih a hria a, Luang dem dem rawh, piallei a ral hma loh chuan, a tih ang deuhvin, piallei a ral hma loh chuan Mizo dik tak thinlungah chuan Pu Rokunga hi a khat tawkin a rawn inlar reng \hin dawn a ni. * A ziaktu hian helai thu hi a hriat pawlh deuh niin a lang, MNF hi ni 28 October 1961-a din a ni a, Volunteer hi ni 22 October 1963-ah a din a ni bawk a, Harh la hi |halai Hlabu, 1962 chhuakah a tel a. Tin, kawngzawh hi Mizo Union, chhimlam huaihawt, ni 15 August 1947-a neihin heng auhla te hi hmang an ni a. Chuvangin Harh la hla hi 1962 bul lamah emaw, chu aia hmaah emaw, Mizo Union hotu te zinga Independence rilru neite behchhana a phuah a ni awm e. Editor

- 68 -

- 69 -

|hen Hnihna

HLATE ZIR CHIANNA

- 70 -

- 71 -

ROKUNGA THLIRNA
ZIKPUII PA, Venghlui

TUNA Pu Rokunga thlirna lo ziak hi a hma lutuk a ni lawm ni chu aw tiin rei tak ka ngaihtuah a. Mahse keima mimal lo thlir ve danah pawh thutawp sawi ka la tum lem lo bawk a, miten engtin nge an ngaih ve tih hriat pawh a \ha lawm maw tih thuah ka han ziak chawt mai a ni. Ngaihdan a inang lova. Hla hi thu inphuah mar thiam siakna ringawta ngai tan chuan Pu Rokunga hi thui fe thleng chu a paihthlak theih ang. Thu phuah emaw, rem khawm emaw chu hla phuahtu tih tur chu a ni ngei mai a. A thu min zirtir ropui tehchiam lo mah se rilru hawlh zek thei thu fun hla mawite han zam raih mai hi chuan rilru chu engtikawng emaw chuan a khawih thei ngei mai a. Mahse chu lam sir a\ang ringawta hla hi kan thlir dawn a nih chuan kan rilru chu engtikawng emaw chuan a khawih thei ngei mai a. Mahse chu lam sir a\ang ringawta hla hi kan thlir dawn a nih chuan kan Pathian fakna hlabu pawh hi a chanve lai chu paih a \ul mai ang. A \awng hmang chu a kual nek, a hmel taka chu a ni ngei tak nain, chutah ngawt chuan hla hi a tawp lova; a hla phuahtu rilru thlek hmang, ngaihdan leh lunglen z^wng azirin hlate hi a ropuiin a ropui lo thei bawk a ni. Chumi chungchanga thlir chuan Pu Rokunga hi Mizo hla phuahtuah chuan ka dahsan ber a la ni. Sawiseltu \henkhat chuan a thu hman fimkhur lohnaah hian an sawisel nasa hle. Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e a tihte hi Zoram mawizia sawi nan chuan thu awihawm pawh a ni reng lo. Mahse a tum chu tuman kan \helh chuang lo. Tichuan chu thudik vak lo pawh a hman a, a thu

- 72 awmze pangngai ni lo, Pu Rokunga rilrua a awmzia kan zu hriatthiampui theih a, kan zu hman zui pui ve theih mai chuan Pu Rokunga chuan, ama tawkah Zofate zingah chuan English zinga Shakespear-a dinhmun chu a luah ve thuak tihna a ni ang. Amaherawhchu chuti teh puka zu fak chu ka tum a ni lova. Engpawh nise Pu Rokunga emaw, hla phuahtu dang reng reng pawhin, eng thu pawh, eng sawi nan pahw lo hmang se, ngaihtuahnaah thil mawi eng emaw min pek theih emaw, suangtuahna thar min pek theih chuan thil pawi lo mai ni lovin, thil duhawm lamah ka ngai zawk mah. Amaherawhchu, chu laiah chuan pawm zaupui luat a hlauhawm hle bawk ang. Thil inchu lo ngiang zawng a awm: Tahchuan sawmfang hmin vur angin a var an ti tih te, A Chunnemi tih chang 3-na : Chhungtin tan pawi ber mai chu chun lung lian, Keipui zia\ial chhailai iang a lo hrang e; A ang sen huam mai \hin e, run chhungah Run inchhung beram note an tlan del del, tih ang te phei hi chu amah leh amah a inpaih thlak bakah zu sawisel zui tehchiam pawh a ngai lem lo. Chutichuan thu hman fimkhur lo leh tehkhinna ^wm lo pui pui chu hman chang a ngah a; a \hen pawmzam pui thei mah ila a zawnga zaa ruh mi chu a ni lo. A chang chuan lunglenna leh suangtuah dingna tehchiam pawh awm lem lo, sak theih apiang chu hla a ni mai alawm, ti mai ni awma nula an \hama a \ham khawm mai maite pawh a awm bawk. Heng angte hian sawiseltute vawnban chu a tirem ngawt mai : Ngaiteh val lungmawla sakhming min ban chu, Dawn kim si lo hian, Kawnglai pawl an ni e tiin min sel e,

- 73 Tra la la la la! Ngawi teh vala, chik leh deuh teh, I chhingmit pawh chu meng zau la, Kan tum ber i tana thil hlu lo niin A ha! a ha ha! Amaherawhchu hla phuah thiamte hla zawng zawng hi a mawi vek kher lem lova, a chhe lai hlir kan inthur sak chuan tu hla phuahthiam mah hian chawhleh an dawl bik lovang. Nun lo s^ng zelah hian ngaihtuah a tam a, duh a tam a, lunglennate pawh chul ram ngawt a ni tawh lova; mihring khawsak dan thlur zawng zawng sawi nan thu mawi elkhen t> hlirin a daih thei tawh lo. Chuvangin a hla pawr lai hlir ngaihtuah a, Pu Rokunga hnawl phah nan i hmang dawn a nih chuan : Khawvel sum zawngte pawh, Rial ang a ral thei e; Khawvel pum pawh nei mah ila, Lung a awi chuang lawng e; Hun ten an liampui leh ang a, Ar ang vaihna khua a sei thlawn. Hei erawh min chhang teh, I hun i hmang \ha em? tih hi han sa teh. |hal rum ni sensa hnuaia thlifim lo thaw ri hem hem ang hian, he nun duh^m leh inelna hnuaia i rilru thlansa a chhem dai lo maw? A nih loh leh, mihring nun puarpawleng, a tak uma kan um laih laih chu, he thu tlemt> hmang hian mualphovin i hmaah a rawn paih zangthal i ti lo maw? Sawiselna zawng zawng hi a dik lo tia paihthla ka ni lo, a dik tawk viau thei. Mahse kei ka ngaihah chuan hla phuah thiam a nihna chu a tawk chhe lo. Chuvangin Zofa an nih chhung chuan Pu Rokunga

- 74 Pu Rokunga a ni mai awm mang e, ka ti \hin. A chanchin kan sawinaa lam rik hmasak ber tlak chu nun a hrethiam hi a ni. Amah tute emaw anga, tlangval laia hlei ve hlea hriatte pawh hi ni khua a lo rei a, an nunhlui tu khawin an hre pha lo ta maw tihah, kumkhuaa \ha ve reng ni awm th^wkin an rawn thaw a; mihring nun hlimna ber nu nihna leh pa nihna an han sa thla a, nula leh tlangval kara ramri an han kham sang lu tu k chu , nu n tihrehawmtu ngawt an ni. Hetah hian Pu Rokunga chu, a tlangval lai nunte chu ka hre lo nain, ka hmuh ve dan chuan, kohhran upa nih a tlin awm lohna reng ka hre lo, thurinah, nunphungah, chetziaah leh hawiherah. Chutichung chuan mihring zia hi a man ve reuh va, thianghlim taka nula leh tlangval inpawl hlimna te hi a tawkt> hian a uar ve a : Fiara tui te luang del del, Lengi nena luia lengngha kan chhaina; tih te, Lengi lunglawmin eng dang reng a dawn chang lo, A nui ri te chuan luipui dung a thangkhawk a; a han ti a; nui ar arin an hun an hmang zo danw em ni tih laiin, I hawng tawh ang aw insiam ru a tlai ta e, Tlai pawh var ila kan la inning chuang lawng e; a han ti leh a. Kohhran upa rilrua hetiang thu lo chhuak hi, chungnung bera thiam chang tawh ka ni ti awm taka meng nura \halai nun lo thlirtute leh, Lenlai kan chen ve e ti a, a tuk thu pawh dawn lo hrima lo inhawt bukte inkara palai felt> niin ka hria. Amaherawhchu chu tiang \halai nu n zu hriatthiam pui na mai chu Pu Rokunga thupui a ni lova; thutak, th<k tak maiah hian a duh a. Dikna leh

- 75 rinawmna chuan thil zawng zawng hi a remna laiah chuan a kap chhuak vek a ni : Rinawmna leh huaina hi A chul thei lo; Mahni hmasial loh hi A mawi ber fo. Kan ram rorelna pawl hi, Ropui an rel hunin; Rinawm leh huaina pe la, Thudik humhim turin. Sual leh at hnutiang chhawnin, Raltiang i kai ve ang. Dikna leh huainate hi anmahnia lo awmah phei chuan a ngai lova, thuk takah lungpui do ruk chunga innghat angah a ngai a, chu a innghahna lungpui chu Pathian a ni. Chu Pathian zia leia lo lang chu heng \hatna, dikna, huaina, rinawmna te hi a ni. Chuvangin dikna te, rinawmna te chu anmahnia chakna reng a awm avanga lal tur ni lovin anmahni \antu, a ruka dawm tlattu avanga chak turah a ngai a ni. Krismas boruak thlarau a chan nasatzia hi a hrana sawi tham a awm bawk awm e. Tlanna thu leh Pathian hmangaihnaa a lawmna te chu Kristiante lawmna tlangpui hrulah a kal pawh ni se, a Krismas boruak leh a hun danglam t>a hlimhlawpna leh khawtlang lunglennain nun a rawn zah thawh velnaah hian Pu Rokunga hi a lo pheleng ve hrim hrim zawng a ni. A thinlung Kaisar lalna ramah hian, Bethlehem hmun khawhar leh thlasik vur daifim chu a suangtuahnain a din ve a; chu hmun a rilrua lo lang chuan a mihring lung hi a tileng a ni. Chu a mihring lunglenna leh hmangaih avanga tlannaa a

- 76 lawmna chu a inpawlh a, a ramri \hen hleihtheih lovin, a invawvet vel a ni : Aw, Bethlehem ka ngai a che, Berampute ram \uanna; Serafimten zai an vawrna chu, Ka Lal pianna i lo ni. Tichuan a lawmna chu a rawn zai hlimpui a. |henrual zinga zai hlimna leh nawmna khan a lawmna chu a rawn belhchhah a; chu lawmna inbelhkhawm pung zel chu a Tlantu pawh khan rawn lawmpui vein a ring lehling ta a: Isu kan hnenah lo cheng rawh, Zantlai khua rei pawhin; Lawmin tlaikhua min varpui rawh, I hming chawimawi turin. Kumpui sul lo vei chang hian lunglen a tho leh \hin, Ngai lo leh lawm lo reng an awm hlei lo; Kan ngaih krismas ni eng a lo zam thar leh ta, A mawi tizualan Bethlehem par nen, A lo vul ta e, par ang kan lawm. A dik chiahin a hnuhnung zawk phei hi chuan tlanna thua tuina pawh a kawk lem lo. |hen leh rual intuituah tawnnain a rilru phur a rawn kaihchhuah mai kha a ang zawk. Mahse chung chu ka sawichhia a ni lo. Mi \henkhatin biak duh dan an thlifim lutuk a, tisa leh thisen hnawl a, a ruh t> ngau ngau ngawt an kh^wng hi zawng, mihring nun hriatthiam lohna hri pakhat bawk a ni. Pu Rokunga chuan Kaisara lalna ram, ram hla tak, nun hla taka mi chu a rinna mitthlain a han dinkhawm vel a. Chutihlai mipui pungkhawmah chuan Isua chu lo riang ta hneng hneng turah a han suangtuah a. Amah Pu Rokunga rilru no-na khan a khawngaihthlakna chu a han hmu

- 77 lian a. Ka rin danin chulai bawr velah chuan mittui pawh a seng nasain ka ring a ni. Khualbuk vengtu i ui lawm ni, Tlantu mual liam tur chu, Amah avanga khuavel dam theihna kha; Khualbuk vengtu suihlung mawlin, Van lal rengpui ka lung damna, Puan ang a hnawl ta e. Engpawh ni se chu tiang ringawt chu Pu Rokungan Krismas a lo dawn dan a ni e, ka ti awzawng lova; ka sawi tawh angin a lawmna tlangpui hrula thil awm ve a ni a, ka han tarlang mai a ni. A dik chiah chuan ama rilru bik pawh a ni lo. He thlasik hun thawl nuam tak mai, a ngai t>a ni rawng danglam takin a han kah >n hun laia Krismas hlimna ni lo thleng hi, a tlanna thu hre phak uk lote hlei hlei hian a nuam an tiin an hlim thei zawk a. Chu khawtlang lunglennain mitin thinlung a han nghawr nghin velna chu, Mizo suangtuahna tlangau Pu Rokunga k^ah a lo richhuak chauh mai pawh a ni thei. In ropui chuan sir tam tak a nei a. Pu Rokunga ropuina leh mawina lai ber sir chu a ram hmangaihna hi a ni. Hmangaihtu mitah chuan a hmangaiha chu a hlimthl^ leh a kim tl^ng hi a mawi hmasa ber a : Lentupui kai vel leh romei chhumin, A bawm kan Zoram nuam leh duhawm; Awmhar tinkim dawna han thlir velin, A mawi zual Zofate kan lenna. Chutah a mi chengte. A mi chengte chu an retheihna laiah a fawp a ni. A mi liante a pawng hawlh lawr lova, a mi hausate fakna hla ngawt a sa hek lo. A mimir nihna leh an rilru khawvelah khan a cheng ve a, an lawmna t> tak t> t>, nimahsela

- 78 mi ropui berte lawmna aia hniam si lo, an nitin khaws aknaa h kha n a tel ve a. An rilru kha \awmpuiin, an harsatna, an tawrhna, an beisei kha rawng danglam tak puin a hmu a. Chu rawng chu eng tehchiam pawh a ni lo, a thlirna tarmit darthlalang kha hmangaihna rawngin a kap mai a ni. Kan lenna tlang dum dur, Lenrual kim kan lenna; Kan thlawh sawmfang hring nghial karah, Kawltu kan chawi ni len. Mahse kan zam bil lo, Turnipui hrang hnuaian; Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen, Turnipui kan do dai. Kan sawmfang hmun cham del, Thinlai riang min hnemtu, Thliten rawn chhem an fawn dim e, Lawm lungrual dung an thul. Turni hrang vung na e, Zaleng zam lo na e, Hah chhawl dawi ang min dawm turin, Lengin tui rawn chawi e. Pu Rokunga rilruah chuan Mizo han tih hian Dikna, Huaisenna, Rinawmna, Tlawmngaihna a kawk nghal a; tlangval zawng zawng hi Vana-pa an ni a, nula zawng zawng hi Chhingpuii an ni ta vek mai a. Hmasawnna leh finna >ngin chutiang pasal\ha leh nusal\ha a han thin chhuah, khawvel d^pa an han darh tur chu a mit tle hian a lo hmu a, chhuang em emin :

- 79 Mizo kan nih kan lawm e, Kan tlang a thiang bawk si; Kan rilru pawh a sang e, Kan hming a thang bawk si, te a han ti ngawt a. Mahse chu chu beiseina a ni, rinna. Hmangaihtu rilruah chuan beiseina leh rinna hi thawk a tawp rak hma loh chuan a bo thei lo. Chu a beiseina sang taka han leng chu a hmangaihna rawng khan a han pawlh a; chu thil pahnih avang chuan Mizo zia tak tak, kan nihna chiah hi a kal pel \hin a ni. Chutah chuan thil a nihna chiah hmuh hlauva rilrua tlanchhia pawh niin ka hre lo, a rinna hi niin a zu hre tak tak \hin a ni. Kan tlinlohna leh kan hnufualzia chu a hai lo. Naupang chu a mawl a, a chak lova, a ngaihtuahnate a tawi a, chu chu thil awmdan pangngai a ni. Chutiangin Mizo hnam finna leh hmasawnna, Chanchin |hain a zu awp keu hlim hi hnam fing leh ropui tawh te anga kan famkim nghal chu thil awihawm pawh a ni reng lo. Mahse chu famkim lohna la famkim tura chu \han a insiam lai mek a ni a; a pianphung leh a ze lo \o chhuak reng hi, a lo puitlin hun chuan, a piangsual lutuk thei lo reng reng ang. Chuti taka lo \hang a, a hunt>a rah a, a hnah pawh uai ngai lo tur khawpa lo \hang lian tur chuan, Chanchin |ha lui tu i kamah, rinawmna, felna, huaina, tlawmngaihna lei \haah a inphun a ngai a. Chu lai takah chuan Pu Rokunga chuan \hahnem a ngai em em a; chu a \hahnemngaihna laiah chuan hmuh theih loh \hian \anpuina hi a ngen \hin a ni : Rinawm leh huaina hi A chul thei lo; Mahni hmasial loh hi A mawi ber fo;

- 80 Chutin kan ramah zung kai se, |hang lian zela sang zualin; Angelten venghim se, Kan ram nuamah. Helai thuah hian han kal thui deuh hlek ila; Pu Rokunga hian Pathianah Zoram a nghahzia, Pathian hruaina chauh lo chuan Zoram hi a dinchhuah loh turzia leh Pathianin a hruai chuan engmahin a tihchhiat theih loh turzia hi a thupui ber a nihzia chu : I finna leh theihna leh, I hruaina lo rengin, Ropuina leh lal\hutthleng An ral leh thuai si \hin; Nang erawh chu chatuanin Hnam tin tan kulhpui nghet., tih te, Kan ram rorelna pawl hi, Kawng hlauhawm an kalin; Sual doral an tawn niah, Nangin hnehtir ang che., tih te, Chanchin |hain kan ramah, Ramhuai a um bo ta; Kan hnam dinchhuahna bul chu, Hei ngei hi a lo ni., tihte hian a entir chiangin, hengte hi a duhthusam mai ni lo, Zoram a hruai luh tumna ngei niin a lang a ni. Chu Zoram lo \hang lian tur a hmuhna chu beiseina mai ni lovin, a rinnaah a inhlang chhova, chutah hriatnaah, ni ngei ngei tura hriatnaah. A daidangtu chu hun lo la inher tur chauh niin a ngai a. Chu hun thar hmuh ch^ka a lunglenna chu

- 81 Chanchin |ha >ng zawlnei hovin an lo thlir lawk \hin ang deuh kha a ni : Aw Zoram lo ding chhuak rawh, I tan khua a var dawn ta; Hun sul ang a liam zel a, Zantiang kawl a liam dawn ta, Lenkawl a lo eng e.

- 82 -

ROKUNGA LEH A HLATE TAK HI AW


F. SAPBAWIA, Chanmari

(Pu Rokunga \hian \ha, a kaihhruai \hin, Pu F. Sapbawian Pu Rokunga chungchanga zawhna \henkhat a chhanna) Mizo hnam tana Rokunga ropuina ber Pu Rokunga ropuina ber pakhat chu a hla phuahte hi a ni. Tunhma deuh kha chuan Mizo te hian Hla chi thum: Khawvel Zai/Tlar thum Zai, Love song/Kaihlek Zai leh Pathian fakna hlate chauh hi kan nei \hin a. Pu Rokunga hian heng hla chi thum bakah lenkhawmna chi hrang hranga sak chi ram leh hnam hmangaihna hla te, Krismas leh hunbik hlate a rawn phuah ta a. Heng hlate hian \halaite min hneh em em a, kan nun dan lamin a rawn chhem danglam ta a ni. Heti khawpa hnam pum nun tidanglam thei khawpa hla a han phuah hi a ropui ka ti a ni. Pu Rokunga leh Venghnuai inlaichinna Pu Rokunga hi Venghnuaia piang leh seilian a nih ang ngeiin a inti Venghnuai a. Venghnuaiho lahin an intineitu bawk a. Veng danga a awm hnu pawhin Krismas leh Kumthar lawm nikhua te hian zaikhawm tur leh inkhawm tur hian remchang a siam hram hram \hin a ni. Chung lai hun chuan Venghnuai hi an lengkhawm zaiah veng dang awt bik lo kan ni a. Ani hi mi lungleng thei tak a nih avangin kan venga a han zai ngat hi chuan a lunglen a hrithla ni berin ka hria. Kan la naupan zual laite khan, \umkhat chu Mas-ah Upa Challianchhunga inah kan zai a, khuang a vua a, a maimitchhing a :

- 83 Kaisar lal lai nitla zam vel hnuaiah, Ka lal nau ang a \ap e, tih hi kan sa a, a mittui hi a sur hian a sur ni ber hian ka hria; ka mitthlaah a reh ngai lo. Rokunga Vision (hma thlir)-a Raltiang ram leh tuna Mizote dinhmun Pu Rokunga Raltiang ram hi la thleng kim chiah lo mah ila, kan tunlai nun tam tak hi chuan a thleng tawh niin a lang. Kawng \henkhatah kan thiam kan finna hi a \ha lama hmang lovin a \ha lo, mahni tan, ram tan leh hnam tana pawi tur tih nana kan hmang erawh hi chu Pu Rokunga khan hriain han hmu ve ngat sela chu mutmu tuah lova tlaivar chang a ngah ngawtin ka ring. Zawlkhawpui a phuahnaah khan: I chhungah sualna doral ang a lian, Dikna a fam ta, felna a tlawm ta, Nun suar ang a chim, Tham leh bawlhhlawhna ten tual an leng, Awi maw, a pawi em mai., a ti vawng vawng a nih kha. Kan tunlai nunte hi han hmu leh chiah sela chuan, a rilru a nain, hei aia runthlak fe hian a phuah leh ngeiin ka ring. Rokunga hla phuahte zinga a ngainat ber Pu Rokunga hla phuahte hi ama ho ngeia kan zir \hin a nih avangin ka ngaina vek mai a; \ha ber/ duh ber han thlan chuan tur ka hre lo. A hlate hi a phuahtu rilru leh phuah chhante han hriat chuan a \ha em em vek mai a ni. Amaherawhchu, ngainat ber tiha han inzawh takah chuan Bawng In Runpui a Bel tih hian ka rilru a la thui deuh ber a ni awm e. A chhan chu he hla hi a thu a \hain a thluk a mawi

- 84 a, sak a nuam bawk a ni. Chubakah, Venghnuai biak in sak \hat kan tum rulruk laiin sum tuak nan Krismas carol neih kan tum a, veng dang mi \hian \hate kan sawm a, \hahnem min ngaihpui em em a. Heta sak tur hian u Rokunga hnenah, Ruah\ham loh hla pakhat min phuahsak rawh, tiin ka ngen a. He hla hi a rawn phuah ta a ni. Kan hlimpui em em a, zan thum chu he hla hian Zaipawl ho chu min vel nasa hle a ni. A ngaithla apiangin, Khita/khuta in sak kha sa leh rawh u, an ti zel bawk a. Han theihnghilh rual chi a ni lo. Rokunga hla phuahte zinga a duh loh ber Amah Pu Rokunga hi a naupan lai a\anga min kaihruaitu, kei pawhin < ang tak taka ka lo en a ni a. Chuvangin, a hla phuahte hi han duh loh leh ngainat loh ka nei lo a ni ber e. Rokunga nena hun an hman zawng zawnga hlimawm ber lai U Rokunga hian naupan lai a\angin min kaihruai a ni mai a, kei pawhin < ang tak taka ka lo en a ni a, a bula ka hun hman reng reng han chhuikir leh hian a hlimawm lai ber han thlan chhuah tur chuang ka hre lo. A vai khan a hlimawm ber lai ni vek mai khan ka hria. Rokunga nungchanga mawi a tih ber Amah kha mi zaidam leh nunnem a ni a. Mi a hauh pawhin awka vin leh ngaihthlak hrehawm \awngkam a hmang ngai lo. Chuvangin, a mi zilhna leh hauhna te hi zawm hram kan tum zawk \hin a ni. Heng a ziate hi mawi ka ti a, ngainatawm ka tiin ka ngaisang hle a ni.

- 85 Rokunga nunchanga a ngainat loh ber Ka han chhui let vang vang hian u Rokunga nungchangah khan han ngainat loh lai awm bik ka neih ka hre mang lo ka ti ! |hangtharten kan mi ropui kal tate chawimawi nachang kan hre \an dawn niin a lang a; Rokunga hi chawimawi tlak tak meuh a ni em? |hangthar ten kan mi hlui kalta te chawimawi nachang kan hre ta hi lawmawm ka tiin a \ha ngawt mai. Pu Rokunga hi chawimawi tlak tak meuh niin ka hria. A chhan chu, kan mifing leh thiam te hian a hla hi an la rawn zir zel ang a, a phuahtu tum leh vision aia thuk thukin an la rawn zir chhuah pawh beisei ila. Sap hla phuahtu, entir nan - Keats-a te, Wordsworth-a te hla phuahte pawh mi thiam zawk ten an han zir tak tak chuan a phuahtute ngaihtuah phak piah lamah zir tur an hmu \euh ang hian, Pu Rokunga hlate pawh hi mi thiam zawkte chuan a vision piah lamah zir tur tam tak an la rawn hmu chhuak turah ka ngai a. Chu bakah, a hlate hian a Pathian rinzia te, Mizoram leh hnam a hmangaihzia te a tilang a, hengte avang hian chawimawi hi a phu hlein ka hria a ni. A hla phuah hmasa lamah H. Rokunga a inti \hin a. A hnu lamah 'H' (Hmar Vaiphei) tih kha a paih ta daih a. Eng nge a chhan nia a hriat? Pu Rokunga hi MIZO-ah hian a chiang a, Mizo tih hi tawk a ti a, mawi a ti bawk a. Chi leh chi tih neuh neuh hi a ngaisang lova, \ul a ti bawk hek lo. Mizo tih hian Mizo hnahthlak zawng zawng hi min phuarkhawm tawp se tih a duh avangin 'H' tih pawh hi a paih ta niin a lang.

- 86 Rokunga khan a hlaahte khan Chhawrpial tih a hmang fova. Engnge he \awngkam hmang hian sawi a tum chiah? Mizo ten vanram kan suangtuah dan chuan hmun nuam, buaina leh \am leh harsatna awm tawh lohna, mi zawng zawng hlim leh lawma lungrual taka awmna turah kan ngai a. Chhawrpial a tih pawh hi he hmun, vanram a tihnaah ka ngai. Kan Zotlang ram nuam hi Chhawrpial run i iang e, Hal loten lungruala dar ang kan lenna, a han tih a\ang hian Mizoram chu vanram ang hiala nuamah a dah a ni.

- 87 -

Inthlahna Hla 1944

- 88 -

ROKUNGA RALTIANG RAM


LALFAK ZUALA, IAS (RETD.), Mission Veng

Tual kan lenna sang mah se, Rual kan chhinna awm si lo, Chutin nun a tawk lo ve; Sual leh at hnutiang chhawnin, Raltiang i kai ve ang. Kum 1944-a a phuah, 'Raltiang i kai ve ang' tihah hian Rokunga chuan rualawt takin Zofate chu 'Raltiang ram' kai ve turin min sawm a. He hlaah hian Mizote chu hnam mawl tak leh fahrah, rual khumna nei lo, sual leh at kawpin a hmu a. Hnam dangte khuma raltiang kai ve turin thahnemnngai takin min fuih a ni. Kan chenna ram hi chu tlangram nuam tak zawng a ni ngei mai. Mahse, hetiang ngawta kan awm hi a tawk lova; harsatna awm apiang su tlangin, puanven sawi chhingin, ram leh hnam tana thahnemngai chunga 'Raltiang ram' kai turin min fuih a. Rual a awt em em a, 'Raltiang ram' chu thlir ve turin min fuih a: Raltiang ram saw thlir teh u, Hriatna, thiamna, finna ram saw, Leng dang mi chu lal lai par tlanin, Min ngai lo te'n an leng si," tiin, Zoram chu dingchhuak turin a au a ni. Raltiang ram chu eng nge ni? Khawiah nge a awm? 'Raltiang' tih thumal hrim hrim hi, a awmzia a chian sa mai rualin, thinlung khawih leh lung tileng thei tak a ni a. Dengchhuana (RIP) chuan Rokunga khan 'raltiang' tih hi chham chhuak fo thinin a sawi. Mihringte hian kan bul mai a mi, ni tina kan hmuh theih leh kan hmuh thin ai chuan, hla taka mi, ral

- 89 lehlama mi, tlang piah lama mi, luipui leh tuifinriat piah lama mi, chhum zinna piah lama mi chu tha zawk, fuh zawk leh duhawm zawk niin kan hre fo thin a; hei hi a dik chang a awm thin reng bawk. 'Raltiang ram' chu a ni lo lam han sawi hmasa ila: He hlaah hian Pathian thu leh vanram lam sawi tel a ni lova; chuvang chuan 'Pathian ram,' Pathian duhzawng tihna ram leh a duhzawng anga awmna lam a kawk hranpain a lang lo. Tin, kan kai ve na tura a duh, kan kai ve theih a nih avangin, 'Chhawrpial run' anga pialral ruih mai, thlarau khawvel, ^r ang vaih tawh lohna, rauthla lawina ram pawh niin a lang lo. 'Raltiang ram' chu hriatna, thiamna leh finna ram, lal lai par tlana mi dang ngai hauh lova lenna ram a ni. Hei bak hi Rokunga'n he hlaah hian a sawi lo. 'Raltiang ram' a phuah lai hian eng ram emaw chu a rilru mitthlain a hmuh ngei a rinawm a, chu chu khawi ram nge ni ang? Sapram em ni ang? Sapho khu an sang em em a, an ram pawh a changkang a. Lal lai par tlanin ni tla seng lovah ro an rel a, kan ngaisang em em a ni. Amah Rokunga ngei pawh Mission sapte hmelhriat leh an khawsak dante hmu phak a ni a. 1944-ah chuan, Sapram chu sawi loh, India ram-a State dangte pawh sawi loh, kan bul hnai, Zoram ang bawka Assam-a awm ve bawk - Khasi ram leh kan thenawm Cachar-te pawh - Mizoram ai chuan an sang zawk hle a. Zirna lama kan dinhmun han thlir ila, hnam dang lakah chuan hnufual tak kan ni. Amah Rokunga hunlai ngeiin 1936-ah Sangliana"n B.A.(English Honours) a pass a, 1939ah Khawtinkhu ma'n M.A. a pass a, 1940-ah Zairema'n B.Sc., 1942-ah Mizo zinga hmeichhe B.A. hmasa ber Lalsangpuii kan nei a. He hla a phuah kum 1944-ah High School kan nei tan chauh a ni.

- 90 Silchar-ah tak ngial pawh a hma kum tam tak atang tawhin High School tha tak an lo nei tawh a; S.K. Dutta ICS, Assam Chief Secretary ni ta leh ka puzawn K. Zawla te pawhin 1929 khan he Sikul atang hian Matric an lo pass daih tawh a ni. Rokunga te ang hnam rilru pu mi tan chuan, thui tak pawh hawi ngai lovin, hnaivai mai, Shillong, Gauhati leh Silchar tak ngialah pawh rualawhna tur a tam hle ang. Kawng dangah, 1931 - 43 chhungin Bawrhsap bultumin 'pawnpuit>'-a sumdawnna neih a ni a, entirsiakna (exhibition) te pawh neih a ni a. 1935-ah YLA din ani a, 1944 velah chuan he pawl hmalakna hi a vung hle tawh a. Lushai Students Association (LSA) leh Village Welfare Committee-te pawh din chhoh a ni a. Hengte pawh hian zau zawk thlirna, rualawhna leh tha zawk beiseina - raltiang ram thlirna - a cho chhuak ngeiin a rinawm. Rokunga'n "Raltiang i kai ve ang" tih hla a phuah hian a rilru mitthlain khawi ram nge a hmuh hriat ni lo mah se, hriatna, thiamna leh finnaa kan kai theih a nih avangin, chu ram chu keimahni chenna ngei ramah hian a awm thei a, chu chu hmasawnnaa kan thlen theih niin a lang. 'Raltiang ram' kan kai ve hun tur chu Zofate kan hmasawn ve hun, hriatna, thiamna leh finnaa rual kan pawl ve hun niin a lang a; chu chu thlahlel tak leh nghakhlel takin a thlir a, chu 'Raltiang ram' chu kai ve turin min fuih a ni. Raltiang Ram chu engtia hla nge ? Aw Zoram, lo ding chhuak rawh, I tan khua a var dawn ta; Hun sul ang a liam zel a, Zantiang kawl a liam dawn ta, Lenkawl a lo eng e.

- 91 " I tan khua a var dawn ta," " Zantiang kawl a liam dawn ta, Lenkawl a lo eng e." A va hnaih hmel ve! Mahse, 'hnai' hi engtia hnai nge ni a, 'hla' pawh hi engtia hla nge? Teh dan athu a ni ang. Vaiin 'panch minute' an tih chu a rei duh hle thin. Lal Isuan, " Ka lo kal leh thuai dawn," a tihna chu kum 2000 dawn lai a ni ta! "Raltiang ram" chu kan lo kai der tawh zawk a ni thei ang em? Kum 1944-a kawng hrang hranga kan dinhmun ai chuan a hnu kum nga kum rukah chuan kawng tam takin hma kan sawn a. Political Party-te pawh a lo ding chho a. 1949-a a phuah, "Mizo kan nih kan lawm e"-ah Rokunga chuan Mizo nih a lawmawmzia te, kan hmel a thatzia leh kan tum a san zia te mawi taka chham chhuakin, hnam dangte chu hmusit mai lova, thiana siam zawk turin min fuih ta hial a. A kum leh (1950)-a a phuah, "Aw Zoram i hming a mawi mang e"-ah chuan Zoram mawi tak leh nuam tak mai, hming mawi tak chuan a chhunga cheng Zofate pawh rilru sang leh nun mawi tak min pek thu nalh takin a tarlang a. Heng hla atanga a lan dan hian, 1949-50 lamah chuan Mizote chu rilru sang tak pu, hmingthang tak, hmel tha, nun mawi tak nei, hnam dang hmusit thei hial dinhmuna ding kan ni. Rokunga hian a "Raltiang ram" chu kan thleng der tawhah a ngai em ni ang? Hnam rilru Leng dang hneha rual khumin, I hnam tan thahnemngai la.... He hlaah hian Rokunga hnam rilru pawh a lang chiang hle. Hmaa harsatna awm apiang hneha, dam chhunga hnam tan thahnemngai taka beia, raltiang kai ve turin min fuih a ni. 'Raltiang ram' chu mimal

- 92 thil ni lovin, hnam puma kan kai tur a ni. Rokunga hian hnam rilru thuk tak puin, Mizote hi hnam puma ding chhuak turin min duh ngawih ngawih tih chu he hla leh a hla dang atang pawhin a chiang hle. Upa Chawngzika sawi dan chuan, 1930 vel, kum 16 a nih lai atang tawhin Rokunga hian hnam rilru, Mizo hnam zalenna thinlung a pu daih tawh a ni. Hnam puma kan din chhuah hun tur chu 'Raltiang ram' kan kai hun tur chu a ni. Duhthusam ram? "Raltiang ram" chu thinlung ram, duhthusam ram a ni zawk thei ang em? Rokunga te ang, hnam tana rualawhna rilru pu leh ngaihtuahna hmang nasa mi tan chuan heting duhthusam ram han au chhuahpui chu thil awm lo a ni hauh lo. Chutiang a nih chuan, 'Raltiang ram' chu kan "Eldorado", kan "Shangrila" a ni ang a; thlen tik kan nei ngut dawn lo a. Kan 'Never-Never-Land', kan Utopia a ni ang a. Hma kan sawn kan tih pawhin, mi dangte'n an lo sawn ve zel dawn bawk si a. Chuvang chuan, thlen tuma kan beih reng a ngai dawn a, Chuvangin Rokunga'n 'Raltiang ram' kai tura min fuihna hi a hlui thei dawn lo a ni. Tin, 'Raltiang ram' kai tura kan beihnaah chuan hlimna leh hlawhtlinna a awm bawk ang: '...To travel hopefully is better than to arrive, And the true success is to labour...'

- 93 -

ROKUNGA HLA KA HMUH DAN


Prof. DARCHHAWNA, Kulikawn

Pa te zaidam, tlawmngai leh lung lian tak, eng kawngah mah tlawm mai tum lo Rokunga hian Mizo nih a zak lo va, a pianna ram ngei pawh khawvel puma la thang hat khawpa inchher hriam tura a duh thu chu hla-in a hril chhuak mawlh mawlh a. Thinlung taka a hmangaih Zoram chu a lo din chhuah theihna turin phut erawh a nei sang hle thung Huaina, dikna, rinna vawng tha la, Tho la, kein ding rawh. (THB No 15) Chutin kan hmingthan mawina chuan, Khuavel a deng chhuak ang. (THB No 13) Thalaiteah beiseina sang tak a nei a, chumi chang phak tur chuan a fuih sauh sauh bawk. A thinlung duhzawng leh a pianna ram a hmangaihna hian a ziak chhuahna lehkha tui leh puan a hehtir khawp ang. A ro pai a bun chhuah tam poh leh thu thar lo thleng a tam ni maiin a lang a. A ziak chhuahna kawlawm tui a hul rual rualin, thalaiten a hlate hi tlang tin leh mual tinah an aupui chuah chuah zel a; hei hian eng atang emaw chuan thalaite hi a tizalen ngei a ni ang tih a rin theih a. Hei hi kan la hrut chho ang chu. Rokunga hlate hi hla thu \awngkam mawi leh ril tak an ni hran lo. A satu tura a ngaihte tinzawn ranin mawl t> t> a rem khawm a. Thutluang pangngai, tu tan pawh hriatthiam theih a chhep chhuak a, chutih karah chuan thil awm sa leh awm sa lote pawh hmanraw tlingah a hmang zel a. Chung chu a hlain a hausakpui a, a hlutna tizualtu an ni zel mai.

- 94 Aw Zoram, I Hming a Mawi, tihah pawh : I thingzar mawite leh i thing hnun tual nuam hi, Pialral ni eng rengin a rawn chhun che (THB No 11) a ti a. Mizo Sakhuaa pialral kan lo tih thin aia sang leh ropuiin, Kristianna chuan van ram min thlirtir a, chu chu chatuan pialral tiin hlaphuahtuten min vuah sak a. Rev. Taisena chuan, Isua lo pianga chu : Pialral nun mawi min sintir leh theih nan, Lal Chungnung berin hmun tlawm ber a rawn thlang ta, (KHB No 96) a lo ti ve a. Ani pawh hian pi pute pailral chu Kristiante van ram beisei nen zau khata dahin thlan piah ram nun chan turah a rawn chhuah ve thlap mai. Rokunga hian a han her dang leh hret a; lui ral hla tak atanga van malsawmna leh eng chuan kan ram riang t> hi rawn kap eng ta niin a sawi a ni. Kan Zotlang Ram Nuam (THB No 7) - a chhawrpial a hman dan min hrilh a; hmun nuam leh thengthaw, chenna atana itawm tak. a suangtuahna hril chhuahna mai a nih thu a sawi a. Keini chuan, Van ram i sawinaah kan lo ngai asin, kan ti a, A awm khawp mai, a ti leh mai a. A hla pakhat lo chhuak lehah chuan, heti hian a han chham chhuak a : Chhawrpial run nuam ka thlen hun chuan, Ar ang ka vai tawh lawng (THB No 218). A dang lehah pawhVan ram chhawrpial chhuahtlang a eng reng e, Kan tlangram a zothiang, (THB No 24), tiin a sawi bawk a. Heng hla atang hi chuan, a chatuan pialral lam chu a hawi ta ngei tih a lang.

- 95 Roku nga hlate han thlir hian, thu mal hman duhzawng leh nuam tih riau a neiin a lang a. A thumal lek chhuahte hi hla pakhatah a hmang tlut tlut deuh zel. Chungte chu chhimhlei, chhawrpial, pial, piallei, pialral, Zawlkhawpui. Van ram, chhawrpial, chhuahtlang, tih sawi zawm put mai hian Mizoram nawmna leh ropu ina hril chhu akin van ram kawtchhuahah a chan a, sak phei chu a nuam khawp mai. He hlaah hian van ram leh chhawrpial chu thu hmun anga sawiin, Mizoram chu van ram kawtchhuah ni maiin a sawi ta a ni. Rokunga hla pakhat, lung tileng leh ngainatawm tak, thalaite pawhin an duh em em a awm a, chu chu Buannel Ram Dai (THB No 68) hi a ni : Thlaler ram reh hla takah chuan, Chhuihthangvala lunglenna........ Kan Bible-ah hian thlaler tih hi a tam hle a. Palestine rama thlaler (wilderness) te khu, keini hriat than em em, Sahara thlaler leh Thar thlaler te ang a ni lo va, hnim tawi leh fere t> t> \ona, tui pawh awmna hmun, lung tam tak awmna hmun a ni a. Heng thlaler hmun hi Isuan mipui sang nga a hraina hmun, zing taka a tawngtai thinna hmun leh Setan-an a thlemna hmun te kha a ni a. Chung hun lai chuan Essenesho, Pathian tana inkulh hrang, Baptistu Johana pawhin a tlawh fo thin niin sawi. Heng hmunah hian puk tam tak a awm nghe nghe. Hmun \henkhatah chuan phar-te pawh an dah \hin. Hmun reh khawhar leh ram dai, ti pawhin a sawi theih - mihring an khawsak meuh loh avangin. Rokungan thlaler a han sawi hi chu a dang leh hle. Ngaw du r pu i, ramsate chenna hmu n, Chawngtinleri, ramsate Lalnu chenna hmun a ni. Ruantlang dai mai atang khian Burma ram lam khi

- 96 han thlir chho vang vang ila, Buannel ram chu a lang a. Khi ram khi nge Rokunga hian a sawi a ram dang tih kan chiang lo a nih pawhin, Chawngtinleri lalram chhung, kawlvalenchham-a ngaw dur pui chu a ni phawt mai. Rokunga hian thlaler a tih hi wilderness ni lovin, desert pawh ni hek lovin, sa tinreng chenna ngaw chhah tak chu a ni. He hla a phuahna hmun Aizawl, Mizoram atang hi chuan hla tak, hmun khawhar leh ram reh, mihringte chen lohna ram a nih avangin thlaler tih tawngkam chu a hmang a. Thing leh ramsate tan chuan a khawharthlak hauh lo vang le ! Mizo upate pawhin, hmun fianrial deuhva in leh lo an nei a nih chuan, kan awmna a thlaler khawp a, an ti \hin. Lalruali chuan a chenna khawvel leh van ram a han khaikhin a, Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa a ti a. Zosapthara pawhin, Thlalera vak ka lo nih hi (KHB No 314) a ti ve tho mai. Mizo hla phuahtute hian Varparh Arsi tih hi an hmang fo va. Hla thenkhatah chuan chhun arsi, Bethlehem arsi, Arsi, Van arsi tihte a awm bawk a. Rokunga pawh hian : A \awngkam chhuak hmangaihna, riangvai min hnemtu, Varparh Arsi aia eng mawi Lal duhawm hi (KHB 127) Lo eng leh rawh, Varparh Arsi, Van eng zai min zawmtir rawh (KHB 105) tiin hla pahnihah Varparh Arsi hi a rawn hmang a. Tin, zing khawvar lama lo chhuak varparh a sawina a awm bawk a. Hei hi chu Isua pian laia varparh nen a dah hrang leh deuh :

- 97 Chhawrthlapui a her liamin khua a var a, Thlir zel ila zingtian varparh arsi eng .... (THB No 34) a ti leh bawk a ni. C. Z. Huala chuan A hmangaihna ram eng mawiah chuan, Amah chu Chatuan Varparh a ni (KHB No 464), a ti a. Zasiama pawhin, Thlaler kawng thim taka ka vah lai hian, Lo eng leh la, pialral Varparh Arsi eng mawi tak chu. Aw van Arsi, aw van Arsi eng mawi, Ka Chhandamtu leh ka Lal duhawm ber i ni. (KHB No 503) A hla dangah pawh : Varparh arsi Chhandamtu lalna ramah khian......, (KHB No 457), tih a ni a. C.Z. Huala leh Zasiama te hi chuan Isua hi Varparh arsi tiin an ko a ni. A hma lama kan sawi tak ang khan Rokunga hian, Patea ang b awkin Varparh arsi chu chhinchhiahna angin a hmang. Patea chuan : Lo eng leh se kan chungah hian, Chhinchhiahna Varparh Arsi, Remna leng se, hmun tinah hian, Tiin kan zaipui tawh ang. (KHB No 125), a ti. Ani hi chuan Isua pian laia arsi lo lang kha chhun arsi, chatuan arsi, chung lam arsi, ti te pawhin a sawi (KHB No 125) Lal pian hun pangpar a vul leh ta (KHB No 94), tih hlaa :

- 98 Bethlehem Arsi a eng leh ta, Eden thlan kawngkhar chhung a rawn chhun eng..... a tih hmangah erawh hi chuan, Bethlehem Arsi hi Isua niin a lang. Mizo \awnga awmzia a neih sa hrulah hian, awmze thar neiin Rokunga hian thu thenkhat hman leh zeuh thin a nei. Chhawrpial run leh pialral a hman dan te kan sawi tawh a; thlaler pawh kan sawi tawh bawk. Raltiang a hman dan en leh ila: Hnam lung mawl tual kan lenna (THB No 12) tih hlaah khan : Lenrual duhte u, tho ru Raltiang i kai ve ang, a ti a. Raltiang hi hman dan tlanglawnah chuan, ral, luikam lehlam, hla deuh, ral lehlam, tihna emaw a ni a. Rokunga hian hei hi a hria. He hlaah hian raltiang ram chu Mizoten kan la ban phak lo deuh, kan hmaa awm, ram itawm tak niin a hmu a. He hlaah hian raltiang chu hriatna, thiamna, finna neih theihna ram, beiseina leh thawhrimna nena kan la chan tur, chu ram chu lal lai par tlan-a kan nun ve theihna niin a hria a ni. Chu hmun chu Mizote min kaipui a tum a, min sawm a ni. Lalmama ve thung chuan : A saw raltiang tlangah, kraws hlun tak chu a ding (KHB No 203) a ti a. A saptawnga, On a hill far away... tih a lehlin a ni. Kraws hlun tak dinna chu, lei lam mite tawngah chuan hla tak, a saw raltiang tih tur a ni a, mahse thlarau lamah chuan kan chenchilh ram ni si chu a ni. Rokunga hian a hmun hlat lam chu a km zawnga teh tur lam chuan a chhut lo. Mahse, thiamna leh hriatna lama hma sawnna tur lam thlirin raltiang hi a hmang a ni

- 99 Kan Tlangram A Zothiang (THB No 24), tih hla hian sak a hlawh em em lo va; a hlathu han bih chian hi chuan sawi tur a tam thei hle awm e Ziahzam kai chiaian ram mawina a lo lang, Hawihkawm lenrual thenawm khawveng zawng pawh; Inrem taka lentirin thla a muang e, Van ram chhawrpial chhuahtlang a mawi reng e. A hlathu a rem khawm dan ngau ngau hi chu han fak tehchiam ngaihna pawh ka hre lo. He hlaah hian ziahzam a hmang a, a hla dang Hmeichhe Tha Chu (THB No 92) tihah pawh a lang leh : I ziahzamah van ram a lang, Boruak thianghlimin a tuam che. Ziahzam hi hla thu-ah emaw, thu ziakah emaw pawh hmang ve an awm meuh lo a ni awm e. Ani hi chuan a hmang mai a, ama chher thar pawh ni hiala mawi a ni. Hla danga, Van ram chhawrpial chhuahtlang, han tih kawi diah hi a ulh deuh mang e han ti dawn ila, a music nen chuan a inrem tha viau lawi. Eng le khaw le, Zoram hi ram nuam, thlifim tleh heuh heuhna hmun, luit> tui thiang luanna khawvel, nipui khaw lum hrehawm pawh awm lo tura air conditioned thlap ram hi, chenna atana thlakhlelhawm a nih hi van ram hnek hnaihtirin, van ram kawtchhuahah a chhuah ta a ni. Rokunga hian Thu hman bik deuh a nei a, vawi khat a han hman tawh chuan, hla pakhatah pawh a hmang nawm deuh chhen fo. Tiang pawh hi chungtiang, chhaktiang, hnuaitiang, raltiang, chhimtiang, thlangtiang, hmartiang, a ti a. Tin, chhimhlei, chhawrpial, piallei, pial, pialral, tih te pawh hi a hmang rak hle.

- 100 Kristiannain kan ram a tuam tan tirh lai khan, Zosapte leh Kristian hmasate khan zu leh a kaihhnawih thilte reng reng chu malmakin, Chai hla, Chheih Zai leh khawvel hlate kha an khap bur mai a. Pathian fakna hlate lah chu sol-fa kia sak tur niin a khawng fur bawk nen, hun khirh takah an zuang lut a ni ngawt mai. Zai ngaina hnam nih naka laiin, zai thiam lo nih an chang a, an zei thlawt lo a ni. Harhna a lo thlen pawha chhim lam unaute nen an inthlah tuma an hla sak tawp hlei thei lova an sawi chu, Kan inhmuh kan intawh leh hma zawng tih kha a ni a. Hetiang hun khirha an din lai hian Setana chuan hun remchang a nih hriain, Puma Zai mu tawh hnu chu, kum 1908 velah chuan a han kai tho leh a. Kohhran ramah lir a nghing a ni ta ngawt mai. An tana chhanchhuahna n$ lo chhuak ta chu 1920 hnu deuha Lengkhawm Zai kan tih mai, Sakhaw zai thar, Patea, C.Z. Huala leh mi dang dangin an rawn phuh chhuak ta kha a ni. Chutih lai mek chuan, Durra Chawngthu, phai lama Engineer ZirlaiinKan intawhna lam kawiah, Lungrualna dai kawman.... tih a rawn phuah chhuak a. Pa lungleng thenkhatten love song - lengkhawm zai thluka sak turin Pathian fakna hla chu an rawn kai-lek a; chu chu Kaihlek hla kan tih hi a ni a. Hla pakhat - Aw khawiah nge Chhandamtu chuan, Lungngaih hrehawm a tuar tih chu Aw ! Khawiah nge Thadangi chuan, Lunglen hrehawm a tuar; A hmel duhawm tak hmuh ka chak, Hmangaih dar tui luanna,

- 101 tih hla a lo chhuak a. Lungleng tak maia lengkhawm hoten an sak thin thluk ngeia nula leh tlangvalten an han sa chu , Kohhran U pa pakhat chu an Chhandamtu thihna lam hawi ngei nia hriain, A hmel duhawm tak hmuh ka chak tih lai chu a han sa ve a, a dawt an han sak leh chuan, a hawihai thinrim chuan, Hrep taka che u, a ti e, an ti. Kaihlek hla leh lengzem hla pangngai inphan chho chuan, Indopui II-na thleng khan Zoram Kristiante chu rawn su-in a sawi nghing a. Nula leh tlangvalten love song sak mai loh chu an rilru pik khur thim tiengtu an nei lo a ni. India Independence hnu maiah khan Mizoram fachuam Rokunga chuan, Mizoram mawina leh tlawmngaihna hlate, ram ngaih hla leh hla lenglawngsangha vuak hla chenin a rawn phuah ta a. Krismas hla leh Isua tuarna hlate chu amah atangin a lo chhuak ta zel a. Kum 1950 chho-ah kha chuan tlang tin mual tina rimawi lo chhuakte kha Rokunga hla leh a music te hi a ni ta a ni. Tunah chuan thalaite chuan Kohhran pawi sawi lo hla au chhuahpui tur an ngah ta hle. Sala tang- nula leh tlangvalte chu chhanchhuah an ni ta. Rokunga music-te hi han bih chiang ila, a hla siam tam berte hi zangkhai tak leh nuamti taka sak chi, thalaite lam hawia phur tak leh hlim taka an inawih theihna tur chiin a kalpui a. Krismas hla tam tak, a phuahte leh mite hla phuah sa, a harmonised sakte chu, a tlangpuiin twice-a sak turin a siam a. Sol-faa a dah dan han en hian, tun lai hla lar siamtute music ziak dan nen a danglam a, ani music hi chhiar a awl hle. Minor mode lam a uar lo va, transition lam pawh pumpelh zel a tum. A hla siamah hian key chi hrang hrang, B tih loh chu a hmang vek a. A hman tam dan indawtin G-34, A Flat-25, E-17, B Flat-16, a

- 102 dang chu sawi tham a awm lo. Khawhar hla, mite phuah a harmonise sakah hian B Flat a hmang uar hle. A hlate leh a key hman chungchang ka han bih chian hian, Rokunga hi pa hlim thei tak, vei a neih avanga khawhar taka awm fal duh thin, minor hla chuti tak tuipui lo niin ka hmu. Music lamah thiamna sang tak a neih ka hre lo va, eng College-ah mah a kal ka hre lo. Mahse, music hi a pian chhuahpui a, amahah hian rhythm, melody leh harmony te chuan bu an khuar nghet em em a, an tlat hlatsan ngai lo. Amahah hian music tha hlutna leh duhna a awm a, chu chu chawm lenin a awm. Khawvel Pop Music te hi chuan chuai hun an nei thuai a, a inthlak danglam reng. Sydney J. Harris-a sawi dan phei chuan, Pop music hian min tihtlai zawh loh avangin kar tin a inthlak a ni. Chutiang bawkin thawnthu ngaihnawm takte pawh lo chhuak ur ur mah se, hlimna tluantling leh thu ngaihnawm reng an nih loh avangin, vawi tam chhiar kan peih lo, a ti. Rokunga music te erawh hi chu a chuai mai lo chu a nih hi. Rokunga hian harmonise a thiam hle a, a thu leh music pawh a vuah rem thiam hle. Sangha vuak hla, Community Project hla, Chite luipui, tih te hi a music-in a phur chhuak tha hle a. Hranghlui lam hi an lo duai lo hle a ni ang, Romani pawhin a hla, Thal awiin leltepan tihah : Tah ruai ruai ka nuam e, Aw ! Kan nun khuarei a chang tur hi, a tih te, Vankhaman : Laikhum zala ka dawn pawhin A mak e, hril, sawi har ka ti,

- 103 a tih te pawh hi mawi leh duhawm tak an ni, a music nen pawh a inremin a kal zaih mai. Hei pawh hi : Harh ru, harh ru, aw hnam huaisente u, Bei ru, bei ru hma lam pan zel ula, Zam su, hlau su, thinlung tiharh rawh u; Ngai ru, ngai ru, Chu ! tawtawrawt a ri, Bei leh ngam ngei turin min au. He hla - Harh la, harh la, (THB No 93) hi thalai, taksa lum pep pawp tan chuan kalna tur lam pawh ngaihtuah lova, thawh chhuah zawk na chi a ni. A thluk lahin a chawi tha bawk si. Kan thu kalpui dan kan her danglam hret ang e. Mizote hi kan thiltih, tawng leh hawiherah pawh hmanhmawh hauh lo, ze muang tak, ngaihtuahna thlenga muang tak mai kan ni a. Kan tawng te hi a muan em avangin kan ngaihtuahna pawh hi a muang a ni. A dik tak chuan hei hi kan la changkan tawk loh lanna chu a ni. Hemi piah lamah hian kan rilru, thinlung leh ngaihtuahna pawh hi a no khawp mai. Thangtharte hla leh an ngainat zawngte hi han thlir ila, Jordan lui ral lam thil vek a ni mai. Beramno talh tawh, chatuan pialral, Jordan lui ral, Jerusalem thar, chatuan ram mawi,- khi lam kawk raih hla hi a tam khawp mai. Kristiante tan chuan Krismas hun hi hun hlimawm ber, lawmna ni a nih avangin Sapho chuan, an Krismas hlaah lusun, mangan, retheih leh tah lam an telh duh mang lo. Roliana Ralte chuan : Aw, a lo her chhuak leh dawn ta, Mi tin tana hlimna tur chu; Fam ngai khawhar, mangangte Lalpa, Min hnemin min awmpui ang che, a han ti a. Hei hi khawhar hla ni lovin Krismas hla ni zawkin a lang.

- 104 C. Lalkhawlianan heti hian a ti : Leng zawng thinlai dam ten lawm kim tak ang maw ? Rualduh kal ta suihlung rualpuite zawng kha, Ngai mah ila, koh kir leh theih awm si lo, Rem Lal paing chuan thinlai hnem rawh. (KHB No 121) Rokunga chuan Awmlai vei leh lusun fate chan tawk hi dawn ve la, Hnutiang mual liam hnu ngaiin an tap e; Par ang an lawm hnu he ni ropui lo thlen hian, Chhungkim dar ang len lai kha ngai zualin, |apin luaithli-pui an nul ngei ang. (THB No 96) a ti bawk. Krismas hla hi a hlang ngawt chuan kim lo deuhvin kan hria ni tur a ni. A thihna lam hla nena inzawm hi chuan hla tlem te chu kan nei. Keini mihring lam, lusun leh thihnain a nan buai chhungte va thlamuan leh kaihthawh va tum teh duah chu, a chhangchhe deuh chu a ni. Hei hi hnam dang nen kan danglamna pakhat chu a ni ngei ang. R.L. Kamlala Krismas hla pakhat hi han en leh ila. Thil chi hrang hrang, Isua pian hun laia lo thleng a lawr kim hle a; a chang tawpah phei chuan Isua pianna atana a thinlung a ken phal thu leh chatuana kan hlimpui tur chu Isua a ni, tih pawh a sawi. Chang lina-ah hian Lal Herodan a hriatin a manganpui a, Chibai bukna rapthlak pek tumin an chhuak ta. (KHB No 115) Hemi sak zawh chiaha sak tur chu I hlim ang, i lawm ang..... tih a ni a; a manganthlak deuhvin ka hria, tel ve lo maiah te ka it thin.

- 105 Thisen chungchanga Rokunga thu leh hlate hi han en leh ta ila. A hla pakhat, Hmanhmawh la (THB No 193), tihah chuan, Beramno thisen hlu-ah in puante su fai rawh u, tih a awm a, a tluang tha hle. Sualin bo mah ila, (KHB No 163) hlaah erawh chuan : Eng vanga tuar nge maw ? Tu tana fam nge maw ? Kai sual kai dum silfaina chuan, Pathian thisen a bua, tih a ni a. Hun rei tawh takah khan LiangkhaianAw hlimna tlang, aw hmun thianghlim, Pathian thisen a luanna chu, (KHB No 179) tiin a lo dah tawh a, Vanmawia pawhin, Pathian thisenin min rawn tlan leh a.... (KHB No 12) a ti ve a. Ka han sawi tum tak chu Pathian Thisen tih hi a ni. Thisen hi Isua thisen a ni a. A mihrinna a thisen sawina atan Isua thisen, Krista thisen, Beramno thisen, Fapa thisen, tihte chu hman a ni thin. Isua hi Pathian a nihna lamah thisen nen sawi pawlh a ni ngai lo. Pathiana Mi Pathum te chu, Pa, Fapa leh Thlarau Thianghlim, tiin kan sawi thin a. Pathian leh Thlarau Thianghlim kan sawiin thisen belh chu a fuh tawkin kan hre lo awm e. Thlarau Thianghlim thisen tih phei chu ang lo hlein kan hria ang a. Pathian thihna, Thlarau Thianghlim thihna tih pawh a dik chuang lo vang. Isua, mihringa lo chang hian tisa leh thisen a nei a, a hlim thei a, a lungngai thei bawk a, a thi thei bawk a ni. Zosapthara hla siamah pawh : Engtia awm thei nge zawt theuhvin Mihring aia Pathian thi, (KHB hluiah 532)

- 106 tih a nih kha, i ti mai thei e, Sap a nih avangin a hmang dik chuang lo. Kum 1970 lam daihah khan God is dead theology hi evangelical world-ah hnawl a nih tawh kha. Hmanah Kaisar lal lian Rengpui (KHB No 117) ah khan, a chang hnihnaah heti hian a ti a : Khualbuk vengtu i ui lawm ni, Tlantu mual liam tur chu ? Amah vanga khuavel dam theihna tur, Khualbuk vengtu suihlung mawlin, Van Lal Rengpui ka lung damna, Puan ang a hnawl ta e. Hemi mai duh tawk lovin Khualbuk vengtu ang mai ka ni, Sualin min bawm reng e, a tizui a, khualbuk vengtu chan chu a chau khawp mai. A lehlamah chuan, First Come, First Serve, an ti ve te pawh ni hmiang le ! A sei ta, ka titawp tawh ang e. Rokunga hla ka hmuh han tih ka ziak a ni a, hengte hi chu te pawh ka han ti ve a nih hi.

- 107 -

HLA PAKHAT KA RILRU TIBUAI |HINTU


SIAMKIMA KHAWLHRING, Venghlui

1.

Lentupui kai vel leh romei chhumin, A bawm kan Zoram mawi leh duhawm: Awmhar tin kim dawna han thlir velin, A mawi zual Zofate kan lenna. Chung Pathianin min hualhim zel rawh se, Hawihkawm lenrual zawngte nen hianin; Suihlung rualtea kan lenna par mawi, Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam.

2.

Suihlung rual tea kan lenna hun mawi, Cham reng rawh, zamual chu liam lul suh; Engtik nge Sappui nun ngai lo rengin, Ka nghakhlel, kan lenna hun tur chu?

He hla hi kan Mizo hlate zingah hian a l^r ber p^wl leh sak nuam ber p^wl niin ka ring \hin a. Pachhunga College-ah zirtirtu hna kum 10 chuang ka thawh chhungin Freshers Social leh inkhawm dang reng rengah he hla hian, hla dang zawng aiin programme-ah hmun a luah zing berin ka hria a. Hemi college Silver jubilee lawmna inkhawm hnuhnung ber (May 26, 1984)-ah pawh he hla bawk hian hmun a chang leh nghe nghe a ni. He hla siamtu Rokunga hi Mizo \halaite lungrual tak leh hlim taka zaitir theitu hi kan hla phuahtute zingah hian an awm lo vang. A hla \henkhatah chuan hnam dangte hmusit chuang lo leh \hiana siam chung siin Rokunga hian Mizo rilruah inpu mkhatna leh inhmangaih tawnna tihngheh a tumzia kan hmu a. A hla \henkhatah erawh chuan Mizote hi hnam dang lakah fimkhur tur leh int>lruh tlat tura fuihnate pawh kan hmu b awk a; hnam dang a tihte chu , hriat loh

- 108 chhingkhuala mi ti tein a sawi a, z^wlaidi neitein a sawi a ni. Rokunga hlate hi Patea hla te, Saihnuna hlate leh Kamlala hlate anga ngaihtuahna hlawm khat puan chhuahna a ni ve lo va, khawtl^ng nun leh politics bourak leng velte hian a phuahtu hi ch>ttirin, ph>nglawng an tumtir mai zel niin a lang zawk a ni. He hla, Lentupui kai vel tih pawh hi hemi nun d^rthlalang hi niin, he hla l^r taka thu sawite pawh hi a \ai darh hle a ni. Eng lam thu sawina nge tih lo en ta ila : A ch^ng khatna leh thunawn hian Mizoram mawizia leh nawmzia a sawi a. A ch^ng hnihnaah hi chuan hnam fing zawkte leh nun s^ng zawkte nun awhna thu kan hmu a, chu chuan, kan Zoram nuam leh duhawm hi a la nawm famkim lohzia a k^wk a. A ch^ng thumna leh ch^ng lina hian a phuah hun lai nun leh rilru a tarlang a, chu chu Indopui pahnihna, kum 1943 leh 1944 kum vel, Mizorama Japan r^l hlauh lai hun kha a ni. Tichuan a ch^ng thumna leh ch^ng linaa duhthusam a sawinate hi tunah hian thil thleng kim tawh nge an nih la thleng kim lo tih i lo thlir teh ang : 3. Tunah doral lian chhum ang zing mah se, A la kiang ang hnam tin rumna hi; Hnam tin lungrual dar ang lenna turni, A her chhuak ang chung Pathian zarah. Doral lian chhumpui zing a kian hun chuan, Rual duh kan \hen takte nen khanin; Hlim leh lawmin kan insuihkhawm leh ang, Zoram nuam kan pianna ram ngeiah.

4.

H>ng hla ch^ng hnihte hian a phuah lai huna Zoram nuam chu a nawm famkim loh dan a t^rlang chiang hle a. Tichuan, he kan hla ngaihtuah m>k hi

- 109 a pum puia thlirin a thu ken chu, Mizoram mawizia leh nawmzia sawina leh a nawm famkim loh dan puan chhuahna a ni kan ti thei ang. Mizoram tana harsatna siamtu chu kan hre ta a, tichuan he hla hi kum 40 aia upa a lo nih t^k hnu hian Rokunga hian a phuah laia Mizote t^n beiseinaa hma lam thil a lo thlirte kha lo thleng tain kan hria em tih hi zawhna pakhat awm thei chu a lo ni ta a ni. Chu lo lehah chuan a thute hi kan la \^wmpui thei thlapin kan t^n beiseina hla a la ni reng thei tho vem tih pawh hi ngaihtuah tel tur a ni bawk. Tin, chu b^k lehah chuan he hla hi eng vanga la vawrh l^r hle nge kan nih, kan nun leh rilruah hian eng thu nge a la sawi? He hla hi hla kumhlun a tling em? tihte hi rilrua zawhna awm fo theite chu a ni. H>ng thu zawhnate hi ngaihtuah chik tak chunga kan chh^n dawn chuan harsatna a awm tlat a, chh^nna fel leh dik pawh p>k a harsa hle a ni. Hla tling kan tihte hi mihring rilru leh nun huapzo, a dikna leh a thuchah ken pawh ni leh thla leh kumten an tih hlui theih lohte hi a ni \hin. Chutiang hlate chu mihring \awng hrang hranga puan chhuah ni \hin mah se, a awmze tlukpuiin \awng danga lehlin theih a nih chuan, mihring nun a khawih dan a dang chuang lo. Amaherawhchu hemi tuna kan hla sawi hi chu kan sak apiangin ka rilru hian ^r bo a zawng \hin hian ka hria. Ch^ng khatna leh a thunawn han sak hi chuan Mizoram nuam tihna leh inngaihtuah lu ngawina, rilru thar min neihtir leh \hin a. Ngaihruatnain Mizoram dung leh v^ng hi min fantir \hin a; kan sakna hmun a\anga rilru thlawh chhuahtirin, Phawngpui tl^ng te, Chawngleri puanthin tl^ng te, Champhai zawl te, Hmuif^ng tl^ng te, Mawmr^ng tl^ng te, Lurh leh |^n tl^ngte leh Mat leh

- 110 Tuich^ng luite ka rilru mitin a hmu nghal \hin a. America ramah lehkha ka zir laia rilru taka ka sak ve theih loh America the Beautiful tih hla a, God shed His grace on thee From sea to shining sea tih laite hi ka ngaihtuah chhuak a; Mizoram mawizia sawi nan hian from hill to shinning hills tih hi a rem ve ang em maw? titein ka lo ngaihtuah hman \hin. Hla kan sak reng reng hian kan sakna hmun ch>p tak a\ang hian, a hla innghahna ram, a zau zawng tiam chin nei lo ram chu, ngaihruatnain kan fang v>l \hin a ni. Kan sawi tah angin he kan hla ngaihtuah lai hi, a ch^ng hnihna chu, hmasawnna kawng zawh tura fuihna thu a ni a, Eng tik nge Sappui nun ngai lo r>ngin/ Ka nghakhlel kan l>nna hun tur chu? tih angte hi chu fuihna thu, tum s^ng tur leh tum ruhna nei tura chona (rhetorical question) a ni a. Han sak lai pawhin rilru min neihtir leh \hin. Heta \ang hian he hla hian ram dang daihnah min zintir ta a, Indopui pahnihna hun laia mi rilru chiai, lungngaih leh r<mna ram kha. Indopui lai hre ph^k lo chu sawi loh, tun hnai kan ram buai kum pawha la piang hman lote t^n chuan he hlaa a tl^ngkawmna hi ngaihruat thiam theih pawh a ni lo vang. Chuvangin, Tunah doral lian chh<m ang zing mah se, a la kiang ang hnam tin r<mna hi, han tih \an t^k maite hi a rapthlak ta em em mai a; a phuah chhan, kum 1943 vela khawvela thil thleng hriat loh chuan, Eng lam thu nge kan sak tak hi? tih loh rual a ni lo. Inhrilh hriat chian hnua inngaihtuah thinrim phei chuan, Tu nge Indopui chu chawk chhuak? Mizo tlangv^l eng z^t nge r^l ram pana liam? tih zawhna pawh rilruah a lo chhuak thei a ni.

- 111 He hla phuah hun laia Mizoram chh<nga mite insingsak dante chu Khawlkungi thawnthu Zawlpala Thlan Tlang-ah kan hmu a; Nula Vanlalremi te, Biakkungite leh nu leh pa tam tak leh mi dangte pawhin indo reh hun chu an nghahhlelh em em lai a ni a. Hla phuahtu hian hnam tin r<mna a tih angin America ram Vanlalremi te, British nu la Lalkhawthangite pawh rilru hah taka an awm lai a ni a; Germany leh Japan rama mite pawh an b^ng bik lo. Hetia Indopui boruakin Mizoram a tuam lai hian beiseina leh inhnemna awm chhun chu indo reha hlimna ni lawmawm lo thleng tur chu a ni. Chu chu ch^ng thumna hian a sawi a; chu thu bawk chu ch^ng lina hian a sawi nawn leh mai a ni. Tichuan, a bul lam leh a tawp lam kan thlirin he hlaah hian kan Zoram hm>l >ng lai leh, thimin a khuh lai hm>l kan hmu ta a. Ch^ng khatnaah L>ntupui kai v>l leh romei chhumin a b^wm chiai lai kan hmu a; a ch^ng thumna leh ch^ng tawp rak thlengin, dor^l lian chh<mpui zing, hnam tin r<mna thlentu chuan a b^wm l<k ta si a. A thehvenna thu a lan tak tel tak si loh avangin, ^wkin ni a lem zo vek a, a la chhak chhuak leh si lo lai ang hian, he hlaah hian Zoram mawi leh duhawm hi ^wkin a lem lai kan hmu ta a ni. Renaissance hun laia lem ziak thiam Michelangelo emaw Leonardo da Vinci emaw khan, hetih hun lai, ^wkin Zoram a lem lai thla hi lian pui maiin han ziak ta sela a hmuh a hrehawm duh hle ang. Han ngaihtuah chian phei chuan hetih hun lai Mizoram dinhmun hi hlaa la sak la sak chi em ni ang? tih hial tur a ni. Amaherawhchu hetianga a tl^ngkawmna thu siam tak mai chu, he hla l^r tak leh sak nuam tak si en hian, a lainatawm hle si a ni. Chuvangin engti kawngin nge he hla hi kan chhan (defend) theih ang tih hi kan ngaihtuah tur chu a lo ni ta a ni.

- 112 Hnial rual loh leh phat rual lohvin Rokunga hian a taka thil lo thleng (historical events), a lo thlen kumte pawh hriat leh sawi theih (dated events) te chu he hla ch^ng hnuhnung pahnihah hian a lo sawi ngei a ni. Chuti chu a nih avangin, a nihna takah chuan, a phuah hun lai leh hun boruak hip pha ve lote nunah chuan he hla hian thu sawi a nei ve lo va; chung mite tan chuan hla a tling thei bawk lo a ni. An sak pawhin ri mawi leh thl<k mawi (musical composition) an tichhuak mai chauh a ni. Tichuan he hla hi mihring nunah a dikna a lan reng theihna tur te, hun leh kumte hiana thu kente hi an la tihhlui lohzia te leh, hla kumhluna kan lo pawm theihna tur chuan a thuchahte hi engti kawngin nge kan hlir t^k ang le? Kan hriat tur pakhat chu poet kan tihte thu phuh chhuahahte pawh hian hrilhl^wkna awm (porophetic voice) a tel fo \hin. Hetiang aw hi khawvel literature zawng zawngah a awm vek a ni. Tin, hla phuahtute hi, hun kal tawhahte leh hun kal m>kah te hian l>ng kawp theiin, anmahni pawhin, an hriat loh hl^nin, an hlaahte hian hun lo kal z>lah pawh dikna nei thei tur, thu awmze nei an lo zep tel fo \hin a ni. Hla an siamin an hmanrua chu hla thu (poetical words) emaw, \awng upa emaw chauh a ni kher \hin lo bawk. Mihring \awng leh thu mal, an rilru leh ngaihtuahna hl^wm phawk leh aiawh zo hman tur an hmuh theih loh chuan hmanraw thar an nei \hin. T.S. Eliot chuan chutiang hmanrua chu objective correlative tiin a sawi a, Rokungan mi la sawi ngai loh d^n anga Mizoram mawizia a sawina chhawrpial r<n i iang e a tihte pawh hi hetiang chi hi a ni kan ti thei ang. Chutiang b awkin kum 40 aia tam kal taa Rokungan doral lian chh<mpui zing, hnam tin r<mna a lo tih hi literature-a objective correlative

- 113 anga pawm theih chuan harsatna kan nei tawh lo ang a, a anpui chiah, kan tun lai huna kan nun (social ang moral life) tich>ptu leh tihrehawmtua puh theih t<r pawh kan hre thei mai ang. Keini \hangthar hunah chuan kan ram tuamtu boruak \ha lo, ph<ng leh sakei aia hlauhawm zawk thil chi hrang hrang, \halai nun suattu, ruih hlo leh natna hlauhawm, chhungkua leh \hian min in\hen tirtu leh kan retheih phah nate, r^l\itnate leh lus<nna thlen \hintute hi, kan doral lian tiin kan sawi thei dawn ta a ni. Chuti chuan he hla hian awmze thar leh thuchah thar a lo nei ang a, doral lian chu engpawh mihring nun tich>ptu leh tizalen lotu, mihring hm>lma ti pawhin kan sawi thei ang. Mihring hian hmelma chi hnih kan nei a, chi khat chu mita hmuh theih a ni a, chi khat chu mita hmuh theih loh chi. Chi khat chu tharum thawha beih chi, chi khat chu tharum thawh lova beih chi. Mihring kan nih chh<ng zawng heng hm>lma chi hnih beih hi t^wpintai a awm dawn lo a ni. He kan hla ngaihtuah laiah pawh hian hnehna thu kan hmu lo ang bawk hian mihringte hian heng kan hm>lma chi hnihte hi kan hneh famkim ta tih ni hi kan nei ngai dawn r>ng r>ng lo va. Harsatna eng chi emaw chu t^wk reng chungin hun kal tawhte ngaih ch^ng kan nei reng dawn a. Chuti chung bawk chuan kan hmuh tak tak ngai loh tur chu beiseinain Hnam tin lungrual dar ang lenna turni, A her chhuak ang chung Pathian zarah tih hi,kan du hthu s^m chham chhuahna, kan kumkhaw hla tur chu a ni reng mai danw a ni. Hope springs eternal in the human breast, Man never is, but always to be blest. - Alexander Pope

- 114 -

ROKUNGA LUNGLENNA
THANDANGA, Chanmari

Heti em ema Mizote min awitleitu hla phuah thiam Rokunga ang hi khawvel ram hrang hrang hian an lo mikhual tawh \hin a. Keini Mizoram zimte pawh hian kan phu reng vang ni hauh lovin, eng emaw titiin a vantla ni hiala ngaih theih kan lo dawng ve nawlh mai a nih hi. Rokunga anga hla phuah thiam hi Siamtu hian engtikah tak min kawl hawhtir leh ang maw tiin ka ngaihtuah ve reng \hin. Kan duhtawk hla min phuahsak hmain min petu chuan min laksak leh daih mai si a. Zoram mipuiin kan sun nasatzia kha sawiin a siak lo a nih kha, kan la hre \heuh awm e. Hla phuah thiam hi dan naranin mi lungleng thei tak an ni zel e an lo ti \hin a, an lunglenna lam erawh a thuhmun vek hauh lo va. |henkhat Pathian lama an lung a len laiin, a \hente chu khawvel thil, nula tlangval inlemna kawngah te, Pathian thilsiam mawina lamah te leh khawtlang lunglen lam hlatein an lo inpuang chhuak mek a. Tin, hla thluk lamah hian Mizote hian a lunglenthlak lam hi kan duh bik a. Chuvangin hla thluk lungleng khawharthlak tak chi hi kan hlaah pawh hian a lar duh deuh. Van lam ngaihna rau rauah pawh fakna leh chawimawina lam hla aiin lusun mangangten Pathian an ngaihna hla, a thluk pawh lunglenthlak leh a thu pawh runthlak deuh ngaih chi hi kan rilru mil zawng a la ni lehzual fo va. Heng kan hla ngainat zawng hi Rokunga hian a phuah thiam em em vek mai a. A tan chuan kan hnam rilru mil zawnga hla han phuah mai chu thil harsa a va ni lem lo tak em! Rokunga hla thu leh thluk ka ngaihtuah chian poh leh amah a phuahtu thiamzia hi ka ngaihtuah

- 115 zui vak \hin, a va han namai lo bik >m ka ti leh ngawt \hin. A thukhawchang hi ka ngaithla ve phak lo va, veng kar hlat vang leh kum lamahte kan lo inthlauh deuh avangin vawikhat chauh ka titipui ve a. Hetia titipuina hun ka neih ve theihna chhan pawh hi eng dang vang a ni lo va, ka hla pakhat A nunna a pe ta tih hla 1961 Good Friday dawna ka phuah ve kha a la fuh deuh a lo ni a. Saptawni hnenah khan he hla phuahtu hi i mi hriat zawng a ni em? ka hmu duh ngawt mai a lo ti a. Ani chuan khaw khat kan nih \hin thu leh Shillong-a lehkha zira ka awm thu te, ka haw apianga an in ka tlawh ziah thute chu a lo hrilh a. Ka han haw leh chuan Saptawni te in chu ka va tlawh leh ta a, an zuk kohtir ta nghal a. Kan han inhmuh chuan kei chuan eng vanga min hmu duh ve teh tlat nge a nih ka zawt a. Ani chuan, Kumin Krismas (1962) khan kar khat chhung min vel \umtla \hak mai a. I hla phuah, A nunna a pe ta tih kha carol nan kan hmang a, kan \ap reng mai a, chung thua han titi dun chu ka chak vang a nia tiin min chhang a. Kei chuan, Krismas carol nana Good Friday hla han sak tlat chu a va inhmeh duh awm lo ve ka ti a. Ani chuan, A lo inhmeh ber alawm, hla dang pakhat mah kan sa thei lo, khami hla hlir khan kan tlaivar reng mai a ni a ti a. Ka phuah dan hmangte min zawt a, ka hrilh ve nual a. Ani meuhin khati taka min lo hmu duh ve kha ka lawm teh asin. Khami hla a du hna chhan a sawi chu , a thu kalhmang leh a thluk inulh ngheuh ngheuh dan kha niin a sawi a. Tin, a chang 2-na : Kan sual thawina turin Kawng dang a awm lawm ni; Engngati nge Van lal fa chuan, Thihna kher a lo tuar?

- 116 tih leh a thunawna Hringfa sual thawi makmawhte tan, A nun a pe ta, tih lai kha a rilru khawih na zual lai nia a sawi chu a ni a. Heta kan titi dun \uma a thusawi hi ka bengah a la cham reng mai. A titi sawi dan leh a \awngkam chhuak a\ang rengin pa nelawm leh ngaihawm tak a ni tih chu ka hre thei nghal mai a. Veng kar hla chung chung pawha ka lo va pan ve fo ta lo kha tunah hian ka inchhir hnuhnawh teh asin. Naupang t> zawk mah ni ila, kan thusawi vete chu a chhan a lak pawh a lo thiam zel awm si a, titein ka ngaihtuah kir leh \hin. Mizo hi lunglen tuar na hnam kan ni a, kan hla duhzawng pawh hla lunglenthlak lam a ni kan tih tawh kha. Krismas lawma kan zaikhawm pawhin kan hla sak hlawh ber berte chu a thluk lunglenthlak lam hi a ni deuh vek mai. Kan han zaikhawm a, a tir lamah chuan Krismas hla \ha pangngai kan han sa ve bawk \hin a. Kan zai rei deuh va, ni eng emaw zat hnuah chuan nau piang lawm e ti lovin, a thihna lam lunglenthlak chi bawk hian kan chhunzawm leh nge nge \hin. A pianna lam hlain min daih loh vang ni hran lovin, kan lunglenna lam hla thluk kha kan ngainat zawk tlat vang a ni. Hemi tak hi alawm Pathian min pek Rokunga neitu keini Mizote kan vanneihna chu. Rokunga chuan hla chi hrang hrang hi a phuah thiam em em vek a. A lunglenthlak lam hi a thiam lehzual emni chu aw ka ti \hin. Heng a hla a\angte hian mi lungleng thei tak a nihzia chu a hriat theih vek a. Chutianga lungleng thei tak chu lo ni tehreng pawh ni se, a hlaah hian a lunglen thu chu a phuah chhuak duh hauh lo mai a, a insum thei teh a nia.

- 117 Rokunga hla a\anga a lunglenzia kan hriat chian lehzual theih nan a hla \henkhat lo thlir kual den den ila kan fiah thei deuh ang e. Hun leh kum lo inher danglam zel hi a ngaihtuahin a lung a leng thei em em \hin tih chu, he hla Aw hun leh kumte tihah hian a lang chiang hle. Aw hun leh kumte an ral zel a, Khawvel ropuinate an lo chuai; Kan hlim lai nite zawng pawh an inher liam a, Hun danglam tawh lohna pan turin. tiin a lo chham chhuak a. A chang dangah chuan, Chhawrthlapui van zawla leng mah khi, Zan tlaiah kawlrawn a her liam a; A lenna van zawl tual nuam chu ngai mah sela, Chung Pathian ruatin a her liam \hin., tiin a han sawi a. Amah a phuahtu a lunglen nasat avang khan a thil hmuhte pawh kha a hmu lungleng zo vek ni ngei tur a ni. Thla han her liam \hinte pawh hian an lenna van zaupui mai khi ngai ve ta em em ni awmin a suangtuah a A lenna van zawl tual nuam chu ngai mah sela a ti ngawt mai a. Thlate hial pawh khi a han hmu lungleng vek mai a nih chu. Lung a han len tak tak hi chuan khawvel mawina thil chi hrang hrangte hi kan hmu lungleng ve vek mai zawng a nih tak hi maw! Tun hma kha chuan Aizawl hi a nuam thei em em a. Mihring lah an rinawmin, sualna a la tlem em em a, khawi hmunah pawh hian a chhun a zanin mahnia han len chhuah ngam lohna pawh a awm lo va. Chawlhni tlaiahte hian nula tlangval \hianzaho rual hi an leng dual dual a. Mi hi an la rinawm em em vek mai a ni. Hun engemaw a\ang khan kan lo khawlo zo ta a. Hei hi Roku nga chuan a han

- 118 ngaihtuahin, hun liam tawh hnu Aizawl khawpui nawm lai chu a ngai em em a. Chuti taka kan nun lo chhe zo ta chuan a rilru a luah hneh ta em em a. Chutianga a rilru natna chu hlain a chham chhuak ta a, Zawl khawpui tih hla a lo phuah ta a ni. Tun hmaa veng hrang leh tlang hranga hun hlim leh nuam an lo hmanna chu a rilruin a hre reng mai si a. Aizawl khawpuia mi chengte zai rimawi thawmte kha a bengah a la cham reng mai si a. |iah\angan zaithiam rimawi a fawn vel a tih hian a hrilhfiah mai awm e. Tunah chuan dikna leh felnain hmun a chang ve ta lo. Dikna a lo bo va, felna lah a lo tlawm ta bawk si. A han ngaihtuah let leh khan hun hlim liam tawh hnu a ngaihna chu han tuar daih mai mai chi a ni awkawng lo mai. Dikna leh felna chu thamna leh bawlhhlawhna ten a rawn thlak tawh a. Chungte avang chuan hun liam tawh hnu a ngaihna chu a zual zel a. Chutiang hun \ha thlak nana hun duhawm lo zet mai lo thleng ta chu tu tan mah han pai dam chi a ni hauh lo. Rokunga chuan eng emaw tikawng kawnga a lo inher danglam leh a, hun thar duhawm zawk a lo thlen leh theih nan Aizawl khawpui chu tlawm hlen mai lova ding chhuak leh turin a fuih a : Tual kan lenna khawpui, Tlawman ka phal lo che, Tho leh ta che maw., a ti ta ngawt mai a ni. Rokunga chuan, I hun i hmang \ha em tih hlaah : Kan hlim ni leh lawmlai ni pawh, Mual an liam ta kir an rel lo, a ti a. Kan hlim ni leh lawm niten mual an han liam zel mai hi zawng hriat thiam a har bawk a ni e. Kan

- 119 vanglai hun \ha han ngaihtuah kir hian lung a leng zual a. Pathian remruat dan hi han ngaih thiam loh mai pawh a awl rum rum \hin. Khawvel hausakna leh ropuina zawng zawng pawh hi ral leh thuai tur a ni tih a han ngaihtuah chian hian tuar har a ti \hin a ni. Chutianga lungleng tak chunga hun liam tawh hnu ngaia kun rengte tana lawmna neih leh dan min hrilh zui leh hlauh lo phei se chu, kan tana lawmna leh hlimna tur awm reng reng lo ang hialin a hla hian min tichau der thei dawn a nih hi : Thil \ha tiin sualna do la, Nunna kawng dik zawh la; Tin, chatuan lawmna i nei ang, Hun danglam tawh lohnaah chuan, Chhandamtu pianna lam hla a phuahte pawh hi ngun takin han ngaihtuah ila, Rokunga hi mi lungleng thei tak a ni tih chu kan hmuh belh zel thei a. Aw Bethlehem ka ngai a che tih hlate hi han chhut chiang ila, a thu hi lawmna hla thu khawharthlak tak a ni a. A thu a khawharthlak ang tho hian a thluk pawh hi a khawhar lunglenthlak zu nia : Berampute ram \uanna, Serafimten zai an vawrna chu, Ka lal pianna i lo ni., tih thute hi keini ang duang phuah chu ni ta se, sak a hlawh ve vak lo ang. A thu leh a thluk inmil taka phuah kan thiam ve dawn hlei nem. Berampute ram\uanna tih ringawtte chu chu ti takin kan lunglenpui lo mai thei a, mahse a thluk nena inmil taka a lo phuah avang hian kan sa tawp hlei thei lo chu a nih ber hi. Khuarei an chang zo ta, tih leh, Lawmin tlaikhua min varpui rawh han tihte hi a va han khawhar

- 120 lungleng aw-k^ ve le. Thu har pui pui leh danglam tak tak a hmang pawh a ni chuang lo. A thu hman apiang hi a awm hluah hluah vek mai a nih hi. A hla thupui han ena ropui hmel lo tak leh thu iaiawm taka ngaih theih hmanga a phuah, Bawng In run pui tih pawh hi mi dang phuah chu ni ta se a thleng sang vak lo hmel e. Mahse han sa ila, a thluk lunglenthlakzia leh a thu rem fuh dan hi a mak a nia. He hlaah hian khualbuk vengtu hian Lal Isua lo pawm lo anga a tihlan, a thlenna tur lo ngaihtuah duh lo ta anga a tarlante hi, a hriat thiam duh loh vang a ni awkawng lo va, sapin Rhetorical question an tih ang hi a ni zawk. A thil sawi tum a uar duh avanga zawhna lem, a chhanna tur pawh hriat sa, thu sawi tilangsar zualtu atana an hman ang hi a ni zawk a. He hla pawh hi a thu leh a thluk a inmil em avanga mite sak hlawh a ni. Lal Isua pianna hmun a han ngaihtuah khan a lung a leng em em a, a rilru chuan chumi hmun ringawt chu a ngaihtuah reng mai a. Tichuan Rokunga chuan hla \ha tak mai, A ropui leh a mawina tih hla a han phuah chhuak leh ta a : Aw chu hmun chuan ka lung min len, Thinlai hrui ang min rawn vuan e; Siar leng pawh a liam thei lo, Kawlkungah cham reng e a ti ta a. Isua lo piana thil thleng zawng zawng kha a lung tilengtu an chang zo zel a. Chhiarin hre thiam reng ila aw, Nun pawh hlanin ka mawi e, a ti leh ta hial a. A hlaa a lungthlak lai lawr zeuh zeuh chauh pawh ni ila han tihlan sen mai chi a ni hauh lo.

- 121 Kan hnenah awm ve ta che tih hla a\angte hian a lunglenzia kan hmu zel : Aw nang hnam tin Lal ropui, Kan \awng\ai ngaithla la; Kan hnenah awm ve ta che, Khua pawh a tlai dawn ta e; han tih lai changte pawh hi han ngaihtuah ngun ila, a thu hian a mi deh a na riau zu nia; a phuah khawharthlak bik tlat zel alawm. Lal Herodan Lal Isua lo piang tihhlum tuma a beih dan, nausen rawt tur thu a pek te a han sawi t> t> a. A thiltum rapthlak takin kan rilru a tihmangan fe hnuah chungnung kutin Lal Isua a chhanhim leh tak thu min han hrilh leh a. Heti zet hi chuan Pathian thiltihtheihna lo thleng thei nghal mai hi min hriat chiantir bik asin. Hunte an inher liam zel a tih hla tak hi asin lung tileng zual leh ta chu. Hun inher danglam zel hian kan lung chu a tileng zual \heuh mai a, mahse kan sawi thiam dan a inang vek hauh lo. Hun liam tawh hnu ngai hian kan au kan au \hin a, mahse kan au kir thei chuang si lo. Kan tun hun hman mekah lah buaina leh lungngaihnain min tlakbuak reng bawk si. Hun lo thleng tur hi beiseina neiin kan han nghak leh fan fan a, eng ruai chu kan ang leh lem hlei lo. Hetianga hun lo inher liam zel hi alawm Rokunga chuan lungleng em ema a lo thlir liam \hin chu ni. A hla thu a\ang hian kan hmu thei vek a, lungleng tak chunga a phuah a nih vang pawh hi a ni ang e, a thluk lunglenthlak em emna chhan pawh hi : Hunte an inher liam zel a, Lei pangpar mawite an chuai e; Chutin kan hlimlai nite pawh, Hma takin an ral leh \hin;

- 122 tiin a lo phuah chhuak a. Lei pangpar mawi tak tak pawh hian rei daih lovin chuai hun an nei a. Chutiang bawkin kan hlim lai ni pawh a liam leh mai \hin tih a sawi a. Chatuana hremhmun chang tur leh chatuana lawmna chang turte pawh chiang takin he hlaah hian min hrilh vek a: Boralna kawng lam tluang zawh ten, Chatuan hremhmun an chang ang a ti a. Tupawh Isua ring apiang ten, Chatuan lawmna an chang ang a ti leh mai a. Chatuan khawvar hun tur pawh min nghahhlelhtir sawt mai. Vanram ngaia a lunglen thu Rokunga hian a hla pakhat Ram ni eng takah tih a phuahah hian a sawi a : Lui ral mawiah hmangaihten min lo hmuak e, Kan pa ram engthawlna khawpuiah chuan, Lungduhte nen kan inkhawm hun tur chu, Ka sawi thiam lo chatuanin kan hlim fo ang tiin. Vanram a ngaihna hi a hlaah hian a lan chhuahtir fo va, amah Kohhran Upa a lo nih bawk avangin a nun pumah hian van lam hian a rilru a chang tam zawk reng \hin a ni kan ti thei awm e. Ringtute tan zawng hmangaih kal tate min lo hmuahna hmun, kan pa ram engthawlna hmun han thlen hlan hi a nghahhlelhawm thei \hin hle a nih hi. Chu hmun nuam, lungngaih buaina awm tawh lohna hmuna a kal tur thu hi a hre chiang em em a, a nawm turzia a hre bawk si a, chuvangin, Ka sawi thiam lo chatuanin kan hlim fo ang, kan \ap leh tawh lo ang, a lo ti a ni. Rokungan a lunglen thu hlaa a puan chhuahna kan tarlang nual a, heng hi a lunglen a auchhuahpui

- 123 nana a hman a la ni mai hauh lo va. Kan thu kharna ni pah fawmin Lei mawina tih hla a phuah hi i han chhui chipchiar zual deuh teh ang hmiang. He hla a phuah dawna khawvel thilsiam tinreng mai a hmuh dan hi ani ang tan chuan hla \ha chungchuang han phuah chhuah lohna chi a ni reng hlei nem. A khaw hawina lam apiangah, hmun hniam, hmun sang, hmun hla leh hnai, a khawi hmunah mai pawh hian zun hi a zam chiai vek mai a nih awm hi. He hla a phuah dawna a khawvel thlir dan hi ka lo suangtuah ve \hin a. A lan theihna tlang, thengthaw nuam tak a\angin chhak leh thlang, chhim leh hmar chu a han thlir vang vang a. He kan Zoramah hi zawng lunglen changa khaw han hawina atana tlang thawveng nuam fe fe hi a tam em lah tak a. A hawina lam apiang mai hian a lung an tileng em em vek mai a. A bul hnai deuhva thingkung \awi bim bem, hnah tle siusiau a han hmun ringawt te pawh kha, phurh zawh loh khawp tur lunglenna tur chi zun an lo ban zel bawk si. Khawvelah hian Siamtu ruat angin kan lo piang a, thil rimawi hre thei leh thil mawi tinreng hmu theiin kan lo awm a. Mihring lo ni ve ta fam chu le, kan seilianin vanglai hun \hate kan lo nei ve ngei a, mahse heng hun hlim leh nuam kan dawn ve te hi a rei thei lo. Siamtu ruat angin rei loteah kan lo chuai leh mai \hin si a. Chutiang ngaihtuaha puan chhuah nan he, Lei mawina hla hi a rawn phuah chhuak ta a ni. Rokunga chu keimahni ang, mihring pangngai ve tho a nih avangin lunglenna pawh a nei lo thei lo va. Keini aiin a lunglen thu chu hlain a la puangchhuak thiam lehnghal. Khawvel mawina hi a han thlir vang vang a, mawi a ti em em a. Heti khawpa thilsiam mawi leh ropui, hlim taka lo chentu keini mihringte kan vanneihzia chu a hre chiang teh ang.

- 124 Amaherawh chu, hetianga thilsiam dangte an awm pangngaia an awm reng lai hian keini mihringte hi chu kan va han hlun lo bik em! tiin a ngaihtuah a. Keini mihringte nun leh thilsiam chi hrang hrang, mawi tak tak; khawvel chei mawitu chi tinrengte hi a han tehkhin a. Pangpar mawi taka vul chiai \hin anga kan vang lai leh chak lai hun te, hlim tak leh nuam ti taka lo hmang \hin keini mihringte hi rei lo teah kan lo ral leh mai \hin : Aw hring nun par anga vul \hin hi, Hmaten zamual a liam tur chu; tiin a chang khatnaah hian a han chham chhuak phawt a. He hla tlar a\ang mai pawh hian a phuahtu lunglen dan tur chu kan hmu nghal mai chu a nih hi. Mi dang ang chu ni se a lunglen thu hi zep miah lovin hla thu lunglenthlak tak tak a phuah chhuak tur hi a ni naa le. A sa biakin chuti lam hawi chu a phuahtir phal lo a nih mauh awm hi maw! Chuti ni suh se lunglen puan chhuahna hla \ha kan ngah phah viau tur hi a ni mawle! Hetia a rilrua a lunglenna sawi ri duh lova a zep tlat avang hian a rilru chu a lo tawt ru viau \hin dawn a lo nih hi. Hetih hun lai tak nangchinga a lunglen thu han sawipui hi ka va han chak tak em! Lo han sawipui ta ila chu a lunglenna han inhrikthlak a, han intih thawl hawkna hun kan siamsak ve chu a lo ni mai danw si a, phengphehlepa khua kan tlai zo ta si a nih hi maw, a va pawi tak em! Kan rilru vei zawng tak sawi chhuak lova kan up beh tlat hi chuan, kan taksa pawh hian tuarna chin a nei ve \hin asin. Rei lotea kan hringnun lo chuai a, kan taksa a han \awih ral mai mai tur hi a hre chiangtute zinga mi a ni ve ngei ang a. Mahse chutia lungchhiatthlak

- 125 lam zawnga a ngaihtuahna chu a sawi ri ve duh lo. Hla phuahtu dangten an hringnun an lo thlakhlelh em em avang a : Hai ang tar leh sakhmel chul tur, Ka dawnin lung reng a awi thei lo., tih te, Hnutiang hmatiang ka dawn changin, Dartui ang kan luang ral tur hi, Lung a awi lo ve., ti tea an lo chham laia heti teh mai a, Aw hring nun par anga vul \hin hi, Hmaten zamual a liam tur chu., tia awlai lutuka han chham liam mai atan chuan a uiawm lutuk lam deuh chu a ni e. Hetianga thu tawi leh a uiawmna sawi lang tel lova han tawp ringawt hi chu mi tam zawk chuan kan phal lo ang. Hei aia thu sei deuh, a uiawm dan leh lunglenna lam thu tlem azawng tal Rokunga k^ a\ang hian kan beisei fur a nih hi. Tlang sang thing zar mawi leh phai zawl a, Suanglungpui leh luipui luang ri; Vanrang chhum leh thlifim leng velin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe. A han thlir vang vang khan, Rokunga chuan tlang sang tak takte leh a tlang bawmtu thing hring nghulh maite chu a hmu a. Heng a thing hmuhte lah hian mahni chauha din chu duhtawk mai bik lovin an zar hmun remchang lai laiah, mi tin maiina pangpar mawi ber an lo tih huai huai, naub^nte chu an lo paw ve tak fir fer a. Heng n^uban chi hrang hrang, thingkung tena an lo damkhawchhuah ve theih nana an zar an lo bawm hawhtir ve \ii\iaite hi siamtun mihringte nun tihlimtu atana a lo dah a ni

- 126 ang a, a lunglen belhchhahtu an chang zo zel ang tih chu sawi ngai lovin kan hre \heuh awm e. Keini mihringte hi zawng rei lote chauh cham turin he khawvelah hian kan lo zin a. Hun \ha leh hun nuam lah kan chen rei hman lo, kan chuai leh mai \hin. Thilsiam dang luipui, tlang leh lungpuite hi zawng an ral ve mai mai lo va, an awm pangngaiin an awm reng bik a. Hlun tur renga Siamtun a lo siam an lo ni e. Vana chhum lo let but but te leh thlifim lo tleh heuh heuhte pawh hun pangngaiah an lo lang leh mai \hin a, tawp-in-tai awm lovin an tihdan pangngaiin an rawn lang reng mai dawn a ni. Keini mihringte erawh hi chu kan hun a va tawi lua em! Hemi lai thu pawh hi he hla phuahtu hian a lunglenthlak zawngin zu han chham duh hauh lo pek a. A lunglen nasat turzia chu mi ^ nileng lo tan chuan han hriat loh rual lah a ni si lo, a va han insum nasa em! Hemi chang tlar hnuhnungah chutiang thilsiam chi hrangte chu khawvel hnena hla mawi petu an ni tiin a sawi hlauh a. Hetiang lutuka inzep hi chu kei chuan zu haw deuh tlat ia. A lunglen thu hi lo chham chhuak tel se, keinin lo \awmpui hlauh ila kan dam tlang ni mai tur le. Khua \hal lenkawl ni chhuak eng rii riai, |uahpui par leh vau, phunchawng par; Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni. Sik leh sa lo inthlak danglam zel hian, fur leh \hal, nipui leh thlasik te kan nei a. Hun danglam tak tak min rawn her chhuahsak \hin. Khua a lo \hal a, ni chhuak eng mawi tak chuan Mizote pangpar mawi tih zawng tak, a par hun a dik avanga lung tileng zual \hintu far\uah, vau leh phunchawng te chu a rawn par chhuahtir a. Chutiang zelin a tihdan

- 127 pangngaia a hun bik rawn hmang ve \hin, Mizo hla phuah thiamten a thlazap riin an lung a lo tihlen \hin em avanga, an hla thua an lo chham tel fo \hin kawlhawk ngei mai chu favang thengthaw lawmin van s^ngah a lo thlawk ri huau huau mai bawk si. Hengte hi anmahni hun pangngai \heuhah a lo thleng thliah thliah zel a. Kan ram sik leh saina thil chi hrang hrang a rawn thlente avanga lunglen hun a lo ni bawk si. Hetiang huna thil chi hrang hrang a hlaa a rawn khawn khawm den den danah pawh hian, a phuahtu lunglenzia chu a hriat thiam theih vek mai. Hetiang hunah hian keini ang duang lungleng ve chuan kan lunglenna chhan ber pawh sawi chhuak thiam lovin kan sepui ruah tuar tlawk tlawk mai \hin. Hetiang thil chi hrang hrang lo lang indawt thliahte hi Rokunga chuan Lei rawngbawl kum siam an lo ni tiin a sawi fel leh et mai a, kan va sawi thiam hlei \hin ve le. Lei mawina khar nan, Rokunga hian he khawvel mawina chi hrang hrang a sawite fun khawm nan thu mawi tak tak a hmang a. Siamtun he lai mawina chi hrang a lo dahte mawi a tihzia a han tarlang phawt a. Chu mawina chu retheite tana nawmna thlentu leh kan hrehawmna leh \ahna zawng zawngte chu hlimna thlentua lo chang turin a sawm ta hlauh a. Tichuan he hle chang tawp ber atan chuan heti hian a chham ta a : I mawi mang e piallei kan chenna, Rianghlei tan par ang vul ve la; |ah lai ni kawlkungah liam zelin, Hlim lai ni par ang vul rawh se., a ti ta a. Rokunga hla ka han tarlan den dente leh a kharna atana ka hman Leimawina hlate a\ang hian a lunglen nasat turzia chu kan ngaihtuah thiam mawi

- 128 awm e. A hun lai khan kohhran lam kha an thikthu a lo chhe lutuk deuhin, hla thu mawi tak taka hla \ha han phuahte kha an lo phal lo em ni dawn ti tein ka ngaihtuah fo \hin. A lunglen thu hi zep nei miah lovin lo han chham chhuak se, kan hnam tana ro hlu \ha tak tak kan va ngah phah dawn em, ka ti \hin. Rokunga hian a lunglen nasatzia zep chung chunga a hla \ha lunglenthlak zualte phuah chhuak tur hi chuan, hun satliah mai mai chu a hmang awzawng lo ang le. Hun fianrial hmun khawhar tawk a pan ngei dawn a. A chang phei chuan a lunglen nasat em avangin mutmu pawh tuah \ha hlei thei lovin a van ruai ruai ang a, a chang leh a han mu leh renrawn \hin ang. Han mu eltiang mah sela, a mut a chhuak thei lo ang a, a harh tawlh tawlh ngei ang. A tawp a tawpah a hla phuah tur, a rilru rawn luah khattu ber phuah chhuak tur chuan, a chhungte mu tui lai tihharh palh hlau tak chungin, thawm dim em emin a tho \hem \hem ang a, a dawhkan bula \hutnaah chuan va \hu phei lehin, a va inziak lungawi leh nge nge \hin ang a. A hla thluk tur a rilrua lo lang sa a lung tileng zawng tak pawh kha, a chhungte mu tui lai tihharh a hlauh avangin a sa chhin ngam lo ang a, zawitea han rum rik ret ret pawh chu a ngam hek lo ang. Mahse, a duhzawng hla thluk lo lang chu a solfa-in a ziak ang a, hun remchang dangah a thu nena inmil tur chiin a la siamrem leh ang tih chu rin loh rual a ni lo. A hla phuah laklawh lai kha mi dangin be buaiin rawn tisukuk palh ta se chu, tuna hla \ha tak tak \henkhat hi chu kan nei lo mai thei asin. Chuvangin alawm hmun leh hun fianrial bik hi Rokunga hian a lo thlan \hinna chhan tur chu. A hla \ha zualte ang han phuah hi chu thil namai a ni hauh hlei nem.

- 129 Ka han ngaihtuah vang vang hian a lungleng lutuk tur hi ka rilru tihahtu a ni tlat mai. Ka va han khawngaih \ha leh \hin tak em! Heti em ema lungleng hian, lunglen thu han sawipui tur \hian \ha zual hi a nei lo em ni ang ti tein ka han inzawt leh rih \hin. A nei tehmeuh ang le, mahse a lunglen thu chu a sawi ri duh chuang hauh lo ang. |hian \hate hnenah a lunglen thu hi a ngial a nganin lo han sawi chhuak ve vek chu ni se, a \hiante chuan thiam taka lo dawngsawngin an lo sawipui ve ang a, a tuar hial pawh an lo tuarpui ve ang a, a lunglenna phur rit tak chu a lo zang thei deuh tur, ti tein ka ngaihtuah leh ringawt \hin. Tunah zawng a hringnun ram khawhar lungleng lutuk han hnem turin engmah tih theih kan nei tawh lo. Ama hla phuah a Lei mawina, thla leh arsi eng mawi leh ni chhuak leh ni tlate hi damlai khawvel nunkhua tinuam turin he MIZO NIH TINU AMTU ROKUNGA hi i sawmpui ngawt mai ang u.

- 130 -

ROKUNGA HLA KALHMANG


C. THANSIAMA, Chanmari West

Kan sawi tur lai tak mai hi thu pawimawh tak ni si, mahse sawi thiam harsa tak ni lawi si a ni. A thupuiin a kawh tak ka sawi thleng pha lo mai ang tih ka hlau deuh rum rum a, ka insit hle mai. A chhan chu, a thu hrilhfiah a ni mai si lo, a thl<k lam lah, kan hotute hian an huam tir lova, thupui hrangin an dah bawk si, ch>p deuh chuan ka inhre deuh nain, an thu ^wih ka ch^k bawk si a, thiam ang tawkin kan hmachhawn ve ta r^wih mai e. Amaherawhchu, min lo hrethiam ula, kan thupui tak kan luhchilh hmain sawi ngai, sawi duh ka nei hmasa. Pu Rokunga leh kei : Pu Rokunga hi tu nge, eng ang mi nge a nih tih ka hriat leh ka hmuh hma, kum sawm ka tlin hma daihin a hlate hi tui takin ka sa ve tawh. Kum 1949 kumthar lawmna atan kan veng pa hovin sazuk an hual a (Ruai \heh nana ranpui lei te kan harsat \hin a) zukchal lian tak, a ki hr>u nalh zet mai hi an kap hlauh mai a; mel li zeta hla a\angin pa ho leh tlangval zawng zawng mai a z^wn turin an thawk chhuak a, a hmuak turin nunau nen a khawn^wtin, keini naupang tlei tawh deuh te chu chulram lamah kan tlan chhuk a, tl^n pahin Pu Rokunga hla, Ngairu Angel ho zai chuan, lei leh van a thangkhawk a.... tih hla hi phur takin kan sa thla ^wl ^wl a! Kum 1953, Middle Schoola pawl nga ka zir kumin, |HALAITE HLA BU hmasa ber kha ka lo hmu ve a (Kristian hlabu solfa chhut chhuah hma a ni a) He |halaite Hlabu kan hmu mai ch<(h), mi ta ka hawh sauh sauh a, sikul kal te chu khawi lam, kan Headmaster a khirh tehreng nen, ka dam lo der a, sikul lo

- 131 vin, pindanah ka in khar hnan a, a bul a\angin ka sa ta ngat ngat a, ka sa chhuak vek! Hrehawm ka tihna lai ber erawh, sak rin ngam ni hek suh, dim deuha sak a ngai si kha a ni! Kum 1958 kuma Synod, Dawrpui a a awm \um khan, a tawp zanah Mission Veng Kohhran zaipawlin hla pahnih Halleluijah chorus leh Mizo hla, Aw ka chenna he lei hmun hi tih an sa a. Halleluijah hi Pi Zaiin a hruai a, pakhat zawk hi Pu Rokungan a hruai thung. He hla a hruai lai hian a tui khawp mai a, a meng phal lo a ni. Hetianga Mizo hla a solfa-a siam (harmonize) ang chi hi heng hun lai hian kan la ti lutuk lo a, ani hi a ti \antu pawh a ni hial ang. Palai ho leh inkhawm te chuan \ha kan ti hle mai a, Zoram a deng chhuak a nih kha. He hla a hruai lai hian kawrchung var a ha ni tain ka hria. Kum 1968 khan Pu Vanmawia \hahnemngaihnain khawpui zaipawl hruaitute Pu R. Buchhawna in, Zarkawtah kan inhmukhawm a. Pu Rokunga pawhin min rawn tel pui a, heta kan sawi chu : Jerusalem ka in ropui tih hlapui, a bul lam a hla thu in chh^wn, dik tawk lo kha siam\hat a ni a. Lungrual takin tuna kan sak ang hian siam \hat a ni ta. Kum 1962-1964 khan Mission venga hostel-ah kan awm laiin, Bangla thar bul, Synod press chhakah hian Badminton court a awm a. Tlai lamah kan inkhel \hin a, Pu Rokunga nen hian single in kan inkhel \hin. Min cho fiam \hin a, ka hneh lo a chh^ a ni, a thiam phian mai; nei leh nei lovin recquet thar ka lei phah. A hla thluk siam dan pakhat min hrilh ka la hriat reng chu : An kawmthlang (a sir a ni mah zawk awm e) ah rawn^l hung lian ang reng tak a awm a; thlipui a lo tleh hian chu rawhung chu a

- 132 rawn chh>m a, a nat phei chuan a vung hlarh hlarh \hin a. Chu ri vung hlarh hlarh a\ang chuan hla thl<k a siam \hin a ni tih min hrilh. |henkhatin thlipui an hlauh em em laiin ani chuan hla thluk mawi tak siam nan zu hmang hlauh a!
A HLA KALHMANG TLANGPUI

1. A hla thu n>lawm : A hla thu hman hi, hmun eng emaw zatah chuan hla thu (Poetical words) pangngai hmang bawk mah se, hla thu harsa leh kherkhiap tak a hmang ngai lem lova; \awng tluangtlam \ha tak, a awmze hriat mai theih deuh vek a hmang a, a hla thu hi, a bikin naupang leh \halai deuh tan pawh a hlauhawm lo! A thu hre fiah chunga sak nghal mai theih a nih hlawm avangin a satu pawh an tam a, chu chuan a til^r chak a, a satu an tam na n^ n^ chuan a hlawhtling hle tihna a ni leh lo thei lo. Sawi tawh angin, a chhan ber chu a hla thu a n>lawm vang a ni. 2. Mi lairila inphum sa a chawk tho thiam : Mi tam tak chu mahni thinlung chhungrila p^i nei, vei em em nei kan ni deuh fur ang. Vei z^wng erawh a in ang lo ang, lunglen thu, eng thil emawa \hahnemngaih em em thu te leh a dang te pawh a tam ang. Kan sawi chhuah thiam loh vang maiin reh a tum bik si lo, mawnga vur zeh an sawi ang maiin theihnghilh rual lah ni lo. Entir nan, Mizo Kristiante chuan Krismas hun alo thlen hian Bethlehem leh ran thleng, han tih vel hian kan ng>ngpui a chhun a, min tuam ch<ai ch<ai mai si a; Pu Rokunga chuan, Amian riang maw; Aw, Bethlehem ka ngai a che, Bawng in runpui a bel; Isu, kan hnenah lo cheng la... an ti ta a; kan lung hi a awi em em a, ngaihtuahna a titui a, a titlai nghal bawk a ni.

- 133 Mizote hian kan ram hi nuam kan ti ve em em a, m^wi te pawh kan ti ve a ni, mi ram ropui tak tak te tluk lo hle mah se kan ngai ve ngawih ngawih a, ram chhengchhia leh khawkrawk tak pawh ni se, sapram nuam tak a\ang te pawhin kan ng^i em em a, mumanga man loh kan hlau \hin, mahse kan sawi chhuak thiam si lo. Pu Rokunga erawh chuan, Kan zotlang ram nuam hi chhawrpual r<n i iang e a han ti ta zaih mai a, belhchhah ngai ti miah lovin kan sa dual dual mai zawng a nih hi! Hetiang hian kan rilrua inphum ve sa tam tak, kan min sawichhuah thiam lohte chu sawichhuah sak ta a ni. Hla chi hrang hrang a phuahah te hian a chiang hle a ni. 3. Ram hmangiahna hla (Patr iotic song) : Kan hriat \heuh angin amah Pu Rokunga hi Mission veng Kohhran Upa a ni a. A hla dangte kan en pawhin thlarau lam thu thuk tak tak leh ril tak tak te a awm hlawm a ni. Rawngbawltu a ni a, awm r>ng pawh a tih theih e. Amaherawhchu , ram leh hnam dinchhuahna leh siam\hatna tur, khawtlang nun khawih lam hi a hlaah hian hlawm lian tak in hmun a luah a. Pu Rokunga hi vei dan dika ram veitu a ni; han uar deuh ta ila, kan thusawi tun lo haw lo sela, tunlaia kan ram politician tam tak hi an inang lo hle mai a, \henkhat thlarau lam thu th<k tak luh chilha hla phuah an awm, mahse ram leh hnam, khawtlang lam erawh an luh chilh ve lem lo, anmahni Pathianin a pek chin a nih chuan a \ha vek a, tu sawisel ngawt theih pawh a ni lo. Ani hi chuan hnam nun lan chianna kawng hrang hrang, Mizo te tuiz^wng leh eizawnna, kan chezia zawng zawnga \anin a phuah a. Mizote hi eng ang mi nge kan nih lan nan, \h^lah, sangha tl^ng vuak ching tak, lo lam hna thawka inl^wm dual dual \hin, nula leh tlangval ink^wm a, lungleng \hin kan nih te, chhungkaw nu awmdan te

- 134 a phu ah a; ram rorelna kh^wl \ha, Pathian kaihhruaina a mamawhzia te leh hnam pumpui hma sawn a, raltiang, mite ang pha ve tura a duhna te thiam takin hlain a dah vek a. YMA hla te mawlh hi, han sak hian kan YMA riau nghal mai asin! He hnam hmangaihna lam hla (Patriotic song) a phuah ringawt pawh hi, thlarau lam hla leh a dangte tel tawh miah lo pawh hian, hla phuahtu ropui nih a tling tawh hrim hrim a, a ropui hle tho vanga, Patriotic Poet tih a phu tho tho ang. 4. A hla pumpui hi a thupui \hen hrangin (topical wise) lo dah ila : A hla pumpui kalhmang a lo fiah zawk nan, hla thupui hrang awmte lo tarlang leh ila, a hla number te hi ROKUNGA HLATE 2000 edition zuia dah a ni : (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) Pathian Lalna leh Rorelna- No. 1, 5 Ram rorelna - No. 2 Pianna ram - No. 3-8,10, 11, 18, 19, 22, 92, 116 Tlawmngaihna - No. 9 Mizo nih lawmawm thu - No. 12 Hnam pum infuihna - No. 13-15, 17 Zawlkhawpui & Lal Isua - No. 16, 39, 55 Lo (thlawhhma) phuahna - No. 20, 21, 23 Leilung leh a mawina - No. 24 Indo h^wte hla - No. 25 Van boruak, arsi leh thlate - No. 26-29 Lunglen - No. 30-33, 94, 95, (P^ ngaih thu & fahrah tan) 107, 111, 112 Kumhlui hla - No. 34 Kumthar hla - No. 35 Hun leh kum - No. 36, 40

- 135 (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38) (39) (40) (41) (42) (43) Motor kawng laih hla Vanglaini te an chuai Signal pawl hla Community Project Cheraw kan hla Durtlang Hospital Tuikhur hla Chite lui Hlim taka hun hman |ing\ang hla Ramngaw dur hla Sangha vuak hla Nu phuahna Thuhriltu lokal thu Bethlehem par Krismas hla Thihna leh nakin hun Lal Isua lokal lehna Sawmna Lal Isua hruaina Lal Isua rorelna Nu hmangaihna Zaikhawm tura sawmna Lalpa kohhran Lalpa thlamuanna Kraws a tuarna Thawhlehna Rinawmna No. 37 No. 38 No. 41 No. 42 No. 43 No. 44 No. 45 No. 46 No. 47 No. 48 No. 49 No. 50 No. 51, 52, 53 No. 54 No. 56 No. 57-76 No. 77, 78, 81-88, 122, 126 No. 79 No. 80, 89, 90 No. 91 No. 93, 97, 99 No. 96 No. 98 No. 100 No. 101, 115, 125, 128 No. 102, 114 No. 103 No. 104

- 136 (44) (45) (46) (47) (48) (49) (50) (51) (52) (53) Library hla Rengpui ram (tripura) hla Bible hla Zosap lawmna & thlahna Sikul hla Mawina sang ber Biak in thar hlanna Inneihna hla Inthlahna hla Pathian hmangaihna No. 105 No. 106 No. 108 No. 109 No. 110 No. 113 No. 117, 118 No. 119, 120, 121 No. 123, 124 No. 127

A hlaah hian Kristiante tana kan innghahna lungphum leh beiseina thupui a phuah kim deuh vek. Heng - Pathian hmangaihna, Lal Isua pian thu, A thihna leh thawhlehna, Bible, Lalpa Kohhran, Sawmna, Thlamuanna, Lal Isua rorelna, Lal Isua hruaina kan mamawh leh Pathian Lalna leh rorelna. Heng bakah, ringtute nun dan tur sawina leh kaihhruaina pawh eng emaw zat a tel. Heng hla thupui hranga kan han \hen te hi hei aia la sawrzim deuh theih a ni a, mahse a chian deuh zawk nan hetiang hian dah a ni e. 5. A hlaah hian International Hymnal standard tling a awm hlawm : Hla a nih dawn chuan a thu leh a thluk a inkawp nghal a. Thluk nei lo chu hla a tling lova, a thluk siam ringawt, a thu awm lo chu hla a tling chuang bawk hek lo. Music hian thuruk (secret) a nei, chu a thuruk chu sawifiah mai thiam a har a, sawi duah a ngai \hin. Chu a thuruk chu a chakna a ni a, teh thiam pawh a harsa khawp. Hla \ha tehna \ha bera ngaih chu, a satu an tam a, a \hatna leh duhnain mi a chenchilh rei leh rei lovha a teh theih a ni. Hla \henkhat chu hriat tirh lai vela

- 137 mi sak hlawh ve em em, a rei deuh hnua hn> riau, khamawm tak, \hal ruah ang maia a lo lan tirha th^wm na tak, reh leh duak angte an ni thei. |angkaina leh \hatna tak chu an nei ve thovang chu. Sap ho zinga hla phuahtu ropui leh thiam, hla za tam, sang tam phuahtute pawhin an hla phuah a \hen te chu ngaihsan leh chawilar hleih theih loh pawh eng emaw zat an nei ve reng a ni. Hla \henkhat erawh, a lan dan maiah chuan m^wl leh tlu^ngtlam ang reng tak si, mahse, thur<k leh thahruai ngah tak, fei tak, tlo tak an awm tlat bawk. Kan Kristian Hlabu (Presbyterian & Baptist)-ah pawh hian, hetiang hla tlo hi eng emaw zat a awm a ni. Kan Zosap Missionary te leh kan Mizo hruaitu hmasaten awmze nei taka an rem leh phuahkhawm a ni hlawm a, belhchian a dawlna lai tak pawh a awm reng asin. Entirna han siam ta ila, heng a hnuaia hla sawm kan han tarlan te hi kan hria anga, heng hla sawm zingah hian Sap\awng hmang khawvel (English world) a Kristian ten, hla \ha, miten an duh rawn, an thlan chhuah fo \hin pali a awm mai thei asin. Eng te hi nge han ring teh? (He thuziak tawpah dah a ni). Chung pali te b^ka a dang te pawh hi an \ha vek a, khawvela Lalpa Kohhran a din chhung chuan kan sa zel dawn a ni, ngaihsan awm takin Lal Isua lokal an nghak thleng ngeiin kei chuan ka ring. Pu Rokunga hla sawm ka han tarlan te pawh hi hla \ha tak tak a ni hlawm a; hla thiam mi (Hymnologist) ten ngun takin han b>l chiang ve sela \ha an ti ve hlein a rinawm : Hlabu a mi 1. Lal Isua hming i fak ang u. 2. Immanuela thi zaman Rokunga hla 1. Awm Nang, kan Lal kan Pathian 2. Sualin bo mah ila

- 138 3. Isua Kraws mak tak 4. Aw Pathian, Nang Lalber i ni 5. Isu, I thu ka ngaih tuahin 6. I ni min pek hi alo ral ta 7. Chatuan lungpui aw Krista 8. Khawngaihna mak 9. Thil\ha kan hmuh ang hi 3. Pathianin khawvel a hmangaih 4. Siamtu Pathianin (Inneihna) 5. Kan khawvel ni a kin hunah 6. Ka lungkham ram eng mawi 7. Hunte an inher liam zel a. 8. Chumi zan reh takah chuan 9. Bethlehem mual tlaitla engah.

10. Aw Lalpa i malsawmna 10. Amian riang hlu hlu van mi a lo piang. |hangthar thiamna sang zelah, \awng dang te pawhin kan la thehdarh zel ang a, hun kal zelah a hla ropuina leh \hatna miten an la phawrh chhuak zel ang a, chutih hunah chuan research te bei zelin doctorate degree lak nan te an la hmang mahna.

- 139 -

ROKUNGA KRISMAS HLATE


C. VULLUAIA, Dawrpui Vengthar

Rokunga Memorial Society hotuten a lungdawh hawn nia tihchhuah turin ROKUNGA - Mizo Nih Tinuamtu, tih lehkhabu an buatsaih turah, a chunga thupui khi min thlansakin, phek 5-7 vel ziak turin min sawm ve a, ka lawm hle e. He Society dintirh khan, a member-te kha Pu Rokunga, a hringhrana la hmu lo hlir an ni e, an ti \hin a. Aizawl khawpui hei ang riang ruanga Rokunga \hiante, rawngbawlpui te leh hla zirpuite an tam dawn tehlul vei nen, ka lo ti rilru ve ngawt a. A hnu deuh khan, u Sena (PS Chawngthu) an telh leh tihte ka hria a, ka hriatdan hi dik tak maw! Society-in Aijal Club-a Synposium ni 29.8.01-a an koh khan, ka kal ve a; thute ka sawi ve nual a; khata ka thusawi mil khan, he subject pawh hi min thlansak ni awm tak a ni. Rokunga Mizo mipuiin kan hriat larna chhan ber chu |halai Hlabu, a solfa nen a siam hi a ni a. Kum 1952 October thlaa a chhut khatna an tihchhuah a\ang khan, Zoram \halaite awi tleitu ber nihna a hauh nghal a. Kei pawh, kha hlabu kha ka sa thiam vek a. Pu Rokunga hla phuah rau rauvah, sak lar hlawh lo leh biru te, tlanglawnte ka thliar deuh vek a. Ka hla bu kawmngeih ber a ni mai e. Kum 1954 khan khawchhak kil Burma leh Manipur dep a\angin ke ngata lo chhukin, Aizawlah pawl 7 ka rawn zawm ve a. Ka ngaihsan em em Pu (tun laia Pu tih tel lova hming ziak hi ka la thei chiah lo) Rokunga chu ka kawmngeih nghal a. Ka hla phuah ve 7 chu ka entir a; pakhat phei chu key thlak a tel a; chu chu a bih ngun kher mai. Engmah a sawi lo na a, chu mi hnu lawka, Aw Bethlehem, i te ber love,

- 140 tih a phuahah chuan key thlak a telh ve nghe nghe a. Ka hlate chu a chhut hnihna, 1956-ah chuan a rawn telh vek a. Ka lawm kher mai. Chuta hla pakhat, Hlim takin i zai ang u, tih chu chhut 3-na a\ang chuan a hmaih tlat mai a, ka ui deuh. Kumin YMA Day-ah khaw \henkhat-in intihsiak nan an hmang lehnghal a, a lunglenthlak duh mai dawn asin le! Pu Rokunga Krismas hla-ah hian, ngaihtuahna kaitho \henkhat, inhnialna siam thei a awm nual a. Entir nan, Bawng in runpui-ah khan, khualbuk veng tu kha, a dah mawlin, Vanlal Rengpui hnawltu-ah a dah kha, miten an lai natin, room khat vek ta chu, a bulhnai ruak ang angah awm tura a kawh hmuh kha, khualbuk nghaktu fel takah ngaih tur a ni, an ti hlawm a. Chu lo chu, A ropui leh mawizia tih-ah khan, khawvel sual tungding leh tura Isua lo kal anga a bul a \an hi, sual titlawm tur leh \ha leh dik tungding tura lokal zawk a nih avanga inhnialna tichhuaktu hla chu a ni. Suala tlu chhe tawh tungding tur, tih chu a rilru a ni chiang bal mai. Hetiang thu khirh tak pawh hi Poetic license-ah thun fel leh mai ila. 1. Hla a phuah dan : Pu Rokunga khan, \hian \ha leh mi dangin hla phuah tura an sawmin, a chhan leh vang chiang taka an hrilh a\angin a phuah bawk \hin tih a sawi a. Chuti a nih loh chuan, amahin a vei em em leh a rilrua lo thawk a awmin, chu chu hla-ah a phuah chhuak mai \hin niin a sawi a. Hei hi hla phuahtu tam berte tihdan pawh a ni tho mai. 2. Hla thluk a siam dan : Khawvel thil thleng pangngai a\anga hla thluk a siamte pawh a awm nual tih a sawi. Entir nan, A zalna ranthleng tih thluk hi, zing khawvar tirh, ar khuang ri chu, mfs-sf m m rd tih ang vang vang hian ka hria a; chuta \ang chuan,

- 141 chham ang zalna ranthleng a lo ni, tih hi ka dah ta a ni, tiin min hrilh a. Hetiang deuh hian hla dangah pawh a thluk a siam tih a sawi. Chutiang deuh chuan, chhim lam hla phuah thiam tak pakhat chuan, Chhura hla pakhatah ruah surin an bang a rawn theh ri \hawt \hawt mai a; a han leh duak \hin a. Chu ri chuan, d d d d d - tiin a hria a; pi khup khawn vung ul, tih hmaa a thluk atan a hmang ta kha a ni a. Chutiang chuan hla phuahtute hian a thu emaw, a thluk emaw hi, rilru lama thawk kher lo, pawn lam a\anga an hriat leh an dawn chawp hmangte hian an lo siam bawk \hin a. Chung zingah chuan Pu Rokunga pawh hi a bang bik lo. 3. Krismas Carol : Kum 1956 khan, Venghnuai Kohhran biak in sakna turin sum tuak zai an rel a. Krismas Carol chu thawhlawm khawnna chi khat atan an thlang bawk a. Amah Pu Rokunga chu he Carol huaihawttu hi a ni a. Ama in, Mission veng-ah hla kan zir \hin a ni. Krismas hla thar a phuah a, chu chu min zirtir zingah a tel a; chu hla chu Kumpui sul a lo vei chang hian, tih hi a ni a. Chutih lai chuan, a chawihtu dang a la siam lo va, a air kan tih ang hian kan sa rual dal dal mai a. Amah kha a tui tlat mai a, he hla sak kan thiam chinah phei chuan kan tuipui em em \hin a ni. Kum 1950, Junior Dept. zirlai kan nih laiin hla kan zir a. Kan zirtirtupa chuan, biak ina kan sak hma chu tuman khawlaiah pawh sa ri chhuak suh u, a ti a. Kan roh phian mai a. Chutiang deuh chiah chuan, Pu Rokungga khan, he Krismas hla thar kan zir hi, pawn lama sa chhuak rih lo tuin min ti tlat a. A thu pawh kan awi hlawm a, kan sa ri chhuak lo niin ka hria. Kha Carol kha sawi kai zui ta ila. Mission veng leh Thakthing-ah chauh kan kal a. Pu Rokunga kan hotupa a ni a, min ho zel a. Miten

- 142 thawhlawm an pekin, lawmthu sawina \awng\ai hun a hmang \hin a. Pawisa chu pa senior tak mai, kawrfual dum ha zun mai hian a lo dawng \hin a, lawmthu a sawi ziah bawk a. Amah chu Upa Taivela a ni a. Sumeona, lawm taka Isua lo malsawmtu a nih hmel e, kan ti \hin a ni. Kan zai chu Pu R. Zualan min hruai a. Zing ni chhuah sarah Upa Thankhuma ina kan lawi lut tur, an bathlara kan han zai chu, kei kha zing dar 1 a\ana zai hruaitu ka ni a; tlar hmaa ka ding chu ka hnunglam a\anga \ap chunga min rawn kuahtu chu kan lehhawi a, Upa Thankhuma fanu, Nl. Vanrami (Mrs. Dengchhuana) lo niin, kan \ap ta \uau hlawm a; kawng an hawng duh lawk lo lehnghal a. An han hawng chu inchhungah lutin, thingpuite kan in a, hlim takin kan \in darh ta a ni. He Carol chanchin hi Pu Rokungan khatih laia chanchinbu larber mai, Hunthar, Pu JF-a enkawlah khan, An zingah ka tel ve a tiin a ziak a. Ka la hriatreng chu, zan dar 12 thlengin, Mizo zaithiam leh aw lian zet mai chuan, hneh takin min hruai a. Zanlai pelhah chuan, tleirawl pakhat, tawi sa \ha lenlawn, aw lian leh sitawm hauh lo mai hian, khawvar thlengin min hruai ve leh thung a. Mite thawhlawm lah chu Sumeona ni awm tak hian a lo dawng zat zat a, lawmthu a hrilh zui zat zat \hin a ni, a tih kha ka theihnghilh thei lo. 4. Krismas Hla lo pawh : Pu Rokunga hian Krismas hla, \halaite tana sak nuam fahran mai a phuah \euh hlawm a. A \hente erawh sak hlawh lem lo pawh a awm nual tho. Hla lenglawng - Pi Vanrami te nena an sangha vaw zovin, an phut angin, sangha vuak hla, pawisawi lo, sak nuam zet te a phuah mai a. Nature lam hawi, Chite Luipui tihte, Ram awih hla chi tam takte, Zofate min awi tleitu ber berte a phuah \euh bawk a. Pathian hla kan tih ang chi, tun

- 143 hnua Kristian Hlabu urhsuna seng luh hnuhnawhte eng emaw zat a phuah bawk a ni. Vawikhat chu missionary haw tur leh lo thleng thar puala inkhawm, biak in puiah a awm dawn a. Ani Kohhran Upa programme engkim hria chuan, chumi zana sak tur hla a lo phuah ta der mai a. A hovin kan zir leh ta lauh lauh a. Kei kha a zaihruaituah ka \ang nghe nghe a. He mi zan inkhawm hi Pastor Liangkhaian a kaihruai a. Chu hla, zaipawl-in kan sa zo chiah chu, Chairman chuan, Hla phuah mai zel theite kan awm a, a \ha tho ve a ti ta lek mai a. Ka rilruah kha hla kha chh<t a \ulin ka hria a. Dik takin, kha hla kha, a thu lam a \ha a, a thluk kha, khatih lai hla lar thar thluk z<l chiaha siam a lo ni a. Kha tak kha, hla leh thu thiam Rev. Liangkhaia chuan a lo man anih dawn hi, ka ti rilru ta mai mai a. 5. Love song ve thung : Pu Rokunga nen hla phuah lam thute kan sawi dun a. A hla phuahdan kalhmangte a titi mial mial a. Ngawi teh Vula, ka ch^k leh rilruin a ngaihtuah fo chu, Love Song phuah hi zuk nia, a ti. Hla dangah chuan a \awngkam tur, hlarua ang hi a tam lova. Kan Zosap te hman ang deuh hman loh chuan, Pathian hla phei chu a fel lo lek lek mai a. Love Song-ah chuan hla thu mawi elkhen, rilru khawih zak mai, kan sawi tum phawk zo ngial ngial mai hi, duh tawka hman tur a awm a. Mahse, keini ang tan Love Song han phuah chu a ni meuh si lova, ka in sum hram hram a; han ziak deuh zauh pawh kan nei \hin a, ka paih leh \hin alawm, a ti nghe nghe a ni. 6. Krismas Hla a kalpui dan : Pu Rokungan Krismas hla a phuah lai hian a rilrua lian tak mai chu - Khawvel Carol hmasa ber, Van Zaipawl-ten Isua pian zana Bethlehem daia an sak kha niin a hriat reng mai. Chungnung berah Pathian ropui takin

- 144 awm rawh se, Lei chunga a lawm em em mihringte hnenah remthu leng rawh se tih hi. Entir nan, Aw Bethlehem ka ngai a che, tihah chang 3-na atan a hmang a. Bethlehem chhiarpuiah, a thunawn atan a hmang a; A ropui leh mawizia-ah a thunawn atan a chanve a hmang a; kan hnenah awm ve ta che tihah, chang khatnaah a hmang puitling zak a; Van mite hlaah chang 1 leh 4 bakah a thunawnah a hmang tluan zak a; Leiah rem leng se tihah a thunawn atan a hmang leh a; Bethlehem tlang a mawi leh ta tihah a chang 2-ah a thun leh a; Heng a\ang hian, a Krismas hla laimu chu a hriat theih mai awm e. He lai tak hi, mi dang pawhin an copy chak hle a: Krismas thupui ber a ni bawk a, tu tan pawh a inhmeh hle reng a ni. 7. A mize zahawm tak chu : Pu Rokunga kha pa \awng zawk zawk lo, \awng nem tak mai, pa zaidam tih hriat fahran hi a ni a. Fel leh nalh takin a inchei bawk \hin. Khatia keini thingtlang naupang, Mission venga lawi ve mai, ani Kohhran Upa leh hla thiam kha, zaipawl kan han insiam a; kei kha a solfa vaituah min han hmang teh tlat a. Ani kha chu a huaihawttu leh member-te zah kai a ni a. A tenor a sa a, fel tak leh zahawm takin zaipawl kha min kaihruai \hin a ni. Mi \henkhat anga phunchiar emaw, rin loh hotu-a awm sawisel ve ngai lo a ni tlat mai. 8. Solfa thiam a ni : Kristian Hlabu- Tonic Solfa nen, tihte, |halai Hlabu Tonic Solfa nen tihte hi ama kutchhuak a ni a. A solfa remdan te hi a va han dik tehreng ve le. Mizo Songs Preservation Society-in Hlapui Bu kan han buatsaih kha, amah ngei solfa remtu atan ka ngen a. Manager Upa Chawngzika pawhin a remti a. An rem \an chiah a, solfa khawl ha bula a \hu, Manager Pu Chawngzikan a lo thlir lai thla pawh ka la a, ka roh viau \hin a ni. Amah fak nan, mi dang huat loh atan - Kristian Hlabu-te chu,

- 145 a solfa dah dan a dik lo nasa lutuk ta hlawm. Amah Pu Rokunga Hlate tih a bua chhuahte hi ama kutchhuak entawna chhut chhawn ni ngei tur a ni a. Hengte pawh hi ama kutchhuak a\anga entawna chhut chhawn ni ngei tur a ni a. Hengte pawh hi ama kutchhuak a\anga teh chuan dik tawk lo a tam khawp mai. Solfa thiam rem hlabu chu sak a nuamin a dik mai a. Tuna kan Hlabu-a hla \henkhat an thun tharte hi chu, a hla sak thiam hmasak loh chuan a solfa ngawt chu han sak dik mai theih lohte pawh zuk han awm nual a. Pu Rokunga kha ka ngai vawng vawng \hin a ni.

- 146 -

HLA PHUAHTU KA NGAIHSAN


Dr. H.L. MALSAWMA, Tuikhuahtlang

Sawma, lokal teh, ka chetna hmun vel khu en ve ta mai mai che, tia Upa Rokungan kum 1963 July thla bawr (diary en a ngai khanglang) vela min sawmna \awngkam kha ka rilru-ah a cham reng a, chawplehchilha ngaihtuahlawkna (spontaneous) awm lova hla a phuahna \hin hmun en turin min duh a ni. Hetah hian ka \hu a, tah hian pensil leh lehkhapuan (khawlha rem tur dahna hnuaiah) ka dah ru khiau \hin a, hriat lawk lohva rilrua hla a lo lan veleh ka ziak ta zung zung mai \hin a ni, tia kei, pawlkaw (kua) zirlai chauh min hrilh duhna chhan chu - Hla leh a Phuahtute tih ang reng vel bawr ka chhui ruk ve vang chauh leh a phuahtute ngei hmuha zawh \hin ka chin ve vang chauh a ni awmin ka hre zui ta. Pu Siam (thlala-a) in bulah kan ding dun ngial a, a thlalak - a tak la hmuh theih loh (negative) leh a hla phuah panga vel (kan hmuh mai loh chu - zawn deuh a ngai ang) a phuah dan leh a phuah chhan (ziakin) min pe mial mai lehnghal a, tunah a hlutzia ka man ta! Music - hla leh solfa bawr velah tui ve - hruai harh tlakah min ruat ve nge ka hre lo (tun maiah chuan). Kum nga vel bawr chu kan inkawmnel hman hle. Kum 1963 kum tawp lam ni maw? Biakinpui (Mission Veng Biak In) Rev. J.M. Lloyd-a (engineer ve deuh roh vina) a sak \hat, kum 1964-a hman tur, Hawnna tur Hlapui a lo phuah lawk, 168phuah tura an kar ve deuh bawk- AW JAA tih Mission Veng \halaiho (K|P ?) min zirpui \uma a duh ulukzia kha aw! Kan tawp zing teh asin! He hla ropui tak hi miten an sak leh pawh ka hre ta lo. A hmangaihna Faktute-ah a BASS lu\uak \hawt khawpin kan sa na a, hetih lai hi

- 147 chuan (ti khanglang ila) a TENOR ka sa ve hlarh hlarh nia - (thlalakah a hma tlarah Pu Lalthangliana te nen kan ding). Upa Rokungan a vai lova, min zirtir mai a ni; a duh dan ang chiahin. Upa Rokunga kha Ram Hmangaihtu - Ram a Hmangaih avanga englai pawha Thih ngam reng mai, patriot dik tak a ni. A hla \henkhat Kan zotlang ram nuam..., Lentupui kai vel... leh Harh la, Harh la! tih a\ang hian a Nunril a lang thei. Kum 1965 ?-a Harh la, Harh la, Zoram i tlai ang e tih MFF leh MNF inur lawk chho vela a phuah, a phuah zana Pu Zailiana (RIP) te nena Pu Laldenga kawmthlang kawng vel zawha kan sa tlaivar zak te kha! A! tuna han ngaihtuah let pawh hian a mak lo ve. Mi \henkhatin hla za tel an phuah a; mahse, mipuiin kan sakpui hlawm vak lo a, a literature a \hat chiam kan hre bawk lo va, soloist-ten an sa ngawng ngawng mai a, kan hre chauh a ni mai a, Upa Rokunga hlate erawh hi chu a phuah zan a\angin mi tam takin kan sa tui em em zel mai \hin a. Hla \ha tehfung pawimawh berte zing ami chu - mipui tuipui hlate hi hla \ha chu a ni - ti ila a sual lo ber awm e. Hla a phuah tam asin tia chawimawi tum ngawt mai chu a kawng lo hu mai nia. Hla phuah thiamho hian hla thluk siam an lo thiam vek lo tawp mai. Upa Rokunga erawh hi chu hla a phuah thiam a, a thluk a siam thiam hle a, mi hlate a thluk a siamsak bakah hla hluiho Mizo spirituals ti ila - harmonise pawh a ching hmasa tlat. Kum 1962 vel a\ang khan a hla harmonise-ho Aw, Halleluia Lalpa ropui ber; Tunah a thar hmangaihna eng nuamah; Leiah a lo piang van Lalbera chu; Lung min len ka thlir...; Nakin mipui tam tak lo kal khawm te leh a dang tam tak kan sa nasa \hin a, mi tam takin kan chin zui phah ta.

- 148 Hmeichhe hrin zingah la dam hram se ka tih, thih theih lohna mum lian el awl pek mai ka duh ina ni 12.5.69-a kal mai tura inhriatna nei ang hrim a; a sualnate hre chhu ak thar a, a Lalpa hnena ngaihdamna dila Lalpa mi ngaidam rawh, I zahngaihna ringin, I angchhung ka rawn zawng, I khawngaih ban vuanin ti hiala Ka thla chau a chawl ta... ti zel a I chhandamna hmun ralmuangah, Ka chawl kumkhua tur chu tih hla ni 7.5.69-a a hla phuah hnuhnung ber a phuah hian thinlung a kuai ber mai, - khatih hun laia Master of Arts avanga Jalukbari-a kan insawn buai velte khan rilru a tikim lo zual.

- 149 -

PU ROKUNGAN HUN A THLIR DAN


LALTHARA IAS, Kohima

Thu hma theh Heti hian ka mut hmunah te ka lo suangtuah ve mai mai thin a. Zofate zingah hian tu hi nge lo piang ve ta lo se, Zoram tan pawi ber ang ? emaw, ch^nna lian ber ni ang ? emaw, tu nge zofate tan hian rohlu min hnutchhiah hnem ber ang? tiin. Ka rilru-a a chhanna lo langah chuan, Pu Rokunga a ni. Hei hi a pawm thei chiah lo in lo awm hlauh takin, ka chhut dan kan sawi chiang deuh ang e. He ka chhutna hian, mi-in sawrkar emaw, pawl emawa dinhmun pawimawh a chelh vanga a thawhchhuah hi chu ropui tho mah se, a vaia ama thawhchhuah angah chhut theihah ka ngai lova. A chhan chu, kha mihring kha lo piang ve ta lo mah se, sawrkar emaw, pawl emawa a dinhmun kha mi dang tuin emaw an rawn luah tho dawn a, sawrkar/ pawl chakna hmang chuan thil tha eng emaw zat chu an rawn thawkchhuak ve ngei tho ang tih hriat sa a ni a. Chuvangin, sawrkar emaw, pawl emawa dinhmun an chelh vang ni lo leh, mi dangte dip chuang miah lova Zoram tana an thawhchhuah (contribution) hi kan chhut a chu a ni a. Hetiang tak a han chhut hi chuan Pu Rokunga ai a mark pek san tur hi kei chuan ka hmu rih lo a ni. Rokunga Memorial Society dintute zingah ka tel ve lo nain, he pawl a lo ding hi lawmawm ka ti in, an thil tumte leh an thiltihte hi ralkhat atanga lo tuipui ve em em thin ka ni a. Aizawl khawpuia khawsa ni phei ila chuan he pawl hi ka tel ve na ngei turah pawh ka lo ngai thin a. He ka rilru hi min hriatpui ni awm takin, Rokunga Memorial Society chuan,

- 150 Pu Rokunga hriatreng nana lehkhabu special tak an buatsaih mekah hian article ziak turte zingah min rawn ruat ve mauh mai a. Mak ka tih rual rualin ka lawm bawk si a. A thupui min rawn tuk hi kei aia ziak thiam zawk tur an tam ang tih hai lo mah ila, min rawn ruattute an zahawm bawk nen, han inphatsan chiah ka ngai bawk si lova. Pu Rokunga ngaisangtute zinga mi ka ni ve tihlanna tur leh, amah hriatrengnana ka tih theih ve chhun-ah ngaiin kan ziak ve rawih mai ang e.
PU ROKUNGAN HUN LIAM TAWH A THLIR DAN

Pu Rokunga hian, Mizo hla phuahtu dangte ang bawkin, nunhlui ngaih chang te chu nei ve bawk mah se, kan hla phuahtu thenkhat te ang em chuan, Aw nunhlui, aw nun hlui, aw nun hlui, |ap \apin ka au ding zo si lo.. tiin nun hlui liam tawh hi thlir let in, ngaiin a au ve chiam lo niin a lang. Hetiang lam hawi zawng hi a hlaah hmuh tur a tam lo khawp mai. I hun i hmang tha em ? tih hla chang 2-na a : Kan pan lai nunte leh, Kan vanglai nite kha, Dawn kirin lunglen a zual em ! Thinlai kawl ang a hnim, Ngai mah ila, au mah ila, Mual an liam ta kir an rel lo. an tih te leh, Hmana kan nun hlui tih hla chang khatnaa : Hmana kan nun hlui a chul tawh hnu, Ka dawnin awmkhua a har ngei e; Chhungkim dar ang lenlai nite zawng kha, Mual an liam, hmanlai an chang zo ta, Lung min len, tinkim ka dawn khawlin,

- 151 an tih te hi nun hlui ngaihna lam hawia hla a phuah awmchhun an ni mai awm e. Tin, Pu Rokunga hian, hun hman that hi a ngai pawimawh ang ngeiin, ama nun leh hun te pawh hi a hmang tha tih a hriat a. Hei vang hian hun kal tawh avanga inchhirna lam rilru phei hi a nei ngai meuh lo ni awm tak a ni.
PU ROKUNGAN TUN HUN A THLIR DAN

Pu Rokungan tun hun (present) a thlir dan hi kawng li vel in chhut theih niin ka hria a, hetiang deuh hian lo chhui dawn ila: i) Nakin hun atan inbuatsaihna angin Pu Rokungan tun hun a thlir dan a thil langsar ber chu, ral leh thuai mai tur a nihna leh, nakin hun lo la awm tur a tana inbuatsaih nan fimkhur leh tha taka hman tul a tihna hi a ni. I hun i hmang tha em ? tih hla chang 3-naa : Hei erawh min chhang teh, I hun i hmang tha em ? Thil tha tiin sualna do la, Nunna kawng dik zawh la; Tin, chatuan lawmna i nei ang, Hun danglam tawh lohna ah chuan., an tih te leh, Lei mite hun bi an chhiar e ti hla chang 4-naa : Kei ka thu hla mi ngai hi awm ve maw ? Chung si-ar lungmawl mah khian, Nunna eng nei la min lo ti; Ngawi rengin, tawng lovin chet danin i eng ve ang u., a n tih te hian, nakin hun atan inbuatsaih nan tun hun hman that a ngaihpawimawhzia a tilang chiang hle awm e.

- 152 i) Hlim leh lawm taka hman tur angin Tin, hun hi, thil tha tih nan hmang chung si a, hlimawm leh nuam taka hman tur angin a ngai tho bawk thin a ni. Turnipui kan do dai tih hla chang khatnaa : Mahse kan zam bil lo, Turnipui hrang hnuaian, Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen, Turnipui kan do dai., an tih te, E khai! hlim rawh u tih hlaa : Turni sa, khuangruah sur, thosi karah, Hah takin thawkrim mah ila; Mizo kan ni alawm, kan hlim ang chu, Kan hun awlte i hmang tha ang.. an tih te, Lengi te vala ten zai i vawr ang, Perhkhung tingtang rimawi nen hian; Thawh tur kan neih apiang i thawk ang u, Kan ram, kan hnam hre reng zelin,. an tih te leh, duh am leh zual tak a : E khai! hlim rawh u, nui rawh u, A-ha ha ha ha! Hlim rawh u, nui rawh u, A-ha ha ha ha! Vawi khat dang nui leh in, A-ha ha ha ha! Vawi khat dang nui leh in, A-ha ha ha ha! an tih te leh, Sangha vuak hla chang thumna a : Chaw kan ei dawn ta e, lo haw ru, lengin a au, Valneman lawmin lo chhang e annemin, Chuti kan hlimzia chu ka hril seng lo, Hlim leh lawmna tawp thang i-hi, a-ha ha ! ti a an hlap chhoh vel a\ang te hian, tun hun hi,

- 153 thawkrim tak chung pawha, hlim taka hman tur ang a a thlir tel tho dan chu a chiang khawp mai. iii) Liam leh thuai mai tur angin Tun hun hi a rei lohzia leh mual liam leh thuai mai tur a nihna (transitoriness of time) hi a hmu chiangin, hei hian a hun thlir dan pawh a hruai thui hlein a hriat. Vang lai nite an chuai ti hla chang 3-naa : Thang hlui tan hun tha a liam a, par ang an chuai, Thang thar par ang an vul zel a; Mahse hringnun pialleia kan len chhung hi chuan, Chuai lo reng hi an awm thei lo., an tih te, Hunte an inher liam zel a tih hla chang khatnaa : Hunte an inher liam zel a, Lei pangpar mawi te an chuai e; Chutin kan hlim lai nite pawh, Hma takin an ral leh thin., an tih te, Aw hun leh kumte an ral zel a tih hla chang 2-na leh 3-naa : Chhawrthlapui van zawla leng mah khi, Zan tlaiah kawlrawn a her liam thin; A lenna van zawl tual nuam chu ngai mah sela, Chung Pathian ruatin a her liam thin., an tih leh, Keini pawh chhimhlei tual nuamah hian, Hlim leh lawmin leng rih mah ila; Chung Pathian ruatin zamual kan la her liam ang, Chhiamhlei tual nuam hi ngai mah i la., an tih te atang hian, kan hun hman lai hi, chelh din rual lohva liam leh thuai mai tur a nihna hian a rilru leh hun thlir dan a kaihruai nasa hle tih a hriat.

- 154 Tin, Lei mite hun bi an chhiar e tih hlaa : Han thlir ila si-ar thangvan eng khi, Mahni lam tluang chhui zelin, Hlim takin an leng van zawlah; Kan tan a buat reng em lo ni le, chung Khuanu lengin. Aw, enchim loh, thlir ninawm lo, Lei rawngbawla her liaiin, Lei mite hun bi an chhiar e; Au rawl reng awm si lovin, biahthu tinkim min lo hlan., an tih te atang hian, Pathian thilsiam dang, ni leh thla leh arsi te pawh khian kan hun tha liam mai tur hi min rawn hriattir reng ang te pawhin a thlir thin niin a lang. iv) Lung tileng lawk angin A hmaa ka sawi tak ang khan, Pu Rokunga hian ama nun kal tawh lamah lunglenna nei em emin lang lo mah se, hun liam mai tur hi a ui vein, khawtlang lunglen an tih ang deuh hian, advance takin a lungleng lawk \hinin a lang thung. Leimawina, thinlai tihlimtu tih hla chang khatna a : Aw khawvel puan ang a chul tur hi, Tinkim dawnin han thlir ila, Aw hringnun par anga vul thin hi, Hma ten zamual a liam tur chu., an ti vawng vawng mai te, Kan sawmfang dum dur tih hla chang 3-naa :

- 155 Mahse hma ten tukram chul hnu a lo chang leh mai tur, Tinkim dawna fan chang lung tileng zual tur reng hian, Kan vau maurua, thing lenbuang leh siahthing zarah, Mimsirikut thuva ten zaiin lo awi., an tih te leh, Turnipui kan do dai tih hla chang 4na a : Tinkim dawn zel ila, Tukram chun hun tur te; Lenrual kim ten kan tuanna tlang, Nghilhni awm tak ang maw! an tih te phei hi chuan, sawi fiah leh zual ngai lovin, lungleng lawk taka tun hun liam mai tur a thlir dan chu a chiang mai awm e. Heng hlate han chhiar leh sak chang te hi chuan, keini hrang hlui deuh, ram lo tuan thin tawh te ho phei chu kan lung a leng lawk ve nghal ringawt mai awm e.
PU ROKUNGAN (HE LEIA) HUN LO KAL TUR A THLIR DAN

Hun, auh din rual lova liam mai tur hi uiin, lung leng lawk thin mah se, Pu Rokunga hian ringtu dik tak angin, beiseina nung leh nghet tak nen hun lo thleng tur hi a thlir thin a. Sap hovin optimist an tih dik tak hi a ni. Hun lo thleng tur a thlir dan pawh hi kawng hrang hrangin lo chhui leh dawn ila : i) Beiseina eng nen, hun lawmawm zawk lo thlenna tur angin Pu Rokunga hun thlirna (telescope) atang chuan, van ram chu sawi loh, he dam chhung ngei pawh hian, hun tha zawk leh hlimawm zawkin min hmuak

- 156 reng angin a thlirin a hmu thin a ni. Kan sawmfang tih hla chang 5-naa : Kan fak a che chung Pathian, I malsawm rimtui te hi, Kum sul a lo vei leh changin, Tharin a lo lang leh si thin; Kum leh tharah i malsawmna, Zual zela dawn kan beisei., an tih te leh, Lei mawina, thinlai tihlimtu ti hla chang 4-naa : I mawi mang e, piallei kan chenna, Rianghlei tan par ang vul ve la; Tah lai ni kawlkungah liam zelin, Hlim lai ni par ang vul rawh se., an tih te hian, Pu Rokunga hi beiseina eng nen a hun thlirtu (optimist) a nih zia an tar lang chiang hle in ka hria. Tin, Pu Rokunga hun thlir dana thil ropui em em mai chu, thilsiam (nature)-ah Pathian a hmu chiang a, sik leh sa (seasons) inthlak thleng thin te pawh hian hun lawmawm zawk leh Pathian malsawmna te rawn herchhuahpui zeltu tur ang in a thlir \hin hi a ni. Favang khaw thiang tih hla chang li-naa : Fur, thal, favang nemin, Hlim leh lawmna min rawn thlen; Hun tin bikim her zelin, Pialleiah malsawmna hlu min pe., an ti te phei hi chu, a van hmu thukin, a van hmu vannei bik em ! tih loh rual a ni lo.

- 157 ii) Zoram thanharhna leh hmasawnna tur ang in Pu Rokunga hi Mizoram veitu leh hmangaihtu dik tak, ram leh hnam tan hun \ha zawk lo thleng tur beiseitu leh nghakhlel taka lo thlir thintu a ni. Ka pianna ka seilenna ram tih hla thunawna : A mawi ka pianna ram kan Zoram nuam, Tlangtin zaleng insuihkhawm zawng nen; Finna thlifim leng velin min chhem la, Sual leh at chhumpui zingte chhem kiang rawh., an tih te, hemi hla vek chang 4-naa : Thang leh thar tan parin lo vul chhuak la, Hmatiang sawn lai puan ang bang lovin; Hriatna pangpar mawi a lo vul hun tur, Thal tui ang ka lo nghak ve a sin., an tih te leh, Kan zotlang ram nuam tih hla chang 4-naa : Kan ram mawi, chul lo la, parin vul lehzual la, Thangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se; Tin, lo varin, lo thangin, lo sang zel ila, Chung Pathian malsawmna pawh kumkhuain awm zel rawh se., an tih atang te hian, hun lo kal tur a thlirna-a Zoram a lansarhzia leh, Zoram hmasawnna zel tur pawh chu, Pathian malsawmna a zara lo thleng tur anga a thlir dan a lang chiang hle a ni. iii) Zoram zalenna hun tur angin A hmangaih Mizoramin zirna leh thiamna, ei leh bara hma a sawn hun tur bakah, Zoram zalen hun tur Pu Rokungan a lo thlir pha daih mai hi a ropui a. Amah hi zawlnei kan ti ngam chiah lo a nih pawhin zawlnei thlirna mit ( vision of a prophet) erawh chu a nei ngei kan ti ngam ang. Tin, Pu Rokungan Zoram

- 158 zalen hun tur a thlir dan hi thlur hnih angin a hmuh theih a : a) Diknain ro a rel vanga zalen hun tur Hlemhletna leh thamna ten tual an len ngam lohna, dikna leh rinawmna ten lalna an chan hun tur chu, Zoram zalenna hun turah ngaiin, Pu Rokunga chuan nghakhlel takin a lo thlir thin a ni. Rinawmna hi lungphum tih hla chang 4-na ah chuan : Mahse beiseina chuan he thu hi min lo hlan, Rinawmna hi lungphumah kan ram tan phum ila; Dikna rorelna chuan lalthutthleng chang sela, Inthamna bo sela, Hmangaih, inremna leh thianghlimna puan zarin, Zalenna ram kan lut tawh ang., an tih te leh, Kan ram nuamah tih hla chang linaa : Aw Zoram nghilh lo la, i hming tha zawng, Harhin Zoram tho la, insiam ve rawh; Chhuihthang val rual, leng ruala te u, Dan sual thim chu vai kiang ru, Tin, kan zalen tawh ang, kan ram nuamah., an tih atang te hi hian, hnam dang awpbehna atanga zalenna political independence lam ni lovin, diknain rorelna a chan avanga nun zalenna hun tur hi a thlir zawkin a lang. A ni tak a, political independence pawh chu lo hmu mah ila, dikna in rorelna a chan si loh chuan emaw, dan sual thim chu kan vai kian theih si loh chuan, zalenna pumhlum chu kan chang chuang lovang tih hi Pu Rokungan a thlir dan chu niin a lang.

- 159 b) Hnam dang awpbehna atanga zalen hun tur Pu Rokunga hian, hnam dang awpbehna atanga Zoram zalen hun tur (political independence) hi a thlir phak mai ni lovin, a nghakhlel a. A lo thlen thuai theihna turin Zoram mipuite harh chhuak turin min auin, min fuih bawk a ni. Raltiang i kai ve ang tih hla chang li-naa : Aw Zoram lo ding chhuak rawh, I tan khua a var dawn ta; Hun sul ang a liam zel e, Zan tiang kawl a liam dawn ta, Lenkawl a lo eng e an tih te; chu aia chiang leh zual a Tho la, i ke in ding rawh tih hla chang khatnaa : Aw ka pianna ram kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phal lo che, Tho la, i ke in ding rawh., an tih tih thuaih mai te leh, chang li-na a uar leh zuala : Huai leh rinawma i din tlat chuan, Van khian mal a rawn sawm ang che; Hnehna leh zalenna chhinchhiahna, Puan zar ropui kan phet ang., an ti zui leh te phei hi chuan political independence a kawk ngei tih loh rual a ni lo. Tin, hei ai pawha la rorum leh ram politic rawng kai leh zual, MNF volunteers te zalenna sual tura kai tho tu ni ngei a ngaih theih leh an rammut lai pawha hnam hla ang hiala infuihna leh inchawhphur nana an lo hman thin, Pu Rokunga hla pakhat, Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e tih hi lo thlir leh ila :

- 160 Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e, Harh la, harh la, hun tha a liam ang e; Tho la, tho la, kein lo ding ta che, Ngai teh, ri chu, Zalenna dar a ri, Tho rawh hun tha a liam hma hian., an ti sauh sauh a, chutah chang li-na ah phei chuan: Thlir ru, thlir ru, chung lam en chho ula, Ngen ru, ngen ru, chung lam tanpuina pawh; Bei zel rawh u, hneh ni a thleng ngei ang, Hnehna, lawmna, rorelna thutthleng nen, Kan hnam puanzar kan zar ve ang., ti meuh a Pathian malsawmna dil chu ng zela tumruhna nena ram zalenna chu sual chhuak tura Zoram mipuite min fuihnate han en hian, Pu Rokunga hi Mizo hnam pasaltha (Mizo nationalist) leh Mizo hnam hmangaihtu (patriot) dik tak, ram leh hnam zalenna hun tur nghakhel taka lo thlir thintu a ni kan ti lo thei lo vang.
PU ROKUNGAN THIH HNU LAM HUN A THLIR DAN

Pu Rokunga Kristian dan hi a ngaihsan awm riau in ka hria a. Chawlhni-ah emaw, biak in-ah emaw, serh leh sang hmannaah te chauh ni lovin, eng hun leh hmunah pawh Kristian a nihna hi a tak a hmang thintu (practising christian) niin a hriat. Ni tin khawsak eizawnna-ah te, ram rorelnaah te, vantlang kalkhawmna leh intihhlimna hmunah te, chhiatni-thatniah te leh thilsiamah te pawh Pathian hmu tel zel leh telh leng zel mi a ni. Pathian chu engkim siamtu leh engkim chunga roreltu a nihna hi a hmu chiangin, a hlaah te pawh a lang nasa hle reng a ni.

- 161 Hetianga Pathian rinna nghet tak nei mi a nih vang hian, he khawvel piah lam hun a thlir dan pawh hi a hahdamthlak hle a ni. i) Ram tha leh nuam zawka luh hun tur angin Aw hun leh kumte an ral zel a tih hla chang khatnaah chuan : Aw hun leh kumte an ral zel a, Khawvel ropuina te an lo chuai; Kan hlim lai nite zawng pawh an inher liam a, Hun dang lam tawh lohna pan turin., an ti phawt a, chutah a thunawn ah Kan hlim lai ni leh hun leh kum te ral mah se, Hun danglam tawh lohna ramah khian, Nunna thing daihlim hnuaiah kan chawl kumkhua ang, Lawmna ten min liamsan tawh lovang., tiin an tlip zui a. Tin, Khualzin mai ka ni tih hla chang khatna hi lo en leh ila : Leiah hian zawng khualzin chauh ka lo ni a, Ka ngai ka van in, ka Pa awmna ram khi, Ka zin kawng ka pal zawh huna ka lawina tur., Heng atang te hian, Pu Rokunga chuan dam chhung hun hi khualzinna hun ang leh, nakin hun chu ram tha zawk, hun danglam tawh lohna hmun kan chan hun tur angin a thlir thin tih a hmuh theih awm e. ii) Hlauhna tel lovin a thlir Thihna hi kan Lal Isuan a lo hneh tawh avangin, hlauna tel lovin a thlir a ni. Thihna luipui tih hla chang 3-naah chuan:

- 162 Chu lui thim vawt leh hlauhawm chu, Engah nge ka hlauh ang le? Ringtu tan hlauhawm a awm lo, Lal Kristan a hneh zo ta ., a ti then mai a ni. iii) Nghakhlel takin a thlir Tin, thihna hi a hlau lo mai ni lovin, thih hnu piah lam hun chu lungngaih awm lohna, mittui tlak tawh lohna, Lalpa hnena hlim leh lungawi taka chawlh kumkhuana hun tur a ni tih hria-in, nghakhlel takin a thlir thin a ni. Hetiang lam hawi zawng hla hi a phuah hnem hle maia, tun atan chuan han thlir vek sen pawh a ni lovang a. A then chauh han tar lang dawn ila, Lalpa thutiam tih hla chang 3-naa : Ka Lal, van cham i rei lua e, Ringtuten kan nghak reng a che; Chhandam fate min hruai turin, I lo kal thuai dawn lawm ni ? an tih te, Kan intawh lehna hmunah tih hla chang 3-naa : Zan arsi enna piah ram mawi a, Kan intawh khawm lehna niah chuan; Tah leh lungchhiatna mittui zawng zawng, Hmangaih Lalpan a hrufai tawh ang., an tih te, Ka lungkham ram eng mawi tih hla thunawna : Tah chuan lungngaih tahna reng a awm lo, Tlantu fak zai an inkhap zo lo; Hlim takin nuna tui thiang an dawn a, Chatuan ram ni tla ngai lovah khian.,

- 163 an tih te leh, a hla phuah hnuhnung ber, Sualin bo mah ila tih chang 3-naa : Ka thla chau a chawl ta, I thisen luangah chuan; A ropui dawn mang e, I chhandamna hmun ralmuangah, Ka chawl kumkhua tur chu., an tih te atang hian, thih hnu lam hun a thlir dan mawizia leh thih thlamuanna neitu a nihzia a lang chiang khawp mai. Tin, hla leng lawng an tih ang chi leh khawvela inthenna lam hla a phuahah te pawh hian, chatuan rama intawh leh hun tur hi a thir thleng nghal fo bawk. A entirna turin hla pakhat chauh han tar lang leh ila. Lungduh inthenna ram tih hla chang 3-naa : Tunah thinlai nain lo inthen mah ila, Chung Pathianin min veng tawn rawh se; Nakinah then lohna khawpui kan thlen hunin, Lungngaia inthen hnute lawmin, Intawh leh kan beisei., ti a, mawi tak leh ngaihthat awm taka a hla hmawr an bawk te hian, engkimah Pathiana rinna a nghah thinzia leh, thih hnu hun pawh beseina nung nen a thlir thin dan te a ti lang chiang hle awm e.

- 164 -

ROKUNGA HLAA HMEICHHE DINHMUN


Dr. T. VANLALTLANI, ATC, Durtlang

Rokunga Hlate Nos.30,32,51,52,53,96, Pu Rokunga hian hmeichhe chungchang a hla phuahah a tel tam lo hle a. A tel chhun pawh nu lam hawi a ni zual a; nula leh hmeichhe naupang lam hawi a awm vak lo. A hla dang kar lakah nu a lam rik a awm bawk. Hetiang hian a hla phuahin hmeichhe lam a hawi dan lo thlir zui ila:
A. ROKUNGA HLA-IN HMEICHHIA A THLIR DAN

Rokunga hlaah hian hmeichhiate a thlir dan leh hmeichhe dinhmun a thlir dan kawng hrang hrangin kan hmu thei a. Nu hlutna lam a uar a, nula leh hmeichhe naupang hlutna lam leh anmahni fakna leh an chungchang sawina a awm meuh lo. 1. A hla thu hman mawi tak takte Nu lam hawia Pu Rokunga hla thu hmante chu hengte hi a ni a: K a n u , Ch u n , Nu , Ch u n n u , Chunnemi , Chunnunnemi , Chun nunnem, Chun luglian, Thai, Run lum nuthai, Nuthai leh Saron phai zawl lili par i tihte hi. Heng a thu hmante hi han lam rik ngat pawh hian (Chun lunglian tih chauh lo hi chu) hmangaihna, ngilneihna leh zaidamna rim a namin chu nun chu a z^m nghalin a hriat theih. A hla thu a mawiin a lam a nuam a, mi a tithlamuangin thinlung a fan nghal raih mai. A hlaa nu kawka a thu hmante hian Mizo chhungkuaa nu din hmun tur nia ngaih te, an laka beisei te, an mawhphurhna leh an hlutna te, an sual vaih chuan chhungkaw tan an hlauhawmziate nen a hril chhuak \ha hle.

- 165 2. Hmeichhiate kum hlun lohzia leh thlarau nun Hmeichhia hi thi thei an nihzia chiang deuh maiin Pu Rokunga hian a sawi a. A hla No.30-a Ka va ngai em tih chang thumnaah tihian a ti: Kumpui sul mah mual a liam hnu, Puan ang thar leh \hin; Kei ka chun mual liam kirin ka ring si lo. Kum hlui pawh a tharin a zui \hin tih hre reng mah se nu han thi hi chu he khawvelah hi chuan rawn nung thar leh tur a awm lohzia a hmu chiang. Chutiang karah chuan beiseina nung nen nu thlarau a nun turzia a puang nawn leh a, hetiangin: Aw, ka nu he pialleian zawng, Kan intawng tawh long; Mahse lawmin vanah kan intawk leh ang. Nu thlarau chu taksa thih ruala thi ve mai lovin van ramah la tawh leh hmuh theih a nih turzia a tarlang a ni. Hetah hian Pu Rokunga hi mihring taksa thawhlehna ringtu a nihzia a lang a. He khawvela mi inhmuh chak tak intawng thei tawh lo te pawh hi vanah intawng leh tura beiseina nghet tak neitu a nihzia a lang bawk. Mi azawnga hlu ber mai nu ngei pawh hi khawvelah hmuh tur an awm loh pawhin vanah chuan hmuh tur awm ngeiin a ring a; chu a rinna chu hlain a rawn puang chhuak ta a ni. 3. Nu hi chi thlah chhunzawm zelna bul a ni Nu hi mihringte zawng zawng pianna bul a nihzia Pu Rokungan hla hmangin a sawi uar. A hla No.32 chu, HRAITE KHAW NGE I CHUN VE KHA? tih a ni a. Nu nei lote hnena zawhna, thinlung chhung deng chhuak raih mai a ni. Tichuan le nu pawm leh kuah dawng pha lova a thihsan naut> hnenah chuan zawhna

- 166 runthlak a zawt zui zel a: Mim ang i pianna chun ngei kha tia nupui sun, fasen pawmin a naute pawm lai hnena a sawi anga hla a han siam hian nausente hi nu tel lova piang ngawt thei an nih lohzia a tilang a. Chi thlah kal zel hi nu vanga lo awm thei chauh a ni tih a sawi chiang hle. Chu mai ni lovin naut> piang enkawl sei len thuah pawh nu chu hnute tui neitu a nih avangin a pawimawh lutuk. Nau hnuchham khawngaihthlakzia chu hlain tihian a sawi a. Nu hnunt ui ngai a l o \ ap e tiin. Naute hnut> hnek mamawh em em chu nu hnute tui ngaiin a \ap a ni. Pa chu fel hle mah se hnute tui nei a ni lo. Nu hi chi thlah chhawm nungtu turin Pathianin a ruat a ni tih Rokunga hlate hian an tar lang chiang hle. Chi thlah chhawnga vawng nunga \hangthar zel tur chawi liantu tur chuan nu lo chu tling zo an awm lo. Tunlai khawvelah chuan nu chhul, hmeichhe chhul pawimawhzia te hi sawi lar a ni. A chhan chu nu hi mipa ang lo tak maia siam, nau paia hring thei tura siam a ni a. He dinhmun hi suma lei theih loh, zir thiamna hmang pawha neih theih loh a nih tlat avangin. Thil siamna Factory hrang hrang awm tawh mah se hmeichhe chhul siam chhuaka mihring taksaa chi thlah theihna tu ra siam thei an awm lo. Hmeichhiate thla tin thi neih pawh hi hmeichhia ni ve lovin duh vanga neih ve ngawt theih a ni lo. Chuvangin siamtu Pathianin a bik taka chi thlahna kawng leh mihring nu nkhawchhu ahna tu ra hmeichhe taksa leh an hnute tui a hmanna hi ngaih ropui nachang hre lo chuan siamtu Pathian hi engah mah an ngai lo a ni an ti thin. Pathian ringtu chuan mihring hmeichhia a siam dan phung hi hlutin hmeichhia reng reng an hmusitin an tiduhdah ngam ngai lo. A chhan chu anmahni ngei pawh an nute, hmeichhe taksa leh thisen hmanga siam, chawm leh enkawl puitlin an nih avangin.

- 167 4. Nu chu Chunnemi ni tura beisei leh ngaih a ni Nu \ha chu in chhung timawitu a ni tih dah lang reng chungin Rokungam thupuiah, CHUNNEMI tih a lo lang ta kiau mai a. Nu zawng zawng hi he hla thuin a kawh ang hian aw leh nunnem dam thlap mai neiin Pathianin han siam se kan ti rum rum awm e. A ni der si lo. Chuti chung chung chuan in chhung khurah nu an han awm a, hmangaihna leh duhsakna aw mawi tak nena chhungkuaa cheng an han awp khawm hi chu pa, huaisen ber tan pawh a hahdam thlakin a thlamuan thlak reng a. He hla hian chhungkaw hlimna, hmasawnna, inremna leh mawina chu chhungkaw nu nunah innghatin a sawi a. Dikna tam tak a nei a. In chhungkhura mi ni lo chhungkhat laina, \henrual leh inleng lo lutte zawng zawng pawh nu ber hip khawm avanga lo thleng thei niin a ngai a. Nu nihna leh mawhphurhna hautak leh ropuizia a sawi chiang \ha hle. Nu hian ama taksa inenkawl ngai tam tak karah mi dang zawng zawng hlim taka kuahkhawm hi tlin reng sela chuan a va \ha dawn em! A hla thu a mawiin a kawh lah a \ha thlawt. A taka nunpui tur erawh chuan nu tan hian rit lua leh harsa lua a awm ve thin ang tih hriatthiam pui a va tul em! He hla ropui tak hian nu chu hah ve thei, thinur leh ang bawrh bawrh ve turin a chhut thleng pha lo. Nu pakhatin in chhung khura mite leh a lo lawi lutte zawng zawng chu zaidam, nunnem leh hmangaih takin a lo kuahkhawm tur nia a ngaih laiin, nu chak lohna, tlin lohna leh famkim lohna lam a hmuhpui thiam lova. Chung hun a lo thlena nu chuan dawmtu leh \anpuitu a mamawh ve zia te, chu chu chhungkaw member dangte tih ve tur a nih lam a thlir thiam

- 168 phak lova, a pawi hle. A \ha lo lam thleng thei chu nu sual leh rilru luhlul vangah a keuh thlu ta vek mai a. Mihring pakhatin thil \ha zawng zawng an tlin vek lohna lai han thlir pha deuh sela chuan, mihring chhungkuaa cheng khawmte intanpui tawn leh inmamawh tawnna lam hi a ri tel ngeiin a rinawm. Nu pakhat hian in chhu ng mamawh tinreng ngaihtuah chungin, chuta cheng zawng zawngte chu nunnemna leh zaidamna nena enkawla tuam mawi reng chu a tlin kumkhua lovang tih thlir tel pha sela chuan, hla thu mawi takin mi dangte nun ve dan tur a han hrilh tu r a le. Thil \ha hi nu rilru leh ngaihtuahna leh duhthusamah chuan a awm reng thin a; a taka nunna ramah chuan nu tha ber pawhin harsatna tam tak a tawk thei si a. A thawipikna leh phurrit han bun chhuah bawrh bawrh a mamawh hun hi awm ve turin ngaihtuah a dik ve lawng maw? Nu tha lo rapthlakzia a sawina Rokunga Hlate No.52 chu, RUN LUM NUTHAI tia dah a ni a. Chutah chuan, Hmeichhe inhauh hrat nena in zauva awm ai chuan, in chung chhip kila awm a tha zawk tih Thufing 21:9-a mi dah a ni a. Nu sualnain a nghawng natzia te sawiin nu sual niaa hriat chu thai lungliani a ti a. Nu sual chuan in chhung chu hlimna awm lo inah siamin, tahna hmunah chantirin a hria a. Chhungkaw nun mawi leh khawsak dan tha tinrengte pawh hnawt bo zovin, chhungkhat laina \ahna thleng a nghawngin a sawi a ni. Nu sual zet zawng chu dam tlakah pawh ngai lovin thihnain chim mai turah a ngai bawk. Pu Rokunga thlirna atang hi chuan nu sual hian kaihruaitu \ha mipa awm thei turin a thlir pha lova. Nu sual chu a sual man hmua dam pawh dam rei lo tur angin a suangtuah hmiah hmiah mai. Nu sual hmangaiha kaihruai \ha thei tur pa tha an awm lo em ni ang le a tih theih hial.

- 169 5. Hmeichhe \ha fakna Hmeichhe \ha a han sawi ve thung chuan Pu Rokunga hian tawngkam mawi tak tak hla pakhat chhungah pawh a hmang \euh thei a. A hla No.53 chu HMEICHHE |HA CHU tiin a dah a. Hmeichhe khawsak \ha chu a pasal tan lallukhum a ni Thufing 12:4 dahin, nu tha chu in chhung thim pawh tieng thei niin bul a tan nghal a. Hmeichhe \ha chu Pathianin a pasal hnena a pek nia ngaiin dam rei turin mal a sawm a. A pian leh murna pawh tha hrim hrim nia ngaiin a fak a; a thatna ro aia hlu avang chuan a hmangaih a. Nu \ha chu hmangaih pawh ngai lo zawk hial awm tak le. Pathian thu chu ni se, nu sualin hmangaih an ngai zawk hle awm si a. Pathian thu leh Rokunga hla chu a inpersan hret a ni awm e. Hmeichhe \ha chuan a chhungkua chu thil dik leh \ha tinreng a zirtirin Pathian biak chenin a kaihruai niin a sawi a. A \hatna chuan van ramah thlen ngei dawnin a ring bawk. Pathian hmangaihna avanga mi su al (nu su al pawh) chhandamna lam Rokungan a sawi tlat lo mai. Hmeichhe \ha chuan van ram kal chu a phu thlawt niin a ngai a ni ber. Van ram siam leh neitu nen an ngaihdan a inmil ang em kan hre ta lo. 6. Nuin fa a hmangaihna lam thung Rokungan nuin a fa a hmangaihna fain a chhutdan hla-in a puang chhuak ruih mai a, a thupui pawh KA NU MIN HMANGAIHNA tiin a hla No.96-ah kan hmu. Hetah zet hi chuan nuin a fa a hmangaih vanga hrehawm sawi phal lova a fa tana a inpekna mawi takin a aupui a. Nausen a pian atanga a puitlin thlenga pawm hautakzia hre reng chungin, nu chuan hmangaih vangin a fa thatna leh puitlinna tur duhin a bei thin tih a tarlang a. Nu tawngkam chhuak hlutna

- 170 te chu thil thlum tui tak angin a tehkhin a. Upat vanga sam tuak var vek pawh ni se nu chu a hmangaihna nun avangin a mawi zual niin a sawi. Fa hmangaihna avanga nu tuarna chu sawifiah rual loh niin a hria a ni.
B. ROKUNGA THLIR HMAIH HMEICHHIATE NUN RAM

Rokunga hlate hi an ropui a; hmeichhia pawh a dah hniamin a lang lo. Chhungkaw hlimna leh nawmna leh thlamuanna chu hmeichhe khawsak danah innghat thui hlein a hria a. Amaherawhchu thlen phak loh chin a nei a, i han sawi zui the ang. 1. Bang pali hual chhungah hmeichhiate a khung Rokunga hla a\ang chuan nu khawvel chu in chhung a ni berin a lang a. Zirna in (school leh college leh training centre dang dang) leh Office te, khelmual te, ram rorelna thuthlengte hi hmeichhiate lan vena turah a thlir pha lo. A hun lai ngaihtuahin a demawm lova; a khawthlira lo tawi deuh erawh chuan hmeichhiate hma lakna tur chhawp lovin a liampui ta thung. Hla hi thu a nih theih avang leh thu hi hla a nih avangin, \hangthar hmeichhia leh mipate hi \anrual nachang hre turin min lo kaihruai sela in ti ve lo maw? Mizo kan ni kan hmel a \ha, kan tum a sang bawk si a tihte hi sawi nuam kan tih em hi ti rawh u. |halai zirlaiten he hla kan han sak chiah hi chuan hriatna leh thiamna lama hmasawn turin \hahnemngaihna thar min pe thin. In chhungkaw nun leh hmeichhia a suihzawm nghet em em a, a piah lam a thlir phak tawk lo. In chhung khur piah lam ram zawng zawng pawh hi hmeichhiate nen han suihzawm thiam sela chuan Mizo mipate hian hmeichhiate finna leh remhriatna hi chakna a ni tih an hre ngei ang.

- 171 Chu mai a ni dawn hlei nem, hnam nun vawn him leh vawn zahawmna kawngah te hian \anrual a ngai hle si a. Mizo tlangvalte hi hnam dang mipate aia nunphung leh khawsak dan tinrenga iaiawm miah lo turte hian lo fuihin lo zirtir sela a va tha em! Mipa an fel lohva an rintlak loh chuan Mizo hmeichhiate hian hnam dang tlangval eng teh chiam pawh ni lo umin kan phe lawp lawp dawnin a lang tlat mai. Nulate tana thlanawm zek zek tura mipate tan laktir dan hi hla hmangin lo hre fuh se tiin \hahnemngaih a na thar leh thin. Hnam dang val rual chhai a ngai nem maw Mizo lanute hian, Mizo tlangval tawnah awze \awng hmang an tlawm ngei dawn e; Ral leh sa hrang hmaa zam ngailo Zofa val rualte hi, Taihmak, tlawmngaih, hmangaih kawng tinrengah pawh, Hmatiang sawnin pheilai an vawr zel dawn e., tih lam hawi leh hla thu ril tak takin Mizo tlangvalte tan hmu n sawi vena leh an din nghehna tu r lungphum hi lo phum \euh sela kan ti lo maw? Mizo hmeichhe hmasawnna kal chho chak tak mai hi mipate hmasawn dan nen a kairual tawk lovang tih hi a hlauhawm a. Chu chuan nghawng \ha lo a neih a hlauhthawnawm avangin \hahnemngaih a na a ni. In chhung khur ringawta an mipaten an dah ang ang leh hetiang hian awm se an tih ang ringawta awm reng hi Mizo hmeichhiate rilru a ni lova; thlen chin atang hma sawn zel turin kawng an dap chak si a. Rokunga hian hmasawnna leh changkanna leh thiamna kairual tul dante hi lo thlir chiang zualin, hlain min lo hung tha sela chuan tun ai hian kan nunhona hi a \ha zawkin a rinawm. Bang pali hual

- 172 chhungah ngawt chuan Mizo hmeichhiate an leng ta si lo. An taimakna, \hahnemngaihna leh inpeknate chuan in chhung khur pela vantlang/khawtlang rorelna, kohhran rorelna leh ram leh hnam kalsiamna huang a thleng ta vek mai si a. Hetah tak hian Rokunga khan hma lam thlirna lo nei thuiin a hla-in heng ramte hi lo khuh pha sela a va duhawm em! 2. Kohhrana thawhhona \ulzia lo thlir pha sela aw Kohhran hi Lalpain hmeichhia leh mipa \an tlanna tura thisen hmun khat leh thuhmun a senziate hlain lo puang sela chuan, vawiin harsatna hi hnehin a awm tawh tu r. Mizote chu hlo thlawh leh hnathawhna tin rengah inlawma hlim taka thawkho dual dual thin kan nih avangin, thawhho leh \anrual hi chakna a nihziate a hre chiang ber zingah Rokunga hi a tel awm si a. Hna hrehawm tak leh harsa pawh mal beih lova thawhho a nih chuan kar lovah thawh zawh a ni mai thin si. Chuvang tak chuan he thawhhona rilru (mentality and psychology of co-operation and communitarianism) hi Kohhranah lo seng lutin, fakna hlain lo puang sela a va duhawm tak em! A khawthlir leh a thilpek dawn khan hmeichhia leh mipate thawhhona hi lo hmuin lo au pui sela zawng, kan hla thu han puah chhuahpui ve ngawt aia ril hian Rokunga kha a au ngeiin a rinawm. Entirna chauh i han au pui teh ang : Siamtu lairilah a cham reng a hmei a pa tlanna hna hi, Chatuan Lal rawngbawl hna thawk tlang zel tur pawh hianin; Tanrual chakna, thawhho hmasawnna tia auvin, Tlantu dinchhuah chhang leh no thianghlim chawi turin, Zonu leh pa i \ang tlang zel ang u.

- 173 Hla thuril leh ropui tak nen Kohhrana hmeichhia leh mipaten Pathian rawngbawl hna thawhho a tulzia hi lo au pui sela chuan, Mizo Kristiante rilru hi a hnipin tun ai hian kan thawkho tha daihin a rinawm. Hla hian hna a thawh theih em avangin missionary hna atana kohna pawh hmeichhiaten an chhang tha hle a. Rawngbawlna kawng tinrenga thawhho tulna hi lo hmu pha sela chuan, hlain kan kawng tur a lo hmu lawkin chu ram chu min hruai thlen a tum ngei ang. 3. Khawtlang leh ram tana thawhhona kawng pawh hi Rokunga hla hian khawtlang leh ram tana hmeichhia leh mipa \anho leh thawhho a \ulzia hi lo hmuin lo hre chiang se a va duhawm thin em! A hla hian he lai ram hi lo thlir thui deuh sela zawng Zofate nun hi a pawt kal zut zut mai thei asin. Duhthu han sam lawk ila. Rokunga khan \anrual hi chakna a nihzia leh hmeichhia leh mipa kawng engkima thawhho \ulzia hetiang te hian min lo kawhhmuh sela chuan, Zofate hian tun ai ngawt hi chuan hma kan sawn rual ka beisei thin. Zonu zopa a rualin tho ru; Sappui mihrang kan ngai bil lawng; Lungrual tea hrui khat in vawn chuanin, |anrual lawmman telin ram kal in siam ngei ang. Hetiang zawngte hian hla-in min lo kaihruai sela chuan, ram rorelna mualah te hian Mizo nu leh pa kan bung tlang suau suau ang a; kan finna leh remhriatna te hi tihpun leh hman tangkai leh hman daihzaiin a awm ngei ang tih rinhlelh rual a ni lo. Mihring hian ngaihsan zawng tak hero kan neiru thin. Rokunga hi hla huangah chuan Mizo hero a tling tak meuh. Chuvangin a hla hian rorelna huanga

- 174 hmeichhia leh mipa bung tlang suau suau tur zawngin fuihna leh duhsakna lo tlangau pui sela chuan, an tlin ve em vanga Department head an nih ngawt bakah hian ram rorelna huangah hmeichhe Minister kan nei ve ang a. Hmeichhiaten politics hi mipa tih tur bikah ngai miah lovin an fin leh remhriatna hmanna tur a nih an hre ve ang a. Ram kal siam kawngah nasa takin hma kan sawn ngei ang tih hi a rinawm tlat a ni. Rokunga hla a ropui. Hmeichhiate an fela an \hata an dik chuan, in chhung khur a nuam a, a chengte tan thla a muang huai huai. Chhungkaw lian zawk, Kohhran leh Mizo hnam pum nunah hian hmeichhiate thawh ve tak tak theihna turin boruak han siam duh ila chuan Mizoram hi tun ai hian a kal \ha-in a kal dik ngei ngei ang tih hi a rinhlelhawm love. Run lum nuthai kha Kohhran leh ram lumtu nuthai-ah han chang ve thup thup sela chuan, dikna kan tih fo pawh hi a ding chang deuh zawk ngeiin a rinawm e. Rokunga hlain zirthiamna leh hmasawnna kawnga min hruaina hi a ropui; chumi hman tangkai leh zualna chu min lo thlir pui thui deuh se tih hi ngawih pui theih a ni ta lova; a thlir thlen loh rama Zonute nun ram kan han thai lang ve a ni.

- 175 -

ROKUNGA HLAA BUANNEL RAM


C. LAITANGA, Hunthar

Buannel ram dai kawlva lenchham, Nghovar leh Chawngtinleri tual lenna. Rokunga Buannel Ram hi ngaw dur pui pui leh kham rang pui leh luit> tui thiang luanna hmun, mihring tlawh pawh zen zen loh, ramsa leh chungleng savate pawh zalen taka an khawsakna hmun a ni. Hmasang deuh chuan chutiang ram ngaw dur pui pui chu Zoramah hian a la tam em em a, chung chu sa peltute lung tilengtu ber pawh a ni \hin. Putar chak tawh lo inkawmkhawm pawh hian an vanglaia chutiang rama mipa taka an kal vel thute leh a ngaihawmzia thute an sawi tam hle \hin. Buannel ram hi a tak tak a awm a, chumi thawnthu chu Rokunga te ang rual hi chuan an hre vek a, chumi thu hla chuan Rokunga rilru chhungril takah hna thawkin, Buannel Ram Dai hla hi alo piang ta a ni. Champhai tlang a\angin khawchhak lam han thlir ila, kan thlahtute lo chhuah thlakna Len Tlang, chhim leh hmar zawngin hmuh phak loh thlengin a inkham paw ruih mai a, chumi chhak Run ralah chuan, Th^n Tlang chu fiah lo deuh riai hian chhim leh hmar zawng bawkin, Len Tlang aia sei mah zawk ni awmin a inkham leh zui mai bawk a. Kan thlahtuten berh angreng taka an rawn lawn liam lai mitthlaa cham chunga han thlir vang vang mai chuan, lung lenna hian min tuam duai duai a, kan awmna chin pawh kan hre lo rum rum thei mai maw le. Mitthi kal kawng Rih Dil hmar chhak zawn Len Tlang chhip sang lai takah chuan, zum-kuai bu deuh lurh mak danglam tak hi a awm a, chu chu Inbuk

- 176 Tlang a ni. Inbuk Tlang hi a ropui bawk a, a huaite pawh an chapo larh ni awm a ni. Chu chu Khawpui |an huaiin a ngai thei lova, amah chuan a ngam si lova, Reiek Tlang Huai a sawm a, an pahnih infin chuan Inbuk Huai run an han tum, Sialsirah an chang a, ni khar khawp hialin an thlawk chho hem hem mai a ni awm e (Tora Tora tih te chu an sawi ve lem lo ang chu). Inbuk Huai Intelligent report a felfai tawk bawk a, lo do turin Sialsirah an lo chang ve bawk a, Rih Dil bul lawk Haimual khaw chung zawnah khian an han intawk mawp mai chu an ri hem hem mai a ni. A hmuna awmte sawi dan chuan, khawpui nasa tak ang hian a ri ut ut mai a ni an ti. Leiah chuan Sialsir lam thi hi a tla tentun mai a ni, Huai bik awm lovin an in \ha\hen ta a ni awm e. Chumi Inbuk Tlang chhim tlang sang laiah chu an, ngaw chhetpu i karah chuan Bu annel phaizawl, hlobet hmun nuam leh mawi deuh mai chu a lo awm ringawt mai a ni. A laiah chuan luit>, chhim zawngin a luang kawi ngiai a, chu chu a zawl tuia chawmtu ber chu a ni bawk. A zawlah chuan hlobet khuh mual b^wk t> t> sawmli leh pasarih a awm a, a zawl kam vel hlobet \ona bak chu ngawdur pui vek a ni. A zau zawng teh chiah a awm lova, pa valai nileng fang tawk a ni. Ruam t> t> hn^rah te chuan nghalbual te, saibual te leh bual dang dang a awm bawk ang. Seipui awmlai vel a ni ta ve ang, pasal\ha ramvak kal vel chuan an va hmu phut maia le, sakhi, sazuk, sa chitin reng an lo awm dul dul a, Che hei, hei hi sa zawng zawng pianna hmun a nih dawn hi, an ti a ni. Chuta \ang chuan, Sa hi Buannelah a lo piang a, Chawngtinlerin a enkawl a ni, tih ngaihdan hi an lo nei zui ta ni awm a ni. Chutiang luih luihin sa an khawsa dawn em ni? Zawhna a awm thei awm e. Titiah chuan, Champhai zawla Vanapa hoa an

- 177 ramchhuah lai hian, Champhai zawl kam hlobet hmuna sakhi tamzia chu, hmarchat> rah \ha tak tak hmin sen tuar ang hi an ni an ti. Tunlaiah chuan T.V. lamah National Park kan thlir fova, sa hi an awm dual dual zel bawk a, chuvangin, Buannelah an lo awm dual dual han tih pawh hi, thil ni thei chu a ni ve ang chu. Chawngtinleri hi |an lalin ramsate enkawl turin, Mizo nula hmel\ha tak a hring a hranin a lak a ni, an ti a, Ramsate siamtu ang chuan thawnthu kan hre ngai lo. Rokunga Buannel Ram hi, a hma lama kan sawi lan tawh angin, he Buannel hi chu a ni kher lo, a Fiara tui pawh Farkawn khaw bula mi a ni kher lova, Chite lui \hat lai te chu a fiara tui a ni thei ang kha a ni. A B u annel pawh hi Zoram hmu n tina ramchhuahna hmun \ha, sa tamna hmun, fianrial, luite tui thiang tak luan heuh heuhna, kham rang pui pui leh kham chhawrdawh sei pui pui awmna, chungte chu satharte khum laizawl a ni nghal. Pastor Chhawna chuan, An hraileng awihna, a tih te, thing lian pui pui Chhura rual rual din khep khupna, chung thingte chu thingsamin a bawm kur lek luk, a zar leh a ler vel te chu chungleng savate hraileng awihna, nungcha chi tinreng zalen taka an vei huai huaina, khua a lo tlai a, hram thei chi hrang hrangte hramin riakmaw savate pawh chuan, riak maw, riak maw tiin thing thiang an zawn vel zar zarna, hnuai lamah vangvat, ketaminu leh changpat leh an >kte an zalen hle bawk ang, heng hmunah hian a tlenga tleng ru l chi hrang hrang leh saphaihoten chaw an zawng ve bawk. Heng hmun hi a ni, pasal\ha leh ramvachalte lunglenna chu. Khua a lo tui hul a, Khuangchawi thla a lo >n ruai chuan putarho zawkbuka inkawm khawm \hinte chuan thu dang an sawi hlei thei lo. Sa hnu a thar

- 178 turzia leh sa ram vela chet tlat a chakawmzia thu te, an vanglaia an chet \hat ve \hinzia te leh mi huaisen fal bik leh tlawmngai fal deuh chanchinte chu an sawi bang hlei thei lova, an lung a leng em em \hin a ni. Tlangval rual-el deuh, ram lama thangchhuah rilrukte pawhin thu dang an ngaihtuah thei lova, an thlawhhma chanchin aiin sa chanchinte leh Buannel ram dai lam chanchinte chu nula rimnaah pawh an sep tui ve hle bawk \hin. Mami, ani hi nei rawh, sa a barh ang che, tih te chu nu leh pain an fanu duatte an zilhna a ni tlat. Nia, sa hi an ei khat a, a hlu em em a, an hmuh chhun pawh \henawm khawveng tel lo chuan an ei phal lova, an inhleh tel tel zel. Chu mai ni lovin, pa sa kapthei chuan ram lama Thangchhuah dinhmun a thlen thei a, chu chu Mizo zawng zawngin an tum leh awh \heuh a ni. Buhbalah hausa lua lo mah sela khaw chhungah mi lian, mi zawng zawng zah an ni a, thih hnu khawvelah an ropui a zual zel dawn a ni. Thlahtuten pasal\ha an lo thlamuanpuizia hi Tuchhingi pa hla hian a tichiang ber mai : Tuchhingipa zingkhaw vawnzawl i thlen chuan, Pawla kawtah chengrang kau ang che, Hnam len la sat dai rawh. Mi zawng kalkhamtu Pawla meuh pawh that thei tur hialin an suangtuah a nih awm chu maw! Chuvangin tlangval sa kap thei, kap zel tu ra beiseiawm hmaah chuan, nula tuai nghel nghawl pawh hian, Min duh ve tak tak lovang, tih menin an meng zak zak mai a nih awm chu. I.T. te la hre ve hek lo an thiam awm e. Inthurualho chuan silai leh zen leh mamawh dang dang keng \eh \awhin Buannel Ram Dai lam pan tur chuan kawtchhuah lungdawhah an \hu ther

- 179 far mai a ni. An zente an endik a, kawng thlanga hlai tarte chu an han kap ang awrh awrh bawk a. An hotupa alo thleng a, Kan kim em? tiin a han hawi kual vel a, an kalna tur mual leh luite chu a mitthlain a hmu vek a, Chumi hmunah buk kan sual anga, tui a hnai a, chu lai vel chu sa kan dap phawt ang, sa ningnel lutukah chuan thal thlah lo ila, a han ti a. Hring han hnawl ru, tih leh kal a rual a, pakhatin inlam hawiin silai mu awm lo a han kap dur a, Ram Dai lam pan chuan an inzui ta dam dam a. An kalna tur hmun, an thlen chuan buk nghak tuin ei rawngbawlin chawhmehte alo dap a, mi dang sa zawngin an chhuak darh sang sang a, kalna tur mual pawh an insem fel diam a, chuti lo chuan mahni \hiante kah palh a hlauhawm \hin. Buk nghak nih hi mi huaisen tak hna a ni, silai a nei ve si lova, chutiang ram pilrila mei chhem a, chaw va chhum ngawt mai chu, eng eng emaw hian an rawn tlawh ang tih a hlauhawm viau a. Sa pelho kha zan thim rei tak tak thleng an thang \hin a, thimthamah eng hran nei lovin alo \hu kauh kauh \hin a ni. Sa hr^ng hmu hmasain a han kap dur mai a, sakhi leh sazuk no hruai t> t> an tlan darh ham ham a. Buk lamah a sa an han chan a, sa kal tur - Lal sa, kaptu sa, a bawp mantu sa, a pumpui sutute sa leh thil dang \ul ang ang an thliar fel zung zung a. An customary laws hi chhiar miah lovin an vawng \ha em em vek a ni. Tih sual an hotupain a pawmzam ngai lo. Sa hr^ng dangte pawh kap zelin, sah\eh bawmr^ng meuha phurh tham sa rep hawnin khaw lamah an kir leh a, kawtchhuahah bawk chawlin tlang an han tlir dum dum mai chu, khaw chhung chu a nghawr kim hle. Naupang leh nuho, nulate pawh hmuak turin an tlan chhuak, tunlai angin Mobile te nei a zeng an ni lova, mahse Mizo nu dik

- 180 tak chuan a ken tur a keng fel vek hman. Inchibai leh \awng\ai an la ching lova, a tui tling \ha, zupui fir \ha an han inhlan kual vel chu, hah a dam duh awm teh ania, Khawi nge, i vaibel ka lo beng ang che, tih te chu hlu tak a ni. Naupangin sa l< an zawn a, an chhungte phur an chhawk a, Zokhua chu an lut khu ta rum rum mai a ni. |henrual \hain sa l< lawm nan zu bel an rawn pu a, inneitu nuin banglai chhunga a lo inbuatsaih rukna bel a rawn kaichhuak bawk a, sa lam zaite sain hlim lo awm chu a thianin a thiang lo hul hual a nih chu. An customary laws an theihnghilh lova, hmeithai pa chhiate thlengin sa hrang hleh an dawng vek mawle. Chutiang dinhmunah chuan lawmpui lo tunge awm ang? Lalpa ber lah chuan chanvo ropui tak a chang si. Rokungan : Val ka than nanah e, vangkhaw run zauah a lo tih chu a dik hle a ni. Tunah zawng ram a bua, sa an ral takngial dawn, Sa kap thei ai chuan sa humhalthu an pasal\ha zawk, tih te kan tar ta kiau kuau a nih hi. Mahse thil kal tawh vawn \hata theihnghilh loh hi hnam fing thawmhnaw a ni. Rokungan hetiang hla ropui leh fiah a lo phuahchhuak hi kan vannei a, ramsa humhalh programme-ah te hian hlim takin sain a hunlai khawvel nawmzia pawh thinlung takin hriatpui ila a duhawm hle ang. A tawp berah chuan, Rokungan : Pasal\ha leh ramvachalten, Zia\ial dar ang an chhaina., a tih hi chu \awmpui harsa ka ti deuh. Pasal\ha ramchhuak reng reng hian sakei hi an tum ngai lova, sawi pawh an sawi \ha duh meuh lo. Sakei chu a

- 181 hmng tak pawh an lamri hreh, ran seh hmang leh khaw chhung tana hnawksak a awm chuan, an zim \hin a, an thah pawhin aih ngei ngei tur a ni, ai pawh ti lovin vui, sapui vui, an ti \hin. Tun hnu Kristian kan nih hnu hian zalen takin kap an awm tawh \hin a, a kap thei chu sawrkarin lawmman a pe ta hial zawk a ni. Chuvangin, Thlaler ramreh hla takah chuan zia\ial chu dar ang an chhai, tak tak lo mai awm mang e, ka ti a ni. Mahse hla phuahtute zalenna a ni ve thei tho ang chu.

- 182 -

ROKUNGA HLAA NUNGCHATE


LALZUIA COLNEY, Kanan

July 26, 1969-a Rokunga sunna inkhawm Central YMA-in a neihah Upa Lalthankima chuan, Pu Rokungate ang hian khawvel hi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a, Pu Rokunga hian min rawn tlawh ve hi kan vannei em em a ni, tiin a sawi a. A ni taka, Pu Rokunga hi hla phuah thiam naran a nih lohzia chu tlang hriat a ni a. Zofate chang lo pawhin a hla hi \ha an ti a, Assam Regiment Band Party pawhin Lentupui kai vel leh romei chhumin, tih phei hi chu an hmang ve a ni. Sawi nawn a nuam a ni, tih ang deuhvin tun \umah pawh hian kan sawi lang leh dawn a ni. Pu Rokunga hian khawvel hun inher danglam zelah hian hmun pawimawh tak a luah a, hun inher Kopza Turning point siamtu a nih vena lai a awm. Kum 1894-ah Mizoramah Chanchin |ha chi a \iak \an a, chumi kal zel chuan 1906-ah Harhna a thlen a. Mizo hnam zia leh kalphung a lo danglam \an ta a. Kohhran a din tirh lai khan an fir \ha hle a. Chanchin |ha chi a \iah hmaa ramhuai hnena inthawi tlut tlut \hin leh an hla neih chhunte pawh khawvel piah lam hawlh thleng phak lo hla deuh vek a ni a. Hei hi Zofate thinlung luah khattu chu a ni. Kristian an han nih khan, nula leh tlangval inkara in-hmel duhna chu a bo chuang si lo va, Kristian hla hmanga inl>m ngawt lah chu a tih chi tawh si lo. Kristian hla an neih thl<k hmangin hla an phuah ta a, chu chu Kaihlek tih a ni a. Kaihlek hla phuahtu chu Kohhranin an hriat chuan an phuar duh hial a ni. Kohhran Upa hriatah phei chuan an sa ngam nga lo va. Chutih lai chuan vawi khat chu tlangval pakhat

- 183 hian, Ni tin ka hnenah aw reng ang che Lalpa, tih hla kaihlek hi kal pahin a sa a, |hapui nang ngai reng renga khua romei hi, a han ti chiah a, Kohhran upa a t^wk ta thut a, Ka zai n^ng e, lungngaihna chh<m hnuaiah pawh, a ti leh ta e, an tia lawm. Pu Rokunga hi Zofate tan Mile Stone a nih theihna chu, Kohhran an fir em em laia nula leh tlangvalin hla sak tur an tlakchham hle lai kh^n an lunglenna hrikthlakna tur hla an mamawh em em a. Tuihal dangrovin tui in tur a hmu si lo ang deuh hi an ni ber ang. Khawvel a ni a, van lam hlir an thlir thei bik si lo. Chutih lai tak chuan Kristian hla ni si lo, Love song pawh ni si lo, kan hun tawng nena inhmeh tak hla - arsi hla te, nungchate lam hla te, sangha vuak hla te, sipai lawmna hla te, khawvel mawizia lam hla te, etc. a rawn phuah chhuak ta a. Zofate natna atan chuan damdawi \ha tak a ni a tih theih awm e. |h^l (Nipui) a lo thleng a, Zoram tl^ng tin chu romei chh<min a b^wm ch>k a, chumi karah far\uah leh vaubete inchawih t^wkin mawi takin a p^r a, chutih lai chuan tuklo leh tawll^wt te chu khawhar takin an lo hr^m a. Tlang sang ngawpui d^i lam panin kawlh^wkte pawh van dum karah an thl^wk diai diai a. Heng thil thlengte hi Pu Rokunga hian a han hmuh chuan : Khua\hal lenkawl ni chhuak eng rii riai, |uahpui par leh vau phunchawng par; Chungtiang k^wlngo thla kh^wng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni., a han ti ta hian Zofate thinlai n^ a thawi dam huai huai ta a ni. Z^n a lo thleng a, thla arkaiden z^n mah ni se, romei z^m vangin thla pawh a >ng n>m diai a. Chutih hun lai chuan Pu Rokunga chuan Chitelui lam a han thlir a :

- 184 A luidung chamdel chhawrthlapui >ng hnuaiah, Kangkang, chhimbuk, thangfen zaiten lo awi e; Lung tileng zualin kilva hr^m thiam zai nen, Sensiarin chhawrthlapui engin a rawn chhun., a han ti mai te hi. Kohhran tan pawh thik chi a ni tawh lo va, Pathian thil siam mawizia leh ropuizia lantirtu a lo ni ta hial a ni. |hal hun a liam a, Fur hun a lo thleng ta a, Zofate tan chuan thlawhhma lak hautak hun lai ber a ni hial awm e. Mahse \h^l hun laia thing par \hinte chu an rah a lo hun ve ta a, nungchate tan chuan pialral, faihawta awm theih hun lai a ni ve thung ta a ni. Lo lam han thlir ila, buh k<ngte chu a hring dum dur a, thliin a han chh>m zawng chuan tuipui thli chh>m f^wn vel ang maiin a fawn kal liam duai duai a. Chutih lai chuan Pu Rokunga chuan ti hian a han chham chhuak ta a : Thangvan dum pawl riai e, Sawmfang hring no nghial e; Ram b<kthlam sawngka dawh s^ngan, Ka thlir ning thei d^wn lo. Ka vau zotui thiangten, Hah chhawl dawi ang min dawm., a han ti t> t> a, a thinlung ram tuihalna a la tlai zo lo deh a ni mah na, ti hian a han tuihnih leh ta hr^m a : Mimsirikut leh \huvaten, Hlim zaiin min lo au., tih hi hmaih theih rual niin a hre ta lo a ni. A feh hawn kawngah pawh mimsirikut leh \huro hr^m a hriatte chu a rilruah a ch^m reng awm e. Mizoramah chuan Favang hun hi kan hun nuam ber tiin a sawi theih awm e. A chhan chu, hnathawh rim hun lai ber, furpui hnuaia thawh loh theih loh

- 185 hun kha a liam a, boruak a thiang a, romei z^m pawh f<r ruahtuiin a tleng fai zo ta a. Hawina lam apiang mai hi khua a thiangin a fiah k<k zel bawk a, tl^ng hla tak te pawh hnai t> angin a lang thei ta a. |hal laia awm ve ngai lo nungcha hrang hrangte a rawn inlar \an ve ta bawk a. Chawnpui parte pawh hnah hring hlup karah nawin^wk rawng mawi tak puin a rawn par chhuak ve ta hial a. Pu Rokunga hian hetih hun lai dinhmun a han hmuh chuan, a rilrua hla thar lo thleng chu : Thing tin hring zar hnuaiah, Va tinr>ngten zai an vawr; Hun thiang leh mawi an l^wm a, Rengchal, dawlremten zaiin an awi., a han ti leh ta a ni. Mizoram la hmu ve ngai lo tan chuan Pu Rokunga hla a\ang hian hmuh chakawm tak a ni ve ngei ang le! Kan sawi hmaih hauh loh tur chu Mizo nuna Pialral kalkawng hi a ni. Thangchhuahpa lo t^n chuan Pialral chu beisei theih a ni si lo. Chuta t^n chuan ram lama Thangchhuah nan sazuk, sakhi, sel>, sanghal leh savawm te hi kahkim a ngai a. Heng sa \hate hi k^p kim tur chuan ram pilril leh hla tak takah pawh z^n riak buhfai nen thawhchhuah a ngai a. Chu lam a han thlir chuan Pu Rokunga mitthlaah ramsa lalnu Chawngtinleri leh nghalchang ngho \ha tak takte pawh a rawn lang uai uai a, heti hian a han ti ta a : Thlaler ram reh hla takah chuan.... Buannel ramdai k^wlvalenchham, Nghov^r leh Chawngtinleri tual lenna; Tah chuan a changin lung a l>ng \hin, Ram chh^wl thingte par vulna.,

- 186 tiin, ramsa tlatna hmun fianrial lam chu a han hawi a, pasal\hate suangtuahna ram a han fanpui ta a : Aw a kham r^ng th^ri laikhum, A tualzawl sa tin kaina; A luikawr dung leh a tlang mawi, A thing zar mawi \huvate zai remna. Sihalten pialleiah r<n an rem, Va tinrengten thingz^rah; Zantiang chhawrthla leh si-ar an >n changin, Lung a leng zual \hin., a han ti ta a ni. Pasal\ha, pialral kai tum mekte tan chuan an thlarau lam nun a ch^wm \ha ngei ang le! Pu Rokunga hla leh nungchate dinhmun hian Zofate thinlung ram hi kiansan ni a nei lo vang le.

- 187 -

|HALAITE TIHLIMTU - ROKUNGA


B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

Zofate tana Pathian thil thlawn pek Rokungan nula leh tlangvalte tan hla \ha tak tak a phuah, phur leh hlim taka an sak \hup \hup \hin hi kan hmu fo ngei ang a, chumi chungchang chu sei lutuk loin sawi kan tum dawn a ni. Pakhatnaah chuan, Krismas boruakin mite a bawm chiai chiai lai leh hlim em ema an hman huna sak tur chi Krismas hla \ha tak tak a phuahte hi sawi hmasa ila. Hunpui hlimawm a lo hnai a, tlangsam (phol>ng) leh tlaizawng a lo vul \an a, chu hun leh boruak inthlakthleng vel, mite rilru khawih tak chu a han chhaih a, a han z^p vel a : Kan ngaih Krismas ni eng a lo zam thar leh ta, A mawi tizualin Bethlehem par nen, A lo vul ta e par ang kanlawm; tia chawk nung tharin, Kan vannei >m e, lawmna ni kan tawng leh ta, Lungrual takin hlim zai i rel ang aw, ti te leh, K^r hlaa leng rual duh zawngte, in damlai em ni le? Krismas ni lawmawm a lo >ng leh e, ti tein hmun danga cheng \hiante a han dap vel a, \halaite rilru a han chawk nung thar leh hrim hrim te hi a duhawm hle. Rokunga Krismas hlate hi sak hlawh leh lar tak tak a \hahnem hle a, Van hnai khuavel sakhming chhiarin tih te, Khawvel sual tungding leh tura tih te, Pathianin khawvel a hmangaih tih te, Ami an riang maw tih te, Thimin lei a tuam laiin tih te, Chumi zan reh takah chuan tih te, Bethlehem mual tlaitla >ngah tih te, Judai ram Bethlehemah tih te leh a dang eng emaw zat hi \halaiten an duh hle.

- 188 Tun hma deuh Krismas Carol uar laite phei kha chuan tlai var varin nula leh tlangval rualin an sa a. Tun lai thleng hian Krismasa \halai rual inpawlhonaah tawh chuan sak hlawh ber a la ni reng. He hla lar tirh hian a hnung lo zui \hin Tv. Sangkhuma (tunah Rev. Z.T. Sangkhuma) chuan, U Rokung, he lai ch^ng hi i phuah ropui nge mai, a \ha tak tak a ni, a ti a. Chutah Rokunga chuan, Engtin a? han sawi leh teh, a ti h^ a. Chutah Tv. Sangkhuma chuan : Ka thinlung ram Kaisar lalnaah hian, Bethlehem tlangpui rawn din la, I tan ranthleng rawn hung leh la, Tah chuan lo cheng ang che., tih lai tak hi a han sawi nawn leh ta a, ani chuan, Chutin ka lo phuah a ni maw, a va mak ve, a ti ta hlauh a. Heta lo lang chiang ta chu, phuah tum hrim hrim vang ni ngawt loin, Pathian pek (gift) a nihzia hi a ni. Krismas Carola sak atan hla thar phuah tura ngentu Pu F. Sapbawia hnenah, Bawng in runpui a bel tih hla thar a phuah thu a hrilhin \ha lo hian a ring hle a. Mahse Carol nana an han hman meuh chuan an tlaivarpui \hak a, an ning hauh lo a, mi tam tak mittui a tlak phah thu Pu F. Sapbawia hian a sawi. He lai ch^ng hian a fawm zau a, a hmet rem thiam em em lawi si a, mite thinlung chhungril ber han khawih lo ziazang a ni lo. Rokunga hlate hian Zofate, a bik takin \halaite a awitleiin a tihlim em em a, a hlate tel lo chuan Krismas hi a kim lo a, an hmang thei lo a tih theih hial awm e. Tahan bul Myohla khuaah nula leh tlangval inkawmho hian Rokunga Krismas hla \henkhat an

- 189 sa dal dal a. An rim ber nula pa, Kohhran upa fir tak hian a fanu chu a hming pumin chang fak hian a ko a, Khatiang hlate engah nge in sak? a han ti a. Chutah a fanu chuan, Love song a ni lo, Mari tih pawh a tel, a ti zauh a, a pa chu a ngawi zui ve leh ta mai a ni. Pahnihnaah chuan, ram leh hnam hlaa phuah hmanga \halaite a tih hlim dan sawi ila. Hetiang lam hla hi a phuah tam vak lo a, Aw Nang, kan Lal kan Pathian tih te, Aw Nang kan Pathian duh tak tih te, Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam tih te leh, Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e tih te hi a ni hlawm. Heng zingah hian hla pahnih hi chu a lar em em aa, Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e tih hla, kum 1962 hma lama a phuah phei hi chu MNF Volunteerte khan kalrem hlaah an hmang a, nula leh tlangval tam tak rammu tura hnukluttu hlaa sawi a ni nghe nghe. Kum 1947- a Central YMA- in Hnam hla inphuahsiakna a hawna pakhatna a dawnna hla hi vawiin thleng hian sak hlawh ber pawl a ni zel a, ram leh hnam hawi zawnga kal khawmna hrang hrangah mipuiin an sa zing hle. Kan awmdan tur ngaihtuah a, Mipui kan inkhawmin, Finna ropui min pe la, Ro min relsak ang che., tih te hi chul mai mai tur a ni lo. He hla hian Zofate a nghawr nasa a ni. Pathumnaah chuan, thlawhhma kawng zawh lama Zofate a tihhlim dan mawlh hi a nung \ha a, han sak ngawt pawh hian rilru a chawkharh sawng sawng thei \hin; feh kawng a han sawi \an a :

- 190 Vawiin chuan ram \uan kan rel e, vangkhaw zauvah, Lawm lungrual kan ng$r e, chhuahtlang mual mawiin; Kal lai r>lin lamtluang kan zawh vangkhaw daiah, Tin, kal zelin chawlhna hmun tl^ng kan thleng \hin., tiin, feh kawng zawh ve ngai lo tan pawh mitthla theihin a pho chhuak iar a. A hla dangah Mizo nun laipui tling hlo thlawh chu a hlimawm thei ang berin min hrilh zel a. Ni sa vawl vawl te pawh, Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen, Turnipui kan do dai, a ti thiam a. Buh kung dum dur, huichhuk thliin a han chhem a tuipui f^wn ang maia inchhawk nghuat nghuat te chu, Thli ten rawn chhem an fawn dim e, Lawm lungrual dung an thul, tiin a hrilhfiah a, mitthlain a hmuh theih riai riai a. Ni s^ te chu Rokunga hian a tham lo em em a, chawlhsan phah thamah pawh a ngai lo, a hlimawm zawnga thlirin : Turni hr^ng vung na e, zaleng zam lo na e, Hah chhawl dawi ang min dawm turin, Lengin tui rawn chawi e., a han tih meuh phei hi chuan, nun tihlimtu emaw tih theih hial turin a chantir a ni. A chang tawpah phei chuan, Sirtiang kan sawn kan fawn d$m e, hlim lai par ang kan tlan, a ti thlawt mai a; tun laia picnic-a kalte ai hian a hlimawm hmel hliah hliah mai a ni. Hlo thlawh leh hnathawh hrim hrim Rokungan a hla hmanga a zirtir dan hi duhawm tak a tling a. Taima tak, phur tak leh hlim taka thawk sauh sauh turin min kawhhmuh a :

- 191 Turni s^, khuangruah sur, thosi karah, Hah takin thawkrim mah ila, Mizo kan ni alawm kan hlim ang chu, Kan hunawlte i hmang \ha ang., a ti chauh pawh a la ni lo, E khai! Hlim rawh u, nui rawh u, a ti zawk. A ni, eng hna pawh hi phur tak leh tui taka kan thawh chuan a hlimawm vek a, nuam tikhawp leh hlimpui khawpa kan thawh chuan hna \ha lo a awm lo a, chu chu hlawhtlinna bul tih min kawhhmuh a, a s^ng vah vah ngei mai. Chuvangin hlo thlawh leh hna thawh hrim hrim hlimpui leh nuam tikhawpa thawk tura a zirtirna hlaa a puang chhuak hi a ropui. Palinaah chuan, Khuarel (nature) a phuahna hla hmanga Zofate a tihhlim dan hi ngaihnawm tham a tling. Lei lam a en a, p^r tinreng a hmu a, mawi a ti ngawih ngawih a : Khua \hal lenk^wl ni chhuak eng rii riai, |uahpui par leh v^u, Phunchawng p^r, Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni., a han ti a, he hla kan sak rual hian kawlngo thla khawng ri hiau hiau kan hria a; Tlang s^ng thing zar mawi leh phai zawla, Suanglungpui leh luipui luang ri, tih kansak thlenin, luipui luang ri huau huau kan hre thung a. Rokunga hian Favangah min han chenpui leh a : Thlifim nuam leng velin, Thingtin zar mawi a ranw chh>m; Chutin favang hun lawmawmin, Thil siam tinreng sawmin zai an rem.,

- 192 a han ti leh a; nungcha tinreng, zing, chhun, tlai leh zana hram leh zai chite thawm kan bengah a lo ri chiah chiah a, a ngaihnawm thar \hin. Chung lam min thlirpui leh a, thla leh arsite chuan awmze dang neiin min kawhhmuh leh a : Aw, enchim loh, thlir ninawm lo, Lei rawngbawla her liaiin, Lei mite hun bi an chhiar e, Au rawl reng awm si lovin biahthu tinkim min lo hlan., tiin, an aw reng reng benga hriat theih loh hmangin thu an sawizia min hriattir leh a ni. Chite lui hmanga Rokungan Zofate a tihhlim dan mawlh hi runthlak ka ti \hin : Fiara tui thiang t> luang d>l d>l, Lengi nena luia lengngha kanchhaina; I sirah thing leh maurua an zing riai e, Luang dem dem rawh piallei a ral hma loh chuan, min tihsak a. A satu zawng zawng rilruah, Mizoram khawchhak tuipui rala Fiara tui ngawt kan mitthla tawh lova, kan hrechang hek lo, mahni rama luit> zawng zawng kan rilruah a lo lang iar iar a, Fiara tui angin kan mitthla a, Luang reng rawh lungrualpui nena ruang bualna, kan han ti t> t> a, Lengi nena luia lengngha kan danna kan han tih meuh phei chuan rilruin hriat chhuah kannei rauh rauh \heuh awm e. Khuarel lam hla hmanga Rokungan Zofate a tihhlim dan hi mak tak a tling. Panganaah chuan, Rokungan Zoram chawia a hla phuahin Zofate a awih lunglen dan hi teh chhuah zawh rual loha zau leh ril a ni awm e. Lungkuai taka \anin :

- 193 Lentupui kai vel leh romei chhumin, A bawm kan Zoram nuam leh duhawm; Awmhar tinkim d^wna han thlir velin, A mawi zual Zofate kan lenna; a han tih a\ang ngawt pawh hian lairil a fan nghal vawng vawng a, no lehzualin : Suihlung rual t>a kan l>nna par mawi, Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam; a tizui a. Lungrualna chu Par mawi a ti a, Zorama piang nih chu nihlawhna tling khawpin a vawrh sang a, a chim sang em em mai. A hla dangah uar lehzualin : Kan Zo tlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e, Hal lo ten lungruala d^r ang kan lenna; a han tingat phei hi chuan hnuk a khawih ngaih mai. Lar hle mah se, sawi hmaih phal hauh loh turin : I mawi >m e, kan Zoram hmun s^ng, Fiara tui thiang kan d^wnna; Tlang tina thing tin zar mawi leh romei a zam karah, Tlang tin zaleng zawngte lungrual kan insuih khawm, Aw, i mawi chuang mang e, kan lenna Zo tlang ram nuam., mi han tihsak dial dial a. A mawi a, a \ha chang a ni lo, a thuken hi a ropui a ni. Rokunga hlate hi lar tak tak, a mal mal pawha sawi tham tling a \hahnem hle a, Zofate awitleitu a tling takmeuh a. Mahse hetah hian kan sawi seng lo. YMA Hlabu hi kum 2001 thleng khan vawi 4 chhut a ni tawh a. Chu tah chu an mimalah Rokunga kutchhuakte hi a tam ber a. Tin, |halaite Hlabu pawh \um 4 chhut nawn a ni tawh bawk a. Hetah

- 194 pawh hian mi malah Rokunga sulhnu a tam ber tih kan hmu. Hengte hian miin a hla an ngainatzia te, \halaiten an sak duhzia te a tichiang hle a, an hlimpuizia thlengin a chhut theih a ni. |halaite Hlabu chhut hmasak ber kum 1952 vel te kha chuan Kaihlek hla, Lengzem hla leh Hla lenglawng sak kawngah Kohhran a la fir hle a. Chawlhni tlai lamah hian nula leh tlangval in khata inkawmho hian |halaite Hlabua Rokunga hlate hi hlim takin an sa \hap \hap a. Kohhran upa pakhat hi a va kal a, Engah nge khatiang hlate in sak? a va ti a. Chutah an hotu deuh chuan, Ka pu, a bu chhutna hi han en teh, Synod tih a tel, a lo ti a. Chutah Upa chu ngawi rengin a kal ve leh mai a ni awm e. Pu Siamkima Khawlhring chuan, Rokunga hi Mizo \halaite hla sak tur petu, mi malah chuan amah tluka \halaite lungrual tak leh hlim taka zaitir theitu hi kan hla phuahtute zingah hian an awm lo vang? a ti a. Zikpuii Pa (K.C. Lalvunga) pawhin, Pu Rokunga hi Mizo hla phuahtuah chuan ka dah san ber a ni.... chuvangin Zofate hi Zofa an nih chhung chuan Pu Rokunga hi Pu Rokunga a ni mai awm mang e, ka ti \hin, a ti bawk. Pu Lalbuaia (Ex MP) ve thung chuan, India President chenna Rajtrapati Bhavan, New Delhi lailia awm bulah zing khat chu ka leng vak a, sawrkar laipui Secretariat bul hmun zawlah chuan sipai 50 rual vel tur hi an lo l^m a, baja leh khuangin an awi a, an lo nghing siau siau a. Ka va hnaih chuan, Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e tih hla hi an lo tum a. An hla tum chu an thlak a :

- 195 Lentupui kai vel leh romei chhumin, A bawm kan Zoram nuam leh duhawm; tih an han sa leh a... President in lam hawi chuan an kal siau siau a, E khai, hlim rawh u, nui rawh u tih hla kha an han sa zui leh a, an lawi lut ta a... an lan theih chhung zawng chu ka thlir reng a, ka lung an tilengin Rokunga min ngaihtir ta em em mai a ni, tiin lungkuai takin a sawi. Mizoram rorelna sang ber Assembly Session \an dawn leh ban dawn apiangin, kum 1999 bul lam a\ang khan, Rokunga hla phuah : Aw Nang kan Lal kan Pathian, I hming ropui ber se; tih hla music mawi taka T. Zorampela rem an han tichhuak ziah te hi, a hun leh hmun nen a inhmeh em em a, a chhinchhiah tlak hle a, sawi hmaih phal rual chi a ni lo. Kum 1995 Juni ni 13-14 khan YMA chuan Diamond Jubilee an lawm a, Rokunga chawimawina hun hman tel a ni a, a hla phuah sawm (10) thlan chhuah : 1. Ro min relsak ang che (thluk 2-na) 2. Kan ram nuamah 3. Chite luipui 4. Turnipui kan dodai 5. Zantiang chhawrthlapui 6. I hun i hmang \ha em? 7. Hunte an inher liam zel a 8. Aw Zoram nuam i hming a mawi 9. Kan Zotlang ram nuam hi 10. Lei mite hunbi an chhiar e.

- 196 tihte hmang hian YMA Branch 60 lai intihsiakna hlim leh phur taka mawi fahrana an han zai mup mup te kha, \halaite a hlain a tihhlimzia a chiang hle. Falam tlangval ka \hian pakhat chuan, Ka tlangval tirh hian Falamah Rokunga hlate hi kan sa \hap \hap a, Hei erawh min chhang teh, I hun i hmang \ha em? tih hla kan sak chuan ka rilru a hneh em em a, nun ka uluk phah zui ta zel a ni, a ti a, a ngaihnawm hle. Hetiang hian nula leh tlangval eng zatin nge an nun vawn phah ang tih hi ngaihtuah tham tak a ni. Mizoram sawrkar chuan kum sangbi thar thleng tur lawm turin, Millenium Celebration Committee leh Sub-Committee hrang hrang te siamin a inbuatsaih mup mup a, ni 12-13 January, 2000 khan Aizawl A.R. Lammualah ropui taka lawm a ni a, mipui an tam hle. YMA Branch hrang hrang infinkhawm 2,000 rual chuan hla thlan chhuah pathum an sa a, chungte chu : 1. Aw Nang kan Lal kan Pathian 2. Hunte an inher liam zel a 3. Haleluia Chorus te a ni. Hetiang hun ropuia zaipawl 2,000 rual sak tur hla thlanchhuah hla pathum chauh zinga Rokunga phuah pahnih thlan a ni hi a chhinchhiah tlak hle a, a ngaihtuahtute leh mipui thinlunga hmun a luah zauzia leh nghehzia a hril chiang viau a tih theih awm e. A tawp dawn ni 13 January-ah chuan zaipawl 2,000 rual intel khawm, thiam taka zirte chuan :

- 197 Hunte an inher liam zel a, Lei pangpar mawite an chuai e; Chutin kan hlim lai nite pawh, Hm^ takin an ral leh \hin. an ti ta hem hem mai a. Kum zabi hlui a tawlh chhuak a, kum zabi thar a lo thleng a; kum sangbi hlui a her liam ruai ruai a, kum sangbi thar a inher chhuak riai riai a. A hun leh a hla a inhmeh bawk a, a mawi chang a ni lo, rilru a nghawng n^ a ni. Zaipawl chuan an sa zo ta mai a, mipui tui leh hlim lutuk zing a\ang chuan, khawi lai ber a\angin nge an rawn lak nawn \an tih hriat hleih theih lohin, a bul a\angin sak nawn leh a ni a, zaipawl 2,000 rual chuan an zawm thuai a, mipuiin an zawm ve leh bawk a. Kei VIP \hutnaa inthiat ve khanglang chuan ka zah theih lohna zawng zawng sawm khawmin kut ben kan \an ve ngawt a, mite chuan min zawm vat a, mipui zawng zawngin kan beng ta vek a. A.R. Lammual pumpui chu a nging lui luiin a lang a, Zoram pumpui hi a fawnin a fawn hlup emaw tih tur a ni, a va ropui tak em! Tu \awngkam thiamna mahin a sawi fiah zo lo ang a, tu khabe sep thiamna mahin a hril chiang zo bawk hek lo ang. A nawmzia te, a ropuizia te leh a hlimawmzia te hre tur chuan tel ve a \ul a, a hmun ngeia mita hmuh a ngai a, phur taka kut ben ve a pawimawh. Millenium Celebration Committee-in Pu Rokunga hi Poet of the Century-a an puang te kha a phu hliah hliah a. Zolentu Journal-in Man of the Century-a an thlang te kha a inhmeh em em a ni. Aw le, kan sawi zo seng lo a, kan sawi fiah thiam tawk hek lo. Pu Rokunga a thih hian Mizoram khaw tin deuhthawah tuma tirh loh, an mahni duhthlanna liau liauin sunna inkhawm an nei deuh vek a.

- 198 Central YMA pawhin ni 26 July 1969 khan sunna inkhawm an hmang a, chutah chuan lehkha ziak awmze thuk tak nei Pu Rokunga chhungte an hlan a. Chuta thu ziak \henkhat chu, .... Hla phuah thiam, |halaite \hian, Pathian rawngbawltu rinawm, Ram leh Hnam hmangaihtu, Mizo hnam pumpui ngaihsan leh ngainat em em..... tih hi a tel a. Central YMA meuhin hetianga a chawimawi hi ropui tak a tling. Hei hian |halaite tihlimtu a nihzia a nemnghet chiang hle. Mizo ropui leh chungchuang bikte hian khawvel hi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a. Chutiang deuh bawk chuan Zofate zinga Pu Rokunga a lo lang hi malsawmna a tling a. Tin, Sapho chuan William Shakespeare-a hi England tana Pathian thil thlawn pek a ni an ti \hin a. Rokunga pawh hi Zofate tana Pathian thil thlawn pek a ni e, ti ila a sual awm lo ve.

- 199 -

NEGATIVE CAPABILITY LEH ROKUNGA


C. LALRAMZAUVA, Kulikawn

CHHIARTU tam zawk tan chuan kan thupui Negative Capability hi thil thar a ni mahna. English literature-ah pawh ku m 1817 D ecember thlaa Georgea-an Tom-a lehkha a thawnnaah John Keatsan a rawn hmang hmasa ber a. Keats-a chuan Shakespeare-a poet anga a ropuina chhan ber chu Negative Capability a ngah vang niin a sawi a. Hla phuah dan phung (poetical character) a sawinaah Keats-a vek chuan, hla phuah hian bil emaw, phung emaw a nei lova, a ni vek a, a ni lo vek bawk; thim leh eng pawh nuam a ti ve ve a, khawi hmunah pawh nuam ti takin a cheng thei a, misual tawp khawk Lago (Othelo) leh Imogen (Cymbeline) engmah sualna nei lo angah te pawh hian lungsi takin a cheng thei reng a. Philosopher-te ho phut zawk zawkna angah te hian Chameleon poet ho chu an nui ver ver thei a ni, a ti a. (His letter to Richard Woodhouse, Hamstead, October, 27, 1818). Chameleon hi America rama laiking chi khat, a awmna hmun rawng ang ang a inthlak dang lam zung zung chi a ni a, Keats-a hian hla phuahtute zinga Negative Capability nei ngah ho hi Chameleon poet tiin a sawi mai a ni. A lehkhathawn vek ah Keats-a chuan, A poets is the most unpoetical of anything in existence, because he has no Identity he is continually in for and filling some other body, (ibid) a ti a. John Keats-a hi a lehkha thawn a\ang leh a hlate a\ang hian Chameleon poet dik tak niin a lang, The setting sun will set me to rights, or if a Sparrow come before my window, I take part in its existence and peck about the graval (His letter to Bailey, Leatherhead, November). Thil nungah te, nung

- 200 lovah te, a mihring puiah leh a thil hmuh leh hriat tinrengah te hian a inchan zung zung \hin a ni. Ni tla turah te, chawngzawngah te inchanin an awmdan a zuk \awmpui a, chung nun te chu hla thu mawi takin a chham chhuak leh \hin a ni. Tawi fel deuhvin dah i han tum dawn teh ang; Negative Capability chu mahni in kal pel a, mahni in palchat a, mi dang emaw, thil dang emaw kan va hmuh leh hriat te nu ndan leh nih phung, suangtuahna (imagination) hmanga kan va hriatpui leh nunpui vena hi a ni ber awm e. Hla phuah tu tan emaw, thawnthu leh lemchan ziaktu tan emaw pawh Literature-a dinhmun sang han chang pha ve tur chuan Negative Capability hi thil pawimawh hmasa ber a ni kan ti thei ang. Hla phuahtu chuan ama chanchin emaw, a \ha tih zawng chauh emaw a rawn tarlang a ni mai lova, a thil hmuh leh hriat, mi lawmna leh lungngaihna te, beidawnna leh beiseina te, hmangaihna leh thikthu te leh huatna te a zuk \awmpui a, thli thaw leh chhumleivakah te, meikhu zam chiai chiaiah te leh lui luangah te inchanin a tel ve vek mai a ni. Thil reng reng a sual leh sual loh lam ngaihtuahna aiin thil chi hrang distinct entity a nihna lam khan a pawt zawk a, a tan chuan nun hi lemchan hlimawm tak a ni ber awm e. Heng a chunga kan sawi ang dinhmun a ding thei tur chuan mi chapo leh mahni hmasial te, induh leh sum ngaina te, a nuam lam ringawt um leh ropuina lem zawngtute tan chuan thil harsa a nih a rinawm. Chungho chuan hla te lo phuah vein, thawnthu te lo ziak ve pawh ni se, a pawimawh ber mi dang va inchan theihna an tlakchham avangin an thu hlaah te chuan tel ve a har kan ti \hin a ni; literature \haa chhiar an ni ngai lovang.

- 201 Kan thupui pahnihna lam hi lo sawi dawn tawh ila. Mizo hla phuah thiam zingah hian Shakespearea te, Keats-a te anga negative capability nei hi ka zawng deuh \hin a; mahse anni ang ema ropui chu awmin ka hre ta lova; a ziarang han phawk teuh deuh ber chu Rokunga hi niin ka hre ta deuh a; a hla \henkhat a\angte hian i lo chhui teh ang u. Rokunga hlate hi a sak a nawm vang leh hla hun bik neite an nih hlawm avangin, an hun leh hmun \heuhah chuan a lar hle hlawm mai. Hla ang chuan an \ha hlawm hle a, poetry angin an \ha ve hlawm em? B.A. ka zirlaia min zirtirtu Pu J. Liankhuma chuan, Rokunga hi a hla thu hman danah a fimkhur tawk lovin a Chhehrawp thing fawm vel mai mai e, a ti \hin a; tunah pawh chu chu a ngaihdan a la nih reng ka ring. Pu Siamkima thung chuan a krismas hla chung chang sawiin, biak inah leh lenkhawmna inah a lut thei ngai meuh lova, Krismas khawlai hla tih mai turin \halaite inpawl khawmna leh Carolnaa sak a la ni deuh ber \hin, (Zalenna Ram, p. 127). a ti a. Zikpuii pa chuan a rilru thlek hmang, ngaihdan leh lunglenzawng te a\anga chhutin Rokunga hi, Mizo hla phuahtuah chuan ka dahsan ber a la ni, (MZP Chanchin Bu, Oct. 1970). Tin, Pu H.L. Malsawma pawhin, Rokunga hlate hi chhiar leh chham a nuam, a thluk a mawiin a sak a nuam viau vek a ni; hla \ha tak leh lungkuai em em a phuah thiam a ni, a ti. Heng a chunga thlir dan hrang hrang kan han tar chhuah te hi anmahni zawn a\ang chuan an dik \heuh hlawm mai. Rokunga hi Mizo hla phuah thiamte zingah chuan hla chi hrang hrang phuah hnem ber a ni hial awm e. Pathian fakna hla leh Krismas hla te, hnam hla leh ram ngaih hla te, hla lenglawng leh hla dang, a huhova sak chi leh mahni chauha sak pawha hlimpui

- 202 theih takte a ni hlawm. Rokunga hian a naupan tet a\angin danglam riauna a nei a, a thil hmuh leh hriatte hian a rilru an hneh thei hle \hin ni awm a ni. Pu H.L. Malsawman a sawi danin, A nikhaw hriat theih tirh a\angin thil rithei leh hla lam ngaina mi a ni a, thereng hram leh ^r khuang ri a hriat te hian, a thluk dan tur solfa ang reng hi a rin dan ang ang hian a lo rem ve \hin a. Lengkira tui khawhthla te leh \hal laia lui dunga tui luang dem dem te leh a far ri tleng tleng te hi hmuhnawm leh ngaihnawm a tih zawng tak a ni \hin, (PUC zirlai Hla leh a hrilhfiahna, p. 41). Chu a rilru puthmang chu a \han chhohpui zel a, a hawina lam apiangah a nun ram chu suangtuahna chak tak mai chuan a va hmanpui ve thei zel a ni. Ral hla tak maia ngaw dur pawl ruih mai a han hmuh chuan pasal\ha angah inchanin a lung a leng hle a, chu ram chu a mitthlain a va thlir a : Pasal\ha leh ram vachalten, Zia-\ial dar ang an chhaina; Phuaivawm, khi t> leh zukiten, Siktui thiang dawna nau ang an nuihna; Tah chuan ka thinlai a cham reng mai, Chhuakin ram va \uan ila; Chengrang chawiin uisathiam Nen zelin vala lung dam nan., tiin a han chham chhuak mai a. Tute emaw sangha vuain an hlimzia hrilhin hla phuahsak tura an tih chuan, chung sangha vawho zingah pawh chuan a thusa deuh ber niawm takin an hlimzia leh nuam an tihzia te, mahse tlai lam a lo nih a, hawn a hun tawh thute chu mawi tak maiin a han chham chhuak leh ta mai a : I hawng tawh ang le insiam ru a tlai ta e, Tlai pawh var ila kan la inning chuang long e;

- 203 I hnam chem, i kawlzal rawn keng la, Lengngha chhung tlai hawntu ber chu keimahni., tiin a han phuah chhuak leh nghal mai a. He hla a phuah dan te hre ve lo tan chuan sangha vuaknaah hian a phuah tu hi a tel ve lohna a lang reng reng lo a ni. Ruahtui a lo hul a, boruakah Favang rim a lo nam \an a, zing ni chhuak leh tlai ni tla tur te pawh ni dang aiin a lo sen mawi ta a, chung hunte pawh chu hlain a hril zel a; Krismas boruak a lo in\an a, mitinten kan lo nghahhlelh em em Lal pian hun champha te chu kan nghah dan leh thlir dan inang lo hle hlawm mah se, hlim tak leh nuam taka hman \heuh kan tum dan te pawh : Aw a va mawi em! He ni lawmawm hun tawi te hi, Kan vannei em e, lawmna ni kan tawng leh ta; Lungrual takin hlim zai i rel ang aw, I lungngaihna chu puan ang hlip rawh., tiin a rawn chham chhuak a. Tin, Bethlehem a va kal ve a, Isua pianna ran in tlawm tak pawh chu a hmuna va hmu ve ang hrim leh Van zaipawlte pawh chu ama beng ngeia lo hre ve ni awm fahran hian hla mawi takin a rawn hril chhuak zel mai a. Chhandamtu lo pian tur thu chu Pathian thuruk a nih thu te, a lo pian dawna van mipuite inkhawmho zinga mi dang tumah a aiawh tur an hmuh zawh lohzia te chu beidawng takin : Tu nge lehkhabu hi hawng a, A chhinchhiahnate phelh tlak awm le? Tiin an han zawt vel chiam a, Tuman an chhang thei lo., a han ti a. Chumi hnua Davida bulpuiin a chhan theih hnua an lawm leh siziate chu an zinga tel ve

- 204 leh hmu ve ni awm takin; An lawm hla thawm thang khawk riin, Van khawpui a nghawr nghing ta a; Van angelten thla an khawng ri Khawpui chhung an hual vel a., a han ti ve leh mai a. Bible chhiar \heuh \heuh leh Bible a\anga hriatna dawng \heuh \heuh te hian kan zuk tel thuk hleih hlawm hle awm e. Mi tam takin hengte chu Pathian thlarau hnathawh a lawm kan ti mai thei; mahse Krismas hla ni lem lo hla lenglawng a phuahnaah te pawh hian Rokunga hi mi dang leh thil dang te nun va \awmpui thei mi a nih chu a lang hle awm e. John Keats-a chuan a tukverh bulah chawngzawng a lo \um a, lung leh thil a han chuk len vel hian amah ngei pawhin ti vein a inhre \hin a. Chutiang bawkin Rokunga pawh hian thla eng hnuaia sava chi hrang hrang hram te chu an rilru tur a lo dawn pui a : Chhawrthla eng kai vel a zam karah, Zai tin thang an rem va leng rualin; Chhimbuk leng leh zunva awmhar zaiten, Katchat, thangfen, riakmaw zai an chhawn; Chhawrthla pui eng mawi a nuam., tiin. Ani tan chuan Pathian thil siam (nature) tinreng te hi an hmuhnawmin an mawi em em vek a : Tlang sang thing zar mawi leh phaizawl a, Suang lungpui leh luipui luang ri; Van rang chhum leh thli fim leng velin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe. Khawvel mawina timawi leh zual turin heng thilsiam te hian hla phuahtu thinlungah hna a thawk a, keini mi satliahin kan lo thlir liam ve mai mai \hin te leh awmzia nei pawha kan lo hriat mang loh te

- 205 hian awmze thuk tak mai an lo nei a; mahse chu chu hrethiam tur chuan an nun \heuhvah khan tel ve a, an zinga pakhat nih ve a ngai si a. He an zinga mi nih ve theihna, an mahni ang rilru zuk \awmpuina, mahni lam intheihnghilh a, an mahni dinhmuna zuk din ve theihna; an hrehawm tuar te, an hlimna te, an lu ngngaihna te zu k \awmpu i theihna, suangtuahna chak tak leh rilru inphah hniam tak chunga thil reng reng thlir theihna hi Rokunga thil pek dawn te zinga mi ni vein a lang. Rokunga hian hnam hla tih mai theih tur chi tam fe a phuah bawk a. Mahse heng a hnam hla hote hi chu Mizo a nihna anga a \hahnemngaihna a\anga lo irh chhuak an ni vek hlawm. Heng hlaah te hi chuan Mizo te hi tuna kan awm dan pangngai duh tawk mai lova, \hahnemngai taka hma lam pana kan thawh zel a duh a. Zalenna ram-Raltiang ram chu dingdihlipin a lo thlir tak meuh a, chumi hmunah chuan hriatna, thiamna leh finnate a va hmu a ni. Rokunga hian atna leh thimna bawiha kan t^ng min hruai chhuah a duh ang bawk hian, Zalenna puitling nen hnam dang te awpna a\anga Zofate kan tal chhuah hun tur hi a lo thlir lawk bawk a : He hi kan tum ber lo ni tawh se, Mahse ram puanzar hnuaia ding tur leh Rinawmna leh huaina lo inthuam fo hi. A hla phu ah dang zawng zawngah chuan Roku nga hi a inchan a, mahse hnam hlate a phuahnaah hi chuan a nihna ngei a rawn tar chhuak a. Mizo a nihna, hnamah hian a chiang hle a ni. Mizote zinga hnam rilru (Nationalism) kaih thawh chungchangah hian Rokunga nge thawh hlawk ang Mizo National Front hruaitu Pu Laldenga tih pawh hi chhut tham tak a ni. Mahse he lam hi chu tuna kan

- 206 ngaihtuah ber a ni lova. Rokunga hian hla phuahtu a nihna anga a inchan theihna Negative Capability hi a hlaahte hian eng ang takin nge a lan tih hi kan ngaihtuah ber chu a ni zawk. A hlate a\ang hian Rokunga hi mi ngaihtuahna zau leh thil \ha duh mi, nun dan mawite ngaisanga mahni hnam ro hlute chawisang thiam em em mi a ni tih a lang a. A suangtuahna chak tak hmangin a hawina lam a piangah hla mawi tak tak a hmu zel a. Amaherawhchu, Kohhran lama lo inhmanna hian hla \ha tak tak dang a phuah tur hi a ti \huanawp hle niin a lang. A hla kan hmuh theih ho reng rengah hian hmangaihna-chhungkaw in hmangiahna a ni emaw, unau inhmangaihna a ni emaw, nulat-tlangval inhmangaihna a ni emaw hmuh tur a vang hle mai. A hla bu |halai Hla Bu-ah chuan, Krismas hlate tiam lohvin, hmun thum chiahah hmangaihna rim kai kan hmu a; Ka pa duh tak, (a pa thih chung chang a phuahna), Ka nu min hmangaihna (a tet te a\anga a lo enkawl seilen dan leh a tana a nu hlutzia sawina) leh, Hmangaihna hi chakna a ni (Hmangaih taka kan Zoram hi kan enkawl a, kan hnam tana kan beih chuan tuman min do thei lovang tih a sawina) tih te hi an ni mai. Heng a hla bua kan hmuh theih bak hi hla dang a phuah lo a nih chuan a khawvel thlir dan a famkim lo viau emaw, a hmuh dan a chiang lo emaw, hmu reng leh hre reng siin Kohhran lam mitmei a ven lutukna lamah a sawi chhuak ngam lo emaw a ni ang. Rokunga hian Romantic poets hovin an chin \hin tlangpui, khawvel a nih dan anga an pawm theih loh avanga an suangtuahna, a duhaisam khawvela tlanbosan an tumna ang rilru hi a pu ve lova; theih tawp chhuaha hmangaihna nena beih chuan khawvel hi a siam \hat

- 207 theih a ni tih hi a thupui a ni. Mahse a khawvel hi a zau vak lova. Mizoram leh Mizo te bak hi a huam meuh lo a ni. Reference; 1) Chatterjee, Bhabatosh : John Keats, His Mind and Work, Orient Longman. 2) Ellershaw, Heuy : Keats, Poetry & Prose, Oxford University Press. 3) Malsawma, H.L. : PUC zirlai hla leh a hrilhfiahna, 1978. 4) Rokunga : |halai Hla Bu, 1962 5) Siamkima Khawlhring : Zalenna Ram, 1986 6) Zikpuii pa : Pu Rokunga Thlirna, MZP chanchin bu, (Hla kutpui special issue), Oct. 1970.

- 208 -

ROKUNGA HLARUA
Dr. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

Rokunga hlate han en hian hlathu ril tak tak, un pui pui leh hrilhfiah har tak tak a awm meuh lova. Hla thu mawl t> t>, tluangtlam \ha taka chhehchhuah a thiam a. Rokunga hlate hi mi mawl zawkte leh naupang lamte tan pawha hriat awlsam tak tak a ni hlawm. Hei vang hian mi rilru leh ngaihtuahna a chawk tho va, a hla chhehvel boruakah a hruailut chawp chilh thei \hin a ni. A hlate hi thu mawl t> t> remkhawm a ni e mah ti ila, han chhiar chuan a hla dap lawi a, mi chi hrang hrangte pawhin an tuipui thei \hin a ni. Kan sawmfang hmun chamdel, Thinlai riang min hnemtu; tih te, Isu kan hnenah lo cheng rawh, Zantlai khua rei pawhin; Lawmin tlaikhua min varpui rawh, I hming chawimawi turin. tih te, Kan Zoram nuam leh mawi Mihrang pianna, A chul tawh hnu hranghlui Sakhming \ha kha, An tlawmngaih leh an huaina te, Piallei kara th^m hnu kha, Parin lo vul leh se, Kan ram nuamah. han tih te hi chu a kal zaih a, kawng a kal angah han inchan ila, bumboh leh ing-euh awm hauh lovin,

- 209 a mam han niin a hriat theih \hin. Chuvangin Rokunga hla ziarang pawimawh tak pakhat chu a hla thu chheh tluangtlam \ha tak hi a ni. Rokunga hlate hi hla thu tluangtlam \ha tak a nih bakah Mizo \awng thluk leh lam dana hla thluk a inrem \hat dan hi a \hain a ngaihsanawm lo thei lo. Mizo \awng hi thluk nei, thu pakhat pawh a thluk dan leh a lam dan a zira awmze dang daih thei a nih avangin, Mizote tan chuan hla \ha tehfungah hei hi hman loh theih pawh a ni lo. Thimin lei a tuam laiin, Van >ngin piallei a chhun; Vanho zai mawi a lo ri, Rem leng se, tiin an zai. Rokunga hlate pawh hi khawi maw karah kan \awng thluk mil lo deuhva a thluk lo s^ng emaw, lo hniam emaw a awm zauh zauh tih mai loh chu a \ha hle. A hla thluk f^n lai leh Mizo \awng thluk f^n lai te, a kat lai mil tura thu thlan te a thiam hle. Hei hi themthiamna (arts) chi khat chu a ni ve reng a. A thluk nei lo, hla hril ang chi atan hlei hlei hla thu tluang \ha chu a pawimawh a. Hla hril lamah chuan a harsa ber, a hla thluk leh \awng thluk chuktuah rem tur a awm ve loh avangin a hla thu hrim hrimah chuan a ziaawm deuh ngei ang. A hla chik taka lo zirtuten kan hriat hmaih hauh loh tur chu, a chang chuan a chhiar tinuamtu atan emaw, a rik chhuah dan timawitu atan emaw hla phuahtute hian thu awmze nei vak lo pawh an hmang bawk \hin tih hi a ni. Hei hi \henkhatin an hriatpui loh avangin sawisel nan tak an hmang \hin. Sap hla phuahtute phei chuan hetiang chi hi an hmang fo mai. Mizo hla phuahtute erawh hi chuan a thu inmil (rhyme) an tum leh loh avangin a thluk mil tur atan

- 210 tih loh chuan hei hi thil \ul a nih loh avangin an hmang meuh lova. Rokunga hla-ah pawh hian hmuh tur a tam lova, Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e tih chang tawpah hian kan hmu a : Kan ram mawi chul lo la, parin vul leh zual la, |hang\har hmatiang sawnna tur khua sei leh se; Tin, lo varin, lo \hangin, lo sang zel ila, Chung Pathian malsawmna pawh kumkhuain awm zel rawh se. tih a, lo varin tih hi chu a thu tikimtu, a lam tinuamtu a tana a laikam ni berin a lang. Bethlehem chhiarpui tih hla chang thumna pawh hetiang deuh hian kan hmu bawk a; Lo >ng leh rawh Varparh Arsi, Van >ng zai min zawmtir rawh; Aw >ng, chho la kan fak ri nen, Van Reng thinlai han chhun rawh. Tlar thumna ang chi chu symbol a ni a, tlar hnihnaa >ng erawh hi chu heti mai hi chuan awmzia a nei lova. Van mipui tih aiah van R>ng tiin a hmang mai a. A thu tikimtu atan leh a sawi tinuamtu atan a hmang mai a ni a, hei hi a themthiamzia tilangtu a ni a, hla phuahtute zalenna (poetic licence) a tichiang riau a ni. Hla phuahtuten an ngaih pawimawh tak, aw thluk bithliahna (Metre) te, a tlar tawp thu inrem \ha te, a thu kara vowel ri inrem \ha thlan dan (assonance) te, a ri timawitu atan a thu bula consonant ri inang thlante hi chu awmze nei takin kan hla phuahtute hian la hmang lo mah se, an hla \ha deuhte hi chu han hril hian a kal zaih a, a ri ngawt pawhin beng a den dan a dang \hin a; chu chu rhyme chi khat chu a ni ve reng a. A hma lama kan sawi

- 211 tak ang khan Rokunga hlate hi hemi chungchangah hian a sang hle a ni. Leimawina tih hla hi han chhiar mah teh : Aw khawvel puan ang a chul tur hi, Tinkim dawnin han thlir ila, Aw hringnun par ang a vul \hin hi, Hmaten zamual a liam tur chu. A chang dang pawh hi a \ha zel mai. Khaw nge, chang lina chauh hi in tarlang leh teh ang. I mawi mang e piallei kan chenna, Riang-hlei tan par ang vul leh la; |ah lai ni kawlkungah liam zelin, Hlim lai ni par ang vul rawh se. He hlaah ringawt pawh hian kan cham rei thei viau ang. A thunawn a : Zantiang chhawrthla leh si-ar >ng mawi, Aw zing >ng mawi leh tlai tla >ng mawi; tih te hi a inrem bakah, a tlar hnuhnung zawk phei hi chu a tlar mal zing >ng mawi leh tlai tla >ng mawi pawh hi a in rhyme nghal biai mai. A chang khatna tlar khatna leh tlar thumna hi a tlar tluanin a in rhyme vek bawk : Aw khawvel puan ang a chul tur hi Aw hringnun par ang a vul \hin hi A thumal tin pawh a lam zat a inang lehnghal. A tlar tawp lam ri inang khat deuh han chhuah hi Sapho rhyme scheme ang teh biaiin siam chhuak ve lo mah se ri inmil \ha a thlang thiam hle : Thangvan dumpawl riai e Sawmf^ng hring no nghial nghial e tih te,

- 212 Turni hrang vung n^ e Zaleng z^m lo n^ e tih te, Thangvan mawitu Chawngmawii chan ka nuam e Lawng mi hruaitu Hmar Arsi chan ka nuam e tih te, Mizo kan ni kan lawm e, Kan tlang a thiang bawk si, Kan rilru pawh a sang e, Kan hming a thang bawk si. tih te, Eng nge i hlauh? i Pathian in a veng reng che A kut dinglam chuan hmangaihnain a pawm che tih te, I ram leh hnam tan ding nghet la Thih thleng pawhin rinawm zel la tih te hi tlar tawp inrem \ha te, a tlar tluan inrem \ha taka a siam \henkhatte a ni a. Tlar hnih khat lek lek pawh sawi tur chu a tam mai. A hla pum pui rhyme scheme \ha taka a siam pawh a awm a, Chhawrthlapui >ng nuam tih hla hi abab ang chi in a phuah tluan zak a. Chumi awmzia chu a tlar khatna leh a tlar thumna tlar tawp lam rik a inang a, tlar hnihna leh tlarli-na tawp lam rik dan a inmil a, entir nan : Zan tlai khawthiang lenkawl mawiin- a Kawlrawn chhaktiang a lo >ng e - b Tlangtin thing zar mawi te rawn khumin - a Chhawrthlapui a her chhuak e - b Aw chhawthla >ng no kai velin - a Leng tin thinlai rawn \hawng e - b

- 213 Zantlai hram thiam ten zai an remin, - a Riakmaw va leng nau ang a lo \ap e - b Rokunga hlaah hian a thu karah vowel ri inrem \ha leh a thu inla zawm \ha tak tak kan hmu nual a. Entir nan : Seng ka nuam e, Kan Sawmfang hi, Fang ka fah tur a hmin e. Kan tlang ram nuam hmun sangah hian, Kum sang tam tak pawh ral mah se Lo >ng leh rawh Varparh Arsi, Van >ng zai min zawm tir rawh. Hla tlar bul lam thu inmil tur thlan chhuah te, consonant ri inang deuh thlante hi thil awlai tak a ni lo va. A thu bul lam rhyme \ha hian chhiar a tinuam a, vawn a ti awl bawk a. Hla phuahtute themthiamzia lan chhuahna pakhat chu a ni ve bawk. Rokunga hlaah hian a tlar bul, lam dan inmil hi kan hmu ve nual a. Hengte hi a theih chin chinah tum ran chunga a siam nge, tumna nei hran chuang lova a siam, lo inmil ta tih erawh chu hriat a ni lo. A thu bul lam dan in ang emaw, a consonant rik inang deuh \henkhat han tarlang ila Thinlai vai te kan han dawn velin Thinlai chhumpui zing a kiang leh \hin tih te, Pialral ni >ng mawi a lo chhuak Pialral thim a rawn chhun >ng tih te, Lunglen biah-thu in hlan vel chang hian Luahlai nun mah hi a nuam lo ve tih te,

- 214 Chun lo hian i thla a leng em ni? Chung khuanun a hual zel ang che tih te, Rual duh leh tlang zawng ka sawm vel e, Rairah riang tan ka rawn ngen e. Hetiang chi hi a hla hrang hranga mi l^wr dawn phei chuan a tam thei ang. Ram mawi leh nuam tih te phei hi chu a bul lam a inlazawn \ha hlawm hle. Kan Zoram mawi leh nuam tak hi, A tlang mawi thlifim len velna; A lui dung mawi leh siktui thiang luanna, A thing zar mawi leh pangpar vulte nen, A lo mawi chuang mang e van hnuai-ah. A tlang leh A thing tih te hi a inrem a, A lui leh A lo hi a inrem leh a. Chang dangah pawh hian kan hmu nual mai : Lo mawi zual se \hangthar kan nun, Lanu leng leh valrual zawng hian; Nun dan mawi lo chu hnutiang chhawnin, Nundan mawi chu puan ang sin tirin aw, Hma i sawn zel ang u khuavelah. Vowel rik dan a inrem bakah a thu awmzia inzawn \ha thlan chhu ah pawh a thiam hle. Entir nan : Ngai mah ila, au mah ila tih te, Chau takin lo ngui \hin mah se Min tidam, min silfai la tih te hi a rik chhuah dan a in rhyme bakah a boruak (mood) a inrem \ha leh zel a. A chung zawk hi Hau

- 215 mah ila, au mah ila, a hnuai zawk hi chau takin lo tau \hin mah se Pui takin lo ngui \hin mah se emaw lo ti ta ila, a ri ringawt chu a inrem \ha zawk ngei a; mahse a thuin awmzia a nei si lo. Chuvangin a thuken inla zawn \ha si, a ri pawh inmil deuh thlan thiam hi thil mak a ni lo, themthiamna (craftmanship) lanchhuahna a ni a; a harsat em avangin mi tam tak chuan mawi taka rem chhuak turin kan ngaihtuahna kan seng peih lova; tam tak chuan kan thiam hek lo. Mi remchhuah sa tuipui phak lova, sawisel tawk lah kan b o hek lo. Engpawh ni se, themthiamte kutchhuak mawi tak te hi chu a rei tulh tulh a, a mawina a zual zel zawng a nih hi. Hla phuahtute leh a thu ziakmite hian thu mal hman ngun bik an nei deuh zel a. Rokunga pawh hian thu mal \henkhat hman rim deuh a nei a, chung zinga \henkhatte han tarlang ila; mawi, nuam, duhawm, >ng, vul, hnam, tlang ram, zo, sang, hmangaihna, rinawmna, dikna, huaina, su al, tlawmngaihna, lungmawl, lungrual (pui), thangvan, rairah, lamtluang, hun, chhawrthlapui, chhum tihte hi a hman rimzual a ni a. Heng zingah pawh hian mawi, nuam, >ng, vul, zo tih te hi a hmang tam zual a. Mawi tih hi thumal pakhat a hman uar ber a ni awm e. Lei mawina tih hlaah leh Aw Zoram, i hming a mawi tih hlaah te hian mawi hi vawi 8 ve ve a hmang a; Ram mawi leh nuam tih hlaah hian \um 12 a hmang a; Ka \ing\ang hrui rimawia tih hlaah phei chuan \um 16 lai a hmang a ni. Rokunga hlate hi Mualdung buh thlira han thlir chuan a hla kalhmang a mar \hain, hla thu un pui pui te a hmang tlem bawk si a, thu tam tak hmang lo va, thu hman ngai bel hliau va hmang ni mai awmin

- 216 a ngaih theih a. Amaherawhchu, a kara han luhchilh tak tak ralah chuan thu chi hrang a lo hmang tam hle mai a. Thu mal (Vocabulary) a hman zat han chhiar kan tum ngial n^ a, tih tak zeta beih tham a lo ni a, Rokunga hlaa research la beitu turte zawn chhuah atan ka khek ta zawk a. Engpawh ni se, kan hla phuahtute zingah chuan thu mal chi hrang hmang tam ber a nih loh pawhin, a hmang tam pawl tak chu a ni ve ngei ang.

- 217 -

ROKUNGA HLARUA
C. LALSIAMTHANGA, Champhai

Hlarua tih hi pi p<ten hla phuah dan bik an neih, a \awngkam, a thu-leh-thliah leh a sei zawng (tlar zat tih theih bawk) chin dan bik an neih sawina ni berin a lang a. Hla ti-hlatu a tih theih bawk ang. Tangkaah pawh hian a tihlutu a rua (tui a bua tiha ua ri ang hian lam rik tur) a awm. Pawisa (paise) sawm rau rauah hian, sawrkarin leilung a\anga laih chhuah thil ren nach^ng an hriat hnua an pawlh z^t a inthlau hle. Chumi fiahna chu, a rua an pawlh tamna z^wk rihna leh an pawlh tl>mna zawk rihnaah a awm. An pawlh tamna chu, pawisa sawm rau rauah a rit hlei hle. Pawisa sawm siam hnuhnunte kha chu aluminium hlang ni mai awma z^ng a nih kha. Heti zawnga teh hian, pi p<ten hlarua an tih an hla phuaha awm-sa ni lo, Missionary Saphoin \awngtluang hmanga fak hla min siamsak a hlutna (rua) awm ni chiah bawk lo, Rokunga hlarua tih fak tur a hla phuahah a awm em? tih leh, a awm a nih chuan a eng lai hi nge? tih dap chhuah hi ka bitum tur a ni a. Rokunga leh a hla phuah huang chhunga ziah tur thupui 38-a \hen zinga pakhat a ni a; thupui dang huang d^i k^i loh a ngai bawk si a, a awl-ai lo hle. A l^r rualpui hla phuah thiamhoin an chelek meuh loh, Mizo z^i-hla hluiho kan rochun pawha kan hmuh loh Rokunga hla phuaha awm f^l thur chhuak nalh tur chuan, hla \awngkam, hla-thu-lehthliah, hla \awngkam phuah thar, sawifiah tum aiawha ding thei siam leh khaikhin \awngkam a hman dante zir chian a ngai tihna a ni. Kan th>n kual thui loh nan hla \awngkam hman thuah l<t nghal mai ila. Kum 1900 hma lama pi pute

- 218 zai-hlaa lo hman tawh hla \awng hmang lo leh kan Mission Sapho rawn chin chhuah \awngtluang hmanga hla phuah dan zui lo bawk hian hla a phuah theih ang em? tih zawhna siam ta ila, zawhna ^tthl^k a ni ang em? |henkhat chuan ^tthl^k kan ti mai thei. A ni miah lo. Kan pi p<te a\anga kan rochun, \hangtharin dap leh zawng buai hauh loa kan hman nghal theih thil hl< hi a tam hle a; \hangthar hian a hlutna tak kan la hre fuh lo em ni ^w, tih tur a ni. Chutianga kan rochun zingah chuan hla \awngkam hi a tel a. Rokunga khan mi dangin an hman ang loa a hman thiam danglam bikna - a hla rua tia hauhsak bik tur min hnutchhiah em? tih hi zir chian \ul a ni ta. A Memorial Committee-in kum 1999-a a hla phuah l^k khawm a bua an chhuah, hla 128 chuanna hi kan han bih chiang ve a. Chuta a hlarua han tih tur pakhat chu, Sap hla peng (form)-ah pi p<te siam-sa hla \awngkam leh hla-thu-lehthliah leh \awngtluang pangngai mawi taka rem khawmna hla a thun a. A sawi tum chiang si, chham nuam si, \awngkam biru leh herh taka thliah awm loa hla a siam thiam hi a ni, kan ti thei ang. Tlang s^ng thingz^r mawi leh phaizawla, Suanglungpui leh luipui luang ri; Vanr^ng chh<m leh thlifim l>ng v>lin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe., a han ti mai te hi, han chhiar laia khawkrawk min lo khak buai hi awm miah loin a mar zaih mai a. Hei hi themthiamna s^ng tak a ni. Miin an kawmnaah emaw, thutluang a ziahah emaw Rokunga khan hla a hrilhfiah (define) awm ka hre ve lo a. Lo hrilhfiah chiah lo mah se ka sawi chhawn t^k hla ch^ngah hian hla nia a hriat chi

- 219 khat chu a puang ngei mai. Mahse a dangdai deuh. Mi dang khawthlir chu a ang lo deuh. Tl^ng s^ng chunga thingz^r mawi tak tak, phaizawla lungpui awm khup, lui luang ri, vana chh<m leh thlifimin hla an siam a, chu chuan khawvel mawi hi hla mawi a pe, a ti a nih chu. Helai \awngkamin a sawi thil panga, khawvel a\anga hmuh leh hriat theihte chauh hi Rokunga thinlunga hla mawi siamtu chu a ni lo a; mihring kutchhuak ni lo khuarela thil chi hrang hrang inchawih leh inring tawn awmah hian hla a hmu a nih chu. Pastor Vanchhungan, hla hi thup^r a ni a tih nen pawh a inhlat awm lo e. Sapin poetic thought an tih nei phaa hla a phuah hi a themthiam lanna pakhat a ni a. Mizo hla phuahtu tam tak hian an nei pha lo. Mi dangin an la sawi chhuah ngai loh nia a hriat thil eng emaw, puan tur hlawm \ha nihphung kengin puan chhuah ch^kna a p>k puan chhuah nan chuan lemchan emaw, thawnthu emaw, essay emaw (form) thlang lovin, mawi tawi kim p>ng - hla-p>ng a thlang a. Chumi hmang chuan Mizo t^n thil \ha leh mawi a puang tam hl> r>ng a ni. Kan pi p<te pawhin an z^ihla tlar hnih tlar thum lekah tuna Mizo history chhuitute tana purch^wkna tham an lo thun thei a, chu chu Rokunga hian a ^wi nung, a tih theih bawk ang. Hetiang thought nei uk loa hla phuah ngawt ching \hangthar \henkhat hian entawn nach^ng an hre lo ni-awmin a lang. A awmze hriat leh hman lar sa aia thuia pawhfan theiha hla \awngkam awm-s^ hman thar a thiamna leh a thar a phu ah hial ngamnaah hian a themthiamna a lang bawk.

- 220 A tl^ng b^wm kai v>l ziahz^m l>ng a \ha e... Ziahz^m k^i chiaian ram mawina a lo lang (Mizoram a fak mawina, Hla no. 19 a-mi) Heta ziahz^m hmun hniha a hman dan hi chhiar thuak chuan, Mizoram tl^ng thing chi hrang hrangin a cheimawi leh a k^ra lui luang vel a sawina ni awmin a hriat theih a; mahse han zir chian chuan, Zonun lo tinuama lo timawi \hintu tlawmngaihna a sawi chhuahna, T.S. Eliot-an ob jective correlative (thinlunga vei tihfiah nana a tlukpui thil thlan chhuah) a tih ang niin a lang. A tl^ng b^wm kai vel ziahz^m l>ng a \ha e tih hi chang khatna leh chang hnihna thunawn a ni a; a tlar tawpah hian chu ziahz^m l>ng \ha chu dan sual chhumpui zing chh>m kiang thei niin a hmu a. Ziahz^m k^i chiaian ram mawina a lo lang tih hi ch^ng hnihna tlar hmasa ber a ni a; he ch^ngah hi chuan khawtl^ng nunhonaa remna lentirtu leh thla timuangtu a ni leh a; chu chu Vanram tlafual leia lo chen anga ngaiin a chawis^ng a, Vanram chhawrpial chhuahtl^ng a iang r>ng e a ti ta d^wrh mai a. Chang thumna dawta a uar duh lai lanna thunawn (tih theih)-ah chuan, Mahse i t> k^rin ka parmawi a chuai ta, A tl^ng b^wmtu tlawmngaihna Zonun p^r, tiin a rawn puang ta a. Tl^ng .... ziahz^m l>ng \ha leh Ziahz^m k^i chiai Zoram mawina kha a tl^ng b^wmtu tlawmngaihnaah a lo chang ta. Hei vang hian a ni, tlawmngaihna a sawina a ni thei, ka tih t^k ni. Siamkiman, Kan pi p<te chenna ram chu hawisanin .... Jordan lui lam chu kan hawi ta fur a, amaherawh chu kan tukkhumah hi chuan Rih dil ram chu a la bet tlat a ni, a lo tih ang deuhin, Rokunga rilruah hian Pialr^l z<n hi nghet takin a bei a, chu chu Chhawrpial r< n leh Vanram chhawrpial

- 221 chhuahtl^ng tih tein hming tharin a rawn inl^r a ni. Ziahz^m nena inhnaih tak ngaihthl^ leh lenthl^ a hmang hausa thiam hle bawk aAn lenthl^in min z>m (Hla ni. 61); Ngaihthl^ a l^wi mang e (Durtlang Damdawi In, no. 44) tih v>la lo langte hi hrilhfiah thiam chu a har a; mahse Zopa sentiment a chawk tho tlat! Inhrilhfiah siak tham a ni. Tin, a phuah thar nia lang rungkawki (Varung? Hla no. 45), tuahrem maudawn (ruaa siam tuidawn, Hla no. 48), Lal nang p^r, Sappui rial thleng (Hla no. 111) leh Khuavang lenna ram p^r (Hla no. 56) tihhote hi a sawi tum sawi nan hian a rem thlap a; a poetical bawk a. Henghi Mizo tana hla-raw \ha a siam belh a ni. Thufingte 21:9 tlawh chhana nupui thlan fuh loh pawizia - nupui sual neih pawizia hlaa a puannaah hian, Rokunga khan hla phuaha a themthiamna a v^wr s^ng hle - a v^wrtawp tih theih hial a ni mai thei. Chang thumna tlar hmasa bera : I suahsual hian ka nun a vel a han ti thl^wt mai hian thu a sawi tamin a sawi th<k ngei mai le. A velh miau avang chuan Dawn lungr<kah nau ang kan \ap a han tizui a. Nupui sual nei tan chuan Amen lo tihpui chi a ni. A ni r>ng a, nupui sual neih hi puan z^r a rem si lo a; a r<ka chhungkuaa tawrh a ngai a; damlai hremhmun siamtu a ni.

- 222 I sualna tuipui fawn velin, Nun mawi leh \ha a chim pil ta; han tih pawh la duh t^wk loin, I duhsam l>ng zun kai v>lin, Thihna kungpui hrui ang an vuan; an ti leh ngat a. Nu sual sawi nan hei aia \awngkam d>ng n^, tawi kim leh fiah si sawi chhuah dan v^ng ka ti thl^wt a ni. Heta sawifiah ka tum chu, Rokunga hian thought fel tak neiin hla a phuah \hin tih ka sawi tawh chhunzawmna, hlaa sawi chhuah a duh apiang mawi si, fiah bawk si, hriat thiam awl bawk siin hla a siam thei a, chu chu a hla-raw ropui a ni, tih hi a ni. He a thiamthil hi Bethlehem p^r hlaah hian a lang fiah hle mai. Bethlehem p^r tih kh^n makna riau a nei a. A p^r ^ng chhungah ranthlenga nausen Isua m< a lang an tih khan eng emawti takin thinlung a man a. Chumi boruak chu : Khuavang lenna p^r em ni? tiin th<k si, hriat awlsam bawk siin a han chham mai a. Zanah kher kher, rei lo te chhung chauh a p^r, an tih avang kh^n, a p^r parh zan nia an sawi zanah chuan a khawitute ina leng lo, a khawn^wtin hmuh tumin kan kal khawm \hin. A par parh lai nang fuh an tlem viau ta ve ang. Chuvang chuan, A ruk ten i vul leh mai dawn em ni le? Si^r leng i \^ngah p^r chhuang a, Ni t^wna vul ve an Siamtun a phal lo chem ni vul mawi t>, Tawn loh k^r ten i chul mai \hin? a ti hial a. Bethlehem p^r par dan leh hmuh beiseitute boruak a sawifiah hle a ni. S^p leh an thiltih hrim

- 223 hrim hlauho zingah a tel ve lo em ni, tih theihin Pathian thu lam rawngkaiah pawh Khuavang tih a hmang ngam a; a huaisen a, faktl^k a ni. Khaikhin \awngkam hlaa a chheh dan pawh hi, a phuah thei nazawng hman ang chi, ngeiawm kai hi a ni ve lo. Kan sawmf^ng hlaah hian, buh thar phurh hawn tur chu : Duh ten ka ^wi haw nang e, Tui ang tling tur kan runah; Kan fak a che chung Pathiana, I malsawm rimtui te hi., tiin a chham chhuam a; a dang dai riau. Heng awi haw nang e, tui ang tling tur leh malsawm rimtui tihahte hian Sap\awnga simile, metaphor ti tea an sawi hi a lang vek a. Buh phurh te a hahthl^k tehlul nen, duh leh lainat taka nau kan awi \hin nen an sawi kawp thiam a. Nun n^na tui tluka hlu anga ina dah kh^wl tur thinlungah a thun thei bawk, Tin, Mizo-p^ loa thar ngei, buh thar chhum han khawrh kh<k vut vut lai rimte pawh min hnimtir thei a nih hi! A hla phuah a bua an chhuah hla 128 teh meuh chhunga hla-rua hi hun tawi tea zir fiah zawha phawrh zawh kim rual a ni lo a; heta ka han ziah chhuah ve tlem te hi chu, uluk taka research beiha zir tham a nihzia hai hawnna chauhah ka ngai a ni.

- 224 -

ROKUNGA RAM LEH HNAM HMANGAIHTU HLATE


M.C. LALRINTHANGA, Khatla South

Hnam dinchhuah duhna avanga inthurual leh zau zawka inhung khawm a, hnam khata din chhuahna tur chuan rahbi thui tak zawh a ngai \hin. Chumi rahbi hrang hrangte, thurual taka zawh thiam tur chuan mihring (rilru ram) thiam taka buatsaih a ngai bawk. Chu rilru ram buatsaihna tura hmanraw pawimawh berte zinga mi chu hla phuahtute an ni. Tlang hrang hrang luaha khawsa, hnam hrang hrangte; zau zawka dinchhuahna tura hmanraw pawimawh te chu, \obul thuhmun (myth of common ancestry) te, hming tlanglawn (collective proper name) neih te, pi pu a\anga rochun ram neih te, kalchar huang khata tlatkhawm leh \awng thuhmun leh thu leh hla z>m khat zen tlan te a ni. Hengte hi inpumkhatna tura hmanraw pawimawh em em a ni. B>l vawtuin lei hmanga a duh ang anga b>l a siam angin heng hmanruate hi thiam taka hmangtute chuan ram leh hnam inthurual tak an din chhuak \hin. Chutianga hla leh rimawi hmanrua hmanga Mizo hnam leh ram tana b>l vawtu pawimawhte zinga pakhat, Zofa hmun hrang hranga chengte zai khata luan khawmtirtu leh hui khawmtu chu Rokunga a ni. Ram hmangaihna leh hnam \anna hi neitu rilru leh thinlung awmna hmun a\ang lo chuan a \iak tak tak thei lo va; lo \iak pawh ni se, buh chi thehtu tehkhin thu ang mai khan, diptu an awmna hmunah chuan a \hang \ha thei lova, a tawpah dip ralin a awm leh mai \hin. Chuvangin, Ka kan tih theih ram, pi pute a\anga kan rochun ram tluka pawimawh

- 225 ram khawiah mah a awm lo. Kan ram hi eng anga chhengchhia pawh ni se, a chhunga chengten rilru taka Ka kantih theih ram awm chhun a nih avangin kan tan ram thianghlim ber a ni. Chiang taka chumi dinhmun hlaa tarlangtu leh chawitu, mite rilrua ram leh hnam \anna leh hmangaihna tuhtu pakhat chu Rokunga a ni. Rokunga mitah chuan Zoram hi chhawrpial r<n ang, pi leh pu mi \hate leh mihr^ng pianna ram, hal lo tea nui hiauva d^r ang l>nna, lentupui kai vel, romei chh<m leh par mawi tinrengin a bawm, thli fim thiang l>nna, va tinreng leh rengchal, uleu leh dawlremten zaia an awihna, tlawmngaihna pangpar mawi vulna leh pialral ni >ngin a chhun >n ram, ram zawng zawnga ram nuam ber a ni. Zaiin chawi vel ila perhkhuang \ing\ang remin, Hei ang ram nuam reng hi ram dang awm ve maw? Auvin hril vel ila khuavel hnamtin zawtin, Hei ai ram nuam zawk hi awm chuangin ka ring nem maw! tiin. Chumi rama cheng Zofate chu mi nihlawh berah min dah nghal a, kan nihna leh chanvo ropui tak chu a chhuang a, kan hmel pawh \ha bik hliah hliahin a sawi bawk a ni. Mizo kan nih kan lawm e, Kan tl^ng a thiang bawk si; Kan rilru pawh a s^ng e, Kan hming a thang bawk si. Mizo kan ni, kan hm>l a \ha, Kan tum a s^ng bawk si., tiin. He tlang thianghlima chengte chu mihring pangngai chung daihah min dah a. Thihna leh manganna karah l>ngin, t<rni s^, khuangruah sur,

- 226 thosi karah hah takin thawkrim mah ila, Zofate chu chatuan hawlh tlang ram chuan pha tawh ang maiin, hlim reng turin a dah a, Mizo kan ni alawm kan hlim ang chu a ti tawp mai a ni. Van rama lawi tawhte chu chatuana hlim reng tura kan dah ang hian, Zofa nihna chu hlim tawp lo ram thleng tawh angin a dah a. Hetiang aia th<k zawka Zofate nihna nawmzia sawi fiah thiam hi an vang hle ang. Zoram hi ram chhengchhia, hmun khawkrawk, tlang s^ng, lengkir tamna leh leileh tur zawl van >m >mna ram a ni tih a hai lo. Ch>nna tur, leilet siamna tur zawngin mit a l>n v>l a, a tan hmun a awm tawh lo tih pawh a hria. Leilehna hmun \ha Kawl ram, sawmf^ng hmin v<r anga v^rna, pi leh puten an thlah lo la piang z>l turte lo kir leh nana an ram hauh lawk, a nghaktu atana B<ng an phunna ramah chuan a \hianten p>mah an sawm a. Mahse, Pi pu sulhnu phunb<ng min nghahnaah, Ka \hian duh kal ta ten p>mah min s^wm a; Aw, ka ram riangte hi hnuchhawn ila, Thinlai dam thei hian ka ring leh si lo. tiin, amah ngeiin a p>m duh loh chhan, a testimawni ropui tak min hrilh a ni. Rokunga chuan Zoram timawitu ber chu a kimtlang emaw, thing leh mau emaw, boruak thiang leh thlifim nuam emaw, a lui dung leh fiaratui thiang emaw, pangpar mawi leh sava hram thiamte emaw ni lovin, tlawmngaihna pangpar a ni a ti a. Chu chu Zo nun par mawi leh Nunna par vuahin, mual liam lova kumtluanga vul reng turin a duh a. Chu Zoram leh a chhunga chengte timawitu chu thliah hnu chh^wl ang a chul zo ta niin a hmu a, pawi a ti em em a, a thara lo par vul leh turin a duh a, a au lawm lawm a.

- 227 Tun lai khawvel hun tharah hian, Tharin par ang lo vul leh la; Kan thiam, kan fin timawi turin, Kan thinlungah lo cheng leh rawh., tiin. A hmangaih Zoram chu chak taka hma lam pana kal turin a duh a, mahse hnufumin a hre si a, pawi a ti a. Mawlna ram kalsan thuai a, raltiang ram, hriatna, thiamna leh finna ram chu zuan turin \hahnemngai takin min sawm a : Tual kan l>nna s^ng mah se, Rual kan chh$nna awm si lo; Chutin nun a t^wk lo ve, Sual leh ^t hnutiang chhawnin. Leng dang hneha rual kh<min, Min dotu apiang hnehin; Raltiang i kai ve ang., tiin. Zoram chu mahni hnam puanzar hnuaia ding tura a duh laiin hmelma hlauhawm hual vel ram niin a hmu a; inveng thiam tur leh mite chawmhlawma awm lova mahni kea ding nghet turin min fuih mawlh mawlh bawk a : Aw, ka pianna ram, kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangiah che; Tuma bawih atan ka phal lo che, Tho la, i kein ding rawh. Harh la, Zoram i tlai ang e, Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e. Tu nge lo kal? hriat loh chhingkhual a ni, Eheu! eheu! l>m ang der thiam a ni; Luhtir suh la, zawlaidi pawh a keng; A dawi ang che, hriat loh chhingkhual a ni, Thirkhaidiatin a hl$ng ang che.,

- 228 tiin, kan ram tana thih hu ama inpek te, \hahnemngaih te, rinawm leh taihmak chhuah chu inhlanna thianghlim berah ngaiin Rokunga chuan, I ram, i pianna ram, Thlahtute ram ngei hi; Siamtun i tan a pek ngei che hian I thinlung, i taksa a dil a che. Ramin a mamawh chu, Taimak, remhriat a ni; Hnamtin a mamawh chu, Hmangaih, rinawm a ni. Tupawh mahni ta hmusit chu, Mahni inhmusit a ni; Tupawh mahni inhmusit chu, Ram tan hm>lma a ni., a ti a ni. Rokunga tisa leh thlarau tarmit bun hi a fiah >m >m a, a hmu chiang bawk. Hnam leh sakhua hi Juda-te ang bawkin tangka hmai hnih angin a hmu ve a. Hnam a din khawchhuah loh chuan sakhua pawh a dam khawchhuak dawn lo tih a ring mai ni lovin a hmu fiah >m >m a. Johana ang bawkin, hmuh tawh reng unaute emaw, ram leh hnam emaw hmangaih si lova hmuh ngai loh Pathian hmangaiha insawi chu dawt sawiah a ngai a, mahni ram leh hnam hmusit chu mahni inhmuhsitnaah a ngai hmiah bawk a ni. Chumi tukverh a\anga engkim thlirin, Zoram mawitu tlawmngaihna chuai taa a hriat hnu pawhin beidawng mai lovin : Mahse, rinna tl^ngah beiseinain min bia, Beidawng lo leh z^m lo turin min ti., tiin a inhnem leh thei ta a ni.

- 229 Hnam damna chu Pathianah a awm tih a ring a, hruaitu atan leh kulhpui atan Lalberte Lalber chauh a thlang a, chhung lam leh pawn lama hmelmate laka veng him turin ram leh hnam chu a humhimna kut chakah a hlan a. Roreltuten fel taka ro an rel theih nan finna pe tur leh indona thleng mah se hneh z>l tura pui turin a dil \hin. Hei hi hnam tana \awng\aina hla pui chu a ni : Aw Nang, kan Pathian duh tak, ro min r>l ang che, Kan hnam sualna leh khawlohna zawng zawng hi, Nangin hre reng lovin, khawngaihin thaibo ang che, Engkim zawng zawng chunga Roreltu i ni si. I theihna leh i chaknain min hualhim z>l la, Dikna leh thutak kan phaw lo ni fo rawh se; I ropuina >ng chuan kan ram hi chhun >ng reng la, I chatuan kawng ngilah chuan min hruai z>l ang che. |hangtharte nun lo dang z>l hi timawi ang che, Hmelmaten min do hunin Nang lo hnai ang che; Kan mangan hunah i ke bulah kan lo k<nin, Nangin i khawngaihnain min lo chh^ng ang che., tiin. Zofate insuihkhawmna leh India pawlisi Unity in diversity chu nasa takin a tuipui a, Hnam lianin hnam t> hmusit suh se, Hnam t>in hnam lian $ts$k suh se; |angrualin inhmangaih tum sela, Tuin nge ngam thei ang le? tiin zawhna pawimawh tak, chhan ngei ngei tur min hnutchhiah a. He hlaah hian insuihkhawmna atana pawimawh bera a ngaih chu inhmangaih tawnna leh hmangaihna hruia inthlun khawm a ni. Chuvangin, hetiang hian duhthu a lo s^m r>ng a.

- 230 Kan ramah hmangaihna s^ng ber se, Thamna, hnehchhiahna bo se; |an rual, rinawm, dik leh huaisennaten, Lal \hutthleng chang kim rawh se. Kan ram kan hnam din nghehna chu, Hmangaihna a ni; A hmei a pa mi zawng zawng, Kan lo insuihkhawm hi; Hmangiahnain suihkhawm ila, Kan zal>n tawh ang., tiin. Babulon lui kama Israel sal t^ngte chuan kum sang hnih hma daih khan ram ngaih hla an lo phuah tawh a, chu chu vawiin thleng hian hla lar tak a la ni reng. Chutiang bawkin Rokunga pawhin Zoram pela zinte tan Ram Ngaih Hla a phuah a : Aw, ka ngai mang e, kan Zoram nuam, Tunah chhingkhual ka chang ta si a. Engtin min han ngai ve tak ang maw, Ka lenrual duh \hen t^k hnute kh^n? Eng vang nge maw ka \hen mai ni, Suihlunglen tuar a har vei nen? tiin a chiau vawng vawng a. Mahse, ram leh hnam mawina tura ramchhuak a ni tih a zuk hriatna chuan a khawhar-lungleng chu a inhnem leh thei ta a. Mahse, kan ram a lo mawi ve nan, Hrehawm tinr>ng chu ka tuar ang e., tiin. Thuthlung Hluia zawlneite thu leh hla kan chhiar chuan Pathian hnam thlana an ngaih Israel-te dinhmun a ruh langa sawina leh an dik lohna avanga zilhhauna leh r<ntu hmelmate laka fimkhur tura in fuihna thu a tam hle. An khawpui ber Jerusalem

- 231 chu an ram leh hnam aiawhtu a nih avangin a tluk chhiat tur sawi lawkna leh inveng thiam tura in fuihna pawh a \hahnem hle bawk. Rokunga pawhin zawlneite thukhawchang chiah chu a tlangaupui ve a. Ram leh hnam hmangiahna avang chauhvin chu chu a sawi hreh lova, a sawi ning bawk hek lo. Zofate Jerusalem chu Aizawl a ni a ti a, Chhinlung chhuakah chuan Van Lal nau i ni tiin a hlaah dinhmun s^ng ber a pe hial a ni. Mahse, a tlar dawt chiahah chuan Bethlehem bawng in aia h$ng leh tenawma m< a ni tih hrilh nan Chh^m ang i z^lna sual khurpui laichhuat a ti ta. Eng nge a sawi zel? D^r ang l>nna khawpui, Tlang kimah mawi mah la, I nun a mawi lo; I chhungah sualna doral ang a lian, Dikna a fam ta, felna a tl^wm ta, Nun suar ang a chim; Thiam leh bawlhhlawhnaten tual an l>ng, Awi mawi, a pawi >m mai! Felna silhpuan sinin tho leh la, Hlim ten i l>ng zawk ang., Hnam hla, pawlitiks lam hawi 25 chuang a phuahte zingah a zahve aia tam chu sak l^r >m >m, hmun tina Zoram khawvel r<ntu a ni a. Chung zinga hla pathum phei chu India sorkar ni pawimawh ber Repu blic D ay leh Independence D ay nikhuaa khuangpui leh bazapute miuzik-a tum a ni pha asin! Rokunga hlain a r<n phak china mite chuan heng hlate hi an sak rualin, an hriat loh hlanin ram leh hnam hmangaihna leh \anna rilru anmahniah zawi zawiin a \iahtir a, aidentiti chiang tak pein Mizo nihnaah a chiantir a, mahni nihna zahpui aiin a chhuantir zawk \hin a ni.

- 232 Chu chang a ni hlei nem, hnam hla a phuahte ai maha Zoram khawvel tlang tina awmte zai khata luantirtu, lungrualna tlanga l>ntirtu leh pumkhata siamtu chu khawvel leh hringnun thlirna hla hrang hrang a phuahte leh Krismas hla a phuahte chu a ni. Chumi kawngah chuan, Rokunga dinhmun luah pha tur Zoram khawvel chhim leh hmar; chhak leh thlangah mi dang an la piang ^wm lo ve. Hmingah Rokunga pu ta na na na chuan hnam ro tling hla tam tak min chhersak bakah hnam \anna rilru Zofate thinlungah nghet takin a tuh a, Zofate hi hnama kan din chhung chuan a hming a dai ngai lo vang.

- 233 -

ROKUNGA
P.L. LIANDINGA, Khatla South

Rokunga! Sorkar hnathawk tam tak chuan kan Official designation aia designation lian lo zawk neiten Sir min tih nachang an hriat chuan zei kan ti \hin a, kan zingah Sir thwp thiam pui pui kan tam ta khawp mai. Sir nlah hian hotu \henkhat phei chu kan tawlhthlu ang tih hlauhawm tak a ni. YMA thlengin kan in-sir lo chauh ta mai. Hawihhawmna lama kan ke penna anga ngaih theih a nih ve tho laiin, he Sir culture thar hi Mizo hnampui thla seng luh atan chuan chin tawk neih deuh \hain ka hre pek a. Kan pi leh pute khan hawihhawm takin, Liannawli pa, i mi \anpui ka ngai e..... an ti mai \hinin ka ring. Mahse keini zawng mahni Pathian meuh pawh Lalpa!! ti a vin taka ko ngam thangthar kha kan ni ta roh tlat mai a, Pu Hmachhuanan, Kan in chu a insi teuh tual tual, kan rilru erawh a inhlat tual tual, a tih ang deuhvin thu in-awih tawn tak tak mang si lova in-sir sup sup mai pawh hi kan tlin viauin kan hmel nen a inhmeh chho ve ta zel mai. Chuti teh duah chu a nih tak avangin (Pu tel lo) Rokunga chhawrpial run luahpui atan meuh chuan he Sir culture hi ennawn a ngai deuh chuan a lang. Pu Rokunga! Hmanah khan Lecturer zawng zawng hming b u lah hian Prof. tih kan dah \hin a. Mahni inhmelhriattir nan pawh P.M.Govt. College-ah khan Lecturer hna zawm tir te te khan Prof. chumi khami chu ka nia.... tih kha mi pangngai awmdanah an ngai ve mai a. Lehkhathiam, Professor leh Lecturer

- 234 danglamna hre tur tawka ngaih khan khati khan kan ti mai zu nia. Hetiang deuh bawk hian National Paper-ah emaw, lehkhabuah emaw, mi hming bulah Padma Shree tih hi hmuh tur a tlem tehlul nen Padma Shree chumi khami chu kan ngah ta fu mai. Rokunga, Mizote thinlunga Zoram mawi tak, siktui thiang luan her herna, zo thlifim thaw heuh heuh kara nula tlangval hlim taka hna thawk a, nui bawk bawk \hin mitthlaa min hmuhtirtu hi chu Padma Shree pawh tlaikhawhnuah pekin lo awm mah se Padma Shree Rokunga i ti ve lul lovang u. Chu chauh a ni lo, Pu Rokunga tih pawh hi phal loh a dik zawk ang. Rokunga a ni ang a, khawvel leh Mizo te tan Rokunga a ni ang. A tu leh a fate, a laina te, a chhungkhat te chuan Mizo danin an pu ang a, an pa ang a; mahse vantlang thilah te, literature-ah te, Official thiltihnaah te leh khawvel mi dang, keini ang mi satliah te tan chuan Rokunga ni sela, Rokunga ni kumkhua teh se. Taitesena! Chawngbawla! Vanapa! Awithangpa! Rokunga! Milton! Shakespeare! Kan khaw nula hmel\ha chei nan piring \hi te leh Afghan Snow powder diak (!!!) te lo bel ve mai hi a \ul lovang. Chuvangin Rokunga kan ti ang a, kan rilru chuan Chhawrpial Run kan care of tho thovang. Chhawrpi al Run! He Chhawrpial Run hi! A duhawmzia te, a nawmzia te, a thlakhlelhawmzia te leh a nghahhlelhawmzia te ngaihtuah chuan vanram hian kawtchhuah nei ngai a nih chuan Zofate vanram kawtchhuah chu he Chhawrpial Run hi a ni ngei ang! Zofate tana hmun buatsaih, tlawmngaihna leh dikna par vulna ram, suangtuah thiam dan azir zela nawm b elhchhah thei he du hthu sam ram hi vanneihthlak takin a awmna hria reng reng kan han

- 235 awm lo pek a! Mahse kan politics chu Chhawrpial Run standard a\angin kan teh a, Mizo chu Chhawrpial Runa cheng tlak a ni em tiin kan ngaihtuahna ril ber a\angin kan endik \hin. Engtikah emaw he Chhawrpial Runah hian hawikawm lenrual duhte nen sappui nun ngai lo reng rengin la chen kan inring tlat a. He Chhawrpial Run hi Mizo tan chauhva buatsaih an ni bik a. Hnam dang tan beisei chi a ni ve lova, Zofate chanpual bik a ni a, kan luah tura ramtiam a ni. Hnam dang chu duh leh El Dorado panin kal sela, Utopia te pawh lo suangtuah ve rawh se. Mahse Chhawrpial Run chu Mizo te tan bik Rokungan kan thinlung ramah hian a din tawh a, chumi luah tuma beih zel chu kan tihtur mai ni lo, kan nunphungin a ken tel tlat thil a ni. Chhawrpial Run Administrative Set up chu rinawmnaa innghat a nih avangin Decentralisation leh Centralisation tih velah kan rilru a buai lo. Democratic Set up nge Aristocratic Set up kan ngaihtuah lova, Agriculture based nge Industrial based kan ngaihtuah lo. A zau zawng eng tia nge ni ang a, a ramri eng nge ni ang tih thuah pawh kan buai lova, kan hre chuang hek lo! Mahse kan thinlungah hian Chhawrpial Run chu chiang takin a awm a, kan la luah ngei turah kan indah tlat a. Keinin kan luah loh pawhin kan tu leh fate tal chuan an luah ngei theih nan kan beih a \ul tlat tawh. Mizo tlangval rilruah chuan, Miin dm hmun leh thosi ngalsang lenna ram chhan nana nun an thp ngam chuan, kan Chhawrpial Run chhan nan ngam loh tur eng nge awm? tih hi amah leh amah inchhng fel sa zawhna a ni. He Rokunga, Pu pawh kan Pu phak loh, Mizo kan han inen a, kan nihna \ha lai ber min thlirtir tlattu, Mizo rinawm, Mizo thianghlim, Mizo huaisen, Mizo lungrual, Mizo taima, hah tak leh rim taka thawk

- 236 chung pawha Mizo nui hawr hawr thei min nihtir a, Chhawrpial Run min remsaktu hi engtin nge maw kan tih dawn le? Lungrualpui nen suara lengngha kan danna..... tih hla avang ngawt pawh hian Aizawl leh Zemabawk inkara Chite lui knna hi a lei chawpin Rokunga Kai ti ta ila hming ropui chawimawi nan kan theh chhuak chawrche lutuk ang em? Fiara tui thiang te luang del del, Lengi nena luia lengngha kan danna, I sirah thing leh maurua an zing riai e... tih hla avang hian Green Chite Lui Project hi tih tak taka beih a, tun hma anga Chite lui a nawm a, a sirah thing leh mau a awm leh theihna tura beih hi kan ba lo maw? Chhawrpial Run lungphum phum \an nan heng thil tenau t> t> hi kan bawh ngam ang em? He Rokunga vek hi a ni : Kan ram hi tlangram nuam, Boruak thlifim thiang lenna... tih hla Middle school a kan sak \hap \hap \hin min petu kha! Chawhnu her, favang khawthiang hnuaiah he hla hi vawi eng emaw zat han nawn ve ngat la a tuk zing ni lo chhuak chu September laini lenkawl, Zing ni eng lo chhuak a thiang mawi hle.... tiin lawmna thinlung nen i hmuak ve ngeiin a rinawm. Amah Pu Kaphnuna te thuchang takin, thenkhat tan chuan he Zoram hi Pathian hawisan ram, hnam vanduai te chenna, chawhnu ni saa nikum chul pawl a\anga vahluk a thlawh bir ve leh vut vutna ram, sakhi pachal meuh pawh a chhengchhiat luattuk avanga ke \ma a huk tuar tuarna ram a ni a. Mahse

- 237 Rokunga chuan : Kan ram, kan ram, i hming a dai lovang! tih hla min han saktir chiam mai a. Chutianga Zoram mawina min temtir tawh hnuah chuan nula tlangval kalkhawm te chu an hlim em emin: Vanrang chhum leh thlifim leng velin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe... min han tihtir leh zel a. Tlar hma lama \hu te hmel hmuh a hahdamthlak em em laia, tlar hnunga miten thatho tak maia an rawn tihtlawk tawh chinah chuan, Mizoram hmangaih mai loh chu tihtur dang a vang tawh \hin. He ram hmangaih tur hian Rokunga chuan kan hriatthiam ber \awngkam, lungrual taka hlim taka kan sak theih tur hla hmangin Zofate min fuih mawlh mawlh a. Min fuihna chu ngaihthlak a nawm em avangin kan hre lo emaw kan tih hi kan hriat loh hlanin kan lo hre \euhva! Mizo kan nih avanga kan lawmna hi a ch^ngin hnuk-ulh \euhvin min saktir a. A chang leh nui sung chungin: A ha-ha-ha-ha! min tihtir a. A phak tawk hniam deuh \henkhat te phei chu an vazar kawng k^n \ duai duai zui maw le! Kan phak tawk a zir zela he kan ram hi hmangaih turin Rokunga hian min zaitir nia! Rokunga themthiamzia tihlanna pakhat ni a ka ngaih fo \hin chu Chite Lui a phuahnaa: Lungrualpui nen suara lengngha kan danna! tih leh : Luang reng rawh lungrualpui nena ruang bualna! Hmel\ha thuhnuairawlh ang mai, a ngaihthlak a nuamin a va nelawm em!

- 238 Ngai teh, nula leh tlangval rualin nui hawr hawr chunga \hl ni sensa hnuaia luita sangha an man lai kha i mitthlain han hmu la, Discotheque leh Hotel manto pui puia mawi leh hawih zawng reng renga intihhlim tumna hahthlak tak tak te zawng, i hmangaihna, lehkhapuana ziah chhuah tum \un ang chauh a ni tih i hre ve ngei ang. Chutih laiin hah taka nilenga hnathawh hahthlakzia leh tlai lama luite tui thiang tak maia ngeih zawng takte nena inbual nawmzia te i ngaihtuah ve ngei ang. Rokunga hla a\ang hian duh takte nena hna thawhho chu a nuam a, duhtakte nena thianghlim taka lui kal te hi a nuam a, Mizo nunphung chi khat a ni tih kan pawm \hin. Hetianga Zofate chhertu Roku nga hi eng dinhmunah nge kan dah dawn tih hi kan hotuten an ngaihtuah lem loh pawhin, \hangtharho hian kan ngaihtuah a \ul khawp mai. Mi fate chuan hrilhfiah ngai hlira thu ziak \hin Shakespeare-a te chu India ram pumpui aia hlu zawkin an dah sang thiam a. Bankim Chatterjee te, Rabindranath Tagore te, Handel-a te pawh lo ngaihnep ve rikngawt chu inthlahrunawm khawpin an chhuah thei a. Heng mi te zawng zawngin an hnam tana an thawh ai hian Chhawrpial Rn min remsaktu Rokungan Zofate tana a thawh hi a ropui zawk ang tih hi rinhlelh a va harsa em! Mahni kuta thil awm chawisan nachang leh hlutpui nachang hre lo, mi kuta awm apiang ngaisang chi hnam boral kan nih hlauh chuan Rokunga pawh hi chawisan a \ul kher lovang a, keimahni pawh inchawisan a \ul hek lo. Mahse mahni hlutna te hria a, mahni hnam ngaisang a, chawisan duh mi kan nih chuan Rokunga hi sang lua awm lova chawisan hi kan ba ngeiin a lang. Rokunga kan chawimawi hian kan chhung zinga mi ropui pakhat lo awm ve ta

- 239 chu kan chhungkua hian kan mawipui zawk ang a. Rokunga zarah Zofate hi dikna leh rinawmna thuam sina khawvel kan inhmuhtir theih phei chuan hmel\ha tawh sa cheimawi lehzual nan rimtui kan hnawih belh tihna a ni ang. Pa fing leh remhre tak pawh hi a kawl thiam lo khua chuan mwl takin an kawl mai mai a. Khaw fing chuan an khuaa pa fel pangngai pawh mi ropuiah an chhuah \hin. Khai le, engtin nge ni dawn le?

- 240 -

HLA PHUAHTU ROKUNGA


C.L. DINGA, Tahan

Mizo hla leh a phuahtute tih lehkhab u Hrangbana College-in an buatsaihah khan, Mizo hla phuahtu mi 44 lai hming kan hmu a. Heng zawng hi Mizo hla phuahtute chu an ni e, an tihna ni lovin, mi sak lar leh zir tlak deuh an thlan a nih hmel a. Heng zing pawha hming langsar tak kan hmuh chu Thangluta leh Zalianite fapa hla phuahtu Rokunga (1914-1969) hi a ni. Heng hla phuahtute zingah hian hla eng zat nge a phuah tih chiang taka sawi fak theih loh an awm nual a. Rokunga erawh chuan tun hnaia an hmuh chhuahte nen chuan hla 128 a phuah tih hriat a ni a. Krismas hla hi 20 a phuah a. Krismas hla phuah tam ber nia sawi a ni. Tin, hla phuah thiam tak tan pawh an phuah zawng zawng chu sak lar a ni vek lem lo va. Rokunga hi chu a phuah tam mai ni lovin a hlate hi min an duhin a lar em em hlawm a. Prof. Siamkima pawhin, Rokunga hi Mizo \halaite hla sak tur petu, mi malah chuan amah tluka \halaite lungrual tak leh hlim taka zaitir thei hi kan hla phuahtute zingah an awm lovang, a ti a (Zalenna ram, p. 50). Chuvangin Hla Phuahtu Rokunga kan han ti hran ngat a ni. Siamkima thu ziak, a chunga kan han tar chhuah hi ka chhiar apiangin Kawlrama cheng Zofate pawhin kan tuipui nasatzia kha ka hre chhuak a, ropui ka tithar leh \hin bawk. A bikin a Krismas hla hi kan tuipui leh zual. Thlasik rim a nam dek dek a\angin cassette kan kawl ang angte chu tuaihnumin kan zaitir \an a. Falam \awnga lehlin nen kan thum \an a. December thla kan chuankai a\ang phei chuan

- 241 carol zai nen Rokunga hlain kawtthler tin hi a khat thaw a ni mai. Chu lovah pawh Central YMA-in Diamond Jubilee 1995 June thlaa a lawm \uma Rokunga hla hlir 10 Branch 60 meuhin intihsiak nan an hmang tih thawm kan lo hriat a, awm hmuna Rokunga thlarau kan lo chan chhah ve zia kha mak ka ti a, heti khawpa Zoram khawvel Rokungan a chiah hneh hi ropui kan ti a ni. Rokunga hla ngainatu hi keini Zofate chauh pawh kan lo ni lo! Thingpui dawra kan han sawiho changte hian hnam dang Rokunga hla ngaina leh sa \hin sawi tur hria kan tam thei hle. R. Vanlawma ngei pawh khan British lal laia Assam Governor hnuhnung ber Sir Akbar Hydaria-an Mizoram a rawn tlawh \um khan Rokunga hla hi \ha a ti hle ni tur a ni, Shillong a thlen chuan Rokunga hla pathum : (1) Kan Zotlang ram nuam (2) Lentupui kai vel leh romei chhumin (3) Lungduh in\henna ram tih te kha Assam Regiment Band zir turin a ti a, a hnu lawkah India ram pum sipai Band hla mawi ber pawl a lo ni ta hlawm a. A hmasa pahnih phei hi chu kum tin Delhi-a Republic Day leh Independence Day-ah an sak loh kum a awm lo, a tih thu kan chhiar kha (Zoram Mawitu, Magazine, p.20) Chu loah pawh ropui ka tih em em chu, Rokunga Memorial Committee an ding hi a ni. A bula kan tarlan ang khan hla phuahtu eng emaw zat kan nei a, rilru leh thlarau lama min chawmtu hla ropui tak tak phuah lah an \hahnem. Mahse hetianga committee meuh an din chu kan hre ngai lo. A memberte lah chu an han hraw em em mai lehnghal. Hei ai pawha awmzia nei lehzuala ka hriat chu Poet of the Century Rokunga tih lehkhabu pant>ah khan a ziaktu B . Lalthangliana khan, He committee members 13-ah hian Rokunga dam lai mit ngeia hmu

- 242 chu pakhat chauh a tel, tih thu a ziak a. Hei hian Rokunga hi a chipuiten kan ngainatzia a entir bakah \hangthar Rokunga dam lai ni hmu pha tumah awm loh hnuah pawh mite ngainat a la ni zel dawn tih pawh a entir ti ila kan sawi sual lovang. A hmel hmuh chu sawi loh keini a nupui fanau fahran pawh hmu pha lo, ram hrana awmte pawhin Millenium Celebration Committee thu angin MAL-in Poet of the Century tur an thlang dawn tih tlangkama kan hriat a\anga Rokunga ngei thlang se kan lo tih nasatzia kha han thlir letin, Rokunga leh a hlate hi Zoram khawvelah a dai dawn tawh lo tih hi, zawlnei puansak kan ngai bik lo. Keima mimal thilah erawh chuan a hla thu uluk deuha ka zirna chu tun hnai mai kha a ni tlat thung. Zoram chuan Pu Rokunga chu Poet of the Century atan an thlang fel ta tih ka han hriat chuan mite thawk rual chuan ka lo thaw ve huai a. Chuta \ang chuan mithiamte thluak leh mit hawhin, an tih dan entawnin ka han zir ve a, a ropuizia hi ka hre thar ve chauh a ni. Upa danah kan tleirawl lai, kan khua Chawngtuia kan awm lai a\ang daih tawhin ka \hian Pa>ngate nen chuan, Kan tlang kan ram a hring a mawi, tihte Kan ram riangte hi zawl zau a vang e, tih ang duangte hi chu a solfa ngat pawhin en lovin kan lo sa chhuak thei tawh a, Pathian hla lo vekah chuan ka hriat hnem pawl a ni bawk. Mahse a hla thu ropui dante hi chu, mithiamte awk^ hriat hma chu han chik dan pawh ka thiam lova, ka ngaihsak hek lo. Kum zakhat chhunga Mizo hla phuahtu ropui bera thlan a nih a\anga ka han zir chu, Poet of the Century-a thlangtute rilru hi ka hriat thiampui ve ta a ni. Kan mithiamte sawi >ng a\anga han thlir chuan, hla thu leh a thluk inchawih hi pawimawh zet mai a

- 243 lo ni a. Chu mi thuah chuan R.L. Kamlala kha miin an fak ka hre fo a, Rokunga an fakna hi ka hre tam leh zual. A hla leh a thluk hi a \hat bakah a hla thu pawh a lo >ng em em hlawm a, chungte chu : Ropuina >ng te, nunna >ng e, zirtirna >ng te, Lal hmel >ng te, Pathian hmangaihna >ng te, lawmna >ng te, etc. a ni a, >ng chi hrang hrang 68 laiin a kap >ng a ni. Par chi hrang hrang lah a tam, pangpar huan ang maiin a vul a lo ni. Chung par zingah chua tlawmngaihna pangp^r te, Zonun p^r te, khawvel pa^ mawite hi a vul nasa zual a, sawmfang chenin a lo p^r a, p^r chi hrang 23 aia tlem lo hmuh tur a awm. Chu mai a ni lo, arsi chi hrang hrang pawh tam thawkhat tak a ni, chungte chu : thangvan si^r te, a chung zawna si^r te, si^r liam thei lo te, si^r >ng mawi te, zantiang si^r te, Lal arsi te, varparh arsi te a ni a. Simeikhu lamin Rokunga hlaah hian a zam a. Chungte chuan, Nunna eng nei la ti te, I hun \ha duai reng a liam nem le titein an au a ni. Chu lo pawh thlifim chi hrang hrangin a hla zirtute chu min chh>m a, hahdam thlak tak a ni bawk. Chung zinga a mi chhem nuam pawl chu, finna thlifim te, boruak thlifim te, thlifim nuam leng vel te, chhemdam thli- hiau te a ni a. Nu ngcha ngainatawm leh hram thiam chi tin pawh an awm bawk. Tun hma khan ka lo hre thiam ve lo mai pawh a, ram zau leh nuam tak a lo ni. Heng vel ngaihtuaha ka buai ka buai laia ka rilrua thu lo lut chu, engkim hian lan dan satliah leh chhungril a nei a, thing pawh hi a pil leh a ph^w chhungah a ril a awm a. Ril nei lo chuan takna a nei lova, a hman tlak ngai lo, tih hi a ni. Thing ril leh ph^w chu mi tin hriat a ni a, thu leh hlaah chuan a ph^w leh a ril hre tur chuan mi thiam an \ul \hin.

- 244 Rokunga hla pawh hian ril a nei a, chungte chu kan mithiamten an sawi chhuah hma chuan keini rualin kan hre pha lo. B. Lalthanglianan, Poet of the Century Rokunga tih a ziakah bawk, ... Mizona leh Kristianna hi amahah rem takin a inchuktuah a, chuta \ang chuan hla a phuah \hin a. Chuvangin a hlate hian sak a hlawh a, mi dang kan dah hniamna ni lovin, Mizo hla phuahtu zingah Rokunga tluka hla sakpuitu ngah hi an awm lo hial awm e,(p.4) a ti a. Saiaithanga \awngkam hawh chu an chu chu Huapzo hla thu kan tihsak thei awm e. Tin, Dr. R.L. Thanmawia pawhin, Rokunga hla khaikhawmna chu hawrawp pali MIZO tih hi a ni, a ti bawk. Chu mi hrilhfiahna ni awm tak Zikpuii pa sawi kan hmuh chu, Rokunga rilruah chuan Mizo tih chuan dikna, huaisenna, rinawmna, tlawmngaihna zawng zawngte hi a kawk nghal, a ti thung a. Rokunga hian a hlaah chauh hengte hi a sawi ta a, a thu ziakah pawh a uar berte a ni tho. Chu chu a thu leh hla tiropuitu pakhat chu a lo ni. Tin, Mizoin Rokunga kan nei hi vannei kan inti a. Saphoin William Shakespeare-a chu England tan Pathian thil thlawn pek a ni, an tih angin keini pawhin Rokunga chu Zofate tana Pathian thil thlawn pek kan ti \hin a. Hemi thua ka inzawh fo chu, chuti ni se Rokunga hlate hian Mizo rilruah engtin nge hna a thawh a, eng chen nge ram a lak? Heng hla sa ve lote nen, rilru lamah emaw, pawn lam lang theiah emaw, eng nge danglamna kan neih? tih hi a ni. Ziaka ka chhiar pawh ka hriat loh, he mi chhanna ni awm tak ka sawi ve fo chu hei hi a ni. Mizorama Mizoten kan hnam hminga Mizo tih kan hnial lo mai ni lova kan lawm em em leh Mizoram kan thlahlel a, a theih phawt chuan awm hram kan duhna hi Rokunga hla hnathawh a ni, ka ti a.

- 245 Burma ram Chin State-a kan Zohnahthlak puiten heti taka an ram tlansan an tam leh an pum khat thei lo hi, development \hat loh vang chu ni bawk mah se, ram thlakhlelhna leh hnama phuar khawmtu, lungrual taka sakho theih Rokunga hla ang hi an neih ve loh vang a ni lovang maw, ka ti \hin, hei hi ka hmuhsit vang a ni lo. Uluk taka survey ni lo mah se hetia a lan dan tlangpuiah chuan tlema changkang leh neinung deuh apiang chuan an ram an chhuahsan hla ting em ni, tih tur a ni. Tunah khian khaw ram titih a tam mai. Rokunga hla tuipui pha chin chu hetiang chu kan la nih loh hi! Sorkar hna thawkin emaw, su mdawngin emaw India khawpui nuam nuamah te, a nih loh leh Sokar hna vuanin ram changkang zawkah te, kan miliante hi va khawsa \hin mah se, an tihtur an zawh chuan Mizoram an rawn pan vang vang \hin. Lentupui kai vel leh romei chhumin, A bawm kan Zoram nuam leh duhawm; Awmhar tinkim dawna han thlir velin, A mawi zual Zofate kan lenna. Amaherawhchu hring nunah hian economics hi a pawimawh em a, Chin unaute pawh dem lutuk theih a ni lo. Communist hmu chhuaktu Karl Max-a pawh khan, Economics hi hnam history siamtu ber a ni, a lo ti a. Keini pawh kan ram development \hat hma chuan ei bar leh khawsak awlsamna Burma ram Kawlphaia pem kan tam kha. Hnam tin tih mai theih hi pem hnam kan ni a, chu chuan kan history a siam a. Chutia kan pem kan pem chhan bul chu economics vang a ni. Kan tun lai khawvelah pawh ram changkang lo nghah changkan ai chuan changkang saa pem te, khaw changkang lo nghah changkan ai chuan, a changkang saa pem te an intihhmuh nasatzia kan hriat hi! Mahse, hei hi ram

- 246 tana thil \ha ber a ni lova, min phuarkhawmtu Rokunga hla ang hi kan mamawh a ni. Rokunga hla ka duh em em vang pawh ni lo, mahse mi hlimho thu khawchang ang ziazanga ka nuna bettlat chu, Kan ram riangt> hi zawl zau a vang e, tih chang tawp a: Aw, kan ram riang t> hi hnuchhawn ila, Thinlai dam thei hian ka ring leh si lo, tih hi a ni. He thu ka rilrua a beh tlatna chu tum loh taka Zoram kan pemsan thut vang a ni. Kan ram development awm hma, lal ban hnu District Council in\an vel chhoh daihah khan kan khuaah \am a tla a, a khaw pumin kan \am a. Chu \am tla chu tuar lovin kan khuate chu Burma ramah an pem a. Keini chhung pawhin \am chu kan tuar viau a, kan khua kan thlakhlelh em avangin kan pemsan phal ve mai lo va. Mahse, a kum lehah khaw pum ni lovin in eng emaw zat kan \am zui leh a, keini chhung pawh a \am nasa pawl kan ni leh a. Kum hnih meuh \am zawn chu kan tuar ta lova, kum hmasa lama kan khaw pemte khan min sawm nasa bawk nen, ka nu leh pate chuan min pempui ve ta nge nge a! Kan khua kan chhuahsan ni chu January 7, a ni nghe nghe a, ka hre eng a, chumi rual chuan ka thinlai a damthei ta lo a ni. Zoram ngaia kan lung a len nak alaiin, kan pemna Kawlphai Tahan kan thleng chu kan Zohnahthlak, khi lama lo awm nghet tawhte chuan, Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial ru i iang e, in tih loh leh, Hei ang ram nuam zawk hi ram dang awm ve maw ti ti si hian in lo pem zel tho a, min ti lehnghal a. Kawlho tak phei chuan pem thar leh hlui pawh min hre hrang lo a, kan hla neih \hat bikzia pawh engmah hriat an

- 247 nei lo a, lunglen lah an hnem hek lo. Hnem a hnekin Zoram lama kan pem hmaa \hian ngaihawm tak takte nena kan sak \hin Rokunga hla hran hran kan lunglengin kan han sak pawhin, hla ngai sa nawn sa nawn ang lekin min lo hria a. Chu mi rilru n^ leh beidawng chuan kan khaw thar Tahan chu ka han fang kual a, a theih ang tawkin a ram te chu ka han thlek kual bawk a. Hengte hi engtikah nge kan khua anga ka ngaih ve theih ang a, a ram te pawh hi kan Mizoram angin ka ta, ka tih ve theih ang le? tiin ka inzawt a. Thinlai a dam thei lo! Hun a kal zel a, nupui fanau neih hun kan han nih meuh chuan kan lo chhiar zau tan ve ta deuh a. Mizoram kan pemsan rualin Rokunga Mizoram pawh pemsan ta daiha kan lo hriat kha, kan thlahlim kan chhawm zel angin kan chhawm zel zawk a ni, tihah ka chiang thar ta a. Tichuan a leilung hi ni lovin thinlunga Mizoram zawk din tum kan hotute hnung zui turin ka thinlai dam thei lo khan min tur chhuak ta a. Mahse sap hoin, Ram ngawpui thiat a khawpui(city) din aiin culture tha lo siam that a har zawk, antih angin thinlung lama Mizoram din chu awlai lo tak a ni. Hotute hnung zuia kan hmalak dan chu tlem han sawi ila. Burma Presbyterian Kohhran kan din chuan hma a sawn chak hle a, Tahan hmunpui a nei in Assembly hial a nei a. Chu chuan WACC, London hmunpuia nei chu Extensive Communicatioan Training Programe-vuahin tanpuina a zu dil a, a dil angin WACC chuan a rawn pe a. Kum thum chhung beihpui thlak nan sum tam tawk tak a pek chu ren taka hmangin kum sawm pahnih a hmang a. Kohhran leh hmeichhiate pawh thliar loin, khaw hrang hrangah hna a thawk ta a ni.

- 248 Rokungan, Leng dang hneha rual khumin, i hnam tan thahnem ngai la, a tih anga comunication tih hmasawnna atan hma han lak ho tak tak chuan kan culture vawn him leh tihhmasawn te, kan tawng vawnhim leh tihhmasawn te kan hma tel vek a. Tin, kohhran hruaitu Pastor leh Upate nen, khawtlang mi pawimawhte nen hma la a, consultation, seminar leh show chi hrang han neih chuan, chu thahnemngaihna avang bawk chuan rilru a thlawk thui duh hle! Chu chu Mizo huang zauh thuahte a ni. Burma rama kan Zohnahthlak puite hi mimal ang chuan mifel tak tak, he lamin kan tluk loh zawk te an ni. Mahse Zoram ang hian hnam puma hming khat neih leh tawng khat hman thu ah chi peng te te hi an lungrual ve thei lo a. AD zabi 14-na lai tawh a Kawlin Chin an lo tih hi sawrkar koh dan ni mah se tumahin an hnam hminga Chin inti duh an awm hek lo. A thenin Laimi an inti a, a thenin Laizo, a thenin Zomi, a then chuan engmah belh lo in Zo inti tawp pawh an awm a, tumah mahni hming paiha mi dang hming tawm tum an awm lo. Tin, hnam hming an in\awm thei lo ang bawk chuan mahni \awng an ngaina vek a, \awng hrang 47 zet an nei nghe nghe a, tumah mi \awng lak luh duh an awm kan hre ngai hek lo. Chu tih kar chuan (kan puh chhe lutuk emaw ka hre lo) an sorkar lah khian Kawla siam vek an tum tih loh theih loh vin Primary School level-ah pawh an \awng zir a remti lova. Tichuan Kawl sorkar chuan a thu neihnaa Kawla siam a tum a, eng emaw chen a Kawl pawh an Kawl sawt reng a. Chutih lai chuan Burma rampumah economics a \hat loh vangin tun hmaa he lam mi kum tin za tel pem chho ang khan a za tel an lo chhuk bakah sum rawn zawng \hahnem tham fe an awm bawk a. Chung tan chuan kan \awng

- 249 chu thiam loh theih a ni lo. Thiam pawh an tam reng a, tunah khian khaw tam takah chua Thangkura leh Tuarpuiite Drama hi an nuihpui hluah hluah thei vek a ni. A awmzia chu, keini chuan thu neihna emaw, chakna emaw ni lovin kan economics zawkin Mizo \awng kan zirtir tihna a ni. Hetiang dinhmuna kan Zohnahthlak puite an din lai hian kan rilru thlawkin vision a ve neih chu, an khawngaihthlak bawk a, politics ramri ni lovin rilru lam ramri hi kham sawnin, Rokunga Mizo huang zauh a ni, pawnl^nga Mizo intih mai ni lovin. A chhan chu Naga te pawhin Naga chu an inti vek a, mahse an \awng a inan loh vangin an lungrual chuang lo va. Heta Mizo huang zauh kan vision dan chu thil danga Mizo ni lovin, Rokunga Mizo ngei hi a ni. |hahnemngaih a na hle. Chu beihpui chu tawp rih mah se, Aizawl, Doordershan Programme hi Burma ram pawha thlir theiha nih avang hian beiseina thui tak a awm a. Tunah hian Disc a\ang chauha en theih a ni a, Disc lah chu a man tam a, he programme thlirtu hi an tam tak tak thei lo va, Entena hmanga en ve theih ni phei se chu TV nei zawng zawngin an thlir thei dawn tihna a ni a, tun aiin a letin a hlawk dawn a ni. Zohnahthlak hei zawng zingah keini hi TV Programme pe chhuak thei chhun kan ni rih a, Mizo \awng thiam an lo \hahnem \an ve tawh bawk nen, chanchin thar puan phei chu an bawr nasa \hin hle. Tin, a hun hi an tawngkhawp lo em em bawk. Mizorama kan zai thiam te, kan fiamthu thiam te, kan lemchan thiamte album siam hi khi lam a thleng chho zel a, \awng leh nunphung thehdarhna \ha tak a ni. Heng neuh neuh pawh hi phalna neih a \ul zel a, hmanrua leh sum lam pawh an harsat rih deuh bawk nen, rilru neih deuh a hun hle.

- 250 Zohnahthlak hi kan tlem hrim hrim a, kan vanduai vangin ram hran hranah, \awng hrang hrang neiin kan in\hen sawm zova. Tuna Mizo intiho hi a hlawm lian ber kan ni. Tin, khawvela democracy ram lian berah, development \ha tak hnuaiah zalen takin kan awm hi kan vannei. Mahse, kan ram a zim mai ni lovin mihring kan tlem a, eng pawh ti dawn ila market zau tawk kan nei lo. Chuvangin ram leilung ni lovin rilru lam, a tawi zawngin Rokunga Mizoram hi kan zauh a ngai a. Hei hi ECTP hminga khi lama kum 12 meuh beihpui thlaka hma kan lak hnua kan vision thar leh lian ber a ni. Mahse, kan sawi tawh angin khi lam a\ang chuan tih ngaihna a awm lo. Inlarna dawn hi kan tihtheih chhun a ni. A tih dan tur chu kan hria. Amaherawhchu kei engmah ni lo berin hetiang thu ka han sawi a, \hahnemngaihna hah thlak ber chia \hahnem ka han ngai ve erawh hi chu keimah pawh ka inhre thiam lo. Ka pian leh seilenna lah hi, khi-ah, Mizoram khawchhak tawp, khaw te reuh te Chawngtui khua mai a lo ni nen. Mahse Rokunga hla ngaina leh sa nasa tak khua kan ni a, a hla thuchah MIZO hian hriat loh hlanin hneh takin min lo man a ni ber ang. Chuvangin Zoram kan chhuahsan ni a\ang khan chhu ngril a dam thei lo. Mizo hmakhawngai tak sorkar, thurin \ha ber zinga mi Kohhran kan bel a, hotu leh \hian \ha tak tak kan nei chungin rilru chuan Zoram a thlir tlat \hin. Chuvangin Colege lut rual fa kan neih hmasak ber a\angin kan intir thla zel a. A tawpah sawmfang chu tui ang luangin vur angin var mah se, chhungril damna chu Rokunga vang hian kan thlang ta nge nge a ni, kan ti thei ang.

- 251 Khawvelah hi zawng eng ram mah hi nuam famkim a awm thei lo. Khi lam chu ka pianna a nih ve loh avang leh Mizoram a nih loh vangin rilru chhungril kim thei lo mah se, he lam ka rawn thlen chuan, Aw! Khaw nge lenrual hlui zawngte kha tiin kan kur kan kur leh tho! Kan ngaihsan em em, Hla phuahtu Rokunga ngei pawh hi dikna, hmangaihna, rinawmna (etc.)-te hi engkim zawng zawng aia dah sang a, a thu leh a hla thuchah hmang hial pawh hian, a boral hma lawka a hla hnuhnung berah ngei pawh : Eng zata tam nge ni? Eng chena ril nge ni? Ka sual zungzam ka chhui phak lo, Lalpa min ngaidam rawh, a ti ve tho a nih hi!

- 252 -

ROKUNGAN THIL BIK A PHUAHNA HLATE


|HUAMTEA KHAWLHRING, Lunglei

Hla chi hrang hrang za chuang phu ahtu Rokungan thil bik a phuahna hlate chhuia ziak ve turin Rokunga Memorial Committee chuan min ruat ve a. Rokunga hlabu Rokunga Hlate tia vuah, Rokunga Memorial Committee-in an chhuaha mi Rokunga hlaphuah 128 lai chu ka han en kual ve a. Thil bik a phuahna tih hi eng chena reh bun tur nge tih hriatthiam a har hle a, a thlirtu azirin a danglam thei dawn niin a lang. Krismas hi Kristiante tan chuan thil bik a ni a, chumi mita thlir chuan a Krismas hla phuahte pawh hi kan thlir tur zingah a tel ngei niin a lang. Ram ngaih hla a phuahte pawh hi, Mizoram hi Mizote tan chuan thil bik a nihna zawn atanga thlir chuan kan hmaa chhuak tur ni awm tak a ni bawk. Chutiang zelin, sangha vuak hla te, Chite luipui tih te, Kumthar lawmawm tih te, Hraite khaw nge i chun ve kha? tih te, Zantiang chhawrthlapui tih te, Leimiten hunbi an chhiar e tih te, Tlawmngaihna hlu tih te, Ka pianna Zawlkhawpui tih te pawh hi, kan thlir dan azirin thil bik phuahna a ni thei vek mai a, ramri kham thiam a har hle. He thu ziak tura min duhsaktu Rokunga Memorial Committee member-te rilru ka hre lova, Heti chin hi Rokungan thil bik a phuahna hlate chu a ni an ti hran hek lo; kan chan hi zim tak leh hla bil-bawlawk t> t> ni mai awma a lan laiin a zau zaw ber thei bawk. Engpawh ni se, hetia han ngaih mai pawha a biru deuh leh a kilkhawr deuh, eng thil emaw tinzawn bik nei deuha a phuahte chu (1) Inneihna thianghlim (2) Bible thianghlim (3) Aw, ding reng la library

- 253 (4) Ka tingtang hrui rimawi (5) Durtlang damdawi in (6) Tuikhur nuam (Mamte) (7) Community project hla (8). Cheraw kan hla (9). Signal pawl hla (10). Motor kawng laih hla leh (11). Indo haw lawmna hlate hi a ni a. Biak In thar hlanna hla I chen nan tih leh I hming ropuina tur tih hi, thil bik (Biak in) phuahna ni lovin Pathian hnena hlanna hla a nih zawk avangin kan kalsan rih bawk ang. Kan han tarlan tak, thil bik a phuahna hla 11 te han thlir hian hetiang hi a hmuh theih nghal a 1) Thil bik phuahna hlaah hian Rokunga hian kalphung zui bik nghet tak a nei hran lo. Thil bik phuahna kawngah hei hi Rokunga form/style chhawm zel tlak chu a ni tia kawh tur a awm hran lo. 2) A tul dan azirin Rokunga hian hla thar a pik chhuak thei zel niin a lang. 3) Hla thu mawi leh lunglenthlak lam ai chuan hla tangkai tur a ngaihtuah zawk niin a lang. 4) Thil bik a phuahna hlate hi tur chhuah chawp emaw tum luihna vanga phuah emaw a ni tlangpuiin a lang. 5) Hla thu mawl te te, tawng tualleng pangngai thlengin a hmang a, hla thu inremkhawm mawina lam ai chuan a thluk hmanga chei mawi a thlang zawk thin niin a lang. 6) Thil tha ti tura mi dang zirtirna lam a uar hle. A hlate hi hla thuchah nei chi a ni tlangpui. 7) Hla thu inlalawn mawi te, inchhawknghawlh mawi te, invuakthuah dan awmze nei te, lamrik dan inzul leh a thluk tel lo pawha amaha mawina nei ang kha a ngaihtuah lem lo niin a lang. A thlukah a innghat thuk hle.

- 254 8) Rokunga zauvah hian, thil bik a phuahna hlate hi a buh tha mual chu an ni lo tih a hmuh theih. 9) Mizovin hla phuah thiam kan tih, hla thluk nei phuahtute hian mahnia tihdan bil neia hla phuah an ching lo hle. A thluk chu engpawh lo ni se, tlar khata hla thu hman zatah te, chang khata a tlar zatah te, a thuhnawn bilhluhna laiah te leh kawng dangah pawh, hei chu, chumi form leh style chu a ni tih tur hi a awm ngai meuh lo. Mi malin hla phuah dan kalhmang danglam bik nei hranpa lovin a ram pumpui mai hian hla phuah dan chi khat kha kan intawm put put thin niin a lang. Hmanlai deuhah kha chuan hlap huahtuten tihdan bil an nei deuh thin a, kum 1920 chho vela tang kha chuan hla bu khat ringin hla tam tak kan phuah ta niin a ngaih theih. Rokunga stanza han tih tur ang chite a awm lem lo. 10). Thil tha tih duhna rilru pu tura a tha zawnga mi va cho chhuah nan Rokunga hian a hlate hi hmanruaah a hmang thiam hle. Kan literature zir dan leh hriat dan (approach) hi ngaihtuahchian a hun ta hle. Hetia Rokunga Memorial Committee-in thlirna hrang hrang atanga thlir theih tura Rokunga hlate mi hrang hrang kuta an chhawpchhuak hi a tha hle. He lehkhabuah chang lo, hmun dangah pawh, kan ngaihdan ang ni lo deuhin miin approach tharlam nen thu an rawn ziak a nih pawhin lo welcome thiam a hun ta hle. Mizo literature bikah hian, College leh University thlengin kan zir dan te, kan zirtir dan te, zawhna kan siam dan te leh kan endik dan te hi a dik em tih ngaihtuah fo a tul ta. Literature ram chu zalenna ram a ni a, a dikna zawn vak vak hi a fuh ber lo. Language nena

- 255 ngaihfin a awl viau, history hi literature emaw kan tih hun lai a liam a, art for arts sake kan ti ve tan ta. Literature hi chhiarkawp anga a dikna awm chi a ni hran lo tih pawh kan hriat chian zel a pawimawh awm e. A hla dang ang bawkin Inneihna Thianghlim tih hlaah hian, hrereng chunga hla thu han khawn kaw kalh luih Rokunga hian a nei hran lova, a mawina belhchhah tura eng ri emaw uar fal bik a nei hek lo. Thu lam rik inzul tlar tawpa beng khawm chu a tum ve deuh em ni chu aw tih theih turin zawm leh khawm te kan hmu a, hmaah leh phekah te pawh kan hmu bawk. Mahse, rhyme scheme pangngai a siam hran lo. Inneihna lam hawi hi hla pathum lai a phuah a ni. Bilble Thianghlim tih hlaah chuan Rokunga chuan Bible hi nunna thu a nihzia a tarlang a, Pathian hmangaihna leh min tlanna pawh a tarlan bakah Bible thehdarh lama tanlak a tul thu te pawh a tarlang bawk. A hla thluk dah tha lui rih zelin a hla thu chheh dan leh a hawi zawngte ngun takin kan en a, avang chu, a thluk kan hriatsa avanga chu a thluk hmanga hla kan zir chuan a thluk chuan kan ngaihtuahna a hruai kawi thin vang a ni. Bible Thianghlim tih hlaah hian Zosapte ziarang kan hmu a, rhyme scheme abab kan hmu bawk. Tlar khatna leh tlar thumnaah hla thu lam riat zel a hmang a, tlar hnihna leh tlar linaah lam ruk zel a hmang thung. Chang khatah tlar li zel awmin chang thum a ni. Chang khatnaah, awm-tu-awm-chu tia rawn duangin a hla pumpui chu abab-in a kal thla a ni. Aw, ding reng la library tih hlaah chuan hla thu chheh dan leh a hawi zawngah thil thar chhinchhiah tur leh danglam bik a awm hran lova, Hlimen khuaa

- 256 library a phuahna niin a lang. Library thatzia a sawi a ni ber mai. Ka \ing\ang hrui rimawi tih hlaah pawh fin thuril inphum ru engmah kan hmu lova, hla zangkhai a ni ber awm e. Tingtang nihphung leh a thatnate a sawi a ni ber. Durtlang Damdawi In tih hla hi a hming ang hian Durtlang damdawi in a phuahna a ni a, hla dang ang bawkin hla thu mawlmang te te leh tawngkam pangngaite hmangin tawitein a phuah leh a ni. Keini thlir bik huang chhunga hlate atanga a lan danin Rokunga hi hla thu ho te te hmang thin leh tawngkam pangngai te pawh hla thua hmang mai chi a ni. Chang khatna hi a mawl viau naa a mawi ngang mai. A phenah hian artist ropui tak kan hmu : A khi tlang lian chhipah, A hming derhken tlangah; Tahchuan damna run in an rem, Ngaih thla a lawi mang e. Tlar khatna leh tlar hnihna hi a rem fuh em em a, in sa thiamin rinawm tlut maia a lungphum an rem ang hi ni lovin, lemziak thiamin a hrethiamte tana mawina an zeh ruk ang hi a ni! A flow a dik a, a rhyme a tha bawk. Run in an rem tiha alliteration hi chu tihpalhah kan ngai a nih pawhin Ngaih thla a lawi mang e tih hi chu a patuai hovin an khak fuh palh ang hi ni lovin, thiam rilna leh var pawhna atanga lo chhuak a ni tih kan pawm ngam ang. Chu chu a ni lom ni conscious work of art an tih thin kha? Keiniina kan thlir ve huang, Rokungan thil bik a phuahna huangah hi chuan, hre sa emaw hre sa lo emaw pawha hla phuah thiam dangten an chelek em em thin, an hla timawitu leh tingaihnobeitu metaphor te, simile te, synechdoche te, epigram te, oxymoron te, personification te, hyperbole te, irony leh

- 257 a dangte hi kan hmu meuh lova. Ei rawng bawl nana hmuihmer hman uar lo tak chunga heti taka a ei rawng bawl sa Zofaten kan ei duh si hi chu Rokunga danglamna leh chungchuanna tak pawh a niawm e. Sawi tawh ang khan, a thluk hi a rinpui ber leh a innghahna, a bawlhhlo leklam ber chu a ni mai a, Rokunga hla atang hian a thlukin mi thinlung a hneh theihzia pawh a lang chiang hle. Kan thlir tur huang pawn lam, a hla dang tam takah chuan bawlhhlo chi hrang hrang a lo hmang ve thin pawh a ni thei a, kan thlir tura ruat pawn lam a nih avangin kan va thlir tel ve rih lo a ni. Hla ti mawitu leh ti lunglenthlaktu, literature zirna rama thil pawimawh tak mai Romanticism hi Mizo hla phuah thiamte leh thu ziak thiamte hian an hlat thin ang reng hle. Romanticsm rawng kai lo literary piece hi literary piece tha, ropui a ni thei em tihah hian inhnial theih tak a ni awm e. Tun tuma kan thlir bik Rokungan thil bik a phuahna hlate hi Wordsworth-a ten khah liamna atanga lo luang chhuak (spontaneous overflow) an tih ang chi kha chu a ni hauh lo mai a, a tulna avanga phuah a ni tlangpui tih a lang thei. Amaherawhchu, Tuikhur Nuam (Maite) tih hla erawh hi chu tlemin a zia a dang deuh a, tur luihna leh tum luihna avanga phuah a ni hauh lo ti ta se, a pawmawm khawp ang. He hlaah hian romantic touch te pawh kan hmu : A khi-ah khian han leng ila Sakhming thang Tawi hmun zo pui Tahchuan a sirah Piallui fim Khamrang karan a luang e A hliaptu lentu zing rii riai Pualhrang valeng kaina A sirah murva lailenten Riahrun dawhsang an rem

- 258 Hla phuah thiam tih takah \i \oh deuh leh rualrem lo deuh hmuh tur a vang tlangpui a, a thluk tel lova a thu ringawt han chhiar pawh hian a mam hen thin a, a thiam lo han tih rual a ni lo. Maite tuikhur ni ngei tur, Pial lui atanga rawn luang chu lunglenthlak reih maiin ti hian a han chhamchhuak a, hei zet chu hla a tling ta! Chang khatnaah mai pawh hian zo tlangsang hmun thengthaw |awi tlang vela ngaw dur karah, nungcha tinreng leh ram hnah nemte sira Piallui luang dam diai mai min hmuh tir a, Zo Pastoral Poem tih ve tlak hial a ni awm e! Ngaw thelh nuam tak hnuaia lui luang del del mai chu sava chi tinreng leh ramsa hrang hrangten an tlan thin a; chu! chinr^ng hram ri leh ramparva nupa thla khawng ri pawh kan hriat hial chu! Chhei!! Community Project hla hi hla mawl ho t> mah nise Rokunga rilru a lo lang leh a, kan ram, kan hnam tih hmasawn chu a thuken a ni leh a. He thuchah tho hi Signal Pawl hlaah pawh kan hmu a ni. Ram leh hnam vei mi, ram hmangaihtu , theihtawpa ram leh hnam siamthat leh tih hmasawn duhtu a ni . Chu a rilru chu a hla hmangin a tarlang a, Zoram siamthat nan a hlate hi hmanruaah a hmang a ni. Signal-a inbia keini pawl Ram tana pawl in siamte hi Nitinin rinawma awm kan tum Pawl tan leh ram tan leh kan hnam tan Hrehawmna tinreng tuar pawhin Rinawma awm kan tum si He hla chang khat maiah pawh hian Rokunga nihna a lang chiang hle a, hla phuah thiam Rokunga a nih rualin ram leh hnam siamthatu Rokunga a nihna hi a rik rin zawk chang a tam hle. Ram leh

- 259 hnam siamthat nan hian mi thenkhat chuan tharum leh indona te an hmang a, revolution leh non-violence te leh thusawi thiamna te an hmang bawk thin. Rokunga erawh chuan hla a hmang a ni. Motor kawng laih hla pawh hi ram tana rualawhna leh thahnemngaihna atanga rawn fawn chhuak a ni. Kawngpui tha neih chu hmasawnna a ni tih chiang taka hmutu chuan Zalam tumkawng a zim naa dawn lungruk a zau e a lo ti daih tawh a. Hun pik leh thim te tuar thinin, tih >n ngai a la tam hle lai khan Rokunga hi chuan hmalam hun thui tak a lo thlir thiam tawh a ni. Hla phuah thiam chu finna ril tak nei an ni chawk thin. Indo haw lawmna hla pawh hi ram leh hnam tana penchhuakte chawimawina hla a ni. Cheraw kan hla hian danglamna tak a nei a, a phenah hian mi themthiam tak kan hmu a ni. Kan hriat theuh angin Cheraw chuan mau khawn rik dan bik a nei a, chu mau khawn ruala sak theih tur lam rem hla chu thiam takin a han duang chhuak leh mai a, thil awlsam tak a ni hauh lovang. Hla thluk nei chi phuah tur hian a thu leh a thluk a inrem a ngai a, sak nuam, mi hneh thei, miina an duh tak a nih te pawh a ngai. Hla tha tak nia ngaih si miin an duh pui vak loh te pawh a awm thei. Rokunga hlate erawh hi chuan mi duh a hlawh hle. Cheraw kanin, Cheraw kanin Tleitir lengin kan rawh se Kan rawh se, tleitir lengin kan rawh se Tleitir lengi lam rualpuian Lenghermawii tel ve rawh

- 260 -

ROKUNGAN MI HLA PHUAH THLUK A SIAMTE


R. LALLIANZUALA, Chanmari

Kum zabi sawmhnihnaa Mizo zinga hla phuah thiam ber Poet of the Century-a puan Rokunga (1914-1969) khan hla 128 a phuah zinga 125 te chu thlk (tune) nei, a saka sak theih a ni a. A thlk a man a siam vek bkah part li neiin a thlk solfa a dah leh deuh vek bawk. Chutianga hla thlk tih thl<r li chu harmonise kan tih chu a ni a. Tun \umah hian ama hla phuah thlk a siamte lam ni lovin mi dang hla phuah, a thlk pawh a hla phuahtute bawkin an siam sa diam, amaherawhchu perhkhu ang \ing\ang rimawi nena han rem mawi tura Rokungan a solfaa a lo dah hote hi kan thlr tur chu a ni a. Chutiang chu hla sawmhnih chuang lai Rokunga khan kutchhuak a lo nei reng mai a, chhuanawm tak a ni. Rokunga hla harmonise-te kan hriat theihna hnr \angkai ber chu kum 1956-a chhut |HALAI HLA BU Second Edition kha a ni a. He hlabu chauh hi kan hriatna hnr awm chhun erawh a ni lo. |HALAI HLA BU Rokunga buatsaih kha ama dam lai khan \um thum chhut a ni hman a. A hmasa ber 1952-ah, chhut hnihna 1956-ah leh chhut thumna 1962-ah te tihchhuah a ni a. Chhut thar apiangin chhut hmasaa tel lo hla telh belh a ni zel bawk. Rokunga hla harmonised-te chu Mizo hla lr tak tak ni tawh sa a ni deuh ber a, a thu leh a thl<k mi nazawngin kan hriat lr vak lohte pawh an awm nual tho va. A hla chng khatna tlar bul den den han ziak chhuak hmasa ila, a phuahtu hming ka trlan hi ka hriat ang angin kan ziak mai a ni a. Tun laiah hla phuahtu hming hriat phir apui hi a

- 261 tam ta a, chumi phuah zwk chu asin lo ti an awm a nih pawhin kei chu huai taka \ang ngam ka ni hran lo. Tin, a phuahtute hming dik (a phuahtu dik tak hming) hi hriat theih a nih chuan hriat fai vek a duhawm ber rualin, chu chu kan chhui tum ber a ni hran lo tih erawh kan chhinchhiah dawn nia. A phuahtu hming hriat nghal mai theih loh chu kan dah ^wl mai. Hetiangin : No. Hla tlar bul 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Phuahtu Kan Zoram mawi leh nuam tak hi |ah lai ni kwlkng zamual - Romani Aw ka duh tak Dala - Awithangpa Khawvelah hian lal tam tak an lo - Tekkaia Leiah a lo piang van Lalbera chu - Zasiama Khawvel sual thimah hian En ru, an khai kang hmelmaten - Siamliana Muanna a kim, lawmna a kim - Kamlala Awmkhua a har tlang tin - Kamlala An va hlu m thil nung tinreng - Chali Ngai teh, Nunna kawng ka buatsaih a ti Lalpan a hmangaihte ram Rev. Chhawna Ka buaina ram thlalerah hian - Kamlala Han thlir teh u,romei zm karah - Liantwna Lung min len, ka thlir ning dawn lo - L.Kamlova Damlai tuipui fawn piah lamah - C.Z.Huala Tunah a thar hmangaihna eng - Kamlala Dam chhungin i thawk thuai ang u - Sialkhawthanga Dam chhungin kan Tlantu zarah - Kamlala Tlng a dang lung a lng em mai - Saihnuna Van chung sng taka Lal Isu - Suakliana Thlarau Thianghlim, \huro nunnm - Khawknga Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa - Lalruali Hneh theih loh nun ka nei - Lalruali

- 262 A hnuhnung pahnih te phei khi chu a thlk (tune) pawh Rokunga siam an ni nghe nghe. Tichuan kum 2004 a\anga hman \an Kristian Hlabu-ah hian Rokunga hla phuah leh a thl<k ama harmonised nghal vek hla 24 a chuan bkah mi dang hla phuah a harmonised hla 10 a tel tih kan lo hre thei ta a. Chungte chu a chunga kan tarlan tak Serial Nos. 4, 5, 12, 16, 17, 18, 19, 21, 23 leh 24-na te hi a ni a. Van chung sng taka Lal Isu tih hla hi vuak li neia P.S Chongthu harmonised angin kum 1956 chhut |HALAI HLA BU-ah chuantir a ni a, a chord phei chu a chhe hran lo. Mahse, kum 1962-a chhut |HALAI HLA BU-ah chuan a thlkpui (melody) tidanglam chu ang lovin Rokungan a rawn harmonised thar leh a. A chng vuak ruk neiin, a thunawn vuak sawmlehpahnih neiin a harmonised ang chu Kristian Hlabu No. 522-naa kan hmuh hi a lo ni ta a. A huhova part li neia sak dual dual atan chuan he hla Rokungan a lo harmonised dan hi a duhawm khawp mai. Khing hla 24 kan ziak tlar zingah khian Serial No. 3-na, Awithangpan R.Dala sunna hla a phuah thlk hi \awngka(oral)-a kum rei f inhlanchhawn a nih hnuah kum 1956 a\angin a solfa-in he hla thlk hi Rokungan a lo dah ta a, a part dang thlk erawh a siam tel lo. |ah lai ni kwlkng tih hla pawh hi chutiang deuh bawk chu a ni. Mizo lengkhawm hla thlk hi a solfa lam \awnga sawi chuan vuak hnih a ni vek mai a. Harmonised hla te erawh chu a tam ber vuak ruk neia siam a ni ber \hin. Rokunga chuan vuak chi hrang hrang, vuak hnih, vuak thum, vuak li, vuak ruk, vuak kua leh vuak sawmpahnih neiin hla a harmonise thiam vek tih kan hmu. Hetiangin : En ru, an khai kang

- 263 hmelmaten tih leh Muanna a kim, lawmna a kim tih te chu vuak hnih neiin a harmonise a, Han thlir teh u, romei zm krah khian tih hla chu vuak thumin. Hla dang paruk - Kan Zoram mawi leh nuam tak hi tih te, Khawvelah hian lal tam tak an lo piang ta a tih te, Lalpan a hmangaihte ram a buatsaih chu tih te, Ka buaina ram thlalerah hian tih te, Thlarau Thianghlim, \huro nunnm tih leh Tlng a dang lung a lng em mai tih hla te chu vuak li neiin a harmonise thung a. Kristian Hlabu hman mkah hian En ru, an khai kang hmelmaten tih leh Thlarau Thianghlim, \huro nunnm tih hla te chu vuak ruk neia Upa K. Tlanghmingthanga harmonise angin chuantir an ni thung. Sihfa Lalruali hla phuah pahnih Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa tih leh Hneh theih loh nun ka nei tih hla te hi Rokungan a thlk part li neia a siam an ni tih kan sawi tawh a. Heng hla pahnih lo pian dan hi tlemin han tarlang ta ila. Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa tih hla hi kum 1958, November 29-a Sihfa daia Lalrualin chang li leh thunawn thu hi a dawn diam hnu, a ziak chhuah vek tawh a ni. He hla thu Lalrualin a phuah kum chu 1958 a nih chu. Sak theih tura thlk nei lm lovin kum li emaw lai a awm hnuin kum 1962 khan Rokungan tuna Kristian Hlabu No.294 ami ang hian a thlk part li nei hian a phuah chhuak ta a, sak theih hla \ha tak, tun thlenga hla chul thei lo a lo ni ta hial mai. Hneh theih loh nun ka nei tih hla hi a thu Lalrualin a phuah hun leh leh a thlk Rokungan a siam hi a inrual chiah lo deuh. Kum 1965 khan Durtlang Hospital-ah Rokunga dam lova a awm \umin zan khat chu hla thlk a dawng nawlh mai a. A solfa

- 264 nen part liin a ziak chhuak a, eng hla thlk tur nge tih pawh a hre sa lem lo. Hneh theih loh nun ka nei tih hla Durtlang Hospital vka Lalrualin a phuah hlim hlawl hi a ni a. A hmain Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa tih hla thlk a lo siamsak tawh avangin Lalrualin Rokunga hnenah a hla phuah thar thlk siam tur chuan a ngen leh a. Chuti maiin Rokungan Lalruali ngenna a tihhlawhtlinsak nghal vut lo. Ni eng emaw ti hnuah, a chunga kan sawi tk ang khian, zan khat chu hla chang khata tlar li awm, thunawn nei thlk hi Rokungan a dawng ta hlawl mai a, a ziak chhuak ta a. Chumi hnua Lalruali nen an inhmuh leh hmasa berah, Khawi maw, hman nia i hla phuah thar kha a thu min han hmuh leh teh a han ti a. An han en a, Rokunga hla thlk phuah thar nen a thu awm zat (syllables) a lo induh chiah mai a, chutiang tak chuan he hla thu Lalruali phuah leh a thlk Rokunga siam chu a lo piang dun ta \hawt mai a ni, kum 1965-ah khan. Vuak ruk neia Rokunga hla harmonised-te chu Khawvel sual thimah hian, I hmangaihna chanchin Thlarauvin min pui la, Hril ka nuam ve e., tih hla te, C.Z.Huala hla phuah Damlai tuipui fawn piah lamah chuanin tih leh Kamlala phuah, Dam chhungin kan Tlantu zarah tih te a ni a. Kum 1956 chhut |HALAI HLA BU ami ang diak diak erawh chuan tuna Kristian Hlabu hman mkah hian heng hla thlk hi sengluh a ni hran lo. Miten a solfa thlka an sak tura lo harmonise-tu hmasa erawh Rokunga kha a ni. Hla \henkhat chu a chng vuak zat leh a thunawna vuak awm zat tur a inan loh chng a awm

- 265 a ngai \hin. Chutiangah chuan Rokunga khan, Dam chhungin i thawk thuai ang u, tih hla tuna Kristian Hlabu No. 380-naa awm ta hi a chng vuak 6-in, a thunawn erawh vuak 12-in a harmonised phawt a. Kristian Hlabu-a sengluh a nih dwn hian a thunawn pawh vuak ruk thovin an lo siam mm ta mai a, mi nazawng chuan vuak ruk leh vuak 12 inan lohna pawh kan thliar thiam hran lm kher ^wm lo ve. Krismas hla lr tak pakhat, Leiah a lo piang van Lalbera chu tih hla a chng vuak 12-in, a thunawn erawh vuak kua-in Rokungan a harmonised bawk. Vuak sawmlehpahnih nei (beating twelve times to the measure) in Rokungan hla pathum a harmonised bawk. Chungte chu Awmkhua a har tlang tin ka han thlir a tih te, An va hlu m thil nung tinreng tih leh Ngai teh, Nunna kawng ka buatsaih a ti tih hla te a ni. Hetiang hian a hla thlk a han ngaih vang vanga a inhmeh tur ber ni-a a hriat angin Rokunga khan mi hla phuah thlk hi vuak chi hrang hrangin a lo harmonised \hin a lo ni. Chord chu ngchangah erawh chu an chuti tehchiamin Rokunga khan three-note-chord hi a ngai pawimawh hran lo tih a hriat. A ruala solfa note inhnaih lutuk, dischord an tih ang chi phei chu a zep tel thluah lm lo. Rokunga kha hla phuahtu ropui chang ni lovin hla thlk siamtu \angkai tak pawh a lo ni tel reng mai a lo ni e.

- 266 -

ROKUNGA RIMAWI
VANNEIHTLUANGA, Chanmari

Zai thiam pawl pakhat zai ngaithla tura Mizoram \halai rual an pun khawm tam ber \um a ni tia an sawi zan a lo thleng a. Aizawl lammual zawl chu an ding khat tlat a ni ber. Dawhsan thim a lo eng a, kum sawmhnih panga zet Alice-i bula an chen thu hlain an rawn hril a. Rawra \in khat \heuh pawh chhu se, tin sing chuang chhu thei tur khawpa pungkhawm tam \halaite chuan, Tu nge Alice-i phiangsen chu? (Who the ***k is Alice?) tiin an lo chhawn dual dual a. Kohhran thila pungkhawm ni se, Mizoram Kristianna history-a chhinchhiah tham a ni ngei ang. Mizo tehnaah chuan phat rual lohin an tam a ni. Chutiang \halai sa-hawk pang-aw-inzial mup mup laiah chuan, a chaihtu ni awm tak hian, Rokunga Memorial Society-a kan kulpui PL-a chu beng thleng thlenga bawp khai hian a lam a. A lam dan style lah chu Hnam Runa lamho style chiah chiah hi a ni a. Nuam a ti pheng a ni ang chu, zai karlaka mipui reh \hep \hawp lai chuan, A va nuam em! I nawn ang u! ti satliah ta mai lo chuan, Ka vawk ka thawh e! an ti ta piap mai a nih chu. Kan thlen chin He PL-a hian Rokunga chawisan a rawt a, min hmin a, pawl kan din ta a. Tuten emaw kum sawmhnih panga zet Alice-i an \henawm ang mai chuan, kum sawm dawn lai Rokunga hming hi lamin, a hla sakho zan te buatsaihin Aizawl kan tuam a, chutah Mizoram district khawpui tam zawkah leh khaw lian dangah, Reiek leh Tahan chenin kan

- 267 nghawr tawh. Kaihruaitu \hutna pawh siam lo hian, thutthleng kan rem kual a, A laiah nangni ding ula, han hui hai teh u, min ti a. Senior ho uapna hnuaiah, keini \hian dun hian, ka pal nge tliak ka ngal tih pawh hre mang lo khawpa belebut hian, Zoram khaw engzat nge kan chhir chhuah tak pawh ka hre ta mai lo. Ka car tyre engzat nge Rokunga vang hian vir mam tawh? A lung dawh hian chhawl chhin tawh mai tur nge ^t kan la so zel dawn? Ka hre ta lo. Ka buai tlat. Ka buaina chu ho deuh, ril deuh a ni. Chuti khawpa Rokunga kan zawl mek laia kan thiampuipa ber Alice-Rulin a lo chuk ta daih mai hi ka haw tlat. He Alice-i phiangsen hi tu nge? Alice-i hi ka th$k a ni! Rokunga chanchin leh a hlate kan chhuah a, a chanchin kan sawihova, zirna inah kan rawlh a, mithiamte karah kan thawlh a, kan pu Faka hova CM kai\ena kan vahvaihpui ni pawh a tla tam ta. Chawisan tumin chuti khawp chuan bei mah ila, khawpui \halai kum 30 hnuai lamte leh khawpui pawn \halai kum 20 hnuai lamte hnenah hetia zaiho nawmna spirit hi kan tuh thei lo. Kan hlawhtling kan tih pawh hian, dik tak chuan, a tui falte kan inhmukhawm a, kan inchibai a, kan r>m rualin a r>m zel a ni ber. Krismas erawh hi chuan amahin thlarau hran a nei a, \halai zaikhawm hi a nung reng thung. Chutih laiin, kum 25 kalta-a kan sak \hin Smokie hlate kha, Alice i hi tu nge a nih tun thlenga an la hre miah lo chung pawhin, lammuala \halaite chuan an sa dual dual thung a. Seminar hmanga funpui era er a ngai lova, Smokie Nite hmanga ur a ngei hek lo. Rokunga thila vawk thawh rawt ngai reng reng lo, ka \hianpa lah chuan Smokie aih nana neih

- 268 b^k chhamin, vawk meuh thawh a lo rawt rawl nen. Kan thiampuipa PL-a meuh pawh hi Rokunga ai chuan Alice-i hian a lo chenchilh zawk tehreng em ni ta ang? Engtizia nge? Engtin nge Rokunga hlate hi khati taka Mizoram hian kan lo tuipui theih si le? Lem kan chang chu a ni der si lova. Rokunga Hla Thluk Thil dang sawi lovin a thluk leh style chinah chauh chen tum ta ila. Rokunga hian a chaklohna hi a chak phah a ni kan ti thei ang. Hla thlukah hi chuan Rokunga hi a tlawm a ni! A zuamawm ngawih ngawih. A sulhnuah thiam show kutchhuak hmuh tur a awm lo. He tlawmna tak hian a satute a ta neihtir ni tur a ni. A hun laia \halaite solfa thiamna leh sak phurna mil tawk chiahin a rimawi hi duan a ni. Hla thluk, style leh chord hriatna-a a chim chin a hniam vangin heti hian a phuah a ni thei a, a satute mil tur tawkin heti hian a thluk a siam mawl lui a ni thei bawk. Chuvangin, a hun laia miten an hlimpui a ni. Rokunga hlate hi a huhova sakho chakawm taka a thluk siam a ni tlangpui. A huhova zai chak tak hnam hnena zawrh a nuam a, chu chu a hlate tinungtu pawimawh tak a ni. A thluk a awlsam avang hian, Mizo pa vantlang hian, vawikhat kan han ngaihthlak thuak rual hian, rinthuin kan bass nghal thei vek mai awm e. Rokunga vanneihna dang leh chu, \ing\ang perh (strumming) awlsam tak hmanga rythmn siam theihin hla thothang \ha tak, sak awlsam tak si a phuah thiamna hi a ni. D Key leh a chhehvel thiam \awn \awn tan chuan inthlahrung miah lovin Rokunga hla hi huaisen takin a hruai pawp theih. Note sang tak

- 269 leh hniam tak te a zep lova, hniam tak a\anga sang taka zuang thut te a zep lo va, key thlakna note tiri dik tura lo insanmar a \ul hek lova, kan sa zawi zawi mai a, hriat loh hlanin ban kan phar a, a thu kan thiam chian hmain kan tui hman ziah! Chu chuan sak a hlawhtir a ni. A thluk leh style mai a ni lo. Rokunga hla chu a thu a awlsam a, nula vantlang hi hlabu han hnawn rawk ila, an hril thei mai zel. Vankhama hla chu beih fe loh chuan zuam mai chi a ni lo. Chu chiah chuan a tilar awlsam a ni. Chhawrpial Run leh \iah \ang kan inhrilhfiah siak nak nak bak hi chu thu har pawh a zep lem lo ni tur a ni. Tichuan, Rokunga hi a hla thluk a\anga kan sawi dawn chuan, Rokunga hla chu a zangkhai a ni. A satu hi min delh churh lova, a hla zawk hian min zuanpui thauh thauh mai a, sak aiin sak loh hi a peihawm loh zawk mah! Kan thiam lo emaw kan tih pawh hi, a sakhona hmunah han kurpui tawp mai ila, kan lo thiam leh \hin. A awlsam a, a zuamawm a, a zangkhai a, a remchang a, a neitu hi kan ni hluah hluah mai a ni. Chu chu Rokunga thl<k thuruk a ni. Chuti chunga Alice-i kan tluk lohna chhan chu eng nge ni ta ang le? Hrilhfiahtu atan mi pahnih ka ruai a. Ka \hian Zuaha chuan, I va mawl em! Music genre inang lo an khaikhin ngai lo! tiin min chhang ang. Bob Dyland-a ve thung chuan, The Times Theyre a Changin tiin min chhang ang. Nia, Smokie leh Roku nga khaikhin chu Tupac Shaku r- a leh Thanglunghnemi khaikhin ang daiha thil inmil lo a ni. Tin, hun tui lianin Rokunga hla sakhova tuina thlarau a chim pil hnu hian, vau kam hleuhkaipui \alh tum tur a ni lem lo. Tonic solfa leh Sankey hlabute chauha kan inawih lai hun leh tun te chu a

- 270 inthlau lutuk tawh a, tui taka sa ve tura \halaite beisei chi pawh a ni lem lo. Rokunga leh phuahtu dangte Kan hlaphuahtu langsarte pawh hi inhnaih tak anga sawi theih an nih laiin, thlukah chuan inhlat tak an ni thei. Rimawi hmanrua zawngin lo sawi ta ila. Wind instrument hmanga hla phuah kan awm meuh awm lo. Kan hla phuahtu tam zawk hian string instrument based-in hla an phuah a. String instrument rau rauvah accoustic guitar hian kan hla phuahah ro a rel hle. Accoustic guitar kan hman danah pawh plucking ni lovin, a mawl leh awlsam ber strumming kan hmang leh a ni. Rokunga hi chumite zinga langsar ber a ni. A vanglaiin, chutianga \ing\ang perh chu \ing\ang perh thiam kan tihte perh dan langsar ber a ni. Chuvangin \ing\anga rem a nuam bik kan ti a, rem thiam kan tam a, a lar chak a ni. Engvangin nge Rokunga hlate ang b awkin Vankhama hla hi kan sak ho dual dual ve loh? A thu lam sawi lovin a thluk chauh kan thlur dawn chuan, Vankhama hlate hi violin based deuh vek an nih vang a ni kan ti thei ang. Violin chuan rythmn siam lovin melody a siam a, chord a pui a, mihring aw ai a awh reuh a, chuvangin, a huhova sakho mup mup aiin instrumental lama chantir loh vek chuan zaithiamin sa se, ngaithla veng veng ila a nuam zawk a ni. Tin, violin chu zai hruaina chu sawi loh mahni lunglenna hnem tur khawp pawhin Mizote hian kan tum thiam tlat lo. Chu chu a khawlh lai tak a ni. Vanmawia leh Rokunga lo khaikhin leh ta ila. Vanmawia hian piano based in hla a phuah tih kan hre thei. Choral music i ngaihsan a, piano i thiam

- 271 bawk chuan, eng hla pawh phuah la, khatih hun laia Mizote chuan Hlapui an ti mai ang! Chord leh style-ah chuan, Rokunga chuan Sankey-a tonic solfa rin bial a pel meuh lo. Vanmawia chu Sankey-leihlawn hmangin Handela lunglenna ram \awmpui phak khawpa sangin a lawn thei a. Mizo hla phuahtute zingah Vanmawia hi ama contemporary (Sankey) experience a\anga classical-a min luhpui theitu awmchhun a ni mai lo maw? Handel-a inspire-tu Henry Purcell leh Handela hnu lama Handel-a hnung zuitu Haydn, Mozart leh Beethoven-a rimawite hi lo hmelhriat hman sela chuan, vawiin thlengin Vanmawia hi a la ropui ngawt ang. Ngaihthlak tur \ha a neih loh bakah, tonic solfa a\anga staff notation-a a zuan chhuah hman loh avangin chu huang chu a dai hman ta lo a ni ang. Chuti chung chuan, eng anga sang leh ropui pawhin phuah se, a hun laia Mizoten Rokunga anga an \awmpui phak loh chuan, hriat hlawh lem lovin a liam ve thei tho bawk. Rokunga leh V Thangzama ve thung le. Chord cheibawlah chuan V.Thangzama hi a ropui hle. A hlate han en hian, hla a phuah hian a thluk a lo lang hmasa ang a, a thluk rau rauvah, a chord-in a lo lang ang a, a chord rau rauvah bass-line a lo langsar (dominant) ni-in a lang. Rimawi tum thiamte chuan, Rokunga hla rem ai chuan V Thangzama hla rem an chak zawk bawk ang. Rimawia a hla remtute zingah bass guitarist-in nuam a ti ber bawk ang. Hla thuthluk (accent) mila lamrik theih tura hla note her rem thiamah pawh, V.Thangzama leh PS Chawngthu hi tluk phak rual loh an ni. Rokunga chu sawi loh Vankhama meuh pawhin a tluk lovin kei chuan ka hria. Mahse, V Thangzama hlate hi Rokunga hla anga kan sak dual dual lohna chhan chu a har kan ti. A thu aiin a chord har kan ti a ni thei ang.

- 272 Rokunga leh PS Chawngthu hi le. A rimawi lai ngawt kan sawi dawn chuan an dai hriat a inthlau hle a. PS-a hi chu multi instrumentalist a ni a. A hlaah violin leh \ing\angin ro a rel ber. Vankhama a hnaih hle. Chuvangin a huhova sak aiin solo lam a pawl. PSa hlate chu a thothang \ha a nih vek vek chuan sap lama lampui theih a ni. Rokunga hlate chu kan lampui pawhin, Hnam Run Lamin kan lampui ang! Kan hla phuahtute zingah hian, an hla thu chu eng pawh ni se, Kohhran huang chhung rimawi hmanga hla phuah an awm a, Kohhran huang pawn a\anga phu ah an awm b awk. Kohhran huang chhunga phuahte chu Rokunga hlate anga aw-a rikchhuahtir nuam tak an ni a, a huhova sak a nuam bawk. Kohran huang pawn a\anga phuahte zingah chuan a huhova sak tur aiin solo-a sak tur leh s^p lama lampui theih tur chi a chhuak tam a ni. Rokunga leh a thurualpuite chuan hla-thluk-rua an han duan khawm hian, vuak hnih, vuak li, vuak thum leh vuak ruk tih hi an tehna a ni mai a. Chu chu a huhova sak chi hlate kan tehna ber a ni. Thandanga phei chu vuak rukah leh vuak thum chhungah a tawm hlen a nih ber hi! Chutih laiin, PS Chawngthu, Liansailova, Lalkhawliana leh Laltuaia te ho chuan, calypso, swing leh waltz ti zawngin an sawi ve thung a. Chuvangin, PS-a hla thothang \ha angte hi chuan han sak rual hian min theh nghal darh darh mai a ni. Chu thil danglam avang chuan Rokunga hla chu kan lampui a nih pawhin mihlim lam ang deuhin kan lampui lo thei lo. Mizo bawk, western bawk siah chuan, Rokunga beat hi a vawrtawp a ni mai thei. Hun Inthlak Rokunga hla chu a \hat ngaiin a la \ha reng. Mahse, a satu leh a lawmtu \hangtharte hi hun

- 273 inthlakin min thlak ta tlat a. Chu chu a ni - the times theyre a changin kan tih chu. Tute nge Rokunga hun laia mite chu? Pi leh pu a\anga a huhova zai ngaina tak leh, kutni vangthla hlimhlawp tam tak nei hnam kan ni. Sakhaw hlui a\anga sakhaw thara kan han inbenbel \antirh khan, kan hlate chu thlakin Sapho tonic solfa kan han thiam a. Chu chu \hangtharin changkanna lantirna angah kan ngai a. Hmabak kawl >ng beiseina leh rimawi thara phurna avangin, lehkha thiamna tluk zetin solfa thiamna chu a darh chak a ni. Mahse, Kohhran rimawi huangchhungah ringawt chuan \halaite chu an inhnangfak zo ta lova, an solfa thiamna chu zau zawka hman an duh a. Mahse, Kohhran chuan, hla thu leh thluk mai ni lovin, a thluk-hawrawp (tonic solfa) chawp chuan, sakramen bungbel tluk zetin a keipui-sa-hauh ta tlat mai a ni. Kohhran hla chauh sak reng theih a ni lo va, nula tlangval inhmangaihna leh inngaihzawnna boruak te hi total prohibition hmanga hneh chi a ni si lo. Inngaizawngten an zun phurh chu hlaa puanchhuah a duh a, Kohhran huvangin a dip si. Chu chuan kaihlek a kaithova, kaihlek hla, faifuka sak takngial pawhin Kohhran hruaitute beng a tikham bawk si. Chumi hunah tak mai chuan, thlaler ram rova \halai rual dangchara dan chahten, inthlahrung hauh lova an dawt khawlh khawlh turin Rokunga hian hla dang ruai a rawn \heh ta thut mai a ni. Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run a an leh an loh kan ngaihtuah hman lo. Doral lian chhumpui zing a kian leh kian loh pawh kan enghelh lem lo, biak in chhunga sak \hin hla ang deuh, zalen leh ph<r taka biak in hung pawna \ing\ang nena sakho theih tur hla kan han nei thut mai kha HNEHNA a ni! Kohhran chuan han sawisel dawn se,

- 274 a phuahtu chu Kohhran mi nghet tak mai a ni si. A nungchang leh an chhungkaw nun lah zir tlak hiala mawi a ni si. Chu a chhapah, Kohhran khawl ina thawk, sap ngheng hnai ber zinga mi a ni lehnghal. Mission veng mi hlun a la ni zui. Sap inkulhna venga Kohhran Upa, tuk chhuaka sap bel thei meuhin a phuah a nih bakah, \halaite sak tur bikin hlabu hran, tonic solfa awm ngat a han hlui lehnghal a. Lar lo zia a ni lo. A phuah zawh hmain an thiam khalh hman ang tih hlauhawm khawpin a satute lam kha an inpeih a ni! Tichuan, Rokunga lung kan dawh a, a lim din kan peih meuh chuan Rokunga koh khawm aiin tu nge a nih pawh kan hriat loh Alice-i koh khawm kan tam ta zawk leh lawi si. Hun a inthlak ta a ni. Chu chu a ni the times theyre a changin kan tih chu. Engvangin nge Rokunga hla sakho hlimawmna chuan min thlawhbosan a tum tak le? Rokunga Ro Chan Rokunga leh a hlate chu a la \ha reng thova, a satute nunphung zawk a inthlak ta a ni. Ram khata hnam khat chengho mah ni ila, kan nun a inpersan nasa tawh. Kan zikchhuahna te, chhehvela min n>ktu hrang hrang te, kan sumpai dinhmun te, kan chhungkaw enkawl duh dan te leh kan eizawnnate a inpersan ta hle mai. Chuvangin, huhova lungrual taka zaiho \hup \hup reng thei tur chi kan ni lo. Kan zaiho \hup \hup rei lutuk hi kan changkan loh phah te pawh a nihna lai a awm. |hangthar khawvelah hian, hlimhlawp dangin zaiho hlimna thlarau kha a up hlum mek kan ti thei bawk ang. Computer game level tawp lam khelh chhuah dawn \epah Rokunga hla sakhonaa kal turin min rawn sawm se, min sawm hma kha an ngai vang

- 275 vang ang! A pawh a innat hleih a ni. Radio leh TV hnu lamah pawh, rilru la peng thei kheuh-relh thil a piang tam ta. Mizote chauh kan ni chuang lo. Heng thil hian nasa takin \hangtharte nunphung leh ngaihhlut zawng a thlak ta a ni. Zaiho hlimna hun hi a liam ve hrim hrim a ni thei. Kan entawn ber khawthlang media hian, \halai rual \hukuala zaiho \hup \hup min entir ngai tlat lo. Tunhmaa changkang kha a \hing ta tlat a ni. Kan hmuh \hin pawh Praise & Worship Pastor Darlene Zeschech leh Hillsongs nungchang a ni a. Thlarau pawlna nun th<k tak nena sak a ni. Praise & Worship ang hian E Khai hlim rawh u! ti vak ta mai ila, mihlimin \awnghriatloh lemchan an hua ang chiah hian, \halaite vek hian an pawm hauh lovang. Tin, tunlaia \halai zaiho hi ngaithla ila, 4 part-a sak \hap \hap hi a awm ta lo. An air dual dual mai. Solfa an thiam vak loh bakah, chutia han air dual dual atan chuan Rokunga hlate hi a mawi vak lo a ni thei. Tin, lengkhawm hla hi a huhova kan hman mek laiin Ruotmawiin performing art-ah a rawn let thut ang mai hian, kan culture chhunga zaihona hlimna hi a nawlpui nuna la lut lovin performing art angin, ennawm dawhsan lama hlang turin kan insingsa mek a ni thei bawk. Z>p rual lohin \hangtharte hian Rokunga hla thl<k leh style hi an kham khawp ta lo a ni. Hymnal te, country rock leh swing music te kha chu kan lei li leh kan hrawk bawk mila seng luh a theih phian a. Kan lengkhawm hla thl<k \henkhat thlengin a nghawng ph^k. Rokunga nen pawh suih zawm dan a la awm. Tunah, Contemporary Rythmn & Blues sumhmun a\anga arpa khuan taka an han descant rawih rawih thiam tawh hnu hi chuan, kan \halaite hi Rokunga thluk hmanga koh l>t leh rual an ni ta lo

- 276 tih hi i pawm ang u. Vanmawia chu sawi loh V Thangzama chord pawh an kham khawp tawh lova, seventh kan pawmpui \^wk laiin sixth leh ninth-in ro a rel a, major leh minor pangngaiah an leng tawh lova, diminished leh augmented chords- an an inhnangfak a, acappella intihsiak han ngaihthlak te khan, a r^ng apiang mawi an ti emaw tih tur a ni. Rythmn lah hi - Bass leh snare r$k lohna tur nia ka ngaih laiah takte hian an mitdel-sarep-khawn ang chawrh chawrh a! Vanmawia leh a hma lama mite minor chord flavour kha chu Welsh tune malchunga piang, church choir hnute tuia chawi len a ni. Jazz leh Blues a daihriat hmanga PS-an Mizo rimawi kawchhunga instrumental sal tang chhuaha minor chord flavour thar a rawn phawrhna pawh kum sawmthum zet a ni tawh. |hangtharin hla thl<k sak tl^k an tehna a\ang chuan, Rokunga hla sak hi nursery rhymes sak ang vel a ni ta. Kan \ap thlem nan min sakpui ve mai mai a ni. L>ttir tum lo ila, hunin la l>tpui leh zawk rawh se. Rokunga hla thu a hlui ve ta te pawh a ni thei ang. Rokunga Chite Lui chu thinlungah lo chuan a taka hmuh tlak a ni ta lo. Lo vah leh hal ching hnam nih hi kan zak a. Hnam dang zingah phei chuan, lo vata hal \hin hnam kan la ni reng tih hi kan sawi \ha ngam tawh lo. Chutiang nunphung chawisanna leh lunglenpuina hla la tuipui tura \hangtharte beisei chu thil theih a ni lo. Rokunga hla chu a saka sak ni lovin, a zira zir a ni chho dawn ta a ang hle. A saka sa lova a zira kan zir dawn a nih chuan Vankhama n> pawh a ek lovang tih ka hlau ngawt mai. Engpawh nise, Alice-i chu tunge a nih hre ta lem lo pawh ni ila, Alice-in Rokunga a lem zawh hmaa PL-a bawp khaia a lam hman leh, keiin he thu ka ziak hman hi ka lawm ngawt mai.

- 277 -

ROKUNGA SUALNA
ROCHAMLIANA, Mission Veng

Sualin bo mah ila, Tudang ka thlang chuang lo; Ka damchhan ber ka lo hre lo, Lalpa, min ngaidam rawh. 1 THUHMAHRUAI Khawvelah kum 55 a cham chhungin Rokunga (1914-1969) khan huam zau takin hla thahnem tak a phuah a. Tun dinhmuna a hlaphuah hmuhchhuah theih chin chu hla 128 a ni.2 A hla phuahte zingah Mizo hnam a awm chhunga nung reng tur hla eng emaw zat a awm a. Mizo Kristian ten thang leh thar chhuan tam ral hnu pawha kan la sakho zel tur hla

Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H. Rokunga.


1

Rokunga Memorial Committee buatsaih ROKUNGA HLATE tih hla buah hla inang pakhat chhutkai palh a ni a. He hla bua hla chuang zawng zawng hla 128 hi hla 127 zawk a ni. Amaherawhchu, Rokunga leh Mizo Nationalism chungchanga Doctoral Research bei mektu Rochamlianan tun hnu deuhva Rokunga hla phuah pakhat (ama kutziak ngei manuscript) a hmuhchhuah belh nen chuan tun din hmuna Rokunga hla phuah hmuhchhuah tawh zawng zawng chu hla 128 a ni ta thova. Hai chhuah belh tur a la awm zela rin a ni.
2

- 278 thahnem tak a phuah bawk a. Mizo Hnam Hla 3 phuahtu a ni bawk. Hla phuahtu Rokunga hla phuah hnuhnun ber chu Pathian hnena ngaihdam dilna hla a ni. Inchhirna vawrtawp avanga mihring thinlung kehsawm vekin hlau leh khur chunga a siamtu leh enkawl zuitu Pathian hnena ngaihdam a dilna hla4 a ni a. A hla thupui chu Sualin Bo Mah Ila tih a ni. He hla khawharthlak leh lunglenthlak tak hi Mizo National Front (MNF) in India sorkar laka Zoram zalenna tur
1947 khan Young Lushai Association (YLA) chuan Mizoten hla lama hma kan sawn theihna a nih beiseina nen Mizo Hnam Hla inphuahsiak a huaihawt a. June 1947 khan chung hlate chu endik a ni. Rokunga hla phuah Ro Min Relsak Ang Che tih chu pakhatna a ni a. Mizo Hnam Hlaah ngaih chhunzawm nghal a ni ta zel. 1948 khan YLA huaihawt thovin chu hla thluk chu siam turin intihsiak huaihawt leh a ni a. Mi 18 zetin an hla thluk siamte an thehlut hlawm a. Rokunga ngei pawhin a bei ve leh a. Mi thenkhatte sawi dan chuan, Rokunga thluk siam chu endiktute chuan tha an ti leh ber mai a. Amaherawhchu, ani ngawt Pakhatna nihtir zawng, tiin, Mizo rilru takin Papuia thluk siam chu Pakhatnaah an puang ta a ni, an ti. A thu leh a thluk siam endiktute zinga la dam Rev. Dr. Zairema erawh chuan February 4, 2008 a min hrilh danin, Chutiang chu a ni lem lo. Papuia thluk siam kha a tha ve bawk a ni, a ti thung. Engpawh ni sela, tuna kan sak lar tak dan hi chu Rokunga thluk siam zawk angin a ni ta tho mai. MNF rammute pawh khan Ro Min Relsak Ang Che tih hla chang tawp ber hi Sawrkar Official Function-naah reng reng sak turin Hnam Hla atan an lo hmang thin a ni tih India sipai ten MNF Document an mansak zinga Pu Lalnunmawia, Vice President, MNF in January 10, 1968-ah Battalion tina thawn turin, Deputy Director, 11th/12th/13th Brigade, MNF Army te hnena lehkha a thawn (MR. 75 (1) 68, MIZO NATIONAL VOLUNTEERS DIVISIONAL HEADQUARTERS: LURH) atangin a lang. Rokunga hian 1949 vel lai khan MIZO HNAM HLA tih thupuia hmangin hla pakhat a phuah leh a. Hei hi Mizo Hnam Hla-ah erawh chhiar a ni lova. A hla phuah langsar zingah pawh a tel zui ta chiah lo. He hla hi Rokunga Memorial Committee buatsaih ROKUNGA HLATE tihah No. 5-na a ni.
3

A thiltihsual lian tham tak avanga Lal Davida in thinlung kehsawmin Pathian hnena ngaihdam a dil laia a ngaihtuahna leh inchhir avanga thinlung kehsawm chunga Rokungan Pathian hnena ngaihdam a dil laia a ngaihtuahna kha thil inzul tak a nih a rinawm. (Pathian duhzawng inthawinate chu thlarau lungchhia hi a ni. Aw Pathian, thinlung lungchhia leh inchhir ngawih ngawih hi i hmusit lo vang. Sam 51:17).
4

- 279 an sual avanga Zoramin hun thimah pawh a thimchhah rapthlak lai ber a tawngchhoh lai, May 7, 1969 a a phuah a ni a. Hla chang thum nei, a chang khatna leh chang hnihnain thunawn pakhat an intawm; a chang thumnain a hrana thunawn ang chi kalpui a neihna hla a ni a. Mimal leh huho pawha sak nuam tak a ni. HLIMNA LEH LUNGLENNA 1939 atanga hla phuah tan nia hriat5 Rokunga hi mi lungleng chi leh mahnia ngaihtuahna kawm melh melh mi6 a ni naa, mi hlim thei tak a ni. A fapa Vanlalsiama chuan, ... nuih hi insum harsa a ti viau thin... a ti.7 A chhungte leh then leh rual dangte pawhin a bula awm hi hrehawm an ti lo. Nau anga a lo kaihhruai chawt thin F. Sapbawia chuan, A bula ka hun hman reng reng han chhuikir leh hian a hlimawm lai ber han thlanchhuah tur chuang ka hre lo, a vai khan a hlimawm ber lai ni vek mai khan ka hria, a ti a.8 U Rokunga nungchangah khan han ngainat loh lai awm bik ka neih ka hre mang lo ka ti!, a ti bawk.9 A rawngbawlpui leh a thian tha Upa Chalhnuna pawhin, Rokunga kha lawm nachang hre
5 Hriat theih china Rokunga hlaphuah hmasak ber chu Krismas hla Vanhnuai Khuavel Sakhming Chhiarin (1939) tih a ni a. Hei aia hma hi a awm ngei ang, hriatchhuah erawh a awlai vak tawh dawn lo niin a lang. Rev. Thangdela thuziak A Hlu Zel Dawn (Unpublished Mss) tiha a lan danin, Rokunga hian a tleirawl lai atangin hla hi a phuah tan tawh a. Amah ngeiin, Ka zahpui a, ka thehdarh lova, tunah chuan ka ngaihtuah chhuak zo tawh lo, a ti.

He thu hi Rokunga thiantha leh Press-a a thawhpui kum hlun Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.
6 7 Vanlalsiama, Mission Veng, Rokunga - A Chhungte Hmuhdan, Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p18.

F. Sapbawia, Chanmari, A hlimawm ber lai han thlanchhuah tur chuang reng ka hre lo, Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p39.
8

- 280 mi a ni a, thil engkimah a lawm thiam em em. A thim zawnga thil a thlir ngut ngut ka hre lo...10 a ti a. Mizo Kristian Gentleman a ni e11 a ti ta hial a ni. Rokunga thian tha leh amah bel chiangtute pawhin mi hlim thei, mi zangkhai, a bula awm nuam, a eng zawnga thil thlir thiam mi leh beiseina tha zawk nei thiam tak mi anih thu an sawi deuh zel a ni. Chutiang mi chu a nih avangin a hla phuah vanglai tak taka a hlate zingah pawh hlim taka sak ho dual dual tur chi hla zangkhai lam a tam a. A hla thluk tam zawkte pawh thothang tha tak tak a ni hlawm. Tin, Rokunga kha mi lungleng chi, mahnia ngaihtuahna kawm melh melh chi a nih thu kan hria a. A hruipui pakhat ri12 ringawt pawhin mittui tla zawih zawih khawpin a lunglenna a kaitho thei a. Sangzuala Pa (Dengchhuana) chuan, Rokunga kha amah ngei pawhin a sawi danin mi lungleng thei deuh mai, khawvel timawitu thla leh arsi te, vangpui laia ni tla turin ralkhata phul a rawn chhun eng nghulh mai te, ngawa sava hram chi tinreng lo ri chiah chiah
9 10

ibid

August 29, 2001 ah Aijal Club-a Rokunga Memorial Society leh Information & Public Relations Department, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih Rokunga Seminar Vawi 1-na a a sawi a ni.
11 12

ibid

A fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin min hrilh dan chuan, Zan thla eng hnuaiah tlangval Rokunga lungleng chu a han zai ngal ngal a. Zan a rei zel a, a lung a leng tawlh tawlh mai si a! A chhungte an mu reh thiap tawh a, bengchheng nih a hlauhawm ta deuh a. A pa in a rawn hauh a hlau deuh bawk a. Tichuan, an khum lam a pan ve ta a. Khuma mu chungin a tingtang chu a han kuah a. Rizai a inlukhup chungin, zawitein a tingtang hruipui pakhat chu rizai hnuaiah chuan a han perh ri a. Chu tingtang hruipui pakhat ri ringawt chuan nasa takin a lunglen a chawk tho leh ta. Rizai hnuaiah chuan a mittui chu a tla ta zawih zawih mai a ni, a ti.

- 281 te leh thereng hram te, hauhuk hualreu te, zan sava chi hrang hrang ngawpui chhunga an lo hram te hian a lung a tileng em em thinin a sawi... a hlate hi ngun takin han chhiar ila, han sa ila, keimahni ngei pawh a lunglenna ang chiahin kan lung a leng ve ta mai thin...13 a ti. Pathianin mihringtea a dah lunglenna hian chi khat chauhvin mihringah hna a thawk lova.14 Hla phuahtute zinga hna a thawh dan pawh a chi a dang thei viau mai a. Mi thenkhatte ah chuan lunglenna hian a ngaihtuahna chhe lam a chawhthawhsak a, hlimna leh lungawina chhem bovin mahni inrin tawkna a paih bova. Nguina leh lawm lohna a phawrhchhuah sak a. Khawvel hrehawm tih ngawih ngawihna a siamsak hial thei. Mi thenkhatah thung chuan lunglenna hian anmahnia ngaihtuahna duhawm inphum a phawrhchhuahsak ve tlat thung a. Pathian thilsiam tlang leh lui, nungcha leh ramngaw, tlang kara ni chhuak leh ni tla, romei zam leh chhimbal zam chenin mit tharin an thlir phah a. An creativity a tihpunsak a. Mihring inlaichinna thukzia a hriatthiamtir a. Mihring nun lairil a ngaihtuah thiamtir a. Khawvel hi ngaihtuahna tharin an suangtuah phah thei hial thin. 1939-1966 chhunga Hla phuahtu Rokunga lunglenna zawng zawngte kha, a nunzia leh a hla phuah kalhmangte behchhana ngun taka kan zir chuan a hnuhnung zawk, lunglenna duhawm zawk ang chi hi a ni tih a lang a.15 Amaherawhchu, a hun
13 14

Sangzuala Pa : Pu Rokunga Leh A Hlate (Unpublished Mss), p3&4.

Lunglenna chungchang hi German Philosopher ropui Ludwig Wittgenstein Last Writings on the Philosophy of Psychology (Preliminary Studies for Part II of Philosophical Investigations Volume I), Edited by G. H. von Wright & Heikki Nyman bakah lehkhabu dang dangah chhiar tur tam tak a awm.

- 282 hnuhnung lam kum 3 chhung (1966 kum tawp lam atanga July 12, 1969, chatuan rama a muthilh thleng) a a lunglenna erawh kha chuan a hun hmasa lama a lunglenna rawng kha a kai ta lo hret hret a. Amah hre chiangtuten mi hlim thei, a >ng zawnga thil thlir thiam mi an tih thin kha a zia pawh a lo dang ta deuh niin a lang. ZORAM BUAI HMAA ROKUNGA Rokunga khan a hla phuah hote kha amah ngeiin uluk takin, a kutziak ngeiin a lo vawngtha hle a. Chungte chu hmun hnihah chilhkhawmin, a bu kawmah THALAI HLA16

15

A hla thluk thenkhatte kha Pathian thilsiamKhuarel thawm ri atangte a a siam an ni hlawm. C. Vulluaia, Dawrpui Vengtharin min hrilhdan chuan a hlaphuah pakhat Chumi Zan Reh Takah Chuan tih hla thluk hi zinglam dar 6:00 vela ^r khuang ri atanga a siam a ni. Rokungan Upa C. Thansiama, Chanmari West hnenah, Thlipuiin Rawnal hung lianpui a rawn chhem rik vung vung lai tak hian hla thluk hi ka siam thin asin... a ti. Chuvangin Upa C. Thansiama chuan, Thlipui pawh hi Pathian Music a lo ni reng mai. Kei pawh ka thlipui hlauhna a tireh vek... tiin August 29, 2001 a Aijal Club-a Rokunga Memorial Society leh Information & Public Relations Department, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih Rokunga Seminar Vawi 1-na ah a sawi.
16

A kawm savun (Bawng vun?) a siamin, uluk taka chilhkhawma a hla phuahte a lo vawn himna THALAI HLA tihah hian ama hla phuahte chauh a dah lova. Ama hla bakah mi dang hla phuah thenkhatte, mi dang hlaphuah amahin a thluk a siamsak thenkhatte leh saphla te pawh a dah nual a. Ama hova THALAITE HLABU/ THALAI HLABU siamnaah pawh khan hengte hi an tangkai hle ang tih a rinawm. THALAI HLA bu chhah zawkah hian a siam kum (1942) a ziak lang a. A bu pan zawkah erawh a siam kum ziahlan a ni lo. Heng hlabu pahnihte hi Rokunga hla phuah chhuichhuah leh vawnhim zelna kawngah an tangkai takzet a. Hetianga tih nachang a lo hria hi a fakawm em em a, Rokunga ngaihtuahna thuizia a tarlang zel a ni. Heng hla buah te hian a hlaphuah zawng zawng erawh a kim lova. Lehkha phek tla hlanga a hla thenkhat a lo ziahte pawh hmuhchhuah tur a awm ve bawk. THALAI HLA, a bu hniha photocopy min siamsak vektu Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) chungah lawmthu ka sawi a ni.

- 283 By H. Rokunga17 tih ziak ve ve in, solfa nei chi ho chu a solfa nen a lo chhinchhiah vek a. Amaherawhchu, a hla phuah tam zawkah a phuah hun a ziah laiin a hla phuah thenkhatah chuan a phuah hun a ziak tlat lo mai a. Chu chuan a hlate hi chik zawka zir a ti harsa ta deuh a ni. Engpawh ni sela, a hla phuah vanglai chu 1941-1969 inkar a ni tih erawh a hriat theih thova. 1946-1963 inkar, kum sawm leh pariat chhung khan a vanglai tak tak a thleng niin a lang nghe nghe. Heng hun lai hi Mizoramah chuan khawtlang nun nawm vawrtawp lai a ni mai awm e. Tih dan hlui leh chin dan tha lo tam zawk chu Chanchin |ha engah a b o zo tawh a. Mahni mihringpu ite hmangaihna leh duhsakna leh hriatthiamna kawngah mi rilru a la inhawng em em a. Thilsual lian tham chu sawi loh, a tenau deuh avanga hmingchhe ta viau pawh an awm mang lo. Zirna kawngah te, sumdawnna kawngah te leh ram rorelna kawngah te thlengin Zoramin a phak ang tawkin hma a sawn ve zel bawk a. Mipui mimir nun a zangkhai a. Nula leh tlangval an hlim a, khawtlang an hlimtlang a ni. He a hla phuah vanglai tak tak huna a hla tam ber zingah Mizo hnam tana hma lam duhawm zawk thlirna hlate, a tha zawk beisei tur leh um tlat tura
17

A hla phuah tan tirh lamah Rokunga hian a hmingbulah H a dah thin a. H hi Hmar a tihna a ni. 1939 vel atanga 1949 vel thleng kha chuan regular takin a hmingbulah H tih hi a dah zel a. 1949 hnu lamah erawh chuan a dahzui ta lo. 1963 ah Khawvelthangi, Dawrpui Vengthar hla phuah Khawhar Zai thluk a siamsaknaah khan a hmingbulah H hi a dah leh zauh. A fapa Vanlalsiama, Mission Vengin min hrilh dan chuan, Rokunga kha Vaiphei (Suantak) hnam a ni a. Amah khan tlem lai khan Vaiphei hi Hmar hnam peng (eg. Hmar Varte, Hmar Tlawmte) emaw tiin, a hming bulah pawh H (Hmar) tih chu a dah thin a. Amaherawhchu, Manipur lam atanga an chhungte lokalin Vaiphei hi Hmar hnam peng a nih loh dan an rawn hrilhfiah hnuah H chu a hming atangin a ban ta a ni. Ama hova siam THALAI HLABU (First Edition) ah pawh a hmingbulah H tih hi a dah lo.

- 284 infuihna hlate, thil tha lo chu hnutchhiah tur leh vuan zui lo tura inhrilhna hlate, Mizo nih chhuanawm zia sawina hlate, hun inher danglam zel leh mihring nun inlaichinna sawina hlate, Pathian thilsiam ropu izia hriatna hlate, Zoram nawmzia leh ngainatawmzia puanchhuahna hlate bakah Mizo khawtlang nun thlakhlelhawmzia sawina hlate a tam hle a. Heng hun laia Rokunga hlate hi mimal leh khawtlang leh ram tana beiseina eng leh duhawm zawk zawnna, thlirna leh umna hla a ni tiin a khaikhawm theih ang. Chu chu a mizia leh a nunphung, a ngaihtuahna leh a rilru sukthlek nen pawh a inmil viau a ni. ZORAM BUAI HNUA ROKUNGA Rokunga hla phuahte zingah Zoram Buai 1966 hnu lama a hlate erawh chuan ziarang hran an nei ta a. Mizo nih chhuanawmzia sawina lam hmuh tur a awm tawh lo. Chhem alhtu Mizo khawtlang nun nuam chu rambuai avangin tah leh rumna hmunah a chang zo tawh a. Tharum thawhna namenlo avanga inrinhlelh tawnna leh ei tur tlakchham avanga inhuphurh tawnna a nasa a. Mizo khawtlang nun thlakhlelhawm thin chu paihbo ang a ni a. A thil hmuh leh hriatah Mizo pa Rokunga tan thinlung nat vawng vawngna tur a tam awm mang e! Mim ang kan pianna leh kan lenna tlang ram nuam, Lungrualtea kan lenna, tu dang ngai bil lova Zarva lungrual ianga nau ang nuih lai ni te kha, Hmanlai an chang ta si; A hlut leh a man tamzia chhiar sen loh kha, Thangril tawnmang a chang zo ta. 18
18

Rokunga, Rinawmna Hi Lungphumah (November 25, 1966), THALAI HLA By H. Rokunga.

- 285 Zoram tawrhna leh thimna chu Galili dila thlipui lo thawk ang tein a tehkhin a. Manganna leh hrehawmna insiamchawp thin mihringte tana tihreh rual loh, Engkimtithei Pathian chauhvin a tihreh leh theih niin a hria: Kan ram thlipui tuifawn inchhawkah hian, Nitin nun tam tak ral mah se; I thlamuanna aw nem tak chu nghakin, Bang rawh u tiin hau leh rawh. He thlipui tuifawn lai hian, Chhandamtu nang lo ^u la; Ngawi la, awm hle hle rawh Tiin Lalpa lo ^u leh rawh.19 Hnam nun tluang leh mawl (simple), ngaihtuahna ngil, thiang leh tluangtlam pu thinte tana chanchin thar hriat nuam lo leh rapthlak tinreng, kil tinah hriat belh tur a awm reng tawh hnu 1966-1967 20 inkar chhung kha chuan Rokunga khan he hnamah hian beiseina a la nei hle niin a lang. Hmuh theih leh hmuh theih loh lamah Mizo nun chu chhe sawp hle tawh mah se, siamthat theih tawh loh tawp chu niin a hre lo. An hmelma hnam dang ring lo mite tihchhiat tawh hnu Jerusalem kulh siamtha leh tura Zawlnei
19

Rokunga, Ngawi La, Awm Hle Hle Rawh (December 14, 1967), THALAI HLA By H. Rokunga.
20

1966-1967 inkar chhung hian Rokunga hian hla tam tak a phuah tawh lova. Amah ngeiin a lo chilhkhawm THALAI HLABU By H. Rokunga tiha a landan chuan hemi chhung hian hla pathum Rinawmna Hi Lungphumah tih te, Bible Thianghlim (Bible Society puala a phuah) leh Ngawi La, Awm Hle Hle Rawh tih te a phuah a. Tin, hemi hun chhung vek hian Lalruali hla Hneh Theih Loh Nun Ka Nei tih leh Rohmingliani hla Pathian Hmangaihna tihte chu a thluk a siamsak bawk. 1968 chhungin hla pahnih a phuah leh a. Chungte chu Lalzawni tana a siamsak Buaina Thlipui Hrang Velin Phunbung A Her Tliak E tih leh Lal Isua thawhlehna (Easter) hla A Tho Leh Ta tihte an ni. Hemi kum hian R. Lianzuala hlaphuah Nangin Min Pui Ang Che tih chu a thluk a siamsak bawk.

- 286 Nehemia in a hnampuite a sawm21 ang khan Rokunga pawhin a Mizo puite a auva, chau tak chungin, beiseina erawh a nei: Mahse, beiseina chuan he thu hi min lo tiam, Rinawmna hi lungphumah kan ram tan phum ila, Dikna rorelna chuan lalthuthleng chang sela, Inthamna bo sela; Hmangaih, remna leh thianghlimna puan zarin, Zalenna 22 ram kan lut tawh ang. 23 Zoram hun tawng a thim chho tawlh tawlh thung a. Furpui hun hrehawm a lo thlen hnua thal khaw lum nuam tak lo inherchhuak tur chu Zofaten dingdihlipin an thlir a. Mahse, a lo thleng thei rih si lo. 1969 a lo thlen chuan Zoram chu Mizote la hriat ngai loh hrehawmna mak pui pui leh thimna chhum chhah namenlovin a la bawm phui tlat a. Zoram boruak chuan Rokunga nun pawh nitinin a vaw chau zel niin a lang. Hetih hun lai hian tum khat chu Mission Veng biak in bul kawngpuiah India sipaiten Mizo tu emaw an man chu an rawn kaichhova. Nasa taka sawisak tawk hnu a ni tih a hriat theih a. Chutia an rawn kaihchhoh mek lai pawh chuan tha taka kaltir hlei thei lovin a hnung lamah a thenin an lo pawt a. A hma lamah a thenin an lo chaih bawk a. Rokunga chuan a hnathawhna khawl in atangin a lo thlir reng
21

Chutichuan an hnenah, Kan chan a chhiatzia hi in hmu a, Jerusalem a ram tih te, a kawngkhar te a kang tihte pawh in hria a: hawh u, sawichhiat kan nih tawh loh nan Jerusalem kulh chu i din leh ang u, ka ti a. Nehemia 2:17 Rokunga hian zalenna tih thumal hi a hmang tam hle. Eng a sawina chiah nge ni ang? Rokunga Concept of Freedom hi eng ang nge? Tin, he thumal a hmandan awmzia hi engnge ni ber, Independence nge, Self Determination nge, Freedom nge thildang? Chiang zawka la zir zel a ni ang. Rokunga, Rinawmna Hi Lungphumah (November 25, 1966), THALAI HLA By H. Rokunga.
23

22

- 287 a, a rilru a na em em a. Mihring leh mihring hetiang khawpa insawisak tak mai chu aw...! a ti vawng vawng mai a ni.24 ROKUNGA NATNA Chung zawng zawng piahlamah, India sipai nunrawnna ai maha Rokunga thinlung tina zual zawktu chu Mizote rilru, ngaihtuahna, sukthlek leh nun dan a chhe zawnga lo danglam chak ta lutuk chu a ni. Chu thil chu Rokunga chuan a vei lutuk a, a nun pumpui a nghawng sawk sawk a ni ber mai. Chutih lai chuan 1969 February thla tir lamah khan Khatla Tlang (PW D Tlang) lamah a va leng khawthawng a. Chu tlangah chuan khawchhak lam hawiin a han ding a, Aizawl khawpui25 hi a han thlir ta a. A pianna hmun, nikhua a hriattirh atanga an chenna, tual an chaina hmun, thang lian tur leh hmasawn zel tura rual a lo awhpui, a ram, a khawpui, a ta liau liau a ni a, mawi a ti a ni. A pianna Zawlkhawpui26 chu a en kham thei lo! Amaherawhchu, han thlir mai pawha chu khawpui mawina aia langsar ta zawk chu Vai sipaiho (doral) ang maia rawn lian, a chhunga bu rawn khuar ta tlat sualna leh bawlhhlawhna chi hrang hrangte chu a ni.
24

He thu hi March 2007-ah Zarzoliana, Sikulpuikawnin kan chenna inah an lo len tuma min hrilh a ni. Hriat dan tlanglawnah chuan, heng hunlaia Aizawl chuan hmar lamah Chanmari leh a chhehvel, chhim lamah Tlangnuam leh a chhehvel a huam a ni ber a. Chaltlang leh Durtlangte hi khaw hran ang deuhva ngaihna a awm. Rokunga hla phuah Ka Pianna Zawlkhawpui tihah pawh hian heng hun laia Aizawl hualveltu tlangte chu hmar lamah Laipuitlang leh chhim lamah Tlangnuam te a ni.
26 25

Rokunga khan Zawlkhawpui hi Mizo hnam pumpui aiawhtu ang deuhvin a tehkhin a ni thei a. Zawlkhawpui lo tluchhe ta chu Mizo hnam tluchhe ta a sawina a ni thei.

- 288 I chhungah sualna doral ang a lian, Dikna a fam ta, felna a tlawm ta, Nun suar ang a chim; Tham leh bawlhhlawhna ten tual an leng... Ka Pianna Zawlkhawpui 27 tih hla hi 1969 kuma a hla phuah pathum zinga a phuah hmasak ber niin a lang, February 4, 1969 a a phuah a ni. He hla a phuah laia a duanchhin (draft) hmasak danah phei chuan heti hian a ti a: Dar ang lenna khawpui, Tlang kimah mawi mah la, Hming lam a mawi lo, Puan ang i chul ta; 28 a ti thlawt mai. Heti hian a ti zel a: I chhungah sualna doral ang lian e, Mi fel an fam tlu maw, Mi hrang an liam maw, Aw, a pawi em mai; Duhamna sual tinreng Run Ngur an kai, awi maw a pawi em mai. Mawi leh duhawm khawpui, Duai lem reng i chhing love, Lo tho ta che maw, I ning toh lom ni? Chhinlung chhuak an chuan, Van lal nau i ni;

27

He hla hi Rokunga thih hlim khan a nupui Zamawii, Mission Veng chuan zaithiam Lalhmingliana, High School Tlang chu Radio-a thun turin a va ngen a. Lalhminglianan Radio-a a sak kha he hla lo larchhuah tanna a ni ta deuh nghe nghe. Rokunga, Ka Pianna zawlkhawpui (February 4, 1969), THALAI HLA By H. Rokunga; Italic a chhut ho hi a hnua a siam danglam leh te an ni.
28

- 289 Chham ang i zalna, Sual khurpui laichhuat, Ka lungawi thei lo Khuaper ding luai luai Hmangaih silhpuan sinin, Lo tho la rualten i ding dun ang. Hemi kuma a hla phuah pahnihna Chatuan Nunna tih chu April 21, 1969 khan a phuah a. Hemi hnu lawk May 7, 1969 ah he leia a cham chhunga a hla phuah hnuhnun ber Sualin Bo Mah Ila29 tih chu a phuah ta a ni. Rokunga khan hla thahnem tak a phuah chung khan a hla phuahte zingah ama (mimal) hlimthla chiang (direct) taka a inpholanna (testimony) a nei tam lo hle a. A hun leh a hmunin a zir tak em vang nge ni, a hla phuah hnuhnung berah erawh hi chuan chiang lehzualin Rokunga kan hmu a ni. He hla Sualin Bo Mah Ila tih hi Rokunga leh Sualna chungchang tarlanna hla a ni a. Rokunga testimony ropui tak a ni bawk a. Misualin thinlung kehsawma a siamtu hnena thupha a chawina hla a ni tih kan hria. ROKUNGA SUALNA A then leh rual ten mi tha, mi tluang leh mi dik nia an hriat Rokunga kha Mission Veng Kohhran

29

He hla hi Mission Vengthlanga Aizawl Theological College zirlai zaipawlin an zir hmasa ber a. He college-ah hian a fapa upa ber Thangdela pawh hetih hunlai hian a lut ve nghe nghe a. Rokunga chu an hla zir ngaithla turin a zuk kal naa, engemaw remchan lohna avangin a ngaithla ta lova, Chawlhni lehah i ngaithla mai dawn nia, tiin an lo thlah nghe nghe a. Amaherawhchu, Chawlhni leh an tiam ni takah chuan amah thlah nan Mission Veng Biak In Puiah an sa ta zawk a ni. A hlaphuah zingah midang sak vawikhatmah a hriat hmaa a liamsan awmchhun a ni.

- 290 Upa30 a ni a. Mi duham lo,31 dik lova thiltih duh lo,32 rinawmna leh dikna um tlat mi, Lalpaa mi piangthar a ni a. A chunga pawikhawihtu misualte pawh ngaidam thei mi33 a ni. Chutiang mi chuan eng vangin nge a sualna satliah lo tak avangin a hun tawp dawn lamah thinlung kehsawma Pathian hnena thupha a chawi? Rokunga kha sualin a lo bo em ni? Chu sualna chu eng ang sualna nge ni? Kristiante rin danah chuan mihring hi Pathian laka misual kan ni a. Englai pawhin a hnena ngaihdam dila thupha chawi reng tur kan ni. Chu tehfung atanga teh chuan Rokunga pawh khan ringtu a nihna angin leh, a tih fo thin angin Pathian hnenah ngaihdam a dil ni maiin a lang a. Amaherawhchu, chik zawkin khang hun laia Rokunga nun leh he hla hi kan zir chuan, a lan dan mai piah lamah thil inphum a awm ngei niin a lang thung. A tih loh tur a lo tih avanga inchhirna, a tel lohna tura a lo tel ve avanga
30

1945-ah Mission Veng Kohhran Upa atan thlantlin a ni a. October 28, 1945-ah Baktawng Presbytery Inkhawmpuiah nemngheh a ni. Khang hun laia Kohhran Upa nihna khan thil tam tak entir a nei a. Zahawmna a keng tel. Hmanlai Kohhran Upa leh tunlai Kohhran Upate erawh a zawng a zain huang khata dah theih an ni lo. Dikna, rinawmna, thianghlimna leh zahawmna kawng thuah nasa takin an inthlauva. Zahawmna keng tel lo Kohhran Upa an tam ta! A in hmun pahnih Venghnuaia mi leh Mission Vengthlanga mi te chu mi dang hmingin a dah a. Heng mite hian a hnuah an rochung zui ta nghe nghe.
31

32

Ram hruaitu luten, U Rokung, fate i nei ve nual si a, inhmunte hi ngaihtuah ve la a tha lawm ni. Kan thu ve lai hian kan pui ang che, an ti thin. Mahse, a fapa Vanlalsiama, Mission Vengin min hrilh dan chuan, An puitlin phawt chuan an inngaihtuah ve mai ang chu, a ti duh lek a ti.
33

A makpa Chhuanliana chu Village Defence Organisation (VDO) President a nih laiin Rokunga thil a bova. Nasa takin an zawn hnuah a rutu an man chhuak a. Mahse, Pathian hmingin a ni chuan a lo ngaidam ta mai si a. Chhuanliana, tuna Bethlehem Vengthlanga awm chuan mak a tih deuh thu August 29, 2001 a Aijal Club-a Rokunga Memorial Society leh Information & Public Relations Department, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih Rokunga Seminar Vawi 1-na ah a sawi.

- 291 inlamletna, a inhnamhnawih lohna tura a lo inhnamhnawih avanga pawi tihna nasa tak a nei tih he hla hian a puangchhuak a. A damchhan ber Pathian rawngb awl piah lam thilah a lo inhnamhnawih luattuk avanga Pathian hnena thupha a chawina kan hmu: Ka damchhan ber ka lo hre lo, Lalpa mi ngaidam rawh.34 A tih loh tu r a tih avanga pawitihna leh inlamletna mai piahlamah, a lo inhnamhnawih ve na in a hrinchhuah (thil lo thleng) chuan thelh mih leh mai rual lovin pawi nasa tak a rawn tawk ta si a. He thil lo thlengah hian amah ngei pawh mawh thui tak a inphurhtir ngei niin a lang bawk. Inchhirin, inlamletin, inbunruak vekin a thelh mit leh theitu Pathian hnenah a tlu lu t thlawrh a. Pathian zahngaihna chauh chu dawl zawra zawr chungin a au ta ngawih ngawih mai niin a lang: I zahngaihna ringin, I angchhung ka rawn zawng; I khawngaih ban vuanin, I ngaihdamna ka dil a che, Lalpa mi ngaidam rawh.35 Roku nga hre chiangtu , a thian tha leh a thawhpui Upa Chawngzika chuan, 1969 kuma a thih dawn hnaih lamah khan Rokunga khan ka hmuh dan chuan, ni dang a pha tawh lo a ni. Tunhmaa Rokunga kha amahah khan a bo nual tawh, a ti a. Press-ah pawh khan inthlahrunna riau eng emaw a
34

Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H. Rokunga.


35

Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H. Rokunga.

- 292 nei tlat a ni, a ti bawk.36 Tin, a thian tha leh a thawhpu i hlu n Lalthangliana pawhin a hu n hnuhnung lamah Rokunga zia a danglam thu min hrilh a, Rilru natna a nei... a ti.37 Inthlahrun riau na turin Rokunga khan eng emaw avanga hotute lam atanga kamkhatna emaw, pawn lam atanga vauna emaw, rikrapna emaw a tawk miah lo niin amah hre chiang leh a thawhpuiten an sawi hlawm a. Khang hun lai kha rambuai pik lai ngang a ni a, lehlam lehlam38 atanga rikrapna pawh tawh mai theih reng a ni. Amaherawhchu, in lamah leh a hna thawhna hmunah chutiang ang chu pakhat mah a tawk lo niin a lang. A hna thawhna hotupa Upa Chawngzika chuan, Rambuai chhung zawngin Press kan khar lova, Kristian Tlangau39 pawh tluang takin kan tichhuak reng thei a. Kan hna thawhna hmunah vawikhat chiah India sipai an lokal a. Tha takin min rawn bia a, inrikrapna a awm lo. Amaherawhchu, ka dawhkana lehkha delhbehna

36

Upa Chawngzika hian he thu hi February 2007 khan a chenna inah min hrilh a. Rokunga chungchang bakah ka hriat duh thil dang tam tak min hrilh a. A chungah ka lawm takzet a ni.
37

He thu hi Rokunga thian tha leh Press-a a thawhpui kum hlun Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.
38 39

MNF sipai leh India sipai.

Mizorama Kohhran lian ber Presbyterian Kohhran Official Organ Kristian Tlangau-ah rambuai chhah zual (1966-1975) chhung zawng khan tualchhung politic lam hawi thu inziak a awm lova. MNF Movement chungchanga Kohhran hruaitute ngaihdan, a thawitham tala inziak pawh hmuh tur a awm lo. Kohhran khan Remna Palai hna a thawk viau chung khan chumi kawnga an chet velna lam hawi thu inziak pawh hmuh tur a awm chuang mang lo. Rambuai tirhah tum khat zalenna chungchanga thuziak tawi te, a phek mawng lama lo lang tih mai loh chu he lam hawi thu hmuh tur a awm lo.

- 293 erawh pakhatin a it deuh avangin a la ta, a ti chauh a ni.40 Lalthangliana chuan, Keini Mission Veng41 chuan Zosap Pu Robert-a 42 huaisen zar kan zova, hetiang kawngah hian harsatna kan tawk lo, kan vannei khawp mai, a ti bawk a.43 Rokunga fapa Vanlalsiama pawhin, Sipaite ralvenga kan kawt chhukthla vela an rawn kal tuk tuk pawh hian rambuai chhungin vawikhat mah kan in hi chu an rawn dak lo, 44 a ti bawk. A hre awm deuhte pawhin a nu leh pa, a pi leh pute zingah a rilru ang pu mi an awm ve an hre hran lova; amaherawhchu, Rokunga kha ram leh hnam hmangaihtu dik tak, Mizo hnam tana theihna zawng zawng seng phal a ni a. Mizo Nationalist a ni. Dr. H. L. Malsawma chuan, U pa Roku nga kha Ram hmangaihtu ram a hmangaih avanga englai pawha THIH ngam reng mai, patriot dik tak a ni, a ti a.45 Khatiang khawpa thuk leh awmze neia Mizo hnam lo hmangaihtu Rokunga khan khawi atangin nge khatiang rilru pu tur khan fuihna emaw, pawlna
40 41

Upa Chawngzika hian he thu hi February 2007 khan a chenna inah min hrilh.

Heng hun laia Mission Veng chu Dawrkai Veng (tuna Mission Veng South), Venglai (tuna Mission Veng North) leh Tlangveng (tuna Mission Vengthlang) tih ang deuhvin a inthen niin Lalthangliana, Mission Vengthlangin min hrilh.
42 43 44

Rev. Alwyn Roberts. 1960-1967 chhungin Mizoramah a awm. Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.

Vanlalsiama, Mission Vengin January, 2008 a min hrilh a ni. Heti hian min hrilh bawk, Aizawl khawpuia inkah tan phat atangin kan inbul velah chuan silai mu a rawn sur nasa ve hle a. Mahse, mak tak maiin pakhat mahin kan in a fuh lo. Tin, Khatla tlang atangte pawhin kan veng lam hi an rawn kap nasa khawp mai. Kan in rawn kapfuh erawh an awm tlat lo, tiin. Dr. H. L. Malsawma, Tuikhuahtlang, Hlaphuahtu Ka Ngaihsan Upa Rokunga, Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p35.
45

- 294 emaw a dawn hriat a ni lova.46 A chhungte, a thiante leh mi dang han hre awm tak takte pawhin chiang faka sawi tur an hre lo. Tin, lehkha chhiar nasa mi a nih loh avangin chu rilru chu a lehkha chhiar lam atanga a chhar a nih a rinawm chiah lova. Amah belchiangtu leh a thiante chuan Zosapte thu leh hla atanga a dawn a nih pawh an hre hek lo. Chuvangin, mawl taka sawi chuan, Rokunga kha Born Nationalist (Hnam Hmangaihna Pianpuitu) a ni ber awm e. Hnam hmangaihna rilru atang chuan Zoram tana dinhmun sang leh tha zawk ngaihtuahna a nei nasa a. Chung chu a hla phuahah kan hmu hnem khawp mai. Khaw eng hmupha leh zau zawka thil thlir pha zinga mi a nih ve avangin a hun laia ram rorelna inlumlet dan pawh a hria a. Mi tam takte duhthusam awpbehna hnuai atanga talchhuah

46

Chhungkaw rethei tak atanga lo piang a nih avangin 1931-ah a hun laia Mizorama zir theih sang ber Middle English chu Boys M. E. School, Aizawl atanga a zawh hnu khan, ram pawnah zir zawm turin a chhuak ve thei ta lova. Chuvangin, khawhawi han tizau turin ram pawn lamah tawnhriat engmah a nei lo tluk a ni. 1949 emaw, 1950 emaw lai khan Zosap Pi Zaii hovin Silchar bul Karimganj-ah zaipawlin an kal a. Hemi tum hian Karimganj bakah Lakhipur-te, Badarpur-te leh a chhehvel hmun dangte an tlawh nual a. Hei hi Zoram pawna a chhuahvah awmchhun a ni. Tin, January 2, 1934 atanga a thihni thlengin Loch Printing Press (tuna Synod Press) a thawk ngar ngar a ni a. A thawhna Press hi zing dar 8:00 ah an tan a, tlai dar 4:00 ah an bang a. Inrinni pawhin an awl lova; zing dar 7:00 ah an tan a, zing dar 10:00 ah an bang thung a. A Diary-ah pawh Pathianni, Pisa chawlh leh a nawmsam loh zauh tih chauh lovah chuan nitin deuh thawin Press-ah ka kal... tih a inziak nitin a ni ber. Chuvangin, hmun danga han teihawi turin hunawl a nei lo em em a. 1948ah Kohhran Assembly hmanga Champhaia an han kal te, Zoram buai hlima Lungleng/ Vawkzawna an zuk tlanchhiat te, a hnu deuh April 18, 1966-a Bilkhawthlira an zuk raltlan leh te, a thih 1969 kumtira Rev. Zairema nen Lungleiah Kohhran aiawha an va palai bak chu Rokunga hian Aizawl a chhuahsan lo niin a lang.

- 295 duhna pawh a nei lian hle a ni tih a hla phuah ten min hrilh.47 Tum khat chu khawl ina hna a thawh mawlh mawlh laiin Thakthing Bazar chhukah hian mi tam takin kawng an rawn zawh a; Mizo Union Party mi leh sate an ni ber. Rokunga chuan khawl in tukverh atangin a lo thlir reng a. An zinga pakhat chuan, Independence kan duh em? a han ti a. Mipui chuan, Duh lo, an lo ti rual thup mai a. A autu pangngai bawk khan, Eng vangin nge kan duh loh? a han ti leh nghek a. Mipui chuan, Kan la mawl lutuk! an lo ti dual dual mai a ni. Chu a thil hmuh chuan Rokunga rilru a ti na takzet a, he hla hi a phuah ta a ni: Aw ka pianna ram kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phal lo che, Tho la, i kein ding rawh.48 Chutih hunlai chuan Rokunga hi Mizo Union pawlah a inpe ve tawh.49 Amaherawhchu, chu thil thleng chuan nasa takin a thinlung a khawih a. Chumi atang chuan Party Politic ah a inhnamhnawih
47

Hetiang lam hawi hla a phuahte zingah Harh La, Harh La, Zoram I Tlai Ange tihte, I Ram I Pianna Ram tih te, Tho La, I Kein Ding Rawh tihte hi a langsar zualte a ni.
48 49

Sangzuala Pa, Mizo Rohlu Hlaphuahtu Pu Rokunga (Unpublished Mss), 1996, p4.

Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008-a min hrilh dan chuan, Lal huatna leh ninna a nasat em avangin mithiam hmasa ho kha chu an Union deuh vek a. Pastor Chhuahkhama hovin Pastor ho zingah Mizo Union an tam zawk a. Rawngbawltu hmasa zingah Upa Ch. Pasena erawh kha chu Mizo Union-ah a lut ve tlat lo, UMFO leh EITU lamah a awm reng thung. Khawl inah pawh kan hotupa Upa Chawngzika kha Mizo Union a ni a. Bookroom Manager Upa Vanlalthawma pawh kha Union bawk a ni. Khawl in a thawk bikah erawh chuan Zalen Pawl kan tam zawk tlat a, a mak angreng khawp mai, a ti a. Ani Lalthangliana pawh hi Zalen Pawl lam mi a ni thin.

- 296 duh ta miah lova. Mizo Union-in a hnua Membership Fee an khawn leh pawhin a pe duh ta lova. A thih thlengin party dang pawh a zawm ta chuang lova. Political Party inkhawmnaah pawh a tel duh ta miah lo a ni.50 Zoram tana zalenna a beiseina erawh a thinlungah a thi thei lo. 1953 velah Aizawla Laldenga a rawn inbenbel hnu rei loteah Rokunga nen hian an inkawmngeih nghal viau a. Rokunga inah emaw, Laldenga in lamah emaw rei tak tak an titi dun chang pawh an nei fo a ni.51 Amaherawhchu, Rokunga, mi nunnem leh pa thawmzawi52 chuan Zoram zalenna tur pawh ni se, hriam leka beih kha a principle niin a lang lo. Lalthangliana chuan, MNF Policy (Zalenna tura beih) kha tha a ti a. Mahse, chumi atana hriamhrei lek leh khatiang anga buai kha erawh tha a ti miah lo, a ti a.53 Dengchhuana pawhin, Zep lovah chuan U Rokunga khan Zoram zalenna kha chu a vei a lawm. Amaherawhchu, Pathian chakna rinchhanin, Mahatma Gandhi-a Non-Violence Policy kha zalenna sual nan chuan a rilrem ber niin kei chuan ka hria, a ti.54 Engpawh ni se, khatia MNF ten hriam an han lek dawn tak si ah chuan Rokunga chuan a rilrem zawng ni lo mah se, Lalhlimpuii,
50 51

Pu Rokunga (Unpublished Mss).

He thu hi Rokunga fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin 2007 kuma min hrilh a ni. Rokunga kha Rannung chungah a ngilnei hle a. Sava veh pawhin a ramvak ngai lo. Ramsa a tihlum lova. Sava pawh pakhat mah a perhthla lo reng reng... sangha chu a vaw ve. Chubak chu rannung chunga kut a thlak a chhungten an hre lo A Hlu Zel Dawn (Unpublished Mss), August 7, 1998, p1.
53 54 52

Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008-a min hrilh. He thu hi 2001-ah, Tuikhuahtlanga a chenna inah min hrilh.

- 297 Ex-Minister in min hrilh dan chuan, Independence puan dawn zanah Pu Rokunga chu Pu Laldenga hnenah a va kal a. He Bible chang hi innghah nana hmang tlat turin a va chah a ni Thenkhatin tawlailirte an ring a, thenkhatin sakawrte an ring. Keini erawh chuan LALPA kan Pathian hming chu kan lam zawk ang. Anni zawng an kun a, an tlu ta a: Keini erawh chu kan tho va, kan ding mar ta zawk a, tiin.55 Amaherawhchu, rin phak baka nasain Zoram chu a lo buai ta a ni. Thil rapthlak leh thu thinthawng tak takte chu ram tinah, nitinin hmuh tur leh hriat tur a lo awm ta zel a. Boruak inlumlet nasa lutuk avangin Mizo nun tha leh mawi a bo duak duak a. Buaina chhumpuiin Zoram a bawm takmeuh a ni. Khang thil lo thleng zawng zawngah khan Rokunga khan tel vena leh mawhphurhna thui tak nei tlat a inhriatna a nei niin a lang. Mi tamtak boralna, tawrhna, vahvaihna, beidawnna leh rumna ah khan mawhphurtu niin a inhria a ni. Rev. Thangdela chuan, Khatia kan han buai tak rum rum maiah khan Lungleng/Vawkzawn lamah kan zuk tlanchhe ve a. Aizawla kan luh leh hnuin, Mission Venga kan in kan han luh chiah chuan thildang engmah a tih hmain kan sitting room sira a lehkhabu dahna almairah chu a han hawng hmasa ber a, THALAI HLA BU a la chhuak, a hla phuah Harh La, Harh La, Zoram I Tlai Ang e tih chu a han keuchhuak a. Ngawi rengin, rei tak chhung chu hla chu a bih ta ngat ngat mai a, tuman kan va be buai ngam lo, a ti.56
55

He thu hi Lalhlimpuii, Ex-Minister, Venghnuaiin 2004 kuma min hrilh a ni.


56

He thu hi Rokunga fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin 2007 kuma min hrilh a ni.

- 298 A hmangaih Zoram thatna tur emaw tia thahnemngai rilru tak chunga a lo vei ve thin chu, kawng leh lamah a hmangaih Mizo mipui tam takte boralna leh tawrhna a lo ni ta rup rup mai si a. Laldenga nena inkawm fo an nih avangin Laldenga rilru pawh eng emaw chen chu a hre chiang thawkhat ang tih a rinawm bawk a.57 Mahse, a duh dan leh a beisei dan bakin thil a lo thleng ta niin a lang a. Mihringte tana thelh mih rual a ni ta lo. A thelh mit leh theitu leh tidam leh theitu chu Pathian chauh a ni. Chu Rokunga Sualna chu atan chuan thil namai a ni lova. Pawn lam atanga vauna leh rikrapna aia nasa daih, mitha leh midik, mi thianghlimin chhungril atanga mahni inthiam theih hlawl lohna a neih chu thil namen a ni lo. Chu phurrit chu atan a rit ta lutuk a ni awm e. A zia leh a nuna lang chhuak chin pawh a lo awm ta hial a. A nunna ngei pawhin a tawrh phah ta a ni ang em? February 1966, Zoram buai hma lawka a rilphir zai avanga Durtlang damdawi ina a luh bak chu Rokunga hi mi hrisel tak a nih avangin, khum beta nat a nei ngai meuh lova. 1969 kumah pawh hian damlohna tehchiam a neih hriat a ni lo. Kum dang ang bawkin hemi kum hian lo te pawh an nei leh nghe nghe a. July 9 ah a nawmsam loh deuh avangin a hahchawl a. Na satliah nia a lan avangin a nupui Zamawiin pawhin July 11 chuan lo lamah a fehsan

57. Laldengan Independence a sual tak tak leh sual tak tak loh hi eng emaw chen chu Mizote zingah inhnialna tawp thei lo a ni tawh dawn a ni. Hriamhrei leka zalenna sual thu bikah chuan Laldenga nupui Lalbiakdiki, Tuikhuahtlang chuan September 22-23, 2006 a Zoram Research Foundation ten Synod Conference Centre-a, Seminar on Laldengas Judgment an buatsaih tum khan heti hian a sawi a : Kan pa khan hriamhrei lek hi englai mahin a duhzawng a ni ngai lo, tiin.

- 299 nghe nghe a.58 Chutia that lohna hranpa nei pawha a lan loh reng lai chuan July 12 chawhnu lamah chuan nikhaw hre lovin a awm ta thut mai a. 59 Dr. Lalthanliana60 an kova; ani chuan a han enkawl nghal thuai thuai a. Mahse, mak tak maiin zual lam a pan ta zel a ni. A thenrual thate leh khawl ina a thawhpui a thian tha te ngei pawhin a damlo tih pawh an hriat mang loh lai leh, tuman tlawh pawh

58

Hemi ni hian thilmak tak a thleng a. Zamawii feh tur chuan bangrelah a chi fun pai tur a theihnghilh a. Chu chi fun chu a fanu Zoramthangin a lo hmu a. A phelh a, a han liak chhin kher a. Mahse, a lo al ta miah lova! Tlai lamah chuan chu thil chu a nu leh pate hnenah a sawichhuak ta a. A unaunu rawngbawl pawh chuan a chawhmeh siam al hleih theih loh thu a lo sawi ve bawk a. A nu chuan, Ka leitha dah thatte kha in liak a ni lo maw? Chi al theih loh thu a awm dawn em ni? ti chungin chibura chi chu a han liak ve a, a lo al hauh lo mai a. Mak ti takin a thap a thap a. A tawpah phei chuan a paih ta vek ringawt mai a ni. Chutih laiin, an liah lai ni lo hmun danga an chi dah thatte erawh a da ve miah si lo. 59. A fapa Rev. Thangdela chuan, A hmaa nat lawkna tehchiam awm si lovin hetih lai hian ka pa chu a buai hle mai a. A na chu a ^ ni ber a, tukverhah te zuan chhuah a tum a. Keiin theihtawpin ka chelh tlat a... a ti. He thu hi 2007 kuma min hrilh a ni. 60. Amah enkawltu Dr. Lalthanliana chuan khatia Rokunga a han thi thut mai kha a chhan sawi tur a hre vak lova. Damdawi dik lo an lo pek palh vang niin a ring ber a. Mahse, finfiahna chiah a neih loh thu a sawi. Rilru lam hah luattuk vanga buaina leh ngaihtuahna hman nasat lutuk avanga thihna Rokunga chungah khan a thleng ni awma chhuidawn chu thil ni thei thova a hriat thu Rokunga Memorial Society leh Art & Culture Department tangkawpin Rokunga Seminar Vawi 2-na, May 11, 2007 a Information & Public Relations Auditorium, Treasury Square-a an neih tumin, chhun chawlh thingpui in laiin ka zawhna chhangin he thu hi min hrilh.

- 300 an tlawh hman hmain,61 chumi zan dar 10:15 velah chuan Mizo Hnam Rohlu Rokunga chuan kum 55 mi lek niin thih thlenga a hmangaih Zoram chu a lo hahchawlhsan ta. Khawvel zawng a hahthlak em mai a. Him leh hlim taka Isua malchunga chawlh a lo thlang ta. He khawvelah rei lote a cham chhung khan hna tha tinreng thawkin a hun zawng zawng a hmang zo vek a. A thawk hnem tawk ta bawk e, chauhna tham a ni. Ka thla chau a chawl ta, I thisen luangah chuan; A ropui dawn mang e, I chhandamna hmun ralmuangah, Ka chawl kumkhua tur chu. 62

61

Lalthangliana, Mission Vengthlang chuan, Pa hrisel tha pangngai tak a ni a, khatia a han damloh pawh khan tuman kan tlawh hman lo reng reng a. A damlo tih pawh kan lo hre mang lova. Kan inring hman lo a ni ber... tiin January 28, 2008 khan min hrilh. Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H. Rokunga.
62

- 301 -

CHUNG SI-R LEH ROKUNGA


LALHMINGTHANGA, Tahan

Zofate zingah hla phuah thiam an \hahnem tawh hle a. Chung zingah chuan Rokunga hi a lar pawl a ni awm e. A kutchhuak leh a sulhnu hi kan mithiamte pawn an chhui fo tawh a. Han thlir ila si-ar thang van eng khi tih hla hi chhui hmasak zingah a tel ka rin tehlul nen, tun thleng hian thawm a la awm rih loh avangin ka han dai chhin ve ta mai a, dai buak erawh ka hlau hle. Rokunga hian hla 128 lai a phuahin an sawi a, \halaite hla b uah ngawt pawh za dawn lai a kutchhuak kan hmu a; a thluk rem theihna midang phuah a siam pawh sawm hnih zet kan hmu bawk. Hla bua chuang phak hetiang zat hla nei mi dang an awm kan hmu lova, a thawh hlawk ber a tih theih awm e. Hla phuahtu tam takin arsi hi an phuah hlawm a, mahse chungte chuan Rokunga hmuh ang hian an hmu ve lo a nih hmel hle. Vana arsite angin tih phuahtu hi chuan arsite hi pangpar rawng chi hrang hrang leh thil cheina ni awmin a hmu a, Si-ar thangvanah kai theih chang ila titu hi chuan ar-si khi thim entu angin a hmu thung. Rokunga erawh chuan arsite khi keini mihringte tana hna thawk turin Pathianin a ruat niin a hria a; Kan tana ruat reng em lo ni le tiin a phuah. Arsi khi a han thlir chho va, an vaia ngawi rengin an kalna tur kawng chu zawhin, hlim takin an kal nguah nguah a, mahni kalna tur kawng bo an awm lo va, mi kawng dal zawngin emaw, kham zawngin emaw, hnawksak zawngin emaw kal an awm lova, tumah tibuai hauh lovin mahni kawng \heuh an zawh mai niin Rokunga chuan a hmu a:

- 302 Mahni lamtluang chhui zelin, Hlim takin an leng van zawlah; a ti a ni. Hlim takin an leng tih hi chu hla thu tluang tlam pakhat ang pawhin ngaihsak ta mai ila, Mahni lamtluang chhui zelin a han tih takah hian zawng thu inthuk phum tam tak a awm tih kan hre thei a ni. Arsi chanchin chhui mite chuan vana arsi te khi n$ emaw, arsi dang emaw hel kual chungin chak lutukin an tlan reng a, a chak lam pawh lei a\anga thla khi second hnih vel leka thleng thei khawpa chakin an tlan ti ila, an thlawk a ni zawk ang; thlawk tih mai pawh a la ni lo, an vung tih zawk mai tur ni awm tak a ni. An tamzia lah chhiar sen rual loh, an chakzia lah sawi thu cheng lo, an thlawh dan lah kawlhawk nuthai \hui tur an tih ang a thlawk tlang ni si lo, kual chunga thlawk ni bawk si, insu buai hauh lova mahni tum \heuh hlen chunga an han thlawk reng mai hi, mahni lamtluang chhui tih hian a huam tel ve phawt ang. Kan arsi tam tak zinga pakhat chauh pawh khi a kawng lovah kal palh ta sela emaw, mi kawnga kal tum ta sela emaw, pakhat zawk zawk pawh hi bawhpelh palh vaih sela emaw, he lei hi chu \ah leh rumnain a tuam nghal ang a, lei leh van, a chhunga thil awm zawng zawngte a siamtu siam hma ang chauhva a ruak ni nghal mai tur ni awm tak a ni. Chung zawng zawng chu Rokunga hian a hmu iar a, chuvangin Mahni lamtluang chhui a tih hian thu tam tak a zakzeh a ni. Arsi awmzia leh nihphung reng reng ni tura remruattu ropuizia mawlh mai hi a ni mak ber mai chu! Lalsangzuali Sailo hla: I thiltih makte hi ka ngaihtuah changin, Hriatna famkim neitu thiltih a ni; Mihring finna chuan a hre zo dawn lo, A rilzia ka chhui phak lo.,

- 303 a tih pawh hi ni leh thla leh arsi ten an kawng \heuh buai hauh lova zawh thei tura ruahman feltu Siamtu ropuizia a puang a ni. He hla pawh hian Mahni lamtluang chhui titu Rokunga a thlawp chiah ti ila a sual lovang. Chang hnihna han thlir leh thuak thuak ila. Rokunga hian chunglam a han thlir a, arsi te leh thla te ni lovin, simeikhu a hmu ta zawk a, chu simeikhu chu thil hmuhnawm tak ni lem lo mah se mi zawng zawng hi thlir ve turin a sawm a ni. He thil hi awm zen zen lo, \hang tam tak dan kum 75 lai dana lo lang \hin niin mi thiamten an sawi a. Chu chu Rokunga hian a lo hre ran a, chu simeikhu lo lang chuan hun hlutzia a rawn puang a, kan hun \ha a thlawna kan khawh ral u ihawmzia leh pamhmai nasatzia rawn puang niin a hmu a ni. He laia a \awngkauchheh pakhat, I hun \ha duai reng a liam nem le a tih hi kei mawi ka ti riau pek a. Kan Pathian lehkhabuah pawh, Duai pawh an muhil lo ve a tih ang deuh kha a ni a. A thlawna hun kan khawhral hi a tam tawhzia mawi takin mi a zirtir a ni. A bik takin \halai lam a hawi hmel. A hla danga, Lengi ten vala ten zai i vawr ang... thawh tur kan neih apiang i thawk ang u a tih te, Kan hun awlte i hmang \ha ang a tih te leh, I hun i hmang \ha em? a tihte hi mi zawng zawng huap siin, \halai lam a hawi deuh bik a tihtheih a ni. Rokunga hian hun hlutzia hi a hmu chiang hle a, a hla dang dangah pawh hmuh tur a awm zel avangin a thil vei berte zinga mi a ni ngei ang. |awng thei hauh si lovin, Nunna eng nei la min lo ti tia min zirtir ni awm taka a han hmuh dan hi ka hriat thiampui hle emaw ka tih laiin ka sawifiah thiam hauh si lo. Arsi ho khi chuan an hnathawh tura

- 304 Pathian ruat chu ihe lovin an thawk ngar ngar mai a, han phun emaw, han vui emaw an tum ve lo va, an mawhphurhna chu rinawm tak leh dik takin an thawk hmiah hmiah mai te han en hian, mihringte hun hmang dik lo lutuk, a thlawna hun khawh ral mai maite hi ri der si lo hian min au lawm lawm niin Rokunga hian a hmu a ni. A ni lah tak a, nasa tak taka hril a, ring tak taka au \hin leh thiam tak taka sawi a, nalh tak taka chhep \hinte nunah zir tur erawh awm si lo hi a tam zawk kan ni \hin si a. Ka tih dan zir lovin ka thu hi zawm rawh u tih ching mihringte hi arsi te khian min au ni anga Rokunga hmuh dan hi pawm nahawm tak a ni. Thufing pakhat pawhin, Sawi tlem la thawk tam rawh a ti a ni lawm ni kha? Pu Sangkhuma zu in sim chhan pawh an nu thinrim ^n hla vang a ni lo, an chhungkuaa cinema an en turin Taxi an hawh a, an chuang tur chuan a nupuiin, Mahni motor a han chuan ve hi ka va chak tawh tak em a han tih mai \awngkam zawi sap vang zawk a ni. Siam\hatna hian \awng \euh a phut lova, ngawi reng pawh hian ring takin thu a sawi fo \hin reng a ni. Kan sawi mek Han thlir ila si-ar thang van eng khi tih hlaa buat tih mai loh hi chu a thu a mawi a, a thluk a hawt \ha a, a thu chham a nuam a, a inla lawn \ha bawk a, amah Rokunga hla rau rauah pawh sak hlawh ber pawl a nih ka ring hial. A thunawnah a han lut a, zantiang chhawrthla leh si-ar te chu khawvel cheimawia hring fate min tihlimtu an nih thu leh hun bi min chhiar saktu an nih dan min hrilh a. A hla dang Aw khawvel puan ang a chul tur chu ah chuan lei rawngbawla kum siamtu chu khawchhak ni chhuak eng mawi tak te, a hun taka par \hin, hun hai ve ngai lo, \uahpui p^r, vau leh phunchawng par te, sava dang ang lo taka thlawk ri

- 305 huau huau \hin kawlhawk thlawk rite a ni. Tuna kan chhui mek Han thlir ila si-ar thang van eng khi hlaah hi chuan lei rawng bawla hun bi chhiartu chu Thla leh Arsi te a ni thung. He hla ka sak hian hun bi chhiartu hi keimahni mihringte emaw ka lo ti mai \hin a, mahse he hla kan belchiang a, mihringte hun bi hi thla leh arsi te khian min lo chhiar sak zawk a lo ni. Lei rawngbawla her liaiin, lei mite hunbi an chhiar tih a lo ni zawk. Heng lei mite hunbi min chhiar saktu thla leh arsi te hian thawm engmah an nei lo va, eng rimawi mah an chhuah nahek lo. Mahse chung awrawl chhuah ve hauh si lote chuan an awm dan leh chet danin kawng chitin min zirtir ti ila a sual lovang. He hla kan sak a\anga kei ka hmuh chhuah ve ber chu, nghahchhan nei hauh si lova ni leh thla leh arsi zozai, kan chenna khawvel chawpin siam chhuaka an kawng \heuh lo ruahman fel vek a, chu a kawng ruahmanah chuan dik taka a hun nen lam sual hauh lova zawhtirtu Pathian ropuizia hi a ni. Rokunga hi chu tuna kan sawi tak Pathian ropui tak hnenah ama suangtuahna ram Chhawrpial run nuamah chatuanin a chawl tawh ang a, heng a hla phuah kan sak apiang hian chu hmun Chhawrpial run nuam a\ang chuan lungsi takin min thlir reng ka ring tlat a ni. Amah Rokunga \hahnemngaihna ang ngeiin, Ngawi rengin, \awng lovin, chet danin, i >ng ve ang u.

- 306 -

ROKUNGA CHIT
K. LALREMRUATA, Bethlehem Vengthlang

Mizote zingah Rokunga anga thu mawl te te hmanga thuril tak sawi thiam hi an awm ^wm love. Tunah pawh hian chung a thusawi ril tak hriatthiam awl si pakhat chu kan sawi chhawng ve dawn a. Amaherawhchu, Rokunga sawi anga fiah leh hriat nuam chuan kan sawi chhawng thiam lo mai thei. Chite lui hi Aizawl khawpui khaw chhak lama awm a ni a. Aizawl khawpui chhunga lui lian ber a ni. Aizawl hmar lam a\anga chhim lam hawia luang a ni. Chite hi Bethlehem Vengthlang leh Zemabawk ritu lui a ni a. Veng dang tan pawh khuavang ri khamsa \ha tak tak a ni. Aizawl khawpui chhunga veng \henkhat phei chuan veng hmingah Chite Veng tihte pawh a awm. Chite tih hming a put chhan hi hetiang hian an sawi \hin. Kulikawn thlang a\anga lo luang luite pakhat chuan Mualpui tlang \hut takah a zu fin a. Chu a finna lai lui chu a al deuh va, chu tui al chu savate pawhin an tlan a. Bullut-te hian an duh em em mai a. Chuvang chuan, a infinna laia tui al deuh chu Bullut sih an ti nghe nghe a ni. Tichuan chu lui, Aizawl hmar lam a\anga lo luang tui al deuh chu al nasa lovin a al a nep deuhve tiin Chite lui an ti ta mai niin a lang. Chutianga miin Chite an tih chu Rokunga chuan Chite luipui tiin a chawi ve tlat mai le. Chu Rokunga Chite chu belchiangin i han liluh ve teh ang hmiang. He Chite hi Rokunga chuan Aizawl khawpui sirah dam tein a luantir del del a. Suar chhia leh lengkir rapthlak pui pui awm lem lovin Aizawl khawpui hmar lam a\anga chhim lam panin, Tuirial lui thlengin dam takin a luang a. Sangha khawpui pakhat Tuirial lui chu a fin ta a ni. Hei mai hi a la ni

- 307 lova, Chite lui chu nipui sensa hnuaia ramkalte tan chhawlhal hnemna a ni a, feh kawnga awm a nih avangin \hianho pawha han inbual thlandaihna a nih avang chauh pawhin luang reng turin a duh a ni. Khua a lo \hal a, tui a lo kang a, chung hunah tak te chuan Chite lui tui chu sava tinreng maiin inhnangfak nan an hmang a. Chu mai a la ni lo, nula leh tlangvalte tan sangha mana lui kalna hmun a ni bawk. A suar a chhe lova, hmeichhe tan pawh kal harsa lo tak a ni tih a lang. Kan naupan lai pawhin keini ngei te pawh hian sangha manin Chite hi chu vawi duai lo kan kal a, kan hlim thei \hin hle a ni. Mizote nunah a huhova sangha man tura luia kalte hi thil nuam leh manhla tak a ni a. Inkawmhlimna chi khat a ni hrim mai. Chutiang hun buatsaihsaktu chu Rokunga Chite hi a ni. Zan te hi misual leh awkhrawlte chet hun a ni a. A \ihbaiawm riau laiin he Chite lui dung zet hi chuan chutiang hun chu a tawng ve ngai lo ni awm tak a ni. Zanah te hlei hlei hian he Chite lui hi a dung tluan mai hian a hluin a nuam niin a lang. A lui dung tluan mai chuan zan thla eng hnuaiah nungcha chi tin mai leh chiapcha chi tin mai chuan hlimna ruaipui \hehin hlim em emin an aw neih tawk tawk hmangin an inchhawnin an inau vel a. A, Rokunga hi i sawitir zawk mai teh ang : A lui dung cham del chhawrthlapui eng hnuaiah, Kangkang, chhimbuk, thangfen zaiten lo awi e; Lung tileng zualin kilva hram thiam zai nen, Sen siarin chhawrhthlapui engin a rawn chhun. Han chhiar nawn leh chhin teh, hringmi tungchhova kalten zan hun kan hman dan huaisar

- 308 tak mai leh kan hman dan bawlhhlawh tak mai nen zawng a inpersan teh e maw! He hlaah hian Rokunga mit varzia leh fizia zu hmu deuh ruau ruauvin ka inhria. Rokunga chuan he luia tui luang zawng zawng hi Mizote khawvela tui thianghlim ber leh tui tui ber mai niin a hmu tlat mai Chu chu eng tui maw? Siktui thiang naran a ni lo, Zo siktui mai pawh a ni lo, Mosian lungpui a\anga a vuakchhuah tui pawh niin a sawi lo. Fiara tui mai pawh ni lovin Fiara tui thiang ngat a ni, Rokunga Chiteah chuan luang ni! Chhun ni sen sat lai tak maia han khiat khawlh khawlhah a va itawm mai ve, ti rawh maw!! Ni, Chite lui tluana tui te chu Rokunga chuan - Fiara tui thiang te luang del del a ti a ni. Rokunga chite kam pawh hi han thlir teh. Tunlai khawvelin a buaipui em em, Environmentalist-ho tana hmuh nawm em em mai, thing leh maute an zing riai asin. Kan boruakte thianghlim taka a awm theih nana a tlukpui pawh mithiam ten an la siam chhuah thiam hauh loh Ramngaw chu Rokunga Chite kamah hian hmuh tur a awm reng asin. Amah Rokungan heti hian a ti : Fiara tuithiang te luang del del, Lengi nena luia lengngha kan chhaina; I sirah thing leh maurua an zing riai e. Hetiang taka lui kal nuam leh ngaw chawivel a nih vang pawh hi a ni mahna maw, a chang tin mai sak zawh apianga sak tura - Luang dem dem rawh piallei a ral hma loh chuan - tia Rokunga hian a lo phuah le!

- 309 -

RO MIN RELSAK ANG CHE


B. LALHRIATTIRA, Mission Vengthlang

Kei, mi azawnga zaithiam lo kum hluna sawi, Thisen thisen, tia bang lova zai hreh vanga Van ram kai pawh chak lo hluah hluah awm tak hian Zofate hla kungpui, tui luang kianga thing phun, a hnah pawh uai ngai lo leh hring reng Upa Rokunga hla chanchin han ziak ve ngawt chu inthlahrun a na duh hle mai. He thu ka ziak avang hian Upa Rokunga hi tiropui zual pha lo mah ila, mi ropui thu leh hla chungchang han ziak ve hrim hrim hi mahni inngaih ropui ve nan tal pawh a \ha ang chu! Kum 1947 kuma CYMA-in Mizo hnam hla inphuahsiak a buatsaih \uma a hla phuah lawmman pakhatna a lakna, tun thlenga Hnam hla atana kan pawm tlan, Ro min rel sak ang che tih hla hi i han thlur bing teh ang. He hla pumpui hi uluk takin han chhiar chhuak ila, thil mak lutuk awm tlat chu, Hla thu pakhat mah a awm lo hi zuk ni tlat a! Hla ni si, hla thu pakhat mah hmang si lova hla ropui hetiang a phuah chhuak lawi si hi thil mak tih loh rual a ni lo. A thu lah hi hrilhfiah ngai leh chuang lo khawpa fiah fai, a chhiar thiam tan chuan a awmzia hriat nghal vek theih leh a tum hai rual loh a ni a. Hnam hla a ni kan tih lai hian |awng\aina a ni pawh ti ila kan tisual chuang lo vang. A hla thu hi han chhiar ila, bai leh ulh awm hauh lovin a mam tluan chhuak parh a. Zai thiam lo tan pawha sak mawi loh theih loh tih mai tur khawpin a hla thu leh a thluk pawh inla lawn \ha a ni. Hetiang kawngah hian kan hla neih tam takte hi belh chian

- 310 an dawl mawh khawp mai. A thu leh a thluk inmil loh vanga sak hahthlak em em te sawi tur a awm nual. Chu lam erawh chu tun atan chuan i dah \ha rih phawt teh ang. Intihsiakna atana hla phuah, hla lar tak hi a vang phian a. Lawmman pakhatna dawngtute hla phuah pawh hi a hnu lamah chuan sak zui a hlawh duh mang lo khawp nia. A chhan sawi thiama har a, sawi sual lah a awl ang a, chuvangin, Hel nuai a nih \hin vang pawh a ni a nge, i tilek teh ang. He hla zet hi chuan Mizoram rorelna In sang ber, Assembly House thlengin a luah chho ta a nih hi. Thiam thil leh rau ram inkawp a\anga rawn irh chhuak pawh a ni mahna le! Sapho teh fung pawimawh pakhat, Rhyme lam pang erawh hi chu Mizo hla dangte ang bawkin a sang bik hauh lova, nimahsela Rhyme chhia tia sawi tur chu a ni lo. Chang tin hian thu ken a nei hrang \heuh a, a khalh luhna erawh chu thu pakhat, Ro min rel sak ang che tihah vek a ni thung. Khawvel hi roreltu leh thu neitu inchuhin ram leh ram an inngur chhur chhur a, an ngho an inchhuah khum ven vun a. A tawpah buainaah an tlu lut leh nge nge \hin. Pathian tel lova rorelna hi chuan buaina a hmachhawn nghal ti ila a dik ber awm e. He hla chang khatna hian finna a dil a. Roreltute tan chuan finna tel lova rorel hi thil hlauhawm tawp khawk a ni reng a. Khawvela lal ropui ber Solomona meuh pawhin Pathian hnen a\angin finna a awm tih a hria a, chu ngei chu a dil a nih kha. Mi fing rorelna chua buaina a pumpelh \hin a ni. Ram rorelna te, khawtlang rorelna te, Kohhran rorelnaah te hian engnge kan dil \hin? Kan Programme duan sa tluang taka kan tih theihna tur atan chauh hian em ni

- 311 Pathian hmaa kan kun? He hla phuahtu hi chuan a dil hmasak ber chu finna a ni. A thil dil hi Pathian lawmzawng a ni tih pawh Solomona chanchinah bawk kan hmuh kha. Chang hnihnaah chuan Roreltu, Pathian hruaina tel lova ropuina leh lal\hutthleng luahtute tawpna chiang takin a lang. Ka theih tak emaw ti a mahni inhai vur a, mi retheite chanai zawng zawng nen lama hui duak duaktute hi an ding khawchhuak dawn lo. Lal Sau la chanchinah te, Lal Neb u kanezara chanchinahte pawh a dikna chu chiang takin kan hmu a ni. Lalna te, thuneihna te hi Pathian kuta awm a nih tlat avagnin Pathian hre lo mite kuta a awm chuan, An ral leh thuai si \hin tih hi a zuitu a ni tih he hla phuahtu hian a hmuh \helh lo. Chang thumnaah chuan, a hmaa mite zawng zawng khaikhawm nan leh kan ram kan hnam din chhuah nan, Chuvangin aw, kan Pathian, tiin tlar a \an ta reng a ni. Hla phuahtu hian hruaitu leh hotu nih a tum lo, Hei hi kan dil ber che a tih chu kan ram leh hnam din chhuahna tur a ni. Ram leh hnam a tluk chhiat tawh chuan a chhunga chengte chu eng ang mi pawh ni rawh se, a tlukpui hrim hrim tawh a, khaw eng hmu tur a awm tawh chuang lo. Indopui pahnihnaah khan Japan ram chu a leidote lakah, Ka pu sai sawm kap ti khawpin a tlawm a, indona avangin an ram chu rapthlak khawpin a tlu sawp a ni. Eng vangin nge tunah khitiang taka an din chhuah leh si? A chhanna chu mawl t>, an ram a tlu a, an hnam a tlu tel lo. Hnama an chianna leh an invawn khawm tlatna chuan an ram tlu chhe rup tawh chu zawi zawiin a chawi kang leh ta a ni kan ti thei ang.

- 312 Chhung lam leh pawn lam hmelma, Indona thleng mah se, tih hla tlar tawite hian kan ram leh hnam dinhmun a sawi dik chiang a ni lawm ni? Indona hi ralthuam leh tha rum hmang khera inbeihna chi a ni lo. Tunah pawh kan chheh vela hnam dang ten hmanraw chi hrang hrang hmangin min run mek a, kan ram min laksak tumin thiam thil tinreng nen ram ri lui rawn kan an tum mek a nih hi. Pawn lam hmelma min beitute hian an tha an thlah lova, \an an la sauh sauh reng a ni. Chu tih laiin a chhung lamah Chhung lam hmelma, chi bing t> t>a inlak hran tumna te, hnama kan inthlun khawmna a suih phelh zawnga tal talna te, inthlei bikna leh inen hranna te leh inhnuaichhiahna te chuan min tuam reng bawk. He indona hneh tur hian mihring mihrinna, chakna leh chapona chuan a hneh theih loh tih Pu Rokunga hian a lo hmu chiag hle. Kristian lo ram chhungah aiin Kristian ram chhungah Pathian thik thu a chhe zawk lo thei lovang. Chuvangin kan ram hi chuan Ro min relsaktu tur Pathian a ngai lo thei lo. Tuna kan ram dinhmun en chuan hnam a tluk chuan ram a tlu ang a, ram a tluk chuan hnam pawha tlu ve nghal ang tih hi a rin ngam a ni. Japan hote chu hnamah an inthlung khawm nghet law law tawh a, an ram a tluk pawhin an hnam a tlu tel ve ta lo mai a ni. Hnam pherh tak, inlak hran tum ran vek ni se an ram a tluk rualin an hnam a tlu anga an ding chhuak leh tawh ngai lo hial ang. Ro min relsak ang che tih hla hian ram leh hnam humhalh hnuk a keng a, a lungphum pawimawh ber a inphuna a ni bawk. Pu Rokungan hnam hla min lo phuahsak hi sak liam mai mai phal chi rual a ni lo. Hnam hla a nihna ang hian, hnam rilru puin, ram tana inpe leh Pathiana innghata sak chi a lo ni.

- 313 -

ROKUNGA HLAA KHAWVEL MAWINA


VANPEKA, Tahan

Rokunga (1914-1969) hian hla chi hrang 128 zet a phuah a, chung a hlate chu hawrawp pali MIZO tiin a khaikhawm theih tiin Dr R.L. Thanmawian min hrilh a. Ni, Rokunga hlate hi a Mizo reih mai a, sak a nuamin a hahdam a, hla thu harsa leh un pui pui a hmang ngai lova, mahse thu ril leh khun, thuk tak tak a paipawn kuh \ul lawi si a ni. Chuvangin hriat a awlsam a, nun a hneh hma bik a, a hlaah min chentir a, kan tuiral lo chauh zawng a nih ber hi. Chung a hla nun chiah zawp thei tam tak zingah chuan Pathian thilsiam ropu i, khawvel mawizia a puanchhuahna: Aw khawvel puan ang a chul tur hi, Tin kim dawnin han thlir i la; tih hla thuk leh ril hi sawi kan tum dawn a, keini ang duangina he hla ropui tak mai han sawi tum ve tehchai chu kan sawi ui ek zovang tih pawh ka hlau hlel lo ve. Mahse rilruah a khat liam miau si a, Kan hmuh leh kan hriat chu sawi loviin kan awm thei lo, tih ang deuh kha a ni ang chu. Pathian thil siam, Amah pawhin a han ena \ha a tih em em, he kan chenna khawvel mawizia Rokungan heti taka a han puangchhuak thiam hi chu Zofate tan ro hlu a tling a, malsawmna kan dawn tam tak zinga pakhat chu a ni ve ngei ang. Ni tina kan hmuh leh kan tawn, mahse a ngaihna kan hriat hauh si loh chu kan hmuh loh phen a\anga a hmuh ruk khiau, siamtu kutchhuak mawizia heti taka a han rem khawm thiam bik hi a mak a, sapho phuahtirtu thlarau bawk khan a phuahtir ve a ni tih chu zawlnei rawn kher ngai lovin kan hre thei mai awm e.

- 314 He hla hi chang-li a ni a, chang tin tlar tawp ber \heuh a\anga a thunawn han luh chiah hian a thu inkawp remzia leh inlaklawn nalhzia a lang chiang a. Hetianga hla thluk \ha leh thluk mawi Rokunga zara kan lo nei thei hi Pathian thilthlawnpek a ni kan ti lo thei lo vang. In chhung khur khawsakna kawnga phur rit takin min delh lai leh, he hringnun indona muala a tlawm zawka kan \an lek lek lai pawhin he hla han sak zet hi chuan nun hian awmzia a nei thar a, kan zang hawk thei hian a hriat a; thinur lai leh mood fuh loh deuh lai pawhin han sa ila, changhnih leh a thunawn han sak thlen meuh hi chuan thin a dam sawng sawng thei zu nia. He hla a huhova tui taka han sakho ngat phei hi chuan khawvel hi kan hmu thar sur a, thil siam dang zawng zawngte pawh hian ze thar an rawn pu ta emaw tih mai turin a mawi zo vek a. Eng emaw hian min chen chilh tlat hian a hriat a, rilru leh ngaihtuahna a tinung a, nun hi a no nghulh mai a ni. Suakliana pawhin: Lei hi Lapa i thilthlawnpek hmasa a ni, Ka chhiar seng lo lei lawmna... a lo ti ve reng a ni. Pathian ropuizia puanchhuahna hla \ha elkhen chu a va ni tehlul em!! Pathianin thil siam zinga a siam hmasak ber, khawvel mawina hi a hmu chiang em em a. Kum 1969-a Armstrong-a te thlaa an inkahkai pawh khan, khawvel mawizia mawlh kha a ni lawm ni hahipa an sawi, Engtizia nge khawvelah hian misual an awm \hin le! Misual awmna atan chuan a va uiawm em! an ti hial a nih kha. Mahse chu khawvel mawi chu engtik niah emaw chuan a la tawp ang a, Kan dam chhung hunte chu kum sawmsarih a ni anga, chakna avangin kum sawmriat pawh a ni thei ang, tih Sam ziaktuin min hrilh angin, thihna kut vawt chuan kan

- 315 duh emaw, duh lo emaw thlanmual lamah min la hnuk lut dial dawn a ni. Chu hringnun par mawi tak chuai leh mai tur ui-awmzia chu thiam takin a puang chhuak a : Aw khawvel puan anga chul tur hi, Tin kim dawnin han thlir ila; Aw, hringnun par ang vul \hin hi, Hmaten zamual a liam tur chu.. tiin runthlak tak maiin a han chham t> t> a. A thunawnah chuan lei mawina tinreng chu kan nun tihlimtu a nihzia leh kan beiseina khalh kaltu a nihna chu fiah takin a au chu ahpu i a, zan lalnu chhawrthlapui eng ruih mai te, arsi pe un mai te leh thlasik kawng insial ruah mai te chu kan nuna bet tlat angin a sawi thiam a, zing ni chhuak siam zawh hlim ang sara mawi leh tlai ni tla tur sen eng ruih mai te chu kan dam lai hringnun khawvel tinuamtu ber an ni tin min hrilh a. Miin chiang taka Pathian a hmuh tawh chuan khawvel hi nuam a ti a, nun a thlahlel a, he leiah hian van nun a tem lawk a, Nang i awm chuan lei van a chang thin, tiin fak hla a sa thei a ni. Dr.Billy Graham-a pawhin, Van ram nun i hmuh duh chuan kan in chhung hi rawn en mai rawh u, a ti e, an ti. Chutiang bawkin Rokunga pawhin khawvel hi hringfate nunkhua tinuama vul zel turin a au lawm lawm a ni : Aw lei mawina thinlai tihlimtu, Zantiang chhawrthla leh si-ar eng mawi; Aw zing eng mawi leh tlaitla eng mawi, Dam lai khuavel nunkhua tinuaman lo vul rawh. Hei mai hi la duh tawk lovin a suangtuahna ramtla chuan hmun hrang hrang a han fang kual a, tlang sang tak tak te, hmun zawl cham duai mai te leh lungpui tolawt kara lui tui fim tak luang ri her

- 316 her, lengi nui ri ang maia mawite chu a han hria a, a ngaithla kham thei hlawl lo va, tichuan van thengreng zaupui mai chu a han thlir a, chutih laiin khawi a\anga lo kal nge tih pawh hriat chiah si lovin zokai thlifim thaw heuh heuh chuan bak sam leng siau siauvin a han chhem a, chutah zet zawng a ngaih a ngam a, a thla a muang a, chung thil zawng zawng chu Nature zaipawl angin a hmu a, an zavai chuan khawvel mawizia puangchhuaktu vek an lo ni ta. Tlang sang thing zar mawi leh phai zawla, Suang lungpui leh luipui luang ri; Vanrang chhum leh thlifim leng velin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe. Khawvel sik leh sa inher danglam zelah thlasik khaw vawt vin tuk mai chu a lo ral a, tlang tinah \hal romei a lo zam paw chiai a, ni chhuak pawh romei chuan a bawh sen reih a. Chutih hunah chuan par thei zawng zawng an par ta emaw tih mai turin \uahpui hmingthang, vau leh phunchawngte chuan kei ber hi ti ni awm takin par an lo chhuang a, thlado lerah chawnpui a lo par ve mek bawk a. Van lam a han hawi leh a, kawlhawk chaw zawng hlawhtlingin thla khawng hiau hiauvin an chhimtlangpui an lo pan ve dial dial a, hawina lam apiang a mawi a, chung zawng zawng pawh chu lei mawina belhchhahtu vek an lo ni tih min hrilh: Khua\hal lenkawl ni chhuak eng rii riai, |uahpui par leh vau, phunchawng par; Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni. Tichuan a chang tawp berah chuan mawina tinrenga chei he khawvel thlakhlelhawm tak chu malsawmna a dilsak ta ngawt mai a ni. Mi lian leh neinung zawkte tan chauhva khawvel mawi ni bik

- 317 lovin, fahrah, rethei, raingvai, leh chanhaite tan pawh i mawina famkim rawn chhuah ve la, tichuan kan lungngaih, \ah leh mittui tlaknate zawng zawng chu kawlkungah a her liam ang a, chutah zet zawng duhamna leh hlemhletna ten hmun an chang tawh lo vang a, ka dam chhung hun tawite hi pangpar angin vul zel rawh se ti a dil ngawih ngawih chungin a tlang a kawm ta a ni. I mawi mang e, piallei kan chenna, Rianghlei tan par ang vul ve la; Tah lai ni kawlkungah liam zelin, Hlim lai ni par ang vul rawh se. He hla han sak meuh hi chuan nun hi a hlim sarh a, mi a tiharh sawng sawng mai a ni. Nun hlutzia min hriattir a, khawvel hi ringtute chenna tlak a ni tih min hmuhtir a ni. Tirhkoh Pawla pawhin .....Chutichuan, i tan a \ha ang a, leiah hian i dam rei bawk ang tiin khawvela dam rei hlutzia min zirtir a ni lawm ni! Rokunga themthiamna leh hla thu hman thiam zarah keini michhe daikil kara mi pawhin hlimna kan lo chang pha ve a, khawvel hi mi lian leh ropuite tan chauhva siam a ni bik lo tih min hriat chhuahtir a, nun hian awmzia min neihtir a, kan phak tawk tein kan tuipui ve em em \hin a ni. Zing thawh hlimah pawh han sa ila, thophang awm miah lovin a sak tui theih nghal mai nia. He hla zet hi zawng Zofate tana Hla rangkachak tih tlak hial a ni. Pathian thil siam chawimawitu ropui chu a tling ngei mai.

- 318 -

ROKUNGA HLAA INDOPUI II-NA


Dr. H.L.MALSAWMA, Tuikhuahtlang

Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phalo che, Tho la I kein ding rawh., tih hla phuahtu Pu Rokunga hi hnam leh ram hmangaihtutu dik tak patriot a ni. Pu Roakunga hian kum 1940 vel a\angin hla a phuah \an a, Mi lungleng thei tak, hla phuah tura Pathianin a siam leh din a ni. Pu Rokunga hi Aizawl Venghnuai ah kum 1914, February ni 20 ah a lo piang a, a pa chu Thangluta a ni a, a nu chu Zaliani a ni. A unaute hi an pian hlimin hlamzuihin an thi zel niin sawi a ni a, a ni a lo pian ve hian an kawmthlang pitar in, Hei hi chu fa ro tur, nu leh pa chawm tur a nih hi, tiin Rokunga a sa a, a pu hlen ta a ni. Pu Rokunga hi pa lian vak lo, mi nunnem leh zaidam, naupan lai a\anga mi zakzum chi, ti thawt thawt lo, ngilnei leh mi lainatna nei tak, \awng tam vak lo, \awngkam nem leh hawihhawm tak a mi be \hin a ni. A naupan lai deuh a\anga rimawi leh zai ngaina mi a ni. Hla saa zai lunglen hi a pianpui a ni ber. Lehkha a zir sang lo, Middle Anglo Vernacular a zir zawh hnuah, kum 1929 ah a passed a, inhlawhfa chunga lehkha zirin loah te a feh \hin bawk. Kum 1934 a\angin Lock Printing Press, tuna Synod Press ah hian a thawk a, a thawh ber chu khawl ha rem a ni a, hei hi a eizawnna ber niin a damchhunga a hnathawh chu a ni ta a ni. Synod hnuaia department peng pakhata thawh hi Pathian hna thawkah inngaiin rinawm tak leh thlamuang takin a thawk char char mai a ni.

- 319 Rilru hahdam diai mai, thinrimna, khakna lam chi reng reng, thin so phut leh inhnialna lam chi in a tihbuai lohna, lungawina, lunglen veng veng na, ngaihtuahna kal vel kawma hlimna leh lawmna thuruk awmna rama chenga vak kual vel mi, thli tleh leh lui luang ri, tui far kauh kauh leh khama tui khawthla ri te ngaithla a, a duhawmna leh a ri te hman \angkaina lam ngawt zawnga mihring leh thil nung dangte ang maia kawma thil sawi pui neuh neuh thlarau nei a ni. Kum 1940 leh 1950 inkarah hian a rilru leh ngaihtuahna a phir nasa awm hle mai. Khawvel Indopui II-na (Second Eorld War) vanglai vel a ni a, hnam la na tak mi, a hla han phuah chhuah reng reng ah pawh hnam pasal\ha, \halai leh mi mir hrim hrim, a hla a min chawh phur tum a ang hle zel a, heng hla : Aw Zoram, nghilh lo la, i hming \ha zawng, Harhin Zoram tho la, in siam ve rawh, Chhuihthang val rual lengrual te u, Dan sual thim chu vai kiang ru, Tin, kan zalen tawh ang kan ram nuamah., tih an phuah chhuahte hi chuan mi tupawh min cho deuh zar mai a, hnam rilru a nei lian tih loh rual a ni lo ve. Kum 1939-a Khawvel Indopui II-na a lo chhuah khan, India ramin zalenna a neih ve mai beiseina kha a lian em em mai a. Hemi hma deuh kum 1935ah British Parliament chuan British Indian Province tin te rorel dan tur, Provincial Autonomy Act a pass a. Chu dan chuan phalna a pek angin, British India-a hnam hnufual, vantlang rorel la tlin lova ngaihte awmna ram (area) te chu Provincial Legislature zawm lovin, Excluded Area-ah British

- 320 Lalberin a puang thei ang tih a ni a. Chumi dan ang chuan kum 1936 khan hetiang Order hi siam a ni : By order of the Kings Most Excellent Majesty in Council, Lushai Hills was decided to be on Excluded Area under the Government of India Act, by Order 348 Fr Dated April 15, 1936. He Order ang hian chuan Lushai Hills chu Assam Provincial Legislature ah telh ve loh tur a ni. India ramin British sawrkar a\anga zalenna neih a beisei mek laiin Lushai Hills (tuna Mizoram) pawh kan dinhmun a chian ve mai rinna khatih laia mi puitling pangngai te tan chuan a rinawm ve em em mai reng a. Pu Rokunga pawh hian thu haw lam leh kal lam chu a hre ve hle ni tur a ni, mi tam takin thu an sawi a, an ziak a, a ni hian a ngaihtuah veng veng a hlain a hril chhuak \hin a ni. Kan Zotlang ram nuam leh duhawm, Hnam lungrual tual lenna; Tunah erawh \hangthar lungfing, Laitual kan lenna; Khua a lo var dawn ta e, Harh in i tho ang u, Lungngaih zan thim a ral hunin Khua a var tawh ang. Indo lai a ni a, USA leh Japan indona a ni a, India chu a tel ve mai lo va, British Sorkar-ah Independence kar nan a hmang a, He indona hi India mite tana indona a ni lo va, British leh Japan te indona mai a ni a, Independence pek min tiam loh chuan kan \anpui thei lovang che u, tiin an kar tlat mai a. British ho ve thung chuan, He indonaah hian theih tawpin min \anpui ula, kan hmelmate kan hneh hunah Independence pek che u kan tum ang an ti ve thung.

- 321 Kum 1945 ah Britain ah Parliamentary Election a awm a, Conservative Party, Winston Churchill-a pawlte an tla a, Labour Party, Clement Atlee-a pawlte an chak khan Prime Minister atan Clement Atlee dah a ni ta a. Atlee-a rorelna hnuaiah hian India chu Independence pek mai \hain an hria a, an pe ta reng bawk a. Lushai Hills lamah pawh 1946 ah political party Mizo Union dinin Lushai Hills dinhmun turte sawi a ni a, District Conference te dinin Mizoho dinhmun turte nasa taka khel a ni mek a, Lushai Hills hi India-ah nge a beh ang Burma ah, nge Pakistan-ah, tih duhthlanna ang reng deuh te ziah chhuah a ni. Indiain zalenna a hmuh a, Burma leh Pakistan ten an hmuh dawn mek lai te hian Pu Rokunga rilru a tibuai ve hle mai a : Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phal lo che, Tho la i kein ding rawh ti tein a chham chhuak ngawt a. British rorel hun lai leh Lal lal lai inchawhpawlh hrehawmzia te a hmu phak a, mahnia kan din loh chuan, rorelna hran zalen tak a kan neih loh chuan a hrehawm dawn lutukin a hria a, mi dang awp beha bawih ang maia awm te a inring a, a lungngai em em a, chu chu hlain a chham chhuak a ni. Union leh Zalen Pawl te ngaihdan inang lo tak tak, kan dinhmun tichiang thei si lo, thinlung inmil leh in hmangaih tawn dial dial hi a pawimawh a, chu chauh chu kan ram din nghehna tur a ni tiin Pu Rokunga hi Mizo mipuite hnenah a au chhuak a ni ber : Hmangaihna thianghlim kan neih chuan, Tu nge min do thei ang? Kan ram kan hnam dinnghehna chu,

- 322 Hmangaihna a ni; A hmei a pa mi zawng zawng, Kan lo insuihkhawm hi, Hmangaihna insuihkhawm ila, Kan zalen tawh ang. Ram changkang zawkte an thlir a, min awptute anga mahni kea ding thei kan nih hun tur te an thlir a, chutianga awm thei mai turah te inngaiin lungleng lawk takin ngenna leh fuihna lam hial te nen mi zawng zawng hriat atan a au chhuak \hin a nia! Aw Zoram lo ding chhhuak rawh, I tan khua a var dawn ta; Hun sul ang a liam zel e, Zantiang kawl a liam dawn ta; Lenkawl a lo eng e., tiin min dotu apiangte hneh a, finna leh hriatnate zawnga Raltiang kai turin a \hiante, unau leh mipa te a au ngawih ngawih mai \hin a ni. Pu Rokunga hi hnama chianzia a lanna em em chu, Mizoram buai dawn\ep a hnam hla : Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e, Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e; Tho la, tho la, kein ding ta che, Ngai teh ri chu, Zalenna dar ri, Tho rawh hu \ha a liam hma hian, ti a phuah zelin Bei zel rawh u, hnehna ni a thleng ngei ang, Hnehna, lawmna, rorelna \hutthleng nen, Kan hnam puan zar kan zar ve ang., an ti te hian Independent Ram ni mai turah a inngai a ni.

- 323 -

TIDAMTU ROKUNGA
Dr. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

Kum 1969, Vawkhniakzawn thla ni 12 zanlai leh a tuk zan lama tlang hrang hranga mite kawlphekhawnvar >ng hmanga Rokunga thih thu an inthawn sup sup khan, chu thu runthlak takin a den khuaa mite chu an ngui nghal nghuai zel a. Engtik lai maha Central Y.M.A. hruaitu dinhmun chelh ngai si lo kha, an hriat ve leh YMA-ten Rokunga sunna inkhawm hmanhmawh an ko zel a, hnuk ulh \euhva an han su n hlawm kha eng tizia nge maw ni le? Amaherawhchu a mak lo ve, Zofate awitleitu Rokunga kha, Zoram hian a sun lo thei lo a ni. Rokunga hla leh YMA (YLA) hi hun khatah an piang a; an intiphur tawn a, an inchawimawi tawn bawk a ni. YLA hruaitu hmasa Pu R. Vanlawma chuan, YLA inhmuhkhawmte khan hla sak tur kan van thei em em a. Rokungan hla pawisawi lo, \ha tak tak a han phuah khan YLA a tiphurin, a tichak a; kawng lehlamah chuan Rokunga pawhin YLA te kha a lar phah ve bawk a ni a ti. (Dt. 13/10/94-a ama chenna, Zalen Cabin, Republic Venga ka kawmnaa a sawi.) Rokunga khan hla 128 a phuah a; heng a hla khaikhawmna chu hawrawp mal pali, MIZO tih hi a ni. Mizo nun mawi tak hi a ngaisang a, Mizo nihnaah a lungawi a, hmasawnna kawngah tlan zel se a ti a, a sanhmawh a; muthlua a hmuhin auh harh a tum a; natna a veite tihdam tumin theih tawpin a bei \hin a ni. Khawl in (Press)-a a thawhpui kum khua, Pu Bawih\huama (RIP) chuan, Mizo tih ri hi a bengah a mawi bik a, hmangaih pawh a hmangaih bik niin ka hria, tiin a sawi. (Dt. 14/10/94-a ama chenna, Mission Venga kan inkawmnaa min hrilh.)

- 324 Pu C. Rokhuma pawhin, Mizo nih a nawmzia te, a lungawi thlakzia te a sawi \hin a. Sap nih pawh a chak miah lovin ka hria, a ti. (Dt. 2/5/94-a ama chenna Mission Vengthlanga kan inkawmna.) Sap hla phuah thiam Wordsworth-a thi a uizia hlaa a phuahnaah Mathew Arnold-a chuan, Tidam thei Wordsworth-a tiin a sawi a. Europe-in hun pik tak a paltlang laia kawng kawhhmuhtu, mi rilru thawidamtu, khawvel mawina kawhhmuhtu a nih avanga he chawimawina hi Wordsworth-a hlan a nih chuan, thing leh raw innawh lai huna sakhaw thar thikthu chhe takin nula leh tlangval te hla sakna hmui a phuarna phelhtu, \halaite thinlung hliam tuam dam a, thawidam saka kawng dik kawhhmuh a, raltiang ram thlirtirtu Rokunga hian, Chawimawina Nopui atan, Tidamtu Ropui Rokunga tia koh a phu hliah hliah mai. Kum zabi sawmhnihna kawl >n rualin khawvel dang tukverhah kan dakchhuak ve nghal a. Hetih lai chho hian Zoram khawvelah chuan thil engkim a inthlak danglam nasa em em a. Sakhaw hlui a\angin sakhaw thar kan zu an a; khawtlang nu n leh inrelbawlna kan neih ve \hin te a nghing zo va. Nunphung a inthlak nasa a. Chu chuan a \ha zawng leh a chhe zawngin nghawng a nei tawn a. Tualtah kawr kan pawtthler a, khawltah kan chawi a; Vaibel dawn kan seh keh a, lehkhazial kan pet kawh a; thlanvawng thleng kan khaikhup a, darthlengah chawhlui kan kil a. Hetih lai tak hian Mizo nihnaa lungawi tlat mi Rokunga hian Zofate hi a hla hmangin chhem harh hlauh lo sela eng ang takin piangsual ang i maw? Sakruang tuamna puan mawi ber aiin, A mawi zawk e suihlung kan rualna hi.,

- 325 a han ti te te a, Lo mawi zual se \hangthar kan nun, Lanu leng leh val rual zawng hian, Nun dan mawi lo chu hnutiang chhawnin, Nun dan mawi chu puan ang sin turin aw, Hma i sawn zel ang u - khuavelah, tiin chu hmasawnna rah kan dawnte chu hnawl si lovin, Zonunmawi kha incheina atana hmang chung zela hmasawnna kailawna lawn tur kan nihzia a han auchhuahpui hi a hun teh a nia. Mizo nun lo sit rilru tawh, Mizo \awng lo pai \an tawh te pawh Rokunga hla hian a ti $p chawih chawihin a rinawm. Sap sipai buang theng thung an rawn chhuak a, Mizo tlangval an t> cham cham mai a; phaia lehkha zir ten Assamese nula hmel\ha an sep rawtui \an bawk a. Mizo tlangval Rokunga, Mizo hmel\hatna hmu thiamtu a lo che var a : Mizo kan nih kan lawm e, Kan tlang a thiang bawk si.... Mizo kan ni kan hmel a \ha, Kan tum a sang bawk si, tiin, hmusitna ruama Mizo nula leh tlangval awm mai tur chu sang takah a han chawi kang t> t> a, hla tlar hnih ropui tak hmangin a han khar a : Hnam dang hmusit mai lovin, |hian an i sawm ang u, a han ti ta daih mai a ni. He hla tlar hnih thukzia ka ngaihtuah chang hian Rokunga chungah ka lawm thar \hin. Khawvel au hla ni kumkhua; India hi India a nih chhunga a thupui ni tur, hnam dang nena in\hian \hatna chanchin\ha a tlangaupui rualin, Hnam dang hmusit mai lovin tih

- 326 hian Mizo dinhmun a chawisang hle a ni. Mahni insit hman lek lek tawh khan Mizo nih chhuang tak leh intithei takin, lungawi tak leh hlim takin kan lo sa leh thei ta hi a ropui thlawt mai. He hla hian Mizo nula leh tlangvalte hnenah an nihnaa lungawina a siam a, a va hlu em! Tunlai hian Mizote kan lo hmel chhiatzia thupuia hlap ta chiam chiam, hnam dang hmu \ha tlat an tam ta mai. Mizoram hian Rokunga hi engtikah tak hring leh ang maw? Rokunga hian Zofate hi Mizo nihnaa lungawina a pe mai a ni lo va, Mizoram chhunga lungawina leh a chhunga chen nuam tihna a siam bawk a. Ram dang hmu hauh lova, he lai tlangrama inkharkhip \hin kan ni a. Kan khawvel tukverh hawn a lo ni a, ram dang dang kan han daidar ve \an a. Zirlai te leh sipai chhu\i ten mi ram chanchin an sawi a; Feren ram kalte phei chuan hahipa sawi tur an hmu a. Chutih lai huna Rokungan kan hmuh thiam ngai loh, Mizoram mawizia min kawhhmuh a, a nawm bikzia min hrilh hi a hlu hle mai. Khawvel laili takah kan awm nia kan inhriat laiin ram kilkhawr tak kan lo ni reng mai a. Ram kilkhawr, tlangram chhengchhe taka cheng kan nih kan hre \an chiah a, Rokungan kan ram mawizia leh nawmzia thiam takin a han chawi ta hlauhva. Lentupui kai vel leh romei chhumin a bawm, par mawi tin leh thlifim lenna; fiara tui ang hlira tui thianghlim in tur awmna; sawmfang hmin zo chh<m ang a zinna; chalthei par thing vul mawiten a bawm; thingtin zar mawi leh pangpar vulna ram mawi; a tlang mawi thlifim lenna; a lui dung mawi siktui thiang luanna; a thing zar mawi pangparte vulna tiin, Mizoram mawizia a auchhuahpui a. Chu ram mawi leh nuam takah chuan thlifim tuifim leh pangpar mawi tak takte an par bakah,

- 327 thingtin hring zarah te chuan va tinrengten zai an vawr a ni tih a sawi bawk a. Vankhama pawhin ram awih thiamten nilengin zai an sa a ni tih sawiin, chung sava hram thiamte bakah pangpar rimtui tak takten min thawi dam \hin a ti a, Liandala pawhin, Mizoram chu pangpar chi hrang hrangte mawi taka an vulna hmun a nih thu a tlangaupui bawk a. Rokunga phei chuan heng zawng zawng bakah hian ram danga vul ve hauh lo, Mizoram mawi taka par vul buk reng chanchin hetiang hian a sawi a. Kan tlang, kan ram, a hring a mawi, Tlawmngaihna pangpar mawi a vul Rangkachak leh lunghlu aiin, Chu pangpar chu a mawi zawk e. Kan Zoram nuam tih hla phuah chhan amah ngeiin a ziakah pawh heti hian a sawi, Zan khat chu thlasik lai a ni a, van a thiang hle a, thla lah chu a >ng kher mai a, ka lung leng chu kan tukverh a\ang chuan ka han d^k chhuak a, tlang ka han hmuh theihte chu romeiin a bawm chuk mai a. Aizawl khaw chhung hmun tinah te chuan zai khawm hlim thawm te leh khuang rite chu a insai kalh tlat tlat a. Chutichuan kan Mizo nun dan mawi tak, mi \hate leh mi chhiate inthlei bikna awm lova, lungrual taka kan lenna tlangte leh hunte chu ka han ngaihtuah chuan ka lawm hle a... tiin (Kristian Tlangau Thubelh, Young Lushai Association, 1943, October, p-1&2) Mizoram hi a han thlir vang vang a, a lung a awi hle a ni ang, Par ang vul mawi, ka thlir ning lo che a ti thlawt a. Chu a thlirna mit chuan mi dangte pawh thlir ve turin a duh a :

- 328 Thlir ve teh u, kan Zoram hi, Kan thlang kawrvai lenna aiin, A mawi zawk e, kan zotlang ram hi., a ti a. Chu chu a la duh tawk lova, Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e a ti ta hial a ni. Chhawrpial hi hrilhfiah tum a \ul lova, eng ang nge tih ngaihtuah buai a \ul hek lo. Islam sakhaw betuten an beisei ram, Hlimna Huan (Garden of delight) an tih te; Vai hovin tar theih tawh lohna hmun (Sangrila) an sawi ang te, Cowboy-ho mangphan \hin. Eldorado ang maia hmun mawi leh nuam sawi chhuahna \awngkam mawi tak a chher chhuak hi a ropui hle a ni. He \awngkam a hman chhan Brig. Sapliana a hrilh dan chuan, Kan ram mawizia leh nawmzia ka han ngaihtuah \hin a. A chhunga awm reng chung hian ka lungte pawh a tileng a. Kan ram ang hian ram dang awm ve thei pawhin ka ring lova. Sukin kawngka kan do va, artui pawh \ham mai theihin sumhmunah a awm a; ramhnuaiah chh>k in a tlar tuar a, tumah kan inkhawihsak lova, Sem sem dam dam, ei bil thi thi kan ti a, neih ang ang kan inban tawn a. He ram nawmzia sawi chhuahna \awngkam hi ka hre lova; a tehkhinna tur pawh ka hmu zo hek lova. Ka naupan laia ka piin, Chhawrpiala kan In chu a tih \hin kha ka hrechhuak a. Chu chu khawia awm nge ka hre lova; mahse a hming chuan ka lung a tileng em mai a, Chhawrpial run tih hi ka hmang ta mai a ni, tiin a sawi. (Dt. 14/10/94-a Brig. Sapliana, ama chenna in Tuikual A a ka kawmna a sawi.) Rokungan Mizoram mawizia te, a chhunga chen a nawm bik ziate thiam taka Zofate thinlunga hla hmanga a tuh hi a hlutzia chhut thiam hlawm tak i

- 329 maw? Damdawi ni se a man a to ngawt ang le. Hei ngawt pawh hian hnam rilru pu ngai meuh lo kha mahni ram ngainatna leh hmangaihna min neihtir a; kan chhuang a, kan zahpui lova, neitu nihna rilru min pe a, a hming pawh hi kan bengah a mawi ta em em mai a nih hi. Rokungan Mizo nula leh tlangval, vangvat leh thosi kara, a sur a sa hnuaia thlantui luang zawih zawiha hna thawk \hinte thlantui a hruk hul dan mawlh mai hi a hlu ka ti \hin. Beisei tur dang awm lova, lungawi taka kawla ni chhuak chhiara feh \hin khan ram hna hahthlak tak thawk lova pisa kai te, zirtirtu te, sipaite an han hmu a. Zirlai intithei deuhten hlo thlawh an han thiam lo \an dawn dawn a. Mizo nula leh tlangvalte rilruah hahdam chakna a lian \an a. Sipai chhu\i ten khaw khat nula hmel\ha an thur ta zung zung mai a. Rei loteah kut hna thawh ngaihnepna a piang thuai dawn a ni tih a hmu khiau ni ngei tur a ni; Mizo tlangval Rokunga, chawl hauh lova Mizo mipui m^r dek rengtu bawk chuan Mizo nula leh tlangvalte a rawn au harh leh ta a : Vawiin chuan ram \uan kan rel e, vangkhaw zauvah, Lawm rungrual kan ngir e, chhuahtlang mual mawiin; a han tih mai pawh hian inlawmho boruak nawmzia leh hlimawmzia a hril thui hle mai. Haw haw nena sahuai pawh zim \hin. Mizo rilru chhem alh zawngin : Turnipui hrang hnuaian, Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen, Turnipui kan do dai; tih hla thlam tlaitlana chhepchher nen an sak tuar tuar meuh chuan an hahna leh chauhna zawng

- 330 zawng an theihnghilh a, Kan thlawhfang mual lianpui, Zaleng lamah her nan; Sirtiang kan sawn, kan fawn dim e, Hlim lai par ang kan tlan., tih lai an han sak thlen phei chuan tumah dang an ngai tawh lo. Turni sa, khuangruah sur, thosi karah, Hah takin thawkrim ila, Mizo kan ni alawm, kan hlim ang chu., a han ti phei hi chuan Mizo nihna hrim hrim a dah sang a; a satute rilrua tiharh sawng sawng thei mai zawng a nih hi! Spartan-ho chu ral hmaa tlanchhe thiang an ni lo angin, Mizo nula leh tlangvalte tan chuan an hlimna ru bo thei khawp Hna hr^m a awm thei lova; an tha ti\huan\hu thei tur hrehawm a awm tur a ni lo tih chu Rokungan Mizo a hmuh dan a ni. Lengi te, vala ten zai i vawr ang, Perhkhuang, \ing\ang rimawi nen hian; Thawh tur kan neih apiang i thawk ang u, Kan ram, kan hnam hre reng zelin., a tih te hian a va sawi thui em! Sorkar hian pa \awngkam thiam za rual teh meuh mai thlang khawmin, Zokhaw tinah kut hnathawh sawi mawi tir mah se, a hun laia Rokungan Mizo nula leh tlangvalte a tihphur dan chanve pawhin mi rilru an kaitho zovin ka ring lo. Tun ang hun, kut hna thawktu, Mizo nula leh tlangvalte rilru hliama an \hut \huap lai hian Tidamtu Rokunga kan va ngai em! Zoram hian entikah tak Rokunga hring leh ang maw?

- 331 -

|hen Thumna

ROKUNGA IDEA CHHUINA

- 332 -

- 333 -

ROKUNGA LEH MIZO NATIONALISM


REV Dr. K. THANZAUVA, Serkawn 1. THUHMA : Seminar on Upa Rokunga Contribution hi ka lo rawt \hin a. Mahse ka beisei lo leh Rokunga Memorial Society a ding a ni tih pawh ka hriat lovin seminara paper buatsaih tura min sawm avangin he programme buatsaihtute chungah ka lawm hle a ni. Ka topic ziak tur hian ka competent ber lo tih ka hria, mahse hnial thei rual niin ka inhriat loh avangin lawm takin he paper hi ka buatsaih ve a ni. 2. NATIONALISM HRILHFIAHNA : Nationalism hi kawng hrang hrangin hrilhfiah theih a ni a, amaherawhchu mithiam ten an chhui dan chai vak lem lovin, mahni ram leh hnam hmangaihna a ni tiin sawi fiah mai ila.1 Nationalism zirtute chuan nationalism hi kawng hrang hrangin an thlir a - Ethnic

Akomolafe, Olusoji A. Nationalism. Ethics, Revised Edition, Ed. John K. Roth. Pasadena, CA:Salem Press 2005. Gellner, Ernest. 1983. Nations and Nationalism. Ithaca: Cornell University Press Hechter, Michael. 2001. Nationalism I would define as an ideology claiming that a given human population has a natural solidarity based on shared history and a common destiny. This collective identity as a historically constituted people crucially entails the right to constitute an independent or autonomous political community. The idea of nationalism takes form historically in tandem with the doctrine of popular sovereignty: that the ultimate source of authority lies in the people, not the ruler or government. The foregoing definition of nationalism will be found in any classic text with minor variations. M. Crowford Young, 2004. Revisiting nationalism and ethnicity in Africa. UCLA International Institute, James S. Coleman Memorial Lecture Series. Or: Handler, Richard. Nationalism is an ideology about individuated being. It is an ideology concedrned with boundedness, continuity, and homogeneity encompassing diversity. It is an ideology in which social reality, conceived in terms of nationhood, is endowed with the reality of natural things, Nationalism and the Politics of Culture in Quebec. New Directions in Anthropological Writing: History, Poetics, Cultural Criticism. ed. George E.; Clifford Marcus, James Madison: The University of Wisconsin Press, 1988, Passage online at (1). Specifically on the issue: M. Freeden, 1998. Is Nationalism a Distinct ideology? Political Studies, Volume 46, Number 4, September 1998, pp. 748-765 (18).

- 334 nationalism (chi bik/hnam bik hmangaihna leh veina); Romantic nationalism (hnam pumpui ngaihsanna leh chawimawina); Cultural nationalism (hnam nunphung inang tlang-mahni \awng leh nunphung ngaihsanna); Liberal nationalism (mihring dikna leh zalenna humhalh duhna); State nationalism (mahni state ngaihpawimawhna leh ngaihsanna); Religiou s natinalism (mahni sakhaw bik ngaihsanna leh chawimawina); Pannationalism (ram khata mite, ram pawn lama cheng te pawh ni se inhmangaihna leh induhsakna); Diaspora nationalism (khawi hmunah pawh awm ila mahni ram leh hnam ngaihna leh veina). Nationalism hi ngaihtuahna fim tak a\anga lo piang a ni thei a, amaherawhchu, rilru lam (feeling) nasa taka chawktho tu a ni fo mai. Chuvangin khawvel history kan thlir letin nationalism dik lo leh hlauhawm (facism, extremism) a awm thei a, hnam dang hmusitna, inthliarhranna (racism) a hring thei a, induhna leh mi dang hmusitna (imperrialism) a hring thei bawk a ni. Chuvangin nationalism dik khawvela hnam tin leh chitin te hian kan mamawh a ni. Nationalism-in a hrinchhuan \henkhatte Hnam inpumkhatna humhalh leh tihchak, hnam harsatna sukiang tura campaign leh theih tawp chhuah;

Hnam pianzia leh nihna (identity) vawn him, hnam dang tihdan duh lohna leh ngaihtheih lohna; Hnam dang ngaihtheihlohna leh hnawhchhuah hial duhna, a chang chuan hnam dang rawt chimih duhna hial te; Mahni chenna ram zauh duhna leh mahni ram lo ni tawh leh u-leh-naute chenna ram mahni

- 335 ramri chhunga rinluh duhna leh tumna; Ram leh hnam a lo hausak theihna tura theih tawp chhuah (economic nationalism)-ram dang siam hman khap leh economy policy \ha zawk rel chhuah tumna; Nationalism history zirtu te chuan hnam hmangiahna leh ngaihsanna a lo pian dan ngun takin an chhui a. Hun danglam zelah hnam rilru (national consciou sness) lu ngawi lohna avangin emaw hlawhtlinna avangin emaw a lo piang \hin a ni. Chutah chuan hruaitu, mihring rilru chawktho thiam tak an awm chawk a ni an ti.2 Chutiangin Mizoramah pawh Mizo nationalism chawkchhuaktu pawimawh tak tak a awm thei ang.3 Upa Rokunga hi Mizo nationalism chawk thotu chauh ni lovin, nationalism belh chian dawl tak Mizote thinlunga tuhtu a ni.
3. MIZO NATIONALISM : Mizo chu kan hriat \heuh angin nation kan ni lova, India ram chhunga hnam pakhat kan ni ve chauh a, chuvangin Mizo nationalism chu ethnic/state nationalism a ni. Paul R. Brass chuan Ethnicity and Nationalism hi an mahnia lo piang ngawt a ni lova, khawtlang nun leh politic in her danglam zelin an hrin chhuan a ni, 4 a ti a. Chutiang deuh chuan Mizo nationalism hi zawi zawia lo piang chhuak a, khawvel hun inher ang zelin a danglam mek zel a ni.

Paul R. Brass : Ethnicity and Natio nalism : Theory and Comparison (New Delhi : Sage Publication, 1991) p.8 3 Pu, Ch. Saprawnga te, Pu Ch. Chhunga te, Pu Laldenga te, Upa Rokunga te leh mi dang te. 4 Paul R. Brass : Ethnicity and Natio nalsim: Theory and Co mparison (New Delhi: sage Publication, 1991) p.8

- 336 3.1 Hi st o r i c a l a c c i d e n t : Asian B aptist Congress inkhawmpui lian 3-6 May 2007 hmangin zaipawlte nen Chiangmai, Thailand-ah kan kal a, Asia hmun hrang hrang a\angin 1700 zet kan kalkhawm a. International Cultural Programme kan hmang \hin a, chutah chuan ka unau tam tak ka hmu chhuak thar a ni. Kum 1901 Census record hi ngun takin en ila, Kuki Mizo-Chin group hi kum 100 kal taah khan 600,000 chuang zet kan ni tawh a ni.5
NAME OF TRIBES Tibetan Himalayan North Assam Bod Naga Kachin Kuki-Mizo-Chin ESTIMATED NUMBER 45,024 194,234 36,910 617,989 292,799 1,920 564,091 THE CENSUS OF 1901 235,229 190,585 41,731 596,411 247,780 125,775 624,149

Inpumkhat lam pan lovin \hen darhin kan awm zel a ni. Lt. Colnel Thomas Lewin chua Dzo (Mizo or Zomi) tam tak an awm a, ngun taka han zir chian chuan \awng pawh inhnaih tak, a hranna chu tlema danglamna deuh chauh (dialectical difference) a ni, a ti.6 Kum 1890 Chin-Lushai Conference chuan ChinLushei-Kuki ho zawng zawng hi British Administration pakhata dah an lo rawt tawh a, chu rawtna chu

Linguistic Survey of India, Vol ii, Part I, Tibeto-Burman Family, Himalayan Dialects, North Assam Group, Delhi: 1901 (Reprint 1967), p.2 6 Lt. Colonel Thomas Lewin : A Fly on a Wheel, (reprint of 1912), Calcutta, Firm KLM 1977), p. 246

- 337 Governor General Council-ah sawiho a ni a, chutah chuan Alexander Mackenzie, Chief Commissioner of Burma chuan a remti lova, kan unau Chin ho chu Burma lamah an bet ta zel a, Mizoram Chhim leh Hmar erawhchu administration pakhatah dah a ni.7 British Administrator khan Mizo lalte tudaiin administration pakhat hnuaiah min awp a chu chuan inpumkhatna lamah nasa takin hma min sawntir a, mahse beisei ram erawh kan thleng pha lova, Zofate hi Myanmar, Tripura leh Bangladesh-ah \hen darhin kan awm.

Kan ramah Missionary-te an lo lut a, Kristian-ah min siam a, \awng pakhat min develop sak a sakhaw pakhat min biaktir a, Kohhran inkhawmpui leh inawpna chuan inpumkhatna \ha leh nghet lehzual a siam a ni. Mizo nationalism hi Mizo te rilruah a piang tlai hle a, vanduai thlak takin lal ropui min awpkhawmtu emaw, hruaitu ropui tak emaw kan nei lo.
3.2 Hi st or i c al i nc ident : Mizo nationalism hi India nationalism-in a hrinchhuah mai a ni. Second World War a lo tawp a, British colony ram tam tak chuan independent an duh a, chung zingah chuan India pawhin independent a sual a. Hetih hun laia Mizo lehkha thiam hmasate chuan Mizoram veina leh Mizo hnam humhalh duhna an rawn nei ve ta a ni. Kum 1926 khan Aizawla hruaitu \hen khat chu an Assam ram a\ang inlakhran duhna Superintendent hnenah an lo thlen tawh a ni.
7 S. Chatterjee : Mizoram under the British Rule, Mittal Publication New-Delhi 1985. pp 122-26.

- 338 India independent dawn khan political party Mizo Common Peoples Union (a hnu lawka Mizo Union kan tih tak) chu 9 April 1946-ah din a ni.

Mizo hnam kal zel dan tur sawiho a ni a, duh dan hrang hrang sawiho a ni:
(a) British Crown Colony hnuaia awm duh (lal \henkhat leh an kaihhruaite), (b) Independent nation-a awm duh pawl (Right Wing of Mizo Union). (c) India Union zawma, mipui rorelna (democratic system) zawm a, Mizo lal ban (Mizo Union) (d) Burma Union zawm duh pawl (UMFO). Mizo Union duh dan zuiin India Union kan zawm ta a, Mizoram chu Assam ram hnuaia District pakhat hnuaia dah a ni, ni 25 April 1952 khan Mizo District Council chu lawm a ni. Hun kal zelah Assam District pakhat nih chu duh khawp lohna a lian hle a, Mizoram State leh Independent Sorkar a awm duhna a lo irh chhuak leh ta a ni. Maut^m leh hnathawh tur nei lo (unemployment problem) avangte, Nagaland Independent Struggle entawn avangte-in Independent policy chak taka tihnun thar a ni a. Tichuan Mizoram Famine Front chu 28 October 1961 khan Mizo National Front tiin Political Party a lo ni ta a, hei hian Independence Policy chu chak takin a kalpui a, kum 1966 chuan ralthuam te nena rammut (armed struggle) an \an ta a ni. Kum 7 lai ram buai chhung khan MNF chuan mipui duhsakna a hloh sawt hle a, tichuan India Sorkarin North East India dinhmun a thlir a, North Eastern Reorganisation Act 1971 chu a passed a, Mizoram pawh chu kum 1972 khan Union Territory dinhmunah hlankai a ni a. Kum 20 lai rammu a, an thangbo hnuah 30

- 339 June 1986 khan Accord sign-in Armed Struggle titawpin Mizoram State pek kan ni ta a ni. State te tak t>, naupang leh resource nei tlem tak kan nih avangin vawiin thlenga kan buaipui ber chu economic development a ni. 4. UPA ROKUNGA NATIONALISM : Hetianga kan ram a inlumlet chhung zawng zawng hian U pa Rokunga chuan Mizoram hi a thlir a, Mizoram hi a hmangaihin a vei em em a ni tih hi a hla a\angin kan hmu thei a ni. Upa Rokunga hi 20 February, 1914 kha a lo piang a. A pa chu Thangluta a ni a, a nu chu Zaliani a ni. Kum 1931 Middle School a zo va, tichuan Loch Printing Press-ah a thawk zui nghal a. Kum 1945 khan Mission Veng Kohhran Upa-ah thlan a ni a, October 1951 khan a Upa nihna chu nemngheh a ni. Mizo hla 128 zet a phuah a ni. A hlate hi Nationalism kan zirna tura kan hman (source) a ni ber a. U pa Rokunga Mizo Kristian Patriotic tiin article ka lo ziak tawh a, chumi hnuah Mizo Nationalism chungchang ka chhuinaah a hla hi nasa takin ka hmang bawk a ni. Chu chu sub-headquarter YMA Conference Tlabungah ka present nghe nghe a ni. 4.1 Pu Rokunga Vision of Mizoram : Junior Martin Luther King-a chuan, Ka dawn \hin, beiseina chuai ngai lovin ka thlir reng mai, chu chu American mipuite beiseina pawh a ni. Mingo leh Mihangte, inhmangaihtawn leh inrem tlang taka an lenna ram ka thlir \hin, a tih ang deuhvin, Pu Rokunga hian Mizoram beiseinain a thlir a ni. Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e, Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna... I mawi em e, kan Zoram hmun sang Fiara tui thiang kan dawnna...

- 340 Kan ram mawi chul lo la, parin vul lehzual la, |hangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se. Pu Rokunga chuan Zoram hi mawi a ti. Mahse a ram leilung chhiatziate a pha lova, Kan ram riangt> hi zawl zau a vang e, tlangsang leh kham rang, lengkir hmun hi, a ti a, mahse hmangaihna mita a en avangin mawi a ti a ni. Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna a tih hian khawtlang inrem, \angru al leh lungrual taka hmasawnna ram a thlir a ni. Kan ram mawi! chul lo la, parin vul lehzual la, \hangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se, a tih hian hmasawn zel turin Mizoram a duhzia a tilang chiang hle. He rilru bawk hi chiang lehzualin a sawi chhuak a ni. Raltiang ram saw thlir teh u, Hriatna, thiamna finna ram saw; Leng dang mi chu lal lai par tlanin, Min ngai lo ten an leng e; Lenrual duhte u tho ru, Raltiang i kai ve ang. Min dotu apiang hnehin, Raltiang i kai ve ang. Tunlai huna kan ram thing leh mau chereu sawtzia te hi hmu sela, a hla phuah tur chu a hriat theih a ni. Zoram pangpar, thing leh mau, lui leh tlang, sik leh sa ngaisang leh fak em emtu hian kan ram humhalhna hla pawh tam tak a phuah ngei ang. Pu Rokungan Mizo khawtlang a beisei (vision of society) chu, dik tak, inremtlang, hmasawn, nuam leh kumhlun (DIHNK) society a ni. 4.2. Mahni hnam ngaihsan leh chawimawina (self-esteem) : Zalenna leh hmasawnna kawngah hian mahni inrinngamna, inngaihsanna leh inchawimawina kan neih hi thil pawimawh tak a ni. Khawvel

- 341 history kan chhuiin midumho chuan hmelchhia leh laktlak lovah an inngai tlat a, chu chu an hnam hmasawnna kawngah daltu lian tak a ni tih an hria a, chuvangin midum nihna inhriatchianna beihpui (black consciousness movement)-ah chuan, Dum hi a mawi a ni, (black is beutiful) an ti tlat a ni. Hetianga mahni insit lohna leh inpawmna hian nasa takin hmasawnna a rawn thlen ta a ni. Hetiang deuh bawk hian Pu Rokunga pawh hian kan hnar bek deuh leh kan chawn ping \elh \awlh pawh a hria, mahse : Mizo kan ni kan hmel a \ha, Kan tum a sang bawk si; a ti a. Kan rilru pawh a sang e, Kan hming a thang bawk si; a ti zui zel a, Chutin kan hmingthan mawina chuan, Khuavel a deng chhuak ang; a ti a ni. Hmel\ha kan tih hi ngo, hmai sawl deuh ria fan zeih zawih a ni \hin. Mahse a mawina tak tak chu rilru putdan (attitude), thiamna (efficiency), finna (wisdom), felna (smartness-ah) thui tak a innghat a ni. Heng bakah hian hmel\ha tur hian zuk leh hmuama insum, taksa enkawl uluk pawh a \ul ve hrim hrim a ni. 4.3 Mizo Cultur e ngaihsanna : Nationalism-in a ken tel tlat chu mahni culture ngaihsanna a ni. Pu Rokunga pawh hian Mizo culture hi a ngaisang hle a, hetiang hian a sawi chhuak a ni : Aw tlawmngaihna hlu, aw, nunna par, Kan tlang ram nuam hmun sangah hian;

- 342 Kum sang tam tak pawh ral mah se, Zamual liam lovin ding reng rawh. Ka chawi ang che sakhming hluanin, Zo nun par mawi, ka ti ang che; I mawina rimtui leng velin, Ramtin, kiltin a fangdel del. Mizo tlawmngaihna hi Mizo nun kaihruaitu, kan ram chhengchhe tak leh hrehawm tak pawh ram nuam taka chantirtu a ni. Hei hi Pu Rokunga chuan Zonun parmawi ka ti ang che a ti hial a. Tlawmngaihna theology ka ziah lai tak a ni a. Fanu ka nei hlauh mai a, a hming atan Zonunpari ka tih phah ta hial a ni. Mizo tlawmngaihna nun hi mi \henkhat chuan hnam dang zingah chuan a hman theih loh an ti \hin a, mahse ka experience a\ang chuan Mizo tlawmngaihna dik tak hi nunpui ila, khawvela hnam zawng zawng hian an ngaisang vek ang. Hetiang deuh hlek hi Hindu ho pawhin an nei thova, anni chuan Niskama Karma an ti a, hlawh beisei lova thil \ha tih tihna a ni. Mizo tlawmngaihna hi Kristian zirtirna Hmangaihna (Agape) nen pawh a inmil chiah a ni. 4.4. Chr istian nationalism : Pu Rokunga nationalism chu Christian nationalism a nih avangin kei chuan Pu Rokunga hi Mizo Christian patriot ka lo ti \hin a ni. Kristian ka tihna chhan chu a hla \henkhat : Aw nang kan lal kan Pathian, I hming ropui ber se, I finna leh theihna leh, I hruaina lo rengin; Ropuina leh lal\hutthleng, An ral thuai si \hin;

- 343 Kan ram kan hnam min hruaian, Nang chauh kan thlang a che. Kan ram Rorelna pawl hi, Aw Pathian, malsawm la, Kan ram Rorelna pawl hi, I kutah kan hlan e; Kan ram ropuina zawng zawng Kan thiam kan finna zawng zawng, I thu angin luantir la, Malsawmin vur ang che. Heng hla baka, Hnamdang hmusit mai lovin, \hianah i siam ang u a han tih te hian, Pu Rokunga nationalism hi a Kritian zia a tilang chiang em em a ni. Hetiang mi ropui Mizovin kan nei hi Pathian hnenah lawmthu ka sawi a, ka chhuang em em a ni. Pu Rokunga hian thinlungah kan ram hi a tinuamin, min tihlim a, Mizo nih hlutna pawh min hriattir a ni.
5. CHALENGES AND APPLICATION : Pu Rokunga nationalism hi zir leh sawi duah hluah mai tur a ni lova, a nuna nun pui chi a ni. Mahse vanduai thlak takin \hangthar zingah hian hnam rilru fim fai leh fel tak (christian nationalism) hi a dai sawt hle a ni.

Mizo tlangval tia kan han au chhuah \hat hian kan rilrua a thawh dan a danglam hle tawh a ni. Tun hma chuan, Mizo tlangval tih hian hnungtawlh lo, \hiante tana nun hlan ngam, mi huaisen tih a kawk a ni. Nasa takin self-esteem kan hloh ta em ni? Kristian pratriotism/nationalism chu an tlawmngaihna, corruption tel lo, rinawm leh dik a kawk a ni. Vawiin hian corruption hi conventional practice-ah kan hmang mai dawn em ni? Tuna kan hmabak chu, Economic nationalism a ni. Kan ram ti mai a, siam nuam tur leh lungrual

- 344 tak leh hlim tlang taka hma kan sawn theihna tur chuan economic nationalism dik tak kan mamawh a ni. Tribal subsistent economy hi kan bansan a Market economy-a kan luh chiah hian khawvelah rual pawlin kan awm ve thei dawn a ni. Kawng dang a awm lo. Mahse market economy kan panna kawngah hian Pu Rokunga nationalism hi kan hman a ngai a ni. 5.1 Damtlanna, thantlanna leh intluktlanna society (harmonious society) kan din tur a ni. 5.2 Duai hauh lova, ram leh hnam hmangaihna tak taka kan thawhho a \ul a ni. Japanese, Korean leh Singapore ho hian entawn tur kawng \ha tak min kawhhmuh tawh a ni. Nation building hi thil awl ai a ni lo. 5.3 Pu Rokunga nationalism-ah chuan Mizo nih leh corruption a kal dun thei lo (in-complete) a ni. Kum 20 rammu in ralthuam nen Political Identity sualin kan bei tawh a, tunah hian duhthusam thleng lo mah ila Political status sang tak Statehood hial kan lo chang ve ta. Tunah chuan, Armed struggle a\angin Transformational struggle kan bei ve ta a nih hi. Armed struggle aiin transformational struggle hi a awl chuang miah lo. Tribal community tam tak an fail-na a ni a, mahse Lalpa chakna rin chhanin kan bei ang a, Mizoram hi Chhawrpial run iangin kan siam dawn a ni.

- 345 -

ROKUNGA THEOLOGY
L. H. RAWSEA, ATC, Durtlang

Rokunga hi hla phuah thiam hmingthang, kum zabi 20-na chhunga Mizo zinga hla phuah thiam ber chawimawina, Poet of the Century dawngtu a ni a. Zofate tan ro k<ng nih a tling takzet a ni. Rokunga hi thei kung rah duh tak ang a ni a, a z^r chhak lamah te, a thlang lamah te, a ler lamah te pawh a rah kur nghek nghuk mai. He thei kung \hami-ah hian kan lawn ang a, a theology zar ngei mai chu kan kuai k<r ang a, a rahte banin kan lo dawn a ni. Rokunga hlate hian mite ngaihven a hlawh hle a, kan thu leh hla thiamten an zir chipchiar hle tawh laiin theology lam a\ang erawh chuan zir a la ni meuh lo. Rokunga hla theology hi zir tham a awm bakah zir ngei a \ulna lai a awm a. Mizote dinhmun a\angin tribal theology zirna atan pawh amah tluka behchhan tlak an tam bik kher awm lo ve. Kan hriat \heuh angin Rokunga hi rawngbawltu pawimawh tak a ni a. Mission Veng Kohhran Upa a nih b akah Synod hnuaia thu leh hla lama rawngbawlna pawimawh tak, Loch Printing Press (tuna Synod Press) enkawltu te zinga mi a ni. A hla phuah hriat theih chin 128 zinga a tam ber (42.96%) hi Pathian hla a ni a, khuarel lam hla te, ram leh hnam hla te leh a hla dang te pawh hi Pathian hlaa chhiar ni chiah lo mah se a khawvel hle lo. A hla hmasa leh hnuhnung ber pawh Pathian hla a ni. Kristian Hla Bu, tuna hman m>kah hian Rokunga hla 19 a chuang a. Amah hi rimawi lama mi ril tak, tonic solfa thiam tak a lo ni lehzel a. Hla thl<k siam hi a thiam hle bawk a, a thu mila a thluk b^n a thiamzia chu a hla zuna uaiten an hre ber awm e. A

- 346 hla zawng zawngte hi amahin a thl<k a siam vek bakah mi dang pawh a siamsak nual a. Lalruali hla mawi pahnih - Ka Chenna Ram Thlaler A ni Lalpa tih leh Hneh Theih loh Nun Ka Nei tih hla thl<k hi Rokunga siam a ni. Rokunga hi awm ta lo se Lalruali pawh a Lalruali bik lo mai ^wm asin! Heti khawpa Kohhran tana mi thawh hl^wk hian chawimawi a phu a, a hlate hian zir chian a phu hliah hliah a ni. Roku nga theology zir nan hian a hlate hi hmanraw bulpui bera hmangin Rokunga Memorial Committee buatsaih, Rokunga Hlate (1999) hi kan hmanraw pui ber a ni ang. Hemi b^kah hian Rokunga chungchang ziaka awm tawh kan hmuh theih ang ang kan hmang bawk ang a. Theology a\anga zir tur kan nih avangin kan rama theologian langsar zualten Mizo theology chher nana kawng an lo sial tawhsa chu zuiin Rokunga hlate hi kan zir dawn a ni. I. Kristian Theology: A Awmzia leh Chhuichianna Hman tin huapzo theology a awm em? Hei hi zawhna pawimawh tak a ni. Theology tih hi khawvel ram tin leh hmun tina mite pawm tlan \hap khawpa \ha leh fiaha hrilhfiah theih a ni lo va. A \awng bul a\anga phawrhin theology tih hi han hrilhfiah ve luam pawh ni ila, Pathian nihna leh a chanchin zirna tih bakin a sawi theih loh a ni ber. Theology: Hun kal tawhah Theology chu hun hrang hrang leh hmun hrang hranga miten hrilhfiah thiam dan leh hrilhfiah dan an nei a, hun hrang hranga miten theology kalpui dan an nei \heuh bawk. (a) Kohhran din \antirh lai huna mite chuan rinna ven him leh puanchhuah hi an hnapui ber a ni a, chu chu an theology a ni.

- 347 (b) Hun laihawlah erawh chuan theology chu finna leh hriatna anga ngaih a ni a, theology hi khawvel finna (philosophy) hmanga Pathian thu zirna a ni. (c) Siam\hat huna theology an kalpui dan chu a dang leh a. Bible zirtirna hmanga Kohhrana zirtirna dik lo leh tih dan \ha lo dodalna theology a ni. (d) Enlightenment hun (AD 1650-1780) chu tunlai thiamna in\an hun a nih avangin dilchh<t taka Pathian thu zir hun a ni. (e) Kum zabi 19-naah chuan khawvelin hun pawimawh tak a tawng a. Thilsiam chhuah leh sumdawn lamah khawvelin hma a sawn a, Science thiamna lamah khawvel a \hang bawk a. Bible kalh z^wng zirtirna a lo chhuak ta! Darwin-a Theory of Evolution te, Einstein-a Theory of Relativity te, Karl Marx-a zirtirnaten na takin Kohhran a run a; Biblea chuang thu tam tak rin lohna a lo piang ta. Chu chuan theology chi hrang hrang a hring ta a ni. Tunlaia Theology kalpui dan tlangpui Zabi 20-na chawhnu lam, kum 1960 hnu lamah chuan theology kalpui dan thar a lo piang chhuak leh a. Hmanlai thu hlui leh un pui pui, tunlai hun atana pawimawhna nei lutuk tawh mang lo hmanga theology buaipui chiam chiam duh t^wk lohna a awm a, Chhanchhuahna Theology a lo piang chhuak a. Chu theology-in a tum leh a kawh ber chu Pathian chhandamna chuan mihring leh thilsiam dang zawng zawngte chu hnehchhiahna leh awpbehna laka chhanchhuah hi a ni. He theology hian mite tuipui a hlawh hle a, no a hring a: Latin American Theology te, Black Theology te, Feminist Theology te, Asian Theology te, Indian Theology te a lo chhuak ta chuk

- 348 mai. Indian Theology hi Dalit Theology leh Tribal Theology hian a luah hneh hle. Mizo Theology kan neih ve a \ul Theology chu mihring nun a danglam ang zelin a danglam ve zel a, Pathian thilsiamte nun chhungril harsatna sukiang a, beiseina leh zalenna pe tura kalpui a ni. Sapho harsatna leh kan harsatna a inan loh avangin an theology kan ring mai thei lo va; an hnam nun leh khawtlang nun chu keini tih dan nen a inmil loh >m avangin an Pathian thu kalpui dan ang ang kan \awmpui thiang lo. Kan mamawh ber chu Mizo theology a ni. Tribal theology pawh hi hnam dang (tribal dang) thawhsa kan ring thei lo va; India rama tribal-te dinhmun ngei pawh hi a inang hek lo. India hmarchhaka tribal-te dinhmun hi central leh south India lama tribal-te dinhmun nen chuan a inang lo hle. Chipchiar deuh zawka han chhui phei chuan India hmarchhaka tribal \heuh \heuh pawh hi kan danglamna a tam hle a ni. Tribal theology chher kawngah hian Naga-ho hi an taimain an kal thui hle ta mai. Anni siam sa hi \awm theih chin awm bawk mah se kan pual ngeia din tluk a awm lo. Mizo theology chu engtia chher tur nge? Chher thar a \ul chin pawh a awm ang a, a thar chher chhuah pawh a \ul mahna! Chutih rual chuan chher sa tam tak kan nei tawh a. Chungte chu kan fawmkhawm a, kan rem fel a, awmze neia kan siam a \ul a ni. Mizo Kristiante hian danglamna bik kan nei a, chu chu zai reng mai \hin kan nihna hi a ni. Kan hlimin kan zai a, kan lungngaih ni pawhin zai kan \hulh chuang lo. Mizote hian kan theology hi a sakin

- 349 alawm kan lo sak le! Chuvangin theology hi experience a\anga siam mi a nih ngai chuan, Mizote hian Pathian kan hriatna leh pawlna hmanrua ber, hla hmang hian theology kan chher hnem hle tawh a tih theih. Ram dangah chuan, hnam dangte chuan an theology chu khawvel finna thuril hmang te, an finna leh hmasawnna kara Pathian an hriat dan a\ang tein theology an chher a ni thei e, Mizo Kristiante chuan kan theology hi hlain kan sa a ni. II. Rokunga: Mizo Theology Zempui Mizo theology kan tih chu eng nge ni? Engtia kalpui tur nge? Kawng hrang hranga sawi theih a ni awm e. K. Thanzauva sawi dan hi lo thlir ila: Mizo theology chu Pathian thu laipuia hmanga Pathian leh Mizote inlaichinna thu a chiang thei leh dik thei ang bera Mizo \awngkam, hnam nun, ngaihdan leh dinhmun hmanga sawifiahna a ni. Hetianga Pathian leh Mizote inlaichinna thu, Mizo \awngkam leh hnam nun leh ngaihdan leh dinhmun hmanga a chiang thei anga bera sawifiahna hi khawiah nge a awm? Tu kuta mi nge kan l^k t^k ang le? Mizo zingah heti lama \hahnemngai tak tak leh thawh hl^wk tak tak kan nei nual a. Ch<ngho pawh chu kan la belbul zel turah ngai ila. Tun \umah hi chuan Rokunga zempui a\angin theology kan rt dawn a ni. Rokunga Theology Kalpui Dan Mizo thl>ngpuia ram dang thil dawn a thiam : Kristian theology hi hmanlai Juda, Grik leh Rom-ho khawvel a\anga lo chhuak a ni a, chu chu Saphovin an dawng a; keinin Sapho kut a\angin kan dawng chhawng ve leh a. Mizote tan chuan theology hran emaw, a thar hlak emaw chhera siam chhuah theih a ni mai lo. A thar hlaka siam tum ni ila chuan Bible

- 350 zirtirna leh Kohhran tih dan tam tak hnawlin Mizona kan chawisang dawn emaw a ni ang. Hemi-ah hian Mizo Kristian \henkhat chuan kan daisual tawh hial ang. Tih-mizo kan tum luatah an dai baw ve thei. Chu chu a him lo va, thil tih chi lah a ni hek lo. Bible hi Juda-Kristian leipuia \o ni mah sela Mizoram daifima ch^wm tur a ni a. He thil pahnih hmanlai Juda-Kristian tradition leh Mizo tradition inkara puarak hna thawk a, inn>ltir a, inneih hial puitlinpui thei tur kan mamawh a ni. Chu hna atan chuan Rokunga a tling tlat; a chungchuan bikna pawh a ni awm e. Bethlehem chu Judai rama khawpui pakhat a ni, a hming thlak emaw, a awmzia sawifiah emawa tih-mizo chiam theih a ni lo. Rokunga erawh chuan thiam takin par tih te, ram \uanna tih te, mualah tih te, bawng in run/tlawm tih te, dai reh tih te nen a inkawmtir a, Davida khawpui chu Chhawrpial runah a hung l<t a ni. Chutiang bawkin Emau tih pawh hi Jerusalem kianga khaw pakhat a ni tih bak chu amah ngawt hi chuan sawifiah thiam a har. Rokunga erawh chuan tluang lam\huaah tih nen a inzuitir a: Awm khawhar tlai n>mah, Emau tluang lam\huamah Khawharin Lalpa kan ngh^k che. tia an chheh chhuah meuh hi chuan, mitthlaah Emau khua hi a rawn lang nghal ruak a ni. Hetianga Mizo thil leh Bible thil a hmehrem thiamna hian Rokunga rilzia a pho lang a, chu mai chu ni lovin Mizo theology a chher a, a tihausain awmze thar a piantir bawk.

- 351 Her meneut ics Hermeneutics chu Pathian thu hrilhfiahna tih nen a thuhmun a, theology zirnaah chuan an dah pawimawh hle. Bible hi chhiar thei mah ila, a chhiar dan tur dika chhiar kan thiam lo thei. Ethiopia mi tilreh lehkhabu chhiar ang maiin a awmzia hre map lovin a chhiar theih (Tirh. 8: 27-31). Tuma hrilhfiah loh hi chuan kan fiah ngawt lem lo. Hun leh hmun k^r hlat vang te, mihring nunphung, khawsak dan leh \awng inan loh >m avangte hian Bible hi chhiar thei mah ila, kan hre thiam ngawt thei hauh lo nia! Kan Bible hi Juda leh Grik-ho ngaihtuahnaa ziak a nih avangin tunlai mite tan a chiang t^wk tawh lo va. Tunlai mite hriat thiam theih tur z^wnga siam a ngai a, chumi atan chuan puarak tu emaw an awm a \ul \hin. Mizo zingah he puarak hna thawka, Mizo hermeneutics leipuia bungho zingah Rokunga hi sawi hmaih chi a ni lo. Ani hian Grik \awng leh Hebrai \awng leh Sap\awnga tikawi kual lovin Bible min hrilhfiahsak a. Mizo hla thu mawi tak hmangin Bible thuchah a pho chhuak a, kan han sa dual dual mai \hin hi chu a ropui a ni. Siamkima sawi ang takin Rokunga hian Isua lo pian thu, Chanchin |ha bu a\anga kan hriat zawng zawng tih mai tur hi a l^wr kim hle. Tin, ch<ng hun lai chuan heti hi a ni a, Kaisara Awgustan khawv>l zawng zawng hming ziak tur thu a pe a, (Lk. 2: 1) tia Luka ziak hi, a nawlpui tan chuan han herh haw mai tur a vang a ni. Rokunga thung chuan he thu hi Mizote thinlungah: Hmanah Kaisar lal lian reng pui, Lal lai ni eng hnuaiah; An hril van hnuai khuavel chhiarpui hmingthang.,

- 352 tiin a han barh lut zaih mai a, kan tlai hlawm teh e! Thimin lei a tuam laiin, van >ngin piallei a chhun, a han ti maite phei chu, Van Zaipawl sak b^ng kha a hria emaw tih mai a awl e. Hre lo hovin Lukah ziaka an zawng ta mai a nih pawhin a mawh lo ve! Rokunga hian Bible thu hi a \awng bul lam a\angin min lehlinsak a ni mai lo, Pathian thu awmzia leh a tum chu Mizote thinlungah a bilh l<t a, a thl<k nen lam a siam a ni. Pathian mihringa lo chang a hriat chian ang bawk hian, Pathian thu chu Mizo thinlungah chantir dan a thiam tlat mai hi a mak a ni. Khualb<ka an len ve t^k loh avangin ran chaw p>kna thl>ngah a muttir a, (Mat. 2: 7b) tia Matthaia han ziak lek mai t> pawh hi Rokunga kut a thlen tawh hi chuan thuchah ngaihnawm a tling tawh \hin. Khualbuk vengtu suihlung m^wlin, Van Lal Rengpui ka lung damna, Puan ang a hnawl ta e. Suihlung m^wl khualbuk vengtu, a Lal Rengpui, a lungdamna hnawltu chu Rokunga hian a hnawl l>t a; keini Rokunga hla sa \hinten khualbuk vengtu kan hnawl chhawm ve ta z>l a ni. Tu man Khualbuk vengtu, Isua tana pindan zuah lo nih kan duh ta lo a nih hi. Mizo identity & cultur e Mizo theology chher chhuahna atana hmanraw pawimawh Mizo identity leh culture-a thil hlu hriat chian a pawimawhzia chu kan hriatsa a ni; kan sawi zel tawh lo vang. Rokunga hun lai khawvel chu kan hria a, hnam tin ram tinah nationalism harhna thlen lai a ni. Mizote pawhin hnam rilru kan pu lian hle a. Culture humhalh tumna a sos^ng a, culture ngaihsan lamah kan \hangharh a, chutah zawhna pawimawh

- 353 tak a piang ta. Mizo identity chu eng nge ni? Mizo culture chu eng nge? Eng chen nge kan humhalh ang a, eng chen nge kan kalsan ang? Kan identity leh culture hi pi pute nun leh an tih danah zawn chhuah kan tum fo va. Culture leh hun kal liam tih \hin hi thliar thiam a \ul. H. Vanlalauvan, Kan identity leh kan culture hi kan past experience-ah chuan eng emaw chen chu a innghat ngei mai. Amaherawhchu, kan past experience chauh hian kan identity leh kan culture hi a keng lo, tia a sawi hi a dik hle. Rokunga hi chu lamah chuan a meng fiah hle a. Mizo nuna thil hlu leh \ha chu a chhawm nung a, chhawm nun tlak loh erawh chu a phawrh thar bik hlei lo va. Tlawmngaihna, huaisenna, taihmakna te hi Zo ze mawi duat taka a khawi nun chu a ni. Mizote hi Kristian ni mai lova Mizo Kristian kan nih avangin Mizo nun hluiin min awi tlei zo lo va; Sap-ho culture-ah lungawina kan hmu chuang lo. H. Vanlalauva v>kin a sawi angin Mizo Kristian culture-ah chauh lungawina leh tleina kan nei thei. Chu tak mai chu Rokunga hian a man chiang a, culture hluia a \ha chin hlirin, Mizo Kristianna a bel a. C. Rokhuman, Rokunga hian Mizo nih nawmzia te, a lungawithlakzia te a sawi \hin a, Sap nih a chak miah loin kan hria, a tih hi \awmpui lohna chhan tur a vang viau mai. Zikpuii Pa phei chuan, Pu Rokunga rilruah chuan Mizo han tih hian dikna, huaisenna, rinawmna, tlawmngaihna a kawk nghal , a ti. III. Mizo Kristiante Tana Rokunga Pawimawhna Rokunga theology kalpui dan kan hre ta, Mizo Kristiante tana a pawimawhna lam lo chhui ve leh dawn ila:

- 354 Pathian leh Mizote inlaichinna a thlung nghet Rokunga hlaah hian Pathian pakhata mi nung pathum Pa leh Fapa leh Thlarau Thianghlim kan hmu a. Chung zingah chuan Pa Pathian a lam zing ber a, Fapain a dawt a; Thlarau Thianghlim erawh a lang tam lo hle. Khualzin Mai Ka Ni tih hlaah hian chang 2&3-naah \um hnih a hmang a, I Hming Ropuina Tur tih hlaah pawh hian I Thlarauvin tih a thunawnah kan hmu a, chang 4-na tlar bulah, Thlarau tih a lo lang leh a ni. Hei hi Thlarau Thianghlim chiang taka kan hmuhna chu a ni deuh mai em? Pathian sawi nan Rokunga hian hman rim bik \awngkam a nei, chung zinga langsar ber chu Chung Pathian tih hi a ni; a hla 16 chuangah a hmang a ni. Hei hian Rokunga thinlungah Pathian chu engkim chunga mi, a lalna leh thuneihna chu mihringte cho ph^k rual loh leh dod^l ph^k loh a nihzia a tar lang. Chu Pathian chu Lal a ni a, finna ropui petu, a mite rorelsaktu, chatuanin hnam tin t^n kulhpui nghet, Lalberte Lalber, hruaitu, veng rengtu, a mite hruai khawmtu leh siamtu a ni. Mizoten Pathian kan sawina pakhat Khuanu tih pawh hi a hmang rim hle a. Hei hi chu Pathian chu venghimtu leh malsawmtu anga sawiin a hmang deuh bik niin a lang. Rokunga hlaa thil chhinchhiah tlak tak chu Pathian leh Mizote insuihzawm tlat hi a ni. Chung Pathian tia a hmanna tam ber hi Mizo hnam chanchin a sawina nen a inzawm deuh zel a. Pathian chu hnam tin ta a nihzia a hria a, chu Pathian ngei chu Mizote tan auvin a hauh tlat a. Pathian finna leh theihna tel lo hi chuan ropuina leh lal\hutthleng an ral \hinzia a hre hle a ni.

- 355 Nang erawh chu chatuanin, Hnam tin t^n kulhpui nghet; Lalberte Lalber chuanin, Ro min relsak ang che. Ro Min Relsak Ang Che tih hla kher hi zawng Mizote tana Pathian thilthlawn pek a ni. A rilzia hre lo leh hlut nachang hre lo chu Mizo Kristian dik tak pawh va ni ng<t suh! Pathian mihr inga a lo channa Rokunga hlain a pho lan chian em em chu Pathian mihringa a lo channa hi a ni. Kristian Hla Bu-a Rokunga hla 19 zinga 12 chu Krismas hla a ni. Rokunga hi Kristian Hla Bu-a Krismas hla thawh hnem ber a ni bawk. Rokunga leh Krismas chu sawifiah ngai lo khawpin kan chiang awm e. Siamkima khan Rokunga Krismas hlate hi, Krismas khawlai hla han tifiam bawk mah sela, Rokunga leh Krismas inlawm tawn hmuchiangtu a ni: Krismas leh Rokunga hi an intil^r tawn ve ve bawk. Krismas hlate avang hian Rokunga hi a l^r phah lehzual a, Krismas pawh hi Rokunga hlate avang hian \halaiten an uar phah nasa lehzual a ni, tia faktu kha a ni. Engvangin nge Rokunga Krismas hlate hian mi thinlung a fan raih bik? Rokunga Krismas hlain rilru leh thinlung a khawih tlat bik hian chhan a nei; Pathian hmangaihna th<k tak a phum tlat vang hi a ni ngei ang. Chung Pathian tia \ih leh zah taka vawi tam tak a sawi chu ran thlengah a lo mu ta mai si! Lalberte Lalber tih leh Roreltu tia a sawi \hin kha Bethlehem ran in tlawm takah a rawn piang a, mihringah a rawn chang ta. Hmangaihna vanga a ropuina zawng zawng hlip thlaa mi sualte chhandam tura rawn kal a nih hi Rokunga hian a hlah lo. Chung

- 356 Pathian inngaihtlawmna hi a pho chhuak \ha em a, Rokunga Krismas hlate hian sak a hlawh a ni. He ran chaw p>kna thleng tlawm taka lo piang hi, tlawm hle mah se Rokunga thinlungah chuan Lal thar, Lal duhawm ber, Van Lal Fa, chhandamtu, lei leh van Lalber, remna lal a ni tho tho. Khawvel thim ti>ngtu, Van lal ropui, Van Lal rengpui, a lung damna a ni cheu mai. Mizo identity a chawi s^ng Rokunga chanchin zira ziaktu reng rengte hian a Mizozia an sawi vek tih theih a ni. R.L. Thanmawian, Rokunga hla khaikhawmna chu hawrawp mal pali Mizo tih a ni, tiin a sawi. Rokunga Mizona tak hi Mizo theology tarmit a\ang chuan a ngaihzawnawmna lai tak a ni. Tribal-ho harsatna lian ber chu identity crisis hi a ni. Tun hmaa mahni ram chhunga khawvel dang tihbuai hauh lohva awm \hinte kha tun lainain a han nuai a, khawvel >ng an hmuh ve chinah chuan an tan hlauhawm a rawn insehmur \uam \uam tawh \hin. Hei hi keini Mizote dinhmun a\anga chh<t pawhin a dik hle. Rokunga hi Chanchin |ha avanga Zoram khawvel nasa taka inlehburh laia piang a ni. Mizoram chanchina thil pawimawh tak tak bawih chhuah, German ral dova France rama Mizo tlangval sanghnih rual kal te, Thlarau Thianghlim harhna te, |hing Tam te, politics inthlak danglam te a hmu vek a. A hun laiin zirna lamah ramin nasa takin hma a sawn a; BA hmasa ber te, MA zo hmasa ber te pawh a hmu phak a; High School neih (1944) leh College din (1958) te a hre hman a. Ram hmasawnna tura din \halai pawl hrang hrang YMA leh K|P te pawh a hmu vek a; Mizoram buai pawh kha a hre hman a ni.

- 357 Politics, social, economics thila zalenna tak tak nei tur chuan kan identity a chian a ngai fo va. Ram hrang hranga tribal-te harsatna ni fo chu nihnaa chian hi a ni. Mizo tlangval rual France ramah an kal a, s^p nula leh tlangval hmel\ha pui pui an zuk hmu a. Chutah an khawhawi a lo zau zel a, lehkha zirin Zoram pelin an thawk chhuak a, hnam dang pumraw \ha leh dawlh kai \ha tak tak an kawm a, an hmel\hatzia an sep rawtui a. Sipaia lut Mizo tlangval an lo pung chho zel a, hnam dang hmel \hatzia an hria a, mahni insitna a lian chho hle. Mizote lah chu hmel\ha bik vak hek suh, hmuhsitawm tak niin kan inhre dawn ta mai a. Rokunga erawh chuan: Mizo kan ni kan hm>l a \ha, Kan tum a s^ng bawk si, a ti daih mai! Mi chhia, l^k tl^k loh, tuma ngaihzawn tl^k loh nia inhriatna hian a chhe zawngin nun a khalh thei. Chumia tlakchhiat theihna laka Mizote min vengtu chu Rokunga hi a ni. K. Thanzauva chuan, Tribal-te hian identity crisis hi kan tawk a, chumi laka chhanchhuah kan nih theihna tur chuan, kan hm>l a \ha, tih theih hi a pawimawh, a ti. A dik tak chuan India rama tribalho hi han thlir ila, anmahni an indah hniam hle hlawm. Mi ngoho awpbehna laka mi h^ngte an chhuah theihna tur chuan an vun rawng vanga mahni inhmuhsitna an kal pelh a ngai a. An thupui ber chu, ka hang n^a ka nalh a nia, (black is beautiful) tih a ni. Mi h^ng an nih kha an zahpui lo, an chhuang a ni ber zawk ang. Keini hi hm>lchhia nia kan inhriat tlat chuan kan saltanna a\angin kan chhuak thei ngai lo vang. Chu chu Rokunga hian a hmu chiang hle. Mizo hi hnam hm>l \ha, Mizoram hi ram nuam ber ang maiin a sawi a sawi a nih hi.

- 358 Zoram thar dinna thuchah Chanchin |ha hi Pathian thiltihtheihna a nih avangin ram siam\hatna a ni ngh^l bawk. Sualna, hlemhletna, thatchhiatna, diklohna leh rorelna fel lo hmanga kan ram a tl<kchhiat loh nana ram vengtu chu Chanchin |ha hi a ni. Kan vantlang nun te, khawtlang nun te, ram rorelna leh ei bar zawnna chen hian Chanchin |ha hian min luh chilha min khawih danglam kan ngai. Chutih rual chuan Kohhran hruaitu leh Pathian thu thiamho pawh kan hnam kalsiam hi r^l a\anga kuangkuaha thlir leh sawisel ve satliah \hin kan ni ta ber a. Rokunga erawh kha chuan sual leh \ha lo, kan ram eichhe thei a hmuh chu a ngawih bopui lo. Tunlai theology lar tak mai Liberation theology chu mi rethei leh hnehchhiah tuarte chhanchhuahna lam hawia Pathian thu chhuina a ni. Mizo Kristian tam berten chhandamna kan sawi dan leh hriat thiam dan hi thih hnua thlarau chhandamna, mi mal chan tur angin kan ngai ber. Rokunga erawh chuan a hla hmangin mihring nun pum pui chhandamna chu Isua Kristan min hlan tih a puang a. Hlauhawm laka chhandam kan nihzia a hre chiang a, Mizote hlauh em em \hin ramhuai chu Chanchin |ha-in a <m bo ta tih a puang a; Pathian kutah chuan he ram hi a himzia pawh a hria. Indopui II-naa Japan r^l hlauh lai pawh khan Aizawl khawpui himna tur hi Pathianah a nihzia a chiang a, Zion kulhpui veng himtu chuan a venghim dawn tih a hre chiang hle: Z^wlkhawpui kan v^ngkhua Isua pawh l>n v>na, R^lin min do mah se kan hlau long; A chh<ngah Lal Isua z^n riak a ch^mna hi, Tumah r>ngin an do thei lovang.

- 359 Mizoram damna atan hian inpu mkhat pawimawhzia a hre chiang hle a. He rama hnam ze tinreng mai hi Pathian lalna hnuaia lungrual taka khawsa ho tur kan nihzia pawh a fiah tawh hle a ni. A hla pakhat, Ram Khatah Hnam Ze Tinreng tihah hian inhmangaih leh indawhtawna nung tur kan nihzia heti hian a sawi a: Hnam lianin hnam t> hmusit suh se, Hnam t>in hnam lian itsik suh se; |angrualin inhmangaih tum sela, Tuin nge ngam thei ang le? Tl^ngkawmna Kan sawi thui viau mai, thu tlang lo k^wm dawn ila. Rokunga hi theologian ni lo mah se Mizo ziaa Pathian thu kalpuina turah a zempui nih tling. Pathian leh Mizote inlaichinna pho chhuak thiam tak a ni. Mizo nuna nunze mawi leh tih dan \ha a thur chhuak thiam hle a, a hla a\ang hian Mizo theology siamna tur hlum ban sawh tur a so \ha hle a ni. Mizote thlaraumina chu hla hmangin kan puang chhuak a, chuvangin hla hmanga kan hnena Pathian inpuanna hi kan tan theology thuk tak a ni zel dawn. Rokunga hla chauh a ni lo va, thlarau lam hla ril pui pui kan neih mi dangte a\ang ngei pawhin Mizo theology kan tiphuisui tur a ni ang. Pathian nena kan inlaichinna puanchhuahna th<k kan hlate hi zir chiang zel ila, Mizo Kristiante thlarau nun a nghet zual zel ang a, kan ram leh kan hnam a dam ngei ang.

- 360 -

ROKUNGA - MIZO NIH TINUAMTU


B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

Hnam tin hian mahni tawkah mahni hnamah hian kan lungawi thawkhat \heuh chuan a lang a, loh theih loh a nihna chen pawh a awm. Mahse Mizote hi mahni hnam nih nuamti zual deuh bik an ni em aw, tih hi ngaihtuah tham tak niin a lang. Hrangbana College-a ka thawhpui English Department-a mite chuan an \hian, College an kaipui, inti sap tak, Mizo hming pawha insawi ngai lo, tun hnua Media lama inhmang tak hmeichhe fel angreng pakhat pawh, Delhi lama a inti sap vel chu an lo ngaisang hauh lo mai a, a Mizo \ha leh tih an sawi \hin a. Hmeichhe vengva tak dang ram danga zin fo, lehkhaziak taima ve tak pakhat pawh, Mizoramah chuan sap ang deuhvin sihfen a inbel a, ram dangah erawh chuan Mizo takin puan a bih zaih \hin e an ti bawk. Heti taka Mizo ten Mizo nih nuam kan ti hi a chhan sawi tur tam tak a awm thei ang a. Hla phuah thiam Rokunga hi a thawh hlawk ber pawl ni ngeiin a hriat a. A hlaah eng angin nge a lo phuah tih chipchiar lem loin i lo chhui teh ang. 1. Mizo |halaite thawpikna a vaikiang Kum tam fe pi pute chu an phak tawka hla phuahin an lo inawi lungleng ve a. Kum 1894-a Kristianna a lo tawlh luh khan, Kristian hla Sap\awng a\anga lehlin leh anmahni siamte a buin an chhuah a, a pung chak hle a. Chung hlate chauh chu Kristiante chuan sak tura tih a ni a. Pi pute hla chi hrang hrang chu an hnawl vek thung. Chutiang ngawt chuan Mizote hawk a fah zo lova, harhna

- 361 runpui vawi 3-na a thlen hnu, kum 1920 vel chuan Mizo ir-awm chhuak Kristian hla a lo chhuak ta a, Patea, R.L. Kamlala te, C.Z. Huala te leh mi dang dang an lo chhuak ta ur ur a, Mizoram dung leh vang bakah Zofate chenna ram chu a fawn thleng thuai a, mipuiin an duhin an sa tui em em a, Mizo Kristian Hla Thar vuah a ni nghe nghe. Kristian hla, Sap\awng a\anga lehlin leh heng Mizo Kristian hlate chauh hi Kristiante chua sa tura tih a ni. Mihring zia leh nunphung hi mak angreng tak a ni a. Nulat tlangval lai hun mawi leh nuam, an dam chhung hun rangkachak hi amah ngawt chuan a tlei thei lova, an induh tawnna leh inngaihzawnna leng vel chu \awngkaa sawi ngawt chuan an lung a dum zo lova, an tuihalna a tireh pha hek lova, an lunglenna a chhawk thei bawk hek lo. Hla-a hril a ngai a, puan chhuah a \ul a, lungleng taka sak vawng vawng an mamawh. Chu chu Kristian hla ngawt chuan a thawi dam zo si lo. Tichuan 1915-17 velah, Kaihlek hla a lo chhuak ta a. Kristian hla thu kaihlek leh a thluk te rinchhan hmiaha phuah a nih avangin Kohhranin a do na hle a, a sa Kohhran U pain an hriat chuan khaw \henkhatah an phuar hiala sawi a ni. Kum 1925 vel khan Sap Love Song thluk rinchhanin Mizo Lengzem hla a lo chhuak ve leh a, hei hi chu Kohhranin a do na lutuk lova, mahse a lawm lem lo. Kum 1930 -1950 vel hi a pahnihna a vul lai niin a lang a, vawiin thleng hian a la reh tak tak lo. Heng hun laia nula leh tlangvalte nun hi a chep hle a, kaihlek hla leh lengzem hlate chu feh kawngah te, thing phurh leh tuichawi kawngah te, ramhnuaiah te an sa rawng rawng \hin a. An hun tawng kha a thawpik thlak hle mai.

- 362 Vanneihthlak takin Rokunga te, Vankhama te, Liandala te leh mi dang dangin hla pawisawi lo, tuma mitmei ven ngai lo leh tu bulah pawh inthlahrung hauh lova sak chi-Ramawih hla te, Ramngaih hla te, Hnam hla te, Mizoram tlang, lui, ramngaw, thingzar, sava te leh nungcha tinreng pangpar chi hrang hrangte leh a ram mawizia chawina, kum 1940 vel a\ang khan a rawn phuah ta a. Zofate tan, a bik takin nula leh tlangvalte tan malsawmna a tling a. An thawpikna boruak rit tak chu an rawn vai kian sak ta a. |halaite khuh bumtu leh hualvel tlat tu khawdur chhemkian kawngah hian ROKUNGA hian a thawh hlawk ber a tihtheih nghe nghe. 2. Mizorama piang nih a tinuam Kan Zoram nuam leh mawi, Mihr^ng pianna; A chul tawh hnu hr^ng hlui, Sakhming\ha kha; tiin Mizoram chu mi huaisen leh ralhr^t hming \ha tak takte pianna a nihzia a sawi a; chutiang ram ngeia piang ve nih chu iaiawm lo tak a ni a. Amah ngei a pianna leh seilenna ram a nihzia sawi pahin a mawizia a tarlang nghal a : Aw ka pianna, ka seilenna ram nuam, Lawmna piallei Zohmun s^ngah; Thingzar mawi leh pangpar vulna ram nuam, Ram zawng laiah i mawi chuang e. a ti hial mai. A hla dangah pawh : Aw Zoram nuam, i hming a mawi mang e, Kan pi kan pu mi \ha te pianna; I tlang, thing zar, thlifim, i zo tuithiang reng hian, Rilru s^ng tak leh nunmawi tak min pe.,

- 363 a ti zui zel nghe nghe. Chu a pianna ram chu sang taka hun duhin, khawvela dinhmun sang ber chi duhthu a sam sak a: Aw ka pianna ram kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phal lo che, Tho la, i ke in ding rawh., a han ti chhuak raih phei hi chu a sang vah vah hle a, ngaihtuah zui tham tak a tling. Hetiang hian Mizoram ngeia piang nih tinuam khawpin a chawi vul a. Mizoram pawna Zofa ten lo hrethiam se, mi dangte tan pawh nihlawh intihna tham a tling hial awm e. He thu ziaktu takngial pawh hi Rokunga hlate avang hian, Kawlrama a awm lai pawhin Mizorama a lo piang ve hi nihlawh a inti veng veng ve \hin. Chu a pianna Mizoram mawizia leh thlakhlelhawmzia a sawi zui zel a, ngaihno bei takin : Kan tlang ram a zo thiang, hring nghialin a mawi e, A tlang boruak leh a thlifim reng hian; Min lo va tiharhin min lo va tihlim em! Len nan tlang hmun dang reng ka ngai chuang lo., a ti ta a, mi naran hmuh thiam loh te pawh fiah taka hmu bikin, mawi takin a puang a : Aw Zoram nuam, i hming a mawi mang e, I lenthla leh i kimtlang reng a mawi; A thing zar mawite leh i tlang hmun tual nuam hi, Pialral ni >ng rengin a rawn chhu che., a ti hial mai. A tlang te, phaizawl te lui leh a luang ri te, chhum te, thlifim te leh lung naran te chenin mawi em em hian :

- 364 Tl^ng s^ng thing zar mawi leh phai zawla, Suanglungpui leh luipui luang ri; Van rang chhum leh thlifim leng velin, Khawvel mawi hi hla mawi a pe., tiin lungkuai taka a han phuah thiam bik te hi a runthlak ngawt mai. Hetiang hian tlang hriam vir ver, lui lian lawng kal theihna pawh awm lo leh phaizawl tak ngial nei tham lo, awihpang leh hmun rualrem lo tak tak deuh hlir awmna ram ni mah se, mawi leh nuam tak, chen chakawm hliah hliah theih khawp leh pianna rama thlannaawm hiala Rokungan a han phuah chhuak thiam hi a ropui hle. Chuvangin : Kan zo tlang ram nuam hi, Chhawrpial run i iang e; ti lo thei lo dinhmunah Rokunga a ding niin a lang. 3. Tlawmngaihna a tivul Zofate rilru leh thinlung khawih Tlawmngaihna Rokungan a chawi dan hi a ropui ngei mai, pangpar mawi tak anga sawiin : Kan tlang kan ram a hring a mawi, Tlawmngaihna pangpar mawi a vul; Rangkachak leh lunghlu aiin, Chu pangpar chu a mawi zawk e., ti meuha chhamin, tlawmngaihna chu pangpar anga Zoramah vul chiaiin a mitthla theih a, nun a tihlim a, khawtlang a tinuam bawk a, Aw tlawmngaihna hlu, aw nunna par a la ti ta deuh deuh a, uar lehzualin : Ka chawi ang che sakhming hluanin, Zo nun par mawi ka ti ang che; I mawina rimtui leng velin, Ram tin kil tina fang del del.,

- 365 a ti zel nghe nghe. Heta pangpar nen a tehkhin dan hi, nulate sawi nana hman \hin, a chuai leh hmazia sawina lam ni lovin, a mawizia sawi nan a hmang niin a hriat thung. He hla kum 1951-a a phuah hi tlawmngaihna tungding tur leh tinung zawm zel tur din YMA hian thil tihhonaah an sa ngun hle a, vawi eng zat nge an sak nawn tawh tih hi chhiar sen a ni meuh tawh lovang. Chuvangin he hla hian Mizote zingah tlawmngaihna a sawh nghet deuh deuhva, a tivul zual ti ila a sual awm love. Zofate hi Tlawmngai hnamah kan inchhal a, khawiah pawh tlawmngai ngei turin kan indah tlat a. Chu chuan nunho a tinuam a, mirethei leh chanhaite an thlamuang a, khawtlang a thawveng \hin a, Mizo nih a tinuam sawng sawng a tihtheih aw e. Chumi kawngah chuan Rokunga hian a thawh hlawk hle in a lang. 4. Mizoram hi Lungrualna ram niin a hmu Chhungkuaah te, Vengah te, Khuaah te leh Ramah te hian inrem taka awm dial dial hi khawvela thil pawimawh berte zinga mi a ni a. Chu ram leh hnama Mizote Rokungan a hmu hi a ropui hle : Kan lenna chhimhlei tualah hian, Sappui nun reng kan ngai chuang lo; Sakruag tuamna puan mawi ber aiin, A mawi zawk e, SUIHLUNG KAN RUALNA hi, Nun dan mawi vuan zel i khuareiah., ti a a phuahte hi a ngaihnawm a, hmun dangah pawh : Ziahzam kai chiaiin rammawina a lo lang a, Hawihkawm lenrual \henawm khawveng zawng pawh,

- 366 INREM TAKA lentirin thla a timuang e, Vanram chhawrpial chhuahtlang a iang reng e., a ti zel phei hi chua lung a kuai zual. A hla lar tak Kan zotlang ram nuam tih hlaah, Hallo ten lungruala dar ang kan lenna, tih leh, Tlangtin zaleng zawngte lungrual kan insuihkhawm, a tih ngat phei hi chuan a \ha chang a ni lo, a nuam veng veng a ni ber mai. SUIHLUNG RUAL TEA kan lenna par mawi, Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam, tihlaite hi a mawi a, Mizorama piang leh cheng nih hi a nihlawhthlak hliah hliah hian ka hre \hin. Hetianga Mizoram pum lungrual tak leh hlim taka len za ho dual dual hun hi kum 1890 vel a\anga 1965 vel thleng kha niin a lang a, kum 1966 hnu lamah chua Zoram a buai a, khawvel thilah intlansiakna a nasa a, tun hnu deuhvah chi bing zawnga kal duhna a lo lian \an a, kan chheh vela kan Mizo hnahthlak pui sakhua leh politics thlenga chi bing zawnga kal na tak ten min chim \an ta. Roku nga Zoram nu am leh Lungrualna ram kha a b o mai dawn em? |hangtharte kan fimkhu r a ngai tak meuh a, mawhphurhna leh tihtur an va nei nasa em! 5. Mizo nih vang hrim hrima lawm turin mite a kawhhmuh Pi pute kha eng hunah nge Mizo tih hi an hman \an tih chhui chhuah a har hle a, sawi dan eng emaw awm bawk mah se, han pawm chat tur a vang. Mizo lal ropu i Bengkhu aia chu an ku m 1981- ah Alexandrapur thingpui huana Sap naupang a man a, a khuaa a hawn chu, Zoluti tih hming a phuah a. Mizo lehkhabu hmasa ber kum 1895-a chhuak chu, Mizo zirtirna bu an vuah a. Heng a\ang hian

- 367 anmahni insawi nan Mizo tih hi an lo hmang hm^ hlein a lang. Zosap chhuanawm, Mizote ngaina em em tu leh hmangaihtu Zosapthara (Edwin Rowlands, 18671939) chuan kum 1903 khan hla chhinchhiah tlak em em a phuah a, chang hnih a ni a, chang khatah tlar 16 lai a awm a, chutah chuan : Mizo kan ni lawm ilang in, Kan hnam \hatna zawng zelin; Thil \hain kan ram timawiin, Mizo lawm teh u. Mizo kan ni lawm ilangin, Kan vanneih na, tungding zelin; Kan pian fu-zia hi hmang \hain, Mizo lawm teh u., tih kan hmu a, Kan tlangval an thiam ve nen, kan nula hmel a \ha e, tihte pawh a tel a. He hla chu Middle School zirlaibu Bu Lai - II, 1909-ah a solfa nen a tel thlap a, sikul naupang ten a zir \hin bak chu mipui zingah chuan a lar lem lo a ni mai thei. He hla thu te hi a ze neknawk hle naa, a thu ken hi a pui a, a phuahtu rilru hi a thuk em em a ni. Zosapthara hi Mizo tih hming phuahtu chu a ni hau h lo a, mahse hnam pu m hu ap hminga titlanglawntu, hmang lartu leh Zofate thinlunga tuhtu chu ni ngeiin a lang. Chuvangin amah hi kan hriatreng a pawimawh hle. Mizo nih vanga lawm tura Zosaptharan hla a phuah a\anga kum 46, kum 1949 khan, a meichher chhit chu Rokunga chuan a la chhawng a, a aia >ng nasa zawk leh fiah lehzualin a chhi ta hlauh a : Mizo kan nih kan lawm e, Kan tlang a thiang bawk si;

- 368 Kan rilru pawh a s^ng e, Kan hming a thang bawk si., a rawn ti ta hep hep mai a. Zosapthara hla ai khan a thu luang a mam zawk a, a thluk a tho \ha zawk bawk a, a thuken chenin a sang zawk daih nghe nghe. Mizo kan ni kan hmel a \ha, Kan tum a sang bawk si; ti te leh : Chutin kan hmingthan mawina chuan Khuavel a deng chhuak ang; a han ti alh alh phei hi chu duhawm tak a tling. Nula leh tlangval \hahnem takin tui tak, hlim tak leh phur taka an han sa hup hup han hriat phei hi chuan an ngaihtuahna a pawt s^ng a, hmasawn zel turin an suangtuahna a vawrh thui vang vang em em a ni. Kum 1995 June 13-15 khan YMA Diamond Jubilee Vana Pa Hall-ah ropui taka lawma ni a. Chutah khuallian, YMA dintute zinga la dam awm chhun Pu Chawngzika (Upa) chuan, He hla a lo chhuah kha kan Zosapten an lawm vak lo, tih thu a sawi a, mak kan ti a, theihnghilh a har nasa. Tun lai thleng hian Zofate zingah Mizo tih ngainat leh duhna hi a fawn zel a, a lian zel nghe nghein a lang. Mi mal hmingah, a hmei a pain Zo an inphuah tel tam hle a, dawr hmingah pawh Zo tih telh an uar viau a, sawrkar hmalaknaa din pawl leh cooperation te pawhin an hmang hlawm a, ZOHANCO tih ang chi-ah, tin, veng leh khaw hmingah pawh put nuam an ti a, Zonuam, leh Zokhawthar tih leh a dang dagn kan hmu.

- 369 Hnam ropui leh hmingthangte chu dah \ha ila, kan chhe vela kan tlangmipui te hian, heti taka Zofaten Mizo nih nuam an tih hi engtin nge an ngaih ang aw, tih hi ngaihtuah tham tak a ni a. An niho ngei pawh hian Zofaten Mizo nih nuam an tih ang tluk hian an hnam hmingah hian an lungawiin an lungdum ve ang em tih hi zawhna lian tak a tling awm e. Aw le, a tlang lo kawm dawn ta ila. Khawvel pumpui leh India ram pum a\anga thlirin, Mizoram chu kilkhawr tak, tlawh hrim hrim awlai lo, tlang hriam vir ver tamna leh ram chhengchhe tak a ni a, lui lian, lawng kal ruau ruauna tham pawh awm lo, luikam phairuam leh phaizawl tihtham pawh nei lo a ni a. Mahse a chengte chuan an thlahlelin nuam an ti ve em em a, Mizorama piang nih chenin nihlawhthlak an ti a, tlawmngaihna a par vul a, inremna leh lungrualna ram a ni a, Mizo nih hrim hrim pawh vannei an inti a, ram dang an awt bik lova, hnam dang nih an chak bik hek lo. Heng rilru leh ngaihtu ahna an neih chhan hi, kan hla phuahthiam hmingthang ROKUNGA vang a ni lo tih chu kan hre \heuh ang a, mahse chutiang dinhmuna h<ngtute zingah a thawh hlawk ber pahnih thlang chhuak ta ila, hmaih phal rual a ni lovang. Chuvangin Rokunga hi Mizo nih tinuamtu bulpui ber PAKHAT a ni e kan ti a ni.

- 370 -

- 371 -

Then Li-na

A THU ZIAKTE

- 372 -

- 373 -

HLA SIAM DAN


|hangthar zingah hian solfa thiam an tam tak avangin solfa hmanga hla siam dan tlemin han sawi ila, hla siamtute hriat atan thil \angkai niin a rinawm a ni. 1. CHORD Hei hi hman dik thiam chuan hla a mawi a, hman dik thiam loh erawh chuan a hla thluk mawi hle mah se a thlur li-a han sakin a mawi har hle \hin. Chuvangin chord hmang thiam hla phuah leh hmang thiam lo hla phuah chu a nalh hlei deuh \hin a ni. Hla mawi taka remkhawm (harmonised) tur chuan Major chord leh Minor chord hi hriat hran thiam hle a \ul a. Kan hla phuah tur chu Major chord hi hriat hran thiam hla a \ul a. Kan hla phuah tur chu Major mode a nih chuan Major chord hi kan hmang tur a ni a, Minor mode a nih chuan Minor chord kan hmang tur a ni. Hla remkhawm kan hriat dan tlangpuiah chuan, entir nan heng a hnuaia mite hi han tarlang ila :
MAJOR

s dI s m m s d d
MINOR

dI f l f

m d s d m se tI m

r tI f sI fe re tI tI

f tI r sI r lI r fI

f d l r t m d l

s m dI d r m t tI

l f dI f t m se mI

t r s s l d l lI

lI mI d tI

d r mI lI d f tI r

- 374 Hengte hi a key a thuin chord dik leh \ha an ni vek a. Amaherawhchu hei ang chiah zel hi hman tur tihna a ni lo va, a dan tlangpui entirna chauh a ni. Tin, chord dik lo (dischord) pawh hi a thiampa chuan khawimaw laiah an han zep zauh a, a timawitu ni awm hial te pawhin a hriat theih bawk a ni. 2. NOTE HMAN DAN Note hman dan chu Air, Alto, Tenor, Bass remkhawm dan a ni a, chu kan hla chu thlur li-ah a kal dawn tihna a ni a, Piano dan hi a kalh tur a ni lo. Kan hla siam chu mihring ^w-a sakin a mawi hle a ni thei e, mahse piano dan a kalh tlat chuan mi thiam zawk te en ve atan a zahpuiawm nghal mai dawn a ni. Entirna - air note chu d ni ta sela, alto atan m kan hman chuan a dik lo a ni. A chord a dik phawt ahnu, eng nge pawi? i ti a ni thei e. A pawina chu air note d aia alto note m hi a san zawk avang a ni. Air note aia sang alto atana i hman chuan piano hi khapna leh kutzung\ang inhmantawn dan a rem lo va, kutzungpui lam chan leh zungte lam chan kha a inthlakthleng ta a, a tih hleih theih loh a ni. Tin, chu ai maha la pawi zawk chu, Old Notation (Staff, piano solfa i ti mai ang) hmangin mi thiamten kan hla chu lo letling ve duh ta sela, air note kha alto hmunah a dah ang a, alto note kha air hmunah a dah lo thei lo vang. Chuti a lo nih chuan chu hla chu ram dang miin tonic solfa-ah bawk lo letling leh thung ta sela, alto khan air hmun a chang ang a, a air khan alto hmun a chang ve mai ang a, a phuahtu phuah dan nen chuan a danglam hle tawh dawn a ni. Chutiang zelin Tenor leh Bass pawh a inkalthelh tur a ni lo.

- 375 Chuvangin hla i remkhawm dawn phawt chuan air note aiin alto note chu a kara note khat aia hniam a ni tur a ni, (i.e. d hi air a nih chuan alto atan chuan t ni lovin l emaw, a aia hniam emaw a ni tur a ni.) Tenor leh Bass pawh chutiang zelin. 3. A FORM SIAM DAN A form siam dan te pawh hian dan mumal tak an nei ve thliah zel a. Tonic solfa dan tlangpui musician hoten an hman tam berah chuan, hla tlar khatna thu hmasa ber chu vai chhuk zawng (barpui)a lak \an a nih chuan a tlar 2-na bul pawh chutiang a ni a, 3-na, 4-na etc. te pawh. Tin, vai chhoh zawnga lak \an a nih chuan tlar tin bul kha vai chhoh a ni zel deuh \hin a. Tin, thlukna lai tur emaw, a tawpna note (m, r, d, s, etc.) chu barpui bulah a awm ngei bawk \hin. Barpui bulah note awm lovin thlukna chhinchhiah (:-) a awm nghal mai ngai lo a ni; hlapui hi chu a danglam deuh a, heti chiah lo pawh hian a tih theih mai bawk ang. Hla chang neiah erawh chuan an hmang ngai lo a ni. Hetih avang hian musician hote chuan an hla phuahte chu zaipawl sak tur emaw, mipui sak tur emaw, vai theih chia an siam phawt chuan vuak 2, 3, 4, etc. vuak engzat pawh ni se, chhuk zawnga vai lai tur (bar pui) bulah note a awm theih ngeina turin remchang an siam zel \hin a ni. Chuvangin a ni hla hian vuak 2, 3, 4, 6, 9 leh 12 te hi a neih thliah ni. Chuti ni lo se, vuak chi hrang hrang siam pawh a \ul lo ang a, kan duh duhin kan siam ang a, chho zawnga vai lai tein kan hla chu a tawp mai \hin dawn a ni. Chutichuan hla siamtuin heta ziak anga a tih thlap chuan a remkhawm dan leh a form danah belhchian a dawl deuh ngei ang.

- 376 -

ENG NGE I NIH?


Mahni nihna hmusittu chu chi da ang a ni a, a pianna hmusittu chu ^nchhe dawng a ni. Rk. Miin ama nihna hmusit in mi ropui zawkte nihna chauh chu ngaihluin emaw, amah chu engmah ti ve thei lovah indah ta sela, engmah tih theih a nei lovang a, chi da ang maiin hman tl^k a ni lo vang. Tin, a nu leh pa, a pianna ngei leh a lo pianna hnam ngei a hmuhsit phei chuan a pianna hnamte chuan ^nchhe lawh tak an n^p ang. Chutichuan he kan thuch^ng a\ang hian eng hnamah nge i lo piana, eng ang mi nge i nih lo inen fiah la, i rilruin lo chh^ng ang che. Vawikhat chu mi mahni nihna hmusittu ka hmu a, a pian tirha a nu leh a pa hming sak sa chu m^wl lutukin a hriat avangin E.W. Stanley, tiin a hming a thl^k a. Amah chuan a thiamnate leh a rilru put dan a han inngaihtuahin Sap nih hi kai zo hliah hliahin a inhria a; Sap \awng lah chu anmahni tluk laia thiam niin a inhre bawk si a, chuvangin sap hming han put mai chu inmawi hlein a inhria a. A hnampuite leh a unauten an rawn kan changte hian a lo haider a, a lo be duh mang \hin lo va; a S^p \hiante nena inti mi lian taka awm chu mihring nihna s^ng berah a ngai a. Chuvang chuan a unaute leh a hnampuite chuan an hlauvin an n>l lo deuh deuh va. S^p zinga a \hian \ha ber lah chuan a ring tak tak thei lo va, an inkawm apiang hian a rilruah chuan thil, a tak tak ni lo, a tak ang tura siam chawp (artificial) nia hriatna a nei tlat reng mai a, puarpawleng ang lek niin a hre \hin a ni. Chu pa nihna chu chi da ang lek a ni a, a unaute tan hmanna a awm lo va, huatthlala a chang ta mai a ni.

- 377 Mi mahni nihna hmang thiam erawh chu rangkachak aiin a mawi zawk a, a hlutna pawh chu lunghlu aiin a hlu zawk a ni. Khawvel mi ropui ber leh hmingthang ber berte zinga an sawi \hin Africa rama Negro tlangval pakhat Dr. Agrey an tih chu eng vang dang maha ropui leh hmingthang a ni lo va, ama nihna leh a pianna hnam Negro chu a zahpui lo va, a hmangaih >m >m avang a ni. A thusawi \henkhatte chu, Pathianin mingo ni lovin Negro mi hang takah mi siam avang hian ka lawm em em a ni. Negro-ah piang lovin mingovah lo piang ni ila, t<na ka hnampuite zinga ka tih theih ang hi ka tih theih dawn loh avangin. Van ramah han kal ta ila, Pathianin mingovah, hmel \ha zawkin mi siam dawn sela ka duh chuang lo vang, a ti a ni an ti. America rama title ropuitak M.A. Degree a l^k \uma a hnampuite zinga a lo kir leh chuan a hnampuite chuan an ngaisang em em a, an lo hmuak a, nasa takin an lo chawimawi a, a nu meuh pawhin, Ka pu, a ti ta hial a. Mahse, Agrey chu a lawm em le? A nu hnenahchuan, Ka nu, i fapa Agrey kha ka ni alawm, khawngaih takin i mi kohna pangngai, Tait> tiin mi ko leh rawh, a ti a ni. He tlangval rilru hi zuk bih chiang hle teh, a zahawm hlein i hre lo maw? Lehkha thiamna lamah M.A. meuh ni mah se a nu lakah chuan, Tait> tih tham lek a la ni reng tih a hai lo a ni. He tlangval hian a hnam a chawimawi a, amah avang hian Negro-ho chu an zahawm hle a ni. A taksa hm>l chhiatzia chu sawi tham a ni a, mahse a rilru mawina leh \hatna chuan a khuh zo em em a, College zirtirtu a nih chhung chuan a College-ah chuan mi leng lo khawpin a hip zel a ni.

- 378 Nang chhiartu duh ta, eng hnam nge i nih a, eng ang mi nge i nih ve le? Kei ka ngaih dan ve chuan Mingo chu Mingo angin awm sela, Mih^ng chu Mih^ng angin. Vai chu Vai angin, Mizo chu Mizo angin awm sela, khawvel hi mawi sawtin ka ring hial \hin. Sap hian Mizova chan ch^k hle ta mai sela, Mizo tihdan chiah chiahin engkim ti sela, Mizo \awng pawh chu Mizo ang hialin thiam mah sela Mizo a ni tak tak thei lo va, Sap Mizo lema chang a ni leh mai \hin ang. Chutiang bawkin Negro chuan S^p nih ch^kin S^p inchei leh an d^n engkim hmangin inlet sa teh mah sela, an \awngte leh an khawsak d^n thiam eng ang mah sela, Midum S^p lem chang a nih chu a \hulh thei chuang lo vang. Chuvangin i pian tirha i awmna tak kha i hmun dik tak a ni a, Siamtuin i pianna tur hnam a pek che chu i hnam tak a ni e. A hringtu che ngei chu i nu leh i pa tak an ni a, an chhiat emaw, an \hat emaw pawh chu i ta a ni a, tu dang mah i va bel thei chuang lo a ni. Chutichuan eng hnam nge i nih a, eng ang mize pu nge i nih? Kei chu Mizo ka ni a, eng ang mi nge ka nih erawh chu kei aiin ka \hian pawlten an hre dik zawk ang. Ka mizia leh ka nihnate chu zahpuiin mi zingah inthup mawi sa teh mah ila, ka pian ka m<rna chu ka thup thei lo vang. Tin, ka mizia tak tak pawh chu eng emaw chen chu thup mawi thei hram mah ila, eng tikah emaw chuan ka \hian pawlten ka mize dik tak chu min la ph^wk ru leh tho dawn a. Chuvangin nang pawh i chhiat i \hat chu tu dang mah i bel tak tak theih dawn loh avangin i nihna chu i ni ta r>ng r>ng a ni. Chuvangin eng ang mi nge i nih? tih hi, nangmah leh nangmah ngun taka inngaihtuah nawn leh turin ka sawm a che. Kei zawng Mizo ka ni a, ka hnam chu khawiah mah zahpui ka

- 379 tum bawk hek lo. Hnam dang mite \hian \ha pui pui nei theiin lo awm ta ang ila, ka hnampuite erawh chuan \hianah mi siam thei si suh sela, ka dik lo chhiava a ni dawn lom ni? Vai miliante tan \hian \ha ni mah ila, ka hnampuite t^n \hian ka nih si loh chuan eng nge ka lo nih tak ang le? Uirenu chu a fate tan thlakhlelh tl^k a ni lo. Hnam dang ropui zawkte \hian \ha tling kher lo mah ila, ka pianna hnam ngeite tana \hian \ha nih theih ka va duh z^wk >m! A ropui ber erawh chu mi zawng zawng tana \hian \ha nih hi a ni. A tawp berah chuan ENG NGE I NIH? tih hi i rilru taka i chhan turin ka han z^wt nawn leh a che. 7 August, 1959

- 380 -

HNAM LUNGPHUM
A hmasa berin he hmuna thu sawina hun remchang ka neih avangin Station Director hnenah leh mi ngaithlatu zawng zawngte hnenah lawm thu ka sawi e. Zanina ka thu han sawi tu r hi HNAM LUNGPHUM tih a ni a. Chu chu Mizo ram chauh ni lovin India leh khawvel pum tan pawh a ni bawk e. Awle, Hnam Lungphum atan chuan eng nge \ha ber ang a, tlo ber ang le? A chhanna chu RINAWMNA tih hi a ni. He thu pawimawh tak sawi nan hian minit ruk chauh chu a rei lo hle a , mahse theih ang ang in han bei hram hram ila. Kan ram ropuina ber TLAWMNGAIHNA timawi famkimtu chu RINAWMNA hi a ni a. He rinawmna hi kan mi hmasa Vanapa te, tlangval zahawm Taitesena te leh kan pasaltha dang tam takte khan an vawn ngheh em em avangin a ni, kan ram hian mawina lallukhum a lo khum tawh a ni. Kan ram ropu inate zawng zawng zinga chhuanawm ber pakhat chu Thingfak a kawngkalh kha a ni. Khatih lai Mizo ram chu Khawvel Pialral a ni tih mai loh chu hming dang han vuah tur chin lem pawh ka hre lo ve. Kan vela mite rukruk leh inrawk ching reng renga an hmanhlel laiin, keini ram t> tak t> hi ti mai ila, Pialral ni zungin a rawn kap eng a, kan vela miten tala lian pui pui hmang chung pawha zana muhil tha ngam lova an awm laiin, kan ram hi chuan kawngkhara thingfak a intun chuan a him zawkin a muanawm zawk em em a ni. Aw Zo ram nuam i hming a mawi mang e, Kan pi kan pu mi \hate lo pianna;

- 381 I tlang thingzar, thlifim, i zotui thiang reng hian, Rilru sang tak leh nun mawi tak min pe. Tichuan kan ram chu RINAWWMNA BANG a nghet taka hung tlata nih avangin a him hle \hin a lo ni. Awle, kan ram nuam leh duhawm tak chu tun hma kum 25 lai vel kha lo thlir leh ta ila. Khatih lai khan mi tam ber chu Kristian kan ni tawh a, kan lungrualin kan in kawmngeih a, chhungkat lianpui ang mai in kan in hmangaih dial dial \hin a nih kha. Tin, kan hla phuah thiam Pu Patea te, Pu Kamlala te, Pu Siamliana te leh hla phuah thiam dangte ho chuan kan ram dung leh vangah hian kan ram boruak leh thing hnah te nena inchawih mawi tawk em emin hla thar mawi tak tak te min siamsak a, chung hla mawi tak tak te hmang chuan kan ram naupang , nula tlangval, tarte thleng pawh in min lo awi tlei tawh a. A ni, khatih lai kha chuan tu dang mah kan ngaih bik ngai loh kha le. Tunah erawh chuan chung hun hlimawm tak takte chuan min lo her liamsan zo ta. Mizo ram hi hla mawi sakna, Lo ni se kan dil leh che, A thlifim van tingtang ri, Ram tinah theh darh leh se; tiin i zai leh ang u hmiang? Awle, tun lai hunah hian eng nge kan lo nih tak le? Kan zinga mi fingvar deuh te chu milian mi lal an lo ni zo ta. Hnam dang lakah pawh min hliahkhuhin min ti thawveng tawh ang chu. Kan thaw a veng tak tak em le? Mi \henkhatte chu an thaw a veng hle a ni thei e, mipui erawh chu an thaw a veng ve kher lo ve. Mi \henkhat hausa leh lian tate nuam tawl leh duham luattukna avangin \henkhat zawng lungngaiin kan kun awm e. Ramhuai lal Belzibula chuan tangka sumin mi lian \henkhatte lung a ti awi a, \hianah a

- 382 siam a, su mdawngtu \henkhatte thinlunga hmangaihna leh \hatna awm chhun chu tangka sumin a leisak a, thuneitu \henkhat rinawmna neih chhun chu tangka telin a deng chim ta! A va pawi em!! Kan ropuina a chuai ta, Bang nghet chu a chim ta, A chhia chu kan sunin Zo ram kan hrereng e. Aw, kan naupan laia kan hmanlai rinawmnate kha khawiah nge an awm tak? Kan pan lai hunte leh kan vanglai nite kha, Dawn kirin lunglen a zual em! Thinlai kawl ang a hnim, Ngai mah ila, au mah ila, mual an lian ta, kir an rel lo. A ni, kan hmanlai rinawmnate khan lokir leh reng an rel ta si lo. Awle, hunte chuan kan hmanlai rinawmnate chu liampui ta mah se, tuisik bawk hnu ruh leh theih loh ang em chuan kan ngai tur zawng a ni love. |hangthar lehkha thiam leh zirlai duhtakte u, hnam lungphum \ha ber chu RINAWMNA hi a ni, tih in zirlai buahte leh in lehkhabu chhiar reng rengah te pawh a tel ve lom ni? Thiamna leh hriatnate, hausakna leh ropuinate hi hlu hle tak mah se Rinawmna tel lo chuan boralna mai a ni. Chuvangin RINAWMNA hi hnam lungphum \ha ber a ni a, hnam rinawmna chu mi mal \heuhvah hian a innghat a. Chuvangin engkimah rinawma awm turin i nu ZORAMI chuan a ngiat tlat che a, a tana i rinawmna lo par chhuak tur chu \hal tui kang nghah takin a nghah che hi.

- 383 -

MIZO TLANGVAL A NI
Tun indopui lai vel khan khawpui kawtthler zau laia ka kal laiin sap sipai hotu pakhat koki bel bawk fe mai hi ka lam hawiin a lo kal thoh thoh mai a. Ka kiang a thlen veleh chuan a ding chawt a, mi en vung vung a, hlim hmel pu tak mai chuan min han bia a, Mizo i ni em? tiin. Kei chuan, Nie e, tiin ka chhang a. Ani chu a nui vur vur mai a, Mizo tak tak i ni maw? tiin min han zawt nawn leh a. Ni e, tiin kei pawh chuan nui chung bawkin ka chhang ve leh a. Mi han zawh nawn leh chuan, Chinese or Japanese? a ti th^wp ta sut mai a. Ka rilru te te chuan, Mizo ka ang lo deuh em ni ang le aw, tiin ka inngaihtuah ta a. Ka rilru a lo lut hmasa ber chu Mizo dik tak (pure Lushai) chu eng ang hmel pu nge ni ang aw, tih hi a ni. Chutih lai chuan miz^wn an lo kal a, ka hnung lam a\ang chuan tlangval pakhat khawlai leng inchei nalh tak, nghawngawrh suih, kawr suit nalh tak ha a lo kal a. Chutianga inchei nalh tak ni mah se miz^wn a hmuh veleh chuan a rawn pan hnai a, ngh^wngawrh phe l^wp l^wp khawpin, a kal tumna lam pawh ni l>m lovah chuan miz^wnin a liam ve ta mai a. A \hian ten an chh^wk veleh mi dang chh^wk tur a zawng leh thuai zel mai a. Chutah zet chuan Mizo dik tak, tlangval hm>l \ha chu ka hmu ta a. Amah chu Mizo tlangval a ni. A tukah chuan tlangval pakhatin nupui a nei a, chu inneihna ruai \heha tel ve tur chuan s^wm ka ni ve a. Ka va kal chuan inneiate an ropui bawk a, mi chu an tam hle mai a. Inthlahrung leh zak rilru deuh chunga ka va thlen chuan moneitu bengvar tak chuan mi lo hmu thuai a, mi lo lawmin \hutnate mi lo pe

- 384 thuai a. Ruai\heh chu a lo hun a, ruai chu kan kil ta a. Keini hluiah chuan mi pasarih kan ni a, chu mi zinga upa ber chu ka ni nghe nghe a. Mi kan \hathnem deuh avangin sa tui semna tur no a indaih lo va, mau novin an sem a. Chu pawh chu a tam tawk loh avangin kan hlui atan no thum a awm thei hram a. Chu mi no thum changtu zinga pakhat chuan a no dawm lai chu, Nang upa berah, hei hi chang teh, tiin a chanai chu mi han pe a. Kei chuan, Ni lo ve, a dang ka lo nghak ang e, ka ti a. Ani chuan, Ni lo ve, keiman ka lo nghak zawk ang e, a ti a. Kei chuan, A nih leh i nghak dun ang khai, no chu nangin dawm la, ka han \awm ang che, ka ti a. Ani erawh chuan, Ni lo ve, nangin dawm la, keiin ka \awm zawk ang che, a ti leh ta zel a; ka l^k hma loh chuan chaw bar zai pawh r>l lo l>kin mi pe lui ta tlat a. Aw! chu tlangval chu ka va zah tehlul em! Ka tluk lohzia ka han hriat chuan ka inngaitlawm ta em em mai a. Amah chu Mizo tlangval a ni. Chumi piah lawkah chuan sipai hliam dah khawmna a awm a, chutah chuan sipai hliam tam tak an awm a, an r<m chuah chuah mai a. Chumi zingah chuan r<m ve duh hauh lo mai pakhat a awm a. Nakin deuhvah chuan Daktor sap pa lian pui mai chu a lo kal thoh thoh va, dam lote chu a rawn en vel a. Chu tlangval rum ve duh lova kiangah chuan a ding ta chawt a. A hliam awm dante chu a han en vel chuan a ^wma silaia kah, a mu a hnung lam n^k ruh k^ra t^ng hi a lo ni a. Daktor sap chuan a zai a, harsa deuh tak chuan a phawrh thei hram a. Chutia a sawisak chhung zawng chuan dam lo chu na lo ang maiin a ngawi hmiah mai a. Daktor sap chuan a chhelzia chu a hmuhin mak a ti em em a, Heti ema mi tuarchhel hi India sipai zingah kei chuan ka la hmu lo, a ti a, hlim hm>l pu deuh maiin daktor chuan

- 385 a nuih vur vur mai a. Chu mi hliam chu tunge a nih a, khawi lam mi nge a nih a z^wt ta a. Amah chu Mizo rama Mizo tlangval ngei a ni tih an hrilh ta a. Indona te a lo reh hnu chuan Mizo nula eng emaw zat lai indona lama thawk ve sipai leh Nursing lama thawkte chu mahni ram lam panin an lo haw leh ta hlawm a. Chung zinga nula pakhat chu Rome khawpui thleng a kal tawh a ni a, chu nula chu amah chauhva mi hnam kara huaisen taka hnathawk \hin a ni a. A felzia te, a huaizia te, a tlawmngaihzia leh a rinawmzia te chu a hnathawhpuite leh a damlo enkawlten an hria e. Tichuan, indo reh hnuah ama pianna ram ngei, ram chhengchhe t>, mi huaisente leh tlawmngai hmingthangte pianna ramah chuan rawng a b^wl leh ta \auh \auh mai a. Chu nula Mizo tak tak (Pure Lushai) chuan a chipuite zingah, a pianna ram chhuk leh chhova rawng a b^wl lai han hmuh zet chu - a ziaktu hian a fak lo thei lo a ni. Chh<n chu sawi loh, zingah leh z^nah te, zanlaiah te, a mut tui lai tak pawhin amah ngaia kotute chu a hnar mai ngai lo va, a pang a dam phawt chuan zanlaiah pawh, khawpui pawn lamah te f<r chhe hnuaiah pawh a chhuak \auh \auh mai \hin. Tuma hnenah mah hlawh bi tukin a phut ngai lo va, min an neih ang ang an pek chu lawm takin a pawm mai zel a ni. Amah hi Mizo nula a ni e. Kan pu Chawngzachhinga (Vanapa) te, Val Zahawm Taitesena te chu kan tisa mitin hmu thei tawh lo mah ila, an meichherte chu a la mit lo va, an meichher >ngah chuan \hangthar mi tlem te chu an la kal zel a. |hangthar lehkhathiam dik takte chuan kan Pu Chawngzachhinga te leh val zahawm Taitesena te meichhera mei ngei chu dep kaiin Atomic

- 386 Age kawtthler thimah te chuan an rawn chhi eng lut teng teng ta zel a nih hi. Chung meichher kengtute chuan tukhaw ngaihsak hlawh mang lo mah sela an z^m chuang lo va, huai takin khawpui kawtthlerah te chuan an meichherte chu an la vilik zel a nih hi le! An hmelte i lo hmu lom ni? Rinawm leh huaina hi a chul thei lo, Mahni hmasial loh hi a mawi ber fo; Chutin kan ramah zung kai se, |hang lian zela sang zualin; Angelten veng him se, Kan ram nuamah.

- 387 -

LO NEITU
Lo neitu pa hi a hlim thei teh \hin asin. Babua te, Officer-a te, Graduate-i te chu an mitmeng ka han en mai pawh hian, ka chunga mite tih ka hriat avangin ka zah em em a, ka hlau deuh mai \hin a, mi biak hmasak loh phei chuan ka be hmasa ngam zen zen lo a ni. Loneitu erawh hi chu hnathawh kawr leh khumbeu leh ipte pui ak chung hian hlim hm>l a pu fo mai \hin a, a \awngkamte a \hat em avangin ka n>l lo thei lo a ni. Babu-a, etc. chu ka pute an ni a, Loneitua erawh hi chu ka \hian a ni. khai! En teh saw tute nge ni, kawtchhuaha ding thluai mai saw? Loneitute an ni. Eng nge an tih dawn? Dari pa lovah an feh dawn a nih saw, vawiinah Dari ten lo an zo dawn a lawm, rualpuia zawh an tum a nih saw. Nulate chuan a l^wm pate chaw f<n leh a tuthlawhte an phurhsak a, an liam zo ta. Lo an thleng ta, an bung \an dawn a, an insiam ta sung sung mai. Khua a thiang hle mai a, n$ lah chu a sa \an hle mai si a, a va lungngaihthlak ve aw!! Mahse an hlim em em \heuh mai ka ti. Dari pa chuan, Ch>mt>, nang vau tui va chawi la, i lo thlenah i sem nghal dawn nia, a ti a. Dari chuan, Aw le, ka pa, ka va ti thuai thuai ang e, tiin ch^k >m >m leh hlim hmel pu tak mai chuan a kal ta a. An vaiin an chhuak ta, lo mawng lam panin an kal a, an kal pah chuan S^nga chu a zai ta a : Kan l>nna tl^ng dum d<r, L>nrual kim kan l>nna; Kan thlawh sawmf^ng hring nghil nghial k^rah, K^wltu kan chawi ni l>n; Mahse kan z^m bil lo,

- 388 T<r nipui hr^ng mah se; L^wm lungrual hlim th^wm nui ri n>n, T<r nipui kan do dai., a ti hem hem mai a. A ni tak a, lawm rual zinga hlim taka hnathawh te chu hrehawm a hn>kin a nuam zawk a ni. Ni sa leh hrehawmte chu kan theihnghilh vek thei mai r>ng a ni. Nakin deuhvah chuan Dari tui chawi chu a lo hawng a, thlam a thlen chuan a pain a phur chu a lo chawi thlak a, tichuan thlam leikapuiah chuan a han chuang a, a hawi vel a, van dum pawlte chu a thiang fim k<k mai a, fav^ng ni >ng p^wl riai maiin buh tlim hmur lai a han chhun paw phiai mai a, thlifimin a chh>m f^wn chhawk hlep hlep mai te chuan Dari rilru chu a tihlim em em mai a : Thangv^n a dum p^wl e, S^wmfang hring no nghial e; Ram b<kthl^m sawngka dawh s^ngah, Ka thlir ning thei dawn lo. Kan vau zo tui thiang ten, Hah chh^wl dawi ang min dawn; Mimsirik<t leh \huvaten, Hlim zaiin min lo awi. tiin a zai der der mai a. L^wm rualin th>n thum lai an lo th>n hman tawh a. Dari chuan tuith^wl a keng a, tui sem turin a chhuak ta a. Chutih lai chuan, Hmalai chawlh an ti a, thing hlimah an \hu kh^wm a. Nulate lah chuan anni sa tuarna thlan a sa nen, an biangte lah chu a tai sen tak t$t t>t a. Loneitupa chu hlim ^wm r>ng a ni. Tlangval zai thiam tak mai Hr^nga chuan : Kan sawmf^ng hmun cham d>l, Thinlai riang min hn>mtu; Thliten rawn chh>m an f^wn dim e,

- 389 L^wm lungrual dung an th<l. T<r ni hr^ng vung na e, Zal>ng z^m lo na e; Hah chh^wl dawi ang min dawn t<rin, L>ngin tui rawn chawi e., a ti leh hem hem mai bawk si a. Dari chuan tui a han sem a, tlawm an ngaih hlawm >m avangin a in hnuhnung ber nih an tum \heuh mai si a, an tih dan t> chu a va mawi teh lul >m! Mizo kan ni kan hmel a \ha, tih hla kha han sa dual dual atan ka it ngei mai. E khai! chu, vau ngaw k^ra chu vaz^r rual a ni ^wm mang e, Mizo kan ni kan hmel a \ha, tiin an zai dual dual mai. A! an nui ri ve hawn hawm mai. Vaz^r rualte pawh Mizo an lo ni reng alawm maw le. A tawpah zawng tlangvalin an han in hmasa a, nula ho nge nge chuan an in hnuhnung ta; mipa zah dan an thiamin tlawm an ngai teh tak e aw! Mizo hmel zawng a \ha teh tak asin maw! Tichuan an bung leh ta a, hlim takin an hei ha leh ta tluah tluah mai. Chaw fak a lo hun a, thlamah an l<t a, tlangvalhote chuan puar takin an ei a, nulahote pawh chuan puar nalh mawi t^wk takin an ei ve a. Chaw an ei kham chuan an han bung \an leh a. Th>n hnih leka zawh mai theih a ni tawh bawk a, Nawr pui i siam ang, an ti a. Nawr pui an siam a, an f^wn ta dual dual mai a. Chutih lai zet chuan an hlim khawp a, v^n te chu p$t dawr tia lekin an hmu mai zuk nia. An zo ta. Lo lu z^wlah chuan an ding a, an zai ta dual dual mai a.

- 390 Kan thlawh mual k<r emaw, Zal>ng l^m ang her lai; Sirtiang kan s^wn kan fawn dim e, Hlim lai p^r ang kan tl^n. Tinkim d^wn zel ila, Tukram chul hun t<r te, L>nrual kimten kan \uanna tlang, Nghilh ni awm tak ang maw? Nghilh ni awm theiin i ring emaw chu? Hnai love, nghilh a hnekin Grow more food. An zai zo chu an titi ta nak nak a, Naktuk Chhungi te lo zawh ni chu a va nghahhlelh awm >m! an ti nak nak a. An hawn a lo hun ta. Thl^mah an lut a, dawnfawh leh hmazil te chu an phel a, an ei ta dar dar a. Tlangvalho chuan dawnfawh hawng chu an zai bial a, an ak khawl zel a,an hawng ta a. Chawlh hmun tlang an thlen chuan tlangvalte chuan an iptea dawnfawh hawng zai bial an han phawrh a, Khai le, pathlawi leh tlangval inthlawh siak ang u, an ti a. An han inthlawh siak a, an au dar dar mai a, an hlim kher mai le. An kal zel a, in an thleng ta. Loneitua hi a hlim ve teh \hin a sin. Politician te, Association te pawh khan in hlim ni leh thupui in vai ni pawhin Loneitua hi lo telh ve ula. Kamdinga te, Zirlaia te pawh khan in |h^l favang k<tahte khan Loneitua hi lo telh ve teh un. Mi pawimawh berte zinga mi a ni ve e. Lo ngai reng mah la, fav^ng awll>nah zawng i buh ei tur a rawn fatumbu leh p>r p>r mai ang. Loneitua hi hmuhsit mi a ni hauh lo a nia. Lo tinuar ta phei ila chu kan nu Zorami pawh hian a dul a z<t f^n f> mai tur a nia. Mi ropui leh zahawma siamtu che chu Loneitua hi a ni. A ni tak e, Sappui r<n rem chh<ng daihlim hnuaia i \hut laite khan Loneitua zawngin hrehawm tam tak a tuar a,

- 391 thl^n laih turte a awm a, damlo z^wn turte a awm chuan a thinl^i tihlimtu a s^wmf^ng mual lianpuite chu a kalsan \hin zuk nia, a zahawm teh a sin. (Chu phei zawng zirlaite etc. pawhin an ti ve \hin reng a.) Engpawh ni se zirlaia hian Loneitua hi han kawm chiang ve sela, a miziate hi ngun takin han zir (study) tel ve teh sen. Ani lah chuan lehkha thiam han kawmte chu a ch^k em em bawk si. Ink^wm ngeih sela Zorami chu a va lawm dawn >m! Kamdinga te, Roreltua te pawh khan Loneitua hi lo khawngaihin lo zah der ve teh u. I Office-a a lo kal changte khan lo ngaihsak lawm lawm teh. I lehkha thaikawi khat chauh nghakin ni thum aia tam pisa tualah a nil>ng tawh a ni. I \awngkam \ha vawi khat a hriat mai pawhin a lawm teh \hin ania, Kan pu chu, kan Babu chu a \hain a fel ngei mai, tiin a \hianpa hnenah chian a hrilh lawm lawm \hin zuk nia. Loneitua kawm nawmzia hi Mami pa chuan hria sela a sawi nalh thiam zet ang. Zikpuii pa te, Thanpuii pa te, Mang N Manga te leh Pu |huamluaia te tak kha aw, khaw nge maw an awm hlawm le? E khai! saw, kil khata saw an nui \he \haw hlawm alawm. Engtikah emaw chuan nalh fein an la rawn hlap leh hlawm ang a, kan la chhiar nui leh s$ng s>ng hlawm ang chu. Loneitupa dam reng rawh se. September 1953

- 392 -

- 393 -

Then Ngana

SPECIAL SECTION

- 394 -

- 395 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY CHANCHIN


SECRETARY, ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY THUHMAHRUAI

Hnam fing apiang anmahni an inchawimawi tawn thiam a. An mi leh sate thiltih, a chhia a thain an hlutsak peih bawk. Mi dangte chawimawi tura phusak leh inhambuai an hreh lova. Chawimawi tlak ngawih ngawih chawimawi tura insenso lek phei chu tha nat thlak an ti lo. Chu chuan khawvel mithmuhah an ram leh an hnam a timawi hlauh thung si. Han hawi zau deuh ila, hemi kawnga hnam fing hmasa te sulhnu hi kawi tinah hmuh tur a awm thluah a ni.1 Hun eng emawti lai atang khan kan hnam rohlute chawimawi duhna rilru hi mi thenkhatte thinlungah a lian thar hle a. Titinaah te pawh vawiduailo an tiri fo thin. Amaherawhchu, awmze neia thilti tur chuan
The New York Times chanchinbuin a tarlan danin, kum 1879 daih tawhah te khan William Shakespeare-a ngaisangtute inthurual chuan Shakespeare Memorial Association an lo din tawh a. Chu pawl chuan England rama a pianna hmun Stratford-upon-Avon-ah mi thahnemngaite sum thawhkhawm hmangin, amah hriatrengna turin an phumna Biak In lan theihna luikamah Shakespeare Memorial Theatre an din a. Chu Theatre-ah chuan William Shakespeare-a chungchang lam hawi lehkhabu dahkhawmna te, amah lamhawi lemziak leh a lim chi hrang hrang dahkhawmna te an siam. England-a Westminster Abbey-a Poets Corner-ah John Keats-a leh P.B. Shelley-a hriatrengna hming ziakna lungphek bial siamtute chu Keats-Shelley Memorial Association te an ni. William Wordsworth-a hriatrengna turin pawl pakhat The Wordsworth Trust chu din a ni a. He pawl hian England-a Grasmere hmunah The Wordsworth Museum & Art Gallery (Dove Cottage) an enkawl mek. Hlaphuahthiam Robert Browning-a pualin Robert Browning Memorial Fund pawh siam a ni. India ramah pawh Dr. B. R. Ambedkar-a pualin Ambedkar Memorial Society a awm a. He pawl hian Jeevabhimanagar, Bangalore-ah Public School pakhat an enkawl mek a ni. Hetiang ang chi hi sawi tur tam tak a awm.
1

- 396 chawimawi tlak zawng zawngte vawilehkhata chawimawi tum chu a kawng hmang vak lova hriatna a awm bawk a. Mizote zingah hetianga mimal tuemaw chawimawi tura patling inhlawmkhawm hi a bul tanna deuh ni te pawhin a lang a. Hun lo la kal leh zel turah uar chhoh deuh deuh atana thil itawm tak a nih si avangin a bul tanna atan chuan sakhat deuh, hlawm fel deuh leh felfai deuhva bul tan a thaa hriatna a lian viau a ni.
A |OBUL

Kum 1999 February thla khan Dawrpui Biak Inah inneihna thingpui ruai kilho chungin hetiang lam thu hi Tv. Rochamliana chuan Pu B. Lalthangliana a sawipui ta rawih a. Pu B. Lalthangliana chu a lo phur thiam khawp mai. Bul tanna atan chuan ROKUNGA (1914-1969) Mizo hlaphuahtute zinga langsar ber kumkhua tur, Mizo hnam a awm chhunga Zofaten kan theihnghilh phal tawh hauh loh tur, Mizo nih tinuamtu, tlangtin mualtina Zofate rilru hmunkhat pu tura min hnukkhawmtu leh min kuahkhawmtu, Zoram min ngainattir a, mitin tana thlakhlelhawm taka siam thiam, Mizo nun hluia kan tihphung thate paih si lovin nun dan thar leh chin dan thara nunphung tha laite pawm tur leh hmang turin min zirtirtu, Mizo hnam pumpui hmalam thui tak min thlirtirtu chu chawimawi tura eng emaw tih a tulzia an sawidun a. Hmalak dan tur pawh an duang dun titih ta a ni. Tichuan, hemi thu bawhzui turin March 12, 1999 zanah, Pu B. Lalthangliana In, Chhinga Vengah inhmuh zai an rel a. He hunah hian Pu P. L. Liandinga chu Pu B. Lalthanglianan a lo sawm bawk a. An kokim ta hle. Anni pathum inhmukhawm chuan thil tam tak an sawiho hnuah hla phuahtu ropui Rokunga

- 397 chawimawina tur leh thang leh thar zelte hunah pawh a hming a daih mai lohna tura ruahmanna eng emaw siam chu thil tul hmanhmawhthlak tak niin an hria a. Rokunga puala pawl din zai chu an rel ta a ni. Chu pawl kaihruaitu ber tur chuan an mi itzawng te an sawihova. Tin, phungbawmte pawh sawm nual ni se an ti bawk a. Kaihruaitupa ber tur atan hming thenkhat an lamrik hnuin, khatih hunlaia Mizoram sorkara Chief Secretary pension hlim Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) chu an it tlang ta ber a. Lo dawr turin Pu B. Lalthangliana an ruat a. Tin, phungbawm atana mi pahnih lo dawr turin Tv. Rochamliana an ruat bawk a. Anni pathum thukhawm chuan he pawl kaihruai lailawktu tur Adhoc Committee an din nghal a. Hetiangin
Chairman : Pu Lalfak Zual,aIAS (Retd.)

Vice Chairman Secretary

: :

Pu B. Lalthangliana Tv. Rochamliana Pu P. L. Liandinga

Assistant Secretary :

An thurel bawhzuiin Tv. Rochamliana chuan phungbawm turin Mizo pa challang tak tak pahnih a lo titipui a. Amaherawhchu, anni chuan chutiang a mimal pakhat inchawimawi chiam mai chu thil tihawm tak nia an hriat loh thuin an lo chhang fithla ve ve a ni. Pu Lalfak Zuala erawh chu chutih hunlai tak chuan a tu leh fate tlawhin London-ah a zinbo lai a lo ni a. Tichuan, a lo haw hun chu an nghak ta vang vang a. Thlakhat chuang an nghah hnuah chuan, Aizawl a lo thlen hlimin Pu B. Lalthanglianan a va lenchilh ta a. Ani pawh chuan atirah chuan an sawmna chu a lo pawm nghal mai bik lova, He thilah hian reservation tlem ka nei a. Ka lo inngaihtuah ang

- 398 a, in lo leng leh dawn nia, tiin a lo thlah a ni. Hun eng emaw chen hnuah Pu B. Lalthangliana hovin Pu P. L. Liandinga leh Tv. Rochamliana te chu Pu Lalfak Zuala Inah hian an va leng leh a. Chumi tumah erawh chuan Mizo hnam rohlu Rokunga chawimawi tura pawl dinho ngei chu lungrual takin tha an ti tlang ta a ni. Pawl hming turte an sawiho nial nual a. Tin, chu pawla tel tura sawm turte an sawiho bawk a.
HRUAITUTE

March 22, 1999 tlai lam dar 2:00-ah, Pu Lalfak Zuala In, Mission Vengah kokim zawkin committee hmasaber an nei ta a. Chutah chuan heng mite: Pu Lalfak Zu ala, Pu B . Lalthangliana, Pu M.C. Lalrinthanga, D r. R.L. Thanmawia, Pu Vanneihtlu anga, Pu P. L. Liandinga, Pu Lalhruaitluanga Ralte leh Tv. Rochamliana te hi an kalkhawm a. Hla phuahtu Rokunga hla phuah hmasak ber nia hriat Vanhnuai Khuavel Sakhming Chhiarin (1939) a phuah atanga kum 60-na (1999/ Diamond Jubilee) denchhanin pawl chu din ni se an ti a. Ngun thlukin pawl hming tur an ngaihtuah zui a. Rawtna chi hrang hrangte an buk hle hnuah ROKUNGA MEMORIAL COMMITTEE 2 tih chu an pawm tlang a. Tichuan, Adhoc Committee-a nihna lo invuahte pawh siam danglam lovin, a ngai anga kalchhoh tha an ti a. Rokunga Memorial Committee hruaitu turte chu hetiangin an inruat ta a ni Chairman Vice Chairman
2

: Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) Mission Veng : Pu B. Lalthangliana

Kum 2000 khan Register of Firm & Society, Govt. of Mizoram hnuaiah he pawl hi Society anga register a nih tak avangin ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY tiin a hming hi thlak a ni ta.

- 399 Chhinga Veng Secretary : Tv. Rochamliana Venghnuai

Assistant Secretary : Pu P. L. Liandinga Khatla South Treasurer : Pu Vanneihtluanga Chanmari

Executive Committee Member te: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Pu P. S. Chawngthu, Mission Veng3 Pu C. Laitanga, Hunthar Pu M. C. Lalrinthanga, Khatla South Dr. R. L. Thanmawia, Ramhlun South Pu R. Lallianzuala, Chanmari Pu C. Vanlallawma, Mission Veng Upa C. Lalmuankima, Mission Veng4 Pu K. Sapdanga, Aizawl Venglai5

9) Pu R. K. Lianzuala, Bethlehem Veng6 10) Pu Lalhruaitluanga Ralte, Mission Veng 11) Tv. H. Lalrinfela (Mafa-a), Tlangnuam7
Rokunga Memorial Society-a an member upa ber, ngaihdan sawi tam em em lo mah se, meeting kal taima em em, Rokunga Memorial Society uap lumtu ber pakhat Pu P. S. Chawngthu chuan March 31, 2005 khan chatuan ram a lo pan ta. Rokunga Memorial Society-in an uiin an ngai hle thin.
3

Remchan lohna dang avangin Upa C. Lalmuankima hian Executive Committee Member a ruatna hi a pha.
5

Mahni hna lama buai vang leh remchan lohna dang avangin Pu K. Sapdanga pawhin a pha bawk.
6

Pu R. K. Lianzuala hi a hnathawhna lam (News Editor, AIR, Aizawl) ah a buai thin avangin he pawlah hian a tel zui thei ta lo.
7

Tv. H. Lalrinfela (Mafa-a) pawh Rokunga Memorial Committee-ah rei a tel zui ta lo.

- 400 Kum 2004 khan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.), Chairman, Rokunga Memorial Society chuan zau zawka ram rawngbawl hna thawh theihna anih b eiseiin politic khel tu rin Mizoram Peoples Conference (MPC) a zawm ta a. MPC Party-ah hian Vice President a ni. Tichuan, politic khel chunga Rokunga Memorial Society-a Chairman nih bawk chu thil inhmeh lovah ngaiin, Chairman a nihna atanga banna a thehlut a. A dinhmun hriatthiam puiin, ui tak chungin a banna thehluh hi pawmsak a ni a. Executive Committee Member-ah erawh dah zui zel a ni. Rokunga Memorial Society khaipa berin a haisan tak rih si-ah chuan a hmunruak hnawhkhat turin mi dang zawn a lo ngai leh ta a. Mi hrang hrang hming sawi rik a nih hnuah Pu Rual Zakhuma, IAS (Retd.), Mission Veng8 chu he dinhmun chelh tura ngen a ni a. Vanneihthlak takin a niin a lo pawm hlauh mai a. Tichuan, hun eng emaw chen chu Ru Rual Zakhuma, IAS (Retd.) kaihhruaiin Rokunga Memorial Society pawh tluang takin a kal ta zel a. August 22, 2005 khan rokhawlhna dang avangin Pu Rual Zakhuma, IAS (Retd.) hian Rokunga Memorial Society a Chairman nihna chu a pha ve leh ta a. Committee in a phatna hi ui tak chungin a pawmsak ve leh a. Ani pawh hi Executive Committee Memberah dah zui zel a ni. Politic atanga lokir leh Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) bawk chu Rokunga Memorial Society khaipa bera tang leh turin tlawmngai tura sawm a ni leh a. Ani hian Chairman hna chu September 26, 2005 atangin a chelh chhunzawm leh ta a ni.
8

Fiamthu titak deuhvin Rokunga Memorial Society a Chairman hna bik hi chu IAS Post a ngaihna a awm a, IAS ni ve lo tan chuan he hna hi beisei ve ngawt chi pawh a ni ta meuh lo!

- 401 THIL TUM

He Committee hian a dintirh atangin thiltum bulfuk tak pali (4) a nei nghal a. Chungte chu hengte hi an ni: 1) 2) 3) 4) Rokunga Memorial Lecture neih thin Rokunga Hla Kut buatsaih thin Rokunga Hla Bu buatsaih Rokunga hriatrengna kumhlun tur, chhinchhiah tlak tak siam

1) Rokunga Memorial Lecture: University leh Institution dangah miropuite pualin mithiam tak tak ten Memorial Lecture an nei thin a. Anmahni chawimawina anih rualin, an kutchhuak leh an hna thawhte zir zauna hun pawimawh tak a ni. Mizote tana mi ropui Rokunga pualin Rokunga Memorial Society pawhin zirna in hrang hrangah Rokunga Memorial Lecture hi an buatsaih thin a. A dintirh atanga tun thlengin Aizawl khawpui chhunga college pathum Govt. Hrangbana College, Govt. Aizawl North College leh Govt. T. Romana College a zirlaiho leh zirtirtute zingah Memorial Lecture hi neih a ni tawh a. Govt. Hrangbana College-ah phei hi chuan he hun hi vawihnih hman a ni tawh. Govt. Mizo Higher Secondary School leh Govt. Mamawii Higher Secondary School-ah te bakah leh District Institute of Educational Training (DIET) leh College of Teachers Education (CTE) ah te Memorial Lecture hi neih a ni tawh bawk a. Tin, Kolasib-ah Govt. Kolasib College leh St. John Higher Secondary School zirlaite zingah Kolosib Literary Society (KOLSY) te nen tangkawpin Memorial Lecture hi neih a ni tawh bawk.

- 402 2) Rokunga Hla Kut: Thangthar zelten Rokunga hlate an theihnghilh mai lohna tura hmalak reng hi Rokunga Memorial Society thiltum pawimawh em em pakhat a ni a. Chumi bawhzuina atan chuan Rokunga Memorial Society chuan Zoram hmun hrang hrangah Rokunga hlate sahova hlim taka inpawlhona hun, Rokunga Hla Kut a huaihawt thin a. Hetiang hun hi Aizawl khawpuiah tumhnih Pi Zaii Hall, Synod Conference Centre-ah leh Golden Hall, Govt. Hrangbana College-ah te hlawhtling taka neih a ni tawh a. Tin, Zorama District Capital eng emawzatah Rokunga Hla Kut hi neih a ni tawh bawk. Hetiang huna Rokunga Memorial Society-te lo tawiawm thintu, an innghahna leh an thawhpui berte chu District Bawrhsap (Deputy Commissioner) te, YMA hruaitute leh chanchinbu mite an ni ber a. Anniho nen hian Hla Kut neih hmain Bawrhsap Pisaah emaw Joint Meeting-te pawh neihho a ni fo thin a. An chungah hian Rokunga Memorial Society chuan lawmthu a sawi a ni. Champhaiah Rokunga Hla Kut neih anih tumin Champhai Bawrhsap Pu K. Riachho leh Champhai Joint YMA ten an lo dawngsawng a. Kolasib-ah chuan Hla Kut hi vawihnih neih a ni tawh a. A vawikhatna chu Kolasib Bawrhsap Pu V. L. Hminga leh Kolasib Joint YMA hruaitute bakah chanchinbu miten an lo dawngsawng a. Hla Kut neih vawihnihnaah erawh Kolasib Literary Society (KOLSY) ten neitu chan an lo chang a. Joint YMA leh MHIP hruaitute leh Kolosib District Superintendent of Police (SP) Pu Lalbiakthanga Khiangte ten an lo tawiawm a ni. Serchhipah chuan Serchhip Bawrhsap Pu Rohmingliana bakah Pi Lianhmingi, Addl. Deputy Commissioner, Serchhip District leh Joint YMA hruaituten an lo buaipui a. Mamitah chuan Mamit Bawrhsap Pu Nghaklianmawia leh Joint YMA hruaitute bakah chanchinbumiten an

- 403 lo dawngsawng a ni. Rokunga Memorial Society hru aitu te chu an Roku nga hlate nena Zoram chhimlam hrut pawh an chak hle tawh a. Hun remchang hmasa berah Zoram chhim lam hawia penchhuak turin an inkau mek a ni. Rokunga Hla Kut hi District Capital-ah chauh ni lo, khaw dangahte pawh a remchan dan angin neih zel a ni a. Reiekah Rokunga Hla Kut neih a nih tumin YMA leh khawtlang leh Kohhran hruaituten Dr. H. L. Malsawma hovin, hneh takin an lo dawngsawng a. Saitualah chuan Saitual Literature Club-in neitu chan an lo chang a. Saitual Presbyterian Kohhran Hall- ah Kohhran hrang hrang Presbyterian Church, Baptist Church leh Salvation Army mipui leh hruaitute nen hlim takin hun hman a ni. Tin, Tahan-ah Tahan Literary Circle huaihawtin Rokunga Hla Kut hi hman a ni bawk a. Tahan-ah hian Rokunga Memorial Society lam atanga han tawiawm thei an awm lo naa, Hla Kut hmanna senso atan sum eng emaw zat an han tumsak thung. Hla Kut hmanga fehchhuahna hrang hrangah hian Aizawl atanga tawiawmtu Pastor leh Kohhran Upate, Central YMA hruaitute, zaithiamte leh thu leh hla lama mi tui tak takte an awm reng a. Chung zinga sawihmaih thiang hauh lo, Hla Kut ti phuisui em em thin tute chu Rokunga tu leh fate an ni. Rokunga hlate chawi nun zelna tur hian Hla Kut bakah kawng dangte pawhin hmalak a ni bawk a. Art & Culture Department, Govt. of Mizoram nen tangdunin, Rokunga hlate hmanga Aizawl khawpui chhunga YMA Branch Zaipawlte inelna atan August 2-3, 2000 chhung khan Vanapa Hall-ah ropui takin YMA Branch Zaipawl Intihsiak buatsaih a ni a. Hetah hian Dawrpui Vengthar Branch YMA chu Pakhatna

- 404 an ni. Tin, kum 2001 leh kum 2006 khan Champhai Joint YMA chuan Champhai Joint YMA huamchhunga YMA Branch hrang hrangte Rokunga hlate hmanga zaipawl intihsiakna an nei a. Heng an intihsiakna sensote hi Rokunga Memorial Society chuan a tumsak ve ve a ni. 3) Rokunga Hla Bu: Rokunga Memorial Society chuan Hla phuahtu Rokunga hla phuah zawng zawngte hi a zavaia vawn that leh humhalh a duh a. A hlaphuah zinga la tlangthang vak lote pawh, thapui thawhin, ulu k taka zawnkhawm zai a rel a. Mawhphurhna lo la bik turin Pu R. Lallianzuala, Executive Committee Member, Rokunga Memorial Society chu ruat a ni. Theihtawp chhuah a zawnkhawm anih hnu ah, tu n dinhmu na a hlaphu ah la hmuhchhuah theih zawng zawng chu hla 128 a ni ta a.9 Chung zingah chuan a thluk (solfa) tel lo pahnih khat a awm bawk. Rokunga nupui Pi Zamawii leh a fate remtihnain, Rokunga hla phuah la hmuhchhuah theih zawng zawngte chu kum 2000 khan ROKUNGA HLATE tiin a buin tihchhuah a ni ta a. He hlabu hi a kawm khawng (Hardbound, Rs. 100) leh a kawm nem chi (Paperback, Rs. 60) a siam a ni a. A tihchhuahna atana senso zawng zawng hi Rokunga Memorial Society-a Executive Committee Member Pu M. C. Lalrinthangan a zavaiin a tum ta vek a. A chungah Rokunga Memorial Society te an lawm hle.

ROKUNGA HLATE tih buah hian hla inang pakhat lo chhutkai palh a ni a. Chuvangin, he hlabu a hla chuang zawng zawng chu hla 127 tihna a ni. Amaherawhchu, Rokunga leh Mizo Nationalism chungchanga Doctoral Research bei mektu Pu Rochamlianan tun hnu deuhva Rokunga hlaphuah pakhat (ama kutziak ngei manuscript) a hmuhchhuah belh nen chuan tun dinhmuna Rokunga hlaphuah hmuhchhuah tawh zawng zawng chu hla 128 chu a ni ta thova. Haichhuah belh tur a la awm ngeia rin a ni.

- 405 ROKU NG A HLATE (Copyright Reserved By Rokunga & Sons) hi March 2000 khan Pu R. Lalawia, Speaker, Mizoram Legislative Assembly10 chuan Zohnahthlak ramtin hmuntin a awm zawng zawng ten tangkai taka an hman turin a Pisa-ah a tlangzarh ta a ni. Tin, Rokunga Memorial Society chuan Kristian Hlabuah Rokunga hlaphuahte dah luh a nih leh theihna turin theihtawpin tan a la a. Eng emaw lai atang khan Rokunga chhungte leh Mizoram Presbyterian Church - Synod hruaitute inkarah palai hna an thawk reng a. Kristian Hlabu chhut thar leh anih dawn khan Rokunga Memorial Society aiawhin Pu B. Lalthangliana, Dr. R. L. Thanmawia leh Tv. Rochamliana ten hemi chungchangah hian Rev. Dr. Zaihmingthanga, Executive Secretary, i/c. Music, Mizoram Synod chu khunkhan takin a officeah an titipui a. A hnenah hian Rokunga chhungte rilru inhawn zia leh anmahni lamah engmah harsatna a awm loh tur thute chiang takin hrilh a. Tin, Rev. Dr. Zaihmingthanga hnenah hian Kristian Hlabuah Rokunga hla phuahte thun leh tura Rokunga Memorial Society-in Kristian Hlabu buatsaihtute hnena a ngenna lehkha pawh an thehlut nghal nghe nghe a. Kristian Hlabu chhuak thar berah Rokunga hla phuah eng emaw zah sengluh a lo ni leh ta hi Rokunga Memorial Society chuan thinlung takin lawmawm a ti a ni.

10

ROKUNGA HLATE a tlangzarh hnu lawkah hian Pu R. Lalawia, Speaker, Mizoram Legislative Assembly chuan Mizoram Legislative Assembly Session tan dawn leh ban dawnah Rokunga hlaphuah, Mizo Hnam Hla Aw, Nang Kan Lal Kan Pathian tih chu music-in a tih rik tir ta ziah nghe nghe a. Tun thlengin he rimawi hi Mizoram Legislative Assembly ah hian tih rik a la ni zel.

- 406 4) Rokunga Hriatrengna: Rokunga Memorial Society dinchhan bulpui leh he Society project lian ber pakhat chu Rokunga hriatrengna kum hlun tur, thangtharte pawhin Rokunga an ngaihtuah chhuah phah fona tur, chhuanawm tham (landmark) siam a ni. Engtiang chiaha chu thil chu buatsaih tur nge tiin ngaihtuahna tam tak sen a ni a. Khawvel ram zau zawka mi dangte tihdan pawh ngaihven reng a ni a. Ngun taka sawiho a nih hnuah Aizawl khawpui chhunga hmun laili laiah Rokung Lim din turin thutlukna an siam ta a. Amaherawhchu, khawvel hmun danga miten inchawimawina sang em em a an ngaih lim dinsak hian Mizote culture-ah hmun a chang thuk tehchiam lova hriatna erawh a awm a. Chuvangin, Mi zo pa t i h ph ung pang ng ai ang i n Rokunga Lungdawh siam ni se. Chu Lungdawhah chuan Rokunga Lim chu awm rawh se, tiin an rel ta a ni. (a) Lungdawh Leh A Hmun Tur: Lungdawhna tu r hmun tur remchang dap nghal a ni a. Duhthusama hmun tha leh remchang a vang hle mai. Rilruin hmun eng emaw zat dapkual a nih hnuah Aizawl khawpui laili a awm CITY PARK chu Rokunga Lim dahna atan an it tlang ta ber a. Pu Zoramthanga, Mizoram Chief Minister hnenah lengin, dilna te pawh siam a ni a. Amaherawhchu, Chief Minister chuan thahnemngaihna rilru nen, Pu Rokunga te ang meuh tan chuan CITY PARK chu a beitham lu deuhva a hriat thu leh hmun dang remchang tha zawk lo la dap leh rih tura a duhsak thu a lo hrilh a. Hmun remchang ni awma a ngaihte pawh a lo kawhhmuh nual bawk a. Tichuan, thahnemngai takin lungdawh siamna hmun tur chu uluk lehzual zawka zawn a ni leh ta rih a ni.

- 407 Mizoram Chief Minister kalchhuak ta Pu Lal Thanhawla hmingchawia Auditorium tura ruahman (tuna Millennium Centre lo ni ta), Aizawl khawpui laili laia building ropui tak hi Millennium Centre tura ruahman a nih tantirh lai khan, a chungzawl khawimaw laiah hian mipuite tana punkhawmna tur hmun remchang (Town Square) siam a nih tur thu sorkar lam hotute hnen atangin hriat a ni a. Chulai hmun remchangah chuan Rokunga Lungdawh chu siam a remchan tur thu pawh Rokunga Memorial Society-te hi hriattir an ni bawk a. Tichuan, Rokunga Memorial Society hruaitute bakah PWD lam atangin Pu Ramhluna Khiangte, Chief Engineer, PWD leh Pu A.K.Ghosh-a, Senior Architect, PWD te bakah Engineer thenkhatte nen a hmun ngeiah kalin enho a ni a. Chung hun lai chuan he building lian tak hi a ban thenkhat a la ding tan chauh a ni a, engineer ni ve lem lo tan phei chuan a awm dan tur mitthla thiam a la harsa rih hle. Amaherawhchu, PWD hotute chuan Architectural Plan blueprint nen inchhawpin Town Square awmna turte leh chumi bula Rokunga Lungdawh awmna tura an lo ruahmante chu a lem nen chiang takin an sawifiah a. A hmun turin duhthu a sam bawk a, Rokunga Memorial Society lam rilru pawh a hmin ta viau a. Hemi hnu hian PWD Architect rual hote nen a hmun hi vawikhat dang enho leh a ni nghe nghe a. Amaherawhchu, rin aiin hun a kal chak ta hle mai a. Rokunga Memorial Society lam rilru chu han hmanhmawh viau thin mah se, tihngaihna tak a awm hleithei lova. Hun eng emaw chen hnuah phei chuan he building sak hna hi chawlhsan a ni ta vang vang nghe nghe a ni. Lungdawh siamna tur building ber chu a sak zawh hun tur hriat mai theih a nih tak si lohvah

- 408 chuan Rokunga Memorial Society hruaitute chuan hmun remchang dang an dap leh tan ta a. Sorkar lam hotute finchhuahnain Khatla rama New Capital Complex hmu n tu ra ru ahman mekah chu an lungdawh siamna turin hmun an han thlithlai leh chhin a. Pu C. Laitanga, Joint Director, Art & Culture Department leh Rokunga Memorial Society-a Executive Committee Member ni bawk hovin a hmunah kalin, henglai ram hi thui tak an thlir hova. Rokunga Lungdawh siamna atana hmun itawm deuh laite pawh an hmu nual a. Hemi hnuah hian PWD Engineer-te hnen atangin New Capital Complex Plan kimchang tak chu hmuh a ni zui bawk a. Tichuan, Pu H. V. Lalringa, IAS, Chief Secretary, Govt. of Mizoram hnenah an duhdan leh an ngaihdante chu an thlen ta a. Chief Secretary chuan Rokunga Memorial Society hruaitute chu Pathianni chawhnuah, a chenna bungalow-a lengah sawmin Rokunga Lungdawh hmun tur chungchang chu inhawng takin a lo sawipui a. Zofa zawng zawngte ta, Pu Rokunga hriatrengna siamna atan chuan New Capital Complex lam chu a hmun a official lutuk deuhva a hriat thu leh mipui tam zawkin an tlawh pawh theih loh a hlauhthawn thu te a lo sawi a. Tin, Aizawl khawpuia hmun laili deuh laiah hmun remchang zawn hmuh theih nise a duhthusam a nih ber zawk thu Rokunga Memorial Society hruaitute chu a lo hrilh a ni. Ngunthlukin rei fe an sawiho hnuah pawh thumum an nei hleithei lova. Chief Secretary chuan Rokunga Lungdawh chu Aizawl hmun laili lai ber CITY PARK chhung hmun awl remchang laia dah a itawm thu leh helai hmun bak hi chu hmun dang remchang a vang deuhva a hriat thu a sawi ta a. Tin, CITY PARK hrula Aijal Club hlui hmuna City Center sak mek bulah Rokunga Lu ngdawh a lo awm tu r chu kawng tam tak

- 409 ngaihtuahin a inhmeh dawn riauva a hriat thu te pawh a sawi bawk a. Pu H. V. Lalringa thurawn chuan Rokunga Memorial Society hruaitute rilru pawh a hmin thar leh ta viau mai a. Kum riat chhung zet thapui thawha hmun tam tak an dapkual hnuin lungdawh siamna tur hmun remchang tak an dapfuh ngei dawn ta niin an hria a, an hlim rilru ta viau mai. Tichuan, Pu Lalfak Zuala, IAS, Chairman, Rokunga Memorial Society leh he Society hruaitu dangte nen, Mizoram sorkar lamah Pu H. V. Lalringa, IAS, Chief Secretary hovin Pu C. Ramhluna, IFS, Principal Chief Conservator of Forest, Environment & Forest Department leh Er. Lalmuankima Henry, Superintending Engineer, Project Circle, PWD bakah sorkar official dangte nen Rokunga Lungdawh siamna tur hmun en ho turin CITY PARK-ah an inhmukhawm ta a. A hmunhma te an thlirho hnuin CITY PARK luhna kawngkhar ep chiaha hmun awl chu lungdawh siamna atan an hual a. Helai hmun hi a rang thei ang bera sawngbawl zui nise an ti a.11 Rokunga Memorial Society lam chuan lungdawh chungchangah hian mawhphur zual turin an Executive Committee Member zinga construction work lam khawih thang tak Pu M. C. Lalrinthanga chu an ngen a. Tin, a hmunhma belchiang tur leh a siamdan tur kimchang enho turin CITY PARK ah hian Er. K. Lalsawmvela, Project Director, World Bank PIU, PWD12
11

Lungdawh siamna a dal theih dawn avangin helai hmuna thingzar thenkhatte chu Mizoram sorkara Environment & Forest Department hnenah Pu Hmingdailova Colney, IFS, Divisional Forest Officer, Aizawl kaltlangin thlak/hlawi dil a ni a, anni hian min phalsak nghe nghe a. Amaherawhchu, thingzarte hi thlak/hlawi a ni ta lo.
12

Er. K. Lalsawmvela, Project Director, World Bank Project Implementation Unit (PIU), PWD, Govt. of Mizoram hi Rokunga Lungdawh Project bul tan anih dawn (1999) a bul tan puitu leh Detailed Estimate of Rokunga Statue hmasa ber pawh siamsaktu tangkai tak a ni. Amaherawhchu, kum 2007 ah Lungdawh hna hi thawh tan chauh a nih tak avangin he DE / 1999 hi hman theih a ni ta lo.

- 410 hovin Rokunga Memorial Society lam pawh an inhmu khawm leh bawk a. Tichuan, Pu M. C. Lalrinthanga hmalakna in hna bul chu an tan ta a. Lungdawh ban khur tur pawh laih nual anih tawh hnuah, rokhawlhna eng emaw avangin lungdawh siam hna chu chawlhsan a ni leh ta rih a ni. Hun eng emaw chen an chawlhsan lailawk hnuin, Mizoram sorkarin Aizawl khawpui enkawl tur leh cheibawl tura a ruahman Aizawl Development Authority (ADA) a lo din khan, Rokunga Memorial Society chuan rei tak chhunga an lo buaipui tawh Rokunga Lungdawh Project chungchang chu Aizawl Development Authority hotute hnenah an sawipui ta chawt a. Vanneihthlak takin Aizawl Development Authority-ah hian a hotu ber zinga mi (Vice Chairman) chu Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) a ni hlauh mai a. Ani hi Rokunga Memorial Society hotupa, an dinhmun leh an harsatna zawng zawng hretu a ni. Tichuan, Aizawl Development Authority lam chuan Rokunga Memorial Society nen tangrualin Rokunga Lungdawh siam hna chu a mawhah a la fel ta a ni. CITY PARK enkawltu Environment & Forest Department hotute hnenah a tharin CITY PARK a lungdawh siam dilna chu Rokunga Memorial Society hmingin thehluh leh a ni a.13 Tin, Rokunga Memorial Society hruaitute chuan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.), Vice Chairman, Aizawl Development Authority & Chairman, Rokunga Memorial Society hovin Pu F. Lalhmingliana, Secretary, Aizawl Development Author13

CITY PARK a Rokunga Lungdawh siam dilna lehkha hi PCCF Office atangin Mizoram sorkara Secretariat Office lamah a lut phei a. Environment & Forest changtu Minister Office ah a lut zel a. Hun rei fe a kual hnuah Mizoram sorkar Cabinet Meeting (September 12, 2007) chuan a rawn phalsak tak thu 12 October, 2007 khan Pu Rosiama Ralte, Deputy Secretary to the Govt. of Mizoram, Environment & Forest Department kaltlangin hriattir an ni.

- 411 ity leh Er. R. Vanlaltluanga, Engineer Member, Aizawl Development Authority bakah Pu C. Ramhluna, Principal Chief Conservator of Forest leh Pu Lalthangliana Murray, IFS, Divisional Forest Officer, Aizawl te nen CITY PARK pawh chu a hmunah kalin an enho leh bawk a. Lungdawh siamna tura thingkung thenkhat, kihthluk ngai leh a zar thlak/hlawi tura a hma lama ruahmanna lo siamsa tawh chu, thingkung khawihchhiat chu uihawm an tih tlan theuh avangin tihdanglam a ni a. Ruahmanna hmasaa lungdawh siamna tur atana hma an lo lak nual tawhna chu kalsanin, a piah deuhva hmunawl tha leh remchang zawk chu Rokunga Lungdawh siamnan lungsi tlang takin an thlang fel ta a. Aizawl Development Authority ten chak taka hma la nghalin, Rokunga Lim dinna tur Rokunga Lungdawh chhuanawm tham tak chu kar lovah an sa zo ta a ni.14 (b) Rokunga Lim: Rokunga Lungdawh-a hun tur Rokunga Lim hi kum 1999 lam daih atang tawh khan Rokunga Memorial Society chuan a lo buaipui tawh a. Rokunga Memorial Society hmingin Pu L. R. Sailo, Director, Information & Public Relations Department chuan Kolkata-a Adland Publicity leh firm dang thenkhatte a dawr kualsak a. Anniho hnen atang hian an chhanna lehkhate pawh hmuh a ni nual a. Amaherawhchu, lungdawh dahna tur hmun zawn hmuh mai theih a nih loh avangin hun rei tak chhung chu a lim chungchang bika hmalakna hi chu chawlhsan rih a ni. CITY PARK a hna bul tan anih
14

Rokunga Lungdawh hnuai hmunawl zau tham tak hi Rokunga Memorial Society chuan Aizawl Development Authority-te hnenah Rokunga Memorial Society Officecum-Rokunga Archive atana sawngbawl sak nghal turin an dil a. He hmunah hian Hlaphuahtu Rokunga lam hawi thil engemawzat vawnthat tura ruahman chhoh a ni ang. Rokunga Lungdawh chu April 30, 2008 khan Pu Zoramthanga, Chief Minister, Mizoram chuan ropui takin a hawng ta.

- 412 hmasak tum atang khan a lim chungchang hi buaipui chhunzawm a ni a. Rokunga Memorial Society chuan an thu tkhawmnaah vawi eng emaw zat a lim pianhmang tur leh a lim inthuamna tur thlengin an sawiho thin a. Duhdan leh ngaihdan inkalh deuh awm mah se, thuthlukna fel tak erawh an nei tlang thei a. An thuthlukna tlangpui khaikhawm chu hetiang hi a ni: 1) Rokunga Lim chu a awm achin chunglam chauh (Bust) ni lovin, a luchhip atanga a keler thlengin (Full size statue) ni se.15 Amah Rokunga kha palian tak a ni lova, 5ft. 3inch-a sang a ni. Amaherawhchu, a lim hi chu amah aiin sang se, 6ft. a sanga din ni se. Rokunga Lim chuan Kamis ha sela, Necktie awrh se, Suit ha bawk sela. A hun laia an bun thin pheikhawk (Bata - Long Life) bun bawk se. Rokunga Lim chu ngil takin ding se. A kut pakhat chu a hma lamah, a kawng zawn velah tlemin thlep phei deuh se. A ban lehlam erawh ngil takin a sirah uai thla mai sela.

2)

3) 4) 5)

Aizawl D evelopment Authority-in Rokunga Lungdawh chungchanga hma an lak hnuin India ram puma milim siam thiamten an rawn chhan theih turin National Paper-ah Quotation a ti chhuak ta a. Firm eng emaw zatin an rawn chhang a. Amaherawhchu, duhthu a la sam tawk loh avangin Quotation hi tihchhuah nawn leh a ni a. Chumi hnuah chuan Kolkata lam mi Gautam Bora-a firm chu Rokunga
15

Rokunga Lim siam nana entawn tur hian a fapa Rev. Thangdela chu Mission Venga an chenna in CHHAWRPIAL RUN kawtah kiltin atangin a thla laksak a ni a. Heng thlalakte hi a lim siam nan a tangkai zui hle.

- 413 Lim siam tura thlan a ni ta a. Gautam Bora-a hian Aizawl Development Authority office-ah thil tulte a rawn tihfel hnuin milim siam hna chu Kolkata-a a studio-ah a thawk tan ta a. Rokunga Memorial Society lamin Rokunga chhungte hnen atanga an hmuh Rokunga thlalak eng emaw zat chu Aizawl Development Authority kaltlangin Kolkata-ah hian an thawn thla bawk. Milim siamtuten a thawhkhatna atan Rokunga Lim chu an han din zo ta a. Amaherawhchu, an milim siam chu uluk taka enho hnuah a tul dan azira chei danglam leh tura ruahman a ni rih a. Chu milim thlalak eng emaw zat chu Aizawlah an rawn thawn chhova. Rokunga Memorial Society chuan Rokunga chhungte leh a thian thate bakah amah hrechiangtu leh belchiangtu mi eng emaw zatte chu tlawmngaih chhuaha chu milim thlalak chu enpui turin a ngen hlawm a. He inhmuhkhawmnaah hian an mi sawmte an lo kal tha hle. LCD Projector hmangin Screen lianah uluk takin milim thlalak chu an thlir hova, an duhthusam lo laite an sawihova. Rawtna pawh eng emaw zat siam a ni bawk a. Chung an thilsawite chu ngun taka chhinchhiah vek a ni. Tichuan, Aizawl Development Authority tirhin chung rawtna leh sawiselna zawng zawngte nen chuan Pu Rochamliana, Secretary, Rokunga Memorial Society leh U pa C. Hmingthanga, Mission Vengthlang16 te chu Kolkata-ah an liamthla ta a.17 Anni pahnih hian theihtawp takmeuh chhuahin,
16

Upa C. Hmingthanga, District Education Officer (Retd.), Mission Vengthlang hi Rokunga thiantha ber te zinga mi, amah hrechiangtu leh belchiangtu a ni.
17

Kolkata ah nasa taka lo buaipuitu leh thil tul zawng zawng lo ngaihtuahsaktu Pu Talo Rosanga, MCS, Liasion Officer, Mizoram House, Kolkata chungah Rokunga Memorial Society chuan lawmthu a sawi.

- 414 Pathian hnena tawngtaina nen Rokunga Lim hi an zuk buaipui a ni. A siamtute siam lai pawh hun eng emaw chen chu an zuk thu tchilh b awk a. Amaherawhchu, an duhthu erawh a sam hleithei lo. Tichuan, anni pahnih an lo haw hnu hian a thual nawn nan Aizawl Development Authority tirh bawkin Rokunga fapa Pu Vanlalsiama, Mission Veng leh Tv. Vanlalliana, Thakthing Veng18 te chu milim endik turin Kolkata-ah an zuk kal ve leh a. Anni pahnihin ngunthluka an zuk thel mam leh hnuin Rokunga Lim19 chu Aizawla rawn phurhchhoh tura buatsaih a ni ta a ni. (c) Lungdawh Senso: Rokunga Lungdawh nan hian Rokunga Memorial Society chuan a hranpain sum a nei lova. Lungdawh Project ngaihtuah tan anih lai khan Rokunga Memorial Society hruaitute duh dan chuan Hla phuahtu Rokunga hi Mizo mipui zawng zawngte ta a nih angin Rokunga Lungdawh pawh hi Mizo mipuite thawhkhawm atanga puitlin theih ngei ni se an duh ber a. Rei vak lo chhung chu mi tlawmngaite hnenah hemi atan hian vehbur pawh an khawn hman nual nghe nghe a. Amaherawhchu, chutiang ringawt chuan rin aiin hlawhtlin a harsa dawn niin a lang ta a ni. Tihdan tur tha an ngaihtuah zui nasa hle a. An zinga mi thenkhatte chuan tlawmngai turin mihausa tu emaw ngen mai ni se an ti a. Chutianga han tlawmngai mai thei turte pawh chu an awm nghe nghe a. Amaherawhchu, mihausa
18

Tv. Vanlalliana, Thakthing Veng hi Artist a ni a. Kut themthiam tak a ni. Milim siam lamah pawh hnuhma eng emaw zat a lo nei nual tawh.
19

Rokunga Lim hi tlak lei ban taka siam hmasak a ni a. Duhthusama buatsaih a nih hnuah, chutiang ang chiaha din a nih theih nan Plaster of Paris (POP) in a thla chu an la (mould) a. Chumi hnuah chutiang chiah bawk chuan Dar (Bronze) in an ti leh a. Rokunga Lim chu Dar (Bronze) a siam a lo ni ta a ni.

- 415 tu emawin amah chauhvin chutianga Mizo mipuite ta Rokunga Lungdawh a han puitlin ngawt mai tur chu an zinga mi thenkhatin an ngaingam chiah lo. Tichuan, lungdawh siamna tur atana sum zawngin Development of North Eastern Region (DoNER) leh North Eastern Council (NEC) lam te, sawrkar laipuia Ministry of Tribal Affairs te, Ministry of Culture te leh Ministry of Social Justice & Empowerment lam te thlengin an dawr a. Amaherawhchu, mimal chawimawi nana milim dinna tur atan chuan sum kawng inhawng a lo tam lo hle mai a. Eng emaw harsatna an tawk zel a ni. Aizawl khawpui cheimawitu leh enkawltu tura din Aizawl Development Authorityin khawpui cheimawina leh tihchangtlunna atana pawimawh tak Rokunga Lungdawh siamna tur senso zawng zawng an tum thei ta hi Rokunga Memorial Society hruaitute tan chuan thawk hawkna tham a ni ta reng a. Kawng tinrenga phu rpuitu leh finchhu ahtu Pu Zoramthanga, Chief Minister, Mizoram leh Chairman, Aizawl Development Authority ni bawk chungah Rokunga Memorial Society chuan lawmthu a sawi a. Tin, Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.), Vice Chairman, Aizawl Development Authority leh Chairman, Rokunga Memorial Society chungah lawmthu an sawi bawk a ni.
HMALAKNA DANGTE

1. Central YMA Hruaitute Nen Inkawmna: Rokunga Memorial Committee ding tirin Rokunga Lim din tura hma a lak tan tirh lai khan Central YMA lamin Rokunga Lim hi din tumin an buaipui ve mek ni awma hriatna a awm a. Pawl pahnihin thil tum inang, a hrang ve ve a neih chu fel lohna awma hriat a nih avangin Rokunga Memorial Society chuan Central YMA hruaitute hnenah Joint Meeting neih dun

- 416 rawtna a thlen ta a. An rawtna ang chuan May 3, 1999 khan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) In, Mission Vengah Joint Meeting an nei a. He meeting-ah hian Rokunga Memorial Society atangin: 1) 2) 3) 4) 1) 2) 3) Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.), Chairman Pu B. Lalthangliana, Vice Chairman Tv. Rochamliana, Secretary Pu P. L. Liandinga, Assistant Secretary Pu T. Sangkunga, President Pu J. H. Zoremthanga, Assistant Secretary Pu C. Zoramliana, Financial Secretary

te an kal a. Central YMA atangin:

te an kal bawk a. Inpawh tlang takin ngaihdante an sawihova. Rokunga puala pawl a lo din takah chuan, Central YMA lam chuan hmalakna dang tam tak an neih bawk si avangin Rokunga Lim din chungchang leh Rokunga puala thil tih tur dang reng rengte chu Rokunga Memorial Society kutah ngaihngam takin a dah ta vek a ni. 2. Rokunga Seminar: August 29, 2001 khan Aijal Club-ah Information & Public Relations Department nen tangkawpin Rokunga Seminar Vawi 1-na chu hlawhtling takin neih a ni a. He hunah hian Rokunga Memorial Society hruaituten hetiangin Paper an present a: 1) 2) 3) Pu C. Vanlallawma Rokunga : A Mizia leh Nunphung Pu Vanneihtluanga Rokunga : A Kristian Hlate Pu M. C. Lalrinthanga Rokunga : A Ram leh Hnam Hmangaihna Hlate

- 417 4) Pu C. Laitanga A Khawvel Mawina Lam Hlate

He seminar-ah hian mi puitling tak takte sawm an ni a. Mi sawmte an kal tha takzet a. Nilengin, tumah inhawsan lovin an bei hova. Kham lo takin hun hman zawh a ni. Dr. R. Lalthangliana, Minister, Information & Public Relations Department pawh, buai leh hman lo tak a ni chungin nilengin a thutchilh tlat bawk a. A chungah Rokunga Memorial Society te an lawm hle a ni. Rokunga Seminar Vawi 2-na chu Art & Culture Department nen tangkawpin May 11, 2007 khan Information & Public Relations Auditorium, Treasury Square, Aizawlah hlawhtling tak bawkin neih a ni leh a. He hunah hian heng mite thuziakte hi zirho a ni: 1) Rev. Dr. K. Thanzauva, General Secretary Baptist Church of Mizoram : Rokunga leh Mizo Nationalism Rev. L. H. Rawsea , Lecturer Aizawl Theological College : Rokunga Theology

2)

Seminar hmasa ang bawkin he seminar-ah pawh hian a kalte an puitling hle a. Chhinchhiah tlak thu tam tak ngaihthlak a ni. 3. Media Lamah Rokunga Puala Hun Hman: Aizawl D oordarshan Kendra- ah June 2003 khan Rokunga pualin hun hman a ni a. He hunah hian Rokunga Memorial Society hruaitute zinga mi Pu C. Laitanga, D r. R. L. Thanmawia, Pu R. Lallianzuala leh Pu Vanneihtluanga ten Rokunga chanchin leh a hlap huahte hmangin inkawmhona an nei a.

- 418 Hla phuahtu Rokunga thih champha vawi 69-na July 12, 2003 khan All India Radio, Aizawl Stationa an programme pakhat LIVE PHONE IN hunah AIR lam hotute remruat puinain, Rokunga chungchanga mipui zawhna te chhan a ni a. Zawhnate chhang turin he hunah hian Rokunga Memorial Society atangin Pu B. Lalthangliana, Pu R. Lallianzuala, Pu Vanneihtlu anga, Pu P. L. Liandinga leh Tv. Rochamliana te an thu a. Mipui ten zawhna thahnem tak an rawn zawh te chu ngaihnawm tak taka chhan a ni. July 12, 2003 vek hian Aizawla Local Television Channel pahnih LPS TV leh Skylinks TV ah te Rokunga Memorial Society buatsaih Rokunga Short Documentary Film chu chhuahtir a ni bawk. 3. Rokunga Rimawi: Rimawi bungrua (Musical Instrument) chi hrang hrang hmanga Rokunga hla tumna, Instru mental Music Audio Cassette ROKUNGA RIMAWI tia vuah chu siam a ni a. He cassette-ah hian Rokunga Hlaphuah 20 (Side A-11/ Side B-9) a awm a. November 4, 2005 khan Synod Conference Centre-a Rokunga Hla Kutah he Album hi Pu Lalchamliana, Speaker, Mizoram Legislative Assembly chuan a tlangzarh a. Copy thahnem tak hralhchhuah a ni tawh. 4) Chhawrpial Run Remtu ROKUNGA : Kum 2000 khan amah hrechiangtu leh kawm nasatute thuziak bengvarthlak tak tak awmna lehkhabu Chhawrpial Run Remtu - ROKUNGA tih chu tihchhuah a ni a. He lehkhabu hi Rokunga chanchin zirbingtute tana lehkhabu tangkai tak a nih bakah mipui mimirte tan lehkhabu ngaihnawm tak a ni bawk a. Copy 1500 chauh siam anih avang leh siam a nihna a rei leh tak deuh bawk avangin hralhchhuah tur a awm tawh lo. He lehkhabu b uaipuitu (Editors) te chu :

- 419 Pu P.L.Liandinga Tv. Rochamliana Pu Lalhruaitluanga Ralte Pu R. K. Lianzuala te an ni a. Chhawrpial Run Remtu - ROKUNGA tih lehkhabua thuziaktute chu: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) Upa Chawngzika, Mission Veng Sangzuala Pa (Pu Dengchhuana), Tuikhuahtlang Pu Vanlalsiama, Mission Veng Pu C. Vanlallawma, Mission Veng Pi K. Lalsangpuii, Mission Veng Dr. H. L. Malsawma, Tuikhuahtlang Pu F. Sapbawia, Chanmari Pu C. Hermana, Mission Veng Pu P. L. Liandinga, Khatla South Pu Lalthangliana, Mission Vengthlang Dr. R. L. Thanmawia, Ramhlun South

te an ni a. Roku nga Nu na Ku m Pawimawhte (Chronology of Important Dates) bakah a hlaphuah thenkhat, ama kutziak ngei nemkai te pawh he lehkhabuah hian hmuhtur a awm. 5. Rokunga Commemorative Stamp: Mi chhuanawm leh mi ropuite chawimawina chi khat chu anmahni puala Commemorative Stamp siam hi a ni. Rokunga puala hetiang thil hi siam ve turin Rokunga Memorial Society chuan tan a la a.20 Delhi lamah nasa taka lo tangkai turin Pu Vanlalzawma, MP (Lok Sabha) chu ngen a ni a. Pu Vanlalzawma hian bul a tan pui a. Rokunga chanchin kimchang leh a thlalak eng emaw zat chu a hnenah hian
20

Commemorative Stam chungchang hi Pu Zasanga, IPS (Retd.), Tuikhuahtlang finchhuahna leh phurpuina avanga buaipui a ni a. A chungah hian Rokunga Memorial Society te an lawm hle a ni.

- 420 thawnthlak a ni tawh nghe nghe a. Amaherawhchu, rokhawlhna eng emaw avangin he thil hi chawlhsan lailawk a ni ta a. Tunah hian Pu Lalhuliana, Post Master, Aizawl Post Office kaihhruainain a thara bultan a ni leh mek a. Rei lo teah a hlawhtlinna pawh hmuh ngei an inbeisei a ni. 6. Rokunga Hlate Saptawnga Lehlin: Mizoram pawn lamah Rokunga hla ropui tak takte hi a lo darhzau zel theihna turin November 1999 vel atang khan Roku nga hla phu ah eng emaw zat chu saptawnga letling turin buaipui tan a ni a. Rokunga Memorial Society chuan hemi chungchanga anmahni tanpu i tu rin Pu D engchhu ana, IAS (Retd.), Tuikhuahtlang chu an dawr a. Hla lehlinnaah kut hah man pawh siamsak an inhuam thu thlengin an hrilh a. Pu Dengchhuana, IAS (Retd.) hian Rokunga hla phuah pathum te chu tlawmngaih chhuahin a letling hman a.21 Letling chhunzawm zel tura a insanmar lai takin, kum 2005 khan chatuan ramah a lo haw ve leh ta a.22 Rokunga Memorial Society in an ui takzet a ni. Lehlin hna hi theih ang anga la beih chhunzawm zel a ni.

Tuna hriat theih chinah Rokunga hlate hi Pu Sangliana, High School Tlangin pakhat a letling a. Upa Lalthankima, Dawrpui Vengtharin pakhat a letling a. Rev. Dr. Lalngurauva Ralte, Mision Vengthlang in pakhat a letling bawk a. Pu Allen Richardson, Tahanin pahnih a letling a. Pu James Lianmawia, Chaltlangin pakhat a letling a. Pu H. Lalrinfela (Mafa-a), Tlangnuamin pakhat a letling bawk a. Pu Rochamliana, Mission Vengin pathum a letling tawh a. Pi Lalrinmawii Khiangte, Lecturer, Dept. of English, Govt. Aizawl College-in enge maw zat a letling tawh bawk a, ani hian a la chhunzawm mek zel.
21

Pu Dengchhuana, IAS (Retd.) ruang chungah hian Rokunga Memorial Society in thlahna pangpar a dah a. A kuang chu thla an lakpui bawk. Tin, a chhungte ngenna angin amah an vuini a sem tur, a chanchin ziakna chu Rokunga Memorial Society hruaitute zinga mi Pu C. Vanlallawma, Pu Vanneihtluanga, Pu P. L. Liandinga leh Tv. Rochamliana ten zan dar 2:30 pel rawk thlengin an buaipui a ni.
22

- 421 7. Rokunga Huang: ZONU NMAW I 23 nitin chanchinbu chuan May 1999 vel atang khan an chanchinbu sir kil khatah Rokunga Huang an siam thin a. He huangah hian Rokunga chanchin leh a hla chungchanga thuziak tawi te te, ngaihnawm fe fe, mi hrang hrangte ziak chu a chuang thin a. Tin, Rokunga thlalak a chuang vang bawk thin. He huang hi hun eng emaw chen chu kalpui a ni. 8. Mizoram Calendar-ah Rokunga: Mizoram Calendar kan tih tak ber buaipuitu Information & Public Relations Department-te hnenah AD 2000 (Millennium) Mizoram Calendar-ah Mizo hnam rohlu Rokunga thlalak chuantir turin Rokunga Memorial Society-te chuan ngenna an siam a. Department hotute chuan he ngenna hi ngun takin reitak chhung an ngaihtuah a. Thuthlukna an siam mai thei lova. Chumi hnuah Pu L. R. Sailo, Director, Information & Pub lic Relations Department hovin Pu Khawvelthanga, Joint Director, Information & Public Relations Department leh Rokunga Memorial Society atangin an Secretary Tv. Rochamliana ten vawihnih an sawiho leh a. Department lam hotute chuan Mizoram Calendar-ah mi pakhat thlalak chuantir chu an la tih ngai miah loh anih avang leh venthawn tur awm deuhva an hriat avangin he ngenna hi anih ang anga tihhlawhtlin chu harsa an ti deuh hle mai a; hetiangin an kaiher ta a Rokunga thlalak aiah Zoram leilet zawl thlalak chuantirin, Rokunga hla phuah Kan Sawmfang Dum Dur tih hla tlarkhat Lawm ru, kan sawmfang hring del a lo eng tan ta... tih chu an chuantir ta a ni.

ZONUNMAWI chanchinbu hi a hnuah AIZAWL THUPUAN tiin a hming thlak a ni a. Editor & Publisher chu Pu V. Z. Kaia a ni.
23

- 422 9. Rokunga Memorial Society Press Meet: Rokunga Memorial Society chuan Mizo mipuite hnenah a hmalakna kal mek leh a lo buaipui tawhte hriattir ve tulin an hria a. June 4, 2005 khan Press Club, Treasury Square, Aizawlah chanchinbumite nena inkawmhona Press Meet an buatsaih a. He hunah hian chanchinbumite pawh an kal tha hle a ni. 10. Rokunga POET OF THE CENTURY: Kum sangbi thar a lo inherchhuak a. Mitinte thinlungah sawifiah thiam chiah si loh thil eng emaw a awm a. Hun thar danglam tak anga ngaih lo thleng mai tur avanga phurna, huphurhna, beiseina, dilchhutna leh zauthauna in mipuite thinlung a tuam vel mek laiin Mizoram sorkar chuan Mizo hnam chawimawitu, Mizo hnam hmuhsit leh dahhniam englai maha phal ngai lotu, hun danglam zel karah pawh Mizo nih hlutna leh chhuanawmna vawngnung reng tura thuchah nung kengtu, a hming sawi ringawt pawha Mizo tih thumal lo lang nghal thin, Mizo hnam leh Mizoram phatsan ngai lo tu Rokunga chu POET OF THE CENTURY chawimawina hlutak an hlan ta a. WRITER OF THE CENTURY ah Zikpuii Pa (K. C. Lalvunga, IFS Retd.) chu thlan a ni bawk a. Roku nga Memorial Society chuan heng chawimawina hlu tak dawngtute hi thinlung takin a pawmpui a, a lawm em em a ni. LUNGDAWH ROPUI ZAWK Rokunga thiantha, a rawngbawlpui leh ni tina hna a thawhpui thin Upa Chawngzika chuan, Ka nghawngkawl bahpui Upa Rokunga tangkaizia te, uihawmzia te ka sawi seng love. I hriat ve duh tak tak chuan nula leh tlangval thalaite awmtlei nana hla lenglawng, thianghlim, pawikhawih lo, tangkai si

- 423 a phuahte nula leh tlangval inkawm khawmin hlim taka an sak thin hi ngaithla mai rawh... 24 a ti. Mizo hnam tan a hlate hmanga hna ropui namenlo lo thawk thawhtu leh la thawk zeltu Rokunga hlutna hrechiang duhtute chuan Upa Chawngzika thurawn hi pawm mai tur a ni. Mizo hnam pumpui, tlemte ni si te hi hlim tlang thei ila, lawm tlang thei ila. Inthurual leh inlungrualin, rinawmna leh huaina nen thinlung thianghlim a hmasawnna awmze nei lamtluang zawhin pheilai khai ila. Mahni chauh inngaihtuah lovin, mitin ngaihtuahnain mi dangte thleng pha sela. Khawtlang nuam, ram nuam leh hnam nuam Rokunga Chhawrpial Run chu he Zoramah hian a lo insiam ang. Nula leh tlangval rualin thinlung taka lawmna nen Zoram dung leh vangah hlim zai an vawr leh ang. Hlauh rukna leh zam rukna a bovang. Hun thim leh harsa karah pawh Hla phuahtu Rokungan beiseina zawng zawng nena a lo thlir, ban pha chiah lo chung pawh a Mizo hnam tana a lo ban tawk tawk Raltiang Ram chu he hnam hian a kai ve ang. Chu ngei chu Rokunga Lungdawh dik tak zawk chu a ni.

Upa Chawngzika, Upa Rokunga; Ka Nghawngkawl Bahpui, Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p2.

24

- 424 -

ROKUNGA LUNGDAWH CHUNGCHANGA TECHNICAL REPORT


R. VANLALTLUANGA, Engineer Member, ADA 1. A Hmun Thlan Chungchang

Mizoram Sorkar chuan Rokunga Memorial Society hnenah City Park-a Rokunga Lungdawh siam phalna a pe a. Chu mi bawhzui chuan a hmun tur hi April ni 4, 2007 khan Environment and Forest Department, Aizawl Development Authority leh Rokunga Memorial Society ten thlir hovin an thlang fel a. A hmun zau zawng hi 99.40 sqm. a ni.
2. Architecht Leh A Lim Siamtu Tur Thlan Chungchang

Rokunga Lungdawh pianphung tur hi Design Plus, Aizawl ten an ruahman a. Quotation koh anih hnuin Rokunga lim siamtu turin Gautam Das Buro, Kolkata chu thlan a ni a; a lim siam hi dara chhun a nih hmain vawi hnih endik a ni.
3. Lungdawn Dan Kalphung

Lungdawh hian 99.40 sqm. a zau awhin RCC framed structure a din chhoh a ni a. Lungdawh chhuat hi a \hen ceramic tile a phahin a \hen hi phaitual hnima khuh a ni. Lungdawh sir tawn tawnah hian thuziak tarna lungphun pahnih dah a ni bawk a. He lu ngphu n pahnihah hian Pu Rokunga hriatrengna thu Rokunga Memorial Society te ziah chuantir a ni a. Rokunga lim tak hi chu dara siam a ni. Lungdawh hnuaiah hian lungrem metre 10 a thui, metre 3.50 a sang a awm a ni bawk.

- 425 4. Lungdawn Hun Chhung

Rokunga Lungdawh hi July ni 30, 2007 khan sak \an a ni a. April, 2008-ah khan zawh fel a ni.
5. Sum Senso Zat

Rokunga lim : Rs. 3.600 lakhs Lungdawh hmun siamna : Rs. 9.061 lakhs Total : Rs. 12.661 lakhs
6. Rokunga Lungdawh Enkawltute

He Lungdawh hi Aizawl Development Authority kut chhuak niin heng mite hian an enkawl : 1) 2) 3) 4) Pu Pu Pu Pu Zodingliana Zohmingthanga V. Lalhranga K. Lallungmuana Executive Engineer Assistant Engineer Junior Engineer Junior Engineer

- 426 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY BORUAK


P.L.LIANDINGA, Khatla South

Kan thu khawm ang thep thawp a, Pu C.Vanlallawma ten fiah ang fek fawkin, E khai, khatiang te chu a tha nang. Pu B-a te Hnam Puipate chhuah ang chauh kan ni anga sin. Ani chuan chumi te pawh chu a telh zel a nia, te hi an ti thuai a. He pa hian materpiece a nei asin. Eh, masterpiece te chu hriat lohva chutia neih theih em ni? A Mother Teresa ziak ve bu pan te kha Pu Chumi chuan a masterpiece a nia a tihsak alawm. A tawng duh lo pawl tak Pu C.Laitanga te hian a ti mak ve mai mai khawp. Lehkhabu ngaihnawm deuh mai ka hria a. Eng bu maw? A hming chu Zokhua tih a nia. Khawiah nge an zawrh? A la chhuak lo. Tu ziah nge? Keimah! A lehkhabu aiin a sawi dan a ngaihnawm zawk! Pawl eng engah emaw ka tel ve ta nual, hmun hrang hrangah Committee Meeting-ah ka tel ve thin. Chung zinga pakhat chu Rokunga Memorial Society a ni. Rokunga Night hmasa ber kan hmang dawn a. Uluk takin thil kan ruahman a. A hlawhtlin loh kan

- 427 hla u va, a hma sa b er tu r a nih ava ngin kan hlauthawng si, kan la thutak bawk si, kan phur nasa mai bawk si a. Kan Chairman Pu Faka hnenah chuan, Nang chu tawngkam te i thiam lova, Official a Chairman \hang i ni a, hei Pu Vanneihtluanga hian a thiam a. A tirah reilote i ding ang a, a bak chu a sirah i lo ding ve mai mai ang a, kan rawn kengkawh vek mai ang. I ding rei ang a, a boruak i chawk dai vek ang tih hi kan hlauh ber a ni, kan ti a. A chairman ber lah chu a inthlahrung em em a. Eng emaw chu ka sawi ve ang. A rei lovang, tha takin ka sawi ang, te a ti sawk sawk mai a. Kha Night kha a nuam teh asin aw! Kum 1999 khan Pu B.Lalthangliana hian Rokunga Memorial Committee dinpuiah min rawn sawm a. A phur ber pawl zinga mi ka ni mai lo, amah Pu B-a beng hriatah hian Rokunga chawimawi a tulzia pawh ka lo sawi ve nual tawh zawk a. Tichuan le, kan Chairman atan uluk taka an lo ngaihtuah tawh Pu Lalfakzuala, IAS chu va sawm ila kan ti a. Kan va phei vang vang a. A inah kan va hmu a. Ani kha Chief Secretary chawl hlim kha a ni luah mai a. Chhuanlam eng eng emaw te a lo siam a. Mahse chhuanlam te chu pawm vak chi-ah kan ruat lo bawk a, A, a tawi zawngin kan sawi ang e. Bu B-a ho nih kan duh lova, i ho nih kan duh a ni, kan tih takah chuan sawi tur vak a awm ta lova. A ni ve ta a. Pu Ba te nena kal kan ni bawk a, ani Pu B-a chu ViceChairman-ah kan dah a. Eng emaw chen hnuah chuan tha zawka hriatna avangin Rokunga Memorial Society ti a thlak danglam a lo ni leh ta a. A Committee emaw, a Society emaw, a enga pawh chu lo ni ila kan danglam chuang lova. Rin ai takin kan ho tlang phian a, eng emaw chang phei chuan kan thu lah a ril ang ngut a. Nuam erawh kan ti viau.

- 428 Kan thutkhawmnaah ni leh thla, hun leh ni hriat loh kan neih reng reng chuan Pu R.Lallianzuala lam hawi hian, Kha kha engtik nge ni kha aw? kan han ti lawng lawng a. Kan sawi zawh hnu rei vak lovah hian Pu Zuala lah hian, Chumi ni chu a nih kha. Khami hma chiah chumi ni chuan chu chu a awm a. A hnung chiah chumi chuan chu chu a awm thung a. Chutihlai chuan chuti khati chu, a rawn ti ta thin a. A sawi chanve atang hian pahnih pathum chu kan lo nui char char tawh thin. Chutih laiin mahni post theihnghilh tawk kan awm deuh reng a. Nangmah hi alawm kan Treasurer! OB zinga mi ve tho i ni a, chutin OB te i ti ve ngawt ngawt thei hlei nem, ti a zilhhau ngai tawk kan awm ve leh zauh thin. Kan Chairman Pu Faka chu politics lamah te an zuang lut zawk zawk a. Amahin, E khai, pawl ka timawi lo palh ang e. A thawh pawh kan thawk hman ta tak tak love, a ti a. A Chairman nihna chu chawlhsan zai a rel a. A Inah chaw eiah min sawm hlawm a, a Chairman nihna chu chaw ei hmain a hlip fel a. Thil awmzia kan han thlir vang vang pawhin kan pawm a. Chairman dang awm hma chu Pu B.Lalthangliana, Vice-Chairman hian Chairman hna lo chelh mai se, kan ti a. Kan rel zova, chaw kan dawh a, midangin chaw kan dawh chhungin kan rel angin Pu Fakan Chairman thar atana kan sawm hual Pu Rualzakhuma IAS chu telephone-in a bia a. Ani pawhin inthlahrung takin aw a lo pawh a. Pu B-a Chairman nihna pawh chu chaw dawh fel chuan hlihsak a ni leh ta a. Ziak mang hlei lo hian, He post te chu IAS post alawm, kan ti tlat a. Pu B-a, Chairman thar anga chaw kan dawh hmasaktir pawh chu chaw eikham hma chuan kan han inchhir leh chawpchilh a. Chaw eikham hmain a Chairman nihna

- 429 chu hlihsakin a awm leh ta a ni. Pawl hrang hrang han thlirin Chairman nihna chelh rei lo pawl tak a ni awm e. Tumkhat kan Committee chu Pu C.Laitanga a lo kal tlai deuhva, tawngkam eng eng emaw hian kan lo deng nak nak a. Agenda te kan han sawi a, Pu Laia chu muangchang hian a rawn ding chhuak a, eng khaw sawi set set lo hian, Keini hi tlakdeng, zel em deuhva awm hi kan ni a, mi hi in hmusit riau mai a.... an ti ngawt mai a. A hmel leh a tawngkam han chik vang vangin a thinrim lem lo chuan a lang a, kan thinrim bik hlei law. Kan awmkhawm chuan chutiang chu tawngkam pangngai a ni Pu Laia ka atanga an chhuah chiah chuan a sawi thiam bawk a, a hlimawm ta bik em e tih mai a ni. Tumkhat chu Pu Vanneihtluanga Welcome to Mizoram lar zual lai khan kan thutkhawmnaah titi phunglengin, A tha ngawt mai, te kan ti nak nak a. Kei chuan, Kei pawhin Mizoramah lo zin ve ta che, tih ka ziak asin maw le. Tumah hian in sawi duh lo mai mai a, ka ti nang nang a. Pu MC Lalrinthanga hian ring leng lawng hian, Chumi awmzia chu maw, Pu PL, i ziah chu a ngaihnawm ve lova, Pu Tluanga ziah chu a ngaihnawm tihna a ni mai! tiin phur zetin min han hrilhfiah a. Kan pawm tlang thlap thlap ngei mai. Rokunga Night hmasa ber kan hman zawh hnuah a dawt leh chu Hrangbana College Golden Hallah hman a ni a. Kan Committee boruak tarlang tehchiam lovin chanchinb u thenkhatah, Pu Vanneihtluanga leh PL-an Chairman nih an inchuh, an lo ti a. Anmahni lam pawhin zawhna an dawng nual.

- 430 Kum 2004 December thlaah Rev. Thangdelan a Synod quarter a chhuahsan dawnin a quarter-ah Rokunga Night hman a ni a. Hla hnuhnung zawha tawngtaina nena tin fel thlap hnuah hla pathum sak leh a ni a. A tukah anmahni Mission Veng bikin a quarter-ah chuan an la nawn zui. Rokunga Memorial Society member-te zingah Rokunga hmel hmu awmchhun Pu P.S.Chawngthu chiah a awm a, min han boralsan lehnghal a. Kan tlem tham angreng si a, Chairman atanga Treasurer thleng awm ve thlap kan ni a. Tlem nak alaiin Office Bearer-ten chaw kan eipui mai dawn em ni? te hi kan han ti ta tlat thin a. Office Bearer lo chu pakhat chauh awm chang te hi kan awm thin si a. Pu Vanneihtluanga hi kan Treasurer a ni a. A nupui hi a mangang em em mai a. A nihna te a lo theihnghilh a, theihnghilh theih chi zawng zawng a theihnghilh fai vek hnuah eng emaw chang chuan pawl sum dinhmun report pe tur te hian a rawn inring ve mial thin a. Chutiang huna Chairman leh member dangten sum lam chungchang an sawi leh tak si loh tum mawlh chuan a ni, a inbuatsaihna vawrh chhuak tura a inbuatsaih lai vel chu hmuhnawm thin ni. Miin thu dang an sawi lai te hian, Kan sum dinhmun....... a rawn ti ta thin a. Nidanga a hriat loh laia kan zawhna phuba lakna ni berin a lang. Keini chuan Rokunga hi chawimawi tlak niin kan hria a, a sulhnu leh a thiltih zawng zawng en hian Mizo zawng zawng ta a ni tih kan pawm a. Kan thiltihnaah te hian an chhungte hi kan duh leh kan sawm a, kan duh leh kan sawm lova. An telna tur leh an tihtur chin bakah engtin mah phut kan tum lova, a zawng a zaa an rawn inrawlh mai pawh an tihturah kan ngai lo. An pa a nih vanga chawimawi

- 431 kan ni lo, a phu vang a nia. An chhungkaw thu leh hla hi kan lakna tur a awm lo, kan ti khauh fur a. Anmahni lah an fel reng a. Hna zawng zawng kan Secretary Chaman a thawk vek a. Mipui hmaa inlan a hunah chuan a kil hla deuhah te hian a lo va awm a. Engkim tifeltu hi a engamah hre mang hlei lo khan kan ko chawp a, kan inhmelhriattir ve hram hram thin a! Pu B.Lalthanglianan Dr R.L.Thanmawia te veng, Ramhlun South a lo dah tenau deuhva, Pu Mawitean Vice-Chairman post chauh inthlan that a rawt a! Mamit a Rokunga Night kan hman dawn tumin an inbuatsaih fel leh fel loh te kan zawt thlap a, fel thlapin an insawi a. Kan va thlen chuan a lo la thim rup a, kan han tieng chawp a, an Hall sak laiah chuan meipu i te kan han chhep chawp a, meilu m hnungpuakin hlim zetin kan zai a, mei a khu teh nain nuam ti fe chuan kan tlingtla ve ta mai a. Saituala kan hman tumin Salvation zaipawl an lo tel a, an va han zai sang thei ngai tehreng em ve aw! Kei meuh pawhin ka tlin mang lohva zai thei awmchhun niin ka hria - tlema a hniam deuh chuan ka aw hi a ri ve pha ta thin lova. Kan hotupa Pu Faka, Rokunga hla zawng zawng tenor ngata sa thei vek pawhin a tenor pha ta chiah em ka hre lo. Kolasib-ah mimal Inah kan hmang a, kan tam tehchiam lo naa kan boruak kha chu a fir tha nget ngawt khawp mai. Hmanlai chingal ni se hnathawh kawr suk nan a nia ka it ni. Tam hi ropui thin teh mah se tlemte pawha tui hi chu a lo nuam tho mai. Reieka kan tih tum te kha hmun dangah pawh ken zel itawm khawpa nuam a ni. Zaithiam Ngurliana Sailo nen kan han zai dun a. Kei aia zaithiam, ka

- 432 zaithiam ngaihsan zaipui pha ve lo te aia ka chan san tum tak a ni. Reiekho reng reng chuan zaiho lam hi chu an inti tatu deuh ngawt thin a, an kianga awm chuan an ta emaw tih te pawh a awl rum rum. Serchhipah Mary Winchester-in hlachang an sawi tak tak a le, a phuahtu fanu kam chhuak ang mai hian a kal zaih mai a. Serchhipah khatiang khan a zai tui leh ang em aw, tih rum rum tlak hial a ni. Chutah Thenzawl kawng atangin Aizawl lam panin kan han haw a. Thla eng hnuaiah Rokunga hla leh hla lo kan han chhem fawn phei a, Khuangchawithla engah Pu B.Lalthangliana te kawngpuiah an han phar duai duai mai chu a leia lei chi ni se zan tin kan lei ngam tih palh awl a ni. Hla lak apiang a chang tawp thlenga duah hlap, dak zaiha hril chhuak parh parh thei Mary kiangah chuan zai tui lo lui tlat tur chuan hla hriat loh a ngai a, rimawi ngainat loh a ngai khawp. Rokunga Memorial Society-ah Dr R.L.Thanmawia te leh C.Vanlallawma te han tel hlauh mai te hi chu Pathian malsawmna chi khat chu a ni pa thawm zawi te si, thutkhawmna pindana tlem ang rem rawma thu leh hlaa inkhawhkar ralah chuan an thlawh chhuak hrawl thei phian a. Lawmtea te ang phei chuan a Century a zawng hian bul an tan a. English literature leh theology hmangin Rangoon leh a kaihhnawih mihring bawhbeh tum ranin Mizo tawng an mal ta fek fek thin a, midang vawm nan liau liauva tawngkam chhep chhuak a nih thin avangin a den a na thei hle. Hruaitluanga lah A AW B \obul zawnga Tripura leh Kalkat library thlenga lo ramchhuak hlawhtling tawh a ni a. Thil hi han ti dawn ila, Kei hian ka thiam khawp ang, hi an ti ngawt zel a. Kan zingah chuan a hrisel hmel ber lehnghal!

- 433 He Society member te hi mi naran tak tak dah khawm mai kan ni. A \hente chu Leader Jaket hak reng tum te, a \hen dang lah dam chhunga hak tum miah lo te, thu ziak lamah lah a \hen kum ngai pawimawh em em te, a dang lah a \awngkam hman dik lam ngawt lo buaipui tawk te leh a thu luang a \ha em tih te, Lengzem kar awl hnawhkhahna tur dap ngar ngar tawkte kan ni lawi a. Mahse kan han thutkhawm hian a tu mai pawh hi member atanga han paihthlak phal loh tur hlir ni vein kan inhria kei tiam lovin. Committee leh Meeting chi hrang hrangah ka tel ve tawh thin a, Rokunga Memorial Society meeting hi chu a tangkai leh tangkai loh chu mi min sawisak tur ni ta se, a nuam erawh ka ti ngang mai. Chairman meuh pawhin, Committee chi hrang hrangah hian ka tel tam ve viau a, Rokunga Committee kan han \hu khawm ngat hi chu, an innelin an inngamtlak hlawm si, an fel viau angreng nen, an fiamthu nge an titak tih pawh hriat har khawpin an han chawhpawlh a, nuam ka ti ber mai nia, kan hlim thei em mai, a ti ve nia.

- 434 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY

|hu
Veilam a\angin

: Lait^nga, B.Lalthangliana Vice Chairman, Lalfakzuala Chairman, Dr.R.L.Thanmawia, : Vanneihtluanga Treasurer,Lalhruaitluanga Ralte, Roch^mliana Secretary, R.Lallianzuala, Rualzakhuma, P.L.Liandinga Asst. Secretary M.C.Lalrinthanga, C. Vanlallawma.

Ding
Veilam a\angin

You might also like