MAL USULLER 1 Prof. Dr.

Hseyin SNMEZ
retim Yntemleri

Bahar 2012

Doada bulunan nesneleri, istenilen zellik ve biimdeki rnlere dntrmeye retim yntemleri denir.
retim yntemleri

dnmler

D dnmler

retim metalurjisi

Dkm

Artma yntemleri

Plastik . V.

Isl ilemler

Talal . V.

1
Birletirme

Toz metalurjisi

Bu derste dkm ve plastik ekil verme konular ilenecek. mal Usulleri 2de ise talal ekil verme, birletirme ve toz metalurjisi konular ilenecek.

Dkm: Metallerin ergitilerek sv halde iken uygun kalplara dklmesi ve sonrasnda soutulmas
ile istenen ekle ulalmas yntemidir. Plastik ekil Verme: Plastiklik zellii olan malzemelere uygulanr. Talal ekil Verme: Metal ileme makinelerinde tala kaldrarak ve yontarak istenen biimin elde edilmesidir. Tornalama, frezeleme, vargelleme, planyalama, vb. Be yntem iinde en hassas yntemdir. En hassas toleranslarda retilir. Dier retim yntemlerinden gelen paralara son eklini vermek iin uygulanr. Birletirme: ki veya daha ok malzemeyi, birbirine zlemeyecek ekilde balayan yntem. Perinleme, lehimleme, yaptrma, kaynak. Toz metalurjisi: Metal tozlarn iine balayc toz atarak, para imalatn ifade eder.

Cevher
Kendinden metal kartlmas mmkn ve verimli olan maddelerdir. Atn, gm, cva, bakr gibi cevherler; O, Si(silisyum), S(kkrt) gibi elementlerle bileik halinde bulunurlar.

Metalurji
A)retim metalurjisi: Ham malzeme retilir. 1.Hazrlama 2.Piro metalurji(izabe): Ate kullanlarak, yksek frnlarda pik demir elde edilir. 3.Elektro metalurji: Elektrik enerjisi kullanarak metal elde edilir. 4.Hidro metalurji: Suyun enerjisi ile metal elde edilir. B)Fiziksel metalurji: Metallerin ilenmesi iin yaplan alma ve ilemlere denir. 1.Metallerin fiziksel ve mekanik zellikleri 2.Metalografi: Metal ve alamlarn iyaplarn inceleme. 3.Metal teknolojisi: Fiziksel metalurjinin endstrideki uygulamas. Buradan itibaren Makine Mhendislii alan balar. 3.1.Metallere ekil verme[mal usulleri]: a)Dkm, b)PV, c)TV, d)Birletirme, e)Toz metalurjisi. 3.2.Isl ilemler: Metallerin mekanik zelliklerini(sertlik, mukavemet vb.) gelitirmek amacyla uygulanan ilemler. 3.3.Koruyucu kaplama ilemi: Paray havann olumsuz etkilerinden korumak ve estetik grnt vermek iin krom, inko, altn vb. malzeme ile kaplama. 3.4.Malzeme testleri: a)Fiziksel, b)Mekanik, c)Kimyasal.

DKM YNTEM
Malzemelerin fiziksel durum deitirmesinden faydalanarak yaplan ekil verme yntemine dkm denir. Bir ilemde son eklini verme yntemidir. lk dkmler, M. . 11. yy.da inde silah yapm iin gerekletirilmitir. M. . 8. yy.da Buda heykelleri dklmtr. Ham demire, domuza(pig) benzetildii iin pik denmitir. 17. yy. ile beraber, elik dkmler balar. Q Q Kat sv kat

Malzeme, s girii(Q) ile kalplanr; s k(Q) ile son eklini alr.

Dkm ynteminin dier 4 ynteme gre avantajlar

1.Snrsz malzeme serbestisi; her trl malzemenin dkm yaplabilir. 2.zel alamlama imkan; hurda kullanm rahatl ile, istenen karmlar elde edilebilir. 3.Snrsz biim serbestisi; en karmak ekildeki paralar bile uygun kalplarla dklebilir. 4.Snrsz boyut serbestisi; ok byk tezgah gvdeleri bile(100-150 ton gibi) dklebilir. 5.Para saysna gre bir imal olanann salanmas; bir paradan ok sayda retmek gerektiinde, otomatik kalplama sistemleri ile ok sayda dkm ardarda yapmak mmkndr. 6. Dier yntemlerden farkl olarak, sv fazda ekil verilir. 7.i ksmen veya tamamen bo veya eitli ekiller verilmi paralarn tek ilemle elde edilmesi; dier ekil verme ilemlerine ok az ya da hi ihtiya duyulmaz.

Dkm ynteminin dier 4 ynteme gre snrlamalar

1.Yzey hassasiyeti, yzey kalitesi ok iyi deildir. 2.Boyutlarda tolerans yksektir. 3.ok dk kalnlklarda dkm mmkn deildir.

Dkm sanayi rnleri

1.ekilsiz dkm; ingot, ktk, bloom, slab, takoz. 2.ekilli para dkm 2.1.Maml paralar; dkmden kt gibi kullanlabilir. 2.2.Yar maml paralar; ilenmeden veya baka bir parayla birletirilmeden kullanlamayan paralar.

Dkm alamlar
1.Dkme demirler 2.elikler 3.Al alamlar 4.Zn alamlar 5.Mg alamlar 6.Cu alamlar 7.Ni-Cr alamlar 8.zel alamlar

Dkmhaneler
Sipari zerine alan dkmhanelere dkm atelyeleri, seri retime gre planlanm byk kurumlara ise dkm fabrikalar denir.

Dkmhanenin yeri seilirken dikkat edilenler

Ulam kolay olmal. Rzgar almayan bir yer olmal. Elektrik, su problemi olmayan bir blge olmal. Hammaddeye ulam uygun olmal.

Bir dkmhanede bulunmas gerekenler

1.Hazrlama blm a) hazrlama ve resimhane; b)Modelhane; model ve maa sand hazrlanr. c)Kum hazrlama; kalp ve maa iin kum hazrlanr. d)arj hazrlama; ergitilecek maddeler salanr. 2.Kalplama blm; uygun kalplama yntemi belirlenerek kalplar oluturulur. 3.Ergitme blm; ergitme frnlarnda ergitme ilemi yaplr. 4.Dkm blm; dkm gerekletirilir. 5.Kalp bozma; kaba taneli yap olumasn diye 700-900C scaklkta iken kalplar bozulur. 6.Temizleme blm; yolluklar, maalar karlr, kum ve apaklar temizlenir. 7. Son kontrol. retimin her aamasnda, her ilemden sonra kalite kontrol yaplr.

i hazrlama ve resimhane

K
modelhane

K
maa yapm

K
kalplama K

K
kum hazrlama

K
dkm arj

K
kalp bozma ergitme

K
temizleme

K
son kontrol K

4 K
sevk

ynetim

soyunma ve du

laboratuar

Bir dkmhanenin alma emas

Dkm Yntemleri
Kalbn harcanp harcanmamasna gre iki gruba ayrlr. A)Kalbn tekrar kullanlamad dkm yntemleri 1.Kum kalba d. y. 2.Kabuk kalba d. y.(shell mold casting) 3.Al kalba d. y. 4.Hassas d. y.(investment casting) 5.Seramik kalba d. y. B)Kalbn tekrar kullanld dkm yntemleri 1.Metal kalba d. y.(kokil kalp) 2.Savurma d. y.(santrifj dkm) 3.Basnl d. y. 4.Srekli d. y. (continuous casting)

A)Kalbn tekrar kullanlamad dkm yntemleri 1.Kum kalba d. y.

Her trl metal ve alam dklebilir. Az ya da ok sayda dkm iin uygundur. Kalp iin kullanlan silis kumunun maliyeti dktr ve tekrar tekrar kullanlabilir. En yaygn dkm yntemidir.

2.Kabuk kalba d. y.
Talal ekillendirmesi zor olan kk paralar iin leme maliyeti yksek ya da imkansz olan paralar iin, sertlii yksek paralar iin. 250C350C scaklkta balayc reine, kumun yzeyine srlnce belli bir kalnlkta sert bir kabuksu tabaka, modelin eklini alr. Kabuk olutuktan sonra 400Cde frnlanr; kolay bozulmaz. 180 kga kadar paralar iindir. Krank mili, tank palet paralar, byk valfler gibi talal ekillendirmeye ihtiya duymayan paralar iin uygulanr.

3.Al kalba d. y.
Ergime scakl dk olan kurun, kalay, bizmut gibi malzemelerin dkmnde kullanlr. Kumun yerine kullanlan al abuk yanar, gaz geirgenlii sfrdr. Kalp yaplmas, kalpta deiiklik yaplmas kolaydr.

4.Hassas d. y.
Dier dkm yntemlerinden hibiriyle dklemeyen ok karmak ekilli paralar iindir. Kalpta blme yzeyi yoktur, parafin mumundan model yaplr. Kalp seramik amurundandr; yzeyi ok temiz kar. Dkm sonrasnda talal ekillendirmeye gerek kalmaz. Pahal bir yntemdir; kalp ve model dkm sonrasnda kullanlamaz hale gelir. Az sayda para iin uygun deildir. Altn, gm, silah sanayinin kk paralar iin, tekstil makinelerinin mekik paralar iin uygulanr. 5-25 kga kadar paralar iin uygundur. Boyut ve detay hassasiyeti yksektir.

5.Seramik kalba d. y.
Kabuk kalba dkm ynteminde olduu gibi, modelin etrafn saracak kadar belli bir kalnlkta seramik amuru kullanlarak seramik yzeyli kabuk kalp elde edilir.

B)Kalbn tekrar kullanld dkm yntemleri 1.Metal kalba d. y.

Cr, W, V, Mo gibi elementleri ieren yksek alaml malzemelerden imal edilen, blme yzeyi dey kalplarla yaplr. Talal ekillendirme ile imal edilen kalplara ince detaylar verilebilir. Metal kalp hzl souduu iin, ince taneli yap oluur. Ergime derecesi 1000Cnin altndaki malzemeler dklebilir. nce malzemeler de dklebilir. ok byk paralar iin uygun deildir. Kalp pahal olduu iin, az sayda para iin uygun deildir.

2.Savurma d. y.
Buraya kadar anlatlan dkm yntemlerinde, dkm ilemi yerekimi ile yaplyordu. Savurma dkm ynteminde ise, silindirik kokil kalp ierisine sokulan; yine silindirik, dnen bir mekanizma ile, ergitilmi malzeme, santrifj etkisiyle kalbn cidarna pskrtlr. Savrulan malzeme kalbn eperlerine yapr; sert, ince taneli ve bir utan dier uca eit kalnlkta boru elde edilir. Top namlular, motor gmlekleri, byk pres kolonlar, kaln apl ii bo gemi aftlar gibi paralar dklr. Eskiden kullanlan pik yamur ini borular da bu yntemle dklyordu.

3.Basnl d. y.
Metal kalba dkm ve savurma dkm yntemlerinin birlemi halidir. Blme yzeyi dey metal kalplara sv halde baslan ergitilmi malzeme katlaana kadar, hidrostatik basn uygulanmaya devam edilir. Kum kalba dkm ynteminden sonra en ok kullanlan dkm yntemidir. Al(d= 2.7 gr/cm) ve Mg(d= 1.74 gr/cm) gibi hafif metallerin dkm iin uygundur.

4.Srekli d. y.
Bir tarafndan sv metal giriinin saland; silindirik, yass ya da kare gibi ekillerin verildii; srekli olarak su ile soutma salanan kalp kullanlr. Soutmann etkisiyle, dier taraftan kat halde malzeme alnr. Srekli bir malzeme retiminin olduu hat zerinde, istenen boylarda kesilen maml kenara ayrlr; ak devam eder.

Dkm ynteminde malzemelerin davran

Dkmde katlama aamas daha nemlidir. nk bir dkm paras katlarken, mekanik zelliklerini kazanr. Katlama abuk gerekleirse ince taneli yap oluur.

Saf malzemeler ve tektik alamlar, sabit scaklkta svlar ve sabit scaklkta katlar.

6 Fe, allotropiktir.

Sanayide kullanlmak zere dklenler ise alaml malzemelerdir.

Alaml malzemeler belli bir scaklk aralnda svlar, belli bir scaklk aralnda katlar. Katlama aral ne kadar bykse, o kadar problem var demektir. Alam oranlar deitike, aralk mesafesi de deiir. Bu aralk ne kadar darsa, dkm kabiliyeti de o oranda artar. rnein CuNi alamnda, %80Cu-%20Ni alam iin dkm kabiliyeti daha yksektir.

Kendini ekme olay

Btn metal ve alamlar stldnda genleir, hacimleri byr. Soutulduklarnda ise bzlrler, kendini ekerler. Grafit oran %1.5 olan dkme demirler, Bi ve Cr haritir; bunlar byrler. Malzemenin sv hacmi ile kat hacmi arasndaki hacim farkna kendini ekme, bzlme denir. Kendini ekme= Vsv Vkat

Ergimi metal kalba dkldkten sonra, tabaka tabaka katlama balar. Kendini ekme boluu, parann en son katlaan blgesinde, ekilsiz bir boluk eklinde oluur. Bu yzden yolluk bu blgeye konulur.

7 Vs: souma hz Vs < Vs < Vs

izgisel kendini ekme; K= t(%) K: kendini ekme katsays : genleme katsays

Kendini ekmeyi nleme areleri

1.Modelin boyutlarnn kendini ekme miktar kadar byk yaplmas, 2.Kof blgenin para dna alnmas, 3.Ekzotermik malzeme kullanmak, 4.Soutucu malzemeler kullanmak, 5.Ynl katlama salamak, 6.Besleyiciler kullanmak, 7.Kalbn erken almas(nemsiz!), 1. D boyutlar %1 orannda bytlr; delikler ise %1 orannda kltlr.

Malzeme DDL 20 (lamel grafitli DD)

K. . %1

2. Yolluk ksm biraz daha yukarda tutularak, kendini ekmenin i parasna ulamadan nce sona ermesi salanr.

3. Is tutma zellii olan ekzotermik malzeme ile, yolluk blgesinde souma geciktirilir.

4. Cu, Al ya da elik plakalar ile kc kullanlmadan, istenen blge soutulur.

5. Zp<Zg<Zb olmas gerekir ki, kendini ekme olmasn. Bu salanrsa, besleyici ve gei ksm vazifesini yapar. Burada mhim olan, katlama zamannn hesabdr. Bunun iin birok alma mevcuttur. Zp: parann katlama zaman Zg: gei blgesinin katlama zaman Zb: besleyicinin katlama zaman

6. Tm bu nlemler palyatiftir. Aslolan besleyiciler kullanmaktr. En etkili tedbir budur. Dkm grevi srasnda kc grevi gren az, dkm sonrasnda ak besleyici grevi grr. Oluan boluk, ak besleyiciden inen sv metal ile doldurulur.

Ak besleyici ile boluk ortadan kaldrlamad durumda, kr besleyici(atmosfer ile temas etmeyen besleyici) kullanlr. Ergiyik maddenin kalp boluuna gidiini salayan kanallarn toplamna yolluk sistemi denir. Yolluk inii kvrml olur. nk sv metal, direkt olarak kum kalba dklrse kalb bozar. O yzden, sv metal blme yzeyinden ak hz drlerek verilir. Hacmi, yzey alan byk olan blmler ge sour. Gaz boluklar, kresel bir yzey verir; kendini ekme boluu ise trtrl bir yzey verir.

Dkm artlar
Vs= S Fq G(r+ctd) .((C/dak.)

Vs: souma hz S: alamn cinsine bal s iletim katsays(sabit) F: i parasnn yzey alan(cm) q: birim zamanda birim alandan kan s miktar(kcal/cmdak.) G: arlk(kg) r: malzemenin ergime ss (kcal/kgC) c: kat durumdaki malzemenin ortalama zgl ss(kcal/kgC) td: dkm scakl(C) Vs= S F .( G(r+c) q td . sabit dkm artlar iin

Vs= S

deiken dkm artlar iin 9

Dkm scakl
Sv metalin kalba dkld andaki scaklk(td), ergime scaklnn(te) 50C-350C zerindeki farkl bir scaklktr. Dkm kabiliyeti iyi(akc) olan malzemelerde t deeri dk tutulur. td= te + t t= 50C-350C

Dkm kabiliyeti
Sv metalin, kalb en kk kesit ve profiline kadar tam doldurmas, katlamada meydana gelebilen makro ve mikro boluklarn beslenebilmesi ve scak yrtlma eiliminin az olmasna dkm kabiliyeti denir. Saf malzemelerin dkm kolaydr, akcdr. Alam eleman says arttka, dkm kabiliyeti azalr.

Scak yrtlma
Sourken malzemenin kuma, kumun da malzemeye yapt kuvvet nedeniyle parada meydana gelen yrtlmaya scak yrtlma denir. Kelere radyus verilerek engellenir.

Dkm kabiliyetini len deneyler

1)Dkm helisi deneyi Malzemenin spiral ierisinde gittii mesafeye gre, dkm kabiliyeti llr.

2)Vakum deneyi Vakumla sv metal ekilir. Souyup katlat nokta belirlenir.

10

Modelhane
Model ve maa sandnn yapld blmdr.

Model
Dklmesi tasarlanan parann bir benzeri olan, boyutlar kendini ekme ve ileme pay kadar byk olan ve baz fazlalklar ieren kalplama elemanna model denir.

Modellerin yapld malzemeler

Modellerin hafif ve uzun mrl olmas tercih edilir. Bu sayede maliyet ve enerji tketimi der. Tarihteki ilk model malzemesi, sanat rnleri iin kullanlan balmumudur. 1.Ahap 2.Metal 3.Plastik 4.Al 5.Poliretan 6.Kpk 7.Mum 8.Cva 1.Ahap model: Kolay bulunuyor, kolay ekillendiriliyor. lk kullanlan aa, am olmutur. mr ksadr; en ok 1000 adet kalplama yaplabilir. Mmkn olduunca sert ve ucuz aa kullanlmaldr. ok ince detaylar verilemez. Az sayda para iin ve elle kalplama iin uygundur. Pres gvdesi gibi ok byk paralarda uygundur. 2.Metal model: lk metal model, DDden yaplmtr. Metal modeller sert, anma direnci yksek, ama ardr. Otomatik kalplama gelitike, metal dkm malzemeleri de gelimektedir; elik, paslanmaz elik, bakr, pirin, alminyum gibi. Metal model, makine ile kalplamann kullanld,

ok sayda kk parann dkmnde uygundur. 3.Plastik model: Esnek olduundan abuk bozulur, nadiren kullanlr. 4.Al model: Deneme dkmlerinde ve ss eyas, biblo gibi nesnelerin dkmnde kullanlr. 5.Poliretan model: Hafif ama pahaldr. Kpk, mum ve cva; harcanan kalp kullanlan yntemlerde tercih edilen model malzemeleridir.

Modelin ierdii farkllklar

Kendini ekme pay kadar byktr. Talal ileme pay kadar byktr. Maaba kntlar mevcuttur. Blme yzeyine dik olan kenarlara, 1-3 koniklik verilir.

Model trleri
1.Serbest modeller 2.Levhal modeller 3.zel model ve model tertibatlar

1.Serbest modeller: Byk boyutlu ve az sayda para iin tercih edilir. Modelde dzlemsel bir
yzey varsa ve modeli kalb bozmadan karabiliyorsak, tek paral model kullanlr. Pratikte daha ok iki paral modeller kullanlr; ikiden ok paral modeller sknt yaratr.

11

iki paral serbest model

dkme hazr kalp kesiti

Kalplama srasnda modelin kumdan syrlmas mmkn deil ise; model iki paraya ayrlarak, alt ve st ksmlar gemeli(pimli) olarak yaplr. Pimlerle birbirine gre konumlar belirlenen bu iki ksmn birleme yzeyi, ayn zamanda kalbn blme yzeyidir.

2.Levhal modeller: Kalplama makinelerinin

kullanld durumlarda ve ok sayda kk parann retiminde kullanlr. Modelin st ve alt ksmlar, blme yzeyini oluturacak ekilde bir model levhasna monte edilir. ift tarafl levhalar orta sayda parann imalatnda, tek tarafl levhalar ise ok sayda parann seri imalatnda kullanlr.

3.zel model ve model tertibatlar a)Altlk ile kalplama: Blme yzeyi dzgn
olmayan serbest modellerin kalplanmas srasnda, kum, al veya ahap altlklardan yararlanlr. Kalplama srasnda nce, ahap altlk ve model zerine kum konularak alt kalp hazrlanr. Kalp evrilir ve altlk alnr, model kalr. st derece alt derecenin zerine konulur, kum ile doldurulur ve st derece hazrlanr.

b)ablon(mastar) ile kalplama: Dnel simetriye sahip paralarn kalplanmasnda, boyutlu

modeller yerine ablonlardan yararlanlr. Model retim masrafndan da tasarruf edilir. 12

Model tasarm
Modelin ekme paynn saysal deeri; parann ekline, metalin trne, dkm scaklna ve kalbn dklen parann bzlmesine kar gsterdii dirence gre seilmelidir. Modelciler, ekme paylarn model boyutlarna eklemek iin, ekme pay cetvellerinden yararlanrlar.

baz dkm malzemelerinin yaklak ekme paylar

dkm malzemesi kr DD beyaz DD temper DD basit karbonlu elik Mn elii Al alamlar Cu alamlar Mg alamlar Pb Zn ekme pay(mm/m) 10 20 15 23 30 15 17 15 26 14 13

leme pay; kullanlan metale, parann ekline, byklne ve ileme yntemine baldr. Mmknse, ilenecek yzeyler kalbn alt ksmlarna getirilmelidir. nk cruf, oksit ve dier katklar, dkm esnasnda st ksma ykseldiinden alt ksmdaki yzeyler daha temiz kar.

Model renk kodlar

Sar ; dkmden sonra ilenmeyecek yzeyler. Krmz ; dkmden sonra ilenecek yzeyler. Metalik ; serbest paralarn oturduu yzeyler. Siyah ; maa yuvalar. Yeil ; modelin dayanmn artrmak iin ilave takviye, kalpta brakt boluk daha doldurulacak.

Model malzemesini seerken dikkat edilecek kriterler

1.retilecek para says, 2.stenilen boyut hassasiyeti, 3.stenilen yzey hassasiyeti, 4.Parann bykl ve ekli, 5.Uygulanacak kalplama yntemi, 6.Maliyet.

Koniklik ve radyuslar
Model kalptan kolay ksn diye uygulanan koniklik, 150 mmden byk llerde verilir. Model tasarmnda, keskin ke ve kenarlardan kanlr. Radyuslar da kullanlr; aksi halde buralarda scak yrtlmalar oluur.

dkm malzemelerinin yaklak ileme paylar

malzeme ve model boyutlar(mm) dkme demirler 0-150 150-300 300-500 500-900 900-1500 dkme elikler 0-150 150-300 300-500 500-900 900-1500 demir d metaller 0-75 75-200 200-300 300-500 500-900 900-1500 ileme pay(mm) delik yzeyler st yzey 5 6 6 6 8 6 6 8 10 13 2 2 3 3 4 5

3 3 5 6 8 3 5 6 7 8 2 2 3 3 3 4

3 3 4 5 5 3 5 6 7 7 2 2 2 3 3 4

14

Maa ve maa sand

Dkm esnasnda dkm parasndaki boluklar oluturmak iin yaplan kalplama elemanna maa(i kalp) denir. Genellikle kumdan yaplr. Maalarn elde edilmesi iin kullanlan kalplama elemanna(maaya ekil veren kalba) maa sand denir. Maa sand metal ya da ahaptan yaplr.

ki paradan oluan maa sandnn iine kum doldurulup, sktrlr. Eskiden belli scaklktaki frnlarda stlan maalar, imdi rezistansl maa sandklar kullanlarak sertletirilirler. Ya da maann iine CO gaz baslarak sertleme salanr. Basnl dkmde maa metaldir; seramik kalplamada ise seramik maa kullanlr.

Kalp malzemeleri
1.Kum; (kum k. d. y., kabuk k. d. y.) 2.Metal; (kokil k. d. y., basnl d. y., srekli d. y., santrifj d. y.) 3.Al; (al k. d. y.) 4.Seramik; (hassas k. d. y., seramik k. d. y.) 5.Kum + reine; (kabuk k. d. y.)

1.Kum: Dnyada ve Trkiyede en ok kullanlan dkm yntemi, kum kalba dkm yntemidir. Maas da kumdandr. 2.Metal: Metal kalplar, Cr, Mo, W ve Vnun kullanld yksek alaml scak i takm eliklerinden talal ekil verme ile imal edilir. Bu 4 element kalp eliine yksek dayanm kazandrr. Ahap kalba gre yzey kalitesi daha iyidir. 3.Al: Deneme amal dkmlerde; aksesuar, ss eyas gibi paralarn dkmnde kullanlr. abuk yanmas, gaz geirgenliinin olmamas nedeniyle nadiren kullanlr. 4.Seramik: Refrakter zellii yksek olan bir malzemedir. Seramik amurunun hazrlanmas pahal ve zordur. Yzey kalitesi yksektir. Yksek alaml elik bile, seramik kalpta dklebilir. Seramik elie gre daha rijittir, P. . V. zellii ok dktr, krlgandr. Az sayda para iin uygundur. Kalp ancak bir kez kullanlr. Kuyumculukta, diilikte, silah sanayinde kullanlr. 5.Kum+reine: Novalak reine, heksametil tetramin gibi malzemelerin katlmasyla elde edilir.

Kalp kumu
Kalp kumu; kum, kil, su, kmr tozu vd. lerinden oluur. 1 ton malzeme dklebilmesi iin, 4-5 ton kalp kumu gerekmektedir. Kum olarak, lkemizde kolay bulunan silis kumu -silisoksit(SiO) tercih edilir. Kristalin yapya sahip olan SiO, ucuzdur; yanma scakl 1770-1990Cdir; genleme katsays 1.7dir.

15

Dkme hazr kalbn kesiti

Kum eitleri
1.Silis kumu 2.Zirkon 3.Kromit 4.Olivin Kumun genleme katsays nemlidir. nk souma srasnda ergiyik kalb ekmeye alr. %2-35 orannda kil, kuma katlr. Kil, kum tanelerini su ile birbirine balar. Bentonit kili ve kaalonit kili, kil eitleridir. Suyun oran, %1.5-8dir. Kmr tozu, gaz geirgenliini artrmak iin kuma katlr. Modelin yzeyine de, model kolay ksn diye kmr tozu atlabilir. Tala, saman, dana kl da, gaz geirgenlii iin kullanlabilir. Bu malzemeler abuk yanar, kalpta gzenekler yaratr, gaz kn salar.

Kalp kumlarnn snflandrlmas

1.Elde ediliine gre, 1.1.Doal kalp kumu; doadan elde edildii gibi kullanlan kum. 1.2.Sentetik kalp kumu; saf silis kumuna kil, su, kmr tozu ve dier maddelerin isteimize gre ilave edilmesiyle elde edilir. Daha ok, bu kullanlr. 2.Kullanma durumuna gre, 2.1.Eski kum; daha nce kullanlm kum. 2.2.Yeni kum; hi kullanlmam kum. 3.Kalptaki bulunma yerine gre,

3.1.Model kumu; daha kaliteli, ince taneli. 3.2.Doldurma kumu; daha ucuz, iri taneli.

Pratikte buna uyulmaz; kum kademeli olarak dklmez. Ancak dorusu budur.

Kalp kumundan beklenen zellikler

1.Kolay ekil alabilmeli ve eklini koruyabilmeli nce taneli kum, model yzeyini daha iyi sard iin yzey kalitesi daha yksek olur. stenen kum, mmkn olduunca eit byklkte, atlaksz ve oval olandr.

Elek analizi
Bu test ile kum tanelerinin bykl ve dalm tespit edilir. kum tane ap(mm) 1.5 1.0 1.5 0.6 1.0 0.3 0.6 0.2 0.3 0.1 0.2 0.06 0.1 <0.06 adet 4 6 10 20 30 60 100 200 elek no 1 2 3 4 5 6 7 8

16

8 kat elekten oluan bir dzenee deney kumu konur ve 5 dk. elenir. Her elekteki gz aralklar farkl ve deiik aptaki kum tanelerini tutacak ekildedir. Eleme ilemi sonrasnda, elekteki kum miktarlarna gre tane bykl dalm erisi elde edilir. Tane bykl dalm aral, kumun kalitesini gsterir. Aralk daraldka daha homojen bir kum var demektir, kum kalitesi artyor demektir. 2.Dayanm zellii olmal 2.1.Ya basma dayanm Sv metal, kalp kumuna hidrostatik basn uygular. Kumun bu basnca direnci, zellikle byk kalplarda nemlidir.

2.1.Ya makaslama dayanm Hacim arttka hidrostatik basn da artar. Ya basma ve ya makaslama dayanmlar, kil miktarnn artmasyla artar.

%kil b %kil m %kil Gg

2.3.Kuru eme dayanm Genellikle maalara uygulanr.

17 2.4.Kuru ekme dayanm

3.Gaz geirgenlii zellii olmal Kalp kumu gzenekli olmal ki, gaz k salansn.

%kil Gg

4.Scaa(atee) dayankllk zellii olmal Kalp kumu, yksek scaklklarda zelliini korumaldr. Kumun atee dayanm testi ile bu zellii incelenebilir. Bunun iin, 100 gr saf silis kumu 900Cye stlm bir frna konur, 1 saat beklenir. Is 50C artrlr, tekrar 1 saat beklenir. Bu ilem, kum dalmaya balayncaya kadar devam ettirilir. Bu ekilde, kumun atee dayanm scakl belirlenir. 5.Dkmden sonra tekrar kullanlabilmeli 6.Snek olmal Scaklk karsnda sertleip, atlamamal; ok sert ya da ok yumuak olmamal. 7.Maliyeti dk olmal, kolay bulunmal

Kumla ilgili deneyler

1.Kil miktar tayini deneyi 100 gr(m) kurutulmu doal kalp kumu, iyice ykanr, kurutulur. Yeni arl saptanr. %kil = m-m (x 100 rnek: m = 95 %kil = %5 m 2.Nem miktar tayini deneyi 100 gr(m) nemli doal kalp kumu, frnda kurutulur. Tekrar tartlr ve m bulunur. %nem = m-m (x 100 rnek: m = 93 %nem = %7 m 3.Kalp sertlii tayini deneyi Brinell sertlik deneyinde kullanlan cihaza benzer bir cihazla yaplr. Utaki bilya, kalp kumunda farkl yerlere batrlarak sertlik deeri okunur. 4.Maa sertlii tayini deneyi Kullanlan cihazn u ksmnda freze aksna benzer bir u vardr. Cihaz kuma batrlr; kumu kemirmeye balad andaki deer okunur. Btn bu deneyler, dkmhanede bulunan kum laboratuarnda yaplr.

Kum laboratuarnda bulunan malzemeler

3mm apnda numune elei, Hassas laboratuar terazisi, Darbe aleti(numune hazrlama cihaz), Dayanm len hidrolik niversal cihaz, Gaz geirgenlii cihaz, Eleklerle sarsma cihaz, Ykama kaplar, Kartrc(numuneleri hazrlarken kullanlr), Etv(elektrikli hassas frn), Lup veya mikroskop, Kalp sertlii lme cihaz, Maa sertlii lme cihaz.

18

yeni kum

eski kum

kurutma frn

sarsma

ezici merdane

ezici merdane

elek

manyetik ayrc

elek

yeni kum

kil

su

kmr .tozu

eski kum

19
kartrc

savurma

kalplama

dkm

kalp bozma

Kalp kumu hazrlama tesisi

Bir dkmhanenin hedeflenen kapasiteye ulamas, sistemli almayla mmkndr. rnein, 80.000 ton/yl kapasiteyle alan bir dkmhane-1 sene 260 ign olursa-, gnde 300 ton dkyor demektir. 1 ton metal dkm iin 4-5 ton kum gerektiinden, buradaki kum hazrlama tesisi, hi durmadan almak zorundadr. Yeni kumun scakl frnda alndktan sonra, merdanelerden geirilerek topaklar krlr. Elekten gemeyen kumlar, tekrar ezici merdanelerden geirilir. Eski kum ise, sarsma tezgahndan ve merdanelerden geirilir. Sonrasnda manyetik ayrcda apaklar ve metallerden ayrtrlr. Elekten gemeyen kumlar, yine ayn ileme tabi tutulur. Kalplama blmnden istenen karm oranlarndaki malzemeler, kartrc ve savurma tezgahlarndan sonra kalplama blmne gider. Bu karmda, eski kum oran yeni kuma gre daha oktur. Kalplar hazrlanr, dkm gerekleir. Kalp bozma blmnde kalplar bozulup, paralar alnr; kum tekrar eski kum blmne aktarlr. Ve bu dng devam eder.

Maa kumundan beklenen zellikler

1.Kalp kumuna gre daha kaliteli olmal Tamam, yeni ve ince taneli kumdan olmaldr. nk maa, parann i ksmn oluturur. Dkm sonrasnda parann i ksmnda oluan hatalar ortadan kaldrmak zor ve bazen de imkanszdr. Bu yzden maa ile oluturulan yzeyler temiz olmal, boluklar hatasz kmaldr. 2.Kolay ekil alabilmeli 3.Isya dayanm yksek olmal Maann kumu ok daha yksek scaklklara dayankl olmaldr. nk dkmde, maann tamam sv metalin iinde kalr. 4.Gaz geirgenlii yksek olmal Gaz k sadece maa balarndan salanr. Bazen gerekli durumlarda maa iine zerinde delikler bulunan bir boru konur. 5.Ya dayanm olmal Elle kalplamada daha nemlidir. 6.Sv metalin basncna dayanabilmeli 7.Kuru eme ve kuru ekme dayanm olmal 8.Metalin kendini ekmesine uyumlu olmal 9.Maann genlemesi, parann genlemesine uyumlu olmal 10.ok gaz oluturmamal 11.Dkmden sonra dkm parasndan kolay karlabilmeli Maa kumu; dayanm ynnden ve yanma ynnden, nemlidir.

Maa kumu balayclar

1.Donma esnasnda dayanm kazanan balayclar %12 su katlm maa kumu, -18Cde dondurulur. Dkmde donmu olarak kullanlr. Ancak ar gaz kna neden olur, nadiren kullanlr. 2.Oda scaklnda dayanm kazanan balayclar sodyum silikat(cam suyu) imento %10-12 orannda imento katlm maa kumu, maa sand iinde 8-32 saat bekletilir, sonra dkmde kullanlr. karmas zor olduu iin pek kullanlmaz. sentetik-organik reineler 3.Istlarak dayanm kazanan balayclar hayvansal ve bitkisel yalar Bezir ya eskiden ok kullanlrd. Dkm scakl dk olan malzemelerde uygundur. ok fazla kullanlmyor. reineler sodyum silikat melas eker pancarndan elde edilir. Unlar 4.Ate kili Dayanm ynnden ve yanma ynnden, son are olarak, byk paralarda kullanlr. Sanayide kullanlan maa balayclar Sodyum silikat, melas ve reinelerdir.

20

Dereceler
erisinde kalp kumunun sktrlarak kalbn meydana getirildii ereveye, derece denir.

Derece yaplan malzemeler

ahap; ideal deildir, esner. KDD; en rijididir, ancak ardr. D; sac; ok kullanlr, hafiftir. hafif metaller; Al gibi.

Dereceler genellikle 4 ke olur. Ancak parann ekline gre; soumann dengeli olabilmesi ve az kum kullanmak iin farkl ekillerde dereceler kullanlr. Dairesel, okgen ve zel dereceler.

21

Kalplama
Modelin kumda brakt bolua kalp denir. Kumdan kalp yapmna da kalplama denir. Kalplamada en nemli nokta kumun derece iinde sktrlmasdr.

Kalplama yntemleri
1.El ile kalplama 1.1.Derece ile kalplama 1.1.1.Model ile kalplama 1.1.2.Model plakasyla kalplama 1.1.3.Mastar ile kalplama 1.1.3.1.Dkme mastar ile kalplama 1.1.3.2.Syrma mastar ile kalplama 1.1.3.3.Arda kalplama 1.2.Yerde kalplama 2.Makine ile kalplama 2.1.Basma yntemine gre alan makineler ile kalplama 2.2.Sarsma yntemine gre alan makineler ile kalplama 2.3.Sarsma-basma yntemine gre alan makineler ile kalplama 2.4.Derecesiz otomatik kalplama yntemleri 2.4.1.Disamatik kalplama yntemi 2.4.2.Universal derecesiz otomatik kalplama yntemi 3.Fiziksel balaycl kalplama 3.1.Vakum ile kalplama yntemi 3.2.Manyetik kalplama yntemi

Mastar ile kalplama: Byk paralar iin yaplabilir. Yerde kalplama: ok byk paralar iin, zemine ukur kazlarak yaplr. Can ve mal gvenlii asndan, ok byk hacimli dkmlerde emniyetlidir. Makine ile kalplamann avantajlar Dkmhanelerde en ok zaman kayb kalplama blmnde yaanr. Bunu, srekli gelien makine ile kalplama yntemleri deitirmeye balamtr ve birok avantaj salamtr. zellikle ok sayda kk parann, hzl bir ekilde kalplanp seri retilmesini salar. ilikten tasarruf salar. Zamandan tasarruf salar. Daha hassas kalplar elde edilir. Daha kaliteli paralar elde edilir. Disamatik kalplama yntemi: Bir dkmhanenin kapasitesini belirleyen frnlarnn bykl deil, eldeki derece saysdr. Disamatik kalplama makineleri ile dereceye bamllk ortadan kalkmtr. Kk ve seri retim gerektiren paralar iin ideal olan bu yntemde, sistematik bir ekilde alan otomatik tezgahlar gelitirilmitir. Derecesiz, dey blme yzeyli kalplar 24 saat aralksz retebilen tezgah, konveyr bant ile bu kalplar ileri doru tar. Bir yandan da sv metal kalplara dklr. Soumaya balayan kalplar, bandn sonundan derek kumu paras ayrlr. lk yatrm maliyeti yksek olmasna ramen aralksz ve verimli alan bir yntemdir. Vakum ile kalplama: 12 tona kadar para dklebilir. Kil, kmr tozu kullanlmaz. Sadece 30Cnin altnda tutulmu kum kullanlr. Kum hazrlama blm yoktur. P(eksi basn) kullanlarak, vakum ile kalbn ekli hzl bir ekilde oluturulur.

Kalplamann aamalar

22

Dklecek parann teknik resmi izilir.

Malzeme cinsi, dkm says, ekme pay ve ileme pay belirlenir.

Yeni boyutlar ortaya kar. Modelin kalptan kolay kmas iin, eim de hesaba katlr. Modelin teknik resmi izilir.

Model, istenen malzemeden retilir.

Blme yzeyinde, pim ve pim delikleri oluturulur.

Maa sandnda maa hazrlanr.

Pimsiz model yars, dereceye yerletirilir. Modelin zeri, kmr tozu ile tozlanr. Kum dklr, sktrlr. Fazla kum syrlr. Gaz k iin ileme yaplr.

23

Alt derece ters evrilir, zerine st derece konur. st model, pimleri oturacak ekilde alt modelin stne konur.

st modelin zeri, kmr tozu ile tozlanr. Kum dklr, sktrlr, fazlas syrlr. Takmlarla kc ve yolluk oluturulur. Gaz k iin ileme yaplr.

st derece kaldrlr. Alt ve st modeller dikkatlice karlr. Alt kalpta hazne ve meme oluturulur. Maa yerletirilir. st derece tekrar alt derecenin stne konulur. Dereceler yanlardan saplamalarla sklarak, kalp dkme hazr hale getirilir.

Kalplarn arlatrlmas
Ergimi metal, suyun 8 kat basn yaratr. Byk paralarn dkmnde, kalbn maruz kald hidrostatik basnca kar, kalbn zerine arlk konur. P= h P: hidrostatik basn : younluk h: ykseklik Ga= (1.25-1.50) [ (f h k) - (F H d) ] f: kalbn yzey alan(dm) h: yolluun ykseklii(dm) k : kalp malzemesinin younluu (kg/dm) F: derecenin yzey alan(dm) H: derecenin ykseklii(dm) d: sv metalin younluu (kg/dm) 24

Dkmde verim
Dkmden sonra, kc ve yolluklar kesilmeden brt arlk tespit edilir, parann bitmi hali ile orantlanr. dv = n. p. a. (net a./ brt a.) b. p. a.

Kalplama rnei 1:
150 adet Malzeme: DD ekme pay: %1

Parann teknik resmi

25

Modelin teknik resmi

Dkme hazr kalbn kesit resmi

Kalplama rnei 2:
100 adet Malzeme: DD ekme pay: %1

Parann teknik resmi

26

Modelin teknik resmi

Dkme hazr kalbn kesit resmi

arj blm
Dkmek istediimiz malzemenin hurdasnn hazrland blm.

Ergitme frnlar ve takm

Dkmclkte ergitme ilemi, ergitme frnlar ve ocaklarnda gerekletirilir.

ergitilen malzemelere gre ergitme frnlar

yakt cinsi kmr yakt ekli topak halinde toz halinde briket halinde belirli byklkte (limon by.) sv malzeme DD DD DD DD demir olmayan malzemeler demir olmayan malzemeler demir elik demir olmayan malzemeler demir elik demir olmayan malzemeler frn kupol oca alev oca kupol oca kupol oca pota oca pota oca Siemens-Martin frn pota oca Siemens-Martin frn pota frn elektrikli diren frn indksiyon frn ark frn indksiyon frn

kok

fuel-oil

gaz

sv

elektrik

27

her trl metal demir esasl metaller

Ergitme ocaklar
1.Kupol oca 1.1.Souk haval 1.2.Scak haval 1.3.Depolu 2.Alevli frn 2.1.Taval frn 2.2.Tamburlu frn 3.Pota oca 4.Siemens-Martin frn 5.Elektrikli frn 5.1.Pota frn 5.2.Diren frn 5.3.ndksiyon frn 5.3.1.Alak frekans 5.3.2.Orta frekans 5.3.2.Yksek frekans

5.4.Ark frn 5.4.1.Vastal 5.4.2.Vastasz 5.5.Elektron bombardman frn

1.Kupol oca
Soba borusu gibi, aplar 0.7-2.5 m olan silindirik sactan imal edilir. Kalnl 10-15 mm olan sacn iine, ate tulas denir. mali ucuzdur. 1 kat mermer tozu, 1 kat metal ve 1 kat kmr frna konur. Alttan ergiyen metal alndka, stten kat kat arj konulur. 1600C scaklk elde edilir. Alttan verilen havann ekline gre, souk haval ve scak haval trleri vardr. Kapasiteleri 15 ton/he kadar kan kupol ocaklar vardr. Tok paralar eritilebilir, talal hurda kullanlmaz. Ocan yannda ergimi metalin bir depoda 1600Cde tutulduu trne de, depolu kupol oca denir. Kmrden tr C oran belirli bir deerin altna indirilemediinden, elik dkm yaplamaz.

2.Alevli frn
Kmrn ss, ergitilecek metali yalayarak bacadan kar. Tamburlu trnde, malzemenin stld blm srekli dner.

3.Pota oca
Dk kapasite, dk ergime derecesi. Alttan stlan potann iindeki hurda erir. Kmr, fuel-oil veya gaz kullanlr.

4.Siemens-Martin frn
Fuel-oil veya gaz ile alan, hava flemeli bir sistemdir. Yksek alaml elik retilen, pahal bir frndr.

5.Elektrikli frn
Pota frnlarnda ve diren frnlarnda rezistans ile stlan potalarda, 800-1200C de demir olmayan metaller ergitilir. ndksiyon frnlarnda, transformatr kullanlr. Pota etrafndaki bakr bobinin manyetik alan etkisiyle, s elde edilir. 15 ton/he kadar klabilir. Ark frnlarnda, elektrotla ark oluturularak s elde edilir. Saatte 75 tona kadar ergitme yapabilen, yksek teknoloji gerektiren bir yntemdir. Olduka pahal bir kurulumu olduundan, 24 saat almaldr. Srekli dkme uygundur. Elektron bombardman frnlarnda x nlar kullanlr. Yksek teknoloji gerektiren bu frnlar, lkemizde mevcut deildir. Nasa gibi kurumlarda kullanlyor.

28

Frn seilirken dikkat edilecek hususlar

1.Ocan kapasitesi, 2.Dklecek en byk parann arl, 3.Dkm parasnn ekli(karmak ekilli paralarn dkm scakl yksektir; akclk da nemlidir), 4.Dkm parasnn kimyasal bileimi, 5.arj malzemesinin temini ve bileimi, 6.Yakt veya g fiyatlar, 7.Yatrlacak sermaye miktar, 8.i temini ve imkanlar, 9.Daha nceki tecrbeler.

Potalar
Sv metali frndan tayarak kalba dkmeye yarayan eleman. 1.El potalar; 5-10 kg ergimi metal iin, 2.atall potalar; 10-50 kg ergimi metal iin, 3.Vinli potalar; elik sactan, ii ate tulas ile kaplanmtr. Kalba cruftan arndrlm sv metal dkmek amacyla, tkal ve perdeli potalar kullanlr.

PLASTK EKL VERME

Malzemenin, plastiklik zelliinden faydalanarak, ktlesinden hemen hemen hibir ey kaybetmeden belirli bir ekle sokulmasyla ilgili ynteme plastik ekil verme denir. Ktle deimez, ama hacim deiebilir. P. . V. de malzeme, ilemin banda ve sonunda daima kat fazdadr. Tala kaldrmadan, ergitmeden, normal veya teetsel bir d kuvvet uygulayarak ekil deitirilir. Srekli dkm yntemi ile elde edilen ingot, slab, bloom ve biletten; sac, levha, ubuk, profil ve tel gibi yar mamul retmek iin uygulanan P. . V. ye 1. dereceden P. . V. denir. Bu yar mamllere son eklini vermek iin uygulanan P. . V. ye ise 2. dereceden P. . V. denir.

ekme deneyinin nemi

Uygulanmas kolaydr. Deney sonucunda, malzemeye ait elastiklik snr, rezilyans, akma dayanm, ekme dayanm, tokluk, uzama deeri gibi mekanik zellikler elde edilir. ekme deneyi srasnda 3 eit ekil deiiklii gzlenir. 1. Elastik(kaybolan) . d.: ekme kuvveti ortadan kalktnda, ekil deitirme de ortadan kalkar. Malzeme ilk haline dner. 2.Elastoplastik . d.: ekme kuvveti ortadan kalktnda, malzeme ilk hali ile son hali arasnda bir noktadadr. 3.Plastik(kalc) . d.: ekme kuvveti ortadan kalktnda, malzeme son eklini korur ve ilk ekline dnmez.

29

Lineer elastik ekil deitirme

Lineer olmayan elastik ekil deitirme

Elastoplastik ekil deitirme

Plastik ekil deitirme

K: kopma noktas C: max. ekme dayanm A: akma dayanm B: elastiklik snr

Plastik ekil verme eitleri

Uygulanan kuvvetin etki ekline ve uygulanan yntemlere gre 3 ekildedir. 1.Vastasz basma ile ekil verme 2.Vastal basma ile ekil verme 3.Bkme ve burma 1.Vastasz basma ile ekil verme a)Serbest dvme ve basma Dvme, hzl ve darbe ile; basma ise, yava ve sreklidir. El ile veya ahmerdan, pres ya da zel dvme makineleri ile; sadece uzatma ve geniletme eklinde imalat. Flamay engellemek amacyla pres ile malzeme aras yalanr. Gerek donanm, gerekse eleman ynnden farkl bir yntemdir. Az sayda, zel, byk paralara ekil verilir. Seri retim iin uygun deildir. yi bir iyap ve yksek bir dayanm zellii kazandrr. Karmak ekilli paralar dvlemez; basit ekilli paralar iin uygundur. Plastiklik zellii yksek olan malzemelere ekil verilir. Malzemeye scak halde ekil verilir. lem kaba olduu iin, ileme paylar(toleranslar) da kabadr. Uzatma ve geniletme yaplr. b)Dz haddeleme Merdaneler ile malzemeyi ezme ve yasslama yntemidir. 2.Vastal basma ile ekil verme Farkl kalp ve mastarlarla malzemeye ekil verilir. a)Kalpta dvme ve basma eitli kalplarla dverek ekil verme, delme(zmba ile), yma(toplu ine, cvata, ivi imalat), damgalama(metal para, altn imalat)

30

ok sayda para imalat yaplabilir. Yzey hassasiyeti daha yksektir. ilik ve maliyet azalr.

b)Kalibreli haddeleme(kanall merdanelerden geirme) c)Ekstrzyon(daha ok Al, Cu, Mg presle bir matristen geirilir) d)Boru imali(dikisiz boru imali) e)Tel ekme f)Kesme(keski ile) g)Derin ekme h)Yarma(keski ile) i)Svama 3.Bkme ve burma Bkm; bkme kalplarnda veya apkant preslerde yaplr(boru bkm, silindir ve koni imali gibi). Burma; burarak ekil verilir(ferforje imalat gibi).

Dvme ve basma vastalar

1.ahmerdanlar 1.1.Srtnmeli 1.2.Krankl 1.3.Silindir pistonlu 1.4.Buharl 2.Presler 2.1.Mekanik presler 2.1.1.Krankl 2.1.2.Eksantrik 2.1.3.Friksiyon 2.2.Hidrolik presler 3.Yatay dvme makineleri Hangisinin seilecei, i parasnn malzemesinin dvme kabiliyetine baldr. Karmak ekilli paralar hidrolik preste, Byk paralar ahmerdanda, Az ve kk paralar hidrolik preste, Saclar hidrolik preste, ekillendirilir.

31

ahmerdanlar
Bir rs ve eki sistemiyle, i parasnn dvlmesini salayan makinelerdir. Vuru iddeti ayarlanabilmeli, Vuru says ayarlanabilmeli, rs ve ekice, eitli dvme takm ve kalplar balanabilmelidir.

Presler
Hidrolik presler, mekanik preslere gre daha byk tonajlar basar. Yksek basnl akkan sistemi ile alr. Yava alr, etkili basar.

Haddeleme
Birbirine zt ynde dnen; merdane ya da yufka denilen silindirler arasndan, plastiklik zellii olan parann geirilmesiyle uygulanan plastik ekil verme ilemidir. Malzeme, srtnme kuvvetinin etkisiyle merdanelerin arasndan geerken srekli ezilir. Malzemenin kalnl azalr, boyu ve genilii artar, dzgn bir yzey kar. Haddeleme ile, sac, levha, bant, folyo, inaat demiri, tren ray, elik profiller, dikisiz elik boru imal edilir. Kalpta dvmede en nemli eleman kalp iken, haddelemede ise merdanedir. Souk haddelemede, merdane ap dk tutularak temas yzeyi az olsun istenir. Bylelikle ezme kuvveti artar.

yzey/hacim souk haddeleme hacim/yzey scak haddeleme

Merdanelerin kapma as 18-42 olmaldr. KA > 42 merdane malzemeyi kapamaz, iter. KA < 18 malzemeyi az ezer, verim der.

Merdane tipleri
1.Dz merdane; yass yzeyler elde etmek iin,

32 2.Kalibreli merdane, 2.1.Ak kalibreli; inaat demiri imal etmek iin,

2.2.Kapal kalibreli; ray demiri gibi profiller imal etmek iin,

3.Kademeli merdane; lama demiri retimi iin(dikdrtgen kesit), ancak pek kullanlmaz.

Ekstrzyon
Plastik zellii olan billet(ktk) halindeki malzeme, belli bir matristen hidrolik presin basksyla geirilerek, uzun profillere dntrlr. Sonrasnda istenen boylarda kesilerek kullanma hazr edilir. Al, Mg, Cu gibi malzemelerden pencere pervazlar, duakabin profilleri, sineklik profilleri vb. elde edilen bu ileme ekstrzyon denir.

Plastik ekil verme mekanizmalar

1.Kayma mekanizmas 2.kiz teekkl 3.Srnme 1.Kayma mekanizmas Metalsel malzemeler bu 3 sistemden biriyle, en ok da(%99u) kayarak ekil deitirir. Kaymalar, malzemenin kafes yapsnda en fazla atomun bulunduu dzlemlerde-kayma dzlemlerindeolur. Bu dzlemlerde atomlarn en sk dizildii dorultuya da, kayma dorultusu ya da kayma yn denir. Kayma dzlemi ve kayma dorultusunun oluturduu sisteme kayma sistemi denir. Kayma sistemi ne kadar ok ise, o malzeme o kadar kolay ekil deitirir. Kayma sistemi says kym kafes sisteminde 24tr, khm kafes sisteminde 12, sph kafes sisteminde ise sadece 6dr. Kayma dzlemleri bazen kmeleerek devam ederler. Buna kayma band denir. 2.kiz teekkl Malzemenin P. . D. zellii zayfsa ve kayma mekanizmas ile ekil deitiremiyorsa, ikiz teekkl ile ekil deitirebilir. Bu durumda kristal kafesin bir ksm deforme olarak, kendisine bitiik deforme olmam ksma bir ayna imaj oluturur. Kaymada teleme miktar, yani atomlarn yer deitirmesi, atomlar aras mesafenin katlar kadardr. kiz oluumunda ise atomlar, atomlar aras mesafenin bir kesri kadar hareket ederler. 3.Srnme Malzeme, en fazla plastik ekil deitirmelidir. Ancak bu durumda, malzeme kullanlmaya devam eder. Taneler elastik, tane snrlar ise plastik ekil deitirirler. Yksek scaklklarda belirli bir kullanmdan sonra, malzemenin tane snrlarnn dayanm azalr, kalc ekil deitirme balar. Bu olaya srnme denir. 33

Kritik kayma gerilmesi

Kayma dzleminde kaymann olabilmesi iin gereken kayma gerilmesine kritik kayma gerilmesi denir. Teetsel kuvvetle oluur. En rahat kayma, 45 eimli dzlemlerde gerekleir(max. kayma gerilmesi).

Krlma
Bir malzemenin tane dayanm, tane snr dayanmndan yksekse, malzemede meydana gelen krlma tane snrlarnda meydana gelir. P. . iyi olmayan malzemelerde gerekleen bu krlmaya gevrek krlma denir. Bir malzemede tane snr dayanm, tane dayanmndan yksekse, malzemede krlma tanelerde meydana gelir. P. . iyi olan malzemelerdeki bu krlmaya ise snek krlma denir. Homojen olmayan malzemelerde de kark krlma meydana gelir.

gerilme
Bir cismin zerine uygulanan zorlama, gerilmeleri ortadan kaldrd halde, cisim bir gerilme sistemi tayorsa buna i gerilme(kalnt gerilme) denir. Souk ekillendirmede, malzeme ktlesinde her yer homojen olarak ekil deitirmiyorsa; scak ekillendirmede ise, homojen olmayan soumalar oluyorsa, i gerilmeler oluur. Bunlar, gerilme giderme tavlamas ile giderilir.

Yeniden Kristalleme (Yeniden billurlama)

Metalsel malzemelerde kristal yap vardr. Souk ekil deitiren malzemelerin, hemen hemen btn zellikleri kaybolur. P. . ni yeniden kazandrmak iin malzemeye uygulanan sl ileme rekristalizasyon denir. Rekristalizasyon iin souk ekillendirme derecesi, %10un zerinde olmaldr. Bu deer %8-10 arasnda ise, tane bykl max. olur. Tavlama sresi ve tavlama scaklna da dikkat edilmelidir. Tyb= 0.4Te 34

Souk ekil deitirme

Yeniden kristalleme scaklnn altndaki bir scaklkta yaplan ekil deitirmeye, souk ekil deitirme denir.

Souk ekil deitirme derecesi

F-F (x 100 F rnek: F = 100 mm, F = 90 mm %z = %10 %z=

Scak ekil deitirme

ekil deitirme, yeniden kristalleme scaklnn stndeki bir scaklkta yaplyor ise, scak ekil deitirme adn alr. Scak ekil deitirme sonucunda, rekristalizasyon nedeniyle malzemenin hibir zellii deimez. Scak tavlama ile, akma gerilmesi aaya ekilir. Bylelikle daha kk kuvvetlerle, daha abuk ekil deitirmek mmkn hale gelir.

Plastiklik zellii
Plastiklik zellii, kullanlan malzemenin yapsndaki bileenlerin plastikliine, miktarnn oranna, ktlenin byklk ve miktarnn dalmna baldr. elikle dkme demiri ayran en nemli zellik, eliin plastiklik zellii olmasdr.

Plastiklik zelliini etkileyen faktrler

1.Bir malzemenin plastik olabilmesi iin, bileenlerinden en az birinin plastik olmas arttr. 2.Malzeme ierisinde bulunan ve plastik olmayan grafitler, cruflar, metalsel bileikler toplu halde bulunmamaldr. 3.Malzemenin kafes yaps nemlidir. Kym ve khm de kayma sistem says P. . 4.Scaklk P. . 5.Dislokasyon younluu P. . 6.%C P. . 7.Segregasyon(boluklar) P. . 8. Alamlar, saf malzemelere gre daha az P. .ne sahiptir.

35

Souk ve scak ekillendirmenin karlatrlmas souk ekillendirme

souk sertleme, pekleme ortam scaklnda plastiklik zellii olan malzemeler ayn ekil deitirme derecesi iin daha fazla enerji kk hacimdeki ekil deitirmeler ince kesitli mamller iin gevrek bir iyap elde edilir tufal oluumu yok; hassas toleranslarda alma homojen olmayan ekil deitirmelerden tr i gerilmeler oluur

scak ekillendirme
ayn mekanik zellikler ekil deitirme direnci yksek olan ve yksek scaklkta plastik olan malzemeler ayn ekil deitirme derecesi iin daha az enerji byk hacimdeki ekil deitirmeler kaln kesitli mamller iin sk yapl, srekli lifli, dinamik soumalara dayankl bir iyap elde edilir tavlama ile, yzeyde hzl oksidasyon sonucu tufal oluur; tolerans aral yksektir homojen olmayan soumalardan tr i gerilmeler oluur