You are on page 1of 95

ARUSIMIEE

Castellano, Aymara, Guaran, Qhichwa

Reforma Educativa Minedu - Bolivia

Ministerio de Educacin Viceministerio de Educacin Escolarizada y Alternativa Direccin General de Educacin Escolarizada

Autores
Aimara Salustiano Ayma Guaran Jos Barrientes Quechua Gladys Mrquez F.

Colaboradores
Aimara Juan Carvajal C. Guaran Claudio Andrs S. Elizabeth Gutirrez M. Quechua Jos Montao G.

Participantes en los talleres de validacin de la regin aimara, guaran y quechua: Padres y madres de familia Autoridades originarias Profesores de unidades educativas bilinges Asesores pedaggicos Docentes de los INS-EIB Docentes universitarios Estudiantes universitarios Lingistas Escritores en lenguas originarias CEPOS: CEA, MBOARAKUA GUASU, CENAQ

Aprobacin final
Carmen de Urioste B.

Produccin editorial
Edicin Leonardo Bacarreza Diseo y diagramacin Pablo Loayza Murillo Dalia Nogales Richard Cornejo Supervisin de impresin Bernardo Choque Depsito legal 4-1-248-04 P.O.

Este libro es propiedad de los maestros bolivianos. Su venta est prohibida. Denuncie al vendedor al Viceministerio de Educacin Escolarizada y Alternativa, Av. Arce 2147, La Paz-Bolivia, al Servicio Departamental, a la Direccin Distrital de Educacin o al Gobierno Municipal mis prximo.

Originalmente publicado en papel en julio de 2004 en La Paz, Bolivia. Digitalizado por voluntarios de Runasimpi.org (http://www.runasimipi.org) en mayo de 2009 para publicacin en el internet y uso libre en diccionarios electrnicos.

Introduccin
ARUSIMIEE pone a disposicin de los profesores de la modalidad bilinge los trminos pedaggicos que se han usado a partir de la produccin de materiales educativos durante el desarrollo del Proyecto de Educacin Intercultural Bilinge y la Reforma Educativa. En l encontrarn los trminos propios de las lenguas originarias que durante aos permanecieron en desuso, as como trminos que, ante la necesidad de desarrollar las lenguas, se han resemantizado, derivado, refonemizado o creado. Este proceso de desarrollo del lxico en las lenguas originarias aymara, guaran y quechua se ha llevado adelante con el aporte de los autores de diferentes tipos de texto, los profesores de aula, los asesores pedaggicos, escritores, lingistas, padres de familia, representantes de los pueblos originarios y, en algunos casos, los nios. Una de las fuentes de las que hemos recogido y continuaremos recogiendo el lxico han sido los diccionarios elaborados desde la colonia hasta nuestros das por personas que creyeron y creen que las lenguas originarias, como toda lengua, crecen y se desarrolla, permanentemente en la vida en todo tiempo y espacio en el que se usan; asimismo, se ha recurrido a los ancianos, y sabios de las comunidades, quienes son los poseedores del saber y de la lengua. Por eso, invitamos a todos quienes creen en el desarrollo de nuestras lenguas originarias a continuar aportando con sus conocimientos para enriquecer este vocabulario pedaggico. Este proceso ha comenzado, contina y continuar, pues el desarrollo del vocabulario pedaggico es un recurso necesario para el fortalecimiento de la educacin intercultural bilinge y para el desarrollo de nuestros grupos culturales. Las lenguas originarias, al igual que toda lengua, tienen una gama de trminos para las diversas actividades concretas y abstractas. Para continuar desarrollando el vocabulario pedaggico, lo que se tiene que hacer es analizar en profundidad lo que se quiere decir y recurrir a las diversas estrategias de desarrollo lexical propias de lenguas sufijantes, que estn desarrollados en los documentos de normalizacin de cada una de las lenguas. Estas estrategias exigen la combinacin de sufijos y races, y el conocimiento de su significado segn la lgica cultural de las lenguas y del contexto en el que se encuentren.

Nota: Para representar el I nasalizado (I,i,,) en guaran, es necesario descargar y instalar la tipografa Doulis de SIL International.

castellano

aymara

guaran

qhichwa

A
abecedario abertura de la boca abogado abra abreviar abreviatura abril absorber abstracto abuelo, anciano aburrido caro, arcnido traqueal accidente acento gramatical aceptar acercar cido acobardarse aconsejar acordar, tomar acuerdos acostumbrarse acrecentar acta actitud actividad actividad fsica actor waticha, chiji jiyitatayiri iyawa saa jak'achaa k'allk'u jallk'a, q'iwasia iwxa amtaa yatisia, jichuntaa, awinisia jach'aptayaa tantachawi qillqa kankaa, lurawi lurawi janchi lurawi luriri achajala ansa kamachi kamani willk'i jisk'aptayawi, k'utu qasawi ch'umaa jani amuykaya jach'a tata, achila q'iwjtaa, q'umia eipea atri araivi oipitemoata oipitemoataka tamii iarasi yae trakak susere puta kire moki jayasi kueri mboarakua emboarakua moikavi yepokua mbotuicha emongetaguapi tekochauka yapo, mbaeapo rete yapo mojangavae jisk'aptayaa, k'utuchaa mboatri achengeti, kuatiati yuruipi achachha janlla (L) qillqiri q'asa juch'uyyachiy, kutuyachiy kutu simi ariwaki suq'uy yullmi (H) yaya, awichu, jatun tata, machula majisqa isu, sisu (L) ak'ariy, waqllu, aquyra sinchiyachina jayiy qayllachiy, sispachiy k'allku jallk'akuy (L), llaqllakuy (L) kunay (H) kunaykuchikuy (H) uyniy, uyiy (L) yachakuy jatunyachiy, achkhayachiy, wiachiy tantanakuy qillqa karayni (H) ruway phisika ruway aranwaq

aconsejarse, pedir consejo iwxayasia

castellano
acuclillarse acueducto acuerdo adaptacin adaptacin auricular adaptado adaptar adaptarse adecuar adicin adicionar adivinanza adjetivo admiracin adolescente (mujer) adolescente (varn) adoptar el varn hijo o hija adoptar la mujer hijo o hija adoqun adverbio adversario, enemigo afiche agosto agrupar, componer guila andina de color negro guila real andina aguilucho ahora aire jichha qala tika killt'aa larq'a amta

aymara

guaran
embosapei, eevichi, echuku irape emometei, maendua embovia mboesro moikavi moikavi ovia oembovia

qhichwa
chukuy (L) pincha, witkhu (L) uyni, uyiy tinkurpachiy kurikulunta tinkurpachiy tinkurpachisqa tinkurpachiy yachakuy, amaakuy tinkurpachiy, ch'antallichiy yapay yapay imasmari sutilli ayaw, aay warma maqt'a churichakuy, ususichakuy (H/L) wawachakuy (H) khallki rimay tikrachiy, imallichiq awqa, jayu aquyraki (H), ati (L) aphichi chakra yapuy qutuchay, tantay awankana (L) anka

yatisiwi; jichuntawi, awinisiwi yatiqawi jichunuqtawi, askichkipawi askicht'ata yatintaa, jichuntaa, askichkipaa yatisia

askichsua, askichkipaa moikavi jakhthapiwi jakhthapia jamusiwi suti mayjachiri musphawi tawaqu maxt'a katxarua, uywthapia moru emoru mbaerako teejaka, teejara miakai kuatai kunumi taiete rami, tayiete rami membiete rami

aruchiri mayjt'ayiri, thijra eeapo mborika awqa, awqaru aphichi llumpaqa, lakani qutuchaa paka mamani ksekse oyaramogu aave ivituvevii wayra, samana tovaicho avai mbaechaka aravitu mboati ksekse

adversidad, suceso infeliz t'aqhisiwi, chiji

anka mallku kunan wayra

castellano
ajedrez alabanza alabar alacrn alambre lbum lbum fotogrfico alcalde alcalda alcohol aleacin aleatorio (Rel. al juego de azar) alegre alejar alejarse alentar, animar alfabeto alga lgebra algoritmo algunos alhaja, joya alimentacin alinear almacn almidn almorrana altar alternar alternativa altiplano altitud suni qurpuyu

aymara

guaran

qhichwa
k'ulluchunkana

chupichawi chupichaa yaq'jiri alamri, jiru ch'ankha imawi julli imawi alkanti alkaltiya alkula mayachawi, qhirqhthapiwi

yerovia mboeteka tumikrape inimbovera ovata riru iviraiya iviraiyao aguriete yea oiparavoio

aaynikuy, munayllaniynin (H) aayniy, munayllaniy (H) sirara (H) q'illay q'aytu alwun phutu jallch'ana llaqtakamayuq, llaqta kamachiq alkaltiya alkula chhapucha, chhapuchay taway kusi karunchay (L) karunchakuy sunquchay sanampakuna, achachha laqhu (L), qucha yuyu aljiwra

k'uchi, kusisita jayachaa jayst'aa chuymachaa qillqa sara, achajala aljiwra, jakhuchthapi jakhu luraa yaqhipa manq'awi siqichaa, sinrua tantaa uta, almasina

yerovia siri esiri krei kuatiati, achengeti

yepoapoa amogu reta mbaevera tembiu mboisi ovatuarenda mandiokui pchai itamarangatu jeko poravakuakua ivitiipe ivategue

yupay ruway, alwuritmu wakin pii (L) mikhuy sinruchiy, sinruriy ch'usllu (L) tantana wasi link'achu uquti suruy qhupuyu mit'anay mit'anayasqa, mit'anay puna, chiri jallp'a pata tupuy, sayay tupu

alpaca de lana larga y fina allpachu, allpaqa

maykipachaa, turkantaa mopau

patxa tupu, saya tupu

castellano
alto andino altura aluminio amarse ambiente Amrica amgdala amigo, compaero amnios, placenta amonestacin, aviso amonestar amortizar analizar analoga anaranjado ancho ancianidad anciano anemia anexo anfibio ngulo ngulo agudo ngulo obtuso ngulo recto animal del monte animar, estimular animarse ano anteojo, lentes antepasado antes anticipar

aymara
janka, apachita, puna pata, saya aluminu munasia pacha Awyayala amallu, amalluqu, mallq'a aseorti masi uthapi jinchtawi jinchtaa phuqhaa, jukata phuqhaa amuykipaa kikpa kankaa arumi qhanqha, jak'ankha, iwraqa awki, achachi thuk'a yapxatawi jamp'atu k'uchu, churu k'ullk'u churu qhanqha churu chiqpa k'uchu uri chuymachaa, arxataa chuymachasia ch'ina laylachi, qhispillu nayra ajalli, nayra nayra nayrt'aa ptaave piguasu eir yaupa moapia moapia ivate

guaran

qhichwa
pata puna sayaynin saumi, aluminiyu munanakuy pacha, samay pacha Abya Yala amuklli (L), amuqllu (P) atillcha, qhuchu masi llapllawa, thami atiklla (H) atikllay (H), k'amiy pisiykachachiy

saumi, jierovevii yopota ara

maesareko, sape, tiviro

khuskiy, t'ukuriy kikinnakuy willapi, aruma kimray, sakha rukukay ruku qasawi yapaynin jamp'atukuna k'uchu, p'allqa k'ullku k'uchu, wichq'a k'uchu k'aqcha k'uchu, kicha k'uchu chiqan k'uchu sallqa sunquchay sunquchakuy uquti qhispi awi (H) apuski awpaq awpachiy, awparichiy

ndechimbuku ndechi juguiiyu emboya kururu reta kipi kipimi kipi peka kipi simbi anaipo mokiri oemokiri teikua tesairu karamboegue tenonde motenonde

castellano
antiguo antnimo anular anuncio ao ao andino ao cristiano ao nuevo aorta (arteria) apaciguar apartar apellido apstrofo apoyar apoyo apreciar aprendizaje aproximar rbol genealgico arco porttil de flores y joyas rea rea del conocimiento arena arena movediza arete argumentar argumento arista aro, rueda arquitecto arraigarse arrendar, alquilar arroba yatiya mara nayra

aymara
imagu

guaran
awpa

qhichwa

awqa aru, awqaru

eeyovaicho mboai rkua arasa

awqa simi siwi ruk'ana willachiy wata anti wata cristiano wata

anti mara cristiano mara machaqa mara amachaa jark'aqaa, yaqhachaa uta suti, jatha suti ch'aqa, sich'i yanapt'aa, arxataa yanapa, chillpi q'ayachaa, ujaa yatiqawi suti saphi iphalla muyta pamapa, pampa tupu yatiqawi t'aqa laq'a, ch'alla suchta laq'a aritu arxataa qhananchawi, arxatawi ari, k'achi taniya uta kamani saphintaa, utjatataa arintaa, jawst'aa aruwa poru poi piramboja arasa piau ombopiakatu siri teeyoapi ndoo yekoka yoko oaiu, omboete arakuapisi, mboekuakua emoague, ana oemoangatuvae

musuq wata amachay anchuchiy sutiman yapakuq, suti yapa t'uqyachiq q'imiriy q'imiy, yanapaysiy, tukiy chaninchay yachaqay qayllachiy, sispachiy, asuy panaka iphalla millka

rete rayi guasu, tugui rape ch'illan (L)

jak' jataa, niya jak'jataa yepearo

mboromboe arakuapegua yachaykamay ivikuti yasuru namicha eemoiru embojupi jisi ruera aqu, t'iwu, t'iyu q'iwa jallp'a jalusacha amachay, yuyanchachiy yuyancha, amach'a tupra tinkullpa wasikamayuq saphiyakuy arinsay, arintay aruwa

castellano
arrojar por la boca, devolver arte artefacto artculo de opinin artista artstico asaltar con agilidad y violencia ascendente ascensor asesor pedaggico asombrar aspirado astro astronoma astronmico astrnomo asumir atmsfera aturdirse, atontarse aula aumentar aumentar en cantidad ausencia autoestima autoevaluacin autonoma autor autorrespeto autoridad autoridad de la marka jiltawi

aymara
kutiyaa, lansaa ypa lurata y

guaran
ogue iyuru rupi aqtuy wallpay tembiporu

qhichwa

artiphaqtu t'ukuriy qillqa wallpaq wallpasqa kapujay (L) wichariq, siq'aq wicharichiq, siq'achiq yachaysiq qamllarquy phukusqa quyllur (H) janaqpachakamay, quyllurkamay janaqpachakamasqa, quyllurkamasqa janaqpachakamayuq, quyllurkamayuq jap'iy, jap'ikapuy wayra muyu kaqkakuy (L) yachaqaywasi, yachanawasi yapay achkhayachiy ch'usaq, ch'acha munakuynin chaninchakuy qhispikay

amuyt'a qillqata yariyawi, eeapoka qillqa k'uchirt'ayiri, ypa luriri ypa lurata oipi ovevii katu ombovava reve yeupi ivateuka, yeupika oporomboevae imborika mbiakai reko ara waykattiri yatintayiri, yanapiri ch'iwichaa phusirsalla miqala praapo

laqampu sara, miqala sara aramaeregua mbijareko kuaapi laqampu kamani katxarua pacha samana luqhiptaa yatinuta yapaa waljaptayaa ch'usa ut'asia, munasia pachapa uakipawi munaani qillqiri, luriri, wakichiri yqasia jiliri Mallku aramaerupia pisi, oyapota, yeokuai ara sososo emboea moir jetarupi omoiru jendague oyeaiu arakuamaeye jaeaio

apoa, iyapoa, oikuatiavae qillqaq reta mboeteiye mburuvicha mburuvicha guasu yupaychakuy kamachiq mallku

castellano
autoridad de la parcialidad autoridad del ayllu ave de plumaje plomizo avenida averiguar axila, sobaco ayuno jilaqata juq'uri thakhi

aymara
ivira iya

guaran
jilaqata kuraqa

qhichwa

tta ruvicha guira ipepo jvativae tapepindekua parandu tendapigui okaru

juq'uri, ququtuwa (L) jatun an tapukipay wallwak'u, wayllak'u qhasi (L)

jiskhxataa chhiqhanqhara jani manq'aa

B
bacilo bacteria balanza (de platillos) balanza (de varilla, romana) balbucear balsa baar o tachonar con oro banco barba barco barras barrio basado base base de la potencia bsico, fundamental bazo beneficiado en minera beneficiar beneficio biblioteca biblioteca de aula churata yni luraa yni ullaa uta panka k'uchu iyeipeo iyeipe eerirurenda erirurenda ukarjama ch'ina, qunt'a miriri, mirakipiri ch'imi laq'u waytaa rumana khalluraa walsa, wampu chuqinchaa qullqi pirwa, qullqi uta sunkha, chhunkha jach'a wampu saywa michia iemongoi itapa mboveraka korepotirenda, vko tendivanga irupiguataka yopiauka ttaembei jese, yekoka guapika, guapia mbaepuere, mirata guapika guapika jupivae perevi iviya michiyae vae ivikirai poijaka khichullma ch'iillku, tawna aysana, achupalla llasana janllay wamp'u qurinchay qullqi pirwa, qullqi wasi sunkha jatun wamp'u tisi suyucha yuyaychasqa, takyasqa sikin, uran mirakipaq tiqsisqa ch'usaq (L) llimphuchasqa llimphuchay allilli (H) awiriy wasi p'anqa k'uchu

castellano

aymara

guaran
emboeapegua

qhichwa

bceps, trceps bicicleta bicolor bidimensional bienes bilinge bilingismo bilis billete, dinero billn bimestre biodiversidad biografa bisabuela bisiesto bisnieto bizco blando al tacto blanquecino bloque bloques lgicos bola, esfera boletn boliviano (moneda nacional) bolo alimenticio bolsita para llevar coca bomba manual bombear bombo bordador bordar borrador borroso, opaco wankara t'iriri (t'iria) t'ixia phiskhua, phiskhuraa chharphu wuliwyanu uqu wistalla, ch'uspa muruq'u allchhi q'isu sapha, llamp'u, qua janq'uya t'aqa jakawi qillqa ciclo allqa, wankalli, pinta, tiwti paya tupuni qamanaka paya aruni paya arsuwini jaru jaru qullqi junjunu paya phaxsi

yivasa yiguarayi michikereta mopgua mokoti mbaeyekou mokoi eevae mokoi eepegua piarovi korepotitupapire moetata moyasi tekoyuaviavi koveasa ajalli jach'amama, awicha yariyuapiye

mach'in wiksilita allqa, tiklla iskay tupuq, iskaychasqa tupu kapuy iskay simi rimaq iskay simipi rimakuy jayaqi (L) qullqi junuyjunu iskay killa awray kawsay kawsay qillqa awkilla (L) tawa tawa wata

tamarro, timimino yoapi ampullu tesarpe ipo tta tave, apati yeopia mbaetecha puaetei, yapua eemoaiechaka voriviaigua tembiu emokoikavi mbaporise riru mboyere moata moataka angua guasu mbovivipraapo mbovivipra mboaika, yoeka yve sinku (L), muruq'u mit'awacha wuliwyanu muk'u istalla (L), ch'uspa maki yaku bomba p'aqchiy jatun wankar p'acha qillqaq p'acha qillqay qillqakhituna, phiskuna ayphu (L) churchu, lirq'u llamp'u paraqa thallki

10

castellano
botella botiqun brevemente brindar bronce brotar el agua brjula buche burbuja burla

aymara
wutilla, qhispi yuru qulla imaa jak'a luqtaa isayawri, yarwi wararpayaa alaya wikuri ch'iti pukulli sawka voteya moariru michimi

guaran
wutilla wutikin

qhichwa

jayri, tuylla anqusay (L) anta, chaqru anta, llaqsa (L) phukyuy anchana ch'iti (L) pullullu sawka

erokuavee korepotiyukiru, ta i oea arakavimae achuai tiriyai, chiguororo chera

C
cabal, exacto cacera cadena cada caja cajn cal calambre calavera calcio calculado calculadora calcular clculo (biliar o renal) clculo mental caldo, jugo, zumo calendario, almanaque caligrafa callado phuqhata chaku wallqa jaquqta kaja kajuna q'atawi laq'a thisthapi, chukulli amaya p'iqi q'atawi, q'atawiri tantiyata jakhua makina phuqhata jakhsua jayintilla p'iqimpi lip'ia kaltu, kaltu pachachimpu, pachasara aski qillqa jaekaviyae mbaeyuka krena yepiaka, oa mbaeriru jiru tvati tayiyeapa akgue katagui moangakavi poapoka poapo piaupia piairo yepoapo kapegua tigue, kando arambeuka kuatiakavi kringatu k'apaq (L) chaku wallqa (L) urmay p'uktaki, kaja jarata isku juk'uchasipi (L) aya uma, t'uqruru (L) q'atawi, iskuya (H) yupanchasqa, maychuschay (L) yupana yupanchay ayaynin (L) yupanchay jilli (L) pacha watana, wata watana allin qillqa amu amu (H)

11

castellano
calle callejn callo camarn camarn seco, camaroncillo cambiar camellones camino principal camisa de mujer campesino, agricultor caa canasta cncer cancin cangrejo canilla cntaro cntaro de boca grande cntaro de boca ancha cntaro pequeo cantarillo (cuello estrecho) cantidad capa capacidad de contener capacidad de saber capacidad, aptitud para algo capacitacin capacitar caparazn capital de departamento captulo wich'u matsuta kalli

aymara
ttapu pami piruata kamarunisa kamarunisa thijraa, mayjt'ayaa waruwaru, suk'a qullu jacha thakhi yapuchiri wiru kanasta, walaya kansira kirki, warurt'a, jaylli tape tiru poepi

guaran

qhichwa
kalli, an k'isku kalli, kallijun at'aqra, chullpi (L) yukra (L) amuqa (L) rantinakuy, turkay suka qullu, wachu wachu jatun an kusma (L) chakra runa k'uri isanka isqu unquy takiy apanqura (L) chaki sinqa ch'usa (L) p'uyu, p'uu wich'i wirkhi yuru jumiwa (L) chhika kapa jap'iynin, yaykuynin atisqan yachay yachakipay, yachaqakipay yachakipay, yachaqakipay wasa qara, qarapachu (Hb) mama llaqta, uma llaqta qillqa t'aqa mukmu

kooregua takuare ayaka, kanata mbaerasi, okuerambae mongoi timaka iru aemiri ambui aemiri jetaete, mbovika arambogua poaka arakua katupiri mboyepoki yepoki ipire tatavae

cantarillo (boca estrecha) yuru yuru, p'uu, wirkhi wirkhi yak'ina, wirkhi p'uu yuru walja, alluxa, yamphi qhapa phuqhancha yatia yatia yatintawi yatintayaa

taypi suyu marka qillqa t'aqa

ttamiati ichi jai mbaepoti ndei oyepeka

capullo de la flor o botn amuchu

12

castellano

aymara
vae

guaran

qhichwa

cara basal cara curva cara lateral caracol carcter caracterstica caracterizar carbohidratos carbn link'u ajanu qawaya ajanu ch'uru tarpa utawi utachaa k'illimuma k'illima tatapi itat tvati yukiri tovaranga, aguero arete guasu tupapire vakunaregua karpita uakipawi karpita k'ullu kamani llusq'u thakhi iwxa qillqa laphilla qillqa saywa k'apha phathu laphi jaqichasia, panichasia chununu phaxchha chhaxwa kasku niya qhirpha paqu tunka pusini kandiruapua seri, aete mbaerendarai akkui jave, pitavemivae paandepo irundi kuatiariru kuatiariru arakuamaepegua ivira opaa tapepiso kuatiamondo mbeukapire kuatiaechaka pitika tupapireta menda mboitini tororomba jovap yeyoike yatita jeko tekoomai itekoechauka

siki uya, ura uya llink'u uya chiru uya ch'uru (L) sanasa (H) kaynin sanasay (H) k'illimsa unu k'illimsa k'anasa (L) mullphay saynata anata raphi wakuna karpita chaninchay karpita llaqllaykamayuq llusk'a an, llusq'u an chaski qillqa kartil kartil, qaiy qillqa (H) k'apa, khuskulli phatu raphi yananchakuy, sawakuy chanrarara (L), chanrara phaqcha chaqwa (L) t'iqpana ruk'awi q'illay chuku yaqha sayt'ucha, kasilliru kukhi (L) k'ispa chunka tawayuq

carbonato de plomo, tierra phuq'ira blanca carcomer (oxidar) careta/mscara carnaval carnet de vacunacin carpeta carpeta de evaluacin carpintero, tallador carretera asfaltada carta cartel carteles cartlago cartn casarse cascabel cascada cascajo cascanueces casco casi casillero caspa de la cabeza castao catorce sarua ququchi anata

13

castellano
causa cazar (matar, atajar) cebolla (cortar) cedro ceja celdas de flotacin celeste clula cnit censo de poblacin centavo centena centena de mil centena de millar de milln centena de milln centsimo centilitro centmetro centmetro cuadrado centrada cepillo cerca cerda cereales cerebro ceremonia cero cerro cicatriz defectuosa jak'a iru kunata

aymara

guaran
mbaeapoapi, tekopegua seboya yekiti imachus chakuy

qhichwa

chakua, katua, jiwayaa embieka

siwulla k'ipay siwis q'isipra, qhichikra, qhichipra (H) tuytuq t'uqu khupa (L), yuraq anqas silula, k'atkilla (Hb) intip sayanan (L) llaqtaq yupaynin phata pachakkuna, pachakchisqa waranqap pachaknin, pachakchisqan junu waranqap pachaknin, pachakchisqan junup pachaknin, pachakchisqan pachakpa pachaknin, paqarpa pachaknin pachakcha p'uylu pachakcha thatki tawak'uchu pachakcha thatki chawpichasqa qhasuna qaylla, sispa suphu (H) ch'aki puquy uqtun jaylli, saqumay ch'usaq urqu sich'u, sip'u

phichhu, ch'iphuqu tuytu t'aqa qhana larama, silisti silula chika inti marka jakhthapiwi sinsillu qullqi, phata patakanaka waranqa patakanaka

tesapika, spika

joviavat, jovi mboavai kuatiamboyoyape ttaipo yepapa mbopoparai popati popati etati

junu waranqa patakanaka popati etati etata junu patakanaka patakachjata patakach'aqjta litru pataka chiqtaqa sinilla patakachja taypichata popati etata popatirai tijakapoparai ejatapoparai ejatapoparai piyovake mbitepe kavi tayoeka koio kuchi ichi tembiuta apuru areteapo mbaeti iviti pere rendague pichii opitavae

waa manq'a laxwi, lixwi luqta, waxt'a ch'usa qullu sip'u t'iri

14

castellano
ciclo ciclo de aprendizajes ciclo del agua ciclo vital cielo cien cien por ciento ciencias de la vida (rea) ciencias naturales ciencias sociales cinega cientfico cierre, conclusin cierto pez marino cifra cigarra cilindro cinco cinco mil cincuenta circuito circuito elctrico circular crculo circunferencia cisne citacin citar ciudad ciudad capital y/o principal claridad claro (el habla, el mensaje) claro (lquido) clase clasificacin jawsawi jawsaa chinu sit'ikira sara

aymara
yereyere

guaran
muyuy

qhichwa

sarta yatiqawi urna sarmuyu jakawi sarta laqampu pataka patakapacha jakawisata pacha yatxatawi jaqi tama yatxatawi siniya amawt'a tukuya

emboeapia iyereyere tekove ipuku ara paandepopa paandepopa pakaraika arakua tekoveregua arakua ivipo reta arakua tekoi reta inoo, iasuru arakuaiya, arakuaregua eokenda emboapi pira i guasu rupigua kuariapa akara reteapua, reteyere pandepo pandepo etati pandepopa yereye mbaechii, chii iyere eeka puape ama posiguasu eenika mbarea, eni karairta ttaichi sape, tembipe ee ska ska nunga yeparavo

yachaqay muyuy yaku muyuy kawsay muyuy janaq pacha pachak pachakninchisqa pachakamay kawsaykamay runa kawsaykamay siniya jamawt'a tukuchaynin, wichq'aynin awaku (L) khipu tiyan tiyan, sit'ikira tuquru phichqa phichqa waranqa phichqa chunka muyuy phinchikilla muyuy muyu muyu tinkullpa, muyusiqi yuku atiklla atikllay jatun llaqta, llaqta jatun llaqta sut'i sut'i ch'uya imaymna, laya chikllay

tuyu, sayt'u muyu phisqha phisqha waranqa phisqha tunka muytata, muyt'ata illapa muyta muyu muyu muyuthiya

marka, jach'a marka jach'a marka qhana qhana ch'uwa kasta, laya ajllinuqawi

15

castellano
clasificar clavcula clavo clima cobarde cobre Cochabamba cdigo codo coevaluacin coherencia cohesin coincidir coito, relacin sexual cojear cojo colador colchn coleccin colegio colmillo colocar cua colonial color columna (bloque) columna vertebral coma combinacin o enagua combinar comensalismo comentar comercial comerciante comercio cometa, estrella fugaz

aymara
ajllia, palljaa tarku, qhiwi kalawu macha mayjt'a llaytha, llajlla anta Qhuchhi pampa chimpu mujlli, q'iwt'a purapa uakipawi arkasiwi jikhthaptaa anisia qilnaqaa, thijllaqia qilu, thijlla, jank'u paravo

guaran
chikllay

qhichwa

engoikague tapigua ara kiyerai jiero iyuvae jaka, sirka, mboeteka ndivanga oyoarakuamae yovake joapi oyuvake pave meno ikcho kcho mboguaka tupapiu

ripratisi (H) sullk'a waqta t'uksina pacha wayra jallk'a (L) anta Quchapampa tuyru kuchuch chaninchanakuy tinkunayaypura, kuwirinti t'inkinayay tinkunakuy yuquy janq'ay (L) janq'a (L) isanka ap'a (L) tantaychiklla kulijiwu waqsa karqinpay (L) kuluniyal llimp'i saywa wasa tullu samana ukhunchana tinkuykachachiy, chaqruriy yanapaysikuy unampayay, willapay (H) qhatukuq qhatuq qharu, qhatuy aquchinchay (L)

tantata, tantawi kuliju kiwu chillpia ispaula pacha sami sayacha k'ili, lunja sama chimpu manqhancha jaqthapia. kisaa

paravo emboerenda tambuku aono yekokarai epaaara yigua sromboi yarupi ktaguai. guairai emboyea yopara motira, mona

arst'aa, arsua qhathuchawi qhathuri, alakipiri alakipa sakaka, miqala

eembuku mbaemeeka mbaemeeavae omaemeevae mbaemee mbaerendi

16

castellano
comillas Comit de padres de familia compadecerse comparacin comparar compartir compartir comida compartir ideas compartir objetos comps compasin competencia (capacidad de ...) competicin complemento complemento circunstancial complemento directo complemento indirecto componer msica comportamiento composicin (en mat.) compost comprender comprobar comprometer compromiso computadora comn comunicacin comunicar, transmitir

aymara
siwa chimpu Tata mamana qutuchawi khuyaqaa kikipawi. kikpachawi kikipaa, chikt'aa, kikpachaa waxt'aa, jaljasia ququsia, warxata. apthapi amuyu apthapi ynaka apthapi muyuchiri khuyaqaa yatintata. atipasiwi atipasiwi tukxatiri, phuqhachiri kunataqi phuqhachiri chiqa phuqhachiri maysata phuqhachiri aymaa kankaa qutuchthapiwi, jira katuqaa qhanstayaa kua

guaran
guaiyovai Ttara Ati parareko emboyoya yoya emboyao pve karu pve miari pve mbaembae mboyao puaka parareko karuapo eokuai katuaporegua yeapopa

qhichwa
niq tuyru Qutuchasqa tatamama khuyakuy chimpapuray, tinkuchiy chimpapuray, tinkuchiy qurinakuy, riqsichinakuy, jaywanakuy qaranakuy yuyaychanakuy, yuyaysinakuy rak'inakuy, qunakuy muyuchana. muyusiqina khuyay yachayatiy yallinakuy, atipanakuy llamk'ay yachayatiy junt'achiq imaymana junt'achiq chiqan junt'achiq yaqha junt'achiq

competencia (for. laboral) irnaqaa yatichawi

embongoi moikavi tekochauka

takichay kaynin, kasqan qutuchay ruwasqa wanu, kawsaq wanu isapay, unanchay llanchiy sullullchay sullullcha kumputarura, iqichana sapsi willanakuy ninayay, willay

emboporova emomete erokuave

jathamira ina yatiyawi yatiyaa

kuatiasroka, eesroka pve emoerkua moerkua

17

castellano
comunicarse comunidad cncavo cncavo, poco profundo concepcin concepto conclusin concretar concurso conducir (llevar objetos) conducir (personas) conductos seminales conectar conector confesar confesor confrontar congestin congregacin congregar congregarse congreso cnico conjetura conjeturar apaa irpaa

aymara
yatiyasia kumuna, ayllu p'uylu, p'uytu k'awu aptasia amuyu tukt'ayawi, tukt'ayawi amta uchjataa eemoai

guaran
oemoerkua tta ati pike pike ve

qhichwa
willanakuy ayllu p'uktu phanpa (L) runayay yuyay tukuchay yuyay ch'alliy, k'ikaychay (H) yallinakuy, atipanakuy apay, purichiy pusay yuma suqucha t'inkichiy t'inkichiq, tinkuchiq ichhuriy (L) ichhuriq tinkuchiy p'umpu tantanaku, juunaku tantay, juuy tantanakuy, juunakuy juuy wasi, juuna wasi ququruchusqa yuyaymanay, yuyaykachay yuyaymanay, yuyaykachay, watuykachay juu yupay juu ququruchu yachay yachapayay kunkista imatachus

mongetaguiye mboeta panepane mbae yarajavae mbaemboguata, oipoko tairape yuapi mboyoayu mbombeu emombeuapoka porepa ruru ttaraati emboati oomboati emboati guasu ipuatvae eetekokatu

thaltha sirka chhuqhthapia jaqthaptayiri, jikhthaptayiri arsua arsuyiri apthapia, irpthapia tantachawi, anthapiwi anthapia tantachasia jach'a tantachawi kallcha, putuku thala, thithi

thalaa, thithia, arusia, yeparandu aruqaa qutu jakhu qutu kallcha, putuku yatiani yatita lurawi awqa pacha ati mbapaka ati puait tembikuaa, arakua katuapo, arakua pro, mokiri tekoepi

conjunto conjunto numrico cono conocimiento conocimiento prctico conquista consecuencia

18

castellano
conseguir, alcanzar consejero consejo Consejo Educativo Comunal Consejo Educativo Nacional consentido, mimoso conservar conservarse considerar consigna consonante consonante nasal consonante oral constancia constante constante, firme constelacin de Leo constelacin de Libra constelacin Can Mayor Constitucin Pol. del Estado construir construir casa contaminacin contaminar contar contar por nudos contemporneo contenido contestar contextual contextura continente

aymara
jikxattaa kunkachiri ulaqa Kumuna Yatichawi Ulaqa Marka Yatia Ulaqa q'ayachata imaa, waqaychaa waqaychasia amuykipaa iwxa sallawisa usu sallawisa arsu sallawisa thurt'aya pachpa chani thuru amuyu ve

guaran
usariy

qhichwa

arakua iya mboarakua, arakua

kunawa, kunaq kunay Ayllupi Yachachiymanta Kunay

Mboarakua Guasu jembirau ovatukavi ovatu iro yeokuai epitaso epitaso apguapegua epitaso yurupegua jekuaekatuavei andurape

Suyup Yachachiy Kunay apuskachaq (L) waqaychay, jallch'ay waqaychakuy jamurpayay kamachiy upayari, uyantin sinqichasqa upayari rimarisqa upayari taqya takya (H) takya runa, juk sunqulla katachillay (L) chukichinchay (L) chakana (L) ch'uqichinchay (L)

constelacin Cruz del Sur Chakana

Marka Apnaqawi Kamachi luraa utachaa, uta luraa q'auchawi q'auchaa jakhua kipua mita masi yatiwakichawi jaysaa kawkina, pachanchawi saya qutu suyu

Mborokuai Guasu apo oapo mongiapo mongia papa kta papa aveigua ipo ee rova jokoropigua paraguasupu

wanlla ruwariy, ruwachay wasichay ch'alli, unquchiq, khuchichay ch'alliy, qhillichay yupay khipuy mitamasi yaykusqan kutichiy, jayiy (L) kitichasqa kurkun, ukhun qutu suyu, tantasqa suyu, manta suyu

19

castellano
contorno contorno, espacio, sitio contraccin contradecir, oponerse contraerse control control de calidad controlar convencer convencional convenio convenir conversin convexo convocar convocatoria cooperativa cooperativa minera cooperativo coordenadas coordinacin coordinar copa de rbol copiar copular copular las aves corazn de los animales corcusir, hilvanar cordillera cordn umbilical corredor corte, recorte jipia lluqu lasqaa kururu saraqa muyta wit'u

aymara

guaran
yivirupigua yere yeaka, eepindekua rekomichi maangareko maangareko kaviete angareko mokiri porupve eeyoupiti jaekavitavae

qhichwa
muyuriynin kiti q'intiy kutipakuy q'intikuy arariwa allin kasqanta qhawaq arariway juichiy, arinichiy riqsisqa uyni, uyi uyniy, uyiy wakjinayachiy, jukjinayachiy p'ullchu waqyay waqyaku, mink'ay qillqa kupiratiwa, llamk'aysinakuy

jalthapiwi kutjataa jawsawi ujaa askitapa ujaa iasia iyawsayaa taqina yatita, taqina ut'ata pura amta amtaa

thijrakipaa, mayst'ayaa poepi pipo jawst'aa jawst'awi jaymawi qhuya jaymawi yanapt'asiwi jikisi siqi aruskipawi jikhthaptaa quqa ch'ampa, mulla talliqaa opitivo morombori yeaikuasasa mboyovakevake yovakevake ivirarka motiyova, kuatiayova emoiru guira reta oyopisi mimba reta ichorkoko mbovivi rasarasa prua iakua yasia marandu momarandu, enika, mbarea

qhuya kupiratiwa, qhuya llamk'aysinakuy llamk'aysikuy, ruwapuray siqisiq'i, tinkurasqa siqi t'inkichiy, tinkunachiy tinkunachiy chakrara thalliy, kikinchay jukunay (L) chiway (L) puywa, puywan ch'ukuy (L) walla kururu (L) karp'awasi (L) k'utupa (L)

wanlla, qullu sirka, sunaqi ivitiguasu

k'uturaa, murua

20

castellano
corteza del rbol corto cosmovisin costado costilla costumbre cotorra enana cotorra muy pequea coxis, rabadilla coyuntura (fmur y tibia) crneo crter creacin crear cretica creativo crecimiento credo creencia creer cresta de las aves cra cra hurfana (mascota) cra pequea de llama u oveja cristalizacin criterio crtica criticar cronograma cronolgico croquis tixni

aymara
quqa sillp'i jisk'a pacha ujawi qawaya jarapi sarawi k'alla ivirapire

guaran

qhichwa
juruchi, qaran, sinkhan kuru, chutu, taksa pacha qhaway waqta, chiru, manya waqta, waqtan tullu kawsay ruway kalla (L) chiki, kalla (L) sikichupa, tikni kukuchu uma tullu nina aqtumuq yurichiy, wallpay, kamay yurichiy, wallpay, kamay yuririy, wallpariy, kamariy yurisqa wallparisqa, kamarisqa wiay iini ii iiy k'akara (L) ua chita ua chita (L) ch'uyanchay kachiyay (L) yuyanchakuy qhawapayay qhawapayay pacha ruway qillqa, pacha qillqa pacha thatkiy siqicha

puku, churu tekomae yike arka teko, jekomai ti pituka rumbi tava, takipe kakgue ivikuaguasu yeapoipi yapo mbokaviapoka praapo kuakua mboroguirovia yerure mboroguirovia rovia apchai membi guacha, tiri ovecha membi moeskaka yukisaka eemoe kura oikura yupavo ariaikue ivimboyao

p'iqi ch'akha laka ustayawi, inuqawi inuqaa, unstayaa, apst'aa ustaya ch'ikhi jilawi iyawsawi iyawsaa k'arak'ara qallu chita qallu chuwaptayawi amuyu k'umi qhanstayaa, k'umia, k'utia pacha tupu pacha sara uraqi siqicha, uraqi siqi

cristalizar, cuajarse la sal ch'uwaptayaa

21

castellano
crucigrama crudo crueldad cruz cruzar cuadernillo cuaderno cuadradito cuadrado cuadriculado cuadriltero cuadro cuadro de doble entrada cuadro de entrada simple cuajar cuajarse, solidificarse cualidad cualquier cuarenta cuarta (medida) cuarta parte cuarto (orden) cuatrimestre cuatro cuatro mil cuatrocientos cubierta cubo cucaracha cuento cuerpo cuerpo geomtrico cuerpo que rueda jawari tika tikayaa tikt'aa irija khitisa

aymara
k'anata aru chawa, chuqi irija, saxra, qhuru chakana makhataa qillqaa panka sinillalla sinilla sinillachjata pusi qawaya

guaran
eeyoasa ovi piatta yoasa pindekua, kuasa kuatiarirumi kuatiariru piyovakerai, pikerai piyovake pikerairai irundike

qhichwa
simp'asqa simi chawa jawcha chakata chakatay qillqana p'anqacha qillqana p'anqa tawak'uchucha tawak'uchu tawak'uchuchasqa tawamanya, tawachiru mast'awa iskay yuyay jallch'ana mast'awa juk yuyay jallch'ana mast'awa

jana jamuqa, sich'i jamuqa pike

mboguao motat tekoaio oipotague irundipa pojanga pisarundi irundia irundi yasiavo irundi irundi eta irundipopa eomi, eova orova tarave arakaendaye rete, jete jete regua rete yereka

tikayay tikayay sanawnin (H) mayqinpis, wakinpis, pipis tawa chunka q'apa tawa phatma, yaqa tawa iqi tawa killa, tawa tawa killa tawa tawa waranqa tawa pachak p'anqap uyan mach'ina, wayru apatara (L) jawariy ukhu, kurku pacha tupusqa kurku sinkuq kurku, qurmaq kurku, sinku (H)

pusi tunka chhiya taru, pusina mayapa pusiri pusi phaxsi pusi pusi waranqa pusi pataka

janchi, tunu julli tunu

22

castellano
cuerpo redondo cuestionar cuestionario cuidadoso, escrupuloso cuidar cuidarse a uno mismo culebra (dorso negro, pecho blanco) culto cultura cultural cuna cua cuada cuado curandero curiosidad curioso currculum (currculo) currculum vitae curso curva cspide cutcula charango charlar, conversar, departir chicha chino chispa, centella chispear o centellar chiste Chuquisaca chillpi

aymara
muruq'u tunu jiskht'aa, chhikht'aa jiskht'a qillqa waqaychaa, ujaa reteapua

guaran

qhichwa
muruq'u kurku siminakuy tapuy qillqa t'itupayaq qhawariy, yuyapuy pituykachakuy (H) illawi (L) kultu kawsay, (cultura kultural k'iraw (L) karqinpa (L) aqiy masay jampiri k'uskiy k'uski, tapuykachaq kurikulum yachaqaywasi, yachanawasi

yapo kuave maranduti oyepoiukatuvae angareko oyepoiureve moir

amuyuni, chuymani sarnaqawi, jaqi lurawi yatiwakicha

tekomboete teko tekoregua tuparai yoko ukei, taicho paye iporecha mboesro

warmasi (entre mujeres) qulliri junch'ukiri, iasiri yatiwakichawi jakawi laphi yatia uta manqha, yatiqa jalja q'iwi, link'u, k'uru patxa charanku aruskipaa k'usa chinu k'ajta k'ajtaa k'usillu Chuqi chaka

masanu (mujer a hombre) pu tuji, junch'ukiwi, uaqawi porecha

tembikuauka, tekokuauka kurikulum, kawsay raphi

yere, ti, ape iyapitere papeipi charango emongeta kgui chino opiriri embopiriri pukauka, pukapuka

tink'u, wintu, qhiski t'ukmu (H) qarapa ch'aqwaku, charanku yawnay (L), rimanakuy aqha, asuwa sap'ira kachachacha kachachachay asichiy qillqa, asina qilla Chuqichaka

23

castellano

aymara

guaran

qhichwa

D
dado daar, deteriorar, ajar dato de la misma edad de muchas esquinas debate deber dbil decagramo decalitro decmetro decmetro cuadrado decena decena de millar decena de millar de milln decena de milln decilitro (dl) decimal (nmero 0,8) decimal (sistema numrico) decmetro (dm) decmetro cuadrado decmetro cbico (dm) dcimo (orden) decisin Decreto Supremo dedo dedo medio deductivo jakhu tika thanthaa, llinq'ia yatiya, yati mitani k'achirara, k'uchurara kutthapiwi luraa, phuqhaa iwsi tunka ramu tunka litru tunka chiqta tunka chiqta sinilla tunkanaka waranqa tunkanaka waranqa tunka jununaka tunka jununaka tunkachjch'aqa tunkaqa tunkacha tunkachja tunkachja sinilla tunkachja tika tunkiri, p'iti tunkaqa amtata, amtawi Kamachi luk'ana taypi luk'ana aveigua kipietavae yoaka, miariyoaka apoangareko jegue ipuerembae pakure patijaka paejata paejata piyovake pati pati etati pati etati etata pati etata tijakaparai pakaraika pakaraika, yepokatu ejataparai ejataparai piyovake ejataparai orovavae paandepoa oyapo jeivae Mborokuaimi poak poak mbuku emomichika mita k'uchurara, k'uchusapa siminakuy, rimanakuy kamay ch'ukalli (L/H) chunka aqnu chunka p'uylu chunka thatki tawak'uchu chunka thatki chunkakuna, chunkachisqa waranqap chunkan, chunkachisqan junu waranqap chunkan, chunkachisqan junup chunkakunan, chunkachisqan chunkacha p'uylu chunkachasqa chunkachasqa tupu chunkacha thatki tawak'uchu chunkacha thatki wayru chunkacha thatki chunka iqi juyaku (H), nikusqan Suyup Kamachiynin ruk'ana chawpi ruk'ana riruktiwu orovarai komegu mach'ina waqlliy

24

castellano
defender definicin definir

aymara
jark'aqaa, amachaa unanchawi uacht'ayaa epi

guaran

qhichwa
amachay yuyaynin imaniy, yuyaynin chhikan ch'ataq, ch'atiri sanampay tullu mayu p'allqa llaqta kamachiy qhawachiy, rikuchiy phatmaq chat'ay juch'uy suyu, llaqta pukllay pukllachasqa waqaychanap kamaynin

tekomombe emboapi aveigua mboekoka kuatiangeta pi, pirri pve, yeokuaiapo chauka papapiyova eapo, emombeu ttamiati yuvanga uvangaregua

del mismo (tamao, peso, ukch'a pura capacidad) delator, acusador deletrear deleznable delgado delta democracia demostrar denominador denunciar departamento deporte deportivo depsito legal derecho derechos humanos derribado derribar desafo desagrupar desarrollar desarrollo desarrollo personal desarrollo sostenible desastre desastre natural desbaratar, esparcir descansar, divertirse, ch'aqchua samart'aa chiji ch'atiri, inqhantiti, jaqjatiri arsuyxaa phaja, suchtiri juch'usa jawira p'allqa aski qamawi uacht'ayaa ch'axtiri ch'ataa, qhananchaa taypi suyu, marka anatawi anatawi kamachi pirwa jakhu, waqaychawi jiyi jiyi, wakisiwi jaqi jiyinaka tinkuyata, jaqurpayata tinkuyana, jaqurpayaa thurkata, jaljatataa, t'aqjaraa sartaa sarta, jilta, sartawi jaqi sarta, jaqitataa, ch'ikhitataa

jegue, opkatu, ttambae phillmi

tekomboe tekomboeteka gueyi, oitika yeiti emomete, emoinge atimoai, mboyaoyao mbokuakua kuakua tekokuakua momirata kuakua guirokuai, komegu guirokuai araivipo emoai mbutuu

chayaqi runa chayaqi kamachiy, runap chayaqinkuna urmachisqa urmachiy atipanakuy qutucharay, tantaray, t'aqaray wiay tanqay, riqsichiynin, kallpachaynin runayay taqyasqa tanqay atisamqa (L) natural atisanqa ch'iqichiy jawkay (L)

25

castellano
diversin descendencia, generacin yuwani descendente descomponedor descomponer descomposicin descomposicin de alimentos desconfianza descontar describir descubrir, ubicar, encontrar desear, codiciar desempedrado desempeo desenlace, final desenmaderar deseo desgrasar deshacer deshecho, desbaratado desigual deslizarse, derrumbarse desmontar desmonte desplazamiento dspota, cruel despotismo, crueldad despus (conector temporal) destetar munaa

aymara

guaran

qhichwa

emoa gueyi komegupoka moaiyao

panaka uraqay phiriq qutucharay, t'aqaray, phiriy qutucharay, t'aqaray, phiriy p'usquy suyanay, mana suyay yuparay riqsichiy tariy munapayay rumirarasqa ruwasqan tukuchaynin, tukukuynin, puchukaynin k'ullunnay (L) munay jawinnay (L) ruwaray, ruwannay t'aqmasqa, ch'iqiy ch'ulla ch'ulla, chaku chaku suchuykuy, thuiy, lluqhiy (L) chaquy chaqu kuyukuy, puririy jawcha (L) jawchakay (L) chaymanta januk'ay

juk'aptawi, iraqawi qutuchnuqaa, t'aqanuqaa

qutuchnuqawi, jaljatataa emoaiyao q'itaa, t'amaa, p'usqua tembiukomegu jiwjataa, jani munaa jaquqaa jikxattaa, katjaa munaa qalachata lurt'awi tukuya guiroviambae vae papagueyi ve pota itaeki tekomae yapi ivirasia pota kirayoe jararaa, pirqaraa (esp. c/ cosa) t'uxpita ch'ulla ch'ulla, chaqu suchtaa chaqua qhuya laq'a, lluji jithtayawi qhuru qhuruncha ukata, qhipata t'aqaa juumbi, mongui, mboai ikavimbaemavae yoavi, oyovake siriri, osururu ivirasia ivirayeiti oyoasague, omiirei oporomboete mbae vae ipirimbae, iporomboete mbae kuri mokambupoi

arsusa yatiyaa, ujarsuya mombeu

26

castellano
destete destinatario desventura, adversidad determinar diagonal diagrama diagramador dilogo diamante diario de vida dibujante diccionario diciembre didctica diecinueve dieciocho diecisis diecisiete diesel diestro, experto diez diez mil diez por ciento diferencia diferencia (de la resta) diferenciar diferenciarse q'ichhu t'aqawi katuqiri

aymara

guaran
emokambupoi kiapeguar pichi oyapotavae, emongeta yovaiike eekserape eekserapeapoa omomiari itavera tekove guapika omoivae moesakaa araeti guatamboe paandepo chau paandepo juri paandepo ova paandepo chiu yese ikereimba paandepo paandepo eta paandepo pakaraika mbaeyoavi opitavae mboyoavi emboyoavi

qhichwa
januk'a (L) jap'iq aquyrak, ch'iki, llakiy, wiqiy yuqanchay wiksu, t'iksu siq'iranticha, k'achacha pachanchaq, siqichaq rimanakuy qhispi umia kawsay willay qillqa siq'iq simipirwa qhapaq intiraymi yachachiykamay chunka jisq'unniyuq chunka pusaqniyuq chunka suqtayuq chunka qanchisniyuq riyisil phichu (L) chunka chunka waranqa chunkanninchisqa chaku, chakucha, wakjinayay puchu karunchay, chakuchay, wakjinayay karunchakuy, chakuchakuy, wakjinayaykuy wakjina, jukjina maymananiqpi, awray kiti, awray chiqan juk juk juk jamu

llaki, chiji

siqicha muyu k'achachiri aruskipawi qhispi qala jakawi qillqa jamuqir aru pirwa jallu qallta yati sarta, yatichawi thakhi tunka llatunkani tunka kimsaqallquni tunla suxtani tunka paqallquni yisila jichu tunka tunka waranqa sapa patakata tunka mayja mayja, chaqu puchu mayjt'ayaa mayjt'aa

diferente diferente contexto diferente cosa diferente en el modo

mayja kunaymantuqi mayja ynaka

yoavi renda yuavi mbaeyoav oyuavi jeko rupi

27

castellano
diferente por no ser semejante difcil de entender difcil de hacer dificultad difusin digestin dignidad diligente, incansable dimensin dinmico dinero de Alasita dinero ritual dios direccin director de escuela Director de ncleo Director Dptal. de Educacin Director Distrital discernir disciplina disciplina, rea discrepar discriminacin discriminar discurrir discurso discurso oral discurso poltico discusin aynisiwi ch'ama ch'ama chiji

aymara

guaran
oyovake mbae vae yavai yaikua vaer yavai yayapo vae mboavai emoerakua tembiuapasotre

qhichwa
manajina, mana puraqchu t'itu sasa sasa ch'iqichiy, mismirquy, riqsichiy, qullmiku (H) allikay kulliruna tupu k'uchi qullqicha saqumasqa qullqi

ch'iqhintawi, yatiyawi

yaya, yqawi q'apha, chuki tupu q'apha, unxtawi anataa qullqi wila qullu, paxsi mama apu irapwi uta, irpa uta yatia uta irpiri Tayka Yatiuta Irpiri Suyu Yatichawi Kamachiri Jisk'a Suyu Yatichawi Irpiri

tekomboetea ikangimbae ja poki, mokiriapo

tpa oikoa emboerenda ruvicha emboeatia Ruvicha Ttamiati Ruvicha emboepegua Ttarai Ruvicha emboepegua oiparavo kavi, ombogua kavi

apu, apu tata pusachaywasi umalliq, yachaywasi kamachiq Juu Yachaywasi Kamachiq Llaqta Yachay Kamachiq Jap'iy Yachay Kamachiq, Jap'iy Kamachiq unanchay yachakamay yachaykamay iqay karunchay, qisachay karunchay, qisachay rupiy qillqa, rimay rimarisqa qillqa, rimarisqa rimay juichiy rimay, pulitiku rimay siminakuy

yatiqama yatiqawi t'aqa ch'axwthaptaa isk'achawi jisk'achaa sarnaqaa arsuwi arumpi arsua

teko kavi moromboe yoavi emotari guinot omboasaio emoee emoee yurupegua poritikoee yoaka

28

castellano
discutir disear diseo disminuir disolucin distancia distribuir, repartir distrito diurtico diversificar diverso dividendo dividir divisible divisin divisor doblar doblar (en proporcin, cantidad) doble doble en tiempo doce docena domstico (animal) domingo dorar dos dos mil dos puntos doscientos dragn dramatizador dramatizar droga duda aynisia

aymara
oyoaka

guaran

qhichwa
siminakuy, ch'uqunakuy chantay, siq'inayariy, siq'ichay chantay pisiyachiy chulluy. unuyay karukay achuray jap'iynin jisp'achi (L) awrayay imaymana, awrachay rak'ichikuq rak'iy rak'ikuq rak'iy rak'iq pataray, taparay, patanchay, q'inpiy iskaychay iskaycha, phatu iskay mit'a chunka iskayniyuq chunka iskaychisqa uywasqa intichaw qurinchay iskay iskay waranqa iskay ch'ku iskay pachak atimullp'u (L) aranwaq aranway jampi, qulla (H) tunkiy, manayay

mojaanga raanga jisk'achjaa, wakhuqaa jaljtawi, chulljawi jaya jaljaa yati suyu maya maya wakichaa mayja lakiyasiri lakia lakjtiri lakiwi lakiri q'imphia, suk'aa kikpa payachaa payacha paya mit'a tunka payani tunka payani axa, uta uywa ruminku, inti uru paruchaa paya paya waranqa paya ch'aqa paya pataka kikpa yaniri kikpa yanaa qulla janicha, payachasia mbovi yerikua mbirika oimaemae, omboyaoyao ttarai ikuarupiiyae vae mboyoaviavi yopara mboyaovae mboyao puemboyao emboyao mboyaoka yeapa yeapaapa mokoiye kuriye paandepo mokoi pamokoiti mimba aratu pta kavi mokoi mokoi eta kitakoi mokoipopa tey yagua omojangavae mojanga mbokereapoa ndaikuai, rovianunga

29

castellano
dudar dureza, consistencia dureza, cosa dura

aymara
janichaa ch'ullqhi, chuki thuru

guaran
rovia mbae ttague mbae tta vae

qhichwa
tunkiy, iskaychakuy, iskayraray sallu anaq, sinch'i

E
eco ecologa econmico ecosistema, medio ambiente echar capullos en flor edicin editar editor editorial editorial (comunicacin) educacin especia) awqa pacha mamana utjiri qullqi, qullqichawi utjawi llika amuchu qillqsuwi, ustawi pankachaa, ustayaa, qillqsua unstayiri pankachaa uta amuyt'a yatiyawi chiji yatichawi ee jekoapo ivipo reta virupurupivae iviapireta, ivipo anqaylli pachamama yupaychay ikunumiku llika kawsay, awariy pacha mbaepotieki ndei yaguiye mukmuy mbove yekuatiapo yekuatiapota mbaekuatiaregua kuatiaporegua kuatiapoka eemondoka regua emboe kavi it'isqa iqi, p'anqachana p'anqachay, p'anqachariy p'anqachaq p'anqachaq wasi jamut'ay yachay imaymanachasqa yachachiy, awray yachachiy qallariy yachachiy Iskay Simipi Kawsaypurapi Yachachi Pacha Mama yupaychaymanta yachachiy llaqta kamachiypaq yachachiy qhari warmi yupaychaypurakunapaq yachachiy allikaypaqtaq sexualidad nisqapaqtaq yachachiy

educacin inicial Educacin Ineercuk. Bilinge educacin para el medio ambiente (transversal)

qallta yatichawi Purapa Jakawi Arma Yatichawi pachatuqita yatichawi

emboeipi emboe Mokoi ee jare Teko reta moromboe ivipo regua

educacin para la aski qamawitaki democracia (transversal) yatichawi

moromboe yearasaregua

educacin para la equidad chacha warmi yqpurataki moromboe tekoyokave de gnero (transversal) kua jare kuimbaepegua educacin para la salud y yatichawi la sexualidad (transversal) k'umara chuyma chinu yatichawi moromboe tekorisa, yekuaku jare yopisiregua

30

castellano
efecto eje ejercicio ejercitar ejercitarse ejes coordenados elaborar elasticidad elstico electricidad elctrico elegir elemento elevado (hinchazn, bulto) eliminar el sabor picante dd aj elipsis elogio embolsado embudo emisor emocin empastado empedrar, adoquinar empeine empobrecimiento enaltecer enamorar enanillado enano encarcelar encargar, encomendar encerrar en un cuadrado

aymara

guaran
jaekavi vae

qhichwa
imatachus t'urpi ruwana ruwakipay, kutin kutin ruway yachakipakuy siqisiq'i, siqi siq'i t'urpi ruwariy ankuyay anku, thallu phinchikilla phinchikillasqa chikllay ilimintu, qullmu ch'utu jayanaq (L) muyu chhuqu apuchay winasqa jillpuna qillqaq sunqunayay, sunqunayachikuy p'anqachasqa kallkiy pichuski, milla, kancha wakchayakuy janaqchay munapayay siwichasqa t'inri piaschay, wichq'ay, watay kunay (L) tawak'uchuchay,

taypi siqi thayllawi, lurawi thayllaa yant'aa jikisi taypi siqi luraa ankuchawi anku, ch'amasiri illapa illapata chhijllana y ch'utu. muqu

yereka emongue mongue mengue katu yapo oemoata katu vae emoata yopika mbaechii, chii chiiapo paravo jai mboivate, ruru,apunga ombotaiavemi

muyu chhuqhu aski parlaa winata impuru qillqiri, arsuri munawi, p'arxta

keripa, keripa ndeve mboete oeoague mbaeonaka, emburo omondovae pia yerovia pireta

pirqatataa kayu pata wajchatatawi jach'aptaa

ita esiro ptitii embombaravete omboete mboropota esiv

tixi, muqu sit'antaa iwxaa, qallt'aa sinillaru jist'antaa

okuakuambae, michiyae vae eokenda yokuai eokenda piyovakepe

31

castellano

aymara

guaran

qhichwa
tawak'uchunchay

encas encuadernar endurecido enemigo, adversario energa energa elctrica energa solar enero engaar engao engastar piedras preciosas enmaderar enredar, entrabar enriquecer enrollar ensalivar ensanchar ensayo enseanza ensuciar entender entero entorno entre algunos entremezclar entrepierna entrevista entusiasmo enumeracin enumerar ch'iphaa musq'achaa, qhaphaxtataa mayt'ua, k'uyua, ch'uwia llawsachaa qhanqhaptayaa yant'a yatichawi q'auchaa, ch'ijllichaa amuyaa paqara, maypacha, ukch'pacha jak'anaka, jak'a chiqa, thiya maynipura chhaxrua, ch'arqhua, kituna chara khapha jiskht'awi kusisiwi jakhuntawi jakhuntaa pankachaa turuchata, thayt'ata awqa ch'ama illapa ch'ama willka (inti) ch'ama chinu sallqaa, lluq'ia sallqawi

timisi mbokuatiariru oemotat tovaicho mirta chii mirta kuaraita yasipi mbotavi tavi itavera kiti omboivira yepoi mombae mboakio moediayi mbopiguasu emoaimbe moromboe mongia kuaa jeseve, jokoreve yiviri ambueguere mboyea uipi emomiari, miariyovai piakiri mbaepapa eipapa

lluch'a p'anqachay rumiyasqa jayru, awqa (L) kallpa phinchikilla inti kallpa qhaqmiy pallquy, ch'awkayay, ukay, yukay, llut'ay ch'awka uminchay k'ullunchay (L) arwiy, ch'ampachay qhapaqyay ch'uwiy (L) llaqt'uy (L) kinranchay (L) yanariy yachachiy qhillichay, ch'ichichay unanchay, jap'iqay, unanchakuy pachan, paqar, intiru qayllayniq, muyuynin wakinpura ch'alliy (L) khapa (L) tapuy qillqa kusiy, aay yupariy yupariy

32

castellano
envasado envasar envase envidia envidiable epidemia, peste poca colonial equidad de gnero equilibrio equivalente erizo erosionar eructar eructo escala escamar escarabajo escasear escenas escritor escoria escorpin escroto escuadra escudo escudriar escuela esculpir escultor en piedra escultura esfera esmeralda yaq'jiri q'uruta qillqiri winata winaa

aymara

guaran
oemboiru mboiru, emboiru jiru emotare, yakatua mbaerasiguasu tekoyovake kua jare kuimbaepegua epivake oyovake

qhichwa
jillp'usqa jillp'uy jillp'u, wina muq'iy muq'iy jatun unquy (L) kuluniyal mit'a qhari warmi yupaychaypura turay chhikakama, chaninpura chhikakama askankuy thunikuy, q'arayay jap'ay (L) jap'a (L) iskala llump'achay akatanqa

qhai, wayaqa munapayaa qhaphaxa usu mit'a pacha chacha warmi khuskha jakawi suma sayaa

equivalencia, equivalente chanilanti, chanipura

umana apaa, jariraa jik'uqia jik'u iskala llixia jama tanqa pist'aa ene oata oikuatiavae, kuatiaiya tumikarape tapia pire, tapiarariru kimbika yeopiaka thaqhsua yatia uta lawraqaa q'ala k'uturi, qala lawraqiri lawraqi muruq'u jeteranga puaetei itaovi piguara emboerenda jeterangapo iviyeuka iau au

waqway isina qillqaq champisqa sirasira yumawayaqa, t'iqu k'uchupulli, k'uchu chiqanchana, k'uchutupuri pullqanqa, wallqanqa khuskipayay, kskiy (L) yachaywasi wankiy rumi takaq, rumi wankiq wanki muruq'u, rumpu, qhururumpa qumir umia

q'achichiri, churuchiri

33

castellano
esfago espacio geogrfico espacio muestral espalda espantapjaros especie especie (referido a gnero F y M) especie de gorgojo grande ch'iqhi espermatozoide espesar espeso espiral espontneo espuma esquema establecer estacin del ao estadista estadstica estadstico estao estante de libros estatua Este (punto cardinal) estereotipo estril (animal) estril (persona) estril (planta) esternn estertor esttica estimar emocionalmente sapaka

aymara
mallq'achi uraqi, pacha chiqa uacht'aya tuqi (pacha) jakhana, ati jaxchhaya laya kaaicha

guaran
millp'uti

qhichwa

ivi jaanga mbaecha renda kupe guiramondoka nunga

tiqsikamasqa pacha, tiqsikamasqa kiti rikuchiy kiti wasa arakiwa jamu -kama (jina: qhari kama...)

mbaeiki guasu taigue jmbai atiumondoka tiriyii eekesrape

ch'iqi ch'iqi (L) muju, yuma, qhari muju sankhu ch'iwi, k'uwi (H) paymanta lluqsiq phusuqu willay iqichay takyachiy

sankhuchaa sankhu sink'rantta maynita misturi jupuqu amuyu jalanuqa utt'ayana, uacht'ayaa, chijnuqaa mara mit'a kipu kamani kipu kipuchata chatanta

emotata, embotipiakatu apiyachiy, sankhuyachiy

arasayevi, arasa arire emboyao mbaepapambeu mbapakaechauka iero tikuingatu vae

wata mit'a, pacha mit'a khipukamayuq khipukamay khipusqa chayanta p'anqa jallch'aa, p'anqa churana wanki Anti pantachaq urwa qumi urwa (H) arqhiy (L) k'achacha munayay

panka imaa; panka pirwa eerirua lawraqi Inti jalsu uarasia, pantja amuyu machucha, uqhu, qumi sumu (M) uraya tunu qhurqhu k'achalla munaa ana ia mbae pitika kerambu korro mbokaviapoka mboroaiu imembi jeteranga kuaraioa

34

castellano

aymara
yepearo tie

guaran
tantiyay jiq'i (L)

qhichwa

estimar matemticamente tantiyaa estmago, panza estrategia estrato, nivel estrenar estribo del arado de pie estrofa estructura estructura de la novela estructura de la oracin estructura del discurso estructura del texto etctera eternizar tica y moral etiqueta evaluacin evaluacin diagnstica Evangelio evaporar evolucin exacto excluir xito experiencia experimentar experimento explicar exploracin explorador explorar qillqa sarta juk'ampi wiayaa chiqasarta chuymani yatiwi unt'a suti uakipawi nayrt'a uakipawi Apu qama, apusara urpsua mayjt'awi phuqhata apsua, jark'aqaa, jaqsua aski yatiani, yatita yant'a, yant'aa yant'a qhanachaa, yatiyaa ujakipawi ujakipiri ujakipaa, uxataa, thaqhaa aria, qallaraa takisa chapara qutu llika thakhi nuwila thakhincha amuyu sarta phathankha lurawi thakhi

poki, tapemboe

imaymanay, imaymana ruway suyusuyu ariy takisa, takia rimaylli qutu, arawi t'aqa kaynin, kasqan nuwilap kaynin, nuwilap iqichaynin rimaypa awaynin, rimaypa iqichaynin jui rimaypa kaynin qillqap kaynin, qillqap iqichaynin wakkunapiwan unaychay sunquyuqkamay itikita, riqsichiku chaninchay qallariy chaninchay apu simi wapsiy wakjinayay k'apaq (L) qharquy sami

oiporu ramo jisiati jete miaripra ivite eengeti ivite emoeerete mbaekuatia ivite irye omboiyapimbae tekokavi jare marangatu mbaemboya arakuamae arakuamae oikuamavae Tpa iee timbo kuakua poepi jokora jaekavi mbosiri

oikuavae jaja ejareko, jaechaka mombeu momba pite oyevikavae yevika

yachasqan, yachayniyuq ruwarinayay, yanayanay ruwarinaya, yanayanani riqsichiy t'aqwiy, mask'aqay mask'aqaq, t'aqwiq mask'aqay, t'aqwiy

35

castellano
exponente exportacin exposicin exposicin oral expresar expresin (mostrar algo) expresin y creatividad (rea) extensin externo extraer dientes extrado extranjero exuberante, frondoso, caudaloso anqa wayxata

aymara

guaran
mombeuechaka oerenoe ikatukoti oemee vae yechauka

qhichwa
mirakipachiq ranqhakipay rikuchichiy

alxakipawi uacht'awi manta, aru arsuwi arst'aa, arsua arsuwi ch'ikhi lurarsuwi

yechauka yurupegua, rimay rikuchiy, rimay yechauka emongeta rupi riqsichiy jeita vae oechaka vae mbaepraporegua tuicha vae oikoaveio ti reki oyeki marupigua tipi, kipe, ipiratavae niy, rimay (P) rikuchiy wallpay rikuchiykamay aysay jawa kirunnay (L) jurqhusqa mitmaq, jawa runa atiyati (L)

laka waysua apsuta anqa jaqi

F
fbrica fbula fcil facilitar factor factores facultado falsa corteza del pltano falta faltar, incumplir familia familia extendida familia nuclear fantasa kusuru aa, pisi, japha chhaqhaa, ch'usaa, juchachaa yuwani yuwani mirakipirinaka mbaepuere pakova pire oata omboaya emoa ttara yipi aetevae phawrika jawariku, arawi jasa, sulla yanapt'aa mbaeapoaa miarimboe ndiyavai, yavai mboyavai phawrika, jawrika jawariy jasa, llanllu jasachiy, jasayachiy phaktur mink'aqi, miranqi (H) kamasqa (L) kusuru (L) ch'acha jankuchay (L) yawar ayllu, yawar masi jukk'ata yawar masi yuyallikuy, umallinayay

emoa jeta oemoai vae t'aqasqa yawar masi

36

castellano
fantasma faringe fases de la Luna fatalidad, descalabro, favorecer, ayudar febrero fecha fecha de publicacin felicidad felicitar fmur fenmeno fenmeno natural fenmenos naturales ficha ficha bibliogrfica ficha informativa ficha lxica fichero fidedigno fierro fiesta figura figura arquitectnica figura geomtrica figura literaria figura plana fila filsofo, pensador filtro kuku

aymara
aa

guaran
kuku tunqur

qhichwa

mallq'achi phaxsi sarawi chiji, jani walt'awi khuyaa, yanapaa, arxataa anata pacha jakhu qhanstaya pacha kusisiwi aruntaa chara ch'akha mayjt'awi, thijrawi

tembiurape yasi poepi ikaviyae vae ombori oreti arapapaka moerakua iara yerovia mboyerovia ukgue miakai miakai oyeapo vae

killap puriynin atisamq'a (L) jawmay (L), yanapapuy (H), amachay (P) jatun puquy pacha yupay uyaychasqa yupay kusiy napaykuy wich'un, maman tullu, chaka tullu phinuminu, wakjinayay wakjinayay pacha natural phinuminu, natural wakjinayay raphicha willay raphicha simi raphicha raphichana, raphicha churana iiypa (L) q'illay raymi salta, pallay, rkch'ay wasikamasqa rikch'ay, wasikamasqa salta

pachatuqina unxtawinaka miakai iviporegua laphilla panka laphilla yatiyawi laphilla aru laphilla laphilla imaa kikpa jiru phunchhawi, raymi salta mbeukapirerai mbeukapire moerakuapegua mbeukapire eepegua mbeukapireriru jaetekavi jiero arete

mbeukapire eerirupegua p'anqa raphicha

julli salta

regua po kuatiaregua

pacha tupusqa salta, pacha tupusqa pallay k'acha qillqa, salta qillqa sillp'a salta, sillp'a pallay, sillp'a rikch'ay sinru, wachu jamawt'a suysuna

p'alta salta siqincha, siqi amawt'a suysua, chhillmia

ipe sro, esiro arakuaiya mboguaka

37

castellano
final, desenlace fnito fino firma firmeza, seguridad, constancia fiscal fsica fsico fisura flamenco flecha flexible flor (adorno de plumas en forma de flor) flor de rbol flor masculina de maz flor silvestre floracin florecer flotabilidad foco fonema fonema simple fonologa forastero forastero o gente de afuera forma forma geomtrica formacin formacin tica y moral formal formar formarse (las personas, tukuya tukuni chili rixt'a

aymara
api iyapivae

guaran

qhichwa
tukukuynin, puchukaynin tukukuyniyuq nina (L), sumaq (P) qillqay, raqhay, k'istuy taqya killiskachi (H)

ikaviyae vae teesiu jegumbae, aetete vae

ch'ullqhi, chuki chuymaniri phisika, sayani phisiku, sayani laxra parina wach'ia q'iwi q'iwi

rete, jeta reteporegua jegu guirat gusu uii oguikatu, o ndaivi mbaepoti mbaerague

phisika kallpachasqa, phisiku k'ia (L) pariwana wach'i llamsu t'ika sisa parway, paywaru wayta ayna t'ikayay, sisayay, waytayay, parwayay tuytuynin k'anchana, k'anchana qhispillu

phanqhara, phaqhalli parwayu phanqharawi phanqharaa, t'ikaa tuyuwi, tuytuwi k'ajiri salla sapa arusalla arusalla thakhi jaya jaqi yaqha jaqi, jani ut'ata uta, uynaqa julli uta, salta uta utt'ayawi, siqicht'asia chiqasarta chuymani jurmala siqichasia, yatichaa utt'asa, siqicht'asia

ivopei poti avati poti mbaepoti ana rupigua ipoti ipoti vevii

eeriapu eeriapu avaimbae eeriapuregua ketigua kianunga ikatukotigua jeteka jeteka regua teko mboyupayo tekokavi jare marangaturegua jekoporaavae esiromoikavi mbaeesiro

uyari sapachasqa uyari uyarikamay karu runa (L) jawa runa, kantu runa rikch'ay pacha tupusqa rikch'ay kamay (H) sunquyuqkamay phurmal ruway sinrukuy

38

castellano
los objetos) frmula formulacin formular una idea, un ejemplo, etc. fortalecer foto fotgrafo fraccin impropia fraccin irreductible fraccin reductible fraccin, quebrado fracciones heterogneas fracciones homogneas fragilidad fragmento frase fraternal fraternidad frente frustracin frustrarse fruto fruto de la papa fuente de informacin fuerte fuerza funcin funcin vital funcionamiento fundamental fundamentar fundamento, cimiento, principio arxataa ch'ama

aymara

guaran

qhichwa

lurawilanti aru uchaa ch'amanchaa julli julliqiri jani chiqa pachjta jani jisk'aptiri pachjta jisk'aptiri pachjta pachjta, jaljta kunaymana pachjta, mayjachpachjta kikpa pachjata p'akiri, lluti t'aqa

atri

phurmula riqsichikuynin

emongetaapo, niriy emojaanga, ee moesiro momirta ekia pisa mbapandegua pisa puemomi pisa puemomi pisa pisa mbapapiavi pisa mbapapivake reta oyekangatuvae, tta jaigue phatma, ch'iqta kikinnaq phatma kikin phatma qhapra phatma, k'allmi (P) rimaycha, yuyaycha, yuyayki masinakusqa masinakuy yovai, siva mboavai, rokomegua oikomegu ia chure ia jerkua yekia yekia tta, ipirata, jayasi mirta iparaviki, tembiapo tembiapo tekoveregua ikaviete mboipi yipiete vae mat'i qulluy qullukuy wayu, puquy mamurq'u, mak'unku pukyu junqullpi, juturi (L) sinch'i kallpa imapaqkay, phunsiwun imanaysiq, imanaysiy puririynin tiqsisqa t'iqsiy, amachay tiqsi sinchiyachiy, kallpachay phutu, lanti, julli jutuq, phutuq

jisk'a amuyu, pisi amuyu eengetimi masichawi munasiwi para, maykhati qulluchawi, qulluchasia puqu mak'unku, mut'unkhu yatiyawi utjawi parareko

fuente, surtidor, manantial jalsuri

sarta, unxta jakawi sarta unxtawi

arxatawi, qallta

39

castellano
fundicin fundidor fundir un objeto de metal fusin (juntar) fusin (diluirse)

aymara
umatatawi, jawitatawi jawitatayiri, qhirqhiyiri

guaran

qhichwa
mital jich'ay wasi

mbotikuika, mbochiririka jichaykamayuq (L) unuyachay, llaqsay jich'ay mboye mbotikui t'inkiy yakuyay, unuyay

fundir el metal o derretirlo qhirqhitatawi mayachthapiwi jawitatawi

G
galleta garrapata garza gas gasolina gastar, invertir gaviln gaviota blanca gaviota negra (pato de agua negra) gaviotas en general generalizar generar gnero (equidad) geografa geogrfico geologa geolgico gelogo geometra geomtrico geoplano gesticular gesto glaciar khunu jithi qillwa taqiptayaa, mirayaa, sartayaa yqpura uraqi uta sara uraqi uta uraqi sara uraqtuqi uraqi kamani salta sara saltasara tupu saltachiri ipeapoa retemomiia retemomii jaregua iviregua ambo opareve oevae, oemboati samana kasulina tukjaa, tukt'aa paka, mamani, auchi qillwa guirake guirat guira irupigua yallita kamillu ngayeta yateu guirat mbaetimbo mbaetimboi khamuna aqta, jamak'u (L) waq'ar wawsi, wapsi qasulina chikchay waman qillwa, qiwlla takama mayu chulla llapanchay, lluychay (H) mirachiy yupaychaypura tiqsikamay tiqsikamasqa jallp'akamay jallp'akamasqa jallp'akamaq pacha tupuy pacha tupusqa tiqsi p'alltacha k'usilluykachay, inqhiy k'usilluykachay, inqhi illima (H)

40

castellano
glndulas salivales glndula de secrecin interna globo de dilogo globo de imaginacin glotal glotalizado gobernante, creador gobierno golfo golondrina goloso, glotn gorrin

aymara
thusunqara janchi manqha ch'urmi aru phukhucha lup'i phukhucha phalla phallirsalla kamachir mallku mallkuchawi uqha silwi, sillinka thathuna phichhitanka tapera

guaran
tendiayi riru

qhichwa
thuqay ch'aanku (H) ch'aan

omomiari kamambu emoi, kamambu

rimay phukuchu phuyu phuku, umachakuy phukuchu t'uqyasqa kamaqi (L) nuwirnu chawpi qucha khallwa (L), wayanay jillu pawqar quri, parya, phichitanqa, phichiw churu

eemondooka eeyopiaka t'uqyay eemondovae mbaepuerepe o vae, apoipi

angapii mbae

grabadora grado grado (ngulo) graficar grfico grfico de barras grfico de torta gramo grande grasa grillo grueso (en volumen) grupo social guante guardatojo guin mayor () guin menor (-) guirnalda de flores

aru katuqiri k'uchu tupu churu tupu jamuqa saywa siqi ramu jach'a lik' siripita lankhu jaqi qutu ampara uku kasku jiliri sirqi sullk'a sirqi pillu

eepika

rimay jallch'ana, rimay jap'iqa k'uchu tupu k'aqma siqichay (M) siq'iwa saywa siq'iwa, tsi siq'iwa muyu siq'iwa aqnu jatun wira sirp'ita. tyan tiyan, chilli k'utu rakhu runa qutu, qutu kawsay qaramaki, uku jark'ana, muntira, jark'ana urna siqi siqicha inkillpillu (L)

kipi yepekav moipo mbaechaka eokendaka guiyape apua a kure tuicha mbaekira kiiyu poguasu omoiru reta popire chaguakiri riru yeai puku yeai chutu mbaepoti yayu

41

castellano
guisante o arveja gusano del choclo

aymara

guaran
arveja tembiu taso avatiregua

qhichwa
chaqalluyuq, arwija chuqllu khuru, jut'u khuru (L)

H
habitante markani, markachiri ttaipo ivitiguasuigua teko omboyepearo embopiaka aseo korro moerkua kirikiri guiuka karuai yakui, ikuivae popaejata popakure popatijaka popaejata popaejata piyovake tuguiguasu paqallqu ajanu tuti, waxt'a uchuchjata, chhuxri uchhuchhjata, usuchjata ipa, ilata masanu luraa ynaka, irnaqaa y qhura manq'iri suxta ajanu chiuike tekopitaa pere ipere vae ukei mendu tembiporu mbaerokiiua/kaaiua ovaike llaqtachakuq, llaqtayuq anti llaqtachakuq, anti llaqtayuq yachaymanay qayllachiy khipuy aqtukuy waqch'ay waman jamaka jatun muchuy (L) jak'u jak'u iktariya pachak aqnu pachak p'uylu pachak thatki tawak'uchu pachak thatki usp'utay qanchis chiru tuti, irinsiya ch'uqri, kiri k'irichasqa, chuqrsqa aqi masa q'illachakuna ruk'awi qhura mikhuq suqta chiru habitantes de la cordillera wanlla markani hbito hacer aproximaciones hacer cuentas hacer grgaras hacer propaganda halcn hamaca hambruna harinoso hectrea hectogramo hectolitro hectmetro hectmetro cuadrado hemorragia heptgono herencia herida herido hermana del esposo hermano del esposo herrajes herramienta hervvoro hexgono jichu jak'acht'awi jakhthapia uqthapia yatiya k'illi k'illi amaka mach'a jak'u, phiu iktarya pataka ramu pataka waranqa ch'aqa pataka chiqta pataka chiqta sinilla

42

castellano
hbrido hidrgeno hierba del monte hierro hgado hilo delgado y fino hipotiroidismo hiptesis historia historiador histrico historieta hito hojuelas hombre andino homnimo homotticas hondonada honesto, honrado hongo honrar, venerar hora horario escolar hormiga hormiga con alas hormiga de gran tamao con alas hormiga destructora hormiga grande sin alas hormiga pequea hormiga roja hormona hornero horno jurnu

aymara
usuchhjata urna samana ch'umi qhura jiru k'iwcha jilu, juch'usa ch'ankha jk'u nayrt'a amuyu nayra sara nayra sarkamani nayra sarnaqawi jawari amta saywa anti (suni) jaqi payasru, paya amuyuni kikpa k'uchuni miq'a miq'a, p'ujru p'ujru chuymani, yni sirk'itaa, k'allampa yupaychaa uruyt'a, phani yatiuta uru t'aqa sik'imira, k'isimira chhiqhani sik'imira (k'isimira) tukantira chhakha jupi piru mboete arajai ana kiyi pia inimbo yii i

guaran
q'umi

qhichwa

yawraq wapsi (H) sallqa qhura q'illay, k'illi kukupi, k'iswan, k'iwchan tiwti q'utu unquy fiawpariy yuyay, iputisis awpakamay awpakamayuq awpakamasqa siq'i jawariy saywa laqhichasqa anti runa iskayiqi simi, iskayniq simi, wak niykachaq kikink'uchu t'uqu sumayniyuq k'allampa (L) apuchay (L) phani yachachiy phani, yachaqay phani sik'imira aayllu, chhaka k'ulluy (L) chakuq (L) k'ulluy sisi kanlli (L) t'ituchaq tiluchi (Herb) kanana, waliyani, nina wasi, jurnu

maranduapo tekoasa tekoasarupia tekoasaregua angetangeta, miariari taranga jesakua sakua mbia ivitiguasupegua teepveavi

mboembeuka tasi isau ara ara tasiete tasi puku tasimi tasi pta mbaeiki ti ti tatakua

43

castellano
hortaliza hospedero hospital, centro mdico hoz huerta huevo huevo de los peces humanidad humanto (variedad de pez) hmedo humildad humor humor acuoso (plasma)

aymara

guaran

qhichwa

mbaaguiye temimo pegua muya yuyu qurpachawi qullaa uta jus muya k'awna ulu jaqi umantu muk'i, map'i suma chuymani k'uchi parlaa isilla koorai rupia pira rupia avaeko jevae irupigua akive emomichi urungiche kearenda angarekoa poanorenda qurpachaq (M) jampina wasi ichhuna muya runtu challwa runtu runakay umantu mik'i ullpuykukuy, llamp'u sunqu asipayay isalla, isillu (L)

I
icono ictericia idea ideales identidad identificado, igualado identificar idelogo iglesia igual a igualar iguana, lagarto ilaco ilusin ilustrador amuyu amuyuni ut'ayasiwi, unt'aani ut'ata uacht'ayaa, ut'aa, yatia qullana apu uta kikpa (uka) kikpachaa iwana kallachi muspha jamuqiri unancha ipraka, pra, yiva pire opa iyu vae emongeta jaekavi vae tekoaete oyovaketei vae yekuauka iyarakua vae tupao oyovake mboyovake teyu guasu yeroviakatu mbaeipo unancha suksu unquy yuyay yuyanayay kikinchakuy kikinchasqa (L), riqsipasqa riqsiriy, riqsipay yuyaychaq iiy wasi, apu wasi kikinkama khuskachay, kikinchay iwana (L) llachi (L) siq'iq

omboete mbae arakua vae llakan tullu

44

castellano
ilustre, ramoso, nclito imagen imaginacin imaginar imaginativo imn imitar impactar impar impedimento imperio incaico importante imprenta impresin imprimir impuesto incisivo inclinado incgnita incorporar kiwu allt'ata

aymara
atiani, qamani julli amuyawi amuyaa, lup'ia amuyt'ani imana yatxapayaa chhijua ch'ulla jark'aqawi inka pacha aski, wakisiri qillqsuri utt'awi it'suwi, liq'suwi qillqsua, it'sua

guaran

qhichwa

iemboerea, iarakua rupi atuchi (L) mbaei emoii moi paungatu itakaru ja, ra oporombo piakai eira yemboavika vipipeguasu ka jaekavi yae vae kuatiaguapia kuatiaguapi taimbuku apia pia marandu ch'ulla jark'aqi (L) inka anchayupa, chaniyuq, yari it'ichaq, qillqachaq it'iq it'iy, qillqachay impuwistu q'achiri, k'achi (H) t'iksu, p'aqchi qhunsu (H) imajin, umalliku, lantin umallikuy, umalliy umallikuy, yuyayrayay yuyaysapa (H), umallikuq k'askachimuq, imn yachapayay, yachaphukuy

jani yatjaya uchxataa, yapxataa, apxataa jiskhxataa uacht'awi yatiyiri uacht'ayaa utjirinaka ayllu jaqi

emoiru mboyea, oyeaye yaykuchiy yeapo mbae parandu mombeu reta mboechauka mombeu pove andevae andeipi guataka, yapoka jankuchay tapuykachay apaykachana yachaqasqan, chaninchaqkuna rikurquchiy ruri ayllu runa inyu inruktiwu kamaychalli kamaychalliku kamaychalliy mongia emomichi ratachiy, q'iyachay yuyarquy yuyarquy

incumplimiento, omisin allqaa, q'utua indagar indicaciones indicador indicar ndice indgena indio inductivo industria industrializacin industrializar infectar inferencial inferir mayjakiptayawi mayjaptayaa jiq'ichaa amuyu apsusa apsua

45

castellano
infinito (en el ser) infinito (sin fin) influencia influir informacin informal informante, entrevistado informe informe de asistencia informe de fin de ciclo informe de mdulo

aymara
tukuwisa, wiaya wiaya samantawi samantaa, aru churaa yatiyawi jani jurmala yatiyiri yatiyawi qillqa wawana jutatapata yatiyawi sarta tukuya yatiyawi yanpiri panka yatiyawi

guaran

qhichwa
tupunnaq

iyapimbae emoinge, emomichi oporombopa emoerkua jaekavi mbae imiarivae mombeu

wiaypaq wiaynin, puchukayninnaq sunquyachiy sunquyachiy willay inphurmal willaq willariy qillqa yachaqaq jamusqanpa willaynin

emoerkua yachaqay muyup emboeapiapi iyapipegua tukukuyninpa willaynin emoerkua eekuakuareguare yachay muyup willaynin

informe de promocin de sarta makhipaa yatiyawi emoerkua yachaqay muyup ciclo emboeapiapi oasamavae atipayninpa willaynin infortunio, desgracia, adversidad infundir ingredientes inicio inicio, introduccin innovacin innovar innumerable, incontable insensible, indiferente insomnio inspector en el incario institucin instrumento instrumento musical insumo intelectualizar, espiritualizar intentar utt'awi uanchir y kirki phusaa wakisiri ch'ikhichaa yant'aa iarakuakatu, tekove arakua tembiporu temimbi jani chuymani wakisirinaka qallta qallta, qalltawi machaqachawi yeporutavae ipi mboipi poepi chiji mbaesusere aquyraki kamaykuy nakuna, pankaa qallariynin qallariynin, fiawpakuynin waqjinayachiy wamachay, musuqchay (H) k'ullusunqu, jiwaya sunqu (L) ch'ikmikuy (L) tukuyrikuq istitusiyun yacharuk'ana takina, waqachina nakuna nunachay, yuyayachiy yaqay

machaqachaa, qhawstaa oipoepi

jetayae, yaipaparape mbae aquy ipiakue jopei

46

castellano
intercambiar intercambio interculturalidad inters internacional interno interpelar interpretacin interpretar interpretar un texto interrogar interrumpir interruptor intervenir intervencin intestino intestino delgado intestino grueso intruso inundacin inundacin, diluvio inundar intil invadir invasin

aymara
turkaa, chhalaa turkakipawi khuskha sarnaqawi, qamawpura munawi, wawacha anqa markanaka manqha jiskhr'a amuyt'awi amuyt'aa qillqata amuyt'aa jiskht'aa jark'aqaa, aqtayiri arst'aa, mantaa arst'awi jiphillu juch'usu jiphillu lankhu jiphillu mantxakiri llump'i, lluxma llump'ia jani kunataki, inamaya mantaa, aywt'aa aywt'awi oikeio ojapo oja vae yapipe yopoepi poepi

guaran

qhichwa
turkay, yankiy, chhalay turkay, yankiy kawsaypuray munasqa, allinniy, munanayay jawa suyumanta, jawapura ukhu tapukipay yuyaqay yuyaqay, yuyaqayay yuyaqay, yuyaqayay tapupayay allqachiy (L) k'anchachina jaykupay (H) jaykupaku ch'unchula, aqalli (L) au ch'unchula rakhu ch'unchula sutkhulli, sat'i sat'i lluqlla (P) lluqllay lluqllay (P) aaku llump'iy llump'iy wamajamut'ay, wamaqchasqa wallpay, wamaqchay (L), paqarichiy (H) paqarichiq, qallarichiq, wamaqchaq umachakiy, tiksuy, p'aqchay, tikray, wikupay

teko yopoepi pianaa

oparandu yopia mombita mondooka oporopea poropea churi churirai, churit churi guasu oemoingue iporu iporu yeapo

lluxmantaa, phuqhantaa iporu, iporuguasu

oikeio vae oevae mbae vae pokiapo ipokiapo yaevae

invencin, descubrimiento ustayawi inventar inventor invertir investigar invierno invitacin ustayafia, inuqaa ustayiri mayst'ayaa, thijrakipaa yatxataa awti jawilt'awi

marandueka roiara mbarea

yachakipay, k'uskiy chiraw pacha, chiri mit'a wakyariy qillqa, mink'ay

47

castellano

aymara

guaran
qillqa

qhichwa

invitar irona irregular irrespetuoso isla isomtrico

jawillt'aa, waxt'aa sawka jani khuskha jani yqiri wat'a kikpa tupuni

oparea yeyoavai, yarasi jaekavi mboete ipu

wakyariy, mink'ay qillma, k'ami (H) kutinnaq mana yupaychaq tara, wat'a paqtachikan (H)

J
jabal jabn jarabe jardn jardinero, floricultor jilguero jornada jornalero joven mujer joven varn joya jueves juez jugo gstrico jugoso juguete julio junio Junta de Distrito Junta de Ncleo Junta Escolar Junta Tuitiva Jpiter (planeta) jillinkhana, phaqhiri yasi tata guasu umallachi anataa willka kuti mara t'aqa Suyu Junta Tayka Yatiuta Junta Yatiuta Junta tawaqu maxt'a, wayna chuqi juywisa, illapuru taripiri pia tigue tigue katu uvangaka aratini araroi Ttamiati Iati emboatia lati emboerenda Ati khucchi jawuna jarawi muya muya kamani ch'aya paqara, uru ara mbaraviki ararupigua kuatai kunumi mbaevera, ruandaa arakavi taitetuguasu javo jarave temitiprati, mbaepotirenda mbaepotireroa sintiru t'arta, jawun upi jampi, jarawi inkill Inkilltupa (L) ch'aya punta, mit'a makipura sipas muru, wayna, maqt'a pii illapachaw michuq (H), khuskachaq k'arku jilli jilliyuq (L) achacha, pukllana chakra qunakuy jawkay kuski Jap'iypa Junta Juu Yachaywasi Junta Yachaywasi Junta junta tuwitiwa Pirwa (L)

48

castellano
jurado justicia, igualdad justificar justo juventud juzgar suriri taripawi

aymara

guaran
tekomoikavika tekoupi ombo jupi mbae vae jupi tairusu omboeko

qhichwa
tiluq (H) michuy, paqtachay paqtachiy paqta sipaskay, waynakay michuy, paqtachay

arxataa, taripaa chiqa wayna, tawaqi taripaa

K
kerosene kilo, kilogramo (kg) kirusina kilu keros etakure etaejata piyovake emboeipi kirusin waranqa aqnu tawak'uchu waranqa thatki wawa yachaywasi kilmetro cuadrado (km2) waranqa chiqta sinilla kinder wawa uta

L
lactar lado lagartija laguna lmina lmina (venesta) lmina de metal laminado laminar langosta largo larva de la mosca latidos latitud lava/magma leche nina lluxma millk'i, uu putuka neche uua qawaya, jaqha sut'awilla, sut'allunkha quta jana t'alpha p'alta janachata t'alphattaa, p'altattaa siripita waru, chhikhanku muchi, laq'u t'ijua, unxtawi okambu vae yike teyu iupa mbaechaka iviraipe pirer rata ipe vera mopirri mboipe pirer tuku puku mberu jendiayigue ndukunduku uuy chiru, manya jaq'arwa (L), ararankha qucha llast'a winista llast'a llast'asqa llast'ay qhisqis, jaqarwi (L) suni ch'isa (L) tiktik niy sunicha nina t'uru willalli, lichi

49

castellano
lecho de madera, barbacoa lechuza legal legibilidad legumbre lengua lengua natural o materna lenguaje lenguaje artstico lenguaje escrito lenguaje mmico lenguaje oral letra letra mayscula letra minscula letrero levigar ley leyenda liblula liberacin libertad libertador, salvador libra libre libreto libro lder liendre lila o morado claro limitacin lmite panka kamachi

aymara

guaran
guirapembi

qhichwa
kawitu (L) ch'usiqa (L) chiqan

pixpiri, qusqu, tiptiri chiqa ullarajama, qhana, ullajama qulu achu aru, laxra qallta aru aru ypa aru, uacht'a qillqata aru unuqita aru arsuta aru qillqa jach'a qillqa jisk'a qillqa qillqa suti

surumbukuku, sumburukuku maemongeta avaimbae

awirikuq

kumandarami yaguiye vae q'umir puquy, chaqallka (H) ee eeripi eeregua eeprapo ee kuatia ee miari kuatia kuatia guasu kuatiarai mongetaechaka mborokuai oasague yeyora iyambae oporomboasa vae veviive iyambae, yeyora eeriru ruvicha tenondegua kii rupia mboravo av vae mbosiri, oeangatu yapi, mbeiapi simi, qallu paqarisqan simi qillqakamay wallpasqa qillqakamay qillqasqa qillqakamay rimarisqa qillqakamay sanampa jatun sanampa juch'uy sanampa jukari qillqa minuy kamachiy umalliq jawariy chikchik'utu (L) qhispikay (L) qhispikay qhispichiq liwra qhispikay aranway qillqa p'anqa wamiqi (H) ch'iya (L) yuraq sani mana arikuy, mana atisqan saywa, tinkuypura. ankuypurasqa (L)

ee momii, ee retemomii yachapayay qillqakamay

jawari, apuwaraku qhispiwi qhispiyawi qhispiyiri liwra qhispi

chhixririnkha, chhixwiriri sundarondaro

kunkachiri, p'iqi ch'ii jani atiani qurpa

50

castellano
limo lnea lnea curva lnea de tiempo lnea horizontal lnea oblicua lnea ondulada lnea quebrada lnea vertical lneas paralelas

aymara
aimbee sich'i, siqi link'u sich'i pacha siqi winkuchi sich'i q'ichhu sich'i millk'u sich'i p'akita sich'i sayachi sich'i payachi sich'i yeai

guaran

qhichwa
uqhu t'uru (Hb) siqi llink'u siqi pacha siqi winkuq siqi, sirisqa siqi wiksu siqi q'inqu siqi wayq'u wayq'u siqi sayaq siqi chimpapurasqa siqi, ikaychasqa siqi yanantin siqi tika, linwuti runasimikamayuq runasimikama runasimikamay unu llusqu sinru qillqa sanampayay

yeai ape araisi yeaipakua yeai apia yeai apeape yeai opesimbi yeaimboi yeai yoike

lingote lingista lingstica (caracterstica) lingstica (como ciencia) aru sara lquido liso lista literal literato literatura litosfera litro loar lobo marino localizar lombriz de tierra lombriz intestinal longitud longitud (de largo) losa muy delgada lota, tarjeta, ficha lucirnaga lugar Luna creciente chiqa, tuqi wawa phaxsi uacht'ayaa, katjaa silwi laq'u k'uyk'a waru tupu waru, chhikhanku sillp'a laphilla ivi ae pirer mbeukapire korokochi kiapegua yasi kuakua iviya iviya churipegua pukuja, pukugue litru, waranqa ch'aqa uma, umawja, umacha jusq'u, lluk'a sinru qillqa, suti siqi kikpa qillqaa, qillqakama qillqa kamani qillqa sara kuatiaprarupia kuatiapra ivi jare i tijaka mboeteka eerupiaregua tigue, tii ichi tesiro tika eerupia

simikamayuq kamay, simikamay litusphira p'uylu, p'uyru, winq'u aayniy (L) asuka tariy sillwi khuru kuyka suni tupu suni llaplla, llapsa raphicha phinchikhuru kiti, chiqan wiaq killa, paqariq killa

51

castellano
Luna llena Luna menguante Luna nueva lunes urt'a

aymara

guaran
yasi ovaguasu yasi yasi piau araviki

qhichwa
puraq killa, pura yawyaq killa musuq killa, wau killachaw

jiwa phaxsi siwa phaxsi lunisa, phaxsuru

LL
llama (metafrico) llamar lista llano llanura lluvia torrencial qarwa inkita, t'ika, mamakulla tumpthapia pampa pampa sinti jallu yama esiroa rupi aeni ivipe oki ivituai reve llama qayay (H) llanu, pampa pampa lluqma para

M
machete madeja de hilo Madre Tierra madura (persona) maduracin de frutos maduracin de personas maduro (fruto) magma magnesio magntico, imantado magnesio, oxido de magnesio magnitud mal de orina, cistitis malaria, terciana, escalofro chujchu tuicha vae kuaruasi takuririi, timbuku mbaerasiyuka k'ask'jatawi, imana Pacha Mama awki puqua puquta mina lluxma kta motaka qunta k'askachimusqa, k'askayniyuq qunta, quntay maqnitur jisp'ay p'iti (L) chukchuka jach'a tumi machete inimboapua ivi Ichi kuakua mbaaguiye iaguiye jatun tumi kawa (L) Pacha Mama machu puquy runayay puqusqa, chayasqa, ch'allu jaqiptaa, chuymaniptaa okuakua

52

castellano
maldecir mamfero maana maana en la maana mandato, precepto manifestacin manifestar mano de mortero o de almirez mantenimiento manzano mapa mapa fsico maqueta mquina mar marca marcar marcar a los animales marchitarse marchito marfil vegetal Marte (planeta) martes marzo mascota mata matemtica matemtico materia elstica, goma materia prima material material casero material reciclable

aymara
arunchaa uuri qhalt'i, qhara, arumirja arumanthi, qhalt'jatha kamachi arsuwi arsua

guaran
yepo peyu imembi omokambu vae piareve, kuriye piare neimbove mborokuai iee oenduka oenduka mbaesoka akay uuq q'aya

qhichwa

q'aya paqarin apusimi (L) qhawachiy qhawachiy iyana unaychachiy mansanu saywa siq'i, t'aslara, t'astara phisiku t'aslara makita qallwa mama qucha sua suay (L) suay, k'illpay kawnuy, jawch'ay kawnu, jawch'a (L) yarina (L) awqakuq (L) atichaw pacha puquy chita yura khipukamay khipukamasqa purum nakuna matiriyal, ramphuchu kasqan matiriyal wakjinayachisqa matiriayal

askichawi, utjayaa mansanu suyu jana uta suyu jana jisk'achjata uraqi makina mama quta chimpu chimpua k'illphaa jawch'araa, liwxtaa jawch'a achachi, nina sank'a martisa, atru achuqa chita qhuya jakhuwi jakhuwi kamani kawchu, anku luraa y, yanaka utjri ynaka ajlljata ynaka

ovatukavi, yeapokatu ttayao ivianga ivianga guasu maketa makina iguasu, paraguasu kuatia seara, kuatia mimba kuatia jovareogue jeogue yasitata pta arapa yaguiye mimba ana papakaregua papakarupia mbae yekou ivipo mbaembae, tembiporu reta tembiporu ttapegua tembiporu oyepokatuvae

mbaembae oemoatakatu k'awsillu (L)

53

castellano
matorral matriz mayo mecanismo mediana mediano, regular mdico o cirujano medida medida convencional medida de cuatro dedos medida de tiempo medidas de peso medidas de tendencia central medio medio ambiente medio de transporte medio, nudo (de la novela) medios de expresin medios tecnolgicos medir meditar mdula mejilla mejorar melancola mellizo(a) membrana mucosa memoria mengua, disminucin, merma menguar, disminuir chika murmu murmu jakaa llamayu

aymara
ana

guaran

qhichwa
ch'apsa (L) ch'apra (M) maru aymuray mikanismu chawpikaq

membiriru araivo michinunga

michinungao vae taqsa, murmu (michinunga tuichanunga) oporopoanovae ejaka, javae irundi poka ara iejaaka ejaka poipegua jampikamayuq tupu riqsisqa tupu t'aqllu (L) pacha tupu llasa tupu chawpiyaq tupu mbite ivipo, ivitipo guataka reta ch'illpi pachamama yupaychay astana qallwa chawpikaynin jeroata reta willayniq imaymanama riqsichiy, niyniq, rimayniq tembiporupiau reta mojanga, ja piamongeta kupe kise rova pochikatu chaguakiri yaisi arakua jague, tipa, timbo oemomichi ruwapayayniq tupuy jamut'ay, rup'iy, t'ukuy chillina, iqwin chillina (L), ikwin qhaqlla, k'aqlla, qalla allinchay, allinyachiy llakiy, kusiymana (L) t'ira, wisp'alla thallta sunqujap'iy (L) yawyay (L), waywa (L/H) yawyay (L), wayway (L)

kharisa qulliri, qulla kamani tupu, chimpu ut'ata tupu t'axlli pacha tupu wayta tupu, jathi tupu

pacha mama khumua ynaka taypi

medios de comunicacin yatiyawi ynaka kunaymanata arsua tecnolgico yanaka tupua lup'ia parpa, laxwi quyllu llakita, ch'aia ispa, ispalla jurma amuyu juk'apta, jiwaqa juk'aptaa, jiwaqaa

mdula (espinal), tutano chilina, parpa

askiptayaa, sumaptayaa moikavi, monguera

54

castellano

aymara

guaran
(H)

qhichwa

meique menor menor que menos que mensaje mensaje implcito menstruacin menstruar mentn menudo, diminuto mercado mercurio mercurio (planeta)

qallu luk'ana sullk'a sullk'apa pisi iwxa jamasa iwxa ch'axmi, wilani wilania, wila iraqaa tiranqu, k'ak'i ch'imi qhatu mirkuriyu

poakarai taikuegua taikuegua chugui mbovi chugui ee mondo eemondoka yaikuauka vae kua jugui yasiavo vae oemondia taika michiasi mbaemearenda perepoanoka embojague, emomichi yasi yasi reta arasagui emondia iyapipe titi yepoepiepi oitague miakai ejata ejata piyovake ejata orova ejata paraguasu iarambope oyoparague machi arapa yakavovae yakavo eta

sullk'a ruk'ana sullk'a sullk'an astwan pisi willachiy ch'aqtasqa willachiy H) k'iku, map'akuy map'akuy, k'ikuy (L) qhaqlli, k'aki (L) ch'ii jatun qhatu mirkuriyu qhatuylla (L) jiwiqay (L) killa watap killan yawarikuy mita mital titi waqjinayay pachakawri (H) thatki tawak'uchu thatki wayru thatki mamaquchap pata thatkinmanta (mpt) mirka mirka k'usillu quyllurchaw mitmaq runa, mitmaq mitmay waranqa

mermar, sojuzgar, someter juk'aptaa, jiwaqaa mes mesa vibratoria meses del ao menstruar meta metal metal para soldar metamorfismo meteoro metro metro cuadrado (m2) metro cbico metros sobre el nivel del mar (msnm) mezclado de muchos colores mico, mono mircoles migrante migrar mil mita qhuyala titi, qhuri mayjt'awi sakaka chiqta sinilla chiqta tika chiqta lamarata chiqta patxa t'axllu k'usillu mirkulisa, warru mitma mitmaa, saraa waranqa phaxsi unuqiri tiwana mara phaxsinaka

karuarenda omiingatu vae thalaq jamp'ara

55

castellano
milenio milsimo miligramo mililitro (ml) milmetro (mm) milmetro cuadrado (mm2) milln mina de cobre mineral minerales minifundio Ministerio de Asuntos Campesinos Ministerio de Educacin Ministerio de Salud ministro minuto miope miriagramo mirimetro mitad mito mochuelo moda modelar modelar en cermica modelo modelo social andino moderador modernizar modo condicional lluch'ia lluch'ia qhuyala qhuyala

aymara
waranqa mar waranqachjata, waranqa maya t'aqa waranqata ramuchjata waranqa ch'aqjata waranqachjata waranqachjata sinilla junu etarasa erai kurerai

guaran

qhichwa
waranwata, waranqa pacha, waranqa wata waranqaq, paqarpa waranqan waranqacha aqnu waranqacha p'uylu waranqacha thatki tawak'uchu waranqacha thatki junu antachakra (L) qhuya puquy, miniral miniral juch'uy jailp'a Jatun Kamachiy Chakrawasi Jatun Kamachiy Yachaywasi Jatun Kamachiy Jampiywasi yanapaq, pusaysiq

tijakarai ejatarai ejatarai piyovake etata itavera renda itavera mbae vera renda ivi emboyao

Kamputuqita Kamani Yatichawi Kamani Q'uma Jakawtuqita Kamani kamani, ministril k'ata nayrawisa tunka waranqa ramu tunka waranqa chiqta kuskata, chikata usta siwsawi, arawaqi ch'usiqa, thuqhu arajaimi mbiri omae paekure paeejata mbite maratuipi urigua opiau jete oechakavoe aeuapo ikavi vae mboguatavae oembokore

chinini jaqra (L) chunka waranqa aqnu chunka waranqa thatki khuskan paqarichiq jawariy pakpaka (VPI) tupupa wankiy sauy kikinwa, kikincha ayllu pusaychaq wamaqchay (L) munanayachiq jamu (man)

uacht'aya, uacht'a ayllu kunkachiri machaqaptayaa, machaqtayaa

56

castellano
modo imperativo

aymara
kamachia

guaran

qhichwa
kamachiq jamu, kachachiq (-y, -nachik, -ychik,...) riqsichiq jamu nachiq jamu (-na + -sr + tiyay)

modo indicativo modo obligativo mdulo mdulo de matemtica molar molde, referente moldear molcula molienda fina molleja de las aves momento momia moneda monstruo montaraz monumento, esttua morado moral mosca grande azul motriz moverse movimiento muchacho(a) mudo muela cordal muestrario mujer o hembra melliza mujer o hembra esteril multicultural multiplicacin multiplicar mltiplo

uachiyaa

yanapiri panka jakhuwi yanapiri panka aqu uacht'a tikachaa mulikula chili, ut'u mulinu juk'a pacha chullpa phisu uri, siriri lawraqi kulli chuyma chhichhillankha unxta unxtaa unxtawi wawa amu

eekuakua ekuakua papakaregua ti rugua mbaeapoka jaimiasi mbaeyoso katua guira itangua aaveo teogue opaye vae korepotivera mbaeporou jesaete jeteanga, anea ranga joviasi marangatu mberuovi momiire emomii kunumi ieembae maekaa

yanapaq p'anqa khipukamana maran kiru kikincha wankiy ich'i (H) ut'u kutay machka jayrilla, thuylla, thuypachalla, thuypunilla chullpa, ch'akisqa aya phisu kawri (L) sallqa wanki sani allikay, sunquyuq chiririnka (L) kuyuy kuyukuy kuyukuynin warma, muru amu waqu, waquro qhawachina awa, wispalla (L) ikumi (L) kawasaypura mirachiy mirachiy kuraqsapa

ispalla qumi, sumu walja jakawi mirawi mirayaa mirjataa

chaguakiri kua imembimbae tekoaviavi emoa moa emoaka

57

castellano
mundo mundo interior mueca, juguete municipio mural murcilago msculo

aymara
uraqi pacha manqha chiqa iviguasu

guaran

qhichwa
tiqsi muyu sunqun ukhupi urpu munisipiyu pirqa llimp'i, pirqa siq'i chii (L), masu (L) mach'i rikramach'i yanapaysikuy, ayninakuy (S)

mueka uvangata minisipyu, jap'iy pirqa jamuqa chii janchi munisipio kuatiaechaka andira soota

msculo del brazo, bceps ampara unxtayiri janchi o trceps mutualismo yanapt'asiwi

N
nacionalizarse nada nadar los peces narrador, relator natural naturaleza necesidad necesitar negro retinto nervio nervio ptico nia (3 a 6 aos) nia (7 a 12 aos) nio nquel nitrgeno nivel inicial nivel primario nivel secundario nivel superior no convencional markankiptaa ina, jani tuytua, tuyua jawart'r, arxayt'r pachamama munawi, wakisiri munaa llanka ch'iyara anku nayra saphi, nayra anku imilla wawa yuqalla wawa nikila q'upha samana qallta yatiqawi mayiri tama yatiqawi payiri tama yatiqawi jach'a yatiqawi jani taqina yatita, jani motaapo oitai piraitai imiarivae jokraiomai ivipo, ivitipo poriau, tekoi poru jasi rayi tesa rayi michia sambiai, michia llaqtachakuy paw (L), ch'usaq pillwiy jawariq purum pachamama muchuy, munakusqan muchuy jitu (L) anku awi anku wawa, warmi wawa p'asa wawa, qhari wawa nikil chhukwi (H) qallariy yachaqay, wawa yachachiy juk iqi yachaqaymanta iskay iqi yachaqaymanta kuraq yachachiy mana riqsisqa

yeupi emboeipi yeupi meteia yeupi mokoia yeupii vate

58

castellano

aymara

guaran

qhichwa

ut'ata no forma jani utani, jani unaqani jete no metal jani qhuyala noble suma piaguasu nodriza amala kua michia ombokuakua vae nombrar sutichaa, inuqaa, mbojee ukataa nombre suti tee nombre comn inasuti teepve nombre propio suti teete norma kamachi yeokuai normalizacin aru thakhinchawi yeporupve norte alaya, araxa arakavia noticia yatiya eerkua novecientos llatunka pataka chaupopa novedad, modernidad mayja, machaqa yekua piau novedoso yekua novela nuwila miaripra noveno llatunkiri chaua noventa llatunka tunka chaupa noviembre lapaka arama nube o catarata en los ojos quyru jestu nuca, cerviz ati tua ncleo escolar tayka yatiuta emboatia nudo, medio muqu, taypi, chinu kta, mbite nueve nueve mil nuevo numeracin decimal numerador numerar numrico nmero nmero impar nmero ordinal llatunka llatunka waranqa machaqa tunkaqa jakhu, tunkacha ch'axta jakhua jakhuni chau chau eta ipiauvae pakaraika yepapa mbapayeta mombapaka rabaparegua, mbapaka poka jakhu mbapaka ch'ulla jakhu mbapaka vaicho, mbapaka oiru siqiyiri jakhu, sarani jakhu mbapaka moikavir

mana kasqan mitalnaq allikay amani (L) sutichay suti sapsi suti kikin suti kamachiy anchariy chincha willay jisq'un pachak wamaqkay (L) wamaqkasqa nuwila jisq'un iqi jisq'un chunka aya marq'ay quyru muchu yachaywasi juu chawpikaynin, chawpiynin jisq'un jisq'un waranqa wamaq, musuq chunkachasqa yupay phatmachiq yupay yupasqa yupay ch'ulla yupay iqi yupay

59

castellano
nmero par nmeros naturales nutrientes parisa

aymara

guaran

qhichwa

jakhunaka ch'amachiri

mbapaka vaicho, mbapaka khuska yupay, kinti yupay oru (L) mbapaka omai reta natural yupay, kasqa yupay tembiukavi kallpachaq

O
obediencia objeto objeto cultural obligacin observacin observar ocaso ochenta ocho ocho mil ochocientos jaysawi, ist'awi y sarawi y juchaa, kamachita uakipawi uakipaa, uaqaa inti jalanta, inti manta kimsaqallqu tunka kimsaqallqu kimsaqallqu waranqa kimsaqallqu pataka juripa juri juri eta juripopa jurisa, metei vaegui juri juria juriike arakuvo kuaraikea mboromboete, jtangatu mbaembae mbaembae tekoregua yeokuai emae mae juikuy ima, upjitu kawsay ima, kawsay upjitu kamachisqa kay, kamay qhawakipay qhawakipay intip muyuchiynin (L) pusaq chunka pusaq pusaq waranqa pusaq pachak khutmu, pusaqmanta juknin, khusmu (L) pusaq iqi pusaq chiru pawqar wara kunti uphisiyal lurawi churaa, uacht'ayaa, luq'aa waxt'a uxi ulliru, sauchiri ppu (kururu) qhalamachi, qhara mbaapo, rembiapo, kuatia kamayuq, uphisiyu mee mbota krei yapepo yapoa pura yigua pka saqumay quriku, arpay machapu raqchi pupu (L) kharmin, qarmin

octava parte de un entero kimsaqallquru jaljatana mayapa, khusmu octavo octgono octubre oeste (occidente) oficial oficio ofrecer, presentar ofrenda ola ollero, alfarero ombligo omoplato, paletilla kimsaqallquri kinsaqallqu ajanu taypi sata inti jalanta

60

castellano
once ondulado ondulado onomatopeya onza opcin operacin operacin aritmtica operador opinar opinin oponerse oracin oracin admirativa oracin afirmativa oracin compuesta oracin coordinada oracin dubitativa oracin enumerativa oracin interrogativa oracin negativa oracin principal oracin simple oracin subordinada oral orden (de comparacin) orden (de valor arst'aa arst'awi

aymara
tunka mayani chhurkhu, sink'u millk'u millk'u yatipayata unsa thakhini, chhijllaa lurawi, thayllawi, jikikiptawi jakhu thayllawi

guaran
paandepo metei apeave apeape mbaeriapu, mbaeee vevii puere yeyapo yeyapo papakaregua eemoe ieenduka oporopia eengeti eengeti miakairegua, piakai eengeti

qhichwa
chunka jukniyuq chhurkhu q'inqu rupyay unsa chikllay upirasiuwn, ruwana yupay ruwana umanchakuy, yuvaychakuy umanchakuy, yuyaychakuy iqay rimay, yuyay ayawyaq rimay, ayawya yuyay

mbaemboguataa, retekita upirarur, t'uqpina

janiwa saa amuyu musphkaya amuyu jisa amuyu jaqthapita amuyu arkasiri amuyu ina amuyu jakhthapiwi amuyu jiskht'a amuyu janicha amuyu aya amuyu jasa amuyu yapxatata amuyu arsuta kikipawi siqi chani siqi

eengetiti moaeteregua, ariniq rimay, arinchaq moaete eengeti rimay, sut'in yuyay yuyaysapa rimay, rimayrara, yuyayrara t'inchichiq rimay, tinkichiqyuyay eengetiri ndaikuairegua, tunkiq rimay, tunkiq ndaikua eengeti yuyay yupariq rimay engetiti maranduregua, marandu eengeti eengetiti aniregua, ani eengeti eengeti tenondegua, tenode eengeti tapuq rimay, tapuq yuyay mana niq rimay, mana niq yuyay yariq rimay, yariq yuyay sapa rimay, sapalla rimay, yuyaylla yuyay q'imiriq rimay, q'imiriq yuyay yurupegua moikavir tendaepi rimarisqa chimpapuray iqi sinru iqi

61

castellano
posicional)

aymara

guaran

qhichwa

ordenar (poner en orden) siqichaa organismo organizacin organizacin poltica organizacin social organizar rgano janchi p'achi wakichawi, tantachawi amuyu irpta wakichawi (tantachawi) jaqi tamachawi wakichaa p'achi, manqha p'achi

moikavi retekove ijekomboati

iqichay wakipawa (H), kawsaq wakichiy pulitika wakichiy, juichiy wakichiy

omboatiati reta oombojendati mbaeapokavi kua imbaeapokavi Kuaraioa yipi jaeete

pawachaku (H) wakichiy ukhunchikpi kaq, runa phatma, urwanu rakha Anti qallariy, chawchu, qurichawchu paqariq chawchu, yuriqi chawchu jisp'ay quri chiqan qillqay, allin qillqay, qillqa anchariy Uru Uru jukumari (L) jawaka pacha, jawakay mit'a quriy, juikuy ch'uytu ch'uytu

rgano genital de la mujer chinqi rgano genital del hombre allu Oriente (Este) origen original originario originario del lugar orina oro ortografa Oruro oso otoo otorgar ovario vulo oxidado (carcomido) oxgeno markani markani yaq'a, chhuxu quri, chuqi chiqa qillqa Uru uru jukumari wajta pacha churaa chinqi kanwa, wiqhira saruta llumpaqa samana inti jalsu qallta, usta

kuimbae jembiporuaekavi ullu

andeetevae kuaru korepotiyu kuatiarupia Oruro oso piruara mee yapuakavi membira vae jiru

ovalado, elptico, ovoideo ch'uytu

mbaera oemoangatu warmi muju vae, membira oyeapo vae yukiri pitu mullphasqa, q'illayaka chhuju (H)

62

castellano

aymara

guaran

qhichwa

P
pabelln de la oreja padrastro, cutcula padre nuestro pagar (en dinero) pgina pas paisaje palabra, idioma, lengua palma de la mano palmito paloma color pardo rojizo juruk'ura, qhurukutu pncreas pantaln pantomima pantorrilla papa papel papelgrafo paquidermo amaznico par par de cosas iguales (guantes) paralelismo paralelo paralelogramo parlisis pararrayos parasitismo parsito parcela parear manq'aqiri, chamsuri laq'u koorai qallpa payachaa, jikisia mooir oir illapa katuri t'usu ch'uqi laphi, jana jach'a jana anta parisa parisa paya kuti payachi, jikiwisa payachi qawaya, jikisqawaya oyovai, oyoike, oyovake yiyoike rete omii mbae vae amatiririrupia yuvake po riru yuvake ch'iyanqhara, ch'akhara kalsuna, pantaluna aru quta ee andepo mbite karandaimi guira kaaka peregue piare i vae, piapere timbio Awkisa phuqhaa, payllaa jana suyu jinchu nambi pivera poapeipi Ckeru Tpa, anderu mboepi pu ttaguasu lluthu, llut'u ch'illpi yayayku jurkay, junt'ay, qupuy raphi, lasq'a, last'a suyu paysaji simi maki t'aqlla witunkuy (H) jurk'uta (L) k'ara k'ara, qhuchu, k'ayrapin wara, kalsuna

emongeta ipopeo oyapo k'usilluykachay vae eandaguiri chure tupapire mbeukapireguasu ch'upa, t'usu (L) papa raphi jatun raphi awara, anta k'inti (L) tinki chimpapuraq siqichasqa paralilu llupunka uk'u illapa jap'iq qhasi uquy (S) qhasi uquq (S) sayaa, k'utmu pituchay

63

castellano
pareja, par parntesis pariente parpadeo, guio prpado parque, reserva forestal prrafo parte parte del altiplano parte del poncho parte, captulo participacin popular participar partcula partir (dependiendo de qu) partir en dos prvulo, criatura pasado pasto patrn patrn (en matemtica) patrn, molde pauta paz pececillo muy pequeo pecho pechuga pecuario pedagoga pedagogo pedazo mantaa

aymara
payacha, panicha jist'aqa wila masi, yuwani ch' irmi layra lip'ichi, nayra lip'ichi jark'a uraqi qillqa t'aqa t'aqa mayatuqi suni mankhalli t'aqa jai jai ttara tesa ea

guaran
pitu

qhichwa

wichq'aq tuyru yawar masi (L), yawar ayllu masi k'imlla (L) llipi, awi qara jark'asqa chiqan rimay qutu, rimay wachu, iya phatma, ch'iqta suni khallu phatma minkakuy, runap kariynin kariy partikula, asnin, k'atacha (H) phatmay, ch'qtay, rak'iy khuskanchay, khallunchay

tesapire, tesakupe, ropearenda kaaipo eengetiti

ivitiipe jai

emoinge pve t'una, sik'achjata, ch'imi jaljaa payaru jaljaa asu waruru, nayra pastu, chuxlla patruna kikpa sara thakhincha emoangaechaka sumankawi ispi kaka kaka uywanakata yatisara yati kamani t'aqa mboerupiaregua mboerupia jai tekoki pikirai pitia pitia michia oikoikoiovae oasamavae kapii ptorou emboavaiapoa, papakaregua jaimiasigue mbovo

warma yallisqa, wayma kiwa (L)

kikincha silwisa (H) qhasi qhispi ch'ii challwa, qhisi (L) qhasqu qawa, quqan uywasqa yachachiykamay yachachiykamayuq asnin, kallpi

64

castellano
pegamento pelar peligro pelos de la barba, vello pene pennsula pensar pentgono pentagrama penumbra lip'iyaa sillp'ia chiji

aymara

guaran
mboyaka pomo avo mbaekiye tendiva pora tkuai piamongeta pandepoike mongoi ikuatia pitumimbi guirarairoi rupigua michi eandu eiro jupi jovaike, yupavo yeyoo yooapo pichekavi mombiri jaekenda eejeroata moerkuauka avoavo oyasimbi oyasimbivae ttaipo puku, pukuyevae miaria pegua tekoiregua

qhichwa
kaskachina phiskuy, q'aray maqllu, chhiki (H) sapra ullu tinkisqa tara yuyay, llup'iy phichqa chiru takiy qillqa arpha, janra (L) kitu (L) juch'uy musyay yuyaqayay, musyay pampachay munay munaylla k'utupa jut'uy jutk'uq kuntu (L) qara qiilqa jawkay muyuynin mit'awa, kamar qillqa pirqa mit'awa mit'a, punta sayaq, chiqan sayaq sayaq siqichasqa takyay runa iqichiq runa, rima runa chhikan karay, jatun karay rimaq, rimaq runa chayaqiy

chhunkha, sunkha allu churu amuyt'aa, lup'ia phisqha ajanu kirki qillqa ch'amaka, chhujchha

pequea paloma (de tierra kullku, kullkuta alta) pequeo percepcin percibir perdn perfecto perfil perforacin perforista pergamino periferia permetro peridico peridico mural periodo peritoneo perpendicular perpendicularidad perseverar, afirmarse persona persona gramatical persona muy alta personaje pertenecer pertenencia thiya muyta jana yatiyawi yatiyawi jan qillqa pacha llikawira sayxata chiqa sayachi siqi imaa, thurt'aa jaqi aru jaqi jach'a tansa arsuri, luriri wakt'aa wakt'awi jisk'a amuyata amuyaa, ujaa pampachaa yni, suma q'asa uta, q'isu uta p'iyanchawi p'iyiri

perfume, aroma, fragancia q'apha

membiriruroo iarambogua akarqana, llikawira (L)

65

castellano
pertinente pesadilla pesar pesas pesas (del marco) peso pestaa pezn petrleo pezua picapedrero pichn pico pie de foto piedra piedra caliza piedra pizarra piedra plana y poco gruesa piedra preciosa piel pierna de la manta pieza teatral pilar, columna pia, enana pintura pinza piojo de las aves pirmide pirmide pentagonal pirmide rectangular piscina piso alto de la casa itha llimp'i sayacha jathi phichhu uu vvakisiri

aymara
jupi krase poijaka

guaran
kanan

qhichwa

wati samka, takiyasia waytasa tupua achupalla

atimusquy (L) llasay, aysay llasana, aysana achupalla, warkhunakuna (H)

poi vae ropea kambiti itane, itakira mimba pis, ita ndeirai ti mbeu ita itasii ita yeaika ita ipe po

llasa pullurki, tijlla (L), qhichipra, hipikyaq (H) Ilutu (L) yanaquri phapa (L) rumi ch'iquq irpa (L) t'apsa (L) chhuru (H) jutup chakin, phutup chakin rumi iskurumi (L) ch'alla (L) kankalla (L) umia qara khallu aranway (L)

qhuyala lluxllu, ch'iyara quri sillu irpa, chhiwchhi chhuru, suru julli kayu qala q'atawi

chani qala lip'ichi mankhalli

itaepi pire

guirakambi pia yiguapoa psa guira iki jeikeit toroketi pipuku pisina tta yuarambo ivate

saywa awaranku, achupalla (L) llimp'ia sik'ina itha (L) wamp'ar phichqa uyayuq wamp'ar sayt'u wamp'ar armakuna marqa

wamp'ara sayt'u wamp'ara pisina

phisqha ajanuni wamp'ara toroketi pandepoa

66

castellano
piso ecolgico pisotear, hollar, patullar pizarrn placenta plan, programa plancha planeta planificar plano plano (construccin) plano cartesiano planta planta beneficadora plantar plantear plasma platero platino plaza plegar pliegue plomada plomo plural pluralizador plurilinge pluvimetro poblador poco poder poema ayru, ali aski ali ayrua

aymara
qii uraqpacha, taqichiqa uraqi takinuqaa pirqaqillqaa uthapi wakichawi palancha amtanuqaa, wakiyaa pallalla, pampa, tupu jamuqa, p'alta tupu jamuqa

guaran

qhichwa
awray pacha

opiropiro jese kuatiaka, yeaika yaupa yupavo motaka yasitata guasu mboyupavo ivimojanga, ipe, ivipe oapo moanga tupapirepe iviyeai tupapirepe kaaroki temiti emoikaviapoa oti eechauka tuguiska korepoptivera meea okavite mboyea emboya yeapa, peraso tuichakatu vae mbae moangaka poi vae joviavat, iero poikatu vae, titi jetavae mbotuichaka eeyoaviavi amajaka emoeta katu mbovi mbaepuere eepra

t'ustiy, t'ustuy, tharmiy (L) pirqa qillqana, sayt'u qillqana llapllawa, thami (L) wakichiy, wakichi liusk'a last'a sinku teqsi (H) wakichiy p'alltacha wasi p'alltacha kartisiyanu p'alltacha mallki llimphuchana wasi mallkiy yawapay (H) isilla, isillu (L) yasapa (L), qullqi takaq qullqiywa kancha sip'uy sip'u juypa, juypaychi (L), wipachi titi achkha, tawkaq achkhayachiq achkha simi, simirara paray tupuna llaqtachakuq pisi atiy arawi

amta uchaa isilla qullqi liqiri qullqiwt'a palaza, kancha q'imphia sip'u, q'imphi uypaychu malla, uqi, titi walja waljaptayiri walja aruni, arurara jallu tupu markachiri wallkha, juk'a atia chapara aru, chapara, jarawi

67

castellano
polen poleo (hierba) polica poliedro polgono polgono regular polilla poliomielitis poltica poltica lingstica poltico poner de diez en diez ponerse la faja Poop por ciento porcentaje poro porta lotas portada portero poseer posesin posibilidades posible, pudiera ser posicin positivo posponer poste, columna postre potencia potenciacin potenciar sisa mua

aymara
ivotira poreo sundaro

guaran
sisa mua pulisiya uyarara

qhichwa

pallapalla uaqrara, ajanara qawayrara kikpa qawayrara thutha amuyu irpta, marka irptawi aru irptawi pulitiku tunkachnuqata, tukata tunkata uchaa yapist'asia Ppu patakata, patakata qhawqha sapapatakata janchi samawi laphillanaka imaa panka uaqa punkukamani utjirinia utt'awi atia, inasa inasa utjawi kupi qhipht'ayaa

jeta yovaike jeike jeike yovake kupii ekukuei

chirurara chiqan chirurara, kikin chirurara thuta suchu unquy, chhuchunka pulitika simikamay kamachiy pulitiku

paandepo ndepo pei

chunkachay

tumbikuakua, eeombikua chumpillikuy Ppo Puwpu (-ninchisqa) popaka poro mbeukapireriru keangarekoa pachakp'iti, sapa pachakmanta puru raphicha jallch'ana p'anqap uyan punkukamayuq jat'alliy jat'alli atikuy, atisqan, atikusqan guiramoi yave, ipueretandipo aetet, jaekavi iki (L) tiyakuynin, tiyaynin sullull (H) qhipanchay tawna, tuni tembiuapi mikhuy yapa putinsiya, mirakipay putinsiyasiwun purinsiyay, mirakipachiy

wayta miraya wayta mirawi jakhu wayta mirayaa,

mbapuereguasu moemoavae mbaepuereka

68

castellano

aymara
ch'amachaa

guaran

qhichwa

Potos practicar pradera precio, valor preciso precolonial predecir predicado prefecto preferencia prefijo pregunta abierta pregunta cerrada prejuicios premiar premio (objeto) premio en animal premio, presea preparacin presentar preservar presidente pretender hacer pretrito prever previsor, prudente, reflexivo prima primavera primer ciclo primera fase de la Luna primera lengua

P'utuqsi yant'aa, luraa waylla pampa chani chiqa awyayala pacha, suyu pacha arjaa marka kamachi munata saphi nayrt'iri jist'arata jikht'a jist'antata jiskht'a phinq'a lakachaa t'inkhawi lakama lakama, t'inkha wakichawi ut'ayaa, irpjataa waqaychaa marka irpiri luraa yant'aa jaya, nayra nayra amtaa amuyt'iri kullaka phanqhara pacha mayiri sarta yatiqawi wawa phaxsi mayiri aru

Potosi moaimbe repi jaeramokaviete

P'utuqsi yachapay, ruwarayay waylla chanin junt'alla, pachallan kuluniya awpaqi

mombeuvoi

umilliy, umulliy (L/H) rimasqa, imasqa llaqta kamachiq, jatun llaqtakamayuq

aruchiri t'aqa, aruchirtuqi moerkua, jeigue

mboroaiu, mboromboete jaipi marandu oyepea marandu eokenda emboavaika, erokomegua mbopota mbae mbota omoimba mbota yechaka yepi

astawan munasqa awpaqiq kichasqa tapuy wisq'asqa tapuy p'inqakuy t'inkachay, t'inkay t'inka t'inkay, pini wakichiy, wakichina saqumay unaychachiy, musiy

mburuvicha, tenondegua, suyu kamachiq, ruvicha suyukamayuq yayapotati oasavae aikuavoi yepouka pikii, rike potiara emboeapia meteia yasipiau ee meteia ruwananay llallisqa, wayma (L) t'ituy jamut'aq (L) sispa aay, sispa pana pawqar pacha pawqar wara juk yachaqay muyu ch'isi killa (L) juk iqi simi, juk iqi

69

castellano

aymara

guaran
qallu

qhichwa

primera menstruacin de la mujer primero (orden) primo primo hermano de la mujer primo hermano del varn principal principio principio fsico priorizar prisma prisma hexagonal prisma pentagonal prisma rectangular probabilidad probar probar los alimentos probar, intentar problema procedencia procedimiento procesar procesin proceso procesos tecnolgicos procesos vitales procrear produccin produccin agrcola producir producir cermica producto yant'akipa, inacha ukhama yant'aa, mallt'aa, mallia mallt'aa yant'aa pixtu, chiji jutata, saraparjama, saranta sarachaa antachawi thakhi, sara lurawi sara jakawi sarta wawachkipasia puquwi yapu puquwi puquyaa, ustayaa sauchaa nayrt'aa pirwa aya, nayriri amta, qalta nayriri jila

emondia meteia rivi, rikei kua ikivi mbia tivi aniramo tikei yipi emotenonde toroke

k'iku (L) juk iqi sispaaa, sispawawqi (L), sispa wawqi sispa tura sispa wawaqi yari kamay, tiqsi, qallariy phisiku kamay awpaqchay (H) qullqa suqta uyayuq qullqa, suqta chirurara qullqa phichqa uyayuq qullqa sayt'u qullqa yanaykachay, yanaychay

porova

yanay (L) malliy yanay, yant'a

mboavai ketigua popisimomoe, apopi guata esiroapoka yeapo

ch'ampay paqariy, yuriy ruwaynin thatkichay ayma (L) thatkichay ruwapayasqa thatkichay kawsay thatkichay

emoa mbaaguiye koo mbaguiye apo oaeuapo

yumay puquy, puquchiy chakra puquy puquchiy sauchay puqusqa, lluqsisqan

utjayata, tukuyata, jiksuta, mbaaguiye achu

70

castellano
producto (de la multiplicacin) profundidad profundizar programa programa de radio promesa prometer pronombre pronombre excluyente pronombre inclusivo pronombre interrogativo pronstico pronstico, conjetura propaganda propiedad (matemtica) propiedad asociativa propiedad conmutativa propiedades proponer proponer ideas proponer, seducir proporcional propsito propsito, desear propuesta prstata proteger protena provincia proyeccin proyecto proyecto educativo proyectos educativos de mirata mik'aya

aymara
moao tipigue mbotipi

guaran
mirasqa t'uqu

qhichwa

mik'aya yatxataa wakichawi qillqa raryu wakichawi aru chura aru churaa sutilanti yaqhachjiri suti lanti mayachthapiri suti lanti jiskht'a sutilanti nayrt'a arjaa, lumasaa yatiyaa ypa wakiwi ypa jaqukipawi yapa yapa amtaa, amta uchaa amuyu uchaa

t'uquchay, ukhunchay wakichiy qillqa wayra simi wakichiy siminisqa siminiy, simiwanniy, kamapayay suti ranti t'aqaq sutiranti tantaq sutiranti

yupavo apopegua eemoaika yupavo kuave guirokuave teepoepi

tepoepi marandupegua mombeuka

tapuq suti ranti raki watuy waqch'a

tekoi tekoi emboati tekoi yopoepi tekoomai guirokuave oemee ee

lliplli

kapuynin, tiyapuynin munanayachiy, munachiy yuyaychariy, yuyaychachiy munanayachiy kikinchasqa, tinkupuray, kikinpuray munanayachiy, munanayachi munay, munanayay munanayasqa p'uruta (H) jark'ay kallpachaq, khutullpa (H) jatun ayllu rirpuy wakichiy yachachiy wakichiy yachachiy wakichiymanta

amta uchaa, munapayaa ono aikuauka kikpa sara munjaa, munawi munawi amta uchaa inkurya tuwaa, jark'aa ch'amanchiri jisk'a suyu amta wakichawi yaticha wakichawi emoindaivi mbaepiti oyeapotavae yechauka tapiari mbaerasi epi poroteina ttami yupavo apopegua yupavo yupavo emboepegua

71

castellano
red prueba pber pubertad publicacin publicar pueblo pueblo originario puente pulgar pulmn pulsar, latir pulso, latido pulverizacin puna alta puna baja puna plana puna semi rida puado puo punta punto punto aparte punto final punto seguido punto suspensivo punto y coma puntos cardinales puntuacin pupila chaka yant'a q'axu

aymara

guaran
llika

qhichwa

(malliy), yant'a wamra tairusu emoerkua tta ttaiguaio reta mboesaaka, sakaa poaka gusu piapta, piavevii yeavikinduka onduku mbaeemoatti, yoso ivitivate ivituivi ivituipe poagua purite it kta kta mondoo ktaapi kta aikue kta yoaikue kta jare guairai aramae moktaregua jesa warmakay uyaycha llaqta chawachu llaqta chaka mama ruk'ana surq'an, phusan sirk'a t'iktiy (H) sirk'a t'iktiy jallp'achay pata puna ura puna pampa puna purum puna japt'a (L) chukmi (L) awpi, phintu ch'iku phinkiq ch'iku tukuq ch'iku qhatiq ch'iku allqaq ch'iku samana ch'iku intip purinan ch'ikukuna awilla, awinlla

q'axutta, q'axuwi, janchi mayjt'a qhanstayawi qhanstayaa, ustayaa marka

oemoerkuata, moerkua uyaychay

tayka luk'ana chuyma t'ijua t'iju t'urmiwi, llamp'uchaa pata puna manqha puna, aynacha puna pampa puna tumpa q'ara suni jich'i, jach'i ampara muruq'u ari ch'aqa yaqhtaya ch'aqa tukuya ch'aqa arktaya ch'aqa suyt'a ch'aqa ch'aqani samachimpu pacha wikuchawi ch'aqachawi

72

castellano

aymara

guaran

qhichwa

Q
quebracho quebrado querer hacer querer hacer querer y no querer queso queua quijada, mandbula inferior quince quincena quinientos quintal quintal mtrico quinto (orden) quinua criolla quinua negra, picante quinua real quitar el exceso de sal quitar las colas de la papa qina qina pachjta, jaljta, p'akjata luraa munaa lurayaa munaa muna muna kisu, millk'i tika qiwa tiranqu tunka phisqhani paya simana phisqha pataka kintala kintala chiqta phisqhiri juyra, jupha ajara jupha aguiye emboembochirai kinua juvae taika paandepo pandepo pandepoti pandepopopa poikatu etaejata piyovake, poikatu eejata pandepoa urundei pisa aipota ayapo ikirei ombaapo apo vae aipota jare aipota kesu q'acha q'acha phatma, ch'iqta ruwanayay ruwanayachiy munaykachay kisu qiwa k'aki (L) chunka phichqayuq chunka phichqachaw phichqa pachak kintal thatki kintal phichqa iqi murmu ayara jatun kinuwa kachinnay (L) k'iklay

R
racimo racional radio radio (geometra) radio emisora raz raz verbal raryu uta saphi aruchiri saphi eemoaika ivira rapo, eeripi eeapo ipi raryu eerenduka wayu rsimo kintu (L) yuyaywan, unanchakuspa wayrasimi illwa wayra simi wasi, chaski wasi pichi, saphi, t'iksi rimachiq saphi, imachiq

73

castellano

aymara

guaran
saphi

qhichwa

rama de la totora rama, gajo de rbol rana rana que deja de ser renacuajo raqutico raya rayar rayo solar rayuela razn razn (en matemtica) razonar, discurrir reaccin rebao, hato, sociedad rebelarse rebelde receta rechazar rechinar recibir reciclar recio, consistente recipiente de calabaza grande reciprocidad recocer recomendacin reconocer reconocimiento de lo propio recopilado recopilar recreativo recta

tucura lawa p'allqa pinkalrulti

totora jak ivira rak pte pte juguai osoguema

mukmu k'allma (L) k'ayra ch'iklla (L)

larpha sich'i, siqi siqia lupi thunkhua chikachiri, chikachasiwi amuyu lup'ia, k'utisia thuqhtaa, kutjataa tama sayt'asia, awqaa aynisiri phayaa qillqa jark'aa k'iruqia, kirjua katuqaa kutikipaa ancha mathi ayni ch'ukukipaa iwxawi unt'aa, ut'sua, yatia jiwaspachpa ut'asia apthapita anatawi chiqa

ipiru yaete vae yeai mboyeai kuarairasi siqi siqiy intip wach'in (L) thunkuna yuyay eekavi emongetapo mbaeapo, arasi tta emopa, emboarasi emboarasi mbaekuatia temimore omombo ipu oyapo pisi ombosiriveye ttayae vae iaguasu tekoyopoepi omboviviye eemboeta tupupura khuskuy (L), jamut'anay riyaqsiwn, kutinray tama awqanchanay, (L) awqanchakuy ankalli wayk'una qillqa jat'ay, quisachay k'irniy (L) chaskiy kutichisqa anaq, sinchi anqara (L) ayni chitay k'amiy riqsikapuy riqsikapuynin eekuatiamboati andeviaka simbi pallasqa thallmay kusikuy chiqan

thaqhthapia, tantthapia monoo

74

castellano
recta numrica recta paralela rectngulo recuento recuperar la salud recuperar lo perdido recurso recurso natural recurso natural no renovable

aymara
jakhu siqi payachi chiqa sayt'u, wiskhalla wakhthapiwi jakaraa lankaa utjiri pachamamana utjiri jani puquyaa utjiri

guaran
mbapave yesimbi yoike simbi reta pipuku oipapaye tekove mboekovia kai mboekovia iviporegua ivipo okaiteivae

qhichwa
yupay chiqan chiqan siqi, paralilu sayt'u yupakipay alliyarkupuy tarikapuy kaq pachamamapi kaq pachamamapi mana kutiriq kaq, mana kawsariq pachamamapi kutiriq kaq llika, siru, kullancha tupusqa llika, tupusqa siru, tupusqa kullancha

recurso natural renovable puquyaa utjirinaka red red geomtrica redencin redondear a una cifra redondear como bola redondear como rueda redondear un objeto redondo redondo como aro redondo como bola redondo como tabla redondo macizo redondo que rueda reducir reenamorar reescritura referencias refinacin refinar metales refinera reflexin taniya juk'aptayaa munakipaa qillqakipaa ut'awi ch'uwanchawi qhuyala chuwanchaa, ch'uwachaa chuwanchawi uta amuytatawi qna salta sara qhispiwi phuqhacht'aa muruq'uchaa muyuchaa muruq'uchaa, muyuptayaa muruq'u muyu, taniya muruq'u muyu

ivipo oikoveyevae

oyepotayevi mboapua mbaeemboapua, mboapua apua apuaivi, yapua yapuavora ivirapuarami yapua ikuperiri vae yapua otokororo vae puemomi oyopota piauye oikuatiaye mbeukaa moikaviyevi iero moikavi moikaviapoa piamongeta

qhispichiku (H) muyuykuchiy rumpuchay tinkullpachiy, sinkuchay sinkuchay (H), muyuyachiy, muyuychay ruyru (L) tinkullpa (H), sinku, ruyru rumpu (H), muruq'u muyu quru rumpu (H) sinku (H) taksayachiy, juch'uyachiy munakipay qillqakipay llimphuyachiy ch'uyayachiy, llimphuyachiy lliphuchay wasi, riphiniriya jamut'ay, t'ukuy

75

castellano
reflexin lingstica reflexionar refonemizar al quechua Reforma Educativa refraccin del calor refrigerio, refresco regalar regin regir registro de firmas de conformidad registro pedaggico regla regla (norma) reglamento regular (se da repetidamente) regularidad regularidad (patrn) reino reino animal reino mineral relacin relacin sexual relacionar relato relator releer relevante relieve religin religin catlica religioso

aymara
aruta amuytataa amuytataa aruptayaa, aymaraptayaa Yatichawi Mayjt'awi warankia akulli waxt'aa suyu apnaqaa, arktaa rixt'ataru iyawsawi, iyawsawinaka chaninchaa panka chiqachiri, kamachi kamachi kamachi kutikipaa, chiqachaa kikpa sara, kikipa muyu kiki sara masi, qutu uywa qutu qhuyala qutu jaqthapiwi anisia jaqthapia, jikisthapia jawart'a arst'iri, jawart'iri ullikipaa wakiskiri ch'utu apu sara catlico apu sara apu kamani tree mee iviapi jeseio

guaran
epiamongeta eeregua epiamongeta

qhichwa
runasimikamay jamut'ay jamut'ay, t'ukuriy simiyachiy, qhichwayachiy

emboe Poepipiau

Musuq Yachachiy q'inquy (L) chakipa (L) qurichay suyu, kiti chiqanyachiy (H), ancharichiy raqhaypa jayiynin, raqhaymanra jayiy qillqa yachaqaypa willaynin chiqanchana, chiqan siqina kamachi kamasqa

siu reta iguapika, teguapika yovake tee guapika mbarakuapika simbika mosimbika mbosimbikapoa

emoikavi, jaekavivemi kutinchaq yeviyevi, epupu yeviyevi mborokuaia mimba regua mbae vera renda mooir meno mooir, emooir tta ipo iemooir miariapo imiarivae mongetaye mboivate tparegua itpapota kutikipaynin kutipapuy, kutipapu qutu uywa qutu miniral qutu, jallp'a yaku tinkunayay lluq'anakuy, yumanakuy tinkunayachiy, tinkuchiy masipuranakuy jawariy jawariq awikipay, awiykachay riliwanti pampan iiy katulika iiy iisqa

relaciones interpersonales kuttaa, kutikipaa

76

castellano
reloj remolino de agua remolino de viento

aymara
uruchinu mulluq'u tutuka arajaika iyere

guaran

qhichwa
inti watana muyuq yaku (H), t'uyur muyuq wayra (H), antay qhulluqayay jullki (L) jullqi (L) juq'uyllu musuqyay allinchay kutipachiy, kutikipay mallkikipay apaqa (L) rantichay ranti rantichay miray mirachiy, achkhayachiy mirariy katarikuna ripuwlikanu phara (L) puchukay, puchu ch'illi sach'ap wiq'in, sach'ap waqaynin ch'urki, churki ch'urkiy, ch'urkiyakuy ch'uyanchay, llalliway yupaychasqa yupaychay samay samay arqhiy (L) kutichiy kamachakuy (H) qhichuqay qhichuqay

ksumiru emokana i samikror pite samikrore

remover el agua dentro de qaywia un recipiente renacuajo de la rana renacuajo del sapo renovarse reparar repetir replantar represa representacin representante representar reproduccin reproducir reproducirse reptiles republicano reseco, resquebrajado residuo resina resina o goma del rbol resistencia resistir, forcejear resolver respetable respeto respiracin respirar respirar anhelosamente responder responsabilidad resta, sustraccin restar kawchu, kawchu urna, quqa jacha ch'amt'aa, thurkataa ati jani ati ch'amt'aa askichaa yni yqawi samaqiwi samaqia samaqia kutiyaa, jaysaa aski luraa, yni jakhuqawi jakhuqaa askichaa kutxataa, kuttaa ayrukipaa qutachata, jark'ata uacht'ayawi, lantiwi lanti uacht'ayaa, lantia miraa mirayaa mirasia asirunaka q'ara pacha chajata jilt'a, puchu uqhulli

machaqaptaa, mayjt'aa ipoepika moikavi yevi temiti yerosiri inook, mbaeovatuka emboekovia mboekovia mojanga, kovia oemoa omoemoa emoa ttaguasuigua otini jembire yaisi ivira yaisi ngoma prata oirro mbokavi mboeteka mboete pitu pitumoe ayeapa ipitu omoe vae mboyevi tembiokuai reta epro pro

77

castellano
resultado resumen de aprendizajes resumen resumen de los aprendizajes del ao de extensin resumen de los aprendizajes por gestin resumir retardar retener en la memoria retorno del tiempo retostar en aceite o manteca revisar, mejorar revista rezar rezar, rogar, solicitar rezongar, resistirse al mandato riada, avenida rima rincn rincn de aprendizaje rincn de libros rin Rio Madre de Dios rito ritual para poner nombre robusto roca roca gnea roca sedimentaria luqta,

aymara
jakhsuta, apsuta ogue

guaran

qhichwa
llachiwa, llalliwa, lluqsisqan yachaqaypa pisi qillqan pisiyachiy, pisi qillqa watapi qhipakuq yachaqaypa pisi qillqan

atrika emboe juk'aptaya turika

turika emboe arasa pegua juk'aptayaa qhiphartaa, jithiqaa p'iqiru katua pachakuti jarwia uakipaa riwista mayisia mayisia kamachitaki thalu lluxllu rima k'uchu yatiqaa k'uchu panka k'uchu mayru, maymuru okipi mboekuakuarenda, arakuapisirenda eeriru ikipi piriktii ika guasu tpaichi tekomboete tekomboete mongarai pegua lankhu, lunqhu qarqa, chhankha patita qarqa qhura qala ikira vae ivamira itapeaku ita tikuingatu vae momichi oembotaikue ipope omombita akaia arayeviyevi eimbe rri mbaekirape maeye eeriruka resa moera mborokuai moatei

watapi yachaqaypa pisi qillqan pisiyachiy unachiy jat'alliy (L) jat'alliy (L) pachakuti ch'alachiy alliykachay riwista much'ay, ituway (H), juyaliiy juyaiy, maakuy ayiy (L)

retener en la mano, poseer katua

iporu mbae omosimbi vae lluklla rima k'allka, juk'i, k'uchu (L) yachaqay k'uchu p'anqa k'uchu wasa ruru, ruru Amarumayu (L) jayway, saqumay, lluqta (AY) unuchachiq qhalli qaqa

78

castellano
rodar diversos objeto romana rombo ropita rotacin de cultivos rtula rub rueda ruiseor aborigen rumiar

aymara
qurumia, purpua rumana p'uyu isilla manta, aynuqa qunqura

guaran
mbae yeapayere romana pikemi temimonderai maetimbarague, temiti yepoepi tavakguerai itakipe tuliy

qhichwa

rumana, rumanilla, aysana p'uytu p'achacha chakra muyuy, aynuqa phuchka tullu, qunqur piruru puka umia phiruru, tinkullpa ch'iqullu (L)

phiraru, muyu, taniya, tuyu khanua, manq'akipaa

yapua, pua

mboyevi

kutipakuy (L), khatuy

S
sbado saber, conocimiento sabio sal de mercurio salar salar, mina de sal salario sales minerales saliva salitre saltamontes salud salvacin, redencin sancin sangrar sangre seca sarampin saturno (planeta) sector chiqa, tuqi jokopegua, jokotigua sawaru, kurmuru yatia yatiri llimp'i jayunchaa jayu quta, jayu qhuya paylla qhuyala jayunchanaka llawsa, thusunqaya qullpa rich'i rich'i, t'iju t'iju k'umara, jakawi qhispiyawi juchachawi, wanichawi sirkaa ch'ari sarampiya arapi arakua arakua iya yuki pta emboembochi yuki renda mbaravikiepi tembiukavi rete pegua tendiayi vakaigua tuku tekorisa emboasa katngo rugui tugui tini mbirua k'uychichaw yachay yachaq, jamawt'a llimp'i kachinchay kachi chakra (L) salariw qhuya kachi (H) t'uqay qullpa, suk'a ch'aria, t'isku (L) allillakay qhispichiy wanay sirk'ay ch'ari (L) jatun muru unquy jawcha (L) siktur

79

castellano
secuencia secuencia cronolgica secuencia didctica secuenciado sedimentacin segmento seguimiento segunda lengua segundo (ordinal) segundo (tiempo) segundo ciclo seguridad social seguridad, firmeza seis seis mil seiscientos sello selva semana semntica semejanza semen semestre semi recta semilla semilla de la coca seal seal natural sealar takya suxta arktawi

aymara

guaran
youpiepie

qhichwa
qhatikipay, qhatiyachiy, qhipan qhipan qhatikipay pacha, qhatiyachiy pacha

pacha sartawi yatichawi arktawi arktasiri ch'uwt'awi p'achi, chimputa sich'i arktawi payiri aru payiri ch'ipxta payiri sarta yatiqawi ee mokoia mokoia arajaimiasi emboeapiapi mokoia angarekoa aetete, jupi ova ova eta ovapopa guapika kaaguasu kuarasiti mondikui katu guataka emboe youpiepie

yachachiy qhatikipay qhatiyachisqa, qhatikipasqa tiyaykuy k'uqmu (-) qhatiy, qhatipay iskay iqi simi, iskay iqi qallu iskay iqi ch'ipu iskay yachaqay muyu runap takyaynin taqya suqta suqta waranqa suqta pachak unanchana sach'a sach'a qanchischaw, junq'a juna, simana simiyuyaykamay, siminisqankamay

suxta waranqa suxta pataka it'i ch'umi, quqaquqa simana aru amuyt'a kikpa thaltha suxta phxasi, tirsu jatha, muju, thaltha kuka luru uacht'a, chimpu, tuyru pacha chimpu, lumasa, pachasara uacht'ayaa,

jaecha seri, jaeseri taigue ovasi simbive ri mbaporiseri psa araivipo mboechaku omokimaa

kikinchakuy, rikch'anakuy yuma suqucha apuruku (L) suqta killa khallu chiqan muju mukllu sanampa pachamama sanampa rikuchiy

semental entre auquenidos jaachu, sariju, aya

80

castellano
sencillo sensacin sensibilizar sensible sentido del tacto sentimiento sentir sentir (con el cuerpo) sentir (con juicio y corazn) sentir cosquillas separar septiembre sptimo ser recproco ser solidario ser vivo seriacin serie serpiente sesenta setecientos setenta sexo sexto sexualidad sien siete siete mil siglo significado significativa signo signo igual (=) khuyaa

aymara
llapha, jasa sujsaa chuymanchaa chuymani chuyma, chuymachawi ch'allxtaa yavai eandu

guaran
llapsa

qhichwa

imanayay, kullay llakichiy, sunquchachiy, wawayachiy

ipia ttaa ipo eandu oandu oandu jete ndive

llakichiku, sunquchakuq kullana, kullay (L) sunquchakuy musyay, k'awllay, k'allay kullay, k'awllay khuyay

qhachhilla t'aqaa, jaljaa sata qallta pqallquri ayniwi jaymaa jakiri siqichawi siqisara, siqicha amaru suxta tunka pqallqu pataka pqallqu tunka chinu suxtri chuyma chinu ch'iphuqu pqallqu pqallqu waranqa pataka mara amuyuni chimpu, uancha kikipa chimpu

oandu ikri mbosiri arapoti chiua mborerekua yoparareko tekovevae mbosiroaikue yoaikueakue mboi ovapa chiupopa chiupa parati ovaa yopisiregua pisari chiu chiu eta poparasa oipotajei vae psa psa "mboyao" psa "yovake"

kullay (H) t'aqay tarpuy qanchis iqi ayninakuy, yanapaysinakuy ayninakuy kawsaq sinruchiy sinrucha, sinruwa amaru (L) suqta chunka qanchis pachak qanchik chunka siksu suqta iqi yananchay, siksualirar ch'ipuqu, wauna (L) qanchis qanchis waranqa pachak wata yuyaynin, nisqanpi nisqan sanampa, tuyru rak'ina sanampa kikin sanampa

mbaechauka ikavi yae vae unanchasqa

signo de divisin, entre (/) jaljawi chimpu

81

castellano
signo ms (+) signo mayor que (>) signo menor que (<) signo menos (-) signo por (x, *)

aymara
jakhthapi chimpu sipana walja sipana juk'a jakhuqa chimpu mira chimpu

guaran
psa "yoapi"

qhichwa
yapana sanampa, yapana tuyru

psa "tenondegua chugui" kuraqnin sanampa, kuraqnin tuyru psa "taikuegua chugui" psa "yeki" psa "ye" psa miakai psa marandu eejai eejaimongeta mbaekuatia jeteka anarupigua aecha tanga jayovai iarakuambae vae emomichi momichi emokire mbae jaeio sullk'an sanampa, sullk'an tuyru qhichuna sanampa, qhichuna tuyru mirana sanampa, mirana tuyru ayaw sanampa, ayaw tuyru tapuq sanampa, tapuq tuyru phatmi, simiki phatmiy qillqap muyuynin, qillqap llanthun jallqa unanchasqa unanchay unancha khallu llunllu llunlluy llunlluchay chaninnaq sapa kikinniq, kikinyuyaq simi, kikiniq rimay iqichay, rimay awariy, yuyay awariy llikacha, sistima, awari yawarllikachay mikhuy llikachay anku llikachay samay llikachay anchariy awariy, llikachay

signos de admiracin (!) musphawi chimpu signos de interrogacin (?) slaba silabear silueta del texto silvestre simblico simbolizar smbolo simetra simple, tonto simplificacin simplificar sin valor singular sinnimo sintaxis sistema sistema circulatorio sistema digestivo sistema nervioso sistema respiratorio sistematizacin sistematizar jiskht'awi chimpu arsulla, arsu arsullachaa qillqa ch'iwi uri, wasa uywa, siriri unancha, chimpu uancha kikpachani jasa jasaptayawi jasaptayaa chaniwisa sapa kikpa amuyuni, kikpa chuymani

unachaa, chimpuchaa mojanga

amuyu sara, amuyu sawu eemoesroka llika sirka llika manq'a llika samana llika samana llika llikachawi llikachaa mojendapo rayi rugui rape tembiu rape reta atarayi reta pitu rape reta emojendapo emojendapoka

82

castellano
sitio pantanoso situacin situacin (didctica) soborno sobre social sociedad socorrer, ayudar socorro, ayuda soldadura solidaridad solidario solidificarse (segn de qu) slido solubilidad sombrero sonido sopa de letras soporte sordo subida submltiplo subprefecto subrayar subsistema sucesin suceso sudor suelo suerte siniya

aymara

guaran
kiyea renda keri i vae kiri (emboe) mboepi guiari iarambo tekoi omoiruru embori embori iero mboya yoparareko yoparareko qhuchi

qhichwa

kunaymana luraa sarta (yatiqawi sarta) chilta laphi wayaqa jaqi tama jaqi tama yanapt'aa yanapt'a qhuria phayna, jayma, ayni, ayniwi khart'ayasiri tikt'aa chuki, ch'ullqhi, thuru chullua chuku salla qillqa k'ana juq'ara, uqara amsta miraqaa sich'inchaa, sirqia llika manqha, jisk'a llika arkasiwi lurawi jump'i uraqi chiripa, khuya

imaymana ruway, situwasiwn yachachiy mit'a llukiy, llukiykuni raphi wayaqa, chaski jallch'ana susiyal, qutu llaqta, qutu kawsay juu runa jawmay (L) jawmay (L) chapi ayni, ayninakuy yanapaysiq tikayay, rumiyay

tta vae kandiru ipu kuatia rka yeyoko iyapisa yeupi

sallu, rumiyasqa chulluy muchiku, chuku, chharara, liq'i uyarikuq qillqa jilli chapana ruqt'u, luqt'u wichay sullk'a thatki llaqta sullk'a kamachiq

mboyeai

siqichay juch'uy llikachay, juch'uy awariy

yoaikue oasague riai ivi tekopo

mitan mitan, qhatin qhatin, qhipan qhipan karqusqa, karquy jump'i pampa ataw (L), sami

83

castellano
sufijo sufijo enftico sufijo marcador de persona verbal

aymara
saphi phuqhachiri qhanacha saphi phuqhachiri jaqi uacht'a saphiphuqhachiri jaiapi

guaran
k'askaq

qhichwa

sinchiyachiq k'askaq runa rikuchiq k'askaq pacha rikuchiq k'askaq, pacha k'askaq suti k'askaq rimachiq k'askaq tu iemboeta reta tata mamakuna munasqanku, siminchay siminchay ruwaq, imaq yapay, sumay, yayay yapakuq, sumakuq yapay, sumay, yayay, jawa jawa sillp'a pampa pampan qulla sustansiya rantichay ranti

sufijo marcador de tiempo pacha uacht'a verbal saphiphuqhachiri sufijo nominal sufijo verbal sugerencias de los padres sugerir sujeto suma sumando sumar superficial superficie plana superficie, relieve sur sustancia sustituir sustituto amtayaa suti t'aqa, lururi, suti jakhthapi jakhxatayasiri jakhthapia tumpa tumpa pampa muytapampa aynacha sustansya lantichaa lantichiri suti saphi phuqhachiri aruchiri saphi phuqhachiri

eemoe kia, mbae, mbaeapoa moir moirka emoir iaramboio pirambo ipe pirambo arayevi ijaiete mboekovia omboekovia

T
tabla tabla (hecha con lneas) tabla de madera tabla de posiciones tabla de simple entrada tabla, cuadro tctica sapa mantaani siqichjata sich'i jamuqa kuatia esiro poki talwa, siqichjata, sich'i jamuqa siqichjata talwa ivira pike iviraipe pike moendapegua llapasa k'ullu, maru, tawla mast'awa, tawla llapsa k'ullu, maru sinru mast'awa, sinru tawla juk yaykuyniyuq mast'awa tawla, mast'awa taktika

84

castellano
tajador talado, arrasado taller taln tamao tambor tangram tapa tapa del libro tarntula tarea tasa tataranieto teatralizar, dramatizar teatro tcnica tcnica tradicional tcnico tecnologa khithua chaquta

aymara

guaran
sirakuapoa mokai yasia mboati pita avei anguaguasu mbaetecharai iarambogua eeriru pire riguoriguo mbaraviki oyapo vaer tasa janga mojangaa, mbaechaka renda

qhichwa
awch'ina chaqusqa (L) tallir, llamk'ana wasi takillpa (L), taykua chhikan, sayaynin wankar tamran kirpana p'anqa qara, p'anqa qhata apasanka (L) ruwana, ruway, tariya tasa, awincha ch'upullu aranway aranwa (L) ruwapayay, tiknika ruwakipay ruwapayay, ruwakipay tiknika

lurasa tantachawi tayi tayi, wintu taa, tansa wanqara saltanatawi qhaphaa panka janxata apsanka lurawi tasa, unxataa kikpayanaa

allchina allachhipa, allchi timimino yuapiye

lurawi thakhi nayra luraa thakhi ch'amanchiri lurawi

apopisika

ipoki mbaepokiapo mbaeprapo jare arakua katu pegua mbaepokiaporegua mbaeprapo mbaapo ieropegua mbaapo ruka eerape jesegua yearasaregua oririi kiye takuvo araivipo takuvo

ruwapayaq, tikniku ruwapayay ruwapayay yachapayay kamay ruwapayasqa p'itay away llaphin, laphi aycha karu rimana yachay, tima mini yachay chukchuy (L) manchay pacha k'ajay, llaphi llaphi

tecnologa y conocimiento yatita aski lurawi prctico (rea) tecnolgico tejer con palillos tejer en telar tejido de las costillas tejido orgnico telfono telegrama tema temas transversales temor temperatura temperatura ambiente p'itaa sawua aycha aycha jayata parlaa jisk'apta iwxa yatiwakichawi qipa yatiwakichawinaka jiwtaa, axsaraa junt'u, pacha llapha pacha junt'u

mbaekuatia, eemondoka karu qillqa

temblar, sentir escalofros kharkhatia, laqhaqia

85

castellano
tendn teido tercer ciclo tercero tercio termal terminar un trabajo termita termmetro terremoto territorio testculo testigo testimonio texto texto cientfico texto de lenguaje texto de matemtica texto escrito texto explicativo texto expositivo texto histrico texto informativo texto instructivo texto instructivo para armar algo texto numrico texto oral textual textura tibia tiempo tiempo antiguo pacha anku tiia

aymara
rayi

guaran

qhichwa
anku (L) tullpuy kimsa yachaqay muyu kimsa iqi kimsa phatman q'ui pukyu (H) pallway, tukuchay t'inta llaphi tupuna pacha kuyuy pacha, suyu q'uruta awti (H), rikuq kawsay willay qillqa yachay qillqa qillqakamana khipukamana qillqasqa qillqa riqsichiy qillqa awpakamasqa qillqa willay qillqa kamachiy qillqa

emboyigua, mboyigua emboeapiapi mboapia mboapia pisamboapi iaku mbaraviki opa oyapo isauroka takuvojaka ivikana ivi tapiari oechague vae

kimsiri sarta yatiqawi kimsri layu jurmiri lura tukuya junt'u tupua uraqi khathati, uraqi unxtawi pacha q'uruta ujiri, aruqiri

aruqa, arxayt'awi, ujawi tekokuaka, tekomoai qillqa qillqata yatxatata qillqa, amawt'a qillqa aru qillqata, aru panka jakhuwi qillqa, jakhuwi panka qillqata qhanacha qillqa uacht'a qillqa sarnaqawi qillqa yatiyawi qillqa kamachi qillqa luraa kamachi qillqa jakhuwi qillqa arsuta aruchata mbaekuatia arakua mbaekuatia mbaekuatia eeregua mbaekuatia papakaregua mbaekuatia kuatia pegua moesaka mbaekuatia mbaekuatia tekoasa mbaekuatia moerkua mbaekuatia yeokuai

mbaekuatiapoka echauka rikuchiy qillqa

mbaekuatia yeokuai mbae ruwana qillqa oyeapovaer mbaekuatia mbapakaregua mbaekuatia yurupegua mbaekuatiaregua tarapo javicha vae ara arakae yupay qillqa rimasqa qillqa qillqachasqa allwin pichu pacha awpa pacha, wayma

nayra pacha

86

castellano

aymara

guaran
pacha

qhichwa

tiempo de descanso, de ocio tiempo futuro (verbal) tiempo pasado (verbal) tiempo pasado conocido tiempo pasado no conocido tiempo presente (verbal) tiempo verbal tierra clida tierra comunal para sembrar tierra semiclida tierra, mundo tieso, duro, inflexible tigre tijera timbal tinte titular ttulo tiza tobillo todo toldo, carpa tolerancia tomate tonelada tonelada mtrica tonto, aturdido tordo tormenta, borrasca

samaa, samawi pacha jutiri pacha, qhipa nayra pacha ut'ata nayra pacha jani ut'ata nayra pacha jichha pacha aruchiri pacha junt'u uraqi aynuqa q'ui uraqi uraqi pacha uthurunku, titi khuchhua tixi tixi qillqa suti qillqa suti tisa, pachachi kayu wich'u taqi tultu ist'awi tumati karma karma chiqta luqhi

mbutuu ara kuri pegua oasague arakae yaema arakae yeyema aave eeapo keri pegua jakuvo ivi koo jakuvoave ivi iviapua guasu, iviguasu tta yagua, yaguapara yetapa angua, tambora mboyiguaka, praka jaete kavi tee tisa pioa opaete, pve asoika piaguasu, piakavi tomate poiete poiete piyovake jopa jopaecha vae poyouvi guiru ivituai

jawkay pacha, samay pacha jamuq pacha (-saq) awpa pacha, wayma pacha, yallisqa pacha riqsisqa awpa pacha (rqa) mana riqsisqa awpa pacha (-sqa) kunan pacha (-ni, -nki, -n, -nchik, -yku...) rimachiq pacha jump'i llaqta (L) manta, ayllu jallp'a, chhuqu jallp'a chawpiyunka (L) tiqsi muyu, tiqsi pacha k'urki (L), tipa uthurunku k'utuna putuka (L) khusku jukari jukari suti, qillqap sutin iskuna, iska chaki muqu llapa, tukuy karp'a (L) tuliransiya ch'illtu tunilara, p'umpu tupu thatki tunilara, thatki p'umpu tupu kaqka (L) kawpuy (L) chuchi (L) tamya (P)

torcer hilo de dos ramales k'anthia tutuka

87

castellano
torno tostacin tostar trabajo comunitario trabajo difcil trabalenguas tradicin tradicional traducido traductor tragar (comida) trama transcurrir del tiempo transformar transparencia transparente transportador transversal trapecio trayectoria trbol trece treinta tres tres mil tres por ciento trescientos triangular tringulo tringulo acutngulo tringulo equiltero tringulo escaleno tringulo isscesles turnu jimp'ia

aymara
yereka

guaran

qhichwa
llink'i k'uyuna paruyachiy paruyachiy mink'a, ayllu llamk'ay ch'amay (L) qallu watana ruwakipay, yachakipay ruwakipay tikrasqa simi tikraq millp'uy (L) mini muyuynin wakjinayachiy, jukjinayachiy ch'inkill (L) ch'uya k'uchu tupuna, apaykachaqi mini yachay putuku puririynin ispinku (L) chunka kimsayuq kimsa chunka kimsa kimsa waranqa kimsanninchisqa, pachakmanta kimsan kimsa pachak kimsak'uchu, kimsap'allqa kimsak'uchu k'ullku kimsak'uchu chiisku kimsak'uchu mujiniti kimsak'uchu q'imina kimsak'uchu

oimbeapo oimbe mbaraviki pve avai mbaraviki kyepokoi teko tekoiomai

jamp'ia, paruchaa kumuna irnaqawi ch'ama irnaqawi aru chinja marica sarawi, pacha sarawi, lurakipawi jaqukipata atamiri, aru jaqukipiri uqua qipa pacha sara mayjt'ayaa, mayjaru tukuyaa qhanancha ch'uwa

eemboasa eemboasavae omokoi ararupi poepi oyekuakatu oyekua katu

churu tupuri, k'uchu tupu emboapua poka, kipijaka qipa qhapana sarawi layu layu tunka kimsani kimsa tunka kimsa kimsa waranqa sapa patakata kimsa kimsa pataka mujina qawaya mujina k'ullk'u mujina kikpaqawaya mujina paya kikiqawaya mujina mayjaqawaya mujina mboake yikeyova mboake mbokeavi mboake mbokeyova paandepo mboapi mboapipa mboapi mboapi eta mboapi pakaraika mboapipopa pike mboapika mboake yearasa moyoike guatarenda

88

castellano
tringulo obtusngulo tringulo rectngulo tribuna tridimensional trilla trillar trilln trimestre triplicar trpode trituracin triturar trompas de falopio trompo tropa, piara trpico trueque tubrculo tuberculosis tutano, meollo tutano, meollo turbacin, atolondramiento turbarse, atolondrarse turno tutor

aymara
qhanqha mujina sayt'u mujina kimsa tupuni, kimsa uta ira iraa

guaran

qhichwa
k'aqcha kimsak'uchu

mboake kisi

chiqan kimsak'uchu pata pata (L) kimsa tupuyuq, kimsachasqa tupuyuq chhalluy, t'ustuy chhalluy, t'ustuy lluna kimsa kimsa killa kimsachay (L) wamp'ar t'unaray t'unay, p'aruy, qhunay falopiop suquchan, uwulup annin p'isquynu jara (L) yunka, q'ui jallp'a kuununu, q'aqya yankiy, turkay, chhalay papa surq'an unquy, tisi unquy chillina chillina thamqu thanqukuy punta, mit'a wawap waqaychaqin

kimsa phaxsi, layu phaxsi mboyasi yasia kimsachaa t'unjawi, qanqu qanqua, t'unjaa jakaa waxra turumpu tama yunkasa turka, chhala amka tisiku parpa parpa, chilina p'iqi muyu p'iqi muyua ira, mit'a uywiri, wawa ujir putu jopajopa jopajopaecha mbotoka omee arakua vae uutini, kuperasi omoiryeye mboaipi monguruvi mongui membiriru yuru torpo reguasu takuvorenda ama engata yepoepi

trueno, descarga elctrica q'ixu q'ixu,

U
ubicacin lcera ltimo ukankawi llilli qhipri jenda piakuvo yapi tiyakuynin llilli (L) qhipapi, qhipakay,

89

castellano

aymara

guaran

qhichwa
qhipaiqi

ltimo, menor de todos ua de las personas ua de los anmales (pezua) unidad unidad (de medida) unidad de millar unidad de milln unidad didctica unidad social universal universidad universo uno rea urinario urticaria usar uso utensilio tero o matriz til tiles escolares utilidad utilizar la plomada vula

sullka sillu sillu sapa, maya mayaki, tupu maya waranqa maya junu yatiqawi t'aqa jaqi mayachthapiwi taqina yatita jach'a yatia uta uraqi maya yaq'a yaq'awi mara mirq'ia, apnaqaa apnaqawi ynaka jakaa yni yatichawi ynaka

taikueguaete pape mimba ipis

ch'ulli, qunchu puchu sillu phapa sapan, illaq, juklla

meteivae meteivae etati meteivae etata metei rami emboerendaguasu ara metei kuarur oyeapo vae kuaru rape rete amandau, remii oiporu poru tembiporu membiriru i ka vi tembikuatia reta

sapan, illa waranqap sapan, waranqap illan junup sapan, junup illan runa, susiyal illa pampa pampalla jatun yachaywasi tiqsi muyu juk t'anqullpa (H) jisp'ana (L) mara (L) kuspay apaykachay utinsiliyu kisma, maru chinichi, kananpuni yachaqana matiriyal allinnin, chanichi, yanapaynin juypay, juypachiy (L) utukukllu

emboe guataka imboyao yachachiy illa

wakiskiri, yni apnaqawi yeporukatu uypaychua oiporu iero moangaa

V
vacilar, titubear vacuna vagina payachasia, wakuna chinqi emongeta guiari vakuna tat iskaychakuy (L) ch'ikwana q'iya, wakuna rakha

90

castellano
vaina de leguminosas valiente valle valle alto valle interandino valor valor moral valor posicional valor relacional valorar vapor vapor, vaho de la olla variable variedad dialectal vaselina vasija de arcilla vaso vaso de calabaza vaso de cermica vaso de madera vaso de oro vaso de plata vecino vegetacin veinte vejez vejiga vela vello velocidad velocidad mxima velocidad mnima vena chaqallu sinchi

aymara

guaran
jopearusu jatngatu ivitipu ivitipu ivate epi tendaepi mboeriviapi jakuvo jakuvogue yuavigue eeyoavimi vserina ivi yapepo iyuru guasu vaso ia ivi vaso ivira vaso korepotivera vaso korepoti vaso yiviripegua kaa mokoipa ndechi kuaruriru vera raa akua, siriki ttayae osii vae mbegue katu osii vae rayi rip'a (L)

qhichwa

sinchi, sinch'i walli pata walli chawpirana chanin kiti chanin, chiqan chanin tinkunayay chanin chaninchay wapsi jipya, wapsi awray rimay wasilina chumpa (L) chaway (L) iriri mati, mathi sau qiru quri akilla qullqi akilla sispaqi, chimpaqi, wasi masi qhura iskay chunka machukay, payakay, yayakay jisp'aypuru, phukuchu (L) wila sapra, millwa millwa, phullu, saphra, wayralla

qhirwa, likina pata likina/qhirwa likina chani chuyma chani chani siqi, chani saya niya phuqhata chani chaninchaa jujuri jujuri mayjacha mayja arsu wasilina sau wasu mathi sau qiru k'ullu qiru quri qiru qullqi qiru uta masi, uta qurpa aliwi paya tunka awki, yaq'allachi achiwa t'arwa jalaa, laqa, jank'a sinti jalaa turpa jalaa sirka

mbaerrviapt marangature sunquyuq

vasija de boca muy ancha wirkhi

sirkpa, riri (L) sirk'a (H)

91

castellano
vena, veta de metal venado vendedor veneno ventana venturoso, afortunado Venus (planeta) verano verbo verdura verificar verruga verso vrtice vescula biliar veta veterinario va frrea va lctea viajar viaje vicepresidente viernes viga vigilante vigilar (a alguien) vigilar (las chacras) vincular vnculo violada violar virgen t'uxu sallqani

aymara
qhuyala sirka taruka alxiri

guaran
korepoti renda guasu omaemee vae mbayachi vituke yeroviakatu kuvoara eeapo kaavo yaecha kavi tova pire, kita eepor jisi kipiti piairo, itapiaregua, piaupia mimbapoanoavae takka rape andurape oguata guata arakuera ngoma angarekoa katro angareko emboya sirk'a urina ranqhaq miyu

qhichwa

qhawana, t'uqu illayuq (L) ch'aska (L) puquy pacha, ruphay mit'a rimachiq, imachiq wirtura llanchhiy tikti rimaylli k'achi jayaqin (L), jayaq'i sirk'a uywa jampikamayuq suchuna an ch'aska mayu ch'usay ch'usay suyu sullk'a kamachiq ch'askachaw chakapa (L) t'ukrikuq chapatiyay, t'ukriy arariway t'inkichiy, watachiy t'inkina, watana, t'inkichina, watachina

jallu pacha aruchiri ch'iwa chiqatapa yatia, ukhamatapa yatia sirk'i t'aqa arsu q'achi, phich'u, chiru jaru jaru, mulla qhuyala sirk'u uywa qulliri makina thakhi pacha jawira saraa, mitmaa sara, mitma arkiri mallku wirnisa, ururru q'iru unch'ukia, iasia watiqaa watiqaa jaqhthapia jaqthapi anita ania, anqhachaa puruma

mbia opoko kuare ipiakotia reve mbaeavi iyoambae, kuare osorombae

chankasqa chankay, p'akiy llump'aq

92

castellano
virtud, bondad viruela viruela o sarampin virus viscera visita visitar vitamina vocabulario vocabulario pedaggico vocal vocales nasales vocales orales volcn volumen voluminoso voluntad volver a hacer vomitar

aymara
chuymani wila warsta sarampiya ch'imi laq'u piakavi mbirua

guaran
allikay

qhichwa

juch'uy muru unquy, muru unquy muru unquy ch'ii khuru, miyu at'i (L) waturikuq watukuy, waturikuy witamina musuq simi, yuyariy simi yachachiy simi uyaywa sinqachasqa uyaywa rimasqa uyaywa phatu, sayay phatu

mbae iki oyekuambae ipere

watua, tumpaa, purt'aa mboupa watua, tumpaa, purt'aa pou witamina aru pirwa, amtasia arunaka yatichawi arunaka sallani usu sallani arsu sallaninaka mult'suri qullu ukhankha phathu munata lurakipaa kutiyaa, lansaa kiringatu eyapoye gue vitamina achengeti, eeati eeati mboepegua eptue eptue apguapegua eptue yurupegua tata iviiguigui e vae

munanayay, munasqan ruwakipay jayruy (L)

W, Y, Z
watiya yuca yungas zampoa zancudo zona wathiya yuka yunkasa phusa, siku wanyi maya chiqa mandio yunga spoa ati iviapi wathiya, watja rumu yunka antara, siku wanwan (L) suyu

93

You might also like