Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Katedra za Komparativnu knjievnost sa teorijom knjievnosti

ISTORIJA UMETNOSTI
Ranohrianska i srednjovekovna umetnost islama i zapadne Evrope

PITANJA
1. Ranohrianska umetnost - osnovne karakteristike

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ranohrianska arhitektura (katakombe, bazilike, graevine centralnog plana) Ranohrianska arhitektura, bazilike Ranohriansko slikarstvo (katakombe, mozaici, rukopisi) Ranohrianska plastika i skulptura (sarkofazi, slonovae, portreti) Islamska umetnost (damije, mauzoleji, palate, tkanine, minijature) Islamska arhitektura, damije 8. Karolinka umetnost - osnovne karakteristike 9. Karolinka arhitektura (Ahen, Centula, Sankt Galen) 10. Karolinke minijature 11. Otonska umetnost - osnovne karakteristike 12. Otonska arhitektura (Sv. Panteleon u Kelnu, Sv. Mihailo u Hildeshajmu) 13. Otonska skulptura i reljef (Gerovo raspee, vrata biskupa Bernvarda) 14. Otonske minijature 15. Romanika umetnost - osnovne karakteristike 16. Romanika arhitektura (Francuska, Engleska, Nemaka) 17. Romanika arhitektura u Francuskoj 18. Romanika arhitektura u Italiji (Lombardija i Toskana) 19. Romanika skulptura - osnovne karakteristike 20. Romanika skulptura u Francuskoj (Tuluz, Moasak, Oten, Vezle) 21. Romaniko slikarstvo (monumentalno i minijaturno) 22. Gotika arhitektura - nastanak (Sen Deni) 23. Gotika umetnost - osnovne karakteristike 24. Gotika arhitektura - osnovne karakteristike 25. Gotika arhitektura u Francuskoj (Sen Deni, Notr- Dam, artr, Oten, Rems) 26. Gotika arhitekt. u Engleskoj i Nemakoj (Solzberi, Gloster, Vestminster, Nirnberg) 27. Gotika arhitektura u Italiji (Fosanova, Firenca, Orvijeto, Milano) 28. Gotika skulptura u Francuskoj - osnovne karakteristike 29. Gotika skulptura u Francuskoj (artr, Strazbur, Rems, Amijen) 30. Gotika skulptura u Nemakoj (Naumburg) 31. Klaus Sluter (amol- portal kartuzijanskog manastira, Mojsijev kladenac) 32. Gotika skulptura u Italiji - osnovne karakteristike 33. Gotika skulptura u Italiji (Nik. i ovani Pizano, Lorenco Maitani, Lorenco Giberti) 34. Gotiko slikarstvo u Francuskoj (minijature- Vijar, Onore, Pisel, Braa iz Limburga) 35. Gotiko slikarstvo u Italiji - osnovne karakteristike 36. Gotiko slikarstvo u Italiji (Firenca i Sijena) 37. imabue (Madona, Asizi, Raspee u Santa Kroe) 38. Duo (Maesta, Madone- di Krevole, Franjevaca, Ruelai) 39. oto (Asizi, Rim, Padova, Firenca) 40. Simone Martini (Maesta, Asizi- sv. Martin, Gvido Rio, Blagovesti, Avinjon) 41. Pijetro Lorenceti (Asizi, Oltar Karmeliana, Roenje Bogorodiino) 42. Ambroo Lorenceti (Dobra i Loa uprava, Sretenje, Blagovesti, Pejzai) LITERATURA 2

Proitati H. W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd (bilo koje izdanje), 157-169, 184-282 Islamska umetnost, ed. Kako prepoznati umetnost (=KPU), Beograd 1980. L 602 Romanika, KPU, Beograd 1980. L 593 M. Milani, E. Bakeski, oto, ed. Veliki majstori umetnosti, Beograd 1979. L 257 . Dibi, Umetnost i drutvo u srednjem veku, Clio, Beograd 2001. L 3014 Proitati uvodne delove K. Oto- Dorn, Islamska umetnost, ed. Umetnost u svetu (=UUSV), N. Sad 1971. L 1073 E. Kubah, V. H. Elbern, Karolinka umetnost, UUSV, N. Sad 1973. L 1075 E. Kubah, P. Bloh, Romanika umetnost, UUSV, N. Sad 1974. L 3143 Pogledati zbog dobrih reprodukcija Rano hrianstvo F. Gerke, Kasna antika i rano hrianstvo, UUSV, N. Sad 1973. L 2901 Islam D. Talbot Rice, Islamska umetnost, SU, Beograd 1968. L 16/1 Ch. Schug- Wille, C. J. Du Ry, Bizant i svijet Islama, Umetnost u slici (=UUSL), Rijeka 1978. L 1285/IV Karolinka i otonska umetnost P. Vercone, Od Teodoriha do Karla Velikog, UUSV, N. Sad 1974. L 1076 W. Torbrugge, M. Backes, R. Dolling, Nastajanje Evrope, UUSL, Rijeka 1978.L 1285/III (drugi deo, o karolinkoj i otonskoj umetnosti, objavljen u knjizi M. Backes, R. Dolling, Raanje Evrope, UUSL, Rijeka 1970. L 822) A Grabar, Le haut moyen age, ed. Skira, Geneve 1957. L 813 Romanika B. Rupreht, Romanika skulptura u Francuskoj, Beograd 1975. L 1724 A Grabar, La peinture romane, ed. Skira, Geneve 1958. L 811 F. Souchal, H. H. Hofstatter, Evropski srednji vek, UUSL, Rijeka 1978. L 1285/V (prvi deo, o romanici, objavljen je u knjizi F. Souchal, Srednji vijek, UUSL, Rijeka 1968. L 1798) Gotika F. Souchal, H. H. Hofstatter, Evropski srednji vek, UUSL, Rijeka 1978. L 1285/V (drugi deo o gotici) A. Martindale, Gothic Art, ed. Thames and Hudson, London 1988. L 1333 J. Dupont, C. Gnudi, La peinture gothique, ed. Skira, Geneve 1954. L 810 V. I. Stoichita, Simone Martini, Bucaresti 1975. L 1724

I RANOHRIANSKA UMETNOST
3

OSNOVNE KARAKTERISTIKE
Vreme i mesto uobliavanja prvih hrianskih umetnikih dela nisu utvreni, a nijedno ouvano ostvarenje nije mogue pouzdano datovati u doba pre 200. U osnovi, vrlo malo se zna o hrianskoj umetnosti nastaloj pre vremena cara Konstantina Velikog (avgust 306-324, car 324337) i jedino svedoanstvo nalazi se u rimskim katakombama, podzemnim grobljima onovremenih hriana. - Niti hrianska umetnost ima svoj zaetak u okvirima politikog ili privrednog ivota, niti u okvirima kulta bogova ili vladara. Ona ne nastaje pod primatom arhitekture, ve je umetnost groba i ima svoju polaznu taku u podzemnim katakombama jedne progonjene religiozne zajednice.1 - Pre Konstantina Rim nije bio sredite hrianske vere, te je sakralna umetnost u toj sredini morala da crpi inspiraciju iz drugih izvora, a to su mogli biti ranija rimska ostvarenja i dela ranih hriana u prvim zajednicama u istonim delovima carstva. Starije i vee hrianske zajednice postojale su u velikim gradovima severne Afrike i Bliskog istoka, kao to su Aleksandrija i Antiohija. Retka sauvana ranohrianska dela, kao to su zidne slike u Duri Europos, navode na pretpostavku da su prizori slinog karaktera u to doba ukraavali mesta okupljanja vernika u Siriji i Palestini. Tokom III veka Rimskim carstvom, osobito njegovim jugoistonim delom, rairile su se razliite istonjake religije, naroito one koje su tokom helenistikog doba u sebi stopile istone i grke elemente i propovedale otkrovenje istine, pobedu dobra nad zlim, spasenje, dolazak mesije i razliite rituale posveenja. Mnogi od kultova bili su tajni ili polutajni i njihove estetske potrebe zadovoljavale su lokalne zanatlije koje su se ugledale na uzore koje su mogle da upoznaju u svojoj matinoj sredini. Najznaajniji primeri takve umetnosti sreu se u gradu Dura Europos u gornjem toku Eufrata (danas u Siriji), rimskoj pograninoj vojnoj postaji koja je ubrzo prerasla u ivo trgovako sredite i ivela kratko, od osnivanja do persijskog osvajanja (245-256). U ruevinama grada pronaene su zidne slike u jevrejskoj sinagogi, persijskom Mitrinom hramu i krstionici u hrianskoj kui koje su radili razliiti slikari raznovrsnih mogunosti i obiaja koji su, svaki na svoj nain, spojili grke i istone elemente. Svi oni su za cilj imali oblikovanje predstava koje su kroz sliku jasno prenosile sadraje svetih spisa. - Herojskom natoveanstvu se vie ne veruje, jer se u umetnosti pojavljuje njegov protivnik: od poetka izgubljen, siromaan, bedan ovek, bezimen. Umetnost pokazuje jedan do tada nepoznat tip oveka, koji oliava nitavilo ivota u odnosu prema smrti. Ona pokazuje oveka ne vie jednosmislenog i neprikosnovenog, ve u krajnostima njegovog postojanja, u njegovoj slomljenosti i predodreenosti za smrt. Umetnost oko 250. godine prikazuje oveka, ija je fizionomija postala rastrgana, razrivena i esto bezoblina. to se vie bliimo kraju ovog veka, portretna umetnost sve potresnije otkriva lik oveka umirue antike. Ova je umetnost stvorila osnovu za nove mogunosti: za oblikovanje slomljenog oveka, onakvog kakav zaista jeste, namesto herojskog kakav treba da bude. Od toga vremena e passio humana ostati uvek u evropskoj umetnosti jedan od njenih zadataka i iskljuivo e da vlada krizama i prelaznim periodima pod idejom Vanitas. Umetnost kao i
1

Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrianstvo str. 21.

filozofija su pod uticajem Plotinovih ideja. Prihvataju se pozitivni simboli prethodne generacije, pojaani i preobraeni. Lav u novoj povezanosti deluje kao simbol smrti; grobna vrata postaju predmetno-simbolino sredite ove umetnosti. Bajka o Amoru i Psihi opet dobija ozbiljnost i prasmisao, koji joj je nekad dao Plotin. On je ovu bajku opet uinio argumentum-om svoje nauke o besmrtnosti, pa se tako ovaj zaljubljeni par upotrebljava kao simbol osloboenja due iz njene upletenosti sa materijom; on upuuje na povratak zemaljskog oveka u nebesku prapostojbinu, u kojoj ponovo postaje pravi ovek. Lik nove generacije nije obeleen samo neoplatonizmom, ve je i istovremeno iskaz da je ovek odreen za smrt, ali da u njoj nije izgubljen, ve da kroz smrt dolazi do svog pravog postojanja. Nikada se ranije ni jedan filozofski pravac nije tako jasno odrazio u umetnosti, kao sada ovde na kraju antike. Samo je filozofija mogla tako da zavlada celokupnom zagrobnom umetnou i da pripremi tle na kome su mogli da niknu rani tajanstveni znaci hrianske umetnosti u katakombama.2 - Osnove prepoznatljivog stila hrianske umetnosti razvile su se od vremena cara Konstantina Velikog (avgust 306-324, car 324-337). On je 313. Milanskim ediktom doneo odluku da hrianstvo postane jedna od ravnopravnih vera u carstvu, ime je zapoet razvoj zvanine hrianske umetnosti. Konstantin je 323. odluio da preseli prestonicu iz Rima u mali grki grad Bizantium, odnosno Konstantinopolj, Carigrad. Najvanija sredita hrianstva u to doba bili su Jerusalim, Rim, Carigrad, Aleksandrija i Antiohija. Najznaajnija umetnika ostvarenja toga vremena nastala su, odnosno sauvana su u Rimu, Carigradu i Jerusalimu.

ARHITEKTURA Katakombe
Najstarije bolje sauvane spomenike hrianske umetnosti predstavljaju katakombe. One su sluile iskljuivo za sahranjivanje lanova hianske zajednice, a ne za njihovo okupljanje i odravanje bogoslubenih obreda. Posebni pogrebni rituali i obezbeenje groba predstavljaju veoma vanu stavku u ivotu hriana, jer njihova vera poiva na nadi u veni ivot u raju. U istonim provincijama carstva nije sauvano ili istraeno dovoljno spomenika i nije poznato da li su rimske katakombe uobilavane pod njihovim uticajima. Teme slikane u katakombama jasno izraavaju preokupaciju drugim svetom. U katakombama su radili slikari skromnijih sposobnosti. Slike su raene na beloj osnovi, a nain oblikovanja figura, pejzaa i kompozicija i podela ukraenog prostora slede obiaje paganskog rimskog slikarstva, osobito podela tavanice na odeljke predstavlja uproeni odjek iluzionistikih arhitektonskih shema pompejanskog slikarstva. Tradicionalni renik paganske rimske umetnosti korien je za iskazivanje nove simboline sadrine. Pored toga, pojavljuje se itav niz motiva koji su za hriane imali posebno simbolino znaenje, kao to su, na primer, krst, dobri pastir, jagnje, riba, orans, loza, paun, gozba, kao i starozavetne prie, osobito o proroku Joni, ali i ceo niz motiva iz klasine antike. Ako se baci pogled na motive najstarijih hrianskih katakombi, onda najpre pada u oi jedna velika grupa, koja pokazuje da se u katakombama ponovo javlja itav svet rimskih rasutih
2

Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrianstvo str. 9-15.

motiva. Meu ovim motivima nalaze se najstarije hrianske scene. Bele odaje su najee etvorougaone, lebdee prirode, a utisak njihovog irenja u beskonanost tano se slae sa hrianskom simbolikom. Ovi simboli izgledaju, na nematerijalnoj beloj pozadini, kao da lebde na nebu. Centralni simbol vere je naslikan u krugu. Na cvetnim poljima, na kojima su ranije igrali Eroti ili su se nalazili pauni ili je nicalo vitko cvee, ovde lebde, naspramno postavljeni vitka figura pastira koji nosi spasenu ovcu na ramenima, i figura ene koja, molei se, podie ruke prena pastiru donosiocu spasa. Odatle vode poreklo pastor bonus i orans. U ovom uporednom paru, hrianska umetnost oblikuje ideju povratka due u raj uz pomo Hrista. Pastir i ena u molitvi stoje jedno naspram drugog, kao to naspramno stoje Hristos i oveanstvo. Pratema ove umetnosti je oveanstvo koje se moli pred Bogom koji donosi spas.3 Domiciline katakombe, Rim, Dekoracija tavanice kubikuluma Dobrog pastira - Podela tavanice, osnovni kruni oblik tavanice oznaava nebeski svod, sredinji krug nebo nad nebesima, a spojeni su segmentima koji stvaraju krstoobraznu shemu.

Milanski edikt i hrianska arhitektura

Do Milanskog edikta 313. hriani nisu smeli javno da obavljaju bogosluenje i slube su vrene tajno u kuama bogatijih lanova zajednice. Za novu zvaninu veru i bogosluenje koje e se obavljati i za okupljanje vernika (za razliku od paganskih hramova, u hrianski su ulazili vernici koji su proli posebnu inicijaciju, odnosno obred krtenja) trebalo je stvoriti odgovarajui arhitektonski obrazac. O podizanju prvih hramova brinuo je sam Konstantin i njegovim staranjem, kao i trudom njegove majke Jelene, za nekoliko godina podignut je veliki broj monumentalnih crkava u Rimu, Carigradu i Svetoj Zemlji i u drugim mestima vanim za hriansku istoriju i za Rimsko Carstvo.

Bazilike
Tada je stvoren osnovni oblik hrianske crkve- ranohrianska bazilika- koji je posluio kao uzor za kasniju crkvenu arhitekturu u zapadnoj Evropi. Nijedna ranohrianska bazilika nije se ouvala u svom izvornom obliku. Ranohrianska bazilika je originalno ostvarenje koje u sebi saima elemente rimske arhitekture- bazilikalne dvorane za skupove, hrama i privatne kue.
3

Fridrih Gerke, Kasna antika i rano hrianstvo str. 24-31.

Graevini se prilazi sa zapada gde se najpre nalazi dvorite s kolonadom, atrijum, poput atrijuma u privatnim kuama, ija istona strana obrazuje ulazni trem koji se zove narteks ili priprata. Odatle se ulazi u hram iji je ulaz (za razliku od paganskih bazilika gde su portali esto bono postavljeni) na zapadnom kraju broda. Kao paganske bazilike, hram ima dugi glavni brod sa apsidom osvetljen prozorima u lateralnom prozorskom zidu, flankiran bonim brodovima i ima drvenu tavanicu. Neprekinuti ritam arkada glavnog broda vodi ka istoku gde je smeten veliki luk koji se zove trijumfalni luk kojim se vizuelno odvaja oltar (bema), kao novo sredite hrama, pridodat pod pravim uglom iza glavnog i bonih brodova i ispred apside na istoku . Sva panja poklanja se unutranjem prostoru crkve, dok su spoljni zidovi izvedeni jednostavnom gradnjom u opeci.

Graevine centralnog plana

U isto vreme, pored bazilika podunog plana koje su sluile kao hramovi i gde su se na bogosluenju okupljali vernici, podizane su i graevine centralnog plana. One imaju krunu ili poligonalnu osnovu i zasvedene su kupolom nad sredinjim delom, ponekad i poluobliastim svodovima nad ophodnim brodovima. Sluile su kao grobnice (ili martirijumi) ili krstionice. Njihova koncepcija vodi poreklo iz starije rimske graditeljske tradicije. Grobnice i martirijumi direktni su naslednici rimskih paganskih grobnica koje su imale obino krunu osnovu. Krstionice su ponikle iz tradicije graenja rimskih kupatila, koja su imala odaje krune osnove zasvedene kupolom, te je na taj nain kupanje kao sveti obred hrianske inicijacije potpuno preuzeo paganski obrazac i odenuo ga u hriansko ruho. Santa Kostanca, Rim, unutranjost

SLIKARSTVO Mozaici
Nekropola ispod crkve Sv. Petra, Rim, Hristos Helios okruen vreama vinove loze, podni mozaik, crkva zapoeta oko 333.

Razvoj sakralne arhitekture imao je snanog uticaja na stvaranje monumentalnog slikarstva, jer je velike unutranje povrine zidova sakralnih zdanja trebalo pokriti slikama. Na ukraavanju tih graevina nisu radili slikari katakombi skromnih mogunosti, ve darovitiji umetnici koji su verovatno potekli iz radionica koje su radile za cara. Odbijanjem upotrebe senke shvaene kao jedne od manifestacija materije samim tim liavajui delo dubine i reljefnosti, nova umetnost nalazila je svoj izraz u ravnim povrinama slika, u sjaju mozaika.4 Upravo se tada, umesto zidnih slika, javlja zidni mozaik. Mozaici su korieni za dekoraciju zidova jo u Sumeru (na pr. Beli hram u Uruku), Grci i Rimljani poboljali su tehniku i stvarali podne slike od kamenih tesera (na pr. ropografije, Bitka kod Isa), a tek u doba ranog hrianstva pojavljuju se zidni mozaici od tesera od bojenog stakla brojnih boja i tonova koji ukljuuju i tesere oplaene zlatnim listiima. Naalost, od dekoracije crkava podignutih pod carskim okriljem u IV veku gotovo da se nita nije sauvalo. Pored dekoracije simbolinog sadraja (vree, loze, ptice i td), izgleda da su, sudei po neto kasnijim spomenicima, ve tada predstavljani veliki ciklusi scena du zidova glavnog broda, trijumfalnog luka i u oltarskog apsidi. Estetska naela grko-rimskih slikarskih tradicija sada su bila prilagoena novim zahtevima koji su naglaavali duhovni, a zapostavljali fiziki aspekt.

Mauzolej Gale Placidije, mozaici Dobri pastir.

or Dibi, Umetnost i drutvo u srednjem veku str. 12.

Santa Kostanca, Rim, mozaici u svodu ophodnog broda, oko 350. - Ptice meu granicama kao slika raja.

Podni mozaici
Podni mozaici, koji su krasili vile i dvorove tokom istorije Grke i Rima, korieni su u iste svrhe i u vreme ranog hrianstva. Prilikom podizanja nove prestonice, Konstantinopolja, car Konstantin sagradio je Veliku palatu od koje, na alost, nita nije preostalo. elei da se pokae kao Novi Konstantin, car Justinijan (527-565) iz temelja je obnovio mnoga zdanja koja je podigao prvi hrianski car. Iz tog vremena potiu i ostaci podnih mozaika iz carigradske Velike palate koji svojim temama i nainom obrade figura nose seanje na antike tradicije. Neprekinutu tradiciju klasicizma pokazuju i podni mozaici pronaeni na starim rimskim teritorijama kao to su, na primer, oni iz jedne vile u Trgu Armerina (Piazza Armerina) na Siciliji koji moda potiu iz IV veka. 9

Minijature
Pretpostavlja se da su obrasci za prikazivanje narativnih scena u monumentalnom slikarstvu preuzeti iz iluminiranih rukopisa. Kao religija zasnovana na Svetom pismu, ranohrianska crkva morala je podsticati prepisivanje svetih spisa. Mogunost da ovi spisi budu ukraeni slikama bila je podstaknuta i tehnikim inovacijama. U ovo doba u upotrebu ulazi pergament ili velum, te tekstovi vie nisu bili prepisivani na papirusu uvijenom u rotulus, ve na tavljenoj koi koja je bila iseena i uvezana u oblik kodeksa, odnosno knjige, ime je bilo mogue ne samo crtati, ve i bojiti ilustracije tekstova. Naalost, rukopisi iz prvih stolea hrianstva nisu sauvani, te su ovde predstavljeni nekoliki primeri V i VI veka. 1.Paganske sadrine: Vatikanski Vergilije Beki Dioskorides 2.Hrianske (starozavetne i novozavetne) sadrine: Purpurni (carski) rukopisi Beka Geneza (Stari zavet) Rosansko jevanelje (Novi zavet)

PLASTIKA I RELJEF Sarkofazi, slonovae, portreti

Zabrana idola u Bibliji, za hriane se odnosila na velike kultne statue, idole oboavane u paganskim hramovima. Po svojoj prirodi, monoteistike religije se protive kultu ikona, verujui da se jedinstveni bog ne moe figurativno predstaviti jer se njegovo prisustvo manifestuje posredno, preko znakova.5 Vajarstvo je zato u ranohrianskoj umetnosti imalo sporednu ulogu i bilo je svedeno mahom na plitke oblike malih dimenzija. Najstarija dela hrianske skulpture jesu mermerni sarkofazi izraivani za vanije pripadnike hrianske zajednice od sredine II veka. Njihova tematika najpre je bila srodna onoj na slikama u katakombama, a vremenom se repertoar motiva postepeno irio, dok tretman figura i kompozicija odaje privrenost poznorimskim tradicijama (sarkofage Rimljana, i pagana i hriana, izraivali su isti majstori). Ploice i diptisi od slonovae, namenjeni veinom privatnim potrebama, pokazuju jo snaniju vezanost za antike tradicije, prvenstveno u estetskom domenu, a neretko i u izboru tema. Portreti najveim delom slede onaj estetski tok koji se pojavio u rimskoj umetnosti krajem III veka u kojem fizika slinost nema vrednosti, ve se oekuje da on bude predstava duhovne linosti.

or Dibi, Umetnost i drutvo u srednjem veku str. 15.

10

Sarkofag Junija Basa (+359), Rim, Vatikan - Prednja strana sarkofaga je podeljena u deset segmenta koji su ukraeni prizorima iz Starog i Novog zaveta.

Arhaneo Mihailo, ploica od slonovae, poetak VI

veka - Hrianska tema obraena po uzoru na antike predstave i postepeno gubljenje dubine i trodimenzionalnosti.

11

Portret Eutropija Efeskog, oko 450. Duhovni ideal vaniji od spoljanjeg izgleda i fizike slinosti portreta i portretisane linosti. Plotinova misao da je
telo nezgrapna slika prave, duhovne linosti.

II ISLAMSKA UMETNOST
Osnove islamske umetnosti
Islamski umetnici oslanjali su se na naslee koje je obuhvatalo ranohriansku i naroito vizantijsku tradiciju i njene helenistike i rimske korene, kao i batinu Persije. Naseljena 12

preteno nomadskim stanovnitvom, Arabija nije imala monumentalnu arhitekturu i od preislamske arabljanske sredine islamska umetnost je preuzela samo ornamentalno pismo. Zbog Muhamedove zabrane idolopoklonstva, vajarstvo je bilo svedeno na dela manjih razmera i veinom na ornamentalne reljefe, dok je u slikarstvu, osobito minijaturnom, figuracija ostala neprekinuto da ivi. Realistiko podraavanje prirode, a naroito ivih bia, smatralo se meanjem u boju tvoraku mo, te je bilo nepoeljno. Na to se nadovezivala i zabrana izrade kultnih slika, koje bi mogle postati predmet idolatrije.6

Omajadi, 661-750.
Guverner Sirije iz porodice Omajada Muavija 661. osnovao je dinastiju Omajada. Muavija se postarao da kalifat postane nasledni, a ne vie izborni poloaj i ova promena omoguila je njegovoj porodici da vlada 89 godina, ali joj je stvorila i mnogo neprijatelja. Osvajanja pod Omajadima iz Damaska ukljuila su Avganistan, veliki deo severne Afrike i docnije prelazak u Evropu i naseljavanje Iberijskog poluostrva, a na njihovo napredovanje u Provansi taku je stavio tek 732. Karlo Martel u Bici kod Poatjea. Njih su sa trona skinuli 750. bagdadski Abasidi, te su poslednji Omajadi pronali utoite u Andaluziji, u kalifatu Kordove. Sa Omajadima zapoinje istorija islamske umetnosti.

Prve damije
Prvih pedeset godina nakon Prorokove smrti muslimanima je za molitvu mogao da poslui bilo kakav prostor i bilo je vano samo da se obelei kibla (pravac u kome su vernici okrenuti pri molitvi). Krajem VII veka muslimanski vladari poeli su da podiu damije i palate velikih razmera kao vidljive simbole svoje moi koji je trebalo da nadmae dimenzijama i sjajem preislamske graevine. Za njih su radile zanatlije iz Egipta, Sirije, Persije i Vizantije, a jasno odreena islamska tradicija iskristalisala se tek tokom VIII veka. Kao uzor za gradnju damija (mesdid-bogomolja ili mesto na kome se pri molitvi klei) sluila je Muhamedova kua u Medini. Osnovu ini poploano dvorite opkoljeno zidom od opeka sa vie prostorija zatienih tremom (pod takvim tremom je Prorok razgovarao sa sledbenicima i kasnije u damijama se pod tremovima obuavalo veri). Uskoro su se pojavili novi elementi, sveta esma (zemzem, edrvan) za obredno pranje u dvoritu, kibla koja oznaava smer molitve (u poetku prema Jerusalimu, kasnije prema Meki) koja je dobila niu (mihrab), kao i minare sa kojeg mujezin poziva verne na molitvu. Islamski graditelji naroito su koristili dva arhitektonska elementa: luk i kupolu i dva konstruktivno-dekorativna: ivan i mukarnas.7

Drugi tip damije, medresa

Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost str. 4. Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost str. 10.

13

Drugi tip damije, damija medresa, nastala je, po svemu sudei, u Persiji pod Turcima Selducima negde u XI veku. Turci Selduci su prihvatili islam i poev od X veka postepeno napredovali, a naroito od 1055, kada je jednom od njihovih voa abasidski kalif dodelio titulu sultana, potinili najvei deo Persije, Mesopotamije, Sirije, Svetu zemlju, Egipat i krenuli u ofanzivu protiv Vizantije u Maloj Aziji i 1078. osvojili Anadoliju i tu osnovali dravu nezavisnu od Irana (za njima su u XIII veku doli Mongoli Dingis-kana i potom Turci Osmanlije). Damija medresa u sredini ima etvrtasto dvorite sa edrvanom u centru, a sa svake strane po jednu zasvedenu dvoranu pravougaone osnove od kojih ona okrenuta prema Meki slui kao svetilite, dok se u ostale tri odrava verska nastava (medresa je via verska kola). Zasvedene dvorane sa tri zida i jednom luno otvorenom stranom koje podseaju na velike nie neposredni su potomci ivana u persijskim sasanidskim palatama, dok su geometrijska strogost i jasnoa plod seldukih majstora. Pored toga, pod uticajem persijske tradicije Turci Selduci su gradili mauzoleje kvadratne osnove zasvedene kupolama (ponekad uoblienim po vizantijskim uzorima), a to je obiaj koji je docnije prenet i u druge oblasti kojima su gospodarili vladari dinastija poniklih iz Persije i okolnih zemalja kao to su Veliki Moguli (potomci Mongola koji su zauzeli Irak) koji su vladali severnom Indijom.

Turci Osmalije (Otomanski Turci) i trei tip damije

Od XV veka interese islama uglavnom je predstavljalo mono Osmansko carstvo. Otomanski Turci ne samo da su 1453. sruili vizantijsko carstvo, ve su pod svojom vlau imali i ceo Bliski istok i Egipat i tako postali najvea sila u muslimanskom svetu. Ve u doba nakon to su zauzeli Malu Aziju stvorili su trei tip damije koji u sebi spaja elemente selduke damije medrese i vizantijske crkve s kupolom. esto su te damije graene po uzoru na starije vizantijske crkve, ali na osnovu jo pravilnijih razmeravanja i uz geometrijsku preciznost i strogu simetriju. Za ovaj tip damija karakteristian je centralni molitveni prostor prekriven prostranom kupolom. Ispred glavnog molitvenog prostora nalazio se trem kao i veliko ograeno dvorite, sa edrvanom u sredini.8

Tekstil, vajarstvo i slikarstvo i odnos islama prema figuraciji

Muhamed je osudio idolopoklonstvo i kada se 630. vratio u Meku uklonio je sve idole koji su se nalazili u svetilitu aba, verovatno statue. Kuran izriito kae da su statue delo Satane, dok se slikarstvo i figuralne predstave uopte ne pominju i izgleda da Muhamed nije imao odreen stav prema slikarstvu i da u najstarijoj muslimanskoj teologiji, za Proroka i njegove neposredne naslednike, slikane predstave svetih uopte nisu predstavljale ozbiljan problem. Kod Arabljana nije postojala slikarska tradicija i islamsko versko slikarstvo moglo je da bude stvoreno samo pozajmicama iz tuih izvora, to je moglo biti prihvaeno jedino podsticajem vladajuih krugova, koji za to nisu bili zainteresovani. Tek od vremena oko 800. u verskoj knjievnosti javlja se osuda figuralnih predstava (moda pod uticajem preobraenih Jevreja). Ni tu se ne
8

Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost str. 24.

14

iskazuje strah od idolopoklonstva, ve od ljudske sujete- ako umetnik slika iva bia, bespravno sebi prisvaja stvaralaki in koji je rezervisan samo za Boga jer jedino Bog moe da udahne duu stvorenjima. Ipak, figuralne predstave u muslimanskoj umetnosti jesu postojale, a osobito su bile popularne u manjem formatu, u iluminiranju knjiga razliite sadrine.

Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost - MINIJATURA - to se tie same

minijature, potrebno je napomenuti da, u skladu s verskom zabranom prikazivanja likova, nijedan Kuran nikad nije ilustrovan, ve je imao samo geometrijske ukrase. Usledilo je ilustrovanje knjiga bajki i pria, delatnost u kojoj je minijatura nala iroku primenu. Tipino obeleje stranice sa islamskom minijaturom jeste uokvirivanje stranice geometrijskim ukrasima. Figure su briljivo iscrtane i tee da budu to stvarnije prikazane. Kompozicija se formira na stranici unutar bogatog okvira, tako da ne ostavlja prazan prostor. (STR. 48 52)

Kako prepoznati umetnost: Islamska umetnost - TEPISI - U poetku, ilimovima su

prekrivani zidovi svetilita. Muslimanski vernici sui h prostirali in a njima kleei izgovarali molitvu. Svi tepisi imaju borduru obraenu kao okvir, koja se sastoji o djedne ili vie paralelnih traka razliite irine. Centralno polje se moe podeliti u vie kvadrata ili ukrasiti stilizovanim i simbolinim motivima, moe imati centralni medaljon kao i etvrtine medaljona u uglovima, ili se mogu ukrasiti cvetnim motivima, prizorima ljudskim ili ivotinjskim figurama. Zavisno od tehnike rada, tepisi se mogu podeliti na tri vrste: s vorovima ili uzlani, tkani (karaman) i s laniima (sumak). (STR. 54 57)

III KAROLINKA UMETNOST

Franaka drava, doba Karolinga
Pobeda nad muslimanima ohrabrila je voe Franaka da razmiljaju o sebi kao novom narodu koji je Bog izabrao i izabrano pleme iz Bibilje postalo je obrazac za franaki narod koji je kasnije uobliio lice Evrope, a franaki kralj poeo je da predstavlja novi tip vladara uoblien po Davidu i, kao i David, on je bio pomazanik Boji. Naslednika Karla Martela, njegovog sina Pipina Mlaeg (741-768) majordoma Merovinga, papa Zaharije je miropomazao i krunisao ga 754. za kralja Franake drave u crkvi Sen Deni (Sv. Dionisija) kod Pariza. Pipina su nasledili sinovi, Karlo (768-814) i Karloman (768-771) i, poto dva brata nikako nisu mogla da se sloe, za dravu je predstavljala srenu okolnost Karlomanova rana smrt, a Karlo je brzo zavladao itavim franakim kraljevstvom ne obazirui se na Karlomanovog malog sina. Karlo (768-814), po kome je nazvana dinastija Karolinga, bio je u tesnim saveznikim odnosima sa papom Lavom III, poto je preobratio Saksonce, pokorio kraljevinu Langobarda koja je predstavljala pretnju za papu. Karlo je morao mnogo godina da provede u ratovanjima protiv Sasa, Langobarda, Arapa i Avara 15

kako bi osigurao dravu. Tek je nakon 804. nastupio relativno miran period. Njegov ivot ilustruje preobraaj od germanskog plemia do vladara koji je izuzetno potovao antiku i kome je najvea ambicija bila obnova (renovatio) stare imperije.

Krunisanje Karla Velikog carskom krunom

Karlo Veliki je vie puta boravio na Apeninskom poluostrvu, a 800. bio je pozvan u Rim da bi izbavio papu od neprijatelja iz redova tamonje aristokratije. Na Boi 800. zahvalni papa Lav III pristupio je kralju dok je ovaj ustajao posle molitve i proglasio ga za cara stavivi mu krunu na glavu. Papa se nije podinio novom zapadnohrianskom caru, ve je carev legitimitet zavisio od pape, dok je do tada bilo obratno (vizantijski car potvrivao je novoizabranog carigradskog patrijarha). Od tada Zapad karakterie meuzavisni dualizam duhovne i politike vlasti, crkve i drave. Car, iako se krunisao u Rimu, nije tamo boravio. Karlo Veliki je podigao prestonicu daleko na severu, u sreditu svoje stvarne moi, u Ahenu, gradu koji se danas nalazi kraj tromee Nemake, Belgije i Holandije. Centralizovao je vlast, uveo plaanje poreza i uredio dravni aparat prostrane teritorije tako to je sinove postavio za titularne kraljeve u razliitim delovima drave, a ispod njih su bili pomonici, markgrofovi (u graninim oblastima) i grofovi, a postojali su i posebni inovnici koji su vrili proveru. Karlo je, podsticajem Fridriha I Barbarose, 1165. poglaen svetim.

Karlo Veliki i uenjaci

Karlo Veliki je smatrao da bi crkva trebalo da bude obrazac za ivot ostalom delu hrianstva, ali mu je bilo jednako jasno da biskupi i svetenstvo moraju da poseduju obrazovanje i inteligenciju kojima su jedino mogli da budu dostojni za slubu Bogu i carstvu. Gledao je da oko sebe ima uenjake i znao je da ih ne moe nai u svom narodu. Smetali su mu neznanje i nepismenost franakog svetenstva. Pokazivao je ivo interesovanje za crkvu, poveao je broj obrazovanih crkvenih ljudi, poboljao sistem obrazovanja, a u Ahenu je osnovao dvorsku kolu i davao sredstva za osnivanje novih kola. Na svom dvoru u Ahenu Karlo je okupio ljude koju su ulazili u red najuenijih u svom vremenu. Okupljao je uitelje iz anglosaksonskih, irskih, lombardijskih i panskih kola da bi oni formirali literarni krug blisko vezan za dvorsku kolu. Mnogi su samo krae vreme proveli na dvoru, da bi stvarali nova sredita kulture, kao to su Rems, Mec, Tur, Fulda, Sankt Galen. Karlo je sakupljao knjige. Car i njegovi savetnici 799. doneli su odluku o reakciji na zakljuke vizantijskog ikonoborskog Nikejskog sabora (787) koja je izneta u knjigama Libri Carolini.

ARHITEKTURA
Prilikom posete Apeninskom poluostrvu Karlo Veliki upoznao se s arhitektonskim spomenicima Konstantinove ere u Rimu i Justinijanove vlade u Raveni i smatrao je da njegova prestonica u Ahenu mora da izrazi velianstvo carstva isto tako impresivnim graevinama. Njegova palatinska kapela u Ahenu (790 ili 792-805), koju je papa Lav III 805. posvetio Hristu i 16

Bogorodici, neposredno je nadahnuta crkvom San Vitale u Raveni. Po uzoru na ranije bazilike na Apeninskom poluostrvu graene su i onovremene crkve, obino trobrodne bazilike sa drvenom tavanicom koje u doba Karolinga dobijaju i posebno zapadno postrojenje zvano vestverk.

Ahen - novi Rim

Ahen, Palatinska kapela Karla Velikog, Arhitekta Odo iz Meca, 790-805, osnova Vestverk / ulaz sastavljen od predvorja sa galerijama na dva nivoa flankiran krunim stepenitem. Nakon 794. stari merovinki obiaj stalnog putovanja kralja po dravi bio je naputen. Karlo je osnovao u Ahenu svoju stalnu prestonicu. I on je trebalo da ima sveto mesto kao to je palatinska crkva u Carigradu, ali je trebalo da se Karlo, kao novi Konstantin okrene i Rimu, te je Ahen trebalo da postane Drugi Rim. Poto je, prema predanju, Lateran bio palata Konstantina Velikog koju mu je poklonila crkva, i palata Karla Velikog nazivala se Lateran. Svoju rezidenciju podigao je u Ahenu koji su savremenici smatrali novim Rimom. To je Karlo svesno podupirao prevozom spolija sa Apeninskog poluostrva. U vestibilu palatinske kapele 17

bronzana vuica podseala je na kapitolinsku vuicu koja se tokom srednjeg veka uvala u Lateranu, a jedna konjanika statua (cara Zenona ili Teodoriha kao prvog velikog gotskog voe na Apeninskom tlu), doneta iz Ravene, bila je postavljena u predvorju palate kao paralela bronzanoj konjanikoj statui Marka Aurelija, sada na Kapitolu, koja se u srednjem veku uvala u Lateranu jer se verovalo da predstavlja prvog hrianskog cara. Mogue da je uzor bila i dvorana Hrisotriklinijum (koja nije ouvana) pokraj Velike palate u Carigradu koju je podigao car Justin II (565-578) kao dravnu dvoranu). U Hrisotriklinijumu carski presto se nalazio u istonoj apsidi, dok je presto u Ahenu na tribini iznad zapadnog ulaza. Unutar ahenske kupole bili su mozaici koji su predstavljali Hrista na prestolu okruenog simbolima jevanelista i 24 starca Apokalipse, a ispod se nalazio carski presto. Na zapadu je bilo otvoreno predvorje koje je dvospratni hodnik spajao sa stambenim krilom dvora.

+ Centula, Sankt Galen MINIJATURE Dvorska kola i uenjaci

U dvorskoj koli u Ahenu uila su ne samo deca Karla Velikog, ve i sinovi franakih plemia, a i sam Karlo je, u poznim godinama ivota i nakon mnogo godina voenja ratova, uzimao lekcije gramatike kod Petra iz Pize i drugih vetina kod Alkuina iz Jorka (u VIII veku u Jorku je postojala velika biblioteka vezana za katedralnu kolu iji je najznaajniji uenjak bio Alkuin iji su omiljeni pisci bili Vergilije i Ovidije). Pored Alkuina (Horacije), Karlo Veliki je sa Apeninskog poluostrva na svoj dvor privukao i druge uene ljude, Pavlina iz Akvileje i Petra iz Pize, potom i Franke i pance (Angilbert (Homer), Teodulf (Vergilije)), Irce (Dangal, astronom Dikuil), a na elu uenog kruga Akademije stojao je lino vladar kao novi Cezar i David. Na taj nain se u duhovnim stremljenjima ogledala ideja Zlatnog Rima. Antike tekstove (latinske i odreene grke) karolinki uenjaci itali su kroz prizmu teologije tako to su ih reinterpretirali sa hrianske take gledita. Mnogi naunici Karla Velikog nisu bili svetenici. Jedan od glavnih zadataka Alkuina i njegovih kolega bilo je umnoavanje tekstova.

Znaaj autentinosti
Jo je znaajnija bila potreba za korektnim tekstovima Svetog pisma i liturgije. Alkuin je bio odreen da pripremi korektan tekst Biblije, zadatak na kome su jo uvek bili angaovani sirijski i grki savetnici kada je Karlo Veliki umro. Bile su potrebne i nove zbirke propovedi, revidirani oblici Gregorijanskih pevanja, kao i sredstva za odreivanje pokretnih praznika. Bilo je neophodno da se franaki dvor, kad god bi dolo do dvoumljenja, obrati Rimu. Papa Hadrijan bio je zamoljen za prepis crkvenog zakona, za autentian Sakramentar pape Grgura Velikog (Hadrijanov sakramentar), i kada su pribavljene te verzije (izmeu 784. i 791), svi prepisi su nosili sertifikat da su preuzeti sa autentinog originala. Taj kult autentinog je jedna od glavnih karakteristika karolinke obnove. 18

Minijature
Karlo Veliki sproveo je veliku akciju sakupljanja i prepisivanja stare rimske knjievnosti. To zalaganje bilo je deo tenji da se zajedno sa carskom titulom obnovi stara rimska civilizacija. Upravo ta tenja pruila je osnovu za sjedinjavanje keltsko-germanskog duha sa duhom sredozemnog sveta. Najstariji sauvani tekstovi velikog broja latinskih pisaca nalaze se u karolinkim rukopisima koji su donedavno pogreno smatrani za rimske U stvari, dananja tampana slova, poznata kao rimska ili latinina, izvedena su iz pisma karolinkih rukopisa, samo su pogreno nazvana latinina. Rukopisi su prepisivani u vie skriptorija, kao to su oni u Ahenu, Remsu, Turu, Mecu, a svi su crpli osnove iz dvorskog okruenja koje su negovali Karlo Veliki i njegovi naslednici.

Ahen dvor
Najstariji i najvaniji skriptorijum nalazio se pri palati u Ahenu i meu rukopisima nastalim u njemu izdvajaju se dve grupe: 1. Ada grupa i 2. Druga, mlaa, dvorska grupa Obe grupe rukopisa nastale su pod snanim uticajem poznoantikog, odnosno ranohrianskog rimskog naslea i u manjoj ili veoj meri nose izvesne elemente starije hibernosaksonske umetnosti:

Godeskalkovo jevanelje (Jevanelje monaha Godeskalka), Dvorska radionica Karla Velikog (Ada grupa), 781-783. - pisan zlatom na purpurnom pergamentu. Rukopis naruili Karlo Veliki i njegova supruga Hildegard u znak seanja na posetu Karla Velikog Rimu na Uskrs 781. i na krtenje sina Pipina na Veliku subotu. Dagulfov psaltir, izmeu 783. i 795., dvorska Ada grupa - purpurna osnova, zlatna slova, inicijal sa prepletom, klasina slova. Adin jevanelistar, Dvorska radionica Karla Velikog (Ada grupa), oko 800. - naruila izvesna Ada koja je, po predanju, bila Karlova sestra. Jevanelje iz Soasona, Dvorska radionica Karla Velikog, poetak IX veka - zlatni raskoni rukopis moda raen za Karla Velikog. Krunidbeno jevanelje Karla Velikog, Dvorska radionica Karla Velikog, oko 800. antiki uzori. Postoji pretpostavka, koja nije dovoljno argumentovana, da je ovo rad nekog carigradskog majstora. Jevanelje za koje predanje tvrdi da ga je Oton III uzeo iz groba Karla Velikog prilikom otvaranja grobnice 1000. 19

Rems
Skriptorijum u Remsu doiveo je vrhunac u doba nadbiskupa Eba ili Ebona (816-835). Ebo je bio sin kraljevog kmeta- slobodnog oveka ali ne plemia- ali poto je postao nadbiskup bio je istaknuti sluga carske kue i kasnije bibliotekar Ludviga Pobonog. U Remsu su uzori, klasini jednako kao i u palatinskom skriptoriju, prevedeni na osoben i lako prepoznatljiv slikarski jezik kojim dominiraju nervozan ekspresivan potez i ustreptala energija koji svaki detalj stavljaju u neprekidan pokret.

Jevanelje nadbiskupa Eba, Radionica u Remsu, oko 830. - antiki uzori, ekspresivna linija, vei deo ilustracija u ovom rukopisu slikan zlatom. Utrehtski psaltir, Rems, oko 820-830. Biblija Karla elavog, Rems, oko 870. -nastala verovatno u ast druge Karlove enidbe, sa Riildom, poetkom 870. Jevanelje iz Lindaua, Rems, oko 870. - uticaji keltsko-germanske tradicije.

Tur
Alkuin iz Jorka (Horacije), sa kojim se, kao akonom i upravnikom velike biblioteke u Jorku, Karlo Veliki susreo 781. u Parmi, povukao se sa dvora u Ahenu i osnovao skriptorij u samostanu Sv. Martina u Turu. Pod njegovim nadzorom prepisivani su skoro svi dostupni rukopisi. U poetku se vie panje polagalo na kopiranje teksta, a tek kasnije na raskonu opremu rukopisa. Tada su raene velike Biblije zasnovane na starijim rukopisima nastalim u Rimu. Ilustracije u prilino ograniene

Biblija Mutije-Granval, Tur, 834-843., vreme Karla elavog - poznoantiki uzor oigledan po odei, tipovima likova, retkim arhitektonskim detaljima, kao i po injenici da je Bog-Otac predstavljen kao golobradi mladi.

20

Biblija grofa Vivijana, Tur, 846. - jedna od najranijih predstava savremenog dogaaja poznatih u zapadnoj umetnosti. Idealizovan portret Karla elavog veoma blizak idealizovanom portretu kralja Davida da bi se iskazao aspekt vladara kao Novog Davida u karolinkoj politikoj teoriji. Ova knjiga najverovatnije je predata Karlu elavom kada je boravio u Turu poetkom 851.

Grof Vivijan (843-851) predaje bibliju kralju Karlu elavom

Jevanelistar cara Lotara (840-855) polubrata Karla elavog, Tur, izmeu 849. i 851. tip lica slian onom kralja Davida iz Biblije grofa Vivijana. Izobilna upotreba zlata i delikantnost oblika naglaavaju da je pod carskim patronatom monaki skriptorijum dostigao visoke domete. Biblija iz Bamberga, Tur, druga etvrtina IX veka, vreme Karla elavog - ilustracije vie podseaju na crte nego na sliku. Male figure odreene siluetom postavljene u snane kompozicije. Boecijeva Aritmetika, Tur, druga etvrtina IX veka, vreme Karla elavog

Mec

21

Skriptorij u Mecu takoe je bio blizak dvoru, a najznamenitiji rukopis ove radionice jeste Sakramentar raen za Droga, nezakonitog sina Karla Velikog, nadbiskupa Meca (826-855) i kapelana cara Lotara (840-855). Izrada rukopisa u Mecu pre dolaska nadbiskupa Droga prilino je nejasna i Sakramentar je ist sluaj uticaja dvora na lokalnu radionicu i produkcije visokog kvaliteta. Ukraen je sjajnom serijom inicijala sa karakteristinim ornamentima.

Dvor Karla elavog

Lokacija dvorske kole Karla elavog i dalje je predmet rasprave. Ta radionica proizvela je Krunidbeni sakramentar (krunisan je za kralja Lotaringije u Mecu 869), a mogue da je razlog obustave rada na rukopisu smrt Karla elavog (877). Za cara su radili i drugi skriptorijumi (na pr. ve pomenuta Biblija Karla elavog prepisana u Remsu), ali i umetnici koji su sledili razliite uzore od onih kakvi se vide na najranijim palatinskim rukopisima Ada kole, preko ekspresivnih scena bliskih onima iz Remsa, do mirnih hijeratinih dvorskih prikaza poput onih iz Tura.

Krunidbeni sakramentar Karla elavog, Dvor Karla elavog, oko 870. Biblija Karla elavog, nastala verovatno u ast druge Karlove enidbe 870. - podseanje na rukopis pomenut meu rukopisima nastalim u Remsu. Codex Aureus iz Sv. Emerama u Regensburgu izraen za Karla elavog.

Sankt Galen
Irski manastir Sankt Galen (u dananjoj vajcarskoj) doiveo je najveu slavu u IX i X veku. Manastir je tada pod nizom velikih opata dobio mnoge posede i postao kola muzike, literature i umetnosti. U njegovom skriptorijumu uvao se tradicionalni nain ukraavanja irskih rukopisa zasnovan na velikim inicijalima sainjenim od prepleta, lisnatih oblika i naroito akantusovog lia.

Psaltir Folar, Sankt Galen, oko 870. Druga biblija Karla elavog, Sankt Galen, 871-877.

SLONOVAE
Radovi u slonovai, pored graevina i minijatura u rukopisima, najznaajnija su umetnika ostvarenja karolinkog doba. Otkako je uvezani kodeks postao u IV veku uobiajen, oprema knjige postajala je sve raskonija, te su ponekad korice raene u slonovai. I u slonovaama, kao i u rukopisima, mogu se zapaziti odreene lokalne karakteristike, na pr. palatinske radionice u Ahenu ili radionica u Remsu i Mecu

22

NAPOMENA: Detaljnije o optim karakteristikama karolinke umetnosti, arhitekturi i

minijaturama u knjizi Karolinka i otonska umetnost Eriha Kubaha i Viktora Elberna.

IV OTONSKA UMETNOST

OSNOVNE KARAKTERISTIKE
Od sredine X veka zapoeo je novi razvoj umetnosti na podruju nekadanjeg istonog dela karolinke drave. U podreenju sa sveeropskom umetnou karolinkog doba, otonska ostaje, uprkos irokom uticaju izvan stvarnog podruja carevine, ipak ograniena pojava. Svesnom nadovezivanju otonskih careva na Karla Velikog i njegovu zamisao carevine odgovara u negovanju umetnosti vraanje na karolinki stil kao bitni temelj. Iskrsli su tu i drugi inioci, pre svega tenji odnosi sa Vizantijom, ali vizantijski stil posluio je manje za podraavanje, a vie za usmeravanje. Pored toga, umetnici su se ponekad vraali neposredno na hriansku antiku. Naroit znaaj u to vreme imale su i relikvije to su uvane u najznaajnijim svetilitima i za koje su pravljena spremita od dragocenih materijala. Tada su konano utvreni temelji za kulturu zapadnjakog srednjeg veka. Otoni su smatrali da su najezde maarskih i slovenskih plemena usmerene porotiv Zapada i zapoeli su pomou novoosnovanih biskupija hristijanizaciju istonih zemalja carstva. Novi gradovi u istonom delu proirene drave postali su centri hrianskih misija za istone varvare. Te misije su ukljuivale insistiranje na crkvenoj reformi i u politici saksonskih careva dominanatna je bila podrka papstvu. Zato su na minijaturama u rukopisima esto prikazivane personifikacije pokorenih provincija kako se klanjaju otonskom vladaru i na taj nain stvarali sliku apoteoze univerzalistikog carstva. Kasnoantiko i starohriansko predanje bilo je duhovni izvor otonskog doba koje je, pored karolinke tradicije, prihvatilo i vizantijske obiaje zasnovane na antiko-rimskim i hrianskim osnovama i zato se ova umetnost naziva i otonskom renesansom. Imala je kasnoantike, karolinke i vizantijske korene, ali predstavlja samostalnu i autentinu stvaralaku epohu. Zajednika crta umetnosti karolinkog i otonskog doba poiva u tome to su obe imale aristokratsko-dvorski karakter. Najznaajniji patroni umetnosti bili su carevi i lanovi njihove porodice, odnosno carevi, biskupi koji su bili u srodstvu sa vladarskim domom ili povezani sa njim i ene carskog roda koje su bile opatice. Veina od njih bila je povezana sa reformom iz Gorca (tzv. Lotarinkom reformom), monakim reformistikim pokretom zaetim u Gorcu kod Meca koji je bio proet aristokratskim duhom carskih manastira i bio oslonac otonske carske ideje. Carevi su preneli svetovna ovlaenja i prava na biskupe i opate u svojoj dravi. Vrlo esto su roaci carske kue dobijali crkvena i svetovna visoka zvanja, kao, na pr, Bruno nadbiskup Kelna (935-965), brat Otona I, koji je bio i kancelar carstva i nadvojvoda Lotaringije, u isti mah nosilac najvie duhovne i svetovne vlasti u dravi. Na biskupskim stolicama sedeli su i najotmeniji plemii verni caru, kao 23

Egbert u Trijeru 977-993 (nekadanji kancelar Otona II), Gero u Kelnu, Bernvard u Hildeshajmu (uitelj i prijatelj Otona III). Zato je umetnost nastala za vlade otonskih careva izrazito aristikratsko-dvorska. Umetnici su poticali preteno iz duhovnikog stalea i veinom su bili redovnici. Pri nekim samostanima i katedralama stvorene su umetnike radionice. Karakteristina z aumetnost otonskog doba, tanka zlatna oplata frontalnih strana oltara na kojoj su predstavljeni plitki reljefi nayzva se antependium.9

ARHITEKTURA
Kako je deo otonske politike bio da afirmie naslee Karolinga, tako je neizbeno da se arhitektura i umetnost razviju iz karolinke osnove. Na nesreu, to se tie arhitekture, nije lako pronai dokaze. Osnove, iskopavanja, ostaci, sve naglaava karolinku osnovu otonske arhitekture; svi osnovni planovi graevine su zasnovani u karolinkom periodu, ali je mogue da su otonski arhitekti radili na novim koncepcijama prostora i mase, novom pristupu podele zidova, galerija, apsidalnih prostora, grupisanja kula. Nekoliko novoosnovanih manastira i zadubina u zemlji ubrzo je poelo da igra vanu ulogu, ali to nije ilo na utrb visokog ranga starijih umetnikih sredita smetenih izmeu Rajne i Meze. U dravi su svuda procvala nova verska i kulturna sredita: uz starija mesta kao to su Korvej i Rajhenau ili biskupske gradove Keln, Trijer i Majnc, sada su se istakli gradovi Hildeshajm, Regenzburg i Bamberg i manastiri Ehternah i Zeon. I u junoj Nemakoj istiu se nova kulturna sredita.

+ Sv. Panteleon u Kelnu, Sv. Mihailo u Hildeshajmu Skulptura i reljef

Tokom otonskog razdoblja, od sredine X do poetka XI veka, u vajarstvu se oseaju jasne promene u poreenju sa ranijom karolinkom tradicijom i stvaranje novih i originalnih crta. Slobodna skulptura i dalje je retka, ali dobija monumentalne razmere i pune i snane oblike. Malobrojni ouvani reljefi raeni u veem formatu upuuju na raznorodne uticaje, u prvom redu na one ponikle iz bogatih tradicija rimskih reljefa i ranohrianskih i karolinkih iluminiranih rukopisa.

Vrata kripte, SV. Mihailo u Hildeshajmu

Bronza, 1015. Scene raene u dubokom reljefu smetene u dva niza: Levo Geneza. Sled pripovedanja odozgo nadole. Od scene stvaranje Eve (gore) do scene Kain ubija Avelja (dole). Desno - scene iz Hristovog ivota. Sled pripovedanja odozdo nagore. Od scene Blagovesti (dole) do scene Marija Magdalena sree vaskrslog Hrista (gore).
9

or Dibi, Umetnost i drutvo u srednjem veku str. 30.

24

Prva ukraena bronzana vrata izlivena iz jednog dela na Zapadu od rimskih vremena, ak je i na Apeninskom poluostrvu u XI veku bio obiaj da se naruuju bronzana vrata iz Carigrada i mnoga od njih sastoje se od nizova bronzanih ploa privrenih za drveni okvir. Bernvard je nekoliko puta putovao u Rim- mogui uzori- drvena vrata Sv. Sabine u Rimu iz V veka ili vrata stare crkve Sant Ambroo u Milanu iz IV veka.

+ Gerovo raspee MINIJATURE Iluminirani rukopisi

Najvanije sredite iluminatorskog rada u to vreme bio je manastir Sv. ora na ostrvu Rajhenau na Bodenskom jezeru, carska opatija koju je osnovao papa Grgur V, roak Otona III. Rajhenau je uivao privilegije otonskih careva i pape Grgura V, manastir je bio carska opatija iji je opat odgovarao jedino autoritetu cara i imao politiki rang jednak biskupu ili ak nadbiskupu, a neki naunici veruju da je ovaj manastir jedno vreme bio sedite germanskog sudstva i stoga glavni centar carske umetnosti. Do 1000. Rajhenau je bio jedan od vodeih crkvenih centara i, prema jednom natpisu, bio je ispred Majnca, Trijera i Kelna. Problem umetnike produkcije u Rajhenau je, meutim, veoma kompleksan, delimino jer rukopisi za koje se pretpostavlja da su izraeni u Rajhenau predstavljaju razliite stilske faze, delimino jer su vidovi tih faza vidljivi u rukopisima koji izgleda da imaju dodatne veze sa drugim centrima (Trijerom, Kelnom, Lorom, Salzburgom, Ehternahom), delimino zato to identitet pojedinih posvetnih portreta nije siguran i delimino i zbog sluajeva da je i kada je posvetni portret pouzdan jasno da su za jednog naruioca radili majstori koji su negovali razliite estetske pravce. ak se deava da se u jednom rukopisu nalaze minijature razliitog stila.

Primeri rukopisa raenih za visoki kler i vladare:

Gero nadbiskup Kelna, 969-976 (Knjiga perikopa, Gerov kodeks) Egbert nadbiskup Trijera, 977-993 (Egbertov psaltir, Codex Egberti, Registrum Gregorii) Car Oton III, 983-1002 (Jevanelje Otona III) Redovnik (monah) Liutar, oko 1000, (Liutarovo jevanelje za Otona III) Kralj Henrih II, 1002-1024 (Sakramentar Henriha II, Perikope Henriha II) 25

Hitda opatica visokog roda, 978-1042 (Jevanelje opatice Hitde)

Slonovae
Radovi u slonovai, pored graevina i minijatura u rukopisima, kao i u vreme Karolinga, ulaze meu najznaajnija umetnika ostvarenja doba Saksonske dinastije. Pored korica knjiga, u slonovai su raeni i diptisi, prednje stranice oltara (antependijumi), kropionice za osveenu vodu i drugi delovi crkvenog mobilijara. Odreene lokalne karakteristike, jednako kao i u iluminiranim rukopisima, ne mogu se jasno naznaiti (za razliku od karolinkih), a jasno se zapaa pojava odreenih novih tema koje su sluile da iskau teokratsku doktrinu vlasti

Insignije carstva i crkvene relikvije

Carske insignije bile su spoljni simbolini znaci svete vladarske ideje Svetog Rimskog carstva nemakog naroda. Meu njih su ulazile kruna, ezlo, plat, krst i dravne svetiteljske moti, odnosno relikvije kao to su sveto koplje ili estice asnog krsta. U skupocenim materijalima raeni su i relikvijari, posebna spremita za moti svetitelja, ili naroito potovane predstave svetih koji su se uvali na posebnim oltarima i bili vani kultni objekti zbog kojih su brojni hodoasnici obilazili pojedine crkve.

NAPOMENA: Detaljnije o otonskoj umetnosti, opisanim traenim primerima iz arhitekture i skuplture, kao i minijaturama u knjizi Karolinka i otonska umetnost Eriha Kubaha i Viktora Elberna.

V ROMANIKA UMETNOST

NAPOMENA: O optim karakteristikama romanike umetnosti u knjizi Romanika umetnost Eriha Kubaha i Petera Bloha, strana 143. i od 172. do 179.

ARHITEKTURA
Crkve podizane nakon otonskog perioda, a pre gotike nazivaju se romanikim. Ovaj naziv dolazi stoga to su imale oble svodove i lukove i bile vrste i masivne, zidane na nain slian rimskom nainu graenja. Za razliku od karolinke umetnosti koju su kreirali Karlo Veliki i njegovo 26

okruenje kao deo svesne politike obnove i otonske umetnosti koja se razvijala uz carsku podrku lanova saksonsko-salijevskog roda, romanika se pojavila irom cele zapadne Evrope otprilike u isto vreme. Za gotovo istovremeni razvoj ove arhitekture na celom Zapadu zasluni su bili i popularnost hodoaa i delatnost reformisanih monakih redova. U ovo doba zapaa se ogroman porast graevinske delatnosti u odnosu na ranija vremena, a i same graevine su vee, bogatije razuene, zasvedene, ukraenih fasada. Romanika arhitektura, rasprostranjena irom Zapada, ipak nije jedinstvena u svom izrazu, ve se sastoji od velikog broja raznolikih karakteristinih regionalnih osobenosti koje su ipak viestruko meusobno povezane iako nemaju jedan centralni izvor. U njoj su saeti elementi karolinko-otonske tradicije zajedno sa mnogim drugim koje se tee zapaaju, kao to su poznoklasina i starohrianska, a ponekad i uticaji Vizantije, islama i keltsko-germanskog naslea. Evropa tog vremena jo nije Evropa nacija i zato se u razmatranju graditeljstva ne moe drati istorijskih mea u odreenom trenutku, ve odreenih oblasti. Romanika arhitektura moe se pratiti od severne panije do Rajnske oblasti i od kotsko-engleske granice do Jadranskog mora. Najbogatija skupina, a i najvea raznorodnost regionalnih tipova i najsmelije ideje, nalaze se na tlu dananje Francuske. Znaaj crkve u srednjem veku bio je veliki i crkvena graevina je njegov odraz. Pod njenim krovom su mogli da se obavljaju obredi koji danas ne potpadaju pod crkvenu nadlenost nego su isto svetovni ili dravni, na pr. obavljanje poslova vrhovne dravne vlasti ili vrenje pravde. Srednjovekovne crkve, posebno romanike, razlikovale su se po svojoj nameni. Razlikuju se katedrala smetena pored biskupije kao matina crkva dijeceze, opatijska ili manastirska u samostanu, parohijska crkva i kapela namenjene svetovnoj zajednici, kapela u utvrenom gradu ili dvorcu obino kao parohijska crkva plemike porodice, a i grobne crkve. Meutim, oblik i plan crkve esto ne dozvoljavaju da se iz njih raspozna njena namena. Crkvene graevine imaju specifian raspored prostora, odnosno sklopljene su od vie prostora. Veinom su to bazilike sa galerijama (ili triforijumima) iznad bonih brodova, ali pored njih postoje i tzv. dvoranske crkve sa bonim brodovima skoro iste visine kao srednji. Gotovo redovno se pojavljuje transept ija se ukrsnica istie kulom. Istoni kraj crkve zavrava se horom razliitih oblika, etvrtastim, sa ili bez apside, sastavljenim od tri broda koji se produavaju na brodove crkve, a u nekim oblastim pojavljuje se deambulatorijum. Zapadni deo moe imati razliit oblik fasade, kao to su one sa kulama, a ponekad se javlja i zapadni hor. Pored osnovnih, pojedine crkve imaju i sporedne prostore kao to su galerije, kapele, kripte, odaje sa posebnim oltarima. Romaniko graditeljstvo jo od samog poetka zna za brojne oblike svodova (poluobliasti, ponekad pojaani lukovima, krstasti, ispupeni, rebrasti), a put opteg razvoja iao je ka tome da sve razliito zasvedene delove prostora obuhvati i, stvaranjem sistema, jae ih vee za njihovu unutranju strukturu. Natkrivanje prostora kamenim svodovima glavni je motiv romanike arhitekture. Ceo prostor crkve izdeljen je na traveje koji ponekad imaju ulogu modula.

REGIONALNE VARIJANTE ROMANIKE ARHITEKTURE

(Prekucano iz knjige Kako prepoznati umetnost: Romanika) 27

Francuska
Francuska je jedna od najbogatijih zemalja romanikim ostvarenjima i, istovremeno, regionalnim kolama. Jedan od najznaajnijih elemenata je proelje sa dve kule, koje je nastalo u Normandiji, a zatim se proirilo na Englesku. Crkva Sent Etjen u Kaenu predstavlja jedan od najlepih primeraka. Kroz Francusku su prolazili veliki srednjovekovni putevi za hodoaa. U romanikom periodu razvio se karakteristian tip religioznog zdanja, koje je svojim brojnim apsidama omoguavalo odravanje vie slubi istovremeno. Sa arhitektonske take gledita, zapaa se ogroman razvoj zavrnog dela graevine, kao kod opatijske crkve u Vezleu. Obino su mnogobrojne apside imale oblik zrakastih kapela (to jest bile su postavljene prema zracima kruga iji se centar nalazio u osi crkve) i bile su smetene du deambulatorijuma, to jest hodnika, koji je, nastavljajui se na bone brodove, okruavao hor crkve.

Nemaka
Jedna od tipinih nemakih odlika je dvostruki hor, zbog ega je sredinji deo zatvoren izmeu dve impozantne apsidalne mase kao to je crkva San Mikele u Hildeshajmu. Shema dvostrukog hora vodi poreklo od karoline arhitekture, ali u romanikom periodu dostie visok stupanj monumentalnosti. U crkvu se ulazi s bone strane. Osim sklonosti prema zdanjima sa dvostrukim horom, nemaki romaniki period ispoljava vidnu naklonost prema sloenom oblikovanju graevine, posebno to se tie kula koje postaju glani motiv spoljanje strane. U okviru samo jednog zdanja mogu se nai kule svih geometrijskih oblika, kao na primeru Marije Lah, grandiozne benediktinske opatije u Nider-Mendigu, nedaleko od Koblenca. Ona istovremeno ima osmougaoni tiburio i etvrtastu srednju kulu (uvuenu), dve vitkije i oble, i na istonoj fasadi jo dve male etvrtaste kule. Upravo ova uma kula oblikuje zdanje, a graevinama nemakog romanikog perioda daje svojstvenu i ivopisnu odliku.

Italija
Za Italiju je karakteristino, osim proelja crkve tipinog oblika kolibe sa portalom ispred kojeg se nalazi protiron a iznad tribina, irenje ornamentalnog motiva male loe, to jest slepih arkada, skupljenih u redove. to se tie podele glavnih funkcija, potpuno suprotno Nemakoj, Italija ispoljava otvorenu naklonost ak i prema fizikom razdvajanju razliitih delatnosti jednog religioznog centra. Tipian obrazac italijanskog romanikog perioda je sledei: zdanje za verske obrede (crkva), pored kojeg se nalazi kula-zvonik. Ispred njega je vekika krstionica (obino osmougaonog oblika) kao to je sluaj sa katedralom i krstionicom u Parmi. Katedrala u Pizi je prevashodno zanimljiv primer dekorativnosti italijanskog romanikog perioda. Obrada zidova je svojevrsna, posebno fasadnih, gde se osnovni element romanike arhitekture, polukruni luk sa svojim nosaima, koristi kao uzor koji se beskrajno ponavlja da bi se dobila trodimenzionalna fasada. Najee korien i rasprostranjen vie od svih dekorativnih elemenata koje je razvio romaniki period je arakda, to jest luk sa svojim nosaima, kao ornamentalni detalj fasada, koji 28

se razvio sve do primera kao to je uven akatedrala u Pizi. Ovde taj element postaje motiv na kojem pova itava arhitektura zdanja.

Engleska
U Engleskoj, romaniku arhitekturu nisu sainjavale samo crkve, mada religiozna zdanja predstavljaju najveih broj sauvanih graevina i sigurno najtipinije primere stila. Srednji vek je u pravom smislu doba zamkova koji su nicali na svakom koraku u svim delovima Evrope odreujui njen pejza. Postoji niz obeleja koja su svojstvena utvrenjima podizanim u romanikom periodu. Znaajn primer zamka u Roesteru, opasan sa dva pojasa zidina koje su pojaane kulama na uglovima, predstavlja veoma izraajnu sintezu tih obeleja.

SKULPTURA OSNOVNE KARAKTERISTIKE

Ni karolinka ni otonska umetnost nisu pokazivale nikakvu tenju ka obnovi monumentalne kamene skulpture. Ona je iz zapadne umetnosti iezla posle V veka, dok su se kameni reljefi zadrali samo u obliku plitko klesanih dekorativnih ornamenata (poput parapetne ploe sa natpisom biskupa Sigvalda (725-750) iz krstionice u ividaleu), a vajarstvo se postojano ouvalo samo u formama minijaturne plastike u slonovai, metalu ili drvetu. ak ni u otonskoj umetnosti, gde se pojavljuju radovi veih dimenzija, nema monumentalne kamene skulpture, ve reljefa (radovi u bronzi u Hildeshajmu) ili drvenih skulptura (Gerovo raspee u Kelnu). U drugoj polovini XI veka zapoela je obnova kamene skulpture koja se prevashodno pojavljuje na fasadama crkava. Nije precizno utvreno kada i gde je otpoela, a prvenstvo u takvim razmatranjima imaju oblasti dananje jugozapadne Francuske i severne panije kuda su prolazili hodoasniki putevi za Santijago de Kompostelu. Takvo razmiljanje je logino jer skulptura na arhitekturi, osobito na fasadama crkava, nije trebalo da se obraa lanovima manastirske zajednice, ve vernicima svetovnjacima sa ciljem da se ojaa verska revnost i tako uvea broj hodoasnika i potom da se privuku verni da krenu u Prvi krstaki rat. Skulptura je ograniena na odreene delove graevine, njene funkcionalne ili izraajne vorove- u prvom redu portale, a ponekad i kapitele, konzole, amvone (propovedaonice). Portal, kao mesto prelaska iz profanog u sakralni svet, iz svetovne u duhovnu sferu, najkarakteristiniji je element. On ima pravougaoni ulaz, obino sa sredinjim stupcem (trimo), iznad kojeg se nalaze arhitravna greda (nadvratnik) i polukruno polje (timpanon) i polukruni venac (arhivolta), a portal nikada nije otvoren u zidu otrim rezom, ve je vie ili manje udubljen u zidnu masu i postepeno se, nizom pojaseva koji se kleu jedan iza drugog, suava od spoljanjeg ka unutranjem delu, zadravajui uvek isti oblik. Najvaniji deo ukrasa je onaj na timpanonu gde se gotovo uvek istie figura Hrista na prestolu, vea od ostalih, zatvorena u mandorli koja oznaava boanski sjaj, a na arhitravnoj gredi se u jednom ili dva horizontalna pojasa predstavljaju motivi koji su obino u neposrednoj vezi sa temom u timpanonu, dok su u arhivolti, upisani u krugove ili vree, simbolini prizori. esto se zapaa sklonost prema anegdoti, detaljima iz svakodnevnog ivota (predstave zanata i vetina). Kapiteli nemaju standardni oblik, a najei su zvonasti (u obliku obrnutog zvona) sa razliitim prizorima na povrinama i imaju imposte (nadglavnike). 29

NAPOMENA: O primerima romanike skulpture u Francuskoj, strane 180. 189., a o romanikom slikarstvu strane 220. 234. u knjizi Romanika umetnost Eriha Kubaha i Petera Bloha.

VI GOTIKA UMETNOST

GOTIKA ARHITEKTURA NASTANAK I OSNOVNE KARAKTERISTIKE Nastanak i irenje gotike arhitekture

Naziv gotika nastao je da bi se jasno izdvojila posebna vrsta gradnje koja se pojavljuje sredinom XII veka i prvobitno se odnosio veinom samo na arhitekturu. Na poetku, oko 1150, oblast koju je obuhvatala gotika umetnost bila je mala i obuhvatala je samo oblast Il-de-Frans, odnosno Pariz sa okolinom (veinom severno od grada gde je bilo i dobrog kamena pogodnog za gradnju, postojanog i lakog za obradu). Zapoela je kao lokalna forma u Il-de-Fransu i irei se po ostalim oblastima Francuske i celoj Evropi postala meunarodna i poznata tada pod imenom opus modernum ili francigenum (moderni ili francuski rad). Tokom XIII veka sve vie do izraaja 30

dolaze regionalne varijante. Oko sredine XIV veka u tim lokalnim ostvarenjima zapaa se sve jaa tendencija meusobnih uticaja i od oko 1400. skoro svuda preovlauje tzv. meunarodni stil. Ubrzo ovo jedinstvo nestaje jer se na Apeninskom poluostrvu i u Flandriji raa renesansa .

Okolnosti u kojima se razvijala gotika arhitektura

Za razliku od drutva koje je podravalo feudalnu hijerarhiju, drutvo u kome je cvetala gotika umetnost bilo je dinamino. Graanski stale trgovaca i zanatlija iveo je slobodno u gradovima i nije bio u obavezi prema feudalcu. Centralizacija vlasti s monim kraljevima u zemljama kao to su Francuska i Engleska oznaila je kraj meanju obesnih vlastelina u trgovinske odnose. Trgovina je cvetala i sve vei gradovi postali su svesni uticaja koji su sada mogli da vre. I mo svetenstva bila je znaajna: biskupi, manastirske stareine, svetenici i monasi nastojali su da estim sukobima s plemstvom proire svoj uticaj i na ovozemaljske stvari. Tri znaajna inioca doprinela su stvaranju uslova pod kojim su graene gotike crkve: 1. elja da se proslavljaju Bog i vera, 2. u monim gradovima biskupi i bogati graani eleli su da njihovi gradovi imaju katedralu koja e nadmaiti druge i biti vidljiva izdaleka, 3. tadanja teologija zastupala je miljenje da se do Boga moe dosegnuti ne samo verom ve i razumom i naporom misli. Ideje uzvienosti i stremljenja ka Bogu upravo su bile podsticaj za podizanje sve viih zdanja, a to fiziko stremljenje u vis bilo je mogue zahvaljujui brojnim tehnikim novinama (kao to su prelomljeni krstasti svod sa rebrima, prelomljeni luk i potporni stubovi i lukovi).

Uspon gradova
Trgovina u Sredozemlju nikada nije sasvim prestala, ali je u XII veku ona naglo krenula napred zahvaljujui putevima koje su otvarali krstaki ratovi. Dok su se hriani borili sa muslimanima, trgovci italijanskih gradova (Venecije, Firence, Pize, enove i drugih) poeli su da se bogate zahvaljujui stupanju u trgovinske odnose sa obe zaraene strane. Tako su gradovi u Sredozemlju, kao posrednici u trgovanju svilom i zainima sa Istoka, postizali sve vei napredak. Gradovi zapadne Evrope sporije su se razvijali. Veina ranih srednjovekovnih gradova nalazila se na teritoriji pod nadzorom feudalnih gospodara, ali poto su gradovi sada bivali sve bogatiji, graani su nastojali da im obezbede samostalnost, te su esto u vladaru nalazili svog saveznika. Vladarima je uvek bio potreban novac; pored toga, i oni, kao i graani, arko su eleli da ukrote obesne plemie, pa su esto pokazivali spremnost da bogatim gradovima daju trgovaka prava, samoupravu i vojnu zatitu, u zamenu za obilan porez. Tipian nezavisan grad imao je svoju samoupravu u vidu saveta trgovaca. Trgovci i zanatlije bili su ujedinjeni u svoje cehove koje su osnivali radi zatite svojih interesa (pored toga, 70 nemakih gradova udruilo se i obrazovalo zatitnu ligu Hanzu, koja je titila trgovinu na velikom prostranstvu od Rusije do Engleske). 31

Namena gotikih graevina

Osea se promena u prirodi tada podignutih zdanja, jer su to veinom katedralne crkve. Osim nekoliko oiglednih izuzetaka (kao to je Sen Deni pokraj Pariza), monaka crkvena graevina izgubila je na znaaju. To ne znai da je ovo doba opadanja monatva, ve da su do 1200. najvei manastiri imali crkve koje su zadovoljavale njihove potrebe. Za razliku od njih, mnogi gradovi nisu bili zadovoljni svojim glavnim crkvenim zdanjima i bili su radi da dobro plate da bi ih zamenili novim. Godine od 1140. do 1250. bile su period u kojem je postalo mogue da se izgrade crkve veliine i visine koje nisu bile poznate jo od vremena Rimskog carstva, a inicijalni podsticaj koji lei iza ovih razliitih poduhvata mora da je delom bio voen graanskim ponosom.

Osnovni elementi gotike konstrukcije

Naroito treba obratiti panju na: Krstaste svodove koji prenose teinu na etiri stuba i oslobaaju pritiska zidne povrine. Ukrtena rebra za graenje svodova mogu da natkrile prostor bilo kog oblika. Lukovi rebara zavravaju se zaglavnim kamenom (kamenom temencem) na vrhu. Silazni pritisak prihvataju spolja potporni stubovi (kontrafori). Boni pritisak ublauju spoljni potporni lukovi koji se pruaju od osnove svoda do kontrafora na bonom zidu. Pinakli vre pritisak nadole na taku sastava potpornih lukova i vertiklanih kontrafora.

32

Roenje gotike arhitekture

Mesto i vreme postanka gotike arhitekture dobro su poznati - roena je izmeu 1137. i 1144. kada je opat Sier preziivao kraljevsku opatijsku crkvu Sen Deni pokraj Pariza. Izmeu Sen 33

Denija i francuske monarhije postojale su posebne veze, jer su francuski kraljevi (dinastije Kapeta koju je posle poslednjeg vladara karolinke dinastije 987. osnovao Hugo Kapet) svoje pravo na vlast zasnivali na karolinkoj tradiciji. Francuski kraljevi, zbog moi plemstva, imali su samo nominalnu vlast nad dravom, a nepostedno su vladali samo oblau Il-de-Frans. Opat Sier, glavni savetnik kralja Luja VI, igrao je glavnu ulogu u jaanju kraljevske vlasti. On je iskovao savez monarhije i crkve kojim je francuske biskupe (i gradove pod njihovom vlau) preveo na kraljevu stranu, dok je kralj potpomagao papstvu u borbi protiv nemakih careva. Sierovi graditeljski podvizi u Sen Deniju potpuno su proeti takvim podsticajima jer je ova opatijska crkva uivala dvostruki ugled, u njoj je bio kivot francuskog apostola, svetog zatitnika drave, a u isto vreme bila je i glavni spomenik karolinke dinastije (tu su krunisani Pipin Mali i Karlo Veliki i sahranjeni Karlo Martel, Pipin Mali i Karlo elavi), a Sier je od nje hteo da naini novo duhovno sredite Francuske, iu verskih i rodoljubivih oseanja i vano hodoasniko mesto.

Sen Deni (Saint Denis), Pariz, kraljevska opatijska crkva, osnova, - Opat ier (Suger, Sugerius) dogradio zapadni deo 1137-1140. i hor sa deambulatorijumom 1140-1144

Sam opat Sier je opisao ceo svoj poduhvat i svoje ciljeve do pojedinosti i na osnovu tog spisa saznaje se mnogo vie i o zapadnoj fasadi (danas veoma oteenoj) i o horu (od kojeg se sauvao samo deambulatoriju. U Il-de-Fransu nije postojala romanika tradicija i Sier je morao da okupi 34

zanatlije iz raznih krajeva. Osnova nosi sve ve poznate elemente hodoasnikog hora (apsida okruena deambulatorijumom i zrakasto rasporeenim kapelama), ali su oni sjedinjeni na nov nain. Rebrasti krstasti svod zasnovan na prelomljenom luku primenjen je nad celim prostorom, sedam klinastih jedinica lepezasto se ire iz sredita apside zavravajui se zasvedenim petougaonim kapelama, dvostruki deambulatorijum deluje kao ralanjen ali neprekinut prostor oslonjen na mreu vitkih stubova, lukova i rebara koji podupiru svod, a prozori su uveani i pokrivaju skoro celu povrinu zidova. Boni potisak svodova zadravaju masivni spoljni potporni lukovi smeteni izmeu kapela, glavna teina konstrukcije usredsreena na spoljanjost. Sier u spisima naglaava harmoniju (savren odnos meu delovima) kao izvor lepote (koja potvruje zakone po kojima je boanski razum sagradio svet) i svetlost koja obasjava hor i tako postaje boanska svetlost. Simbolino tumaenje numerike harmonije i svetlosti zasnivalo se na spisima teologa V veka Pseudo-Dionisija Areopagita koji je u vreme Karolinga bio izjednaen sa francuskim apostolom, te je njegova teologija u vreme Siera posmatrana kao francuska teologija. Sier je zapoeo radove dodajui karolinkoj graevini masivan zapadni blok nadvien dvema kulama koji e biti osnovni obrazac za kasnije gotike graevine. Uzor za osnovnu koncepciju podele fasade (sa podelom proelja na tri glavna dela uz pomo kula sa naglaenim ugaonim stupcima, raspored portala, trospratno reenje) verovatno su bile fasade normanskih romanikih crkava (Sv. Stefan u Kanu). Uzor za bogato ukraene portale svakako da je potekao iz nekog drugog izvora, mogue iz Burgundije (Oten, Vezle).

GOTIKA ARHITEKTURA U FRANCUSKOJ Bogorodiina crkva (Notre Dame), Pariz

zapoeta 1163, zavrena oko 1200, Vidljivi odjeci normanske romanike u estodelnim svodovima (Kan) i tribinama (galerijama) iznad unutranjih bonih brodova (Daram, Kan). Novina su veliki prozori u prozorskom zidu, lakoa i vitkost oblika i vertikalizam svih oblika . Uzor za osnovnu koncepciju zapadne fasade bila je fasada crkve Sen Deni. Uzor za bogatu skulpturalnu dekoraciju verovatno je potekao sa fasada romanikih crkava zapadne Francuske (Poatje), a za raskono ukraene portale iz Burgundije (Oten, Vezle) . Od romanikih crkava razlikuje se po lakoi, ipkastim arkadama, ogromnim portalima i prozorima koji razlau snagu zidnih povrina, kao i po uravnoteenoj i povezanoj celini, harmoniji, proporcijama i geometrijskom redu sa jasnom podelom: 1. Kule 2. Arkade (u gornjem delu fasade je galerija (sa prelomljenim lukovima na vitkim stubovima) koja spaja dve bone kule, ona olakava izgled kamene graevine, a ponekad je kasnije imala niz nia za statue) 3. Prozori i rozate na sredini 35

4. Galerija kraljeva 5. Portali

Katedrala u artru (Chartres)

1194-1220, Oko 1145. biskup artra (prijatelj opata Siera) poeo je da prepravlja katedralu u novom stilu (pretpostavlja se da su se majstori iz Sen Denija preselili u artr), ali je oko 50 godina kasnije sve osim zapadnog proelja bilo uniteno u poaru, te je katedrala obnovljena izmeu 1194. i 1220. i ona pripada ve zrelom gotikom stilu. U gornjem delu fasade je galerija koja spaja dve bone kule koja ima niz nia sa statuama, tzv. galeriju kraljeva (koje su u Parizu bile u zoni iznad portala) . Svodovi su etvorodelni (za razliku od Pariza gde su estodelni). Prozorski otvori su vei. Umesto tribina (galerija koje postoje u Parizu) pojavljuju se arkade triforijuma. Otvori arkada imeu brodova su vii.

GOTIKA ARHITEKTURA U ENGLESKOJ

Na prihvatanje gotikog stila u drugim oblastima imali su uticaja poznata vetina francuskih graditelja, ugled francuskih sredita nauke, kao i delatnost cistercita ije su opatije, u skladu sa asketskim idealima reda, imale jasno odreen strogi tip sa kvadratnim horom umesto razuenog oltarskog prostora. U svakom sluaju, od znaaja je bila i sposobnost novog stila da raspali matu i probudi versko oseanje, kao i njegova velika prilagodljivost regionalnim lokalnim zahtevima. Engleska gotika nije izrasla iz anglo-normanske romanike, ve iz gotike Il-de-Fransa (koju je doneo francuski arhitekta koji je iznova gradio hor u Kenterberiju) i cistercitske gotike. U Engleskoj je arhitektura prola od ranog i srednjeg, preko dekorativnog do perpendikularnog stila.

Katedrala u Solzberiju (Salisbury), juna Engleska

1220-1270 Osnova sa vrlo istaknutim dvostrukim transeptom poput romanikih, hor etvrtast kao u cistercitskim crkvama. Naglaena horizontalna podela prostora. Strma krivina svoda glavnog broda karakteristina za englesku gotiku, rebra zapoinju od triforijuma (kao u Daramu). Jo uvek se uvaju galerija (tribina) i prozorski zid u anglo-normanskoj tradiciji. Pojavljuju se kolonete du stubova, ali ne teku kontinuirano prema viim delovima. Duga i niska graevina (kula nad ukrsnicom podignuta je 100 godina kasnije i via je nego to je prvobitno bilo zamiljeno), potporni luci nemaju konstruktivnu funkciju.

Katedrala u Glosteru (Gloucester), zapadna Engelska

Grobna crkva Edvarda II, 1332-1357. 36

Zapoeta ubrzo nakon 1330. Hor, po ugledu na cistercitske crkve, ima kvadratni istoni kraj. Izraziti primer perpendikularnog stila, graevina u kojoj se u svakom elementu zapaaju vertiklani naglasci i stremljenje uvis, sa kolonetama koje u neprekinutoj liniji teku od svoda do poda. Rebra svodova toliko su umnoena da stvaraju ornamentalnu mreu i zaklanjaju granine linije izmeu traveja i pruaju utisak jedinstva unutranjeg prostora.

Vestminsterska opatija (Westminster Abbey) u Londonu

Prvu crkvu sagradio 1065. poslednji anglijski kralj Edvard Ispovednik (1042-1066) kanonizovan 1163, obnova zapoeta 1245. (Henri III), dogradnje vrene tokom vie vekova. Hor i glavni brod u istonom delu (1245-1269). Glavni brod u zapadnom delu (zavren 1375). Henri III (+1272) nije uspeo da je dovri i vei deo broda je veta imitacija stila XIII veka, ali iz kasnog XIV i iz XV veka. Vrhunac poznog perpendikularnog stila. Rebra, upljikavi ornament i vorita rebara koja podseaju na stalaktite pokrivaju ceo svod i spajaju se sa lakim ipkastim zidovima.

GOTIKA ARHITEKTURA U NEMAKOJ

Gotika arhitektura u Svetom Rimskom Carstvu nemakog naroda mnogo je sporije prihvaena jer su na tlu Carstva negovani romaniki oblici proeti otonskim tradicijama i tek od sredine XIII veka zrela gotika Il-de-Fransa poela je snano da utie na Rajnsku oblast.

Sv. Sebald, Nirnberg

Izgradnja crkve zapoeta oko 1230. i zavrena oko 1275, a tokom XIV veka izvreno nekoliko vanih izmena. Katedrale u Kelnu i Strazburu podignute su po ugledu na francuske gotike bazilike sa glavnim brodom viim od bonih. U Nemakoj tada su mnogo popularnije bile dvoranske crkve (hallenkirche) u kojima boni brodovi skoro da dostiu visinu srednjeg i nalaze se s njim pod istim dvoslivnim krovom (kakve su u doba romanike graene obino u zapadnim oblastima Francuske). Otvoren prostor, hor koji podsea na veliki baldahin, stupci nainjeni od neprekinutih snopova prislonjenih stubova koji teku od poda do svoda gde se pretvataju u rebra.

GOTIKA ARHITEKTURA U ITALIJI

Na Apeninskom poluostrvu otpor francuskim i pariskim idejama bio je veoma snaan, a lokalne tradicije su cvetale do te mere da tamonji umetnici, dok su esto uzajmljivali motive detalja iz oblasti severno od Alpa, nisu obino stvarali dela koja bi se mogla zameniti sa nekim severnjakim. Postoje i raznorodne regionalne razlike koje su mogle i tehniki da oteaju Italijanima da imitiraju francuske graevine (na pr. u Lombardiji se tradicionalno gradilo opekama), ali svakako da to nije mogao biti osnovni razlog. Moe se pretpostaviti da francuske graavine nisu odgovarale ukusu i estetskim merilima ovdanjih graditelja i ktitora. Ove crkve su obino impresivnih dimenzija, jednostavnog sklopa, sa glavnim brodom koji je obino 37

dvospratan (sa visokom arkadom i uzanim prozorskim zidom) i retko kada imaju potporne lukove. Kao to je sluaj sa Engleskom, i ovde su u prenoenju arhitektonskih obrazaca vanu ulogu imali cisterciti.

Santa Kroe, Firenca

Zapoeta 1295. Franjevaka crkva i najvea od svih franjevakih graevina. Franjevaki red, red male brae, jedan od najznaajnijih prosjakih redova, osnovao je sv. Franja iz Asizija (1182-1226), koji je poticao iz trgovake porodice, odrekao se svih zemaljskih blaga i oko 1208. poeo da vodi apostolski ivot. Propovedao je potpuno siromatvo i privukao veliki broj sledbenika. Od pape Inoentija III dobio je 1210. potvrdu pravila i reda, a 1224. odrekao se vostva reda. Cistercitska jednostavnost bila je bliska prosjakim redovima. Drvena tavanica po uzoru na jednostavnost ranih bazilika. Zidovi glavnog broda deluju kao da su lieni teine. Hor zasveden rebrastim svodovima ima velike prozore

Katedrala u Firenci
Zapoeta 1296, izmenjena 1366-1368, zavrena u XV veku Arhitekta Arnolfo di Kambio (Arnolfo di Cambio) - Zavrio Filipo Bruneleski (Filippo Brunelleschi) Svi elementi odlikuju se masivnou i vrstinom. Krstasti svodovi s rebrima odvojeni u traveje prelomljenim lucima lee neposredno na ogromnoj arkadi koja naglaava irinu a ne visinu broda. Na fasadama su gotiki samo prozori, rozete i portali, nema potpornih lukova,. Fasade su, po staroj toskanskoj tradiciji, oplaene raznobojnim mermerom. Kampanil katedrale u Firenci - Zapoet 1334. po otovom nacrtu. Kampanil je tradicionalno podignut pored crkve koja nema kule na svom zapadnom proelju.

Katedrala u Orvijetu
Zapoeta 1290. Drvena tavanica po uzoru na ranohrianske bazilike. Zidovi glavnog broda deluju lako. Hor zasveden krstastim svodovima ima velike prozore koji su u skladu sa onovremenim tumaenjima simbolike svetla. Mnogi elelmenti fasade potiu iz francuske arhitekture, ali oni su samo stavljeni na bazilikalno proelje sa kulama svedenim na kulice nie od srednjeg frontona. Gotika je jasna ralanjenost, ali nedostaje logian dominantan motiv koji bi povezao sve elemente u loginu celinu. Dok rozeta i portali nose podseanje na francuske, same zidne povrine nisu ispunjene otvorima i skulpturama, ve su pokrivene mozaicima u viim i veoma plitkim reljefima u niim delovima 38

Katedrala u Milanu
Zapoeta 1386. Podizanje preduzeto na inicijativu vladara Milana vojvode angaleaca Viskontija (Giangaleazzo Visconti). Najvea gotika graevina na Apeninskom poluostrvu i izgledom najblia severnjakim uzorima. Njen projekat je bio predmet velike raspre izmeu domaih graditelja i savetnika iz Francuske i Nemake, a trebalo je da predstavlja neku vrstu sinteze tradicija severa i juga. Crkva optereena mahaniki nagomilanom sloenom gotikom dekoracijom bez ikakvog oseaja jedinstva i sklada.

GOTIKA SKULPTURA U FRANCUSKOJ - OSNOVNE KARAKTERISTIKE Mesto skulpture na crkvenom zdanju i njene osnovne teme
Vajarstvo na gotikim crkvama u Francuskoj pojavljuje se veinom na fasadama u obliku velikih gotovo slobodnih skulptura, plitkih reljefa, ukrasa na svenjevima tornjia, stubovima, stupcima i kontraforima. Ove skulpture delovale su gotovo kao enciklopedije sa predstavama u kamenu. Verske teme, iz Starog i Novog zaveta, obuhvataju proroke i svetitelje i druge linosti sa njihovim prepoznatljivim simbolima, kao i narativne cikluse o Hristovom ivotu. Meu profanim temema bile su najomiljenije sedam slobodnih vetina (gramatika, retorika, dijalektika, aritmetika, geometrija, astronomija i muzika), esto su predstavljani meseci u godini nizom sezonskih poljoprivrednih radova, potom zodijaki znaci, ponekad ak i istorijski dogaaji. Profane teme nisu nikakvi anr-motivi, ve su prikazivane zato to su bile neophodne za prouavanje teologije i nikada nisu bile u sreditu osnovnog prizora, ve u bonim delovima (arhivolti, dovratnicima, soklu). Mnoge francuske katedrale imaju galerije kraljeva za koje se verovalo da predstavljaju francuske vladare poev od Karla Velikog.

Portal i izmena koncepcije njegovog ukraavanja

Portali, kao mesto na kome se naputa profani i ulazi u sakralni prostor, bili su posebno ukraeni. Ulazi na katedralama u domenu francuskog kraljevstva dostigli su ranije nepoznate dimenzije, arhitektonski delovi i figure uli su u sistematski odnos, a struktura kompozicije dostigla je loginost i jasnou. Centralne teme, kao i u romanici, i dalje su (osim u retkim izuzecima iz kasnijih vremena) nosili timpanoni, ali je u XIII veku on bio podeljen da bi primio vie scena (timpanon i arhitrav se esto vie ne razluuju) i nestao je njegov monumentalni i hijeratini izgled, polje zatvoreno prelomljenim lukom nad ulazom podeljeno je u jednake trake i nizovi figura postavljeni su jedni iznad drugih kao redovi na stranici rukopisa, a na dovratnicima pojavljuju se figure koje se vremenom sve vie umnoavaju. Mnogi elementi osnovne kompozicije u timpanonu sele se ne samo na arhitrav ve i na arhivoltu, a kasnije i na dovratnike. 39

Teme - naputanje i preoblikovanje starih i pojava novih

Na ranim gotikim portalima predstavljan je Strani sud, ali ova tema, esta na romanikim portalima, kombinovana najpre sa Vaznesenjem i potom sa Hristom u slavi, oko 1170. gotovo da je nestala iz gotike umetnosti i vrlo je retko bila prikazivana. Pojavljuje se novo tumaenje Stranog suda, tumaenje iji je sastavni deo bila molitva za milost (Bogorodica i sv. Jovan pokraj Hrista Sudije- Deizis). Od tog vremena u centar programa postepeno ulaze nove teme, osobito one vezane za Bogorodicu, a gotika poinje da pokazuje svoju sklonost ka davanju prvenstva narativnosti za razliku od starijih hijeratinih kompozicija.

Kult Bogorodice
Period nastanka i irenja gotike bio je vreme poveanog proslavljanja Bogorodice. Veliki osnivai verskih redova XII veka, a pre svega Bernar iz Klervoa, mnogo su uinili da uvedu kult Bogorodice, a u XIII veku su ih sledili franjevci i dominikanci. Mnogo prostora na gotikim portalima bilo je posveeno Marijanskim temama, to je vremenom ak i Strani sud pomerilo s centralnog mesta najveih programa (ve je severni portal u Sen Deniju bio posveen Bogorodici). artr, kao najvaniji centar hodoaa Bogorodice u Francuskoj, imao je posebnog razloga da prui poasno mesto Bogorodici na prestolu na junom Kraljevskom portalu. Bogorodica na prestolu obino se javlja kao deo neke scene (kombinovana sa Blagovestima, Poklonjenjem mudraca itd). Povest o zaeu i roenju Hristovom navela je egzegete da tragaju po Starom zavetu, ak i po starim spisima o prirodnoj istoriji, za parabolama, paralelama i prefiguracijama roenja Spasitelja iz utrobe device i one su ponekad predstavljane na Bogorodiinim portalima (neopalima kupina, koveg zaveta, stamnos s manom, jednorog).

Bogorodica Kraljica neba

tovanje Marije i Marijanska egzegeza, koji su se razvili u XII veku, stvorili su bogatstvo metafora o njenim vrlinama i devianstvu. Ipak, epifanija nije najvanija tema gotikog Bogorodiinog portala. Tokom XII veka koncept Marije kao Kraljice neba (Regina Coeli) dovela je do stvaranja novog lika koji je uivao veliku popularnost na gotikim portalima XII i XIII veka. Pojavljuje se scena Krunisanje Bogorodice, kao i predstave Smrti Bogorodice i njenog Vaznesenja (njenog telesnog vaznesenja na nebo). Tradicija prikazivanja smrti Bogorodice i Hrista koji nosi njenu duu odavno je postojala i bila je istonog porekla, ali se pre XII veka vrlo retko nalazi predstava njenog Vaznesenja i ova novina je dokaz o poveanom potovanju Marije na Zapadu. Na kasnijim portalima jedan aneo postavlja krunu na njenu glavu ili pak sam Hristos krunie Majku i Devicu. Na ovim Bogorodiinim portalima svoj vidljivi oblik dobijaju ideje o Mariji kao Regina Coeli i Nevesti Hristovoj. Uskoro se uz timpanon sa Bogorodicom javlja ciklus scena iz Detinjstva Hristovog (Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete, Roenje, Pokolj vitlejemske dece, Poklonjenje mudraca, Sretenje i td) koji ak prelazi na dovratnike gde se gotovo slobodne skulpture okupljaju u kompozicije. 40

Starozavetne teme
Starozavetni ciklusi i figure nikada nisu u centru programa gotikog portala. Oni se uvek odnose na predstave zasnovane na Novom zavetu. Pri iitavanju programa starozavetne teme postaju razumljive tek kada se poveu sa figurama i prizorima iz Jevanelja pokraj kojih se nalaze. U veini sluajeva odnos je tipoloki: dogaaj zabeleen u Starom zavetu posmatra se kao tip (praslika) dogaaja zabeleenog u Novom zavetu (na pr. Avramova rtva- Raspee, JonaVaskrsenje). Crkveni oci, a jo vie srednjovekovni teolozi, izgradili su tipoloko shvatanje iskupljenja oveka u sistem. Taj sistem je igrao vanu ulogu izmeu XII i XV veka i imao snaan uticaj na ikonografiju hrianske umetnosti, a tipologija je igrala znaajnu ulogu u programima kasnog XII i ranog XIII veka

Galerije kraljeva
Na gotikim portalima i fasadama postoje starozavetne teme koje nije mogue s pouzdanou protumaiti. Na primer, 22 figure kraljeva, kraljica i drugih starozavetnih linosti koje su ukraavale zapadni portal Sen Denija, a koje su stari benediktinci razumeli kao merovinke vladare. Cikluse ove vrste zagrejani revolucionari posebno su napali jer su u njima videli seanje na monarhiju koju su zbacili (na Kraljevskom portalu u artru jo postoji 17 takvih figura, a ilustracije iz XVIII veka pokazuju da su takve figure postojale i na katedrali u Parizu i na mnogim drugim crkvama). Ve su paljivi gledaoci XVIII veka zapazili da je njihova identifikacija sa francuskim kraljevima bila pogrena jer se u ciklusu javlja i Mojsije sa tablicama zaveta. Prema dananjim znanjima najvie to bi se moglo rei jeste da su to starozavetne figure koje su bile u tipolokom odnosu sa osnovnim temema izraenim na zdanjima na kojima su prikazane

Hristova genealogija, galerije kraljeva i monarhija

U ovom periodu na Zapadu se razvio novi tip predstave genealogije Hristove koji je dospeo i u programe portala. Na osnovu rei proroka Isaije (11:1), Hristova genealogija bila je predstavljena kao Stablo Jesejevo (Loza Jesejeva). Deblo drveta (ili stablo loze) izrasta iz bedara starozavetnog Jeseja koji spava, a na granama (ili u vreama) su figure koje predstavljaju Hristove pretke. Zapanjuje koliko su vanu ulogu imali starozavetni vladari i Hristovi preci u programima ukraavanja gotikih crkava. To je bio period kada su obnavljani vladarski grobovi i podizane statue kraljeva ktitora u manastirima. Naunici su, prirodno, spekulisali o moguoj vezi izmeu predstavljanja biblijskih kraljeva i uspona francuske monarhije iji je napredak u XII veku bio tako blisko povezan sa Sen Denijem i takva mogunost ne treba se iskljuiti. Starozavetni ciklusi, kako se pojavljuju na dovratnicima u Sen Deniju i kasnije, nepoznati su romanikoj arhitektonskoj skulpturi, ali treba imati na umu da u toj ranijoj skulpturi (pre Sen Denija) nema tipologije. Nema podataka u sauvanim izvorima koji bi potvrdili tezu da su starozavetni vladari tipovi francuskih kraljeva 41

Svetitelji
Veoma vanu ulogu imali su svetitelji, a svetitelj zatitnik predstavljan je na trimou (na pr. sv. Dionisije na trimou centalnog portala crkve Sen Deni). Ponekad je svetitelju zatitniku bio posveen ceo portal (na pr. sv. Dionisiju juni portal crkve Sen Deni). Lokalni svetitelji prikazivani su na portalima kada je bilo vano da se prui dokaz o velikoj starosti sedita ili da na ulazu u crkvu koja je bila stolica biskupije svedoe da ona ima pravo na posebne privilegije. Bilo je i figura svetih postavljenih iz naroitih razloga, kao to je sluaj sa velikim portalom u Remsu - u tenji da se podvue znaaj nadbiskupije i posebno pravo katredrale da se tu kruniu kraljevi Francuske, privilegije koja je veto uvana u ranom srednjem veku, ali je neprestano morala da bude branjena zbog protivnih tvrdnji koje su dolazile iz Sen Denija i Sensa- na trimou je sv. Kalikst (ije su moti uvane u crkvi), a na dovratnicima su sv. Nikasius (muenik-episkop Remsa) i sv. Remigius (koji je krstio Hlodoveha (Klodovika) i pomazao ga za kralja Franaka uljem poslatim s nebesa).

GOTIKA SKULPTURA U ITALIJI

Kao i arhitektura, i vajarstvo na Apeninskom poluostrvu pokazuje znatno opiranje severnjakim idejama. Najstarije gotiko vajarstvo na tom podruju bilo je, po svoj prilici, stvoreno na jugu, u Apuliji i na Siciliji, teritoriji pod vlau cara Fridriha II Hoentaufena (1215-1250) koji je na svom dvoru upoljavao i domae i nemake i francuske majstore. Od tih dela malo ta se ouvalo, ali na osnovu malobrojnih nalaza, a i podataka o samoj naravi carevoj, oigledno da je on cenio klasine uzore, to je bio i pogodan likovni izraz za vladara koji je u sebi video naslednika antikih careva, a i sasvim u sladu sa tradicijama romanikog vajarstva na Apeninskom poluostrvu.

42

Nikola Pizano (Nicola Pisano)

Nikola Pizano, italijanski vajar i graditelj, roen je verovatno u Apuliji oko 1225. U dokumentima se pominje kao Nichola di Apulia i kasnije Nicolaus de Pisis. Smatra se da je proiziao iz vajarske kole na dvoru Fridriha II kojoj je uzor bila antika i da je doao u Toskanu oko 1250, nakon careve smrti. Njegova sauvana dela nalaze se u Pizi, Pistoji, Bolonji, Sijeni, Perui. Umro je pre 1287.. On je ne samo jedan od najveih vajara dueenta, ve i otac italijanske skulpture. Vrhunac njegovog stvaranja bio je u vreme postepenog prihvatanja gotike i postepenog potiskivanja romanike na ovom tlu, ali su tada tu jo bile ive i stare umetnike tradicije (antike, vizantijske, langobardske), a ove komponente su se u njegovim delima odrazile tako to je on stvorio snaan i prepoznatljiv svoj lini peat. Njegova razvojna linija kretala se od realizma antike prema sve jaoj psiholokoj ekspresiji, dok se u ikonografiji odraava vizantijska batina. O njegovoj graditeljskoj delatnosti nema izriitih podataka, a smatra se da je- kao i njegov sin ovani i uenik Arnolfo di Kambio- bio graditelj. Nikola Pizano (Nicola Pisano), Predikaonica (propovedaonica) krstionice u Pizi, Oko 1260. Mermer - Gotiki elementi vide se na samoj konstrukciji, na lukovima i kapitelima, kao i na stavovima stojeih figura u uglovima. Optim izgledom dominira klasicistiki duh, naroito uoljiv na reljefnim prizorima.

ovani Pizano (Giovanni Pisano)

ovani Pizano, vajar i graditelj, roen je verovatno u Pizi oko 1250. Pretpostavlja se da je u mladosti, moda izmeu 1270. i 1275, boravio u Francuskoj (u Remsu i Parizu) i da je to uticalo na njegov potonji razvoj. Kao mlad radio je u radionici svoga oca Nikole, najpre kao pomonik (predikaonica katedrale u Sijeni, 1265-1286), potom kao ravnopravni partner (velika fontana u Perui, 1275-1277) i ve tada su njegova dela pokazivala lini tretman jasno drugaiji od onog njegovog oca i uitelja. Zatim je zapoeo samostalnu karijeru i posebno se proslavio kao voa radova na izgradnji i ukraavanju katedrale u Sijeni, ali i drugim delima. Njegova samostalna ostvarenja nalaze se u Sijeni, Pistoji, Pizi, Pratu i drugde. Umro je u Sijeni posle 1314. Njegova 43

umetnost predstavlja dalji dosledni razvoj dostignia njegovog oca, proces prodiranja gotike prelazi u potpuno gotiziranje toskanske skulpture. Katedrala u Sijeni - ovani izradu fasade nikada nije zavrio iznad linije zabata nad vratima (gornji deo sa rozetom dodat u drugoj polovini XIV veka) i mogue da je u pizanskoj tradiciji, prema obrascu katedrale u Pizi, za gornji deo planirao fasadu sa arkadama. Donji deo je sauvao svoju prvobitnu dekoraciju i ovde se po prvi put moe sresti italijanski majstor koji ukljuuje veliki broj slobodnih skulptura velikih dimenzija u nacrt fasade. Ova zamisao je mogla da doe samo iz Francuske, ali je neobino da figure nisu na dovratnicima portala, ve u viem delu, izmeu zabata, a nije poznato ta je podstaklo ovakvu zamisao.

ovani Pizano (Giovanni Pisano), Platon sa zapadne fasade katedrale u Sijeni, oko 1290. Za tretman figura na fasadi u Sijeni paralele se mogu nai samo severno od Alpa, i to ne u Francuskoj, ve na podruju Nemakog carstva, prvenstveno na zapadnoj fasadi katedrale u Strazburu. Ipak naglasak na dramatici koji dominira kod ovanija prevazilazi skoro sve to se nalazi na severu. Velike figure na fasadi komuniciraju meu sobom i sa gledaocem sa upeatljivom ozbiljnou.

44

ovani Pizano (Giovanni Pisano), Predikaonica (propovedaonica) crkve Sv. Andrije (SantAndrea) u Pistoji, 1301, mermer, Pokolj vitlejemske dece, detalj - Naglaena drama, figure u pokretu, draperija u dubokim dramatinim naborima, nema minuciozne obrade detalja kakva je postojala kod Nikole.

Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani)

Lorenco Majtani, roen u Sijeni pre 1275, graditelj, vajar, muziar i slikar u staklu, potekao je iz sijenske umetnike porodice. Kao veoma mlad uestvovao je na radovima na katedrali u Sijeni. Njegova glavna delatnost vezana je za izgradnju katedrale u Orvijetu, gde se 1310. pominje kao universalis caput magister. Izveo je fasadu katedrale i njen plastini ukras- bronzane figure anela i simbole jevanelista, kao i kamene plitke reljefe u donjim zonama pilastara. Za vreme delatnosti u Orvijetu radio je povremeno i u drugim gradovima, na primer u Perui. Umro je 1330. u Orvijetu. Lorenco Majtani (Lorenzo Maitani), Katedrala u Orvijetu, 1310-1320. Zapadna fasada, srednji portal, luneta, Bogorodica sa malim Hristom, 45

Udaljavanje od nasledstva Pizanijevih, ljupkost, delikatnost, elegancija, rafiniranost pod francuskim uticajima.

Lorenco Giberti (Lorenzo Ghiberti)

Lorenco Giberti, roen 1378. u Firenci, bio je vajar, zlatar, graditelj, slikar i pisac. O njegovom vajarskom kolovanju nema podataka, ali se ve 1401. nadmetao sa estoricom toskanskih vajara (meu kojima su bili Filipo Bruneleski i Jakopo dela Kverija) za izradu severnih vrata krstionice u Firenci. Na temelju rada za konkurs sa temom rtva Avramova dobio je narudbinu na kojoj je dugo radio (1403-1424). Sledee godine poverena mu je izrada istonih vrata za krstionicu, koja je takoe dugo radio (1425-1453). Umro je 1455. u Firenci. Realizam u modelaciji ivo pokrenutih likova oznaava raskid sa srednjovekovnim ikonografskim shemama i afirmaciju renesansnog shvatanja proetog smislom za prirodnost i lepotu.

GOTIKA SKULPTURA U NEMAKOJ

Gotiko vajarstvo poelo je da se iri na teritoriji Nemakog carstva poev od dvadesetih godina XIII veka i pretpostavlja se da su se nemaki majstori kolovali u vajarskim radionicama koje su 46

radile pri velikim francuskim katedralama i odatle preneli novi stil u svoju otadbinu. Ipak, kao i u Engleskoj, novi stil nije dobio odjeka na fasadama i portalima crkava. Nemaka arhitektura dugo je bila vezana za romanike i otonske obrasce, pa je i vajarstvo bilo manje vezano za arhitektonski okvir. Najznaajnija dela gotike na ovom tlu su crkveni mobilijar (dela stvarana da budu unutar crkvenog zdanja) i predmeti line pobonosti, to je dozvolilo da se razviju mnogo vea individualnost i snanija izraajnost nego u Francuskoj. Za privatne potrebe vernika, poev od posledjnih decenija XIII veka, na podruju Germanskog carstva pravljene su drvene figure svetih (andachtsbild) koje, upravo zbog svoje funkcije vezane za privatnu pobonost, nose snano naglaene emocije. Redovno su bojene, ime je pojaavan realizam prizora, a time i njihova ekspresija. Mnoge su budile u vernima razneene emocije, kao to su predstave mlade Bogorodice sa malim Hristom. Najrairenija tema je Pieta, predstava Bogorodice koja oplakuje mrtvog Hrista, koja svoju ikonografsku podlogu nema u jevaneljima. Pojavljuje se realizam koji bi se pre mogao nazvati naturalizomom, lica su upala i ispunjena patnjom, tela krhka, tankih udova, izmuena, ukoena (Hristovo prekriveno krvavim ranama). Na taj nain su verni duboko proivljavali stradanja koja je Hristos pretrpeo radi spasenja ljudskog roda.

Bogorodica na prestolu sa malim Hristom - Keln, Oko 1270. Drvo.

47

Bogorodica sa mrtvim Hristom (Pieta) - Bon, Oko 1300. Drvo.

Klaus Sluter
Klaus Sluter bio je vajar, rodom Nizozemac, verovatno rodom iz Harlema. Jedno vreme je boravio u Briselu gde se 1379. pominje kao lan ceha vajara, klesara i graditelja. Stupio je u slubu burgundskih vojvoda u Dionu 1384/85, gde je od 1389. vodio dvorsku vajarsku radionicu dve do smrti 1406. Tu su nastala njegova dela koja ulaze meu najznaajnija ostvarenja evropskog vajarstva pozne gotike. Sva ta njegova dela za vojvodu raena su za Kartuzijanski manastir u Dionu. Kartuzijanski red, oslanjajui se na benediktinska pravila, osnovao je 1084. sv. Bruno iz Kelna (1032-1101) koji je bio kanonik u Kelnu i kasnije rektor kole u Remsu. On je 1076. pobegao iz Remsa, postao benediktinac i povukao se sa jo est redovnika, eljnih da se povuku u samou i posvete kontemplaciji i duhovnom ivotu, u peinu zvanu Kartuzija u alpskim predelima severno od Grenobla. Papa Urban II pozvao ga je u Italiju gde je Bruno opet osnovao svoju kartuziju.

48

Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dionu, kapela, zapadni portal, 1385-1393 - Portal podsea na portale ranijih gotikih francuskih katedrala, ali su figure velikih dimenzija i sasvim trodimenzionalne i svojim odnosom povezane u jednu celinu (Bogorodica na trimou i figure na dovratnicima). Figure kao da su slobodne i samo nanete na portal, nisu njegov integralni deo, a sa gotikim tradicijama povezuju ih tradicionalni baldahini i postolja za noge. Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dionu, Mojsijev kladenac, 13951406, Platforma za monumentalno Raspee (Kalvarija) na kojoj se nalaze figure
est proroka (Mojsije, David, Jeremija, Zaharija, Danilo i Isaija) i u viem delu na uglovima est anela.

49

Mojsije - Snana figura masivnog tela proeta antikim uzorima, meka raskono drapirana odea, izlazak u prostor. Figure, sa jasno naznaenim individualizmom, deluju poput pravih portreta.

Klaus Sluter, Kartuzijanski manastir u Dionu, Mojsijev kladenac, 13951406. Isaija i Mojsije Realizam oblika, paljiva obrada svakog detalja, oseaj za tretiranje inkarnata i draperije. Proroci imaju otro diferencirane fizionomije. Na liku Isaije jasno se zapaaju upali obrazi i naborana koa.

50

GOTIKO SLIKARSTVO U FRANCUSKOJ Francuski vitrai i Vijar iz Onekura

Gotiko slikarstvo razvijalo se sporije od arhitekture i vajarstva.Veliki prozori gotikih crkava bili su ispunjeni bojenim staklom. Vitra, tehnika slikanja bojenim staklom, bila je usavrena ve u doba romanike. U doba gotike pojavio se ve u velikim prozorima hora crkve Sen Deni, a kada su prozori u prozorskom zidu katedrala dostigli velike razmere, vitra je postao najvanija grana slikarstva. Prozori se sastoje od stotina malih komada bojenog stakla (ija je veliina bila ograniena tadanjim jednostavnim metodama proizvodnje stakla) povezanih meu sobom olovnim trakama. Slikar je pomou stakla, od fragmenata nepravilnog oblika koje je rezao da se uklope u obrise, sastavljao svoj nacrt, a jedino su fini detalji (crte lica, kosa, nabori draperija) bili naknadno naslikani crnom ili sivom bojom na povrini stakla. Ovakva tehnika odupirala se pokuaju stvaranja iluzije trodimenzionalnosti, ali su majstori svoje figure i predstave radili tako da imitiraju figure i scene raene u kamenu na fasadama crkava. Umetnost vitraa dostigla je vrhunac u vreme podizanja najznamenitijih katedrala tokom prve polovine XIII veka i zato se taj period ponekad naziva zlatnim dobom bojenog stakla. Gotiki graditelji, ali i vajari i slikari vitraa, morali su unapred da do detalja isplaniraju i paljivo proraunavaju svoja dela koja su redovno bila zasnovana na sistemu geometrijskih odnosa. O njihovom nainu rada svedoi sauvana belenica arhitekte Vijara iz Onekura (Villard de Honnecourt) sastavljena u godinama oko 1240. U njoj se vide nacrti sastavljeni od geometrijskih shema, od mrea krugova i trouglova, a potom je taj apstraktni okvir popunjavan pojedinostima zasnovanim na posmatranju i tako su konstruisani crtei razliitih ljudskih i ivotinjskih figura.

MINIJATURE Francuski iluminirani rukopisi druge polovine XIII veka

Ukraavanje rukopisa kasnije je dobilo svoj gotiki izraz, tek tokom druge polovine XIII veka, kada je bila smanjena tranja za vitraima, a uzore je imalo u arhitekturi, vajarstvu i vitraima koji su ve proli svoj osnovni razvojni put tokom prve polovine XIII veka. Poznato je da je kralj Luj IX Sveti (1226-1270) sakupio biblioteku rukopisa i sam naruivao brojna dela, ouvano je nekoliko knjiga raenih za njega, a one oznaavaju poetak novog stila. U ovo doba rukopisi nisu raeni samo u manastirskim skriptorijumima, ve se pojavljuju gradske radionice koje su vodili svetovnjaci.

Majstor Onore
Majstor Onore bio je svetovno lice, iveo je u Parizu na levoj obali, pomenut je u tri dokumenta i pretpostavlja se da je umro pre 1318. Moe da mu se pripie mala grupa rukopisa u kojima se zapaa da se stil ranijih slikara Luja IX u meuvremenu znatno izmenio. Prizori su i dalje ljupki i 51

elegantni, ali arhitektonski okvir igra daleko manju ulogu. Lica i ruke su i dalje bledi, crte ima veoma vanu ulogu. Ipak, draperija je punija sa teim pregibima, a takav utisak stvoren je novom tehnikom modelovanja snanim akcentima svetla i senke . Rad Majstora Onorea oznaava novu stepenicu u razvoju pariske iluminacije. Pojavljuju se bodljikavi listovi koji e vie od stolea dominirati pariskim rukopisima. Knjiga asova (po sadraju se vidi da je knjiga raena za upotrebu u Engleskoj), Oko 1290. Poetna strana Bogorodiinih asova

Molitvenik Filipa Lepog (kralj Filip IV Lepi, 1285-1314, unuk Luja IX Svetog), Oko 1290-1295. David i Golijat 52

an Pisel
an Pisel (Jean Pucelle), francuski iluminator u prvoj polovini XIV veka, upravljao je radionicom u Parizu u kojoj je imao brojne saradnike. Radio za Filipa grofa od Evrea i za kraljicu Jovanku od Navare (Jeanne dEvreux), kao i za bogate francuske porodice. U poetku je radio pod uticajem Majstora Onorea (bledi likovi i inkarnat), ali vremenom uvodi mnoge novine u svoj rad. Pisel je stvorio novu koncepciju iluminacije, oslobodio se gotike plone stilizacije i prvi nastojao da oblikuje ljudske likove s izvesnom notom individualnosti. Napustio je dekorativnu pozadinu i pokuao da pomou svetla i senke oblikuje prostor (verovatno pod italijanskim uticajem). Naroito prepoznatljiv deo njegovih iluminacija su ukrasi u okvirima i trake kojima je tekst uokviren gde su upletene anr-scene, esto proete humorom, cvee i ivotinje (droleries - lakrdije). Njegovim imenom potpisano je vie rukopisa, meu kojima se izdvajaju: Brevijar izraen za porodicu Belvil (Breviaire de Belleville), izmeu 1323. i 1326. Knjiga asova Jovanke od Navare, izmeu 1325. i 1328.

Brevijar Belvil (Belleville), izmeu 1323. i 1326. Majstor Onore je krajem XIII veka uneo novine u parisku iluminaciju, bodljikave listove koji su dominirali vie od stolea, kao i scene upisane u inicijal iz kojih iznie stilizovana lisnata dekoracija koja tee du granice nadole i naokolo da bi zatvorila tekst koji se nalazi u donjoj polovini strane. an Pisel jo veu vanost pridaje brojnim ukrasima koji i u donjem delu 53

ispunjavaju stranicu, dok su oblici plastiniji. Snaan uticaj Majstora Onorea, ali
je Pisel odmah proirio skalu tipova likova i ekspresiju i tako stvorio osnovu za prikazivanje dramske radnje.

Knjiga asova Jovanke od Navare (Livre dheures de Jeanne dEvreux), izmeu 1325. i 1328, Blagovesti - Rad u grizaju (ceo ovaj rukopis ukraen je

54

u grizaju10), poput otovih personifikacija u Kapeli Areni u Padovi. Stvaranje dubokog prostora pod uticajem istraivanja italijanskih slikara. Voluminozne figure unutar malih graevina koje lie na kue za lutke (sa tipino rimskom kasetiranom tavanicom), odnosno na laki kavez koji lebdi na praznoj pozadini i uklapa se sa ornamentalnim okvirom u kome se nalaze droleries (lakrdije).

Braa iz Limburga
Braa iz Limburga (Limbourg), Pol, an i Herman (Paul, Jean i Hermann), flamanski iluminatori, bili su sestrii burgundskog dvorskog slikara ana Malula (Jean Malouel). Pol je verovatno boravio u Avinjonu i Lombardiji i Toskani (jedan od prvih severnjaka koji su prouavali italijansku umetnost), a braa su uila zlatarski zanat u Parizu. Pol i Herman su oko 1402-1403. stupili u slubu burgundskog vojvode u Dionu, a nakon smrti vojvode Filipa Lepog, verovatno od 1405, sva trojica radila su za vojvodu ana od Berija (Jean du Berry, 1340-1416), sina francuskog kralja Jovana Dobrog (1350-1364), brata francuskog kralja arla V (1364-1380) i burgundskog vojvode Filipa Lepog, velikog kolekcionara i mecene. U njihovim delima naziru se uticaji italijanskog slikarstva XIV veka, ali i svojevrsni realizam, prizori su smeteni u prostranu slikanu arhitekturu ili pejzae proete prozranom svetlou (gotovo pleneristiki), vitke i voluminozne figure predstavljene su u savremenoj nonji. Iluminirali su veliki broj bogato ukraenih rukopisa, a posebno treba izdvojiti krunu njihovog rada, a to je:

Knjiga asova Veoma bogati asovi vojvode od Berija (Les tres riches heures du Duc de Berry), 1413-1416.

GOTIKO SLIKARSTVO U ITALIJI

Od kraja XIII veka na Apeninskom poluostrvu dolazi do izuzetnog razvoja slikarstva u kojem je gotika na ovom tlu nala svoj najsnaniji izraz. Ovo podruje, iako pod snanim uticajem umetnosti zapadne Evrope jo od vremena Karolinga, ostala je u neprekidnom dodiru sa Vizantijom i zato su slikarstvo na drvetu, mozaik i freska (koje severno od Alpa nisu postale deo umetnike tradicije) neprekidno ivele na ovom tlu. Novi talas vizantijskog uticaja pojavio se u XIII veku kada su zapadni vitezovi u etvrtom krstakom ratu (1204-1261) zauzeli samu prestonicu Carigrad. Stil nastao u to vreme, grki manir (maniera graeca), dominirao je slikarstvom na Apeninskom poluostrvu sve do kraja XIII veka. Tek oko 1300. oseaju se postepeni prodori gotike u slikarstvu i iz tog uzajamnog delovanja grkog manira i gotikih obrazaca stvoren je novi stil karekteristian za ovo podneblje. Najznaajniji slikari tog vremena ponikli su iz umetnikih radionica Firence i Sijene.
10

Grisaille - Painting technique by which an image is executed entirely in shades of gray and usually severely modeled to create the illusion of sculpture, especially relief. (Btitannica Online Encyclopaedia)

55

NAPOMENA: Za slikare imabuea, Dua, ota, Martinija i Lorencetije i njihova dela pogledajte prezentacije Gotiko slikarstvo 1 i Gotiko slikarstvo 2 prof. Starodubcev. Erik K.

56