Leħen Il-Qala - Għid 2013

Habemus Papam Franciscum
A vast range of headboards / beds
all sizes available and even to clients specifications
Leen il-Qala - Gid 2013
Il-Kelma tal-Aripriet
Rev. Kan. Dr Joe Zammit
Naseb li lkoll taqblu li l-messai li gaddewlna l-Isqjiet tagna gal qabel l-elezzjoni enerali huma messai mhux biss qawwija ida wkoll attwali u galhekk ma jgoddux biss ga-mien ta qabel l-elezzjoni imma anki gal quddiem. Min minna ma jgox il-familja, il-enerazzjoni aguga, lil min hu bonju, l-ambjent li h nitarrku u li minnu niddependu biex ngixu l-ajja li Alla silifna? Tant hu hekk li ana bala parroa dawn l-aar erba snin ippruvajna niokaw proprju fuq l-ewwel ew punti u dan gamilnieh billi ddedikajna l-idma pastorali tagna sentejn gall-adolexxenti u -gaag u sentejn gall-familja. Dwar min hu bonju gamilna kull ma stajna biex inommu r-radju tal-komunit miftu sabiex jibqa jkun wens gall-morda u l-anzjani li jintasbu bilfors id-dar minabba l-kundizzjoni prekarja taghom. Dwar l-ambjent mgandniex xi ngidu, kemm hu gal qalbna, u dan gamilnih billi dejjem ammejna fmona li dan hu patrimonju komuni u li jixraqlu kull rispett minn kuladd, spejalment fejn jidol vilupp biex dan ikun wieed sostenibbli. Bdan irrid ngid li l-Pastorali tal-Isqjiet tagna ma asditniex anzi kkonfermatna t-tajjeb. U din galija hija ta konsolazzjoni kbira gax isser li l-polz tar-rgajja spiritwali tagna, u dan bala Konferenza Episkopali, jiieri biktar insistenza u importanza, huwa l-polz tal-parroa tagna. Dan jindika, u dan ngiduh gall-glorja ta Alla, imma dovut gax brispett lejn il-verit, li ana dejjem arisna l quddiem u wara din l-istqarrija tal-Isqjiet, dan irriulta li konna d-direzzjoni t-tajba. Kif kien jgid il-Papa, Beatu wanni Pawlu II, min iares il quddiem jagmel l-istorja. Gall-grazzja tAlla nistgu ngidu li -okon tagna ktibna bia gira mill-istorja tal-Knisja fpajjina.
- il-Qala Lehen
Il-41 Sena No. 114 - Serje E - No. 25 Gid 2013
FDin il-ara
Il-Kelma tal-Aripriet Editorjal Habemus Papam Franciscum Messagg tal-E.T Mons. Isqof Mario Grech 40 sena Leen il-Qala - Il-Qawwa tal-Kelma English Speaking Corner Il-volontarjat s-sojet tagna llum Patri Filograssi u l-Kunizzjoni San uepp Fostna Fuq Tlieta toqgod il-Borma L-Gid il-Kbir Festa ta elebrazzjonijiet u Tradizzjoni Katakei - Lq. 7; Vers 1-17 Taglim fuq is-Sibt Qaddis tal-Gid Il-Qsim tal-Hob In Fractione Panis Frak ta Storja Funeral bMessa... Il-ea Il-Qala ssir Parroa t-28 ta April 1688 Mid-Djarju ta uepp Debono Servizz mill-Vatikan Il-Liar ta Turin: Veru jew Falz? Apprezzament: Patri Gabriel Bartolo OFM. Cap. Seminar Parrokkjali Opri odda u restawr li sar mis-sena 2005 sas-sena 2012 geltna nqumu tajtna xnasbu... Fratellanza ta San uepp tmexxi Purissjoni tal-imga l-Kbira Il-aruf tal-Gid Tagna L-Anlu ta Kemmuna Programm tar-Randan sa Gid il-amsin 2013 Novella - Il-pai fuq il-ustizzja Gozo International Celebration Australian Qala Association Persunai Qalin - Il-Maistrat Salvatore Attard,LL.D. Il-Barabba tat-Tniebri u t-Terremot Rokna Letterarja Kronaka tal-Parroa Ritratt tal-ara 1 3 5 8 8 12 13 15 17 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 44 45 47 51 53 55 57 59 64 65 69 71 75 77 81 83
B O R D E D I TO R JA L I
Ar. Kan. Joe Zammit Chairman Mario Bugeja Pubblikatur tar-Rivista Mary Josette Xerri Joe Grima Qari tal-Provi Lorne Cremona Frank Ion Magro Ritratti Euchar Mizzi Editur Mary Josette Xerri Philip Pisani Doris Cutajar bir tar-Reklami Victor Grech Fr. Charles Buttigieg Membri
Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uju Parrokkjali, Pjazza San uepp, Qala, Gawdex. Tel/Fax: 2155 6684 Mobile: 9940 3612 Toro tliet darbiet s-sena, x-xhur tApril, Awwissu u Diembru, u titqassam bxejn ida kull oerta tii aettata. Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-artikli li jiu ppubblikati mhumiex neessarjament dawk tal-Bord Editorjali. Kull korrispondenza gandha tintbagat lill-Bord Editorjali, Leen il-Qala, Dar Parrokkjali, Pjazza San uepp, Qala, Gawdex, jew e-mail: lehenilqala@gmail.com Issettjat: Mario Bugeja. Mob: 9960 3167 Stampat: A&M Printing Ltd. Qala. Tel: 2155 3217
Fresh Fish Supplies
FISH MARKET
2
Marr Road, Gajnsielem, Gozo Tel: 21560 686 - 21555 668 - Fax: 21555 668 - Mobile: 9943 9012
L-Editorjal
LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA MAGNA

(Erbgin Sena ta Tixrid tal-Kelma t-Tajba lill-Qalin Kollha)
L-Gid il-Kbir. L-ikbar festa tal-Knisja Kattolika. Il-pedament tal-Fidi tagna! Kien proprju -Gid il-Kbir tas-sena 1973 erbgin sena ilu, meta l-Parroa tagna tal-Qala aret l-ewwel Gazzetta Parrokkjali tagha Serie A. Gazzetta ta qies normali tal-urnali ta kuljum, li kien ha sitt pani u li kellha bala l-artiklu prinipali tagha, il-kwadru tal-Madonna ta Salus Inrmorum jaglaq mitt sena fostna, l-fatt l-isem kien; JAGLAQ MITT SENA FOSTNA. Din l-inizjattiva dida kienet seet mien it-Tieni Aripriet tal-Qala Dun uepp Borg Attard li kien mill-Fontana Gawdex. L-idea oriinali kienet li dan il-urnal jew gazzetta toro kull tliet xhur u tagti tagrif dwar dak li jkun sar l-Parroa u bmod partikulari l-Knisja Aripretali tagna, u dakinhar kienet tiswa lill-Parroa Lm30 kull ara. Din l-ewwel ara kienet indirizzata mid-Deputat Prim Ministru ta Malta ta dak i-mien l-Onor. Dr. Anton Buttiie, mill-E.T. Mons. Isqof tGawdex Nikol Cauchi u naturalment il-Messa tal-Aripriet Dun uepp Borg Attard. Din il-Gazzetta baqget toro fdan il-format sal-ara tal-Festa ta San uepp tas-sena 1976 tliet snin, fejn anke l-pani kienu diedu sostanzjalment. Galkemm -ebda wada minn dawn il-gazzetti mhemm imniel isem l-Editur, Dun Anton Sultana kien qed jerfa din ir-responsabbilt ta Editur/ Pubblikatur sa mill-ewwel ara. Imbagad -1977 il-gazzetta bidlet il-format, Serie B, minn gazzetta gal Rivista qies A5 u damet hekk sas-sena 1982, sitt snin ora dejjem tat l-istess Aripriet Borg Attard. Hawn kien spia minn Editur Dun Anton Sultana meta siefer fuq xogol pastorali -Amerika u dalt jien minn oku. Gat-tielet darba r-Rivista reget bidlet il-format tagha, issa minn A5 gal qies A4. Din is-Serie C, rat il-bidu tagha mal-atra tat-Tielet Aripriet, Dun Anton Sultana llum Monsinjur. Dan il-format kompla bla ebda interruzzjoni sas-sena 1990. Matul din is-Serie, li l-Editur tagha kien l-istess Aripriet Sultana, li kien daal anke ftit tal-kulur ha. FNovembru 1991, ir-Rivista mxiet pass ieor il-quddiem mal-atra tar-Raba Aripriet Dun Karm Refalo, illum Aripriet tax-Xagra Serie D. Il-format baqa l-istess waqt li kompla jid il-kulur ha bmod partikulari l-Cover tagha. Irrid ngid li fMarzu 1996, ie mwaqqaf Bord Editorjali did u li bala Editrii natret Miss Linda Xerri. Din is-Serie baqget sejra sa tmiem il-parrokat ta Dun Karm Refalo jiieri sas-sena 2004. Fl-Gid tas-sena 2005 ir-Rivista gaddiet gasSerie E, proprju l-bidu tal-ames Aripriet tagna r-Reverendu Kan. Dr. Joe Zammit, l-Aripriet attwali u gadha gaddejja sal-lum bin-numru ta pani jitilgu gall-mija u kultant anke aktar. Hawn ukoll twaqqaf Bord Editorjali did li amm l-ewwel laqga tiegu -10 ta Jannar tas-sena 2011 u jien ejt matur Editur ta din ir-Rivista prestijua, Relijua/informattiva u anke Edukattiva. Erbgin sena ta idma pastorali, relijua, sojali u kulturali dwar il-ajja tal-Parroa gaia tagna. idma inklusiva li tinkludi lill-Parroa kollha, lit-tfal, i-gaag, il-familji, l-adulti, l-anzjani, il-morda u anke l-emigranti li tasal gandhom kemm bil-posta kif ukoll permezz tal-website tal-Parroa fuq l-Internet. Mgandix dubju li permezz ta din ir-Rivista mimlija daqs bajda u varjata afna matul dawn l-erbgin sena alliet afna id kemm spiritwali/reliju kif ukoll id sojali, storiku u informattiv mal-parruani kollha. Fiha nsibu l-istorja ta raalna mhux biss ta matul dawn l-erbgin sena, imma anke tal-passat, permezz ta artikli storii interessanti afna miktuba minn nies esperti u nies anzjani li huma stess jiurmaw parti mill-istess storja ta art twelidna. Galhekk irrid qabel xejn nirringrazzja l Alla l-Imbierek gall-id kollu li are permezz ta din ir-Rivista. Irrid nirringrazzja lill-erba Ariprieti li tathom bdiet u kompliet din il-pubblikazzjoni hekk importanti. Irrid nirringrazzja lid-diversi Edituri u membri li servew fuq il-Bordijiet Editorjali tar-Rivista, li arrew bresponsabbilt dan id-dover ta din il-pubblikazzjoni. Grazzi ieor imur gan-numru kbir ta kittieba, kbar u gar, lokali u barranin li kitbu u ppubblikaw xogolhom fdin ir-Rivista. Grazzi kbir imur lejn dawk li jirreklamaw r-Rivista, tal-gajnuna nanzjarja taghom. Grazzi wkoll lill-istampaturi li stampawha matul dawn is-snin kollha li kienu tlieta; Gozo Press (Serje A), Dolmen Press (Serje B) u A&M Printing (Serje C, D u E). Fuq kollox grazzi lilkom Qalin kollha li turu apprezzament gal din ir-Rivista kif ukoll li ssostnuha bi uskom. Jalla aktar kittieba u benefatturi ora jkomplu jginu u jsostnu din ir-Rivista biex tkompli bil-missjoni tagha li sservi wkoll ta evanelizzazzjoni fost il-poplu tagna. Nieu din l-okkajoni biex nagti l-Gid it-Tajjeb lill-Qalin kollha huma min huma u huma fejn huma. Euchar Mizzi Editur.
A Whole New Look

4
Sharmains Styling Salon

1, Triq Ta Kassja Qala Gozo. Tel: 2156 6236 Mob: 7926 7490
Habemus Papam Franciscum
Min hu Papa Franisku?

Kardinal Jorge Mario Bergoglio, SJ, Arisqof ta Buenos Aires, Argentina
Il-Kardinal Jorge Mario Bergoglio kien elett Papa nhar l-Erbga 13 ta Marzu 2013 u a l-isem Franisku. Jorge Mario Bergoglio ta 76 sena, iben ta immigrant Taljan u addiem tal-ferrovija. Kien l-Arisqof ta Buenos Aires qabel ma ntagel il-266 Papa. Huwa l-ewwel Papa mill-Arentina, l-Amerika Latina u l-emisferu tan-Nofsinhar. Huwa l-ewwel Papa bl-isem ta Franisku, kif ukoll l-ewwel Papa iwita. Franisku huwa l-ewwel Papa mhux Ewropew minn mien Gregorju III, li twieled s-Sirja u li kien elett s-sena 731. Matul il-Konklavi tas-sena 2005, il-Kardinal Jorge Mario Bergoglio kien rappurtat li kien ir-runner-up ta Benedittu XVI. Il-Papa Franisku huwa magruf gall-istil tal-ajja umli tiegu. Bala Arisqof ta Buenos Aires, huwa jsajjar l-ikliet tiegu u jirkeb tal-linja minok ma jieu l-karozza privata tiegu. Huwa wkoll regolarment kien iur il-kwartieri fqar barra mill-belt. Studja l-Filosoja l-Collegio Mximo San Jos u kompla jistudja l-letteratura u l-psikoloija l-Collegio de la Immaculada fSanta Fe, u s-Salvador del Collegio Buenos Aires. Papa Franisku huwa magruf ga-jara tiegu -2001 lhospice, fejn bies u asel saqajn ta pazjenti morda bil-marda kiefra tal-AIDS. Huwa uwenti -Ispanjol, t-Taljan u l-ermani. Bala Kardinal Jorge Mario Bergoglio, Arisqof ta Buenos Aires, hu wkoll Ordinarju gall-dili tar-rit tal-Lvant Arentina li ma jkollhomx l-Ordinarju tar-rit taghom stess, twieled s-17 ta Diembru 1936 Buenos Aires. Studja fejn a l-grad bala tekniku kimiku, ida mbagad gael isSaerdozju u daal s-seminarju ta Villa Devoto. Fil-11 ta Marzu 1958 kien mar gan-Novizzjat tal-Kumpanija ta es (iwita) fejn hu lesta l-Istudji Umanistii -ili. Fl-1963, meta rritorna lura lejn Buenos Aires, huwa kiseb degree llosoja s-Seminarju mauri ta San uepp fSan Miguel. Bejn 1964 u 1965 gallem il-letteratura u l-psikoloija lKulle Immacolada fSanta Fe u mbagad -1966 gallem l-istess suetti -Universit ta El Salvador, Buenos Aires. Mill-1967 sa 1970 huwa studja t-teoloija s-Seminarju San uepp mauri fSan Miguel fejn huwa kiseb il-grad. Fit-13 ta Diembru 1969 huwa kien ordnat saerdot. Mill-1970 sa 1971 huwa temm it-tielet probation fAlcala de Henares, Spanja, u t-22 ta April 1973, ippronunzja l-voti perpetwi tiegu. Huwa kien surmast tan-novizzi fVilla Varilari fSan Miguel ssnin 1972-1973, fejn hu wkoll gallem it-teoloija. Fil-31 ta Lulju 1973 huwa kien elett bala Provinjal gall-Arentina, rwol li huwa serva gal sitt snin. Mill-1980 sa 1986 huwa kien rettur tal-Fakult Filosoka u Teoloika ta San Miguel kif ukoll ragaj tal-Patriarca San Jos, parroa d-Djoesi ta San Miguel. FMarzu tal-1986 huwa mar il-ermanja biex itemm it-tei tad-dottorat tiegu. Is-superjuri mbagad bagtuh -Universit ta El Salvador u mbagad Cordoba fejn serva bala Direttur Spiritwali u Konfessur . Fl-20 ta Mejju 1992, wanni Pawlu II atru Isqof titulari ta Auca u Awiljarju ta Buenos Aires. Huwa rieva l-Konsagrazzjoni Episkopali l-Katidral ta Buenos Aires millKardinal Antonio Quarracino, in-Nunzio Appostoliku Ubaldo Calabresi, u Isqof Emilio Ognenovich, ta Mercedes-Lujn s27 ta unju ta dik is-sena. Fit-3 ta unju 1997, huwa natar Arisqof Coadjutur ta Buenos Aires issueda lill-Kardinal Antonio Quarracino t28 ta Frar 1998. Huwa kien inatar bala Adjunt enerali tal-10 Assemblea enerali Ordinarja tas-Sinodu tal-Isqjiet, fOttubru 2001. Hu serva bala President tal-Konferenza Episkopali talArentina mit-8 ta Novembru 2005 sat-8 ta Novembru 2011. Huwa ie matur u pproklamat Kardinal titulari ta S. Roberto Bellarmino, mill-Beatu wanni Pawlu II l-Konsistorju tal-21 ta Frar 2001.
MARIUS GRECH
EPISCOPUS GAUDISIENSIS
Messa lill- LEEN IL-QALA

Hija tassew kisba gall-komunit parrokkjali tagkom li gal dawn l-aar 40 sena rnexxielkom iommu ajja l-pubblikazzjoni Leen il-Qala. gur li materjal stampat -edizzjonijiet li aru matul dan i-mien jiorma ana ta taglim u tagrif, li, jekk -imgoddi serviet gat-tiswir uman, sojali u reliju talqarrejja, illum hija riorsa unika gal dawk li jixtiequ jagmlu rierka dwar l-imgoddi ta din il-parroa. Jien konvint li l-kontenut midmum matul din il-medda ta snin attwalment sar parti mill-patrimonju spiritwali, reliju, storiku, letterarju u kulturali tal-Qala. Infatti, nistajjel li meta wieed iqalleb u jii l-pani ta din ir-rivista, wieed jiltaqa ma kitbiet li jirriettu t-twemmin, i-elebrazzjonijiet u d-drawwiet ta din il-komunit. ur li hemm ukoll reistrati bil-linka u bir-ritratti l-rajjiet li niu l-ajja ta dan il-poplu. Ma jistax jonqos li din il-pubblikazzjoni tat l-opportunit lill-ajar elementi minn din illokalit biex bkitbithom iwasslu leen il-Qala li jibqa jidwi ma-mien scripta manent! Fid-dawl ta dan kollu jien inqis id-damma ta din pubblikazzjoni bala parti mill-memorja tal-poplu tal-Qala. Tassew tkun sventurata dik il-persuna jew dik il-komunit li ma jkolliex memorja! Infatti, ilmemorja hija metiea biex, lwaqt li wieed jirrakkonta l-istorja tiegu, wieed ikun jaf u japprezza l-geruq tiegu! Min jitlef il-memorja, jitlef l-identit. Dan jgodd dejjem imma l-aktar minijietna meta madwarna gandna afna xjista jnissina xinhi l-indentit tagna, spejalment fdak li gandu xjaqsam mal-identit Nisranija tagna. Nifhem li meta l-Aripriet Mons. ueppi Borg Attard a l-inizjattiva li jibda jippubblika Leen ilQala, ix-xewqa predominanti fqalbu kienet li jirrakkonta il-rajja tal-komunit ueppina tal-Qala. Il-mexxejja spiritwali li ew warajh komplew fuq il-passi tiegu. Galhekk nistgu ngidu li matul dawn l-40 sena, bdin ir-rivista l-Knisja li tgammar l-lokalit tal-Qala rnexxielha mhux biss tibni dan il-wirt imma wkoll tindokra l-memorja Kristjana tagha biex tgaddiha minn enerazzjoni gall-ora. Galhekk, lwaqt li nsellem lil dawk kollha li matul dawn is-snin taw is-sehem taghom biex Leen il-Qala gadu jwassal il-messai tiegu, minn qalbi nawguralkom li tkomplu tkabbru din il-ana u tibqgu tgou l-memorja ta raal twelidi. 28 ta Frar 2013 Mario Grech Isqof tGawdex
Il-Qawwa tal-Kelma
minn Linda Buttigieg
Forsi ftit li xejn noqogdu nirriettu xqawwa gandha l-kelma mitkellma. Min jaf kemm inlissnu kliem ta kuljum? Il-kliem ba-irasa, wada ib lill-ora u malli tkun telqet minn fommna, mhemmx ans nergu nibruha lura. Galhekk il-Malti jgidilna Qis mitt darba u aqta darba, gax bkelma tista tagmel afna id, imma daqshekk ieor tista tkun ta afna deni gal addieor. U xi ngidu gall-kelma miktuba? Din gandha qawwa iktar minn dik mitkellma. Gax kelma miktuba, l-iswed fuq l-abjad, ma jassarha add u tibqa hemm dejjem. Dan il-sieb xtaqt naqsmu magkom, geie qarrejja ta Leen il-Qala. Meta l-editur stedinni biex nikteb erba kelmiet -okkajoni tal-Erbgin Anniversarju mill-ewwel ara ta din ir-rivista, mort insib il-ariet kollha ta Leen il-Qala li tant ngo u rriettejt kemm il-kelma miktuba hi bsaitha. Kull pana li tqalleb ha abra ta kliem magula biex jagtu kura, biex jgallmu u biex jimlew ilqlub bfer u tama fAlla. Ir-rivista Leen il-Qala dejjem kienet gal qalbi. Sa minn meta kont tia gira niftakarni nqalleb l-pani u nii r-ritratti. Ommi dejjem kienet tiborhom dejn xulxin, ara wara ara, fuq l-istess xkaa tal-wallunit. U meta kien ikollna bonn xi informazzjoni gal xi xogol taliskola, u kienet tiftakar fxi ara li kien ha l-informazzjoni metiea, araha taqlaghom minn posthom u tqalleb pana pana sakemm issibha. Fl-1994 l-Aripriet Karm Refalo kien stedinni biex nagmel parti millBord Editorjali. Konna niltaqgu qabel kull ara u niddiskutu l-kontenut u l-layout tar-rivista. Tiskanta kemm ha xogol u forsi l-qarrejja mgandhomx idea kemm trid tadem u tistinka biex ikollok irriultat nali. Kull rivista hi l-prodott ta kontribuzzjonijiet diversi, ta afna nies u ma ninsewx ukoll l-gajnuna nanzjarja, gax bla us ma tagmel xejn, anke jekk l-iskopijiet tiegek huma mill-ajar. Fl-1997 bdejt ngin, imkien ma afna nies ora, l-produzzjoni tarrivista u domt fdan ir-rwol sal-2009. Kont nikkuntattja lin-nies li xtaqnihom jiktbu xi artiklu. Kuladd mgobbi bxoglu u kultant trid tfakkar lil dak li jkun iktar minn darba. Il-bir ta ritratti jew stampi li jikkumplimentaw l-artikli wkoll hija bia xogol kbira. Orajn kienu inkarigati millbir tar-reklami li hi bia xogol ora importanti. Wara li jinabar ilmaterjal kont ukoll nagmel il-proofreading jiieri nirrana xi balji ortograi jew grammatikali preenti biex dejjem ikollna rivista ta livell goli u li nkunu mkabbrin biha. Meta nares lura u nii l-ariet kollha li hom bxi mod jew ieor tajt il-kontribut tiegi, ma nistax nagel xi ara spejali iktar mill-orajn. Gax kull ara hi prodott prezzju ta afna nies li taw l-gajnuna min bmod u min bieor. Kull ara hi unika u dierenti u l-ebda ara mhi replika ta ora. Jalla kull min jii fidejh xi ara ta Leen il-Qala, japprezza x-xogol li h, gax hi rivista li tagmlilna unur. Galkemm raalna mhux raal millkbar, jirnexxielna tliet darbiet fsena nibnu pont ta mabba bejn il-Qala u utna emigranti msefrin li tant jiedu gost jisimgu xinhu gaddej fraal twelidhom kif ukoll jaraw ir-ritratti li jkun h. Nixtieq naglaq il-messa tiegi billi nee lil kuladd biex jua l-kelma kemm niktuba kif ukoll mitkellma gall-id tal-orajn biex bhekk inkunu qed nagmlu l-id u nxerrdu l-pai madwarna.
Serje A 1973 - 1976 Format Gazzetta
Serje B 1977 - 1982 Format A5
1973 - 2013 LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA

Serje C 1983 - 1990 Format A4
10

Serje D 1991 - 2004 Format A4
11

Serje E 2005 Format A4
12

To our English Speaking Residents:
LEEN IL-QALA 40th Years of Existence This Easter

He has Risen. Easter! The biggest Feast for the Catholic Church. The foundation of our Faith! It was exactly Easter time of 1973 40 years ago, when our Parish published its rst Gazette, a quarterly publication (serie A) for the rst time. This was a very modest publication, consisting of only 6 pages, costing the Parish Lm30 per issue. Its dominating article was about the Holy Picture of Our Lady Of Salus Inrmorum, which at that time, we were celebrating its 100th Anniversary here at our Parish. This innovative and important initiative had taken place during the term of oce of our 2nd Archpriest, Rev. Joseph Borg Attard who hails from Fontana Gozo. The original scope of this Gazette was to inform our parishioners about all that was happening in Qala, especially in our beloved Church dedicated to St. Joseph. Its format was that of a normal daily Newspaper and it remained so for the following three years, up to the Feast of St. Joseph in 1976. Its Editor/Publisher was Rev. Fr. Anton Sultana, today Monsignor, member of our Cathedral Chapter. In 1977 this journal changed its format (serie B) from Gazette form into an A5 form and remained so till 1982, another 6 years always during Archpriest Joseph Borg Attards term of oce. Here Fr. Anton Sultana emigrated to America on Pastoral mission and the then Archpriest had appointed me as the new Editor. For the third time, the Parish Magazine once again changed its format from A5 now to A4 (serie C) This new serie had started with the appointment of our third Archpriest Rev. Can. Fr. Anthony Sultana and continued without interruptions up to the year 1990. During this time the said Archpriest acted also as its Editor. In November 1991, the Magazine continued to ameliorate both in its contents and presentation when Qala had a new Archpriest from Xagra, Rev. Can. Carmelo Refalo, the 4th spiritual leader of our parish (serie D). In March 1996, a new Editorial Board was nominated with Ms. Linda Xerri as its Editor. This serie continued till the end of oce of Archpriest Fr. Carmelo Refalo in 2004. In the Easter publication of 2005, the Magazine moved to serie E, coinciding with the appointment of our 5th Archpriest Rev. Can. Dr. Joe Zammit. The actual Archpriest is still our spiritual leader, and the Magazine is still in circulation up to this day, with its pages being increased to 100 and sometimes even more. On the 10th of January 2011, a new Editorial Board was formed and I, the undersigned, was nominated as the new Editor of this prestigious, religious/informative and educational magazine. Forty years have passed. Forty years of pastoral, religious, social and cultural work concerning our beloved parish, its Clergy and its Community. This prestigious magazine includes all the parish, children, youths, families, adults, the sick, and also emigrants, who receive it both via post as well as through internet on our website. For all these years, we have to thank the Almighty God for all the good that has come out of this magazine. We thank also all the Archpriests who have initiated and sustained this publication. All the Editors and Board members, for working so hard to keep it going. Thanks also to all contributors, writers, to those who advertised in it during all these years and helped sustain it nancially. The printers for the good job they have done and last but not least, a big thank you goes to all Qala community who has sustained it with their nancial oerings and support. We hope and pray that more writers will come forward to participate in this good and vital cause for our parish, especially for the sick who are bed ridden and not able to attend church as well as outdoor religious and pastoral functions. This is another way to continue and expand this type of evangelisation amongst our people in a modern way. I take this opportunity to augur each and everyone of you a Happy and Blessed Easter. Euchar Mizzi Editor
E-mail: lehenilqala@gmail.com
13
Il-volontarjat s-sojet tagna llum

Il-bniedem jaqla l-gejxien bdak li jikseb ida jiorma lil ajtu bdak li jagti.
Winston Churchill
Minn: John Paul Cefai

ew pilastri li fuqhom huwa mibni l-volontarjat huma l-valur tal-imabba tal-bniedem gall-orajn u l-prinipju ta solidarjet, li l-bniedem jgin lil min hu l-bonn. Fil-idma volontarja, il-voluntier jegleb kull ibda ta egoimu, imur kontra l-kurrent l-mentalit tal-qlig ta us u jagti l-kontribut tiegu biex jagmel id-dierenza lill-bqija tas-sojet. Dan hu jagmlu mhux biex jikseb, imma biex jagti. Il-motivazzjoni wara l-idma volontarja hija dik imma -aar millaar kull min jagti xi aa jikseb ferm aktar lura mhux us ida fsodisfazzjon li qed ikun strument gall-id ta min hu l-bonn. Is-sojet tagna hija ganja galiex mirquma bilvolontarjat. Madankollu hemm dawk li ma jarawx sens l-volontarjat. Galhekk fsojet wada hemm dawk li jaglu li jqattgu parti minn inhom gallorajn u hemm dawk li minn dlam sa dlam jaglu li jqattgu inhom fuq xi bia xogol jew aktar bl-iskop tal-us. Dawn tal-aar sfaw vittmi tal-materjalimu u l-konsumerimu li tant hu qawwi madwarna. Ilproblema taghom twassal gal skuntentizza sia l-ajja galiex minnu nnifsu aktar ma jidied ilmaterjalimu aktar jidied l-gatx galih. Fdan it-tip ta sojet, tidied aktar l-importanza talidma volontarja. Dawk il-volontiera li jagmlu dan ittip ta idma gall-id u gas-servizz tal-orajn, ifakkru lill-bqija tas-sojet li l-us ma gandhomx ikunu l-gan aari l-ajja tal-bniedem. Il-us huma importanti biex wieed jgix ajja bsaitha imma mhux jieqaf hemm, minn din il-ajja bsaitha l-bniedem gandu jagmel pass ieor u jkun ta servizz gall-orajn. Minn dan naraw kemm il-idma volontarja hija importanti, mhux biss gal bia xogol ha nnisha li l-voluntier ikun/tkun qed tagmel, imma l-volontarjat gandu rwol akbar s-sojet inenerali. Il-kwalit tal-ajja tagna tiddependi minn dak li ana nagmlu mhux biss galina nfusna imma partikularment gal ta madwarna. Dak li nagmlu ana jirrietti fuq kif ana narsu, nittrattaw, u niedu interess fdawk li gandhom bonn. Il-volontarjat jista jkun sempliiment opportunit u jew jista jkun ukoll seja. Forsi mhux dejjem nagmlu din id-distinzjoni. eneralment, l-bidu kull tip ta volontarjat jitlaq minn opportunit imma jista jagti l-ka li aktar il quddiem il-volontier jagraf fdin l-opportunit s-seja tiegu. Hawn l-azzjoni voluntarja ma tibqax azzjoni ha nsha imma ssir azzjoni ispirata mill-vanelu. Ana li nagmlu parti minn din il-komunit parrokkjali tal-Qala gandna grazzja li ninsabu mdawrin bdan it-tip ta volontarjat. Il-afna gaqdiet li huma kollha mibnija fuq il-afna sigat ta volontarjat ta afna nies li sskiet jadmu gall-id tal-orajn huma prova ta dan. Din ir-realt ma teistix kullimkien. Ir-riskju ta min jikber ha jew ta min jgix ha hu li jqis dawn l-aarijiet bala ovvji. Minn jagmel dan ikun qed jibalja. Il-volontarjat jitlob appo u sostenn minn kuladd sabiex dawk li dia huma midla ta dan it-tip ta idma jkomplu ha lwaqt li l-eempju ta dawn jxettel dik ixxewqa forajn li jagtu ftit minn inhom lil orajn. Nota Personali: Fil-5 ta Frar ta din is-sena, ferimonja organizzata millMoviment Kerygma fMalta, jien ejt onorat bit-titlu Iagug tas-Sena 2012 gax-xogol volontarju li gamilt u li nagmel partikularment dan din il-komunit. Galija din kienet sorpria galiex galkemm attendejt gal din i-erimonja imkien ma gaag orajn minn madwar Malta u Gawdex kollha, qatt ma kont nistenna li ser nikseb dan l-unur. Jien dejjem rajt lili nnifsi bala wieed mill-afna u qatt bala wieed li nispikka. Il-kontribut li jien nagti balma jagmlu afna orajn qatt ma huwa mmotivat minn ebda aa li nista nikseb lura. Wieed mill-ganijiet ta dan l-unur huwa li jib gad-dawl idma ta diversi gaag li jadmu sskiet gal orajn. La darba l-bord tal-gala ass li kellu jagel lili gal dan l-unur, bumilt u bsodisfazzjoni naettah lwaqt li nittama li forsi l-eempju tiegi jservi ta id u ta kura gal orajn. Nieu din l-okkajoni biex nirringrazzja lil dawk kollha li emmnu ja u nvestew ha afna minn inhom l-formazzjoni tiegi tul is-snin.
14
PATRI FILOGRASSI U L-KUNIZZJONI

Minn: Mons. ANTON GAUCI FOttubru 1949 bdejt nattendi l-lezzjonijiet tat-teoloija dommatika li l-iwita Patri Giuseppe Filograssi kien jagti l-kors teoloiku tal-Universit Gregoriana fRuma. Gallimni ew trattati tat-teoloija: wieed fuq il-Verb tAlla magmul Bniedem u l-ieor fuq il-Grazzja. Galkemm add ma kien jgidli xejn kieku kelli nonqos li nattendi xi lezzjoni, qatt ma naf li nqast gal xi wada ta Patri Filograssi. Dejjem kien ikollu awla mimlija bl-istudenti, saerdoti u seminaristi. L-awla kienet tesa mijiet ta studenti, awla forma ta tara. Studenti mill-ames kontinenti tad-dinja. Patri Filograssi dakinhar kellu 74 sena, peress li kien twieled fBarletta -1875. Kellu ew utu isqjiet, wieed ta Potenza u Marsico Nuovo u l-ieor l-ewwel isqof ta Monopoli, imbagad arisqof-metropolita ta Chieti-Vasto u -aar arisqof primat ta Salerno. Kellu ew utu nisa mal-Kumpanija ta SantOrsla, ziju iwita u ew kuini anke huma iwiti. Giuseppe Filograsso ie ordnat saerdot t-30 ta Lulju 1905 u, t-12 ta Frar 1911, l-knisja ta es fRuma, gamel il-wegdiet solenni ta faqar, kastit, ubbidjenza u ubbidjenza spejali lill-Papa. Fl-1996 neputi tiegu, l-Arisqof Francesco Monterisi, laaq Segretarju tal-Kongregazzjoni gall-Isqjiet. Fi kliem ieor, Patri Filograssi twieled ffamilja eemplarment nisranija. Kien professur u prefett tal-istudji l-Gregoriana. Fdin l-universit kien studja l-Filosoja u -Universit San Giuseppe ta Bejrut, l-Libanu, kien studja l-ilsna biblii. L-istudji tat-teoloija kien gamilhom fNapli, l-Collegio Massimo San Luigi ta Posillipo. Jiena studjajt tat bosta professuri, tant -Universit Gregoriana kemm fdik tal-Lateran u -Accademia Ecclesiastica. Patri Filograssi kien tassew denn tal-kelma professur. Miet t-12 ta April 1962, -gomor ta 87 sena. KITBA: Patri Filograssi mhux biss l-qasam tat-taglim tat-teoloija l-Gregoriana kien jadem. Kien anki kbir il-kontribut tiegu brisq id-domma tal-Assunzjoni tal-Madonna s-Sema bir-Ru u l-isem. Imma hawnhekk mhux dwar il-idma ta Patri Filograssi brisq l-Assunta se nitkellmu, anke jekk dwar dan gandna xogol lest gall-istampa. Ngidu biss xi aa dwar artiklu tiegu r-rivista Civilt Cattolica brabta mal-Kunizzjoni Immakulata. Hija kitba li dehret s-27 ta Novembru 1954 tat l-isem Maria, Immacolata e Regina. Hawn Patri Filograssi jagtina studju dwar ew eniklii tal-Papa Piju XII. Dawn huma l-Fulgens Corona tat-8 ta Settembru 1953 u l-Ad Coeli Reginam tal-11 ta Ottubru 1954. Dik is-sena, l-1954, kien jabat l-ewwel entinarju tal-denizzjoni dommatika dwar l-Immakulata Kunizzjoni, li kellna t-8 ta Diembru 1854. U l-Papa Piju XII tana dawn i-ew eniklii wada biex jipproklama s-Sena Marjana u l-ora, tmiem din is-sena, biex jitkellem mid-dinjit regali tal-Madonna u jwaqqaf il-festa ta Marija Verni Reina. Hawn nitkellmu biss minn dak li Patri Filograssi kien qalilna dwar l-eniklika Fulgens Corona. Patri Filograssi jinnota li Piju XII qal li Marija, meta kellmet lil Bernardetta fLourdes, donnha riedet tikkonferma s-sentenza tal-Papa Piju IX dwar il-Konepiment Immakulat tagha. Piju XII jgid li, wara l-rajja ta Lourdes, kellna numru straordinarju ta pellegrini minn kull parti tad-dinja u mirakli bi-ar ta oriini divina aa li turi li r-relijon tagna hija l-unika wada mwaqqfa u approvata minn Alla. Fl-ewwel parti tagha, l-eniklika tagti l-qosor il-Bolla Ineabilis Deus ta Piju IX, fejn tinsab l-istess formola tad-denizzjoni dommatika kif ukoll il-motivi li galihom il-Konepiment Immakulat gandu jitwemmen bala verita rivelata minn Alla. Marija febda mument ma kienet suetta gad-dnub, mingajr il-grazzja santikanti u l-biberija tAlla: Il-Fulgens Corona issebba l-Ineabilis Deus bdawl did. Hemm progress, jew gax l-eniklika tidol aktar profondament n-natura tad-domma, inkella gax il-qawwa tal-argumenti li jistabbilixxu l-verit dommatika tidher aktar ara mingajr ma neskludu li jistgu jinstabu anki argumenti odda. Skont Patri Filograssi, jidher li bl-eniklika Fulgens Corona dan se rigward l-Immakulata. Piju IX abar il-vui tas-Santi Padri u tal-Knisja. Il-Papa sser awtentikament il-fatti u d-dokumenti tal-imgoddi.
15

juri l-Omm tAlla bala post tal-grazzji divini kollha, imejna bil-karimi kollha tal-Ispirtu divin, btali mod li qatt ma kienet suetta gal xi sata. MISSIRIJIET IL-KNISJA: Il-Bolla Ineabilis Deus turi sewwa x-xhieda ta Missirijiet il-Knisja, lwaqt li l-Fulgens Corona tikkwota biss sentenzi mill-aktar sinikanti. Il-verit ta Konepiment Immakulat kienet mgallma ar minn Missirijiet il-Knisja meta qalu li Marija kienet ilju fost ix-xewk, art mhi mimsusa xejn, bla tebga, dejjem imbierka, ielsa minn kull kontaju tad-dnub, gal dejjem ara, qaddisa u l-aktar bogod minn kull tebga tad-dnub, isba mis-sbuija, aktar qaddisa mill-qdusija, l-unika qaddisa, tgaddi l-qdusija lil kuladd lief lil Alla, aktar qaddisa mill-kerubini u s-serani u l-eerizzi kollha tal-anli. Dan il-privile ie mogti lil Marija appuntu gax iet mgollija biex tkun Omm Alla uju li jitlob il-milja tal-grazzja divina u li r-ru tkun immuni minn kull dnub. Il-Papa jikkonferma dan l-argument meta jappella gall-imabba mixgula tAlla lejn Omm ir-Redentur. AKTAR: Piju XII ta l-aar pennellata lill-kwadru tal-kobor tal-Immakulata bid-domma tal-Assunzjoni. It-tbexbix tal-ajja terrena ta Marija u nul ix-xemx tagha huma miksija bdawl l-aktar qawwi. Mas-safa tat-tbexbix tikkorrispondi d-dija glorjua ta nul ix-xemx. Piju XII jgallem kif Kristu tabilaqq feda lid-divina Ommu bmod perfettissimu, billi ammha mmuni minn kull tebga ereditarja tad-dnub, u dan gall-merti tiegu. Imbagad, tmiem l-eniklika Fulgens Corona, il-Papa jippreentalna lil Marija bala omm u medjatrii tagna. U ana mea nirrikorru gand Marija mhux biss gal kull xorta ta tiijiet personali, imma anki gall-tiijiet tad-dinja kollha. L-istess Piju XII lanqas ialli barra l-idea tal-libert li gandha tgawdi l-Knisja. Galdaqstant iee sabiex ikun hemm talb lill-Madonna alli d-drittijiet tal-Knisja jiu rikonoxxuti fdawk il-pajjii fejn l-insara huma ppersegwitati. Jgaddi biex isemmi lil dawk l-insara mifruda mill-Knisja Kattolika: ieihom jitolbu lil Marija dawl li jilluminalhom mohom u jingaqdu fmerla wada tat ragaj wieed. Jitlob lill-Madonna ib il-pai fost il-bnedmin u jispia billi jitlob lil Kristu Redentur jilqa dawn ix-xewqat tiegu, ta wliedu u ta dawk kollha li gandhom gal qalbhom l-interessi ta-ivilt nisranija u tal-progress ivili. Dan huwa t-taglim li l-iwita Patri Giuseppe Filograssi jagti dwar l-eniklika ta Papa Piju XII Fulgens Corona. Wara dan, jgaddi biex jitkellem mit-taglim tal-istess Papa -eniklika l-ora fuq il-Madonna Ad Coeli Reginam. Di, l-31 ta Ottubru 1942, dan il-Papa kien ikkonsagra l-Knisja u d-dinja lill-Qalb bla tebga ta Marija Omm u Reina tad-dinja.
Hu ra hom tradizzjoni divina. U d-denizzjoni tat tmiem lill-progress dommatiku. Piju IX poa fmod espliitu dak li seta kien gadu oskur jew impliitu fdawk il-fatti u dokumenti. Issa stajna nommu li t-taglim tal-Konepiment Immakulat kien dejjem taglim tal-Knisja, gall-ewwel impliitament u mbagad espliitament. ARGUMENTI BIBLII: Fl-eniklika Fulgens Corona gandna l-kliem tal-Protoevanelu: U jien inqajjem mibegda bejnek u bejn il-mara (en. III, 15). Missirijiet il-Knisja u interpreti awtorevoli jirriferu dan il-kliem lill-Madonna. U studji reentissimi fuq l-istorja tat-tifsira tal-Protoevanelu juru l-verit aermata -eniklika. Din it-tifsira ta riferiment gall-Madonna saret dejjem aktar komuni, u l-Papa jappojaha bl-awtorit tiegu. Imbagad, minn semplii riferiment gall-Madonna, is-sens jgaddi gall-Immakulat Konepiment. Gax jekk il-lieda bejn ix-xitan u Marija kienet minn dejjem, dan isser li lanqas gal mument wieed biss ma setget Marija kienet suetta gad-dnub. Argument bibliku ieor huwa meud mill-Ave Maria, il-kliem li bih l-Anlu sellem lil Marija: mimlija bil-grazzja u Imbierka inti fost in-nisa (LUQ. 1, 28, 42). Dan il-kliem
16
SAN UEPP FOSTNA

Is-Sitt Parti:
(Jaqbad mill-ara tal-Milied 2012)
kitba ta VICTOR GALEA
B. Il-Folklor ta San uepp

(ikompli)
4. Il-Munxar ta San uepp L-eqdem muajk li juri lil San uepp, liebes ta addiem, bala mastrudaxxa, aktarx hu dak ta Santa Marija Maura, Ruma. Dan sar -ewwel nofs tal-ames seklu. Fidu gandu lupa, serrieq go bmaqbad kull naa, bi snien kbar, u furmatur. Gadda -mien, u abta tal-1500, niltaqgu ma statwa tal-qaddis tal-injam, ermania, did-darba brixa, gamla ta mannara, u trapan. Is-serrieq u l-mannara tfaaw l-Punent abta tal-1600.
Il-leenda tal-munxar ta San uepp hemm min jgidha mod ieor. Rafel Bonnici Cal kien sama al Tarxien, pajjiu, li San uepp ma kellux serrieq, u galhekk arah jagti bil-qaduma, il-mannara. Biss kellu xafra wiesga biex jillixxa x-xogol. Billi x-xitan kien imqabbad miegu, darba, mal-lejl, fettillu jaqbad martell u xellifhielu ma tulha kollu. Fil-godu kmieni x-xitan ma jarahx fuq xoglu qisu mhux hu, imma ma felax ma jgidlux biex jofsdu: Issa oqgod sinnha mgallem uepp! L-imgallem kien pront wiebu: Issa iet ajar milli kienet qabel u se nidilha s-snien biex tkun taqta iktar! Bhekk San uepp mhux biss dabbar munxar, imma alla lix-xitan inskat. Il-munxar jew serrieq ta San uepp, ikollu siega rqiqa u dgajfa biex biha tkun tista tadem t-tond. Gat-tondijiet -okon, il-mastrudaxxi kellhom denb il-far, bsiega rqiqa wkoll. Dal-munxar gandu gamla galih wadu. Is-siega jkollha pum kull naa, biex bihom jirregolaw il-qalba tagha gax-xogol. Kull pum ikun imqabbad ma manku wieqaf, billi l-munxar jaqbduh tnejn min-nies, wieed kull naa. Dawn i-ew manek ikunu mqabbdin minn nofshom blista tal-injam jgidulha l-medda. Fit-tarf, fuq, imbagad, ikun hemm l-instrinitur, bal rumnell, biex bih jissikkaw, alli kollox imur sew waqt ix-xogol. L-godod l-ora li jobbu jagmlu fidejn San uepp, kienu qegdin biex il-mastrudaxxa jibdel zokk ta sira gall-bonnijiet tiegu. Bil-lupa, dari, kienu jxerru biha l-kobor, u bhekk iibu travu jew serratizz, gall-xuna tal-injam, kif jafu kuladd. Bil-mannara, bmanku qasir, kienu jaqsmu l-injam. Dan kien xogol go u l-injam kien jitarbat. Galhekk hemm il-qawl li jagtih Ninu Caruana, l-awtur ta Ine Farru: Il-munxar gana u l-qaduma ala. Il-qaduma hi l-mannara. 5. Il-papo ta San uepp Dan hu l-isem li smajtu r-Rabat tGawdex gax-xitla li afna jafuha bala l-papoa tal-Madonna, jew l-qosor, papoi. Il-papoa tal-Madonna, i-ebbu u x-Xagra, hemm min isibha wkoll i-arbuna tal-Madonna, lwaqt li fxi nawi ta Malta, bar-Rabat, il-Mosta u l-Melliea, alq i-awl. Billi hemm il-papoi l-omor u l-papoi l-bojod, lill-omor hemm min isibhom ras il-baqra, jew skont Gino Muscat Azzopardi, wi il-baqra. Il-papoi l-bojod, imbagad, ie li jgidulhom bat-Taljani, ras il-mewt u fomm l-iljun. Imma dawn l-ismijiet jgoddu biss gax-xitla, li wara li tkun waqqget il-fjuri, u jibqa biss il-buetta ta-erriega, li xin tinxef, jinfetulha ew toqob, li minnhom bit-tbandil tar-ri, ixxerred il-kotra ta rierag irqaq mal-erbat irjie. Il-buetta niexfa tkun tassew qisha ras ta mewt. Meta kont nitrabba x-Xagra, il-papo ta San uepp konna nsibuh il-mammaeja. Papoi omor erin mill-itan tas-sejjie, qalb il-blat, mas-sisien
Hawn Malta, San uepp li kien hemm l-kripta ta SantAgata gandu mannara fidu. Hekk ukoll finkwatru ta Mattija Preti, dari l-kappella ta San uepp ta ieu, ir-Rabat tal-Imdina. Imma Rafel Bonnici Cal, finkwatru li hemm l-knisja ta Santa Marija Reina, il-Marsa, qabad u gamillu lexxuna jlaqqax zokk ta sira. Skont il-leenda li jgidulek il-mastrudaxxi, ix-xitan xejn ma kien jamel lil San uepp mehdi fuq xoglu, u darba qabad u intarsalu s-snien tas-serrieq, jiieri gawwihomlu wada l hawn u l-ora l hemm, u abulu traskatur, biex ma jkunx jista jadem iktar bih. Hekk jgidu li kien twieled il-munxar ta San uepp, bis-snien intraskati, kif smajthom jgidu l-mastrudaxxi tar-Rabat tGawdex.
17

Kull barmil li kienet tlesti, kienet timlieh bil-gasel kannella karg bax-xagar li jgatti nofs isimha, tbid bajda l-wi, u taglaqha bgatu rqiq tat-tajn. Wara li kienet tbid dak li kellha tbid, kienet tgatti kollox biktar tajn, qisha kienet tat il-kontra bejt tal-lum, li jii qobbi, gamla ta koppla. Ana ma konniex immissu posta qobbija li kienet tkun ilha lesta gax konna ngidu li kienet bid-dudu, imma posot li kienu jkunu gadhom jinbnew. Wara li konna nkissru l-gatu bnaqra ta pejpella, konna llaqqtu l-gasel sal-anqas qatra bzokk ta sulfarina jew ta xi axixa. 6. Il-Buqrajq Il-kaaturi, dari, jgidu li nhar San uepp jidher il-buqrajq, u hekk jagti bidu gall-istaun tal-kaa tar-rebbiega. Illum mgadekx tara buqrajq bnemes gax, kif jgidu, qerdu l-bexx. Sewwasew il-bexx qered l-insetti li jittajru bil-lejl, billi l-buqrajq, bal farfett il-lejl, malli jibda jroxx id-dlam joro iuf balq daqs forn miftu biex jaqbad l-istess ikel taghom, bal, ngidu ana nemus, il-bari li jinibdu gad-dawl, u bari ora li jsou l-ward bil-lejl. Fi mien il-passa tal-arifa, il-buqrajq isiblek ukoll in-nemel tal-wiena li jtajjar bl-eluf wara l-ewwel xita. Mhux biss il-buqrajq ma gadux isib biex jingad, imma jekk jidher xi wieed godu godu, tinfeta muskatterija sia fuqu li tnixxfu minn wi id-dinja, fkemm trodd salib. Lill-buqrajq tista tgidlu l-uttaf ta bil-lejl, mhux biss gax balu jiekol l-insetti, imma gax tista tgid gandu l-istess sura, barra, mgandniex xi ngidu, gajnejh, gax bdawn irid jara bil-lejl. Hekk winajh u denbu tawwalin bal tar-rundun. Munqaru u saqajh daqs nitfa bal tal-awwief. Munqaru gir bal tal-uttaf gax balu mgandux xjaqbad jew ikisser bih. Rasu atta u alqu kbir bal tiegu wkoll. Gajnejh kbar bal tat-tajr li joro idur billejl, ball-barbaann u l-kokk. Il-vavu tgajnejh ma jingalaqx bal tagna u galhekk mhux biss ma ssibux jittajjar binhar, imma lanqas l-ljieli ta qamar kwinta, gax id-dawl ma jiax galih. Kif jibda jbexbex lill-buqrajq arah imur jistaba tat xi arruba jew xi ebbua billi dawn dejjem ikollhom mifrex weraq niexef tathom u o dak il-weraq mhux la kemm tarah tgarrex kemm tgarrex. ie li tajruh minn tat xi lewa wkoll, basta tkun dellija, gax dawl ix-xemx idejqu sew. Hawnhekk il-buqrajq nistgu nxebbhuh mal-gallina. Il-gallin joro jirga gad-dwied wil-niex mat-tbexbix u -gabex biss. Mal-urnata jineba ol-weraq niexef li jsibu sodda minnu tat il-arrub wi-ebbu, balma jagmlu l-bqaraq. Bid-dbabar u l-istrixxi li gandu l-gallin mhux lakemm tilmu birka -art qalb il-weraq niexef, billi lewnhom kannelli t-tnejn.
u x-xagri, kif ukoll mal-intrajjiet gar-raba, kien ikun hemm kemm trid, imma mill-bojod, niftakar li kien hemm wada biss, imqabbda ma blata kbira li nqalbet gal isfel mis-sies. Kien qisni gandi d-dinja u tgidx xlula kelli biex naqta ftit minnha biex inewwaq il-bukkett ward gal quddiem il-Madonna. Illum, hawn ir-Rabat, xbajt nara papoi bojod mal-itan ta djar qodma u saansitra ma knejjes. Ix-Xagra konna nsibuha l-mammaeja gax ana t-tfal konna naqtgu l-ward li nsibu, nibdulu l-fjura wada wada u nsouha. Xma ssox bil-qalb matul is-snin tal-gwerra, l-iktar meta ma kontx issib elwa bnemes, u l-ftit zokkor li kienu jagtuna bir-razzjon, konna rriduh gal mal-kaf li kien ikollu togma ta kollox barra ta kaf, gax sal-qam jew ix-xgir inkaljat, konna nalltulu biex forsi jwassal minn razzjon gal ieor, kull mistax. Galhekk arana qtajja qtajja nufu l hawn u l hinn kulfejn konna nafu li nsibu mammaej, kuladd bl-imatra u bil-lied min jgaqqad bukkett biex isou fjura, fjura. Il-ftit meraq elu li kien ikun ha kull wada kien jaqta xi ftit mill-waam li kien ikollna bat-tfal l-ora gaz-zokkor. Barra l-mammaej, matul il-gwerra, kellna wkoll il-posot tan-naal selva, li kien jagmilhom t-toqob tal-blat jew il-ebel tal-qawwi tal-itan tas-sejjie, li dari kont issibhom kotrana ferm iktar mil-lum. Dan in-naal ta wadu, dul is-sajf arah jinabarlek fpost wieed biex jiewwe u wara jitlaq gal rasu, ittex xi toqba l-blat onqri fejn jibda l-bejta, li ana konna nsibuha posta, u,naqra, naqra, jibni barmil wara l-ieor bit-tajn. It-tajn kien jibru mit-toroq miksija bit-torba ta dari, mill-mogdijiet gar-raba, kif ukoll minn qieg il-widien. Qabel ilaqqat it-traba mill-art kont tarah sejjer, wada wada, dejn xi gajn jew ofra l-wied, biex jixrob tikka ilma biex jagnu biha.
18

Galhekk il-kaaturi jgidulek biex iddur gall-buqrajq fejn soltu ddur gall-gallin, gax fejn ittajjar il-gallina gandek imnejn issib xi buqrajq, billi t-tnejn jistabew -istess postijiet, gax it-tnejn lewnhom jixxiebah u t-tqassim ta lwienhom l-istess. Il-buqrajq, barra lill-gallina, gal dak li hu lewn u tqassim tal-istrixxi, jagti lema sew lill-bulebbiet, gasfur li jpassi mas-summien, u galhekk Gawdex insibuh furrax is-summien, kif ukoll sultan is-summmien. Imma n-Nadurin jgidulu sultan il-bqaraq jew furrax il-bqaraq, imabba fhekk. In-Nadur ukoll lill-buqrajq isibuh il-pau, imabba l-oss li jagmel balqu xin toqrob lejh, qisha nfaqget buieqa. Gall-kaaturi, il-buqrajq isser kaa. Galhekk meta godu godu jarawh jissiefa, l-iktar l-widien, jiedu r-ru, gax jgidulek hemm il-kaa. Issa l-buqrajq l-ewwel li jidher gal San uepp, li jabat nhar id-dsatax ta Marzu. Imma l-gamiem l-aqwa tiegu jabat gall-aar ta April u l-bidu ta Mejju, biss l-ewwel li jarawh gall-aar ta Marzu, l-istess ball-buqrajq, li ie li jkun maqlug minn dak ix-xahar balma jgid il-qawl. Ball-gamiem, il-bqaraq ipassu bir-ri isfel, jiieri mix-Xlokk jew mix-Xlokk il-Lvant, meta jkun hawn dak it-taglik u kollox idellek. Minn hawn ejja r-rabta tal-buqrajq mal-gamiem, billi l-kaaturi tbakkarlek u kollha jkunu fposthom ikun gadu d-dlam. Galhekk l-ewwel li jaraw lill-buqrajq jiiera u juf ilaqqat xi aa. Kif jilmuh jgidulek li se jidher il-gamiem u se jkollhom fuqiex jisparaw. 7. Ir-Rummien ta San uepp. Dar-rummien kien l-iktar imttex fost is-seba razez li dari kellna Malta. Jgidu li kien dalu pajjina s-Sultan Verdala, (1582-1595), minn Franza, pajjiu, lilu u lir-rummien Frani, ismu miegu. It-Taljani kienu jsibuh ir-rummien ta Malta. Jien naseb li kien imttex afna gax kien jagmel kull wada ha xtaqbad. Is-snien ukoll kienu jkunu go u twal. Galhekk kienu jsibuh ukoll ir-rummien ta snien il-bagal, gax il-bagal imsemmi afna gas-snien kbar li jkollu. Barra minn hekk kien ikun immerraq sew u elu btogma bnina. Il-enniena kienu jobbuh gax kien gammiel qatig, bil-friegi mnila sal-art bit-toqol tal-frott. Ir-rummiena sira goa u trid il-kobor fejn timra. Galhekk jekk tawwilha fnaqra ta nejna timlielek kull mhemm u tonoqlok l-erba siriet li jkollok ha. L-ajar li kien isib kien il-fraglu qalb it-tiksir tal-blat tal-ibla tat is-sisien tal-muntanji tagna. Hemmhekk kien jinillek gall-ilma li jiskula minn fuq is-sa tat-tafal u arah iaddarlek is-sajf qiera kollu. Ma jridx saqi gax l-ilma jttxuh geruqu, tant li dari kienu jawluh mad-djar u l-btiei daqs abs, biex jaqta l-umdit. Jekk ma jsibx fejn jinel bgeruqu, ma jibx ruu u jibqa gir. Fsena xotta l-frott jaqsmu kmieni u ma jwasslux. L-ajar li jmorru huma l-gammelin gax iduru galih u jnaqqrulu sinna sinna sa ma jallulu l-qoxra biss, li tinxef u taqa. Galhekk, n-nuqqas ta xita, jew fejn il-amrija tkun qasira, ir-rummien trid tginu bl-ilma biex wara li jgaqqad funju, ma jwaqqax il-frott gadu igromb u biex il-ftit frott li jomm, qoxortu tibqa adra u tibqa tikber mas-snien sa ma jibliequ u -aar isajjar gal San Mikiel. Jekk il-qoxra talliha ssir qisha qieg ta qorq, malli tii l-ewwel xita, jekk mhux ukoll qabel, meta l-ajru jbiddel u bl-iljieli twal jibda jaqa n-nida, is-snien jixorbu u jikbru, ir-rummien jaqsam. Galhekk jgidu li l-beraq jaqsmu lir-rummien. Ir-rummien la jsir sew trid taqtgu gax jekk iddewmu ejjed s-sira, jitlef il-benna. Meta tara xi rummiena li ma lvanzatx daqs sabha, imma baqget qerqnija u blewn il-qoxra iktar amar mill-orajn li kibru, gid din tassret minn ewwa u swiedet faam. Missieri, rummien bal dan kien jgidlu bullar, galkemm l-kotba nsibu li l-bullar hu r-rummien salva, li wkoll ikollu qoxra amra nar u jibqa gir. Il-larin qares, li hawn min isibu tal-bakkaljaw, ukoll jgidulu bullar, forsi gax jibqa igar mill-ieor. Ir-rummiena mhix sira li tgix snin twal, u meta taraha qed tnaqqas mill-frott u tmewwet wara li jkunu gaddew xi gaxar snin minn fuqha, trid taqbad u tisserraha u ma tallilhiex zkuk ogla minn xibrejn
19

mill-art. Mar-rebbiega tibda taraha tarmi u ttella kotra ta friegi odda u sbie. Bhekk tkun erajt tajtha mill-inqas gaxar snin ora ajja. Hekk kien gallimni missieri, li kien laqqam u abbar mustaun. 8. Il-Patata ta San uepp. Hemm il-patata tas-saqwi u l-patata tas-sekkan, li Malta jsibuh il-bagli, jiieri raba li jixrob biss bix-xita. Bagli ejja minn Bagal, kelma li tfisser sid, mulej, alla tar-ragad u x-xita, tal-Kanganin u l-Fenii. Fil-bagli tista tieu ewt uu patata s-sena, il-bikri u l-imwaar. L-ewwel wi jgidulu tax-xitwa u t-tieni, tas-sajf. Fis-sekkan, li bilfors trid tiragha u tlaaqha -istaun tax-xita, l-ewwel wi jinara n-niexef gal tal-Vitorja, meta l-patata tkun di nebbtet. Min ikollu biss ara patata gad-dar, jiragha l-bejta, imma min ikollu meded sa gas-suq, biex jeles irid jixitha r-radda. Meta x-xita tii fwaqtha, ngidu ana qabel tar-Ruarju, il-wi tal-patata jasal gall-qlig abta ta San Nikola tas-Siiewi, li jabat s-sitta ta Diembru. Galhekk il-qawl jgid li l-ajar annata tal-patata meta sa San Nikola tkun x-xkora. Imma meta l-ajru jiddawwar ma jixti, il-patata tilaqlek xin ir-raba jkun xorob sew u l-wi ikollok tallih tat l-art gax miskin int jekk titfa saqajk h, aseb u ara taqbad u ddaal l-inenji. Fis-suq, il-patata, billi tinqala t-tajn, il-bdiewa jobbu jressquha bih imwaal magha. Galhekk jgidu li min jixtri l-bikrija jkollu jien il-amrija. Fid-djar tal-bdiewa l-patata tidol -mien li n-naga tiled u l-rief tilaq gall-qtil. Minn hawn ej il-qawl li jgid li mien il-aruf , ix-xkora tibda tuf, gax tibda iera turtiera turtiera gall-forn jew -istuat d-djar. Issa dan isir l-arifa, u mhux kif hemm l-kotba tal-qwiel, li jgidu li dan isir abta tal-Gid la jilqu l-gidien. Il-patata tas-sajf s-sekkan, il-bdiewa jobbu jiirguha bejn is-Sanpawlijiet, jiieri San Pawl ta Jannar, li jabat l-amsa u goxrin tax-xahar, u San Pawl ta Frar, li jii -gaxra tax-xahar. Sa mien il-gwerra San Pawl ta Jannar kien gadu festa tal-preett. I-erriega ta din il-patata tidol minn barra meta tkun gadha bdiet tfelles lesta ga-rig. Billi din il-patata tkun oxna u arira galja, il-bdiewa jqattguha bsikkina tajba bia, bia, taqtiga gal kull gajn li jkollha mnejn toro in-nibbieta. Trid tinara meta jkun il-galbu gax jekk tixitha meta l-art tkun mifquga bl-ilma abbli titassar u ma titlax. Dil-patata tinqala biex tilaq is-suq ta barra, alli tinbieg bi prezz tajjeb, gax jekk talli mqar imga, tilaq ma tal-orajn u ma tiborx prezzha, billi jkollok tqattagha hawn meta tkun mormija bis-suq fgat. tal-patata tax-xitwa tkun dik il-patata rqiqa li ma tittikilx li jkun fadal mill-wi tas-sajf. Qabel ma jiirguha, l-art iqassmuha fula, fula, jiieri miemel, miemel bil-gefuni bejniethom alli jterruha, gax jgidu li meta l-patata tinara t-tira titla iktar malajr. Dil-patata tilaq qabel tal-bagli, u ib il-us it-tajba, gax in-nies ikollha waam gall-patata l-dida, avolja aktarx tkun bit-tajn magha u trid tallas galiha biz-zalza. Hekk ukoll il-patata tal-imwaar s-saqwi mhemmx galfejn tiragha gall-aar ta Jannar jew il-bidu ta Frar, billi tkun tista tisqiha. Galhekk hawn min ialliha gal Marzu, ix-xahar ta San uepp, meta x-xita tkun waslet biex tarfa. Fi mien bal dak li tira ma tfallix u mhemmx galfejn toqgod tgawwed. Biss il-wi tal-patata ta San uepp jilaq meta s-sana tista tkun laqet adet u galhekk jikber il-periklu li ssibha marritlek bis-susa. Is-susa, dudu li jiekol il-patata minn ewwa, hi x-xagat ta barija li n-nies isibuha farfett. Il-farfett ibid -gejun tal-patata u galhekk tinteba li l-patata se tmurlek gax tibda tara l-mie iswed tad-dudu iere minn fejn kien hemm din l-gajn. Imabba hekk, meta -mien jidol, tismaghom jgidulek biex il-patata ma tixtrihiex bix-xkora jew bil-kaxxa gax tmurlek u galhekk ikollok titqanna tixtriha bil-wina bil-prezz li jkun, ok tixtri qabda mill-pitkalija meta tkun irisa. Min jira l-patata tas-sajf jaf sewwa bdan u jipprova jilqgalha bil-bexx alli s-susa, jew il-farfett kif isibuh, ma jmisshiex. (ikompli l-ara tal-Festa 2013).
20
Il-patata tal-bikri s-saqwi tista tinara gal Santa Marija, gax, kien jgidli missieri, ma tinbitx. I-erriega

Ingredjenti Spiritwali
Fuq tlieta toqgod il-borma!(10)

minn: MONS. ANTON SULTANA, Aripriet Emeritus tal-Qala
Inkarnazzjoni - Redenzjoni - Riurrezzjoni

It-Tliet Misteri Kbar tal-Imabba ta Alla Lejna!
Fl-aar artiklu fdin is-sensiela ta trijoloija spiritwali tkellimt dwar it-tliet virtujiet teologali: Fidi, Tama u Mabba. Rajna l-qosor kif dawn huma t-tliet regoli fundamentali u prinipali tal-ajja Nisranija tagna. Ma nistgux inkunu tassew nsara jekk ma jkollniex u ma nikbrux kontinwament fuq dawn it-tliet kundizzjonijiet: li nemmnu, li nittamaw, u li nobbu; hu s-sehem tagna frelazzjoni sia ma Alla. Imma jista jkun hemm min jistaqsi: U Alla xtani da parti tiegu biex jurini li jobbni?! Barra li alaqni u jommni aj, Alla kif urieni li gandu dritt fuqi u li jiena d-dmir kontinwu li nemmen H, nittama H, u li nobbu bqalbi kollha? It-tweiba gal dawn il-mistoqsijiet insibuha ara l-kliem ta es, l-Iben tAlla, li stqarr ma Nikodemu flaqga twila li kellu miegu s-satra tal-lejl. Din insibuha l-Vanelu skont San wann, kap 3, versi 1-21. Fdiskors tassew ar u sabi li jurina min hu es u galiex gandna nemmnu H. es fost wejje ora qal hekk: Gax Alla hekk abb id-dinja, li ta l-Iben il-wadieni tiegu biex min jemmen h ma jintilifx, imma jkollu l-ajja ta dejjem (vers 16). Hawn insibu l-qofol tal-imabba tAlla lejh u tal-di Nisranija tagna. Fdin id-dikjarazzjoni qasira imma rikka ta es nsibu mobija tliet misteri kbar li Alla ried iwettaq -istorja tal-umanit, biex juri bil-fatti l-Imabba innita tiegu lejna l-bnedmin: Alla hekk abb lid-dinja! Kif u ex? Bi tliet misteri kbar li dehru u twettqu fIbnu l-Wadieni, es Kristu Sidna: L-Inkarnazzjoni, ir-Redenzjoni, u r-Riurrezzjoni. Dawn it-tlieta imkien huma inseparabbli -istess Persuna: es Kristu, l-Iben Wadieni ta Alla, mibgut mill-Missier, li sar bniedem balna (Inkarnazzjoni) biex jifdina u jsalvana bil-mewt arxa Tiegu (Redenzjoni), u jagtina ajja dida li twassalna gall-qawmien balu (Reurrezzjoni). Fuq kundizzjoni wada: min jemmen h!
Inkarnazzjoni (Il-Milied)
21

kienet il-kapait li jgallem il-verit ar u tond, bla bia u bkonvinzjoni, lid-dinja mawda tal-lum. a naraw ftit xkien qalilna l-Papa Benedittu dwar dawn it-tliet misteri tas-salvazzjoni tagna -Ittra Appostolika Porta Fidei li biha kien abbar din is-sena tal-Fidi l-11 ta Ottubru 2011, fkapitlu 13, it-tieni paragrafu: Matul dan i-mien jetiilna nommu arsitna fuq es Kristu, li minnu tibda u h tintemm il-di tagna (Lhud 12,2); h jintemm kull qtig il-qalb u kull xewqa l-qalb tal-bniedem. Il-fer tal-imabba, it-tweiba gan-niket tat-tbatija u l-uig, il-qawwa tal-mafra quddiem il-wegat li nirievu u r-reba tal-ajja quddiem il-vojt tal-mewt, dan kollu jsib il-qofol tiegu l-misteru tal-Inkarnazzjoni, li h sar bniedem u qasam magna l-mierja umana u bidilha fRedenzjoni galina; u bil-qawwa tar-Reurrezzjoni Tiegu, Fih li miet u rxoxta biex isalvana, l-eempji tal-di li mmarkaw dawn l-elfejn sena tal-istorja tas-salvazzjoni. Tagna, isibu dawl si. Kien tassew rikk u sabi ta Benedittu XVI. Fkelma wada, Kristu hu kollox galina, gax l-misteri tal-Inkarnazzjoni, Redenzjoni u Reurrezzjoni tiegu, ana sibna Kristu l-akbar prova tal-Imabba Divina: is-salvazzjoni u l-ajja ta dejjem!
Ir-Redenzjoni (Il-imga l-Kbira)
Hawn jinsabu l-fatti konkreti ta kemm u kif iobbna Alla. Fdawn it-tliet misteri fwieed nistgu naraw ar it-tweiba tagna wkoll galiex ana nemmnu u ex nemmnu: (1) Gax Alla wriena l-ikbar imabba meta tana lil es Kristu; (2) Gax es wriena l-ikbar imabba meta miet gal dnubietna, biex ma nintilfux; u (3) Gax es reba il-mewt bil-qawmien glorju Tiegu biex lilna li nemmnu Fih jagtina l-ajja ta dejjem! Dan hu l-qosor il-Kredu tagna! Xjgidilna Benedittu XVI Qed nikteb dan l-artiklu fRas ir-Randan. Jumejn ilu aret l-abar xokkanti li l-Papa Benedittu ser jirrienja mill-Pontikat tiegu t-28 ta Frar, minabba l-et matura tiegu (86 sena) u n-nuqqas ta saa biex ikompli jmexxi l-Knisja. Nilqguh bfer kbir ikun min ikun, gax il-Papa huwa dejjem il-Vigarju ta Kristu nnifsu, il-elu Kristu fuq l-art kif kienet issejjalu Santa Katerina ta Siena! Imma anke jekk issa gandna Papa did, gur li ma ninsewx lil Benedittu XVI gat-taglim kbir li tana matul it-tmien snin tal-Pontikat tiegu. Nistgu nsejulu Il-Papa Kurau x-Xandir tal-Fidi u tal-Verit! Il-karima tiegu, bala teologu kbir,
22
Ir-Riurrezzjoni (L-Gid il-Kbir)
L-Gid il-Kbir
Festa ta elebrazzjonijiet u Tradizzjoni
Minn: JOSETTE BUTTIGIEG Is-sena liturika li tibda -ewwel add tal-Avvent u tispia l-festa ta Kristu Sultan tgaddina pass pass mal-ajja ta Kristu d-dinja u l-misteru Tiegu. Tul is-sena nfakkru bmod solenni l-avvenimenti l-aktar importanti l-ajja ta Kristu. Fost dawn dak li narsu lejh bala l-akbar rajja l-ajja ta Kristu hu l-irxoxt Tiegu mill-imwiet, il-rajja li nielebraw -Gid il-Kbir. Il-qawmien ta Kristu mill-imwiet hu l-qofol tattwemmin tagna l-insara. Kif jgidilna l-Appostlu Missierna San Pawl, li kieku Kristu ma rxoxtax millimwiet, il-di tagna kienet tkun di vojta. (Mill-Ittra lill-Korintin 15:14-17). Mingajr il-rajja tal-Gid ma kienx ikun hemm di nisranija. Hu galhekk li narsu lejn din il-festa bala l-akbar wada l-kalendarju nisrani u nielebrawha tant bil-kbir. Festi orajn jiu u jgaddu, nippreparaw galihom, inossu l-fer taghom gal ftit jiem wara, imma mbagad indawru gajnejna gal festa li jmiss. Mhux hekk il-festa talGid li bejn i-mien ta preparazzjoni u mien ta riessjoni tinrex fuq aktar minn tliet xhur. Nibdew nippreparaw galiha minn Ras ir-Randan u nkomplu gal erbgin jum. Jiem meta bala nsara niu mseja biex nidlu l-fond tagna nfusna u neaminaw il-di tagna, naraw jekk hijiex di soda jew di mibnija fuq ir-ramel. Jiem meta niu mistiedna biex nisimgu u nirriettu l-Kelma ta Alla; biex naslu biex insau lilna nfusna minn dak kollu li jista jbegidna mit-twemmin tagna; biex nidlu ijed lfond r-rabta tagna ma Kristu u ngixu kif jixraq il-wegdiet tal-magmudija. Preparazjoni li tilaq ilqofol tagha l-imga Mqaddsa meta ngixu l-rajja tat-tbatija ta Kristu u l-mewt tiegu biex imbagad ninfexxu l-fer tal-Glorja, il-qawmien Tiegu millimwiet, u wara nkomplu l-mixja tal-misteru ta Kristu gal amsin jum ieor li jintemmu bil-mija tal-Ispirtu s-Santu fuq l-Appostli. Galhekk il-festa tal-Gid mhix festa ta avveniment wieed wadu, imma festa li torbot magha sensiela ta avvenimenti. Kuntrarju ta festi orajn li gandhom id-data taghhom ssa l-festa tal-Gid qatt ma tii -istess data. Galhekk sew li nkunu nafu kif tintgael id-data tal-festa li kultant tii bejn wieed u ieor t-tielet imga ta Marzu u drabi ora tista tkun r-raba imga ta April inkella fdati ora bejn dawn it-tnejn. Fl-ewwel minijiet tal-Knisja kienu jorbtu l-festa ma dik tal-Mogdija tal-Lhud meta l-poplu Lhudi kien jagmel is-sagriju li jfakkar il-elsien tiegu mill-Eittu. Peress li dan kien isir -erbatax il-jum talqamar allura kien jista jkun kwalunkwe jum tal-imga u l-Knejjes tal-Asja kienu jinsistu li s-sawm tar-Randan gandu jispia fdan il-jum ikun liema jkun. Imma millbanda l-ora, il-knejjes l-ora mibnija fuq it-tradizzjoni tal-Appostli kienu jinsistu li s-sawm gandu jispia ljum tal-qawmien ta Kristu jiieri fjum il-add. Wara afna studju u diskussjonijiet ie dei li l-qawmien ta Kristu jkun ielebrat mill-knejjes kollha l-jum tal-add, per kien gad irid jii dei liema add tas-sena kellu jkun. Fl-aar il-Konilju ta Nicea, s-sena 325 wara Kristu ddeieda li l-add ikun l-ewwel wieed li jii wara l-kwinta tal-qamar tal-Gid per kwinta li tii wara l-21 ta Marzu. Meta tkun issata d-data tal-Gid gassena mbagad ikunu ssati wkoll id-dati tal-festi l-ora marbuta mal-Gid, ibda mill-Erbga tar-Rmied u spia fGid il-amsin. Tul dan i-mien kollu, i-elebrazzjonijiet li jsiru lKnisja huma kollha marbuta mal-rajja tal-Gid. Hekk kif a rajna, -erbgin jum ta qabel, l-insara huma mseja gal penitenza. L-ewwel funzjoni li tifta ir-Randan issir nhar l-Erbga tar-Rmied meta jitqieged l-irmied. Ta min jinnota li t-Testment il-Qadim meta l-poplu kien irid juri sinjal ta ndiema, kien jitferrex l-irmied u l-penitent jinel garkupptejh fuqu jitlob il-mafra minn Alla. Galhekk l-irmied hu simbolu ta ndiema. Ukoll ilkelmiet li jua s-saerdot meta jpoi l-irmied, huma kelmiet li jeu gall-indiema. Sa ftit tas-snin ilu kienu jintuaw il-kelmiet, Ftakar o bniedem li trab kont u trab issir. Mill-Konilju Vatikan II l hawn galkemm din ilforma gadha tista tintua, per aktar uati l-kelmiet, Indmu u emmnu l-bxara t-tajba. Tul ir-Randan l-Knisja nsibu karatteristii penitenzjali ora bal ma huma l-uu tal-kulur vjola,
23

u billi jitallew barra l-Alleluia u l-Glorja mill-quddies. Per uanzi li kien hemm sa mien il-Konilju Vatikan II spiaw. Forsi l-aktar wada li jiftakru dawk li huma ftit avanzati -et hi li tul ir-Randan, il-kwadri kollha l-Knejjes, inklu il-Kuriss ta fuq l-artal maur kienu jinksew kollha bil-vjola u jibqgu hekk sa xin titkanta l-Glorja nhar il-Gid. Spia wkoll is-sawm iebes li kienu jsumu l-antenati tagna, l-erbgin jum kollha tar-Randan. Illum galkemm il-Knisja tistedinna gall-penitenza inklu sawm, is-sawmiet obligatorji marbutin ukoll mal-astinenza mill-laam nilu gal tnejn, l-Erbga tar-Rmied u l-imga l-Kbira. Ma dan nistgu nidu wkoll il-prietka ta tliet sigat li kienet issir nhar il-imga l-Kbira minn nofsinhar sat-tlieta u li kienet tikkonsisti fmeditazzjoni fuq is-seba kelmiet ta Kristu waqt l-agunija fuq is-Salib. Per ta min jinnota li -imgoddi l-funzjonijiet kienu jsiru lgodu. Galhekk illum ma baqax post gal din il-prietka. Uanzi ora li spiaw huma d-daqq ta-uqlajta minok il-qniepen u t-tabit fuq il-banek tal-kor wara li kienu jingadu t-tniebri. Uanzi tradizzjonali per li gadhom ejjin mill-antik huma l-purissjoni tal-imga l-Kbira bil-vari li juru aspetti mill-passjoni ta Kristu u l-Mejda tal-Appostli. Galkemm dawn gadhom isiru, per nbidlu afna mill-karattru oriinali taghom. Fil-purissjoni tal-imga l-Kbira, gadna nsibu s-sinjali ta penitenza bal ma huma l-arr talktajjen u s-slaleb. Imma mill-banda l-ora, dawn ilpurissjonijiet bl-uu ta lbies, simboli e. aktar saru pageants milli funzjonijiet relijui u n-nies tfittixhom gall-wirja taghom aktar milli gad-devozzjoni li kienu jgawdu -antik. L-istess l-Mejda tal-Appostli, aktar ma jgaddi -mien aktar dejjem jidlu karatteristii odda hom u wieed imur jarahom gall-wirja taghom u mhux bala tifkira tal- Aar Ikla tal-Mulej kif kienet ir-rauni meta bdew isiru. Sfortunatament il-abra devota qiegda tispia wkoll mill-Visti tasSeba Knejjes. Il-Knisja teina biex l-visti l-amis lgaxija, nimmeditaw it-twaqqif tal-Ewkaristija minn Kristu -Aar ena lwaqt li l-imga lgodu nikkonentraw fuq it-tbatija ta Kristu mill-etsemani sal-Kalvarju. Bil-ash tal-camera u mobiles sejrin il-in kollu ma tantx issib ambjent gall-abra u meditazzjoni u l-visti aktar ma jmur aktar qed jiedu bixra ta ara. Tradizzjonijiet li spiaw, orajn li nbidlu, imma xi wud gadhom kif kienu. L- aktar li jolqtuna huma l-funzjonijiet li jsiru l-knisja tul it-tlett ijiem imqaddsa mill-amis lgaxija sal-velja tal-Gid. Il-asil tarrilejn nhar il-amis, l-adorazzjoni tas-Salib, nhar ilimga, il-mixegla tad-dawl u t-tberik tal-ilma, kollha ejjin mill-antik u kollha gandhom it-tifsiriet spejali taghom. Permezz taghom il-Knisja mhux biss tfakkar ida wkoll iedded il-rajjiet prinipali tas-salvazzjoni mwettqa minn Kristu. Hi t-tradizzjoni li egelna ngixu ta kull sena l-istorja tal-dwa tagna. Kull funzjoni marbuta malfesta tal-Gid gandha l-geruq tagha fpass jew ieor tal-rajja li seet elfejn sena ilu meta Kristu bata u miet galina. Forsi nasbu li hemm afna spettaklu ma-elebrazzjonijiet tagna, imma huma li jginuna nirrealizzaw il-kobor tas-sagriju ta Kristu u xsser galina dan is-sagriju. Jekk tassew napprezzaw is-sagriju ta Kristu galina, nirrealizzaw ukoll li t-tradizzjoni tal-Gid mhux biss trid tkompli imma li kull wieed u wada minna nkunu mhux spettaturi imma atturi -ispettaklu ta-elebrazzjonijiet tal-Gid.
24
Katekei
LUQA 7: Versi 1-17

minn: Marie Josette Xerri Is-silta tal-Kelma ta Alla li gandna llum hija meuda mill-Vanelu ta San Luqa. Fdin is-silta ser nistudjaw u nirriettu fuq dak li San Luqa jirrakkonta fKap 7 minn vers 1 sa vers 17. Dan it-tagrif dwar il-fejqan tal-qaddej ta-enturjun insibuh ukoll fSan Mattew Kap 8, versi minn 5 sa 13 u fSan wann Kap 4 versi 46 sa 54. It-tieni parti ta dan l-istess kapitlu jitkellem dwar il-qawmien mill-mewt ta bin l-armla ta Najn, li hija belt gira x-Xlokk tal-Galilija, ftit mili l bogod minn Nazaret. Huma ew rakkonti li galkemm jidher li hemm xebh bejniethom, huma dierenti minn xulxin. Fl-ewwel rakkont tidher l-umilt u l-di kbira ta-enturjun. Fit-tieni rakkont naraw mhux biss is-setga ta es fuq il-mewt, ida wkoll il-niena tiegu. Nirriettu fuq dan l-ewwel rakkont. Din l-istorja kellha valur kbir l-ajja u l-katekei tal-Knisja tal-ewwel mien. Kif nafu, wada mill-problemi kbar kienet jekk l-insara, li kienu ew min-naa tal-Lhud, kellhomx jilqgu maghom lill-pagani wkoll. Hekk insibu -Atti tal-Appostli Kap 10, vers 34. Pietru li kien qieged d-dar ta Kornelju qabad jitkellem u qal: Issa tassew qieged nifhem li Alla ma jares lejn wi add. U hekk ukoll insibu -istess Atti Kap 11, vers 18, meta Pietru kien qed isser ruu lill-Knisja ta erusalemm l-appostli bdew jagtu glorja lil Alla u jgidu; mela Alla lill-pagani wkoll tahom l-indiema li twassal gall-ajja. I-enturjun ta Kafarnahum kien pagan. Galkemm ma kienx Lhudi kien abib tal-Lhud. Galhekk bagat delegazzjoni gand es magmula minn xi kbarat tal-Lhud, biex jitolbuh imur fdaru u jfejjaqlu l-qaddej tiegu. Mela l-vers 2 u vers 3 naraw li meta ana nkunu magfusin bil-problemi tal-ajja u meta l-ajja tagtina fuq wina, dakinhar induru lejn es, u galkemm maniex pagani ba-enturjun, gax gall-grazzja tAlla lkoll irevejna s-sagrament tal-magmudija, imma forsi meta kollox ikun sejjer sew, ma tantx inttxuh. Meta niu bdaharna mal-ajt, nitolbu u nieglu lil min jitlob galina bal ma gamel i-enturjun. Il-Lhud li marru quddiem es biex iajruh imur gand i-enturjun, bdew isemmulu kemm kien aqqu li jidol galih gax kien gamel afna opri tajba ma enshom. Madankollu, i-enturjun innifsu stqarr li ma kienx jistoqqlu li es jidol fdaru u lanqas li jmur hu nnifsu jiltaqa miegu u jidher quddiemu. Skont San Mattew, i-enturjun mar hu stess ikellem lil es. Luqa a l-verjoni l-ora biex juri bqawwa akbar l-umilt ta-enturjun. es mar maghom. Hekk insibu fvers 6. Ma kienx il bogod wisq mid-dar, meta -enturjun bagat jgidlu ma xi bieb li ma jistoqqlux jidol tat is-saqaf tiegu. assu li ma kienx dehen li jkellmu hu, imma jibgat lil addieor galih. Minn dan it-test, il-knisja poitilna bala talba erqana ta umilt kbira galina l-insara, biex qabel ma nirievu lil es ewwa na, t-Tqarbin Imqaddes, nistqarru bl-akbar umilta ba-enturjun u ngidulu kull wieed u wada minna: Mulej, ma jistoqqlix li tidol tat is-saqaf tiegi, minkejja forsi l-bruda u l-apatija tiegi, xi kultant lanqas nagti kas xsejjer nirievi ewwa ja. Dak Alla li alaqni, li bagat lil Ibnu l-wadieni d-dinja biex jifdini u jsalvani mill-jasar tad-dnub oriinali, meta forsi moi huwa mxerred felf sieb, meta nasbu fuq kollox barra li nkunu konxji li gandna lil es aj ewwa
25

na, Hu li Hu kollox u jien ma jien xejn. Imma -enturjun asbu dan, u dan hu li jgallimna l-lejla. Kemm maniex denji li es jii gandna. Ida ana, insara li suppost qed ngixu qrib ta es, mgandniex nieqfu hemm. Fvers 7 insibu li -enturjun qal lil es: Ordna bkelma u l-qaddej tiegi jq. U minn hawn suppost toro dik il-karba minn qieg qalbna, meta qabel ma nirievu lil es t-Tqarbin Imqaddes ngidulu: Gid biss kelma wada u rui tfiq. Kienet din l-umilt tiegu li l-aktar li laqtet lil es. Imma l-umilt ta-enturjun quddiem es kienet il-frott tal-di tiegu h. Garaf u emmen li es kellu s-setga jfejjaqlu l-qaddej tiegu. Ta ujal goli li kien, kien jaf xi jsser ikollok is-setga tikkmanda u tordna, kif kien gamel hu. Imma garaf li es kellu setga wisq akbar minn tiegu. Mela minn vers 6 sa vers 8 naraw tispikka l-umilt u l-di kbira li kellu -enturjun u hawn toro it-taglima galina. Irridu l-ewwelnett ikollna di ajja fes. Ana lil es ma narawhx bala persuna ajja bal ma kien jgix mien l-ujal, imma nilmuh fdik l-Ostja Bajda kkonsagrata, nilmuh tat il-velu tal-misteru, kif dejjem gallmitna ommna l-Knisja mqaddsa. Lil es kuljum irridu nitolbuh biex isaa na t-twemmin gir tagna galiex galina l-insara l-di kollox. Imbagad mill-di li jkollna toro l-umilt, dik il-virt tant sabia li sewwa kieku jkollna kull wieed u wada minna. Hawnhekk irridu noqogdu attenti mis-suppervja na gax kultant minn galina li ana qed nagmlu t-tajjeb u forsi ma nobdux jew nissuppervjaw mas-superjuri tagna. Mela kif rajna minn dan ir-rakkont, kien minabba l-di kbira tiegu li es fejjaq lil qaddej u mhux gax kien gamel opri kbar mal-poplu tiegu. Hu, li kien pagan, wera di akbar minn dik tal-Lhud u kien galhekk li goob lil es. Hekk insibu fvers 9 fejn es qal Lanqas fIrael ma sibt di bal din! U hekk gandha tkun kbira l-di tagna, ana li hekk kif twelidna, il-enituri tagna asbu galina biex irevejna s-sagrament tal-magmudija u gexna ajjitna kollha t-taglim nisrani. Nitolbu wkoll lil es biex jagtina l-virt tal-umilt u narsu lejh biex nimxu fuq il-passi tiegu. Niu issa gat-tieni rakkont. es minn Kafarnahum mar fbelt jisimha Najn. U fdin il-belt gira x-Xlokk tal-Galilija, ftit mili l bogod minn Nazaret, insibu storja sabia, li San Luqa biss allielna, l-qawmien ta bin l-armla ta Najn mill-mewt. Lil Luqa, li nsibuh l-Evanelista tal-niena ta Kristu, gobitu din l-istorja li biha es wera mhux biss is-setga tiegu fuq il-mewt, ida wkoll il-niena tiegu. Kif ra lil dik l-armla mbikkija gat-telfa tal-iben il-wadieni tagha tassarha. Hekk insibu fvers 13. Il-miraklu hu l-frott tal-niena ta es. Imqanqal mill-niena, es ma rahiex bi kbira jmiss it-tebut bidejh, galkemm skont il-lii, ma kellux jagmel hekk. lanqas ser infejqu nies mil-lebbra bal ma gamel es kif insibu fSan Luqa, Kap 5, vers 13. Imma bdaqshekk ma nistgux naarbu mill-ebda skua. Fuq il-niena lejn il-proxxmu tagna ser ikun l-eami meta nidhru quddiem Alla bala mallef tagna. Ir-riultat nistgu nkunu nafuh, gax ana niu udikati skont l-gemejjel tagna, skont kif inkunu stmajna u abbejna l-proxxmu tagna hawn fdin id-dinja. Il-proxxmu huma dawk li niltaqgu maghom l-ajja tagna ta kuljum, dawk li jgixu magna, il-barranin u ma kull min ilaqqagna miegu es. U mhux minn dak tiini niena u l-ieor nibagtu jixxejjer. U mhux gax dak magna, tiini niena minnu u l-ieor ma jimpurtanix minnu. Jien obbligat/a nobb lil kuladd u nara l es fkuladd. Nammetti li kultant hu dili imma bes magna kollox jista jkun. Tibax qal es lill-armla ta Najn. L-armla ta Najn tirrappreenta lilna lkoll. es ma jridx jarana nibku u mdejqin bit-toqol tal-ajja. It-tbatija hi misteru ha nsha. Alla ma jagtiniex spirtu ta bia imma spirtu ta qawwa u ta kura. Lil es narawh juri niena magna s-sagrament tar-rikoniljazzjoni, jafrilna dejjem. Juri niena magna meta niftu qalbna miegu l-problemi u s-slaleb tal-ajja. Hu jaf xinhu l-ajar. Fvers 14 insibu lil es jgid li-agug; agug, qieged ngidlek qum. es jrid lilna wkoll li nqumu mir-raqda tagna spiritwali. Iridna nqumu mill-ajja tad-dnub gall-ajja tal-grazzja. Ana qegdin hawn illum gax es sejilna u ana bil-grazzja tiegu weibna iva, gax ara tasbu li nagmlu xi aa jekk mhux bil-qawwa tiegu. Trid tkun il-grazzja tiegu galina biex inqumu minngas tagna, mill-bruda u mill-apatija li xi kultant takimna. Niu issa gall-vers 15. es tah lil Ommu. Fl-ewwel ktieb tas-Slaten Kap 17, vers 23 insibu li hekk gamel il-profeta Elija, meta qajjem tifel mill-mewt. L-istorja tal-qawmien ta bin l-armla ta Najn mill-mewt taqbel l-preentazzjoni tagha mal-istorja ta miraklu bal dan li sar minn Elija. Galhekk in-nies garfu li es kien profeta mibgut minn Alla biex iur il-poplu tiegu, kif insibu fvers 16 fLuqa Kap 1, vers 68 l-kantiku ta akkarija, meta mtela bl-Ispirtu s-Santu, hekk mar jgid: Imbierek il-Mulej, Alla ta Irael galiex ie jur u jifdi l-poplu tiegu. Fvers 17 u l-aar vers tal-katekei tagna ta llum, Luqa jispia billi jgid li dan il-kliem xtered mal-Lhudija u dawk l-inawi kollha. Ejjew ana wkoll inxandru li Alla arna, l-ewwelnett minn kmieni, 1950 sena ilu, s-sena 60 meta bagtilna lil San Pawl l-gira tagna biex jagtina d-don tal-di u jkompli jurna kuljum s-sagrament tal-imabba meta jagtina lil es magna dejjem t-Tabernaklu. Alla ar il-poplu tiegu, hekk qalu dawk li kienu preenti gall-qawmien mill-mewt ta-agug u hekk ngidu ana wkoll kull meta es jqajjem lilna mill-mewt tar-ru gall-ajja tal-grazzja. Ma nidux kollox for granted. Ejjew infaru u nirringrazzjaw lil es fost kollox talli fdiena bDemmu l-Gai biex jagtina ajja dida h u hekk niksbu s-salvazzjoni.
26
U hawnhekk toro it-taglima. Mhix ser tiina niena hekk li nqajmu l-mejtin mill-mewt naturali taghom u
Taglim fuq is-Sibt Qaddis tal-Gid

minn: Angelo Xuereb
Il-liturija ta Sibt il-Gid hija wada mill-isba. Forsi gadna qegdin niskopruha tant hija ganja fil-messa tagha. Infatti din is-sahra fil-Lejl Qaddis tal-Qawmien tal-Mulej mill-Imwiet hija mqassma fdawn il-partijiet: 1. Il-Mixegla tad-dawl; 2. Il-Liturija tal-Kelma; 3. Il-Liturija tal-Magmudija u 4. Il-Liturija Ewkaristika. Id-dwal tal-knisja jkunu kollha mitfijin. Dan jissimbolizza l-eilju u d-dlamijiet li konna fih kieku ma iex Kristu. Titqabbad uiea fxi mkien xieraq barra l-knisja. Imbagad is-saerdot ibierek in-nar. Wara t-tberik tan-nar wieed mill-akkolti jew ministru ieor jieu l-blandun quddiem i-elebrant, li bxi aa iebsa jonqox is-sinjal tas-salib. Fuq in-naa ta fuq ta dan is-sinjal jonqox l-ittra Griega Alfa u l-ittra Omega tatu, u bejn id-dirgajn tas-salib jonqox l-erba numri tas-sena li tkun, wieed fkull rokna. Il-liturija li tkellimna bsinjali u simboli tiffigura l-blandun fi Kristu. Huwa l-bidu (l-ewwel ittra Griega hija l-alfa) u t-tmiem (l-aar ittra Griega hija l-omega) filwaqt li huwa padrun ta kull mien. Kristu huwa d-dawl li jdawwal id-dlamijiet tal-mewt u d-dnub. Kien permezz tal-qawmien tiegu li huwa are rebbie fuq il-mewt u fuq id-dnub. Qabel konna ngixu fid-dlam. Wara l-qawmien ta Kristu, ma gadux aktar mien ta dlamijiet ida ta dawl. San wann l-evanelista jqabbel lil Kristu mad-dawl: wanni ma kienx id-dawl, imma ie biex jixhed gad-dawl, dak id-dawl veru, li jdawwal kull bniedem, huwa u ej fid-dinja (w 1,9). Is-saerdot issa jwaal ames biiet ta inens fgamla ta salib filwaqt li jgid: Bil-pjagi tiegu qaddisa u glorjui jarisna u jommna Kristu l-Mulej. Ammen. Jinxtegel il-blandun filwaqt li proessjonalment jitressaq fil-knisja. Imbagad minn dan il-blandun jinxteglu x-xemgat tan-nies, tinxtegel il-knisja u jitkanta l-Exultet li hija t-tabbira tal-Gid. Jifiru l-qtajja tal-anli fis-sema. Jifiru l-qaddejja ta Alla! a ddoqq it-tromba fis-salvazzjoni tagna u tabbar ir-reba ta Sultan hekk kbir! Tifra ukoll l-art mimlija bdawn id-dwal tal-gaeb, u fid-dija tas-Sultan ta dejjem, a jagraf il-olqien kollu li hu eles mid-dlamijiet li akmuh! Tifra ukoll Ommna l-Knisja Mqaddsa, kollha mejna bid-dija ta dawl hekk sabi u a jidwu l-itan ta dan it-tempju bl-gajjat ta fer tal-poplu mibur fih. Din hija parti mill-Exultet. Din hija kelma Latina li tfisser ifra. U proprju gandna raun gax nifiru. Kristu miet verament ida fit-tielet jum qam glorju biex ma jmutx aktar. Fdan il-lejl qaddis jinqraw bkollox disa lezzjonijiet. L-ewwel sebga huma mit-Testment
27

il-Qadim. It-tnejn l-ora huma l-epistola u l-Evanelju. Is-siltiet li jinqraw huma enesi 1,1-2,2; enesi 22, 1-18; Eodu 14, 15-15,1; Baruk 3, 9-15, 32-4,4; Eekjel 36, 16-28. L-epistola hija dejjem meuda mill-Ittra lir-Rumani 6, 3-11 filwaqt li l-Evanelju jinqraw fuq iklu ta tliet snin ir-rakkonti tal-qawmien mis-Sinottii. (Sena A Mattew 28, 1-10, Sena B Mark 16, 1-8, u Sena Luqa 24, 1-12). Minflok li se nispjega kull lezzjoni wada wada se nibni teoloija tal-Gid mibnija fuq dawn il-lezzjonijiet tant importanti. L-Gid huwa olqien did fi Kristu. Infatti l-ewwel lezzjoni nsibu rakkont ta meta Alla alaq id-dinja. Infatti nistgu ngidu li l-qawmien ta Sidna es Kristu huwa olqien spiritwali li huwa tal-gaeb. It-tielet lezzjoni tfakkarna meta l-Lhud qasmu l-Baar l-Amar biex kisbu l-libert taghom u setgu jimxu lejn l-art imwiegda. Hawn ukoll gandna parallelimu li tkanta wkoll fl-Exultet bejn il-ru mill-Eittu tal-poplu Lhudi u l-ru tagna mid-dlam tal-mewt u d-dnub. Infatti l-Liturgija kif ukoll Missirijiet il-Knisja jgallmu biex naraw it-Testment il-Qadim ise fil-did. Kif fit-Testment il-Qadim Alla wera l-qawwa tiegu billi farrak il-karrijiet tal-Eizzjani (figura tal-jasar) hekk ukoll Kristu permezz tal-passjoni u l-mewt tiegu gamel reba li kif gedna l-Liturija tipparagunaha mal-olqien tad-dinja. Il-Liturija tal-Kelma tfakkarna wkoll fil-passjoni ta Sidna es Kristu. Infatti t-tieni qari huwa ta meta Abraham ie ordnat minn Alla biex joffri bsagrifiju lil Ibnu Iakk. Huwa tiela l-muntanja mgobbi l-atab huwa figura ta Kristu tiela l-golja tal-Kalvarju mgobbi mhux il-atab ida s-salib tal-injam. Kif Alla eles lil Iakk mill-mewt, hekk ukoll Sidna es Kristu ma rax it-tasir fil-qabar ida qam glorju biex iqajjem fl-aar jum lilna miegu. Wara nsibu testi sbie meudin mill-profeti fuq il-niena Divina li Alla wera minkejja li l-poplu ta Irael wera infedeltajiet kbar. Alla, wara li kkastiga d-dnubiet tal-poplu tiegu, Alla jittrattah bi mabba ta garus li l-garusa tiegu ma kinitx leali lejh. Gal ftit jien tlaqtek; imma bi mabba bla qies jien nera nibrok. Fis-sana tal-korla bejt wii gal ftit minnek. Bi mabba ta dejjem ennejt galik, jgid il-Mulej, il-Feddej tiegek (I 54, 7-8). Jekk irridu nifhmu l-Liturija ta Sibt il-Gid irridu niftakru li hija liturija batteimali. Galhekk it-tielet parti tal-Liturija huwa r-rit tal-magmudija. Fil-Knisja primittiva fil-vili tal-Gid kienu jsiru l-magmudijiet tal-katekumeni. Galhekk il-sieb jidwi ma din il-liturija kollha huwa dan. Kif il-katekumenu kien irid jgaddi minn prova iebsa billi jmut gad-dinja biex isir nisrani hekk kien jitgammed fSibt il-Gid biex jii muri li -adiet tiegu ma gamilhomx galxejn ida bit-tama li se jqum ma Sidna es Kristu. Hekk il-Liturija ta Sibt il-Gid ma gandniex nifhmuha bala tifkira tal-passat imma xi aa preenti. In-nisrani li jmut gad-dnub qieged jagmel hekk bit-tama li se jqum ma Kristu. Kif Kristu reba, in-nisrani jirba ukoll. Fdan il-kuntest gandha tinqara l-Epistola mill-ittra ta San Pawl lir-Rumani. Biex nifhmu din is-silta jetie li nkunu nafu li fdan i-mien il-magmudija kienet issir per immersionem (jiifieri il-katekumenu kien jii mgaddas fl-ilma). Hawnhekk San Pawl, fl-gadis fl-ilma, jilma il-mewt tisib tan-nisrani fil-mewt ta Kristu u mbagad meta jitla mill-ilma jixbah lil Kristu qieged iqum mill-imwiet. Jekk ana sirna aa wada miegu fmewt tixbah lil tiegu, hekk ningaqdu miegu fil-qawmien tiegu mill-mewt (Rum 6, 5). Ta min isemmi li wara l-aar qari mit-Testment il-Qadim, bis-salm u t-talba tiegu, jinxteglu x-xemgat lwaqt li s-saerdot jintona l-glorja. Il-qniepen tal-knejjes li kienu ilhom siekta sa minn amis Ix-Xirka, issa jibdew jindaqqu bil-fer naturalment skont id-drawwa tal-post. U verament gandna gax niru. Is-Salvatur tagna wara li ie maqtul ball-aruf tal-Gid issa qam glorju u rebbie. Il-qawmien tiegu jsser ukoll il-qawmien tagna bil-isem ukoll -aar jum. Galhekk gandna verament gax niru. Naturalment l-Evanelju jittratta rakkont tal-qawmien ta Kristu mill-imwiet. Imbagad issir il-Liturija tal-Magmudija lwaqt li l-funzjoni tispia bil-Liturija Ewkaristika. Fdan is-Sibt Qaddis tal-Gid ineddu l-wegdiet tal-magmudija. Dan isser impenn kbir l-ajja nisranija tagna. Irridu niftakru kemm Sibt il-Gid kien pass importanti gall-katekumeni. Huma kienu jidu d-dinja bit-tama li kif Kristu qam minn bejn l-imwiet, jekk jissiebu ma Kristu, huma wkoll jooru rebbein miegu.
28
Ibqa magna, gax issa sar afna in u l-jum a wasal biex jintemm (Lq 24:29)
IL-QSIM TAL-HOB IN FRACTIONE PANIS IL-BIEB TAL-FIDI PORTA FIDEI

minn: Fr Charles Buttigieg
Dan l-episodju ta-ew dixxipli ta Gemmaws insibuh biss l-vanelu ta San Luqa l-kapitlu 24. fejn saansitra n-naat tal-Baar il-Mejjet jinsabu mhux ain tat il-livell tal-baar (madwar 400 metru tat il-livell tal-baar). It-triq mela tera tirrietti -istess in, it-triq tan-nila tal-di ta dawn i-ew dixxipli li kienu qatgu qalbhom gal kollox.
Il-Jum
Ninsabu l-add lgaxija, dakinhar stess, xaktarx ftit sigat qabel inul ix-xemx. Mument li kien jirrietti tassew il-moral ta-ew dixxipli ta Gemmaws, li kien wieed baxx afna gax ir-Rabbi jew l-Imgallem taghom es, kien ie msallab u maqtul bmod umiljanti fuq salib fuq il-Golgota. Galihom is-salib kien it-tmiem ta kollox u galhekk kull tama kienet spiat: Ana konna nittamaw li hu kien dak li kellu jifdi lil Irael; ida issa, fuq kollox a gaddew tlitt ijiem minn dawn il-rajja! (vers 21). Huwa l-ewwel jum tal-imga wara dak tas-Sibt, il-jum tal-Gid, it-tielet jum fuq il-imga l-Kbira, il-jum tal-qawmien ta Kristu mill-mewt, il-jum li jimmarka r-reba tal-ajja ta dejjem fuq il-mewt, fuq kollox huwa t-tmien jum li ma jispia qatt. Infatti d-dehriet ta Kristu Rxoxt iseu kollha l-jum tal-add li galina l-insara huwa tassew Jum il-Mulej Dies Domini.
Il-Persunai
Il-mixja tal-di mhix mixja ta bniedem wadu imma hija mixja tal-komunit u l-komunit, tnejn minnhom kif naraw l-vers 13. Huwa -ert li wieed mid-dixxipli jismu Klejopa. Ma gandniex l-isem tat-tieni dixxiplu. Xi biblisti jitkellmu minn koppja, Klejopa u l-mara tiegu u galhekk mixja ta familja li tiskopri lil Kristu. Orajn jitkellmu minn dixxiplu bl-isem ta Xmun. Hu xinhu, l-identit tat-tieni dixxiplu tibqa wada inerta. Jista jkun ukoll li San Luqa ried jinqeda bdan id-dixxiplu anonimu biex jinvolvi ukoll lill-qarrejja fdan l-episodju. Galhekk mela t-tieni dixxiplu jista jkun inti u jien, ana li lkoll ninsabu mexjin fajjitna fdin it-triq lejn Gemmaws fejn ninsabu ukoll forsi bqalb maqtuga, imma l-Mulej gur ser jakkompanjana u mhux ser iallina waedna.
Il-Post
Ninsabu vja ta ew dixxipli, minn erusalem lura lejn id-dar taghom eattament lejn ir-raal ta Gemmaws, li kien jinsab madwar sittin stadju (kull stadju kien ikejjel madwar 178 metru) jiieri xi seba mili jew madwar 11-il kilometru bogod mill-belt ta erusalem u galhekk kellhom mixja ta madwar sagtejn. Illum l-istudjui tal-bibbja, permezz ta skavi arkeoloii jidentikaw ir-raal ta Gemmaws mar-raal ta El Qubejbeh. Bala triq, minn erusalem, li bala belt tinsab fuq l-golja Sijon (li tinsab madwar 750 metru fuq il-livell tal-baar), mhix xi wada dritta imma tgaddi minn diversi widien sa ma tiedok gan-naat ta Nablus, lejn ix-xaqliba tal-Wied tal-ordan
Il-Kontenut
Dan l-episodju ta Gemmaws nistgu naqsmuh few partijiet. Gandna l-ewwel parti fejn es jirrivela lilu nnifsu lid-dixxipli permezz tal-Kelma ta Alla, fejn jagtihom biex niftiehmu l-ewwel lenti tan-nuali tal-di: U beda minn Mos u l-profeti kollha jssrilhom kull ma kien hemm -Iskrittura fuqu (vers 27). It-tieni parti, jiieri t-tieni lenti tan-nuali, hi dik tal-Ewkaristija fejn es jingata lid-dixxipli l-qsim tal-ob: U waqt li kien fuq il-mejda maghom, qabad il-ob, qal il-barka, qasmu u tahulhom. Imbagad infetulhom gajnejhom u garfuh, ida hu gab
29

minn quddiemhom (versi 30 u 31), fejn -oriinal Grieg tal-vanelu gandna sar inviibbli (bil-Grieg: aphantos) minok gab u galhekk, li minkejja ma baqax jidher, kien preenti tassew u mhux telaq minn quddiemhom. es sar preenti l-ob, l-preenza Ewkaristika. Fil-qsim tal-ob i-ew dixxipli jagrfu lil es li sar preenti quddiemhom -Ewkaristija u minkejja li kien billejl marru lura lejn erusalem, mimlija kollha di u ajja, ixandru li huma wkoll iltaqgu mal-Irxoxt. Hekk ukoll tagmel magna l-Ewkaristija li tbiddel il-qalb tal-bniedem u toloq na ajja dida gax il-Mulej qam tassew. Il-mixja tad-dixxipli ta Gemmaws hija galhekk il-mixja tiegek ma Kristu l-Knisja t-triq lejn erusalem tas-Sema.
Biblijograja B, G.C., Introduzione allopera di Luca. Aspetti teologici, Studium Biblicum Franciscanum. Analecta 35, Jerusalem 1992. E, J., Il Vangelo secondo Luca, I-II, Brescia 1985. F, S., Una comunit legge il vangelo di Luca, Bologna 2001. F, J.A., The Gospel According to Luke. Introduction, Translation, and Notes, New York London Toronto Sydney Auckland 1985. J, L.K., Gospel of Luke, Sacra Pagina 3, Collegeville (MN) 1991. P, M.A., What are they saying about Luke?, New York, 1989.
Il-Messa Attwali
Waqt li x-xemx kienet niela, ix-Xemx tal-ustizzja, Kristu Rxoxt deher fosthom: Huma u jitaddtu u jitkellmu bejniethom, es nnifsu resaq lejhom u baqa miexi maghom (vers 15). Il-verb mexa li -oriinal Grieg insibuh 51 darba fLuqa gandu aspett teoloiku ferm importanti li jindika vja mill-mewt gall-ajja, vja ta di, il-mixja tal-pellegrin. es qatt ma jalli lill-bniedem wadu, imma tassew huwa miexi miegu (symporeuomai) biex ikun miegu d-dikultajiet tal-ajja gax hu tassew l-Emmanuel, Alla magna. Is-sens qawwi ta ospitalit l-kultura biblika narawh ukoll fdawn id-dixxipli li jistiednu lil dan il-barrani biex jibqa u jgaddi l-lejl gall-kenn tad-dar taghom. Il-frai qawwija Ibqa magna l-vers 29, li l-Grieg tinqara Meinon meth hemon, tfisser eattament ibqa biex tgix magna galiex il-verb Grieg menein, li nsibuh 118-il darba l-did Testment, isser mhux biss tibqa, imma ukoll tgix, toqgod biex tgix ma xi add: Ibqgu ja, u jiena nibqa kom. Kif il-ferga ma tistax tagmel frott minnha nsha jekk ma tibqax d-dielja, hekk anqas intom jekk ma tibqgux ja. (w 15:4).
Nota: Niru lil Fr Charles Buttigieg, li ngata Dottorat Istudji Biblii u t-Teoloija Sagra mill-Istati Uniti wara ew rierki dottorali li gamel dwar il-Familja u dwar ir-Raba Kmandament l-Ktieb ta Bin Sirak Antik Testment. Bhekk bala biblista gamel rierki biblii kemm -Antik Testment gad-Dottorat u kemm l-did Testment dwar San Pawl gal-Lienzjat.
Mario Portelli WOODWORKS

5 St Joseph Street, Qala, Gozo Tel / Fax: 2156 2985
Manufacturers of High Quality Furniture and Interior Fitments.

We guarantee Excellent Craftsmanship
30
Il-tiijiet tal-Qala (1949)
Frak ta Storja (7)

minn: Winston L. Zammit B.A.,(Hons.), P.G.C.E., M.A.
Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, Gawdex kien gadu nieqes minn diversi aarijiet. Diversi rula inklui dawk tal-Qala, tax-Xagra, ta-ebbu, tal-Garb u Ta Sannat kienu gadhom mingajr dawl elettriku. afna toroq ma kinux stat tajjeb u mhux id-djar kollha kienu kkumnikati mad-drena. Il-Qala kellha dawn il-problemi wkoll. Il-atra ta Kummissjoni: Il-qagda mwiegra tal-gira Gawdxija wasslet lill-Gvern Malti, elett fOttubru 1947, wara l-gotja mill-did tas-Self Government biex jara xikunu l-tiijiet ta din il-gira. Fil-fatt d-diskors tat-Tron li sar mill-Gvernatur Sir Francis Douglas l-ftu tal-Leilatura fJannar 1948 intqal hekk: The Prime Ministers visit to Gozo has revealed to him the dire requirements of the sister island, and a Commission will be set up in the near future to report in greater detail on this matter. 1 Din il-Kummissjoni natret -istess sena. Il-membri tagha kienu; il-Kummissarju gal Gawdex Is-Sur Edgar Montanaro, tnejn mill-membri Gawdxin -Assemblea Leilattiva li kienu l-Avukat Dr. Francesco Masini LL.D. il-Kap tal-Partit ta Gawdex, is-Sur Henry Jones Kap tal-Partit ta Jones u Patri Akkursju Xerri O.F.M., Editur tar-Rivista Djoesana Gawdex. Din il-Kummissjoni kienet di bdiet ix-xogol tagha fSettembru 1948.2 Il-Kummissjoni bdiet tiltaqa ma delegazzjonijiet mill-irula Gawdxin, tisma t-talbiet taghom u wara tagmel Interim Report. Fil-fatt t-13 ta Jannar 1949, il-Kummissjoni kitbet it-tielet Interim Report li kien jittratta l-irula tal-Qala u tax-Xagra. Il-Kummissjoni laqget id-delegazzjonijiet tal-Qala u tax-Xagra, u tkellmet maghom fuq il-kwistjoni tax-xoglijiet pubblii u invita tal-fatt li bosta mill-punti mqajmin kienu ilhom pendenti gal mien konsiderevoli, mingajr ma sar progress notevoli, asset li kien id-dmir tagha li tibed l-attenzjoni tal-Gvern gal din is-sitwazzjoni. Skont il-Kummissjoni, mit-tagrif li abret, l-ijed xoglijiet importanti li kellhom jitwettqu l-Qala kienu: L-Asfaltar ta Triq Imarr - li kienet arterja. Il-Kummissjoni kienet infurmata li dan ix-xogol kien di approvat u kien se jinbeda meta l-attenzjoni ttiedet fuq proett ieor. Din it-triq kellha bonn ta twessig biex issir ta Two Way Trac. Dan it-twessig Hawnhekk kien hemm bonn il-bini ta ajt, u l-ftu ta triq minn hemm sal-Qala, li bis-saa thekk ondoq ir-Rummien seta jsir post fejn jinlu l-passiieri fka temerenza. Hemmhekk kien hemm ukoll bonn ta Winch, biex jittellgu d-dgajjes tas-sajjieda fuq ir-rampa, u post imsaqqaf dejn ir-rampa bala kenn gad-dgajjes. Il-Provista tal-Elettriku: Jidher ukoll li l-Kummissjoni ddiskutiet il-provijoni tad-dawl elettriku lir-raal tal-Qala, u dak tax-Xagra. Ida fdan il-qasam il-Manager tad-Dipartiment tal-Elettriku u l-Ilma, u l-Kummissarju gal Gawdex, ikkummentaw hekk: Additional commitments cannot be undertaken unless ecency of Power Station is improved. 3 Sa Lulju 1949 din il-Kummissjoni kienet ippreentat ir-rapport tagha, galdaqstant s-26 ta Lulju 1949, l-Aent Prim Ministru Dr. Arturo Colombo M.D., Ministru tal-Finanzi, kiteb ittra ta ringrazzjament lill-Kummissarju ta Gawdex.4 Ida minabba diversi irkostanzi afna mir-rakkomandazzjonijiet, dan ir-rapport baqa fuq l-ixkaa.
1 2 3 4 D(ebates) L(egislative) A(ssembly) Session 21-01-1948 p.8. Gawdex, 12-1X-1948 p.6. A(rkivju) N(azzjonali) M(alta) O.P.M. 138/49. Leen Is-Sewwa 3-VIII-1949 Is-Sur Edgar G. Montanaro, kien Kummissarju gal Gawdex bejn l-1944 1956.
ma kellux jippreenta dikultajiet serji, billi fuq kull naa tat-triq kien hemm propjet tal-Gvern, bl-eezzjoni ta parti gira li kienet propjet privata u galhekk kellha tii esproprijata. ondoq ir-Rummien:
31
Xerri il-Bukkett
Bar - Restaurant Pizzeria
Zewwieqa Road, Qala - Gozo Tel: 2155 3500 Fax: 2156 5394 Mob: 9949 0679 E-mail: bukkett@maltanet.net
GELLUXA SUPPLIES LTD

General Merchant
Store A, N.B. Grunju Street, Qala, Gozo
T: 2155 1555 F: 2155 4273 M: 9982 4300 E: gelluxa@maltanet.net
in-najsi
Mario Camilleri
For
Camilleri Family 21, Independence Street, Qala, Gozo.
9988 5457
Tel: 2155 4941 Mob: 9946 0725
all kind of Concrete Works Crane Hire
32
Funeral bMessa... Il-ea

minn: Mons. Salv Grima
Sejrin lura lejn darhom wara funeral, ew kuini sabu fuqiex jgaddu kelma bejniethom. Kien ilhom xi ftit ma jiltaqgu imkien u d-diskors are iktar mill-qalb milli mill-fomm. It-tnejn urew sogba gal Frank li kienet tafu l-parroa kollha, u li ma kien jgaddi minn imkien li ma jsellimx bxi kelma lil kull min kien jara. Ma kienx minn dawk li jieqaf jitkellem t-tul, jekk ma tkunx xi aa tassew gall-bonn. Il-passi tiegu kienu ef, gax tistajlu dejjem bqadjiet ora xjagmel. anni u Pawlu hekk kienu jafuh, u t-tnejn kellhom l-istess kelma. Baqgu masudin u mnikkta kif il-mewt aditu hekk malajr, u kien gadu lanqas gadda gall-pensjoni. Ma kienx miewwe. Ma tagmilx dierenza. Kuladd kien jafu bala bniedem mgael, u kien anki mgael biex alliena osserva anni. Mgael fuq xoglu, u mgael biex jiltaqa mal-Mulej, trid tgid kompla kuinuh. Mhemmx galfejn tkun mgael. Xi darba rridu mmorru! ied anni. Imma ha xtifhem meta ngidu li wieed ikun mgael biex jiltaqa mal-Mulej. Mhux s-sens li xaba minn ajtu ried iehem Pawlu. Veru, gax qatt ma kont tarah irrabjat jew imdejjaq! Jekk ikolli ngid galhekk il-Kappillan insista afna fuq in-Nisrani u l-ea, u semma xi aarijiet ora wkoll qabel miegu anni. Ekku. Bla ma qagad jintilef fafna kliem biex ifaar il-kwalitajiet sbie li kellu Frank, il-Kappillan wera kemm hija importanti l-ea l-wejje tar-ru. Fkelma wada ea gall-Mulej, li jaf iallas fwaqtu gal dak li nkunu wettaqna rrimarka Pawlu. Naqbel miegek li Frank tassew jixraqlu l-las li qed issemmi. Ngid jien, kemm hemm bonn inkunu mein ana wkoll! Imma gandek tgid kemm ana tqal biex inau l-mixja tagna ammetta anni. Infatti laqtuni afna l-eempji li abilna l-Kappillan qabe qallu Pawlu.
Fakkarni ftit. Naf li semma xi aa -omelija interrompa anni. Semma bala eempju t-tabrik ta Marija, meta wara li kellimha l-Anlu qamet u marret taef biex tgin lil Eliabetta. Gamlet dan minn qalbha u mhux kontra qalbha. Hekk ukoll nafu lil Frank. Pjair kien jaf jagmilulek mill-iktar s, u minn qalbu spjegalu Pawlu. Mintix tgid ain, Pawl. U l-eempju l-ieor ta Kristu. Il-Kappillan qalilna xi premura kellu fajtu, spejalment meta wera lill-Appostli galfejn kien sejjer erusalemm, u beda miexi quddiemhom waqt li huma kienu mehdija fuq aarijiet ora fakkru anni. Xkienet l-aari dakinhar? Fakkarni ajar qabe qallu anni. erusalemm tfisser il-post fejn Kristu kellu jbati afna l-passjoni u l-mewt qabel ma jgaddi gall-qawmien, u xorta wada baqa miexi gas-sagriju tiegu nnifsu ssirlu Pawlu. Naqbel miegek li ma kienx sagriju gir. Hawn ukoll gandu xi aa sabia Frank. Gax kien jaf jagmel kull sagriju biex Quddiesa kuljum ma jfallihiex. Xjidhirlek Pawl? Ekku, kif qed tgid, ann. U galhekk il-Kappillan ied isser li Kristu gandu qawwa li jibed lil kuladd lejh. U veru ibdu lil Frank. Kemm fajtu u issa li sejjalu irrietta anni. Mhux lil Frank biss. Jalla lilna lkoll! Hawn l-ajru tiela! Ikollna nau, Pawl. Jekk ma rridux ninaslu xi wada! Gandek raun, ann. Kemm iet tajba llum! Bdejna fuq Frank kemm kien bniedem mgael, u se jkollna narrku l-pass ana wkoll! La gadna nilu, ajar inau u nibqgu niteu, gax gad jii lejl . li add ma jgael iktar h spia Pawlu waqt li sellmu lil xulxin.
33
Hardware
Best Quality Lowest Prices
Plot 24, Qasam Ta Dun Anton, Xagra, Gozo. Tel: 2156 3457 Fax: 2156 4285 Mob: 9945 0523
34
Aktar dwar it-Twaqqif tal-Parroa 325 Sena Ilu. (2)
Il-Qala ssir Parroa t-28 ta April 1688 Flimkien ma Sannat, ix-Xagra u -ebbu
minn: Gabriel Vella.
(Erba dokumenti tal-Isqof Davide Cocco Palmieri li juru bi-ar fejn sar it-twaqqif tal-Parroa biex isservi gal Lvant ta Gawdex kollu fit-28 ta April 1688) Issa li ninsabu biss ftit imgat il bogod milli nielebraw l-anniversarju tat-325 sena mittwaqqif tal-Parroa ta Santa Marija tal-Qala, assejt il-tiea li nikteb kelmtejn dwar dak kollu li ara tliet mija u amsa u goxrin sena ilu permezz ta erba dokumenti. L-Ewwel Dokument: L-ewwel wieed mid-dokumenti tal-Isqof Cocco Palmieri li kollha kemm huma jitkellmu dwar ittwaqqif tal-erba parroi odda: ebbu, Sannat, Xagra u Qala huwa dak tal-4 ta Mejju 1687 jiifieri madwar sena qabel ma twaqqfu l-erba parroi li gadni kif semmejt. Dan id-dokument inkiteb eattament wara l-ewwel Viita Pastorali tal-Isqof fGawdex. Jidher li dakinhar gall-Isqof Palmieri, is-soluzzjoni gassitwazzjoni relijua fil-gira Gawdxija kienet li jitwaqqfu erba parroi odda: fi-ebbu, fixXagra, fSannat u ora fil-Qala. Billi dawn l-inawi kienu mbiegda mir-Rabat, il-bonn li jitwaqqfu dawn il-parroi kien afna ikbar. Fdokument mill-aktar qadim li llum jinsab ippubblikat (ara: IlMatrii Kollejata tal-Assunta u l-Ewwel Parroi tGawdex, 1975, pp. 118-120), il-parroi kellhom bonn isiru fSanta Margerita ta Sannat, fSant Anton Abbati tax-Xagra, fSanta Marija tal-Qala u f Santa Marija tal-Mirakli fi-ebbu. Fdan iddokument l-Isqof semma xi djar li kienu mxerrdin mal-kampanja kollha ta Gawdex u qal hekk: uud minn dawn id-djar huma erba mili jew aktar bogod mir-Rabat. Din il-kwotazzjoni tirreferi bi-ar gad-djar tal-Qala minabba li ebda raal
35

Gawdxi mhu mbieged mir-Rabat iktar minn erba mili lief ir-raal tal-Qala. Skont il-kitba tal-4 ta Mejju 1687 nafu li n-nies tal-erba rula msemmija ma qatgux milli jitolbu bla waqfien biex ikollhom l-istat ta parroa. Fid-dokument tal-Isqof naraw li bala rimedju gas-sitwazzjoni, Mons. Cocco Palmieri gael lil Dun Ewenju Azzopardi biex jagmilha ta Vii Parroku fl-irula ta-ebbu, taxXagra, ta Sannat u tal-Qala. It-Tieni Dokument: Kif kien wieged sena qabel fl-4 ta Mejju 1687 l-Isqof Cocco Palmieri waqqaf erba Parroi odda wada fil-Qala, fSannat, fix-Xagra u fiebbu bid-digriet tat-28 ta April 1688. Din hija parti mit-tweiba li qiegda fid-dokument tal-4 ta Mejju 1687 tiegu, gat-talba li gamlu n-nies ta dawn l-irula fJannar tal-istess sena: essendosi quattro altre contrade cio della Cala, del Sannat, di Sant Antonio e del Zebbug che hoggi si trovano nell istesso bisognio. U allura issa ngaddu gat-tieni dokument talIsqof Cocco Palmieri, id-digriet tat-28 ta April 1688 li fih insibu l-proklamazzjoni tat-twaqqif tal-erba Parroi; Santa Margerita ta Sannat, Sant Anton tax-Xagra, Santa Marija tal-Qala u Santa Marija tal-Mirakli ta-ebbug. Din il-proklamazzjoni nsibuha gal madwar tnax-il darba fid-digriet. Ilkuntratt ta dan id-digriet sar quddiem in-Nutar Giovanni Battista Dorbese nhar it-28 ta April 1688. Bala ragaj spiritwali jew Kappillan gall-kontrada tal-Qala gie magul Dun Bernard Haber u flistess in ie ordnat biex il quddiem jibni knisja parrokkjali fil-post hekk imsejja Ta Nadur dejn id-djar li kien hemm. Jidher bi-ar kif jgid l-istess Isqof li mix-xatt tar-Ramla gall-Wied ta Xajma lejn Ta amet sal-limiti tax-Xewkija, fejn iduru ma Triq l-Imarr u jinlu magha sal-Imarr kien jissejja bala Qala. Iid jgid l-Isqof bit-Taljan: Comprendendosi in questo ristretto la suddetta contrada TAL CALA con sue pertinenze, cio Nadur, Comino e Ramla. Dan kollu juri bic-car li fdin ilkontrada ma kienet teisti l-ebda knisja ora lief dik li kienet iddedikata lill-Immakulata Kunizzjoni galkemm kienet tii magrufa bala Santa Marija tal-Qala minabba li sas-sena 1615 din il-knisja kienet iddedikata lil Santa Marija. Minn dan iddigriet tat-28 ta April tas-sena 1688 jidher bi-ar li l-Parroa gal Lvant ta Gawdex saret fil-QALA flimkien ma dawk tax-Xagra, Ta Sannat u dik taebbu. It-Tielet Dokument: Nii issa gat-Tielet dokument li jkompli jikkonferma dak li gidt iktar il fuq, dwar ittwaqqif tal-erba parroi odda fit-28 ta April 1688. Din hija l-ittra tal-Isqof Cocco Palmieri lillawtoritajiet tal-Knisja fRuma fit-18 ta Settembru 1688. Dan id-dokument ie rrivelat u ppubblikat minn Patri Alexander Bonnici fis-sena 1975 filktieb tiegu Il-Matrii Kollejata tal-Assunta u l-Ewwel Parroi ta Gawdex.Dan wieed jista jsibu fil-pani 118 u 119 tat it-titlu ta: SANNAT, IX-XAGRA, IL-QALA, U -EBBU JINQATGU PARROI GAL RASHOM: WAQT LI SAN OR TIBQA PARROA IMMA MMEXXIJA MILLARIPRIET TAL-MATRII TAL-ASSUNTA. Fdin l-ittra l-Isqof Palmieri jgid li kellhom jiu mwaqqfa dawn l-erba parroi minabba li l-Aripriet ma setax ilaaq ma dawn ir-rejuni kollha spejalment ma dawk il-persuni li jkunu waslu fl-aar mumenti ta ajjithom. Filwaqt li jitlob approvazzjoni gat-talba tiegu li jiu kkonfermati dawn l-erba parroi odda mill-Vatikan, l-istess Isqof isemmi dawn l-erba parroi bisimhom. Galhekk il-Vatikan sar jaf bdawn l-erba rula jew rejuni biss li huma: Ta Sannat, ix-Xagra, ilQala, u -ebbu. L-approvazzjoni tat-twaqqif ta dawn l-erba parroi odda iet approvata minn Ruma bid-digriet tal-5 ta Marzu 1689. Ir-risposta mill-Vatikan kienet din: Concilii Tridentini Interpretum respondit: Affirmative. Minn dan iddokument jidher bi-ar li l-Isqof Cocco Palmieri mill-did jera jtenni li l-erba parroi odda mwaqqfa fit-28 ta April 1688 minnu stess kienu Ta Sannat, ix-Xaghra, il-Qala u -ebbu. Ir-Raba Dokument: Jekk it-tliet dokumenti li gadna kif rajna: tal4 ta Mejju 1687, tat-28 ta April 1688 u tat-18 ta Settembru 1688 mhumiex biejjed biex jikkonfermaw li l-Qala kienet wada mill-erba parroi mwaqqfa fit-28 ta April 1688, gandna dokument ieor. Din hija l-vista pastorali li gamel fGawdex l-Isqof Davide Cocco Palmieri fl-1698, gaxar snin wara t-twaqqif tal-erba parroi: Ta Sannat, tax-Xagra, tal-Qala u ta-ebbu. Fdin ilvista l-Isqof jgid li ar fost jarat orajn il-parroi li hu stess kien waqqaf gaxar snin qabel u li kienu ew approvati mill-Vatikan bid-digriet tal-5 ta Marzu 1689. Jgid li fil-Parroa tal-Qala kien hemm bala Kappillan Dun Bernard Haber. Fdawn l-erba dokumenti jidher bi-ar li l-Qala twaqqfet Parroa bid-digriet tat-28 ta April 1688 flimkien ma dawk ta Sannat, tax-Xagra u ta-ebbu. Minn dawn id-dokumenti joro biar ukoll li l-Parroa ta Santa Marija tal-Qala li kienet fil-kontrada li kien jisimha Qala kienet isservi gal Lvant ta Gawdex kollu.
36
Mid-Djarju ta {u\epp Debono (22)

Mibura u ppreentata minn: Euchar Mizzi
Ir-Raba Kapitlu - It-Tieni Parti

(Jaqbad mill-ara tal-Milied 2012)
Fil-ara tar-Rivista tal-Milied 2012, ipproduejna kronoka ta twelidijiet, wiijiet u mwiet li seew l-Qala matul is-sena 1940. Illum ser inkomplu bl-istess kronaka minn fejn spiajna -aar ara, cio ser nibdew minn Jannar sa Diembru 1941. Mela nibdew: 01.01.41 Illum iewet ueppa Abela ta Dolora. 06.01.41 Miet uepp Butiie ta onu (Malta). 07.01.41 Miet anni Said ta Gejtan 09.01.41 Mietet Marinton Camilleri tal-Mitna (armla). 20.01.41 Illum l-iskejjel kollha ta Malta ew magluqa beett tal-Gwerra. 22.01.41 Mietet Roaria Cutajar ta Baora. 01.02.41 Iewet Konetta Xerri tal-Bebbi. 03.02.41 Regu fetu l-iskejjel li kienu galqu. 17.02.41 Sar ensiment tal-Popolazzjoni l-Qala Nies lokali 412, refujati 80 familja u uvni. 20.02.41 Iewet Pawla Buttiie ta Satun. 22.02.41 Sar wie bejn Karmnu Xerri tal-Pispier ma Marija Buttiie. 25.02.41 Iewet Sunta Xerri tal-Bebbi. 29.02.41 Miet Anlu Mizzi tal-Magun. 02.03.41 L-arlo avvanza siega gall-in tas-sajf. 03.03.41 Mietet fdaqqa Ursola Pisani tal-Hatch l-knisja (armla). 12.03.41 Illum saru l-Purissjonijiet ta San Girgor, kuladd r-raal tiegu. 01.04.41 Miet Salvu Curmi ta-illajs. 06.04.41 Miet Mikieli Camilleri tal-Badeq. 08.04.41 Miet uepp Bartolo ta Karestija, intlaqat minn mine fuq il-baar. 24.04.41 Iewwe Michael Portelli tal-Perilla. 24.04.41 Miet Karmnu Tewma tar-Rajjot, gereq il-Greja (uvni).
28.04.41 Miet Francis Falzon il-Kalar. (armel) 20.05.41 Miet Joseph mill-gadu. Gauci Manini fattakk
21.05.41 Miet Michael Mizzi il-Flawt (uvni). 21.05.41 Illum Sir William George Sheddon Dobbie KCB, CMG, DSO inatar Gvernatur ta Malta minok Sir Charles Bonham li alla lil Malta.
15.06.41 Miet Michael Said tal-Prim (uvni). 26.06.41 Sar wie bejn Toni Falzon ta Kajola u Marija Curmi tax-Xewki. 28.06.41 Iewwe Michael Camilleri ta Paikka. 06.07.41 Sar wie bejn Emmanuel Xerri tad-Dessu ma Loreta Bartolo. 06.07.41 Miet id-Djaknu Dun uepp Bartolo. 11.07.41 L-Iskejjel tal-Qala llum kienu kkonsagrati lill-Qalb ta es.
37

18.07.41 Miet uepp Mifsud Majmezz (uvni). 24.07.41 Iewet Rita Mercieca ta Pietru ta Manweli. 05.08.41 Miet Mikieli Buttiie id-Diedi. 19.08.41 Iewet Terea Portelli ta amam ma Farrugia mix-Xagra. 31.08.41 Mietet Rosa Buttiie ta Beiea (xebba). 07.09.41 Sar wie bejn Pawlu Vella ta-eja ma Pawla Buttiie. 22.09.41 Mietet Anela Abela tan-Nala (xebba). 01.10.41 Miet l-amrun Toni Buttiie ta Toni Tal-Bandu (uvni). 11.10.41 Miet uepp Xuereb tan-Namra (uvni). 20.10.41 Miet Carmel Mizzi Is-Sanu. 22.10.41 Mietet iueppa Mizzi ta Salvu tal-Fenek (xebba). 02.11.41 Theia ta Terremot inasset illum l-4.45am. 02.11.41 L-Arlo tmexxa siega lura gall-in tax-Xitwa. 06.11.41 Iewwe uepp Mercieca ta Pietru ta Manweli. 14.11.41 L-Aircraft Carrier Ark Royal iet mgarrqa llum. 14.11.41 Miet Anlu Buttiie ta anippu. 29.11.41 Iewwe Salvu Mizzi tal-Lisu. 14.12.41 Mietet Sr. Cecilia Debono, iz-zija tiegi (ta uepp Debono). 24.12.41 Quddiesa Solenni tal-Milied s-6.00pm u t-tqarbin s-7.00pm. saret
29.12.41 Mietet Sika Debono ta oqju (armla). (inkomplu l-ara li jmiss tal-Festa 2013).
Salvu Camilleri & Sons Ltd.

(Tan-Najsi)
Suppliers of Ready Mix Concrete, Crane Hire
Ready Mix Plant: 2156 0346 Residence: 2155 1485 Mobile: 9949 5378 Camilleri House Belveder Street, QALA
38
Servizz mill-Vatikan (2)
Il-Papa Gwanni Pawlu II Il-Bniedem li Biddel id-Dinja

l-Inkontru tal-Papa Giovanni Pawlu II ma Mikhail Gorbaciov Frank Zammit
sibijiet dwar il-Beatu Papa wanni Pawlu II Il-Kbir
Il-laqga bejn il-Qdusija Tiegu l-Papa wanni Pawlu II u l-E.T. Mikhail Gorbachov
L-E.T. Il-Professur Joaquin Navarro Valls: Jien kont mibgut sena qabel fMoska -1988, mal-Kardinal Casaroli sabiex inwasslu ittra personali tal-Papa gal Gorbachov. Gorbachov laqgana l-Kremlin meta hu kien il-Poter Assolut, President tal-Unjoni Sovjetika, President tal-Politburo, Is-Segretarju enerali tal-Partit u Segretarju enerali Komunista viin il-Qdusija Tiegu l-Papa wanni Pawlu II tal-Partit Komunista. Niftakar qed nara lil wiu, l-interess ta Gorbachov gall-messa tal-Papa, messa twil bserje ta temi. Hu kien wieged li kien ser iwieeb gall-Papa.... Xhur wara kien bagat ir-risposta tiegu ittra twila ta seba pani gall-Papa fejn kien urieh il-possibbilt tal-vja tiegu lejn Ruma sabiex iuru. Kellhom laqga twila
ta madwar siega u nofs u li bdewha weidhom fejn tkellmu bir-Russu imma mbagad kellhom iseju lill-interpreti sabiex jginuhom. It-tnejn li huma dehru rilassati u kuntenti wara din il-laqga. Fdik il-lejla kont qed niekol mal-Papa u staqsejtu: Santo Padre ximpressjoni adt ta Gorbachov? Hu qalli: Gorbachov jidher li hu bniedem tal-prinipji. Naturalment jien erajt staqsejtu: Xikun bniedem tal-prinipji? Hu rea weibni: Il-bniedem tal-prinipji huwa bniedem li jemmen fgadd ta prinipji li tant jemmen, li jirresponsabbilizza mal-konsegwenzi kollha ta dawn il-prinipji anke jekk dawn il-konsegwenzi ma jkunux jogbuh. Hekk kien jara lil Gorbachov il-Papa. Naturalment kollha nafu, kien minn hemm li d-dinja nbidlet bidla storika, li bidlet il-ajja ta miljuni ta persuni u fuq kollox il-mirakolu kien li din il-bidla epokali seet mingajr it-tixrid tad-demm! L-E.T. Il-Professur Joaquin Navarro Valls - 29.9.2011
wanni Pawlu II: Il-Papa tal-niena Divina

L-E.R.T L-Arisqof Monsinjur Zygmunt Zimowski Kwai wara elfejn sena l-Kbir Alla xtaq ifakkar lid-dinja dwar il-niena Tiegu. Jien ngid li permezz ta din id-devozzjoni llum mifruxa mad-dinja kollha, il-Papa, llum il-Beatu wanni Pawlu II xtaq ifakkarna -isperanza. Mhux biss fuq l-isperanza ta din l-art imma anke -isperanza tad-dinja l-ora. Li Alla jafrilna dnubietna kollha, li Alla permezz ta Ibnu ippreparalna post s-sema. Biex nirievu dan il-post irridu
Frank Zammit mal-Eellenza Tiegu, l-Professur Joaquin Navarro Valls
39
L-E.R.T L-Arisqof Msgr Zygmunt Zimowski ma Frank Zammit
Frank Zammit mal-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli
nkunu qaddisin a minn din id-dinja. Viini fAlla. Ana mgammda. L-E.R.T L-Arisqof Monsinjur Zygmunt Zimowski 30.09.2011
wanni Pawlu II: Il-bniedem li biddel id-dinja!
Il-Papa wanni Pawlu II: Il-vijoni tiegu dwar il-waqga tal-Komunimu

L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli Fl-ewwel laqga li kelli miegu, aktar privata, meta kont inuru gall-ewwel jara Ad Limina tiegi, meta
Il-Beatu Papa wanni Pawlu II Il-Kbir
L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano Jekk waqa l-ajt ta Berlin, jekk waqa l-komunimu -Unjoni Sovjetika, dan se bis-saa tiegu. Dejjem impressjonatni x-xhieda li kien tani l-ex-mexxej Sovjetiku Mikhail Gorbachov li kien qalli li fost il-kawi tal-waqga tal-komunimu kien hemm ix-xogol kbir tal-Papa wanni Pawlu II l-aktar fejn jidlu d-drittijiet tal-bniedem. L-E.R.T. Il-Kardinal Angelo Sodano - 25.02.2011
Il-Papa wanni Pawlu II mal-mexxej Sovjetiku Mikhail Gorbachov
kont Isqof ta Gubbio, jekk mhux qed nibalja -1985, hekk l-in tal-pranzu impressjonatni afna risposta li ta lil wieed minna, wieed mill-isfqijiet tal-Umbria konna sebga jew tmienja l-Isqof ta Perugia staqsieh xkien jaseb dwar ir-Russja, dwar l-Unjoni Sovjetika u hu bwi imasseb imma bkonvinzjoni kbira qallu tista tgid dawn il-kliem: Il-krii ekonomika ser tikkostrini lir-Russja, tbiddel ir-rotta tagha daqshekk malajr u profondament li qatt ma tistgu timmainaw kemm. Dan kien l-1985, galhekk afna snin qabel l-1989 meta kien waqa l-ajt ta Berlin.
40
L-E.R.T. Il-Kardinal Ennio Antonelli 25.02.2011
L-Eminenza Reverendissima Tiegu, il-Kardinal Angelo Sodano
Il-Liar ta Turin: Veru jew Falz?

Minn: Dr Mario Saliba MD
Il-liar li, skont it-tradizzjoni kien imkeen h il-isem ta Sidna es Kristu wara li kien imsallab, huwa bia xoqqa ta 4.42 metri tul, 1.13 metri wisa. Il-Vaneli jgidu li ueppi minn Arimatea resaq quddiem Pilatu u talbu l-isem ta es; nilu u kebbu fliar u qiegdu fqabar imaer l-blat (Luqa 23:52-53). Il-liar kien iotografat gall-ewwel darba -1898 meta, avukat mill-belt ta Asti, Secondo Pia, ngata permess biex jieu numru ta ritratti. Meta huwa eamina n-negattiva bgaeb kbir tiegu ra li kien hemm xbieha poittiva ara (jiieri kif tara r-realt) ta rael bil-marki tal-feriti u tad-demm. Huwa qatt ma stenna li kienet ser tidher ix-xbieha tal-persuna fuq in-negattiva wkoll. L-aarijiet mhumiex daqshekk ari gax fuq ixxoqqa kien hemm marki orajn li jidhru imkien maxxbieha ta Kristu. Hemm il-marki tal-eett tal-ruq peress li, -1532 is-Sainte-Chappelle ta Chambery fejn kienet mimuma x-xoqqa, narqet u fuq ix-xoqqa li kienet mitwija, waqget qatra dda malula. Din gamlet toqba x-xoqqa hekk li meta din tkun miftua l-eett jidher bal ew sinjali vertikali li jimxu tul ixxoqqa kollha u matul dawn is-sinjali jidhru 29 toqob gar imdawrin birku gir ta ruq. Hemm ukoll ilmarki tal-ilma li ntefa biex jitfi n-nar. Fi mien rienti, -1997, il-Kappella Guarini l-Katidral ta Turin, fejn hija mimuma x-xoqqa kienet inarqet ida bxorti tajba kienet salvata l-in u ma ralha l-ebda sara. Kif tidher ix-Xbieha fuq il-Liar Jekk nistudjaw dak li naraw fuq il-liar insibu xbieha skura ta immaini ta persuna umana. Fil-parti entrali tal-liar naraw il-gura gat-tul ta rael minn quddiem u minn wara. Il-kulur tal-gura huwa kannella jew kuluri dierenti ta kannella. Il-mo, l-imnieer, l-ilit, u s-sider huma ta kulur kannella skur, lwaqt li partijiet ora tal-isem huma ta kulur iktar ar ta kannella. It-tul tal-persuna li tidher fuq il-liar huwa ta 170 entimetru (ames piedi u seba pulzieri). Naraw ukoll numru ta marki tad-demm fpartijiet partikulari bal fuq il-mo, fuq wara tal-gonq, ilpolz, is-saqajn, u n-naa tal-lemin tas-sider. L-gamla u l-kulur ta dawn it-tbajja ta demm huma dierenti minn dak tal-bqija tal-isem. Il-kulur huwa iktar amrani u huma assi u l-kulur ma jisfumax t-tarf tal-marka, imma jibqgu ari. Mhemm l-ebda dubju li dawn il-marki huma magmulin minn demm ta bniedem. Mnejn ie l-Liar? Il-liar ta Turin kif huwa magruf mhux minn dejjem kien jinsab fTurin. Id-dokumentazzjoni li gandna nistgu ngidu li hija ta min jorbot fuqha kompletament minn nofs is-seklu erbatax il quddiem.
41

Minkejja dan hemm xi dokumenti u evidenzi ora li jagtuna jiel tal-istorja tal-liar bi probabbilt ta verit ta min jorbot fuqha. L-ewwel jiel tal-liar jew ta xbieha fuq liar insibuha fEdessa, it-Turkija, s-sena 544. Minn Edessa huwa masub li s-sena 944 din ix-xbieha ttiedet fKostantinapli. Skont il-krujat Robert de Clari x-xbieha sparixxiet minn Kostantinapli s-sena 1204 u kien s-sena 1353 li reget tfaat gand Georey de Charny fLirey o Franza. Kienet Margaret de Charny li ediet il-liar lid-Duka ta Savoja Luii I, li ammha fChambery. Kif a gidna -1532 ix-xoqqa arrbet xi sarat minabba xi ruq li kien hemm lkappella ta Chambery u kienet imsewwija mis-sorijiet Klarissi sentejn wara, -1534. Kien -1578 li Emanuele Filiberto ta Savoy a l-liar fTurin. Fis-sena 1694 illiar kien imqieged l-kappella sabia li kien iddisinja l-Abbati Guarino Guarini. Fl-1783 meta miet Umberto II ta Savoja l-liar sar propjet esklussiva tal-Vatikan. Studji u Testijiet fuq il-Liar Matul i-mien, fdawn l-aar mitt sena, saru diversi studji intensivi fuq il-liar ta Turin. Kif a gidna -1898 ittiedu l-ewwel ritratti tal-liar. Ida kien 1988 li ttiedu kampjuni gar mil-liar biex fuqhom isiru testijiet sostikati tal-carbon dating. Galhekk wieed jistaqsi xriultati aru minn dawn it-testijiet? L-ewwelnett minn testijiet kimii kien stabbilit mija l-mija li l-gura li hemm fuq il-liar mhix pittura gax mhemmx ebga. Ma tistax tkun xogol magmul mill-id tal-bniedem, galiex dak li deher fuq in-negattivi tar-ritratti kien ilu hemm fuq il-liar u jidher qisu immani poittiva gal sekli sa peress li d-demm kien weel fuq ix-xoqqa permezz ta kuntatt dirett u mhux imqieged bl-idejn. Kien stabbilit ukoll li l-immani kienet ta katavru li ma kien juri l-ebda sinjali ta tassir u milli jidher il-isem baqa mgewer l-liar biejjed biex ialli l-marki tiegu fuq il-liar. Il-liar juri li l-marki talimsiemer gaddejjin mill-polz u mhux mill-pala tal-id, kif ie mpini ain fafna pitturi u xoglijiet ora talarti. Kieku l-imsiemer gaddewhom mill-pala ma kinux ikunu kapai jissaportu l-pi tal-isem ta es. Barra minnhekk, l-idejn juru erba swaba mhux amsa gax is-saba l-kbir kien mgawwe, peress li kif gidna l-musmar daluh mill-polz. Il-marki tad-demm fuq is-sider ie minn ferita li kienet ikkawata wara li es kien a mejjet fuq is-salib u galhekk bi qbil ma dak li nsibu miktub l-Vanelu ta San wann (19, 33-34). Testijiet fuq il-marki taddemm juru ar li d-demm huwa uman. Testijiet ora bil-kompjuter juru li r-ritratti tal-liar, kuntrarjament gal xi pittura jew ritratti normali, gandhom hom infushom dimensjoni ora u galhekk permezz ta kompjuter tista tagmel immani fuq bai ta tliet dimensjonijiet u bhekk inkunu nistgu naraw iktar dettalji tal-marki li hemm fuq il-liar. Fl-aarnett minn testijiet fuq trai ta trab dakkari li kien hemm fuq il-liar, dawn jindikaw li l-liar gadda minn rejuni tal-Palestina u l-Lvant Nofsani. L-Aar Testijiet li Saru Imma l-iktar importanti kienu t-testijiet ta carbon dating li saru -1988 minn tliet universitajiet independenti fArizona, Oxford u Zurich. Ir-riultati tant mistennija kienu tabbru t-13 ta Ottubru 1988 ujalment mill-Kardinal Ballestrero, Arisqof ta Turin. Ir-riultat wera li l-ajt li minnu kienet minsua x-xoqqa kien prodott tas-sena 1325 33 W.K. Din ilkalkulazzjoni kienet kwai taqbel mas-sena storika
42

xbieha normali. Galhekk skont il-Kardinal Ballestrero dawn it-testijiet huma biss parti mill-misterju tal-Liar ta Turin gax gadna ma nafux kif saret din ix-xbieha. L-istess Ballestrero kien qal saanistra li permezz ta dan il-liar kienu saru xi mirakli, imma dan qatt ma kien rikonoxxut ujalment mill-Knisja. Minkejja dan kollu l-istorja tal-liar ta Turin gadha ma spiatx. Hemm xjentisti ora li gadhom jittamaw li xi darba jistgu jsolvu l-misterju. Barra minnhekk, bdaqshekk il-Knisja mhux ser tispia u galkemm galissa mhux qed jingata permess isiru testijiet iktar fuq il-liar il-qima li l-insara gandhom gal din l-ikona hija kbira u persistenti. Il-Papa qaddis wann Pawlu II kien qal: Dan il-liar huwa uniku oett misterju, huwa xhieda silenzjua tal-passjoni, il-mewt u l-qawmien ta Kristu. Naseb li mhemmx kliem ajar minn dan fuq l-liar ta Turin. Fl-aarnett, id-data xjentika tal-liar mhix daqshekk sinikanti u importanti galina l-insara, gax ana ma nibbaawx il-di tagna fuq aarijiet materjali imma fuq dak li wettaq galina Sidna es Kristu meta bata u miet galina biex jelisna mid-dnub u jsalvana permezz tal-qawmien mill-mewt. Dan hu dak li qed nielebraw -Gid il-Kbir. Il-Liar ta Turin hu xbieha misterjua li titlob minna aktar di milli provi!
1. Commissione Diocesana Per La Sindone: The Turin Shroud. Centro Internazionale Sindonologia, Cattedrale di Torino. 2. Henry E Gove: Relic, Icon or Hoax? Carbon Dating The Turin Shroud. Published by The Institute of Physics, London (1996).
1353 fejn konna gidna li l-liar kien rea tfaa Franza gand Georey de Charney. Ir-riultati tat-tliet laboratorji kienu jaqblu ma xulxin u anke l-kontrolli li uaw. Dawn ir-riultati qajmu kjass mad-dinja kollha gax issa wara kollox ix-xjenza qed tgidilna li wara kollox dan ma kienx il-liar li h kien imkeen Sidna es Kristu gax il-liar ma jistax ikun eqdem minn 728 sena. Il-Professur Luigi Gonella li huwa l-espert li jirrappreenta tal-Arisqof ta Turin kien adha bi kbira u ma riedx jammetti li l-liar kien falz. Huwa argumenta li ma tistax tgid li l-liar kien falz gax ma hemm l-ebda prova ta dan biss tista tkun ikona medjavali. Huwa baqa jisaq li x-xjenza ma tistax tispjega kif din x-xbieha saret jew iet hekk fuq dan il-liar. Dan galih huwa prova biejjed li din mhix xi
Riferenzi:
L-Aripriet u l-Kleru imkien mal-Bord Editorjali jawguraw l-Gid it-Tajjeb lill-parruani kollha
43
Leen il-Qala - Gid 2013 APPREZZAMENT:
Patri Gabriel Bartolo O.F.M. Cap. (1926 - 2013)

Patri Gabriel Bartolo, twieled fBormla Malta fis-27 tOttubru 1926, minn enituri Qalin, uepp u ueppa ne Falzon u ngata l-isem ta Wenzu. Huwa beda n-Novizzjat tiegu mal-Patrijiet Kapuini fil-15 ta Diembru 1946 u sena wara, jiifieri fit-18 ta Diembru 1947 huwa gamel il-Professjoni Temporanja fl-istess Ordni Franiskana fejn ingata l-isem ta Gabriel. Fl-4 ta Frar 1951, i-agug Novizz Gabriel gamel il-Professjoni Solenni u erba snin wara, fis-7 ta Awwissu 1955 huwa kien ordnat Saerdot. Erba snin wara l-Ordinazzjoni Saerdotali, fis-26 tOttubru 1959, Patri Gabriel Bartolo telaq gall-Indja fejn wettaq il-Ministeru Pastorali tiegu fid-Djoesi ta Jhans, ida wara ftit snin kellu jii Malta minabba satu. Lura fMalta kien jifforma parti mill-Fraternit tal-Kalkara, fejn kellu gal xi snin il-kariga ta Ekonomu. Gal madwar 20 sena, Patri Gabriel kien kappillan fl-Isptar Boffa ewwa l-Furjana fMalta. Patri Gabriel kien devot kbir ta Marija Immakulata u San uepp. Din id-devozzjoni tnisslet fih l-aktar mill-enituri tiegu li kienu mill-Qala. Fil-fatt kull meta kien ikun fMalta, huwa qatt ma naqas li jii l-Qala gall-festa ta San uepp, li tinamm fl-ewwel add ta Awwissu. Huwa kien jii mill-aar tat-Tridu u anke jibqa l-Qala gal xi ftit jiem wara l-festa biex jistrie. Patri Bartolo kien dejjem jieu sehem fil-Konelebrazzjoni Pontifikali Solenni ta nhar il-Festa filgodu, li dejjem tmexxiet mill-Isqof ta Gawdex. Matul il-jiem tiegu fostna, Patri Gabriel kien jagti wkoll servizz tal-Qrar fil-Knisja Aripretali tagna. Matul il-mija tiegu fostna huwa kien joqgod fid-dar tal-familja li llum tinsab fi Triq il-Mitna. Fl-aar snin ta ajtu huwa kien rikoverat gand il-Little Sisters Of The Poor fil-amrun. Patri Gabriel Bartolo miet fis-16 ta Jannar 2013. Il-Funeral tiegu sar l-gada fis-17 ta Jannar 2013 fil-Knisja tal-Kunvent tal-Kalkara, fejn il-Provinjal Patri Dumink Mangion O.F.M. Cap. mexxa Konelebrazzjoni gal ruu li fiha adu sehem afna Saerdoti. Patri Gabriel Bartolo ie midfun fi-Cimiterju tal-Addolorata fl-oqbra tal-Patrijiet Kapuini. Agtih O Mulej il-mistrie ta dejjem, id-dawl ta dejjem jiddi fuqu, jistrie fis-sliem, Ammen.
L-Editur.
Biblijograja: Katalgu u Direttorju tal-Patrijiet Kapuini Malta 2005. L-Immakulata, Nov. 1959, p.74. Tagrif mibur mill-Editur.
44
PARROA ARIPRETALI QALA GAWDEX: Seminar Parrokkjali:
IS-SENA TAL-FIDI U L-FAMILJA EVANELIZZAZZJONI DIDA

Jirrapporta Victor Grech
Is-Seminar infeta bit-talb tas-Salmi l-knisja ta Sant Antnin fGajnsielem -4.00pm. Wara mxejna gasSala tal-Konferenzi -istess kunvent fejn Fr Charles Buttigieg, Vigarju Parrokkjali, gamel tadita dwar IL-FAMILJA U L-EVANELIZZAZZJONI DIDA. Paper interessanti u ferm importanti, ippreparata babbilt kbira u dettaljata afna li kienet imqassma fames taqsimiet; tibda bintroduzzjoni gas-suett fejn insibu riferenzi gal siltiet ta taglim meuda mill-Konilju Vatikan II. It-tieni punt kien Teor ta Evanelizzazzjoni fejn issemmew l-Eortazzjoni talVenerabbli l-Papa Pawlu VI, kif ukoll taglim ieor talPapiet aktar rienti bal l-ka tal-Eniklika Lumen Gentium. It-tielet punt ta din il-Paper kienet tittratta Il-Ministeru tal-Familja. Fdan il-punt, insibu riferenza fost l-orajn, gall-Eortazzjoni tal-Beatu Papa wanni Pawlu II dwar il-familja, il-Familiaris Consortio. Hawn tissemma l-frai tal-Papa msemmi meta -Indirizz tiegu t-Tielet Assemblea enerali tal-Isqjiet tal-Amerika Latina -1979, jgid li l-futur tal-evanelizzazzjoni jiddependi l-iktar mill-knisja tad-dar il-Familja. Ir-raba punt li ssemma kien; Il-Familja u l-Karit Konkreta. Din il-karit u solidarjet gandha tibda ma dawk li huma membri tal-istess familja. Din ilpastorali l-familja gandha testendi ruha wkoll gall-irien tagna u dawk li jinsabu waedhom. Dawn ukoll gandhom bonn l-gajnuna u l-ospitalit tal-familja nisranija. Imbagad -aar punt gaddejna gallkonklujoni. Hawn saret riferenza wkoll gat-tieni Sinodu ta Gawdex d-dokument Pastorali, IlFamilja Nisranija, fejn n-numru 19 jgid: Il-Familja kienet teisti bala ellula vitali tas-sojet anke qabel il-mija ta es Kristu... Sidna es Kristu kkonferma din l-gaqda u gall-imgammdin kollha golla -wie gad-dinjit Sagramentali. Imbagad l-Aripriet Dun Joe Zammit, kompla elabora ftit aktar dwar ir-realtajiet tal-familja llum. Kif din qed tevolvi u xforom dierenti ta familji nsibu l-Qala llum. Hawn issemmew diversi tipi dierenti ta familji kif ukoll xtipi ta relijonijiet dawn iaddnu. Kemm minnhom hemm mill-Qala u orajn parti wada mill-Qala u l-ora barra mill-Qala, waqt li orajn ilkoll minn barra l-Qala. Imbagad waqafna gall-Kaf u wara saret diskussjoni interessanti u varjata dwar kif u xtip ta evanelizzazzjoni gandna ninbarkaw fuqha gallkomunit tagna tal-Qala. Hawn ipparteipaw diversi membri tal-Parroa tagna. aru ew punti li sar qbil fuqhom u ie dei li nkomplu nipprofondixxu aktar dwar l-attwazzjoni taghom matul din is-sena l-Parroa tagna. Dawn kienu: 1. Possibbilt ta twaqqif ta Gruppi Familji Nsara l-Parroa, li jikkonsistu f5 jew 6 familji li jiltaqgu darba x-xahar d-dar ta wada minnhom (jolternaw kull xahar) fejn tinqara silta mill-Vanelu u wara ssir diskussjoni fuqha u anke kif wieed jista japplikaha gall-ajja tagna ta kuljum. Kull grupp li jitwaqqaf irid ikollu Direttur Spiritwali li jassisti lill-koppji d-diskussjoni taghom. 2. ensiment jew Questionaire fost il-familji kollha tal-Parroa tagna. Din hija neessita li minnha joro ajar u bmod aktar ar xtip ta Evanelizzazzjoni gandha tadotta l-Parroa gall-familji tagha jew tipi dierenti ta taglim gal tipi dierenti ta familji. Illum, uud mill-familji huma dierenti mill-familji tradizzjonali li ana mdorrijin bihom u galhekk hemm bonn li tkun taf sewwa l-marda sabiex tagti l-mediina adatta gal dik il-marda. Dan i-ensiment jew Questionaire gandu jitmexxa minn Professjonist espert fdan il-qasam u l-mistoqsijiet iridu jsiru wara diskussjoni dettaljata bejn l-espert u d-direzzjoni tal-Parroa. Wara iet tmiemha l-ewwel sessjoni ta dan isSeminar bquddiesa u iet aornata gall-gada l-add d-9.00 am. L-gada l-add tkompla s-seminar bil-qari tas-Salmi u wara nfetet diskussjoni aktar dettaljata dwar dak li are u kien hemm qbil fuqu l-jum ta qabel. 1. Jetie niu sew u bir-reqqa kif il-jonomija tal-parroa tal-Qala qiegda tinbidel biex
45

nagrfu biktar preijoni xi tiijiet spiritwali speii gandhom il-familji tagna d-dawl tal-komponenti varji li jsawruha, qabel ma nkunu nistgu nindirizzaw dawn il-tiijiet a nginuhom ikunu familji fsaithom. 2. Biex jintlaaq dan l-gan gandna bonn nagmlu ensiment tal-Parroa gall-ni tal-di u evanelizzazzjoni dida tal-familja. Galhekk l-attenzjoni tad-diskussjoni ta nhar iladd lgodu kienet iokata fuq il-kors ta azzjoni li jetie jittieed biex isir dan i-ensiment fuq bai professjonali. Dan i-ensiment fuq bai li jsir l-godda prinipali ta identikazzjoni ta tiijiet spiritwali tal-familji Qalin u li fuqu gandu jinbena l-pjan pastorali tal-parroa. Biex dan i-ensiment jilaq l-obbjettiv tiegu jetie li l-parruani Qalin jipparteipaw bi arhom, jirrispondu sew, jifhmu l-gan ewlieni tiegu u jafdaw bmod si l-kundenzjalit. Galhekk jetie li jibdew isiru laqgat ta tejjija alli jii stabbilit dak li hu metie biex jintlaqu dawn il-miri u biex jirrendu dak li l-familji tabilaqq jetieu spiritwalment u tkun tista ssir evanelizzazzjoni eettiva kemm fost ilfamilji bala familji, u kemm -individwi li jsawruhom. ie dei ukoll li malli jiu stabbiliti l-punti ta tari, dawn jingataw lil xi add professjonali ttfassil ta dawn it-tipi ta ensimenti alli jginna ttfassil tiegu. Wara saret ukoll riferenza gall-mod kif qed ikunu ppreentati Ittri Pastorali u orajn lill-poplu lknejjes tagna. Filwaqt li huwa apprezzat afna l-fatt li kull familja tingata kopja ta dawn id-dokumenti, ma tantx jidher li l-mod li bih qed jiu ppreentati l-knisja huwa wieed tajjeb u siewi, l-aktar ddelivery taghom. Galhekk ie dei li tintbagat korrispondenza studjata u masuba lill-Konferenza Episkopali ta pajjina li titkellem proprju dwar dan, u li din tippreenta suerimenti prattii li nemmnu li huma utli afna u allura li permezz taghom ilpoplu gandu jiggwadanja ferm u ferm aktar fdak li hu kontenut u spjega aktar ara ta dak li jkunu jridu jgidulna l-Isqjiet tagna. Wara din id-diskussjoni l-Aripriet galaq dan is-Seminar Parrokkjali billi elebra s-sagriju talquddiesa bil-mistednin spejali jkunu l-koppji ta garajjes li qegdin jiedu sehem l-kors ta tejjija l-parroa tal-Qala li jammontaw gal erbatax-il koppja.
46
Opri odda u restawr li sar mis-sena 2005 sas-sena 2012 tat it-tmexxija tal-Aripriet Kan. Dr Joe Zammit l-Parroa tal-Qala
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Premises odda gall-istudjows ta Radju Leen il-Qala. Il-Vara ta es Redentur tal-Qala maduma millistatwarju Gawdxi Michael Camilleri Cauchi. Restawr u Induratura bid-deheb tal-Pedestall talIstatwa Titulari ta San uepp. Sorveljanza dida (CCTV) s-Santwarju talKunizzjoni u -imiterju tal-Parroa. Apparat modern bl-aar teknoloija gal Radju Leen il-Qala. Restawr tal-Maen tal-Armar Triq San uepp. Tuell did fuq l-Altar Maur tal-Knisja Aripretali Restawr tal-Pedestall tal-Istatwa tal-Immakulata Kunizzjoni Drapp Lama rrakkmat bid-deheb gat-Tuell Xoglijiet d-Dar tal-Aripriet (Dar Nazzaret) Statwa ta es -Ort tal-etsemani, xogol Michael u ibnu Adonai Camilleri Cauchi Restawr tal-ajt s-Santwarju tal-Kunizzjoni Restawr tal-Istatwa Titulari tal-Immakulata
Kunizzjoni 14. 15. 16. Urna gall-Monument Cargo Lift s-Sagristija Sett ta 14-il Girlanda tal-ganutell gall-Via Sagra tal-Knisja Aripretali maduma minn voluntiera Qalin. Antenna dida (self-elector) gal Radju Leen ilQala. Urna tal-injam gall-Kwadru ta Salus Inrmorum. Bradella, Padestellata, u Bankun gall-Vara tarRedentur. Raiera tal-Fidda gar-Redentur. Girlanda ta Fjuri tal-Ganutell gall-Istatwa Titulari ta San uepp. Brazz tal-Kristall gall-pilastri mauri. Induratura bil-dda tal-istendard tal-Fratellanza. Induratura bid-deheb isfar u abjad tar-Raiera tal-Ispirtu s-Santu. Sistema dida ta Main Switch tad-dawl gallKnisja.
17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.
47

26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. Tkomplija tad-Dekorazzjoni bid-dawl ghall-Festa, tal-Koppla, Kampnari u Faati tal-Knisja. Tkabbir ta kamra bra fuq is-Sagristija tal-Knisja. Sistema ta dawl gall-Kwadru ta Santa Marija tal-Qala. Syntesizer did gall-Kant Lituriku l-Knisja. Restawr tas-slaleb tal-Via Sagra l-pjazza. Website dida tal-Parroa. Rinnovazzjoni tan-Nia ta San uepp. Tisbie tal-nien Isqof Mikiel F. Buttigieg maenb is-Santwarju tal-Kunizzjoni. Girlanda tal-Ganutell gal fuq il-Kwadru talMadonna tas-Saa. Globi u Brazzi gall-vari kollha tal-imga l-Kbira. Restawrazzjoni u intonazzjoni tal-Orgni tal-Knisja. Restawr ta ew anli li jintramaw gal malpavaljun ta San uepp. Triei odda gall-altari. Sistema kompjuterizzata -Uju Parrokkjali. Pjan Uniku ta Sigurt u Ekwavazzjoni l-Knisja Aripretali. Sistemazzjoni tal-Mudell tal-ebel tal-Knisja Aripretali. Restawr tal-ilju Bastun tal-dda u deheb talIstatwa ta San uepp. Projector u Surround System gall-Katekei u Amplier gall-Liturija. Drapp did gall-Artal tar-Ripoizzjoni. Tapit amar gall-korsija tal-Knisja l-festi. Gwarni did gall-Kwadru tal-Madonna tasSaa. Rinnovazzjoni Ruarju. tan-Nia tal-Madonna tar60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. Room s84. 85. 86. 55. 56. 57. 58. 59. Restawr tal-Purtiera tal-Bieb il-Kbir. Xogol fuq il-Qniepen tal-Knisja Aripretali. Ostensorju did. 12-il globu tas-Slaleb tal-Konsagrazzjoni talKnisja Aripretali. Restawr tal-Istellarju tal-Istatwa tal-Immakulata Kunizzjoni bid-deheb u l-dda. Restawr tal-Pittura tax-xema ta mal-Istatwa talImmakulata Kunizzjoni. Leiju tal-Bron gas-Santwarju tal-Kunizzjoni. Bradella dida gall-Istatwa tal-Immakulata Kunizzjoni. Salib gall-fontispizju tas-Santwarju. Lampier gall-Kappella tal-Madonna tal-Blat. Xoglijiet ta restawr fuq il-bejt tal-Knisja Aripretali. Xoglijiet d-Dar Parrokkjali. Sistema ta protezzjoni mis-sajjetti l-Knisja u Istudjows ta Radju Leen il-Qala Drapp Abjad, Adar u Vjola gat-Tuell. Drapp Vjola tal-Bellus gall-Kuriss. Ventartal did gall-artal ta Salus Inrmorum. Restawr tal-Lampier tal-Fidda tas-Santwarju. Armarju did gad-drapp tat-Tuell s-Sagristija. Sitt Twieqi tal-iStained Glass l-Knisja Aripretali. Installazzjoni mill-did tas-sistema tas-sound sSantwarju. Pedestallata dida gall-vara tad-Duluri. Tliet raieri tal-Fidda gall-Vari tal-imga l-Kbira. Xogol u induratura ta 50 ummiena tat-Tuell minn voluntiera Qalin. Xogol estensiv -entru Parrokkjali. Konfratiji. Ilbies did gat-tfal tal-imga l-Kbira mejuta minn voluntiera. 24 fan gall-Knisja Aripretali. Armarju ieor did s-sagristija. Dwal odda -imiterju. Restawr umbrella tas-Sagrament. Xogol u Manutenzjoni fuq il-bejt tal-Knisja gall-winch tat-Tuell. Restawr ta ewg kalijiet gas-Santwarju talKunizzjoni.
Restawr tal-anli tal-Istatwa tal-Madonna tarRuarju. Restawr tal-Qniepen Kunizzjoni. s-Santwarju tal-
Vetrata dida tal-Ispirtu s-Santu s-Santwarju tal-Kunizzjoni. Restawr -imiterju tal-Parroa. Rinnovazzjoni Sagristija. tal-Kamra Guest
Girlanda dida tal-Istatwa tal-Immakulata Kunizzjoni gall-Festa, bwarda tad-deheb bi brillant o ha. Restawr tal-Ostensorju tal-Fidda tal-Festa.
48
54.

87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 6 Tori. Winch gat-Tuell. Bankuni, Bradelli, lasti u forini gall-vari talimga l-Kbira kollha. Roti gall-Vari kollha tal-imga l-Kbira. Camera motorizzata gal video streaming lpjazza gall-beneju tal-emigranti. Ittieed ritratt professjonali Mirakolua ta Salus Inrmorum. tax-Xbieha 104. Restawr estensiv tal-Kappella ta-imiterju. 105. Restawr tal-bejt tas-Santwarju.
Total: 367,371
106. Alabardi ta fuq l-antarjoli tal-pjazza. 107. Restawr tal-istatwa ta San uepp tal-amis u tal-istatwi ta David u ueppi. 108. Restawr tal-erba statwi ta mal-pedestall ta San uepp l-pjazza. 109. Bandalori odda gal Triq 28 ta April 1688 110. Pavaljun did tad-dawl minn sett gal Triq San uepp. 111. Restawr ta ew pilandri gall-pjazza l-Isqof Mikiel F. Buttigieg. 112. Restawr estensiv tal-Pedestall tal-pjazza. 113. Liedna gal Triq San uepp u Triq il-Wardija. 114. Godda neessarja gall-Maen tal-Armar. 115. Restawr tal-Istatwa ta San uepp taddimostrazzjoni tal-imga. 116. Pavaljun tad-drapp did gal Triq San uepp. 117. Restawr estensiv tal-pavaljuni tad-dawl kollha. 118. ew karrijiet odda gall-arr tat-Trofej talPjazza.
Armar tal-Festa ta Barra
Ittieed ritratt professjonali tal-Kappella tasSantwarju. Link diitali biex isir ix-xandir mis-Santwarju gal fuq Radju Leen il-Qala. Xogol ta manutenzjoni s-Santwarju. Induratura d-deheb tal-Leiju tal-festi l-kbar. Induratura tal-Urna tal-Artal tar-Repoizzjoni ta mien l-Gid il-Kbir. Restawr ta Kuriss Antik. Xogol ta manutenzjoni Madonna tal-Blat. l-Kappella tal-
100. Restawr tal-Lampieri tal-Festa u ta matul is-sena. 101. Palk professjonali did -entru Parrokkjali. 102. Sala Rikreattiva gall-adolexxenti u -gaag. 103. 24 mejda dida gal attivitajiet varji l-Parroa.
Total: 16,194 Karit:
Komunit gira, bQalb Kbira

(Dawn huma us li nabru tul dawn l-aar 8 snin mill-poplu tal-Qala bala gajnuna gal persuni barra r-raal tal-Qala, kemm l-kumplament tal-Gejjer Maltin kif ukoll barra minn xtutna.)
Sena
2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005
Flus
25271.69 19063.59 + 105 US $ 21200 + 100 US $ 17660.18 + 80 US $ 18077.24 Lm 9804.30 ( 22837.84) Lm 9426.98 ( 21958.92) Lm 10402.67 ( 24231.66)
Total
170511.884
49

Festi ta San uepp: 8 Festi Festi tal-Immakulata Kunizzjoni: 8 Festi Leen il-Qala (rivista parrokkjali): 25 rivista Gozo International Celebration (elebrazzjoni ekumenika): 22 Edizzjoni Attivitajiet Pastorali Programmi Liturii (Missjoni tax-Xirka, Randan, Kwaranturi, Milied, etc) las lis-Saerdoti tal-Parroa u Barranin Lay Renumeration Inens, Xema u Fjuri Ostji u Inbid Dawl u Ilma Telephones 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. Sett ta 6 lampieri tal-dda gal mal-Kwadru Inkurunat ta San uepp -okkajoni tal-50 sena mill-Inkurunazzjoni u l-150 sena millProklamazzjoni ta San uepp bala Patrun talKnisja Universali. Restawr estensiv tal-Kampnar tal-Qanpiena l-Kbira. Sett Qniepen odda Immakulata Kunizzjoni. gas-Santwarju tal-
Induratura bid-deheb tal-Urna tal-Monument. Restawr tal-pedestall tal-Madonna tar-Ruarju. Restawr tal-Kappella tal-Madonna tal-Blat. Vara ora tal-imga l-Kbira. Tkompli tadem mal-Awtoritajiet ikkonernati gall-bejg tal-Oqbra -imiterju Parrokkjali
Total: 966,203 Total Ta Kollox: 1,520,279.90 Attwalment u l-Futur il-Parroa qiegda tejji gal dawn il-proetti:
1. Jingata unur mistoqq lill-istorja u lid-devozzjoni lejn is-Santwarju.
10. Bil-Kollaborazzjoni mal-Kunsill Lokali tal-Qala huwa masub biex isir tisbi l-Pjazza ewlenija tal-Parroa. 11. Sistemazzjoni ta grawnd gal-logob gat-tfal d-Dar tad-Duttrina. 12. Isiru xoglijiet u restawr estensiv l-ajt ta ewwa tal-Knisja Aripretali kollha biex jinqered il-mel 13. Bidla s-sistemi tad-dawl u s-sound tal-Knisja Aripretali.
Tal-Kelba
Building Contractor Crane & Generator Hire
Contact: Raymond Cefai
Tel: 21557847 - 21562532
RayRita, Triq it-Tempju, Qala, Gozo
Triq il-Kunizzjoni Qala, Gozo
tel: +356 2156 5626 Antoine mob: 9922 4114 Franco mob: 7953 6874 email: info@divebluewaters.com web: www.divebluewaters.com
Mobile: 9949 3169
50
geltna nqumu tajtna xnasbu...

minn: Dun Krystof Buttigieg
Hekk kien qal il-Prim Ministru Ingli David Cameron lill-Papa Benedittu -aar mumenti ta-jara tiegu ewwa l-Ingilterra: il-Papa bdak li qal u gamel nissel na l-sieb.1 Ma alliniex l-istess, gax kliemu jegluk tqum min-ngas, taseb u tirrietti fuqek innifsek u fuq l-orajn s-sojet, fuq il-ajja u l-kultura, fuq Alla u l-Knisja... Uriena li min jaf jirrietti, jaf jiddeiedi: jaf jasal gal deijonijiet oettivi, onesti u konvinti. Mhux ta bxejn li l-urnali u l-istazzjonijiet kollha televiivi tad-dinja qegdin jikkummentaw dwaru. Jafu li dan il-bniedem jaf jasibha tajjeb qabel jaqtagha, u jaixxi bkonvinzjoni u determinazzjoni. afna fehmuh u sabu xjitgallmu middeijoni tiegu; orajn asbu ain, gax fali tivvinta mingajr ma toqgod tfittex l-informazzjoni vera u efef timmaina l-istorja milli toqgod tipprova taqraha minn gajnejn min jinsab ha. Galhekk ma rridu qatt ninsew li meta rridu nifhmu azzjoni ta xi add ma nistgux ninterpretawha skont mona, imma skont min ikun wettaqha. Galhekk l-interpretazzjoni u r-rauni tal-gala tal-Papa li jirrinunja gall-ministeru Petrin, insibuha fdak li qal u gamel hu stess matul il-Pontikat tiegu u matul ajtu.
1 You have really challenged the whole country to sit up and think, and that can only be a good thing: mid-diskors ta David Cameron lill-Papa Benedittu XVI, (Birmingham 19 ta Settembru 2010), kif misjub fhttp://www.britishpoliticalspeech.org/speech-archive
Ana l-Maltin ngidu tajjeb li min jitwieled tond ma jmutx kwadru. Galhekk mela jekk irridu nifhmu d-deijoni li a l-Papa ma nistgux niolawha minn dak kollu li qal u wettaq s-snin kollha ta qabel. La nafu li l-Papa minn dejjem kien ta karattru sod, responsabbli u koerenti, gur li hekk gadu sa issa u fdin ir-rinunja ertament mhuwiex qieged jarab minn xi responsabbilt u jabbanduna l-Knisja d-dikultajiet ta mienna. Dan l-fatt aermah hu stess,2 kontra dak kollu li laaq intqal dwaru l-medja. Mhux ta bxejn -aar laqga li kellna miegu ana s-saerdoti kollha ta Ruma, nhar il-amis 14 ta Frar 2013, biex ifehimna tajjeb xkien l-ispirtu talKonilju Vatikan II qalilna li waqt li kien hemm il-Konilju tal-Padri il-veru Konilju kien hemm ukoll il-konilju talmedja... u waqt li dak tal-Padri kien idur kollu ma kif il-di gandha tii mifhuma, il-konilju tal-urnalisti... fehem kollox mill-ottika tal-politika u l-kisba gall-poter. L-iball isir meta mir-riessjonijiet tagna dwar il-Knisja nneu l-Ispirtu Qaddis ta Alla li jmexxiha u hekk mingajru ssir biss organizzazzjoni umana.3
2 3 Papa Benedittu XVI, Anelus Pjazza San Pietru, (il-add, 24 ta Frar, 2013), kif misjub fhttp://www.vatican.va/holy_father/ benedict_xvi/angelus/2013 Without the Holy Spirit God is far away; Christ stays in the past; the Gospel is simply an organisation; Authority is a matter of propaganda; the Liturgy is no more than an evolution; Christian loving a slave mentality. But in the Holy Spirit, the
51

Mhux ta bxejn li d-dinja tinasad meta tisimgu jgid bal sajjetta l-bnazzi: Wara li ripetittivament eaminajt il-kuxjenza tiegi quddiem Alla wasalt gall-konvinzjoni li sati, minabba l-et avanzata, mgadhiex adattata gall-eerizzju xieraq tal-ministeru Petrin. Jien konxju tassew li dan il-ministeru, minabba l-essenza spiritwali tiegu, gandu jkun imwettaq mhux biss bilidma u l-kliem, imma mhux binqas t-tbatija u ttalb. Madanakollu d-dinja tal-lum, li tinbidel malajr u mabbta bi kwistjonijiet li gandhom afna xjaqsmu mal-ajja tal-di, biex tmexxi d-dgajsa ta Pietru u xxandar il-Vanelu tetie anki s-saa kemm l-isem u -ispirtu. Saa li fdawn l-aar xhur naqsitni, tant li jkolli nammetti li ma gadnix kapai mmexxi tajjeb ilministeru afdat lili. Galhekk , bgaren si tal-pi ta din id-deijoni, blibert sia niddikjara li nirrinunja gall-ministeru ta Isqof ta Ruma, Suessur ta Pietru Per fdak li jirrigwarda lili, irrid inkompli naqdi bqalbi kollha lill-Knisja ta Alla, bajja ddedikata gat-talb. est enormi, ta xhieda evanelika fejn bal tera tisma kliem wanni l-Battista: Jetie li nikien jien biex jikber Hu (wanni 3,30). Bniedem li ma rabat xejn miegu nnifsu, imma rabat lilu nnifsu ma Alla, hekk li kien lest ialli postu lil ta warajh. Anke jekk jien ser nirtira, dejjem ser nibqa qrib tagkom t-talb kollu u intom tkunu qrib tieghi, anke jekk jien ser inkun mobi gad-dinja.4 Il-Mulej qed isejjali, jgidilna -aar Angelus tiegu l-add 24 ta Frar 2013, biex nibqa naqdi l-Knisja bl-istess dedikazzjoni u blistess imabba kif gamilt sa issa, illum bmod aktar adatt gall-et u l-forzi li gandi. Tassew gandna gax nitgallmu minn dan il-Papa: li tammetti l-limiti tiegek u tkun lest li tieqaf mhix deijoni li tagmilha fdaqqa, imma frott it-talb u l-sieb gaqli. Proess ta dixxerniment li jginek tieu d-deijoni mhux meta tkun eitat u feran u lanqas meta tkun inkwetat jew imabbat belf problema biex bal tarab minnhom, imma tiddeiedi biss meta tkun fmument kalm u ta pai ma Alla u miegek innifsek.
4 P B XVI, Laqga mas-saerdoti tad-djoesi ta Ruma, (il-amis 14 ta Frar 2013).
Galhekk hawn ttixt nagti ftit elementi li jistgu jagtuna dawl, mhux biss biex nifhmu l-gala tiegu, ida fuq kollox biex nitgallmu xi aa mingandu, bala r-ragaj tagna l-Knisja! Nibda mill-ewwel kelmiet li lissen l-gallerija tal-Bailika ta San Pietru dakinhar li ie elett Papa d-19 ta April tal-2005: Wara l-kbir Papa wanni Pawlu II, is-sinjuri kardinali galu lili, qaddej semplii u umli -galqa tal-Mulej. Beda l-ministeru bumilt kbira u bsens qawwi ta qadi lill-Mulej. Ma kienx Papa li jttex il-folol, u lanqas li jintgoob kliemu man-nies, ttex dejjem -istudju u t-talb il-kelma talverit li tii mingand Alla u tahielna mingajr tidwir ta kliem. Bdeterminazzjoni, bkura u bresponsabbilt mexxa l-Knisja qalb il-kriijiet li akmuha minn ewwa (l-iskandli tal-kleru, is-serq tad-dokumenti privati) u dawk li abbtuha minn barra (fosthom il-krii ekonomika, dik etiko-kulturali, ir-rivoluzzjonijiet d-dinja garbija u l-persekuzzjonijiet tal-insara d-dinja). Saa id-djalogu mal-udaimu, feta il-bibien gall-insara Anglikani u bkitbietu ibed l-interess tal-intellettwali u l-assieba ta mienna gax raw h teologu u losofu mill-aqwa.
cosmos is resurrected and grows with the birth pangs of the kingdom; the Risen Christ is there; the Gospel is the power of life; the Church shows forth the life of the Trinity; Authority is a liberating science, Mission is a Pentecost; the Liturgy is both renewal and anticipation; Human action is deied. (P I, Metropolitan of Latakia, Address at the Assembly of the World Council of Churches, 1968)
52
Fratellanza ta San uepp tmexxi Purissjoni tal-imga l-Kbira

minn: Mario Fenech
Meta wieed isemmi xi wada mill-Fratellanzi ta San uepp li gandna l-Gejjer Maltin, qajla jiih il-sieb ta Fratellanza li torganizza l-Purissjoni tal-imga l-Kbira. Dan galiex normalment il-Purissjoni tii organizzata minn xi Fratellanza tas-S.Smu. Kuriss jew tad-Duluri, jew xi grupp ieor ta riel minn Fratellanzi orajn mibura imkien. Il-Wisq Antika Ari-Konfraternit ta San uepp tar-Rabat tal-Imdina mwaqqfa l-knisja ta Santa Marija ta es hija l-unika Fratellanza li minbarra li tieu sieb tagmel il-Festi ta ewwa u ta barra d-19 ta Marzu, torganizza wkoll il-Purissjoni tal-imga l-Kbira li hija l-aktar wada antika l-Gejjer Maltin. Dokumenti li hemm -arkivji tal-Fratellanza jeduna lura gal aktar minn 410 snin. Meta di kienet issir xi forma ta Purissjoni li kienet ukoll tidol lejn l-Imdina. Dak i-mien il-Purissjoni kienet iddum barra sa tard billejl u biex il-Vara l-Kbira tkun tista tgaddi mill-bieb tal-Imdina, il-Kuriss kien jingalaq bi-appetti.
Fis-sena 1879 bordni tal-Isqof ta dak i-mien Mons. Carmelo Scicluna l-Purissjoni bdiet tidol lura l-knisja qabel it-tmienja ta lgaxija. Wada mill-istatwi li jintuaw l-Purissjoni, dik ta es marbut mal-Kolonna, hija xogol ta nofs is-Seklu Sittax. Fl-Oratorju tal-Fratellanza li hemm anness mal-knisja ta Santa Marija ta es jintrefgu fnie galihom l-Istatwi ta Kristu -Ort, il-Marbut, l-Ecce Homo, il-Veronika, ir-Redentur, il-Vara l-Kbira u d-Duluri. Fnia ora li hemm tat in-nia tal-Istatwa ta San uepp Inkurunat hemm nia ora li ha hemm l-ewwel urna tal-Monument li kienet tintua fdin il-Purissjoni. Il-Monument li jintua l-Purissjoni llum huwa xogol mill-isba li nadem s-sena 1953 mill-Imgallem ueppi Muscat u s-Surmast Carmelo Tonna, t-tnejn mir-Rabat. L-induratura saret minn ueppi Farrugia tal-Imdina. Dawn it-tliet imgallmin kienu wkoll imsieba l-Fratellanza ta San uepp. Il-monument huwa mejjen bid-drapp n u mdawwar b44 globu tal-ie.
53
Leen il-Qala - Gid 2013 Ma dan is-sett ta Statwi li semmejna li qegdin -Oratorju tal-Fratellanza ew mijuda ew statwi ora lwaqt li statwa ora saret wada dida minn okha. L-Isatwa tal-Bewsa ta uda nadmet mill-Istatwarju Alfred Camilleri Cauchi s-sena 1982. Din diedet mas-sett li kien hemm qabel. L-Istatwa tal-Ecce Homo iet mibdula mora dida s-sena 1984 li saret ukoll minn Alfred Camilleri Cauchi. Meta saret din l-istatwa l-dida ie dei li -Oratorju tibqa tinamm l-istatwa l-qadima tas-sett. Statwa li hija unika fMalta u Gawdex hija dik tal-Gaxar Stazzjon. L-ewwel darba li kienet aret fPurissjoni kien s-sena 1962 wara li niebet minn Bari -Italja. Inadmet minn Salvatore Bruno, l-istess Statwarju li dak i-mien kien qieged jadem Statwi orajn gall-Purissjoni tal-imga l-Kbira ta al Qormi. Kienet saret fuq talba tal-Arisqof Mons. Mikiel Gonzi u tallset minn ueppi Zahra mir-Rabat. Din l-istatwa tal-gaxar stazzjon damet tintua 22 sena biss galiex -1984 saret ora dida mill-Istatwarju Alfred Camilleri Cauchi. Din il-Purissjoni li kienet bdiet bala wada Penitenzjali llum saret wada li ha jipparteipaw madwar 500 ru, Persunai Biblii, tfal iorru Simboli u Skrizzjonijiet u Suldati Rumani. Fil-Purissjoni tieu sehem ukoll il-Banda L-Isle Adam tar-Rabat, u din iddoqq Mari Funebri quddiem il-Vara l-Kbira l-Purissjoni. Purissjoni li kull sena tibed mijiet ta nies lejn it-toroq antiki tar-Rabat, l-istess toroq li sa ftit tal-jiem biss qabel, ikunu mlibbsa bl-armar tal-Festa ta San uepp li torganizza l-istess Fratellanza.
54
IL-ARUF TAL-GID TAGNA
minn: Mons Lawrenz Sciberras

(M.A. Rom., S.S.Lic., S.Th. L., Capp S.S)
Simbolu jew sinjal l-aktar komuni u li narawh r-rappreentazzjonijiet kollha marbutin mal-ikla tal-Gid ta es awlillejl qabel ma bata, huwa l-aruf, annimal elu, wejjed li ma jorix reistenza. Is-suf tiegu abjad daqs is-sil pur li jaqa mis-sema matul l-iljieli kesin tax-xitwa! U forsi hawn wieed ustament jistaqsi; liema hija r-rabta fundamentali li hemm teisti bejn il-aruf annimal, es, u l-ikla tal-Gid-Mogdija? Simboli u immani Interessanti li wieed isir jaf li l-Vanelu ta San wann, es jitkellem u japplika galih innifsu bosta immani; hekk il-bieb tan-Naga (w 10,7), ir-Ragaj it-Tajjeb (w 10,11). Id-Dawl tad-dinja (w 8,12). Imbagad qatt ma jgid galih innifsu li huwa l-aruf. Kien wanni l-Battista li gal darba, tnejn mar jagti t-titlu tant profond ta aruf lil es. Araw il-aruf ta Alla, li jnei d-dnub tad-dinja (w 1,29; 1,36). wanni jua din id-denizzjoni gal es biex juri l-missjoni u l-identit ta es stess. Biss hawn irridu nammettu li d-denizzjoni aruf ta Alla gandha bosta tifsir u geruq aktar fondi l-Bibbja: Tajjeb li fdan l-artiklu naraw u nssru xi wud minnhom. A. Il-aruf tas-sagriju L-espressjoni aruf ta Alla wieed jista jifhimha bala dak il-aruf li Alla stess jipprovdi, oett li huwa tiegu u mogti lilu. Fir-rakkont tal-enesi, Iakk jistaqsi: U Izakk wiebu: Hawn hu n-nar u l-atab fejn hu l-aruf gas-sagriju tal-ruq? (en 22,7). Abraham ma kellux il-kura jgid lil ibnu dak li kien qed ioss fqalbu, tant li wiebu bmod xejn ar: Alla jaseb hu gall-aruf gas-sagriju, ibni (en 22,8). U minn dak li jsegwi juri li tassew Alla jipprovdi: U Abraham rafa gajnejh, ta arsa madwaru, u ra muntun maqbud minn qrunu l-friegi. U Abraham mar u qabad il-muntun, u orieh bsagriju tal-ruq minok ibnu (en 22,13). Skont it-tradizzjoni tal-Lhud, targumin, il-aruf-muntun li a post Iakk, huwa pregura kemm tal-aruf tal-Gid-Mogdija, kif ukoll tas-sagriju ta kuljum li joru t-tempju ta erusalemm (tamid).
55

Alla, il-qaddej-aruf innoenti kellu jorr fuqu stess id-dnubiet tal-orajn. Mhux biss imma mingajr ma jirribella hu kellu jbati l-konsegwenzi orox taghom. Fdin il-perspettiva, il-aruf sar is-simbolu tal-Messija umli u bla tija ta xejn li sofra l-vjolenza u l-mewt. L-evanelista wanni, imdawwal mill-Ispirtu s-Santu fehem sew li dan il-aruf ma huwa add jekk mhux es Kristu. E Il-aruf apokalittiku Id-denizzjoni tal-Battista tagmel ukoll riferenza gal dak li hemm l-ktieb tal-Apokalissi. Hemm id-dehra tal-aruf rebbie li gandu sebat iqrun, li jssru l-milja tal-qawwa divina (Apok 5,6). Fdan il-kuntest il-aruf mhux sempliement wejjed. Minok l-awtur tal-apokalissi jitkellem mill-korla tal-aruf (Apok 6,16). Dan il-punt isib aktar postu bix-xena tal-purikazzjoni tat-tempju, fejn es l-bera juri kemm hu ddisgustat anzi rrabjat gal dak kollu li kien qed jara bgajnejh: Gamel sawt mill-bula, u keihom ilkoll il barra mit-tempju, bin-naga u l-barrin taghom; xerred il-us ta dawk li kienu jsarrfu, u qalbilhom l-imwejjed (w 2,15). Galhekk meta l-Battista lema lil dan ir-rael ta tletin sena quddiemu, wanni xegel h innifsu -eitament li akmu, tant li spontanjament qal: Araw il-aruf ta Alla! Dan hu r-rael tant mistenni u mttex. Hawn hu r-rael li gidtlek (1 Sam 9,17), hekk qal il-Mulej meta Samwel ra quddiemu lil Sawl. L-istess aa rat meta wanni l-Gammiedi ra quddiemu lil es, huwa gajjat: Araw il-aruf ta Alla. Din l-istess espressjoni araw, tera tidher dejjem r-raba Vanelu, fmument l-aktar drammatiku ta ajjet es. Meta es deher quddiem Ponzju Pilatu, iaellat u bil-kuruna tax-xewk fuq rasu, Pilatu ppreentah lil dik il-emga barra tgajjat bl-istess kliem: Arawh, hawn hu l-bniedem! (w 19,5); kif ukoll Arawh is-sultan tagkom (w 19,14). Dan il-bniedem li gaddewh tant bi-ufjett u ie umiljat galiex qal li huwa l-Messija, issa qed jidher bala l-aruf sieket u mbikkem li minnu tkellem Isaija profeta (53,7). Immela kollox huwa fpostu u miegu gandu tifsir l-aktar kbir u profond, meta fl-ikliet tal-Gid naraw kif hekk gandu jkun hemm il-aruf.
B. Il-aruf tal-ikla tal-Gid Dan il-aruf mhux biss kellu jkun mingajr ebda difett fil-isem tiegu, bal kull aa ora, li se tkun offruta lil Alla, imma wkoll ta matul dik is-sena (E 12,5). Il-aruf tal-Gid jirrappreenta l-ajja fl-aqwa kollha tagha u fis-safa tagha, u hija assojata mal-elsien il-kbir tal-Gid-Mogdija tal-Mulej, li rat fl-art tal-Eittu (E 12,11). Grazzi gal din il-mogdija, il-mewt kull fejn kien hemm it-tipis tad-demm tal-aruf ma dalitx u hekk il-familji kollha tal-Lhud elsuha minn dak il-kastig hekk ikrah tal-mewt ta kull tifel il-kbir. C Il-aruf tas-sagrifiju ta kuljum tamid Il-aruf li kien jii offrut fis-sagrifiji ta kuljum fit-tempju, kellu jkun ukoll mingajr ebda difett fil-fiiku tiegu. Dan l-annimal kienu jaarquh fuq l-artal tat-tempju kemm bala tpattija gad-dnubiet personali u komuni kif ukoll bala radd il-ajr lil Alla. U l-Battista meta wera lil es bala l-aruf ta Alla, hu jagmel riferenza espliita gad-dnub Araw, il-aruf ta Alla, li jnei d-dnub tad-dinja (w 1,29). L-ewwel ittra ta San wann fiha wkoll l-istess sieb dwar it-tneija tad-dnubiet: es huwa dak li jnei d-dnubiet (1 w 3,5). D Il-aruf bala simbolu tal-qaddej li jbati Feremija 11,19 il-aruf qieged fmetafora mal-imiba tal-profeta, bniedem mingajr aen jew malizzja. Hawn toro id-dierenza ma dawk li huma kontrih: Imma jien bal aruf meud gallqatla. Jien ma kontx naf bdawk li jeduha kontriha Din l-immani tera tidher l-ganja tal-qaddej li qed ibati: aqruhom u hu qagad galihom, bla biss ma feta fommu; bal aruf meud gall-qatla, u bal naga mbikkma fid min iizzha, ma fetax fommu (Iz 53,7).
56
Issa skont il-pjanijiet profondi u misterjuzi ta
L-Anlu ta Kemmuna
Dun Karm Xerri ... amsin Sena Kappillan ta Kemmuna
Minn: Fr Charles Buttigieg
Dun Karm Xerri, bin Wenzu u Anela ne Scicluna, u Mons. Lawrenz Xerri u Kelina Xerri (li mietet bfama ta qdusija) twieled t-2 ta Novembru 1934. Huwa ie ordnat Saerdot t-18 ta Marzu 1961 u l-bidu beda l-idma saerdotali tiegu bala Vigarju Parrokkjali tal-Qala mill1961 sal-1963. Imbagad huwa laaq Rettur jew ajar Kappillan ta Kemmuna, amsin sena ilu eattament fJannar tal-1963 fejn issueda lil uh Mons. Lawrenz qawwi spejalment meta jagmel il-lbi. Huwa jqaddes l-kappella bajda ddedikata lir-Ritorn talFamilja Mqaddsa millEittu. L-oriini ta din il-kappella jmur lura t-tnax-il seklu kif hu ddokumentat fmappa tan-navigazzjoni l-National Maritime Museum u l-Osservatorju ta Greenwich ewwa Londra. Il-kappella kienet inbniet mill-did -1618 meta mien il-Granmastru Wignacourt inbena t-Torri ta Kemmuna, u iet imkabbra -1667 u -1716 fejn iet iddedikata lir-Ritorn tas-Sagra Familja fNazaret mill-Eittu kif xtaqu r-raala tal-gira. Jingad li qabel il-kappella kienet iddedikata lil-Lunzjata imma iktar probabbli lil Santa Marija. Fi mien ir-Rumani kienu joqogdu xi bdiewa fuq Kemmuna. Matul is-snin Kemmuna kienet gira ta refuju gall-marubin, eremiti, pirati u furbani. Illum hija gira ta attrazzjoni turistika kbira. afna huma t-turisti minn mad-dinja kollha jttxu s-seer ta din il-gira. Fi
Xerri li kien laaq Kappillan tal-Fontana. Minn barra l-idma ta Kappillan, bejn l-1963 u l-1969 huwa kien ukoll Surmast tal-Iskola Primarja ta Kemmuna u galhekk kien joqgod hemm. Dakinhar il-popolazzjoni ta Kemmuna kienet tgodd madwar il-mija. Wara beda jmur Kemmuna s-Sibt lgodu u jii lura l-add lgodu sabiex iqaddes gan-nies residenti tal-post, gall-ista tal-lukandi u gat-turisti. Fil-bidu kien imur bid-dgajsa tiegu stess, imbagad beda jmur bid-dgajsa jew ajar bil-lana ta Kemmuna. Dejjem mar iqaddes anke meta kien maltemp mien il-Kavallieri, Kemmuna kienet imsemmija gallfniek tal-grixti u l-anir selva u gall-kaa u kienu gamluha rierva galihom. Nafu li -1667 kien hemm issaerdot agug Dun Bartholomeo (Dun Miju) Habela li kien jaqdi lin-nies ta Kemmuna fejn kienu bkollox 27 ru u kien hemm tmint idjar. Jingad ukoll li meta kien ikun afna maltemp u s-saerdot ma kienx jista jmur, in-nies ta Kemmuna kienu jinabru faata tal-kappella tal-Madonna tal-Blat tal-Qala l-post magruf bala Gar Gana jew Tal-mara u kienu jisimgu l-quddiesa millbogod. Kemmuna li tagmel ivilment u ekklejastikament mar-raal u l-parroa ta Gajnsielem fdan l-aar
57

persuni residenti li huma: l-awa Salvu u Anelo Vella, iz-zija Maria Said u l-kuina Evanelista Buttigieg. Huma japprezzaw ferm il-idma ta Dun Karm galihom, u jarsu lejh bala missier. Kien sabi il-kumment ta Salvu Vella meta qal: Jien nieu qatga narah jixjie.Huma jsegwu wkoll il-quddiesa u t-talb ta kuljum permezz ta Radju Leen il-Qala. Ta kull sena ukoll Dun Karm kien jieu sieb jorganizza l-festa ta Kemmuna, imga qabel il-festa talQala. Diversi drabi l-Isqof Mikiel Gonzi, l-Isqof ueppi Pace u l-Isqof Nikol G. Cauchi mexxew il-Pontikal ta din il-festa, kif ukoll amministraw is-sagrament tal-Ewwel Tqarbina u tal-Konrmazzjoni lil diversi tfal ta Kemmuna. Dun Karm kien jieu sieb biex wara jkun hemm festin mill-aqwa u arqa tan-nar tal-ajru. Anke l-Isqof Mario Grech gamel il-Vista Pastorali tiegu fdin il-gira. afna kienu dawk l-isqjiet, saerdoti u persuni distinti li talbu l-Kappella ta Kemmuna. Li saerdot jaglaq amsin sena mis-saerdozju tiegu hija grazzja kbira afna, li saerdot jaglaq amsin sena rettur jew kappillan ta komunita hija grazzja straordinarja. Naglaq bi strofa mill-poeija li kiteb ilPoeta Dun George Mercieca lil Dun Karm stess -2011: Gadek tadem bil-fer fuq Kemmuna, fejn il-qalb issib l-hena, il-mistrie, qalb il-gana tgasafar ferana, fejn il-baar iabbat bis-si. Galhekk Dun Karm Xerri jixraqlu tassew it-titlu ta Il-Missjunarju ta Kemmuna u gur li gandu jingata galiex tassew jixraqlu balma jagmlu l-Kunsilli Lokali kollha fkull raal taghom, ilpremju ta ie Kemmuna.
ew sekli dejjem kellha saerdoti mill-Qala sabiex jiedu sieb il-kura spiritwali tal-komunita. Insemmu hawnhekk lil Dun Franisk Camilleri, lil Mons. Lawrenz Xerri u fuq kollox lil Dun Karm Xerri, kollha mill-Qala. Dun Karm huwa meqjus bala l-Anlu ta Kemmuna. Mhux fali gal saerdot li biex jaqdi l-missjoni ta Kappillan irid jaqbad dgajsa u jaqsam il-iegu ta bejn Gawdex u Kemmuna, eattament bal missjunarju -Amaonja! Ta min jgid ukoll li Dun Karm mhux biss jieu sieb spiritwalment tal-komunita ta Kemmuna, fejn iqaddes ew quddisiet is-Sibt lgaxija u wada l-add lgodu, il-qrar lir-residenti u lill-addiema, jieu sieb it-tiijiet u -jajjar li jsiru l-Kappella imma jipprovdi dak li hu neessarju materjalment ball-ikel, qadjiet u mediina lillkomunita ta Kemmuna. Kuladd jaf bil-Land Rover adra tal-ewwel enerazzjoni li jua bala trasport Dun Karm fuq il-gira. Dun Karm jua bala garaxx gal din il-famua Land Rover l-isptar il-qadim ta Kemmuna. Illum hemm erba
58

L-ERBGA 13 TA FRAR: Ras ir-Randan Obbligu tas-Sawm u Astinenza 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-Grupp tal-Vokazzjonijiet. 6.00pm Konelebrazzjoni bir-rit tat-tqegid tal- irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali San uepp. IL-IMGA 15 TA FRAR: L-Ewwel imga mal-emga - Il-Fidi mill-Iskrittura Mqaddsa 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tal-Gruppi tal-Kelma ta Alla. 6.00pm Konelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija mill-Biblista Mons. Lawrenz Sciberras. IS-SIBT 16 SAL-ADD 17 TA FRAR: Seminar Parrokkjali gand il-Patrijiet Franiskani Minuri tax-Xatt Tema: Is-Sena tal-Fidi u l-Familja IL-ADD 17 TA FRAR: L-Ewwel add tar-Randan Tinqara l-Pastorali tal-Isqjiet tar-Randan 2013. 7.45am Talb ta Tifir ta Sbi il-Jum. 4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta Alla bl-intenzjoni tat-tkattir tal-di l-enerazzjoni aguga. IT-TNEJN 18 TA FRAR SAL-AMIS 21 TA FRAR: Eerizzi gall-Familji in: 6.30pm l-Knisja Aripretali. Predikatur: Patri Peter Paul Cachia O.S.A. (Ikun hemm min jieu sieb it-tfal) IL-IMGA 22 TA FRAR: It-Tieni imga mal-emga Il-Fidi u l-Mixja ma es t-Triq ta Emmaws 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tal-Azzjoni Kattolika. 6.00pm Konelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija minn Patri Peter Paul Cachia O.S.A. bala geluq tal-Eerizzi gall-Familji. IL-ADD 24 TA FRAR: It-Tieni add tar-Randan 7.45am Talb ta Tifir ta Sbi il-Jum. IT-TNEJN 25 SAL-AMIS 28 TA FRAR: Eerizzi gal Kuladd in: 6.30pm l-Knisja Aripretali. Predikatur: Mons. Carmelo Mercieca, Aripriet tax-Xewkija.
U waqt li kien fuq il-mejda maghom, qabad il-ob, qal il-barka, qasmu u tahulhom... u gajnejhom infetulhom...
(Luqa 24:30-31)
Fil-knisja kuljum issir il-Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni (Via Sagra). Fil-familja tajjeb li jitpoew fpost entrali l-Bibbja u l-Kuriss. In-Nisrani huwa mee jisma l-Kelma ta Alla l-quddiesa ta kuljum. IL-ADD 10 TA FRAR: Solennit ta San Pawl, il-Missier tagna l-Fidi Festa Kmandata 10.00am Konelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Aripriet Kan. Joe Zammit imkien mas-Saerdoti tal-Parroa. Isir it-Tidid tal-Wegdiet tal-Magmudija fdin is-Sena tal-Fidi. 4.00pm Quddiesa l-Kappella tal-Madonna tal-Blat. IT-TNEJN 11 TA FRAR: L-Ewwel Dehra tal-Madonna ta Lourdes. Jum Dinji tal-Morda.
59

IT-TNEJN 25 SAL-IMGA L-1 TA MARZU: Eerizzi gall-Adolexxenti u ga-gaag in: 7.00pm d-Dar Parrokkjali tad-Duttrina. Predikatur: Patri Mark Demanuele M.S.S.P. L-ERBGA 27 TA FRAR: Filgodu jsir il-Qrar u t-Tqarbin tal-Morda. IL-IMGA 1 TA MARZU: It-Tielet imga mal-emga Il-Fidi bala Don ta Alla L-Ewwel imga tax-Xahar. Jum tAdorazzjoni. 11.00am Laqga ta talb gall-ommijiet u nisa. 11.30am Quddiesa. 3.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta Alla. 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tas-Sojet tal-Museum. 6.00pm Konelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija mill-Aripriet Mons. Carmelo Mercieca bala geluq tal-Eerizzi gal Kuladd. IS-SIBT 2 TA MARZU: 4.30pm Adorazzjoni s-Santwarju tal-Kunizzjoni. IL-ADD 3 TA MARZU: It-Tielet add tar-Randan 7.45am Talb ta Tifir ta Sbi il-Jum. 4.30pm Konelebrazzjoni Solenni mmexxija missaerdot novell Dun or Schembri, Vigarju Parrokkjali tal-Imqabba u wara mixja penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo li tgaddi minn Triq in-Nadur, Triq it-Telga, Triq il-Mitna, Triq Simar, Triq il-Qala u Triq San uepp. IT-TNEJN 4 TA MARZU: 6.30pm elebrazzjoni tal-Ewwel Qrara d-Dar Parrokkjali gat-tfal li din is-sena ser jirievu l-Ewkaristija gall-ewwel darba. Mistiedna l-enituri taghom. L-ERBGA 6 TA MARZU: 6.00pm elebrazzjoni tal-Quddiesa u wara elebrazzjoni Ewkaristika s-Sitt Erbga fie San uepp mill-Aripriet Kan. Joe Zammit s-Santwarju Nazzjonali ta Santa Marija ta es tal-Patrijiet Minuri r-Rabat, Malta, -okkajoni tal-50 Anniversarju tal-Inkurunazzjoni tal-istatwa antika, devota u mirakulua ta San uepp meqjuma -istess Santwarju. IL-IMGA 8 TA MARZU: Ir-Raba imga mal-emga Il-Bieb tal-Fidi u l-Qsim tal-ob fEmmaws 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tal-Lejun ta Marija. 6.00pm Konelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija mir-Rettur tas- Seminarju Dun Daniel Xerri. IL-ADD 10 TA MARZU: Ir-Raba add tar-Randan 7.45am Talb ta Tifir ta Sbi il-Jum. 4.00pm Quddiesa l-Kappella tal-Madonna tal-Blat. IT-TLIETA 12 TA MARZU: 6.30pm Laqga tal-Kumitat Lituriku d-Dar Parrokkjali. IL-IMGA 15 TA MARZU: Il-ames imga mal-emga Il-Fidi l-Pjagi ta Kristu Rxoxt 5.00pm Tifkira tal-Mija tax-Xbieha tar-Redentur tal-Qala fostna. Pellegrina mis-Santwarju tal-Kunizzjoni gall-Knisja Aripretali. Janimaw l-adolexxenti u -gaag. Pellegrina u Quddiesa mmexxija minn Dun Stephen Magro, Direttur Spiritwali tas-Seminarju Minuri tal-Virt, Malta. IS-SIBT 16 TA MARZU: Il-Fidi u l-Gaqda tal-Knejjes Nsara 6.30pm It-tnejn u goxrin Edizzjoni tal-Gozo International Celebration (Edizzjoni tal-Gid) l-Knisja Aripretali bit-tema: Thy Will be done. IL-ADD 17 TA MARZU: Il-ames add tar-Randan 7.45am Talb ta Tifir ta Sbi il-Jum. 4.00pm Adorazzjoni mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta Alla. 6.00pm Via Sagra Djoesana fuq l-golja Ta Gammar. IT-TNEJN 18 TA MARZU: Lejlet is-Solennit ta San uepp Patrun tal-Knisja Universali 5.30pm Kant tal-Ewwel Gasar. 6.00pm Translazzjoni, Konelebrazzjoni Pontikali mmexxija mill-E.T. Mons. Arisqof Emeritu ueppi Mercieca. Jiedu sehem il- Fratellanza u l-Kor Parrokkjali San uepp. IT-TLIETA 19 TA MARZU: Solennit ta San uepp Patrun tal-Knisja Universali Il-Fidi ta San uepp, ir-Rael ust Quddies l-5.00am; 6.00; 7.00; 8.00; 9.00; 10.00; 11.00; 1.00pm; 2.00; 3.00. Matul il-urnata jkun hemm servizz ta qrar minn konfessuri barranin l-knisja. Jaslu diversi pellegrinai minn Parroi Gawdxin u Maltin. 5.30pm Kant tat-Tieni Gasar. 6.00pm Konelebrazzjoni Solenni ta San uepp immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Wara tindaqq l-Antifona u l-Barka Sagramentali. L-orkestra tkun tat id-direzzjoni ta Mro. Frankie Debono.
60

IL-IMGA 22 TA MARZU: Festa tal-Madonna tad-Duluri Is-Sitt imga mal-emga. Jum ta Adorazzjoni Il-Fidi tal-Madonna, hienja dik li emmnet 5.30pm Konelebrazzjoni mmexxija minn Mons. Pawlu Vella, Imallef t-Tribunal Ekklejastiku tal-Aridjoesi ta Malta, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali San uepp. Wara, Purissjoni bl-istatwa devota tad-Duluri li tgaddi minn Triq San Franisk, Triq Imarr, Triq Patri uepp Portelli, Triq Belveder u Triq 28 tApril 1688. 9.00am FPontikal Solenni l-Knisja Katidrali jitbierku -jut imqaddsa u jsir it-tidid tal-wegdiet saerdotali. Jiedu sehem is-saerdoti imkien mal-grupp tal-vokazzjonijiet, l-abbatini, it-tfal tal-Ewwel Tqarbina u l-istudenti li ser jirievu s-Sagrament tal-Konrmazzjoni din is-sena. Il-Ministri Straordinarji tat- Tqarbin iwasslu l-Ewkaristija lill-morda. 6.00pm Konelebrazzjoni Solenni tat-Tifkira tat-Twaqqif tal-Ewkaristija. Isir il-asil tar-rilejn u t-Translazzjoni tas-Sagrament lejn l-Artal tar-Ripoizzjoni. Il-abra tal-quddiesa ta amis ix-Xirka tkun gall-bonnijiet tas-saerdoti. 7.30pm Is-Seba Viti l-parroa. 8.00pm Viti gall-adolexxenti u -gaag. Il-Knisja tibqa miftua sa nofsillejl. IL-IMGA 29 TA MARZU: Il-imga l-Kbira Jum bl-obbligu ta sawm u astinenza, t-talb u l-abra 8.00am Talb tal-Uju tal-Qari u Tifir ta Sbi il-Jum. Titkompla l-Adorazzjoni -artal tar-Ripoizzjoni. 10.00am Viti gat-tfal immexxija mis-Sojet tal-Muew - Bniet. 3.30pm Tifkira tal-Passjoni u l-Mewt tal-Mulej. Qari tar-rakkont tal-Passjoni ta Sidna es Kristu. Adorazzjoni tas-Salib u Tqarbin. IS-SIBT 30 TA MARZU: Sibt il-Gid 8.00am Talb tal-Uju tal-Qari u Tifir ta Sbi il-Jum. 9.00am elebrazzjoni Marjana: Is-Siega tal-Omm s-Santwarju Ta Pinu. 12.00pm Riessjoni fuq il-Liturija tal-Kelma bi tejjija gall-Velja. 4.00pm Qrar l-knisja. 8.30pm Il-VELJA KBIRA TA SIBT IL-GID Tberik tan-Nar. Qari mill-Kotba Mqaddsa. Tberik tal-Ilma u Tidid tal-Wegdiet tal-Magmudija Ewkaristija. IL-ADD 31 TA MARZU: L-GID IL-KBIR Bad-Dixxipli ta Emmaws ana msejin biex niltaqgu ma Kristu aj Il-Quddies ikun l-5.30am; 6.30; 8.00; 10.00 u l-5.00pm. 10.00am Konelebrazzjoni Solenni. 5.00pm Quddiesa. 5.45pm Dimostrazzjoni bl-istatwa artistika ta Kristu Rxoxt t-toroq: San uepp, Lord Strickland, Indipendenza, Grunju, it-Tempju, l-Isqof Mons. Mikiel F. Buttigieg u 28 tApril 1688.
IL-IMGA MQADDSA
IL-ADD 24 TA MARZU: add il-Palm. It-28 Jum Dinji ta-gaag Tifkira tad-dala messjanika ta es ferusalemm. 9.30am Tberik tal-friegi ta-ebbu u l-palm quddiem il-kunvent tas-Sorijiet Franiskani. Mixja mas-Salib rebbie lejn il-knisja. Akklamazzjoni. Jinfeta il-Bieb il-Kbir. 10.00am Konelebrazzjoni Solenni li ha janima l-kant il-grupp tal- adolexxenti u -gaag tal-parroa. 3.00pm Qrar minn konfessuri barranin. 4.00pm Quddiesa bis-sehem tal-Fratelli u r-reega tal-Vari tal- Passjoni. 5.30pm Purissjoni bil-Vari tal-Passjoni tal-Mulej. Takkumpanja l-Banda Ite ad Joseph bmari funebri, tat id-direzzjoni ta Mro. Antoine Mercieca. IT-TNEJN 25 TA MARZU: It-Tnejn tal-imga Mqaddsa 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni. 6.00pm Quddiesa bis-sehem tat-tfal u l-katekisti. IT-TLIETA 26 TA MARZU: It-Tlieta tal-imga Mqaddsa Jum is-Sagrament tar-Rikoniljazzjoni. Jum ta Sawm 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni. 6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-adolexxenti u -gaag. 6.30pm - 8.30pm elebrazzjoni Penitenzjali gallKomunit Parrokkjali kollha. L-ERBGA 27 TA MARZU: L-Erbga tal-imga Mqaddsa Filgodu jsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroa. 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni. 6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-garajjes u l-familji -gar. IL-AMIS 28 TA MARZU: amis ix-Xirka Jum it-Twaqqif tal-Ewkaristija u s-Saerdozju Il-Qrar isir lgodu sat-8.00am. Filgaxija mit-3.30pm sas-6.00pm. 8.00am Talb tal-Uju tal-Qari u Tifir ta Sbi il-Jum.
61

Takkumpanja l-Banda Ite ad Joseph bmari brijui tat id-direzzjoni ta Mro Antoine Mercieca. Wara jsir it-tberik u t-tqassim tal-golli lit-tfal. IT-TNEJN 1 TAPRIL: Jibda t-tberik tal-familji It-Tnejn 1 tApril: Triq Wardija (mill-Familja Camilleri sal-Pjazza). It-Tlieta 2 tApril: Triq Wardija (mill-Familja Gatt sal-Familja Camilleri). L-Erbga 3 tApril: Triq Papa Piju XII u Triq Patri . Portelli. Il-amis 4 tApril: Triq Barroi, Triq Wied is-Sultan, Triq ewwieqa u Triq Klin. Il-imga 5 tApril: Triq il-Belveder (mid-dar ta Dun Karm Xerri l fuq) u Triq ta-awl. It-Tnejn 8 tApril: Triq l-Imarr (mill-Familja Xerri sal-Familja Camilleri). It-Tlieta 9 tApril: Pjazza Isqof Buttigieg, Triq 28 tApril 1688 u Pjazza San uepp. L-Erbga 10 tApril: Triq San uepp, Triq Papa Piju IX u Triq Strickland. Il-amis 11 tApril: Triq il-Mitna. Il-imga 12 tApril: Triq Simar u Pjazza Repubblika. It-Tnejn 15 tApril: Triq Wile. It-Tlieta 16 tApril: Triq it-Telga, Triq il-Qala u Triq Kappillan Dun uepp Vella. L-Erbga 17 tApril: Triq anni Vella, Triq in-Nigret u Triq Anton Buttigieg. Il-amis 18 tApril: Triq Ta Kassja, Triq Adeodata Pisani u Triq il- Maistrat Salvu Attard. Il-imga 19 tApril: Triq it-Tempju u Triq Grunju. It-Tnejn 22 tApril: Triq Cini u Triq l-Indipendenza. It-Tlieta 23 tApril: Triq Baldasar Cagliares. L-Erbga 24 tApril: Triq in-Nadur, Triq il-Forn, Triq Ottubru 30, Villa San uepp. Il-amis 25 tApril: Triq San Franisk, Triq l-Isqof Buttigieg u Triq ir-Reba. Il-imga 26 tApril: Triq il-Kunizzjoni (mill-Familja Buttigieg l ewwa), Triq is-Salib, Triq Santa Marija tal-Qala u Pjazza San Kerrew. It-Tnejn 29 tApril: Triq il-Kunizzjoni (minn ta Marianne Mercieca l barra) It-Tberik isir t-3.30pm. IS-SIBT 6 TAPRIL: 5.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta Alla s-Santwarju tal-Kunizzjoni. IL-ADD 7 TAPRIL: Festa tal-niena Divina. Fidi -Imabba Innita ta Alla 4.00pm Adorazzjoni Komunitarja tal-niena Divina. 5.00pm Quddiesa tal-niena Divina. IT-TNEJN 8 TAPRIL: It-Tabbira tal-Mulej 7.00pm Quddiesa li ha jsir talb favur il-ajja tal-bniedem u jsir talb ta riparazzjoni kontra l-qtil tal-abort u tal-ewtanasja. IL-ADD 14 TAPRIL: 5.00pm Quddiesa l-Kappella tal-Madonna tal-Blat. IT-TNEJN 15 TAPRIL: 7.30pm Laqga tal-Kunsill Pastorali Parrokkjali. IL-IMGA 19 TAPRIL: 7.30pm Laqga tal-Kumitat Lituriku. IL-ADD 21 TAPRIL: Il-50 Jum ta Talb gall-Vokazzjonijiet 4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta Alla bl-intenzjoni ta talb gall-Vokazzjonijiet Saerdotali u Relijui l-Parroa.
325 sena tat-Twaqqif tal-Parroa ta Santa Marija tal-Qala

IS-SIBT 27 TAPRIL: Fl-Okkajoni tal-325 sena tat-Twaqqif tal-Parroa ta Santa Marija tal-Qala 7.30am Quddiesa minn Dun Charles Buttigieg li tfakkar din l-okkajoni. 8.00am Mota Solenni ta siega li tabbar il-Ftu ta din it- Tifkira. 5.30pm Adorazzjoni s-Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunizzjoni li ha jsir Ringrazzjament lil Alla gad-Don tal-Fidi matul l-istorja tar-raal tagna tal-Qala. 6.30pm Konelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Vigarju enerali Mons. Giovanni Bosco Gauci s-Santwarju tal-Kunizzjoni li serva l-bidu bala knisja parrokkjali meta twaqqfet il-Parroa ta Santa Marija talQala gall-irula tal-lvant ta Gawdex nhar it-28 tApril 1688 bdigriet tal-Isqof Davide Cocco Palmieri li sar fgamla ta kuntratt quddiem in-Nutar Giovanbattista Dorbes.
62

IL-ADD 28 TAPRIL: It-325 sena mit-twaqqif tal-Parroa Santa Marija tal-Qala u l-25 sena mill-Inkurunazzjoni tal-Kwadru ta Santa Marija tal-Qala. Matul il-jum isiru pellegrinai u jarat privati s-Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunizzjoni 6.00am Quddiesa s-Santwarju tal-Kunizzjoni bringrazzjament lil Alla. 7.00am Mota Solenni ta siega -ew knejjes li tabbar din it- tifkira. 5.00pm Konelebrazzjoni Pontikali mmexxija mill-Isqof il-did Awiljarju ta Malta Mons. Charles Jude Sciclunaimkienmal-Klerutal-Parroa,Kappillani u saerdoti Gawdxin bis-sehem tal-Fratelli tal-Parroa u l-Fratellanzi ta San uepp u tal- Madonna Maltin u Gawdxin. Fil-Pontikal issir il-Professjoni tal-Fidi fdin is-Sena tal-Fidi. L-Orkestra tkun tat id-direzzjoni tas-Surmast Mro. Frankie Debono imkien mal-Kor Parrokkjali San uepp. Wara Pellegrina Storiku mill-Knisja Aripretali gas-Santwarju tal-Kunizzjoni bil-Kwadru Prezzju u Antik ta Santa Marija tal-Qala -okkajoni tal-25 sena mill-inkurunazzjoni tiegu. Jiedu sehem il-Fratellanzi kollha u l-Banda Ite ad Joseph. Mal-Wasla s-Santwarju jitkanta l-Innu ta tifir lil Alla t-Te Deum u tingata l-Barka Sagramentali. Il-Kwadru tal-Madonna jibqa s-Santwarju gall-qima tal- pubbliku. L-ERBGA 1 TA MEJJU: Festa ta San uepp addiem 6.30pm Ruarju Meditat u Barka Sagramentali. 7.00pm Konelebrazzjoni Pontikali mmexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Tieu sehem il-Fratellanza ta San uepp. Ikanta l-Kor Parrokkjali San uepp. IL-AMIS 2 TA MEJJU: 7.30pm Laqga gall-katekisti d-Dar Parrokkjali. L-ERBGA 8 TA MEJJU: Il-109 sena mill-Konsagrazzjoni tal-Knisja Aripretali 6.30pm Ruarju Meditat u Barka Sagramentali. 7.00pm Konelebrazzjoni Solenni mmexxija millAripriet Kan. Joe Zammit. Ikanta l-Kor Parrokkjali San uepp. IL-AMIS 9 TA MEJJU: Festa ta San or Preca, it-tieni Missier tagna l-Fidi wara l-Appostlu San Pawl 7.00pm Konelebrazzjoni bis-sehem tas-Sojet tal-Museum l- parroa tagna. IL-ADD 12 TA MEJJU: Solennit tat-Tlug tal-Mulej s-Sema Festa l-Kappella tal-Madonna tal-Blat Fil-godu l-quddies l-Kappella jkun d-9.00am, 10.00am u 11.00am 4.30pm 5.00pm Ruarju. Konelebrazzjoni Solenni mmexxija millAripriet Kan. Joe Zammit. Wara Barka Sagramentali. Isir Festin madwar il- Kappella.
IL-IMGA 17 TA MEJJU: Jum ta Adorazzjoni s-Santwarju tal-Kunizzjoni 6.15am Quddiesa minn Dun Karm Xerri u wara tibda l-Adorazzjoni Solenni s-Santwarju okkajoni tal-Kwaranturi u tat-63 anniversarju tal-Konsagrazzjoni tas-Santwarju. Filgaxija ssir i-elebrazzjoni tas-Sagrament talKonrmazzjoni fTa Pinu. L-GID IL-AMSIN: Qalbna mea gall-Ispirtu ta Alla bad-dixxipli ta Emmaws IS-SIBT 18 TA MEJJU: Velja ta Pentekoste 6.30pm Ruarju Meditat u Barka Sagramentali. 7.00pm Konelebrazzjoni Solenni tal-Velja ta Pentekoste. IL-ADD 19 TA MEJJU: Solennit ta Gid il-amsin 10.00am Konelebrazzjoni Solenni.
ITLOB BIS-SALMI
Il-imga mal-emga: Fil-imgat tar-Randan niltaqgu, biex imkien nitolbu s-Salmi u naqsmu l-Ewkaristija.
Il-dud tar-Randan: Fit-7.45am ingaqad magna gat-Talb tas-Salmi t-Tifir ta Sbi il-Jum. amis ix-Xirka, il-imga l-Kbira, u Sibt il-Gid: 8.00am Talb tas- Salmi: Uju tal-Qari u Tifir ta Sbi il-Jum. PELLEGRINAI PENITENZJALI Mixja penitenzjali Ecce Homo Pellegrina bir-Redentur tal-Qala Via Sagra Djoesana Il-Purissjoni tad-Duluri Tifkira tad-Dala Trijunfali ta es ferusalemm Purissjoni ta add il-Palm Purissjoni bil-Vari tal-Passjoni Pellegrina bil-Kwadru ta Santa Marija tal-Qala SAGRAMENT TAR-RIKONILJAZZJONI add il-Palm: mit-3.00pm sal-4.00pm. It-Tlieta tal-imga Mqaddsa: mis-6.30pm sat-8.30pm. Nhar amis ix-Xirka: sat-8.00am u mit-3.30pm sas-6.00pm. Nhar Sibt il-Gid: mill-4.00pm sas-7.00pm. IR-RANDAN MIEN TA KARIT Seminarju (-Eerizzi) Saerdoti (nhar amis ix-Xirka) Karus tal-Imabba (Karus li h it-tfal joru l-karit taghom) Qalb tal-Karit l-knisja Oetti gall-Uju tal-Caritas Djoesana
63
Novella
Il-pai fuq il-ustizzja

Rev. Kan. Dr Joe Zammit
Il-gada ba li jwaax. Lanqas id-dell tal-isma mejta, mkaxkra u meuda t-trakkijiet l-armata ma baqa biex iwennes it-tifkira. Tilfet il-kampanja l-ajja tagha fuq wiha mgadhiex tidher it-tbissima. Gaddew jumejn minn fuq wi l-art amrija li rat isse bxorti aina l-asda qerredija tal-fjur tagha. Fil-bogod ieklem karettun kiser is-sikta twila, bil-kelb quddiem ixammem tal-art id-dmija. Nafar i-iemel ixheb malli waqaf quddiem ir-razzett. Qabe minn fuq il-karettun il-bidwi Ninu, tbaxxa u daal rasu biex jara jarax xi lejqa. Giovanni kien qieged jaglef u jaglef baqa. Xhemm wannin, u ibed it-tarf ta kobba wisq imabbla. Ma tgidli xejn?, rega staqsa. allini bi kwieti gax lanqas dal-godu ma jien fsikti, wiebu Giovanni bidu -ixkora jaglef il-mara. Hemm bonn niieldu, asad s lil Ninu, u kompla brabja kbira mhux qiesna nies bla sinsla. Fejn huma x-xju tagna a tara kinux ialluhielhom gaddejja lixxa. Alla, Alla Kelma!... u mbagad? Mintix tara?. Il-pai frott l-imabba!
Ma nul ix-xemx ta jum qalil bid-dmija, it-tokk l-bogod il bogod ta qanpiena mella wirt missirijietna, laqqa imkien il-emga mbea u massba, li fdarha sabar ma kellhiex ijed fisimha. Passi mkaxkra waslu r-raal l-pjazza, fejn fuq izzuntier, imejjen berba statwi bil-mel mikula, bdirgajn jirtogdu u bgajnejn miksura, il-kappillan, il-professur magtub kiser is-samma. Telfa, iva, tal-geie tagna, beda l-kappillan, ida dritt infaqa fbikja. Telfa, ora, ida reba -istess in ta qlub qalbiena li twieldu gad-dell tal-kampnar il-knisja tagna, u ntisu l-di tal-antik, il bogod lrajja, li ma setgux ma jwebux bid-demm samrani amar gal min talabhom dak li l-omm btant goa ferretilhom minn o sidirha. Biejjed, gax miniex nisma, sikktet Mar lil binha maqlub fdirgajha. Tefa ta ebla l bogod Giovanni kien qed jissemma, wiu ma tagrfux bid-daqqa ta stallett tal-gadu ajjen, u mobi l-afna ta jdejh wiesga. arstu minn tat il-gajn tixhed mibegda. Qalbu mriegda qatig tgajjat ustizzja! I-ia tal-gaxija tajret af af il-kelma xweja, meqjusa u fwaqtha tal-ministru tAlla, fwidnejn dan Giovanni, missier tarbija li rat il-qabar meta kienet gadha l-uf tommha. asdet darba wkoll il-mewt tal-gadu l-istess martu Marija u alliet lilu wadu, batut jistejqer mit-telfa. Giovanni tat ajt is-sejjie jistrie, jissemma. Dalwaqt jidlam uti, kompla mingajr waqen ir-rael tAlla, u tmorru lura fdarkom bqalb imtaqqla, tfittex u le ma ssib lil uud minn tagha. Tallux id-dnewwa ta dal-jum u l-bikja tnibbet kom il-mibegda li taf tistor gelt ejjieni, niket kbir qlub tarija. arsu l fuq s-sema tal-Missier kemm kwiekeb mingajr nifs bla raan jierrew ida xejn ma jtellfu mill-ordni tal-Gerf ta min biex jierrew alaqhom darba. Kemm ma tafx xint tgid Dun, gerger minn tat l-ilsien Giovanni, lwaqt li rea rwieu lejn ir-razzett, jitwieen ma zokk ta sira niexef, magdud u mgammed bdemm l-irjus li sefgu tat il-qilla tiegu. allina minnek, tenna u baqa sejjer.
64
Dik il-lejla ma galaqx gajn wada.
Gozo International Celebration
Christmas Edition
minn: Victor Grech
The 21st edition of the Gozo International Celebration was held on Sunday 16th December 2012 at St. Josephs Parish Church of Qala in the wake of a recognition letter sent by Cardinal Ravasi, President of the Ponticial Council for Culture which hailed the GIC as a unique ecumenical event with a long term aim and far reaching aect in breaking down communication barriers among various religions and people of good will seeking a peaceful co-existance. This echoes Pope Benedict XVIs description of the GIC as a praiseworthy ecumenical event and that of the Bishop of Gozo, Mario Grech, as a noble and prestigious event. The GIC has also been awarded the honour Gie il-Qala, an annual honour bestowed on individuals or groups that contribute on voluntary basis towards the benet of the locality and Community of Qala which is fast becoming multicultural. This 2012 award coincides with the 50th Anniversary of the Vatican Council II which insists on dialogue among Catholics, Christians of various denominations, other religions and people of good will striving for a collaborative peaceful life among nations, a role the GIC has been superbly playing since 2005 through music, the international medium that knows no barriers. The Magnicat Choir, a junior choir well groomed by the originator and dynamic force behind the GIC, Rev. Can. Dr. Joseph Zammit, opened the 21st edition of the GIC with children like angels walking lightly down the side aisles of the church coverging at the main aisle and moving silently towards the artistic crib at the background of the main platform with the star shedding light, hope and direction above it.
The lime light focused on the crib blended with the red light concentrated on the side pillars. The angelic appearance, movement and voice of the children immediately established an ethereal atmosphere. This choir accompanied by organist Frankie Jon Magro and directed by the archpirest Dr. J. Zammit sang Once in Royal Davids City (Cecil Alexander Henry Gauntlett). Following the reading of Cardinal Ravasis letter about the GIC by the smart compere Jacqueline Cefai, the University of Malta Junior Collage Orchestra directed by Mro, Manoel Pirotta interpreted Christmas March (Manoel Pirotta), Pavane in Blue (Ted Huggens), Te Deum Trumpet Prelude (M.A. Chapentier), A Concert Celebration (Andrew LLloyd Weber) and The Young Maria (Tag Huggens). Whereas this renowned choir has now become familiar with the GIC, this 21st edition of the GIC was graced for the rst time by organist Noel Gallo. Noel Gallo who is an organist, Organ Consultant, Builder and Designer, studied Solo Piano with the Trinity College of Music, London and organ performance under the tuition of Mr. Carmelo Zammit. He played a Christmas Medley, accompanied by Patricia Buttigieg who splendidly interpreted Ave Maria (Gounod) and the Magnicat Choir and Rev. Joseph Zammt who sang Invocazione (G. Giardini Vella). The GIC also gave ample opportunity to local talents. The now established local tenor Joseph Buttigieg who was chosen by conductor Paul Daniel to sing in the world premier of David Bedfords Wake into the
65

Sun, interpreted Christmas Lulla (J.Milford Tutter), accompanied by two very young locals Melanie Vella and Venice Cassar. He was also awarded The Horace Mercieca Award for his contribution to the GIC over the years. Patricia Buttigieg who has by now become very familiar with the GIC oozed with condence in her interpretation of Ave Maria (Gounod), while Roxane Xuereb interpreted The Voice (Caltic Woman) in her impressive seemingly eortless soft voice. Corinne Borg is another local recently launched into the GIC. In only her second appearance she gave a heartfelt condent interpretation of Be Born In Me (Francesca Battistelli) which augurs well for her and for the GIC. At the end artist Victor Agius presented the archpriest with a crib with the Holy Family in clay he sculptured during the Celebration reecting how the atmosphere inspired him. Victor Agius who is also a painter has his nativity ceramic sculptures permanently exhibited in Pennsylvania, Marseille, Sicily and Rome. His current interpretations of the Nativity contain elements that bridge the iconography of the birth of Christ with contemporary media. The GIC was perfect in arousing a Christmas spirit and bringing together so many foreigners from dierent nationalities and locals.
66
God is Love
Franco Mercieca
The story of the rst Christmas is indeed an excellent showcase of todays theme. There we can see Gods love for us in sending his only Son Jesus. Born to poor parents, in an unknown city, in a dark cave, with no amenities for a newly born child. And all this despite all our shortcomings, our mistakes and our under achieving. We are never outside his care, his understanding or his compassion. Because his love for us is unconditional. This pleasing truth is well versed in the bible. When Jesus had Nicodemus as his guest he told him: God so loved the world that he sent his only begotten son so that he who believes in him will have eternal life. It is not easy to comprehend Gods love for us. Because we can only love as humans love. Normally we can love lovable people. We can shower aection on all our agreeable friends. But we nd it very hard to show love to ungrateful people. We may lack room in our hearts for those insensitive beings who pester us from day to day. But Gods love for us comprehends all mankind. Even those who we would like to side-line because they are not socially acceptable. Yes Gods love covers even those who do not deserve his love. Our love tends to be performance oriented. God loves us regardless of our accomplishments and achievements. A look at the bible demonstrates how the Good Lord still loved his chosen people despite all their mistakes in the desert. And still helped them along to reach the promised land. . He loves us not because we deserve it but because we are his chosen children. Jesus told his listeners: Your father in heaven causes his sun to rise on the evil and the good and sends rain on the righteous and unrighteous
It is hard for us to understand Gods love for us because matter can never really discern the spirit. Darkness cannot conceive what is light. But perhaps we can have a picture of Gods love when we look at what ideal parents are ready to do for their children. They are ready to forget their childrens mistakes. They are ready to forgive their ungrateful attitude towards them. Ready to close their eyes on their misdeeds as if they had not seen them. Always ready to go out of their way to provide the best for their children even if this means that they have to bend backwards to do so. Ready to excuse their taking them for granted. Always ready to make their childrens lives better than their own. But theirs is only a poor imitation of Gods fathomless love for us. In the holy book we read what Isaiah says on behalf of God: See! I will not forget you. I have carved you on the palm of my hands. Gods love for us should incite us to love one another. We should mirror Gods love through our kind actions towards others. A tap on the shoulder, a how do you do? e mail, a happy fast-recovery card, a short telephone call are all very little things. But they could mean a lot to people who are passing through hard, painful and demanding times. They could serve as a glimmer of hope for people who just cannot see any light at the end of the tunnel. Our little intervention means that we are there to give our support. That we really care. And all along we should all remember that love means service and service always comes at a price. Mother Theresa used to say:
67

Love until it hurts. But even if the price of love and service is rather high, the satisfaction is even greater. Because there is no better recipe for happiness than doing your very best to help others. Gods love should spur us on. But how are we to unite Gods love against so much suering for all mankind. That is a very tough question and we must accept the fact that we have no ready made answer. We have to look deep into the bible to try to nd some solution. The bible provides us with many personalities who though living an exemplary and virtuous life had to pass through very trying situations. Job was living a blameless and commendable life yet he suered leprosy. Joseph was an upright youth but he had to spend over two years imprisoned in a dark cell through a very unjust judgement. And above all Jesus was the perfection of all that is good and honorary in mankind and yet he had to suer the humiliation of the cross. Yes we have no answer to suering. Perhaps it is Gods way to make us yearn for eternal living because if everything had to be enjoyable and smooth running over here, it would have been very much more dicult for us to let go and look forward to our eternal meeting with our heavenly Father. Perhaps the best conclusion to our theme is given to us by a seven year old girl in a Sunday school religious class when the parish priest asked the children what was God doing at that particular moment: Playing games on the internet said John Watching superman on TV thought Jane But Sandra had other ideas. She told the parish priest: I think that at this very moment God is embracing us all and loving us like my mother does when I return from school. Yes indeed his immeasurable and unchangeable love embraces us all. God loves us and he loves us eternally. He cannot do otherwise because God is love.
68
AUSTRALIAN QALA ASSOCIATION

L-ASSOJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA
48 Cowper Avenue, St Albans, Victoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268
Tagrif mill-Awstralja dwar utna l-Qalin emigranti, minn MICHAEL BUTTIGIEG, President Australian Qala Association
Abarijiet minn Melbourne gall-Qalin tal-Qala

Geie Qalin insellmilkom. Huwa l-pjair tiegi nitkellem magkom. Regu gaddew erba xhur ora mill-aar li tkellimna ftit bejnietna, permezz tal-kitba tiegi u anke ta din ir-Rivista tant popolari fostna l-Qalin. Issa li l-festi tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena gaddew kollha bwi il-id, kollox rea gan-normal. In-nies regu dalu lura gax-xogol. It-tfal bdew l-iskola, u kollox jidher li erajna bdejna r-rutina ta qabel. L-Gaqda tagna tal-A.Q.A. irivejna afna awguri sbie tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena, sew minn Malta u anke mill-Amerika, il-Kanada, l-Ingilterra u naturalment mill-Awstralja, minn Gaqdiet u Organizzazzjonijiet ora. Nera nieu din l-okkajoni biex nixteqilkom ilkoll il-kumplament tas-Sena t-Tajba, li di gaddew tliet xhur minnha. Ana issa qegdin -eqqel tas-sajf u intom x-xitwa, fejn it-tfal ukoll inabru l-iskola u kollox ie gan-normal galikom. Xita qawwija, ksie, maltemp kbir u sil akmu lill-Gejjer Maltin u Gawdxin u saru afna sarat kbar. Per x-xitwa xnistennew? Imma bal ma jgidu li wara l-maltemp jii l-bnazzi u nergu nibdlu l-istauni intom sajf u ana xitwa. Ana balissa qegdin -eqqel tas-sajf, fejn it-temperaturi mal-Awstralja kollha qegdin ikunu goljin wisq il fuq minn 400/420C u erti Stati jilqu l fuq minn 450/460C. Ana fMelbourne laqqatna kemm-il darba temperatura ta l fuq minn 400C, u nista ngidilkom li erajna koppi. L-Awstralja kollha nirien. afna Stati bat-Tasmania, West Aust. Perth, South Aust. Adeliade, N.S.W., Sydney u ana l-Victoria, nirien kbar forestorjali li ma jistgux jitfuhom bxejn. Jasbu li baqgalhom sa Marzu jaqbdu. Fejn inarqu afna djar, annimali u min kellu x-xorti li jarab salva, min le naraq. Anke nies mietu, karozzi narqu, veru digrazzja kbira naturali. U qegdin ibassru li ser ikollna aktar temp sun. erti nies li rritornaw fejn intefa n-nar u marru biex jaraw xkien fadal minn djarhom, lanqas biss kienu jafu fejn kienet id-dar taghom. Issa waqt li qed nikteb din l-ittra o Queensland se gargar kbir, fejn nies ew imkaxkra bl-ilma, karozzi u djar u li sab quddiemu kaxkru. Dawn huma digrazzji kbar wisq. Qed jgidu li ara bal tliet snin ilu, meta kienu qabdu nirien kbar forestorjali, li kien se it-Tlieta 7 ta Frar 2010 u li kien jismu Black Saturday. Imma xi darba n-natura turina l-ikrah tagha. Issa nallu ftit in-nirien u l-gargar li huma tant feroi u ta swied il-qalb, tara dawk l-annimali mejtin, jew immankati, nies, djar, karozzi maruqin. Hija asra kbira afna, xin konna naraw it-TV, bilfors li jaqbilek id-dmug, per bal ma jgidu, li l-ilma u n-nar ma ssibx tarf taghom. Is-26 ta Jannar galina hija urnata pubblika Jum l-Awstralja. Fejn s-sena 1788 Captain James Cook daal o Botany Bay, N.S.W. u -Istati kollha tal-Awstralja. Ikun hawn afna elebrazzjonijiet kbar, mill-Gvern Federali, il-Gvern Statali u l-Kunsilli tal-Lokal. Fejn ukoll il-Gvern jagti xi ftit medalji lil dawk in-nies li jkunu admu xogol volontarju gall-Komunit taghom. Fosthom dejjem ikun hemm xi Maltin. afna nies isiru wkoll ittadini Awstraljani fJum l-Awstralja, 45% min-nies li jiurmaw l-Awstralja huma emigranti Maltin. Il-popolazzjoni tal-Awstralja hija l fuq minn 22 miljun ru, fejn il-maoranza huma emigranti. Dawn jagmlu l-Awstralja multi kulturali, pajji li laqagna bidejh miftua bala t-tieni omm tagna. Kellna wkoll il-MOOMBA (il-Karnival), fejn ikun disat ijiem u jispia t-Tnejn burnata pubblika, meta ssir l-islata tal-Karnival, u avvenimenti ora. Kellna wkoll il-festa ta Missierna San Pawl, li tii elebrata l-knisja ta San Pawl stess l-West Sunshine. Hawn jifta ukoll l-istaun tal-festi Maltin galina o Melbourne. Kien hawn ukoll bi btala mill-Qala l-familja ta Fr. Krystof Buttigieg, Ommu Frances u Missieru George li bxorti tajba kellna niltaqgu maghom fShopping Centre u domna ftit mhux azin nitkellmu maghom. Jiena u marti Rose nibagtu nsellu galihom afna. Forsi xi darba nergu niltaqgu. Hekk almenu rajtu l-art tal-Kangaroo u tafu kif ngixu ana n-nies in-naa l-ora tad-dinja.
Tagrif Fuq l-Gaqda Tagna

Issa li l-festi tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena u l-vaganzi gaddew, kuladd rega beda x-xogol normali tiegu. Ana wkoll tal-Kumitat tal-A.Q.A. erajna tlaqna bl-ewwel meeting tagna biex nibdew nippreparaw gall-attivitajiet kollha li gandna gal din is-sena 2013. Bdejna bl-ewwel Week-End Away Tour li kien is-Sibt 16 ta Frar. Il-add
69

10 ta Marzu 2013 kellna Xalata tal-Qala, BBQ kbir o Brim Bank Park, fejn issa saret tant popolari magna l-Qalin ta Melbourne. Wara nibdew nasbu gall-Annual St. Josephs Dinner Dance li s-sena ser ikun is-Sibt 27 ta April 2013. L-gada l-add 28 ta April 2013, nielebraw bil-kbir il-Festa tal-Patrun tagna San uepp, l-knisja tal-Holy Eucharist, St. Albans. Ana dejjem nippruvaw inkabbru aktar id-devozzjoni fost il-Maltin u l-Gawdxin dwar San uepp. Fil-fatt qabel ma bdiet l-gaqda tagna ta San uepp fMelbourne, ftit kien jissemma, lanqas l-knejjes. Illum il-urnata kull add jaf bSan uepp tal-Qala u l-festa li nagmlu u bl-gaqda tal-A.Q.A. tal-Qala. Din is-sena galaqna tmintax-il sena (18) stabbiliti, dan se t-12 ta Marzu 1995. Issa li qegdin noqorbu gall-festi l-kbar tal-Gid il-Kbir, nixtieq ineikom biex tiedu sehem l-Funzjonijiet kollha sbie tal-Knisja, qrara u tqarbina tajba ma jonqsux. Biex verament inkunu nistgu ngidu li ana veri nsara ta Kristu. Hawn il-Funzjonijiet kollha jkunu l-istess bal tagkom. o Parkville fejn jinsabu l-Qassisin Maltin il-Funzjonijiet kollha jsiru bil-Malti. Knejjes ora naturalment isiru bl-Inli. Ana mmorru l-funzjonijiet kollha (ie li morna tal-Maltin ukoll). Jiena ngid galija l-funzjonijiet tal-Gid inobbhom afna. L-Gid huwa l-akbar festa li gandha l-Knisja. San Pawl jgidilna Li kieku Kristu ma qamx mill-mewt, kieku l-di tagna ma tiswa xejn. Hawn o Melbourne nibdlu l-in tas-Sajf nhar il-add 7 tApril 2013. Dakinhar ana nkunu l-arifa u intom tkunu r-rebbiega u d-dierenza l-in bejnietna tkun ta 8 sigat biss. Gal-lum xejn aktar bieb Qalin lief li mill-fond ta qalbi, imkien ma marti Rose u l-Familja kollha tiegi, nixteqilkom l-Gid it-Tajjeb lill-Familji Qalin kollha. Saa lil kuladd. Nixtieq nieu din l-opportunit biex imkien ma marti Rose u l-Familja tiegi kollha, sabi tal-Kumitat Eekuttiv tal-A.Q.A., nibagtilkom l-isba xewqat gall-Gid it-Tajjeb mimli risq, hena u sliem, paci u fer, lill-W.R. Aripriet, Can. Dr. Joe Zammit, Fr. Charles Buttigieg, u lis-Saerdoti kollha tal-Parroa, lil Fr. Krystof Buttigieg, lil J.P.Cefai, lis-Sindku Clint Camilleri u lill-Kunsilliera kollha, lil Dr. Raymond Xerri u lill-familja tiegu kollha, lil Chev. Euchar Mizzi u lill-familja tiegu kollha imkien mal-Bord Editorjali tal-paenja li jieu bija. Nirringrazzja wkoll lill-President, is-Surmast u l-bandisti kollha tal-Banda Ite Ad Joseph, lis-St. Joseph Football Club, u lill-Gaqdiet kollha tal-Qala u lill-familji taghom. Lilkom ilkoll nixteqilkom l-Gid it-Tajjeb u tinsewx; Min isuq xurban huwa l-akbar banan. Saa. VIVA L-QALA - VIVA SAN UEPP.
FLOWER ZONE
70
PERSUNAI QALIN (7)

Sensiela informattiva u edukattiva dwar persunai li gamlu ie lill-Qala
Il-Maistrat Salvatore Attard, LL.D.

Avukat, Galliem tal-Ingli, Avukat tal-Kuruna gal Gawdex, Maistrat gal Gawdex, u Filantropu
minn: Dr. Raymond C. Xerri
It-Tfulija ta Salvatore Attard: Salvatore Attard, iben Mikiel u Marija mwielda Attard twieled t-12 ta Lulju 1886 r-raal tal-Qala d-9.00 ta lgaxija Triq l-Imarr, illum imseja Triq it-28 tApril 1688, u ie mgammed l-gada s-Santwarju tal-Immakulata Kunizzjoni tal-Qala, mill-Kappillan Dun uepp Diacono u ngata l-ismijiet ta Salvatore, Giuseppe u Antonio. Attard trabba u gex il-Qala, galkemm gal xi mien kien joqgod in-Nadur fejn serva ta avukat. Fi tfulitu, Salvatore trabba -ambjent magruf bala Fuq ta ini, galiex l-ambjent tal-pjazza kien dam igawdih sa ma kellu ames snin. Il-kwalitajiet ta mexxej u organizzatur fost it-tfal kienet tispikka h u imkien ma sabu kien jilgab bli jsib, fosthom injam, laned, karta strazza, qasab, jagmluha ta suldati, jorganizza xi banda u jilagbu l-ballun magmul minn xi kobba karti marbuta. Dan l-ambjent ma tantx gen lil Salvatore -iskola galiex kellu jirrepeti l-aar sena primarja. L-Edukazzjoni ta Attard: Huwa kien fost l-ewwel studenti subien li attendew l-iskola primarja dida fSettembru tal-1889, preiament fdar privata Triq il-Kunizzjoni. Fl1900, Salvatore beda l-iskola sekondarja ta erbatax-il sena fejn kompla l-istudji tiegu s-Seminarju tal-Qalb ta esu, l-Belt Victoria. Wara l-istudju ta erba snin s-Seminarju, Salvatore kellu problema d-dawl ta
gajnejh u dan il-fatt, gall-bidu, ammu xi ftit lura. Minkejja li kien gadda m i n n numru ta eamijiet biex ikompli jistudja gal kap taliskola, kien irrifjutat il-post. Wara diversi tentattivi hu ngata l-opportunit biex jagti l-eami tal-matrikola tant li kiseb ir-riultat mixtieq, u ie mogti l-mertu li tant kien jimmerita. Wara sena ta stennija biex jibda l-kors, Attard kompla l-istudji tiegu -Universit Rjali ta Malta fejn laaq avukat. Il-problemi fgajnejh komplew jiggravaw u missieru kien wea serjament, per rnexxielu jmur tajjeb -eamijiet. Salvatore Attard jilaq Avukat: FJannar tal-1914, l-Avukat Salvatore Attard mar jgix in-Nadur Triq il-Parroa u kellu kamra gira biex iservi lill-klijenti tiegu. Dak i-mien kien mien xi ftit dili u ta gaks, u l-fatt li ma kellux post rRabat biex ikun miluq minn Gawdex kollu, bata afna. L-Ewwel Gwerra Dinjija apparti l-qerda u l-sara li abet magha, ida enerat aktar xogol gal kuladd, inklu l-avukati. Fl-1922, l-Avukat Attard siefer gal btala madwar l-Italja, aa rari afna gal dak i-mien, galiex kwai kuladd kien isiefer biex jemigra lejn Melbourne jew Sydney -Awstralja; New Orleans, New York jew Detriot -Amerika, Marsilja jew Lyon Franza, jew Londra -Ingilterra. Meta ie lura, Attard kien mitlub jgallem l-Ingli s-Seminarju tal-Qalb ta es ta Gawdex ida gal ftit xhur biss galiex ie msejja mill-Avukat Francesco Buhagiar li kien Ministru tatTeor biex jadem miegu. Fit-13 ta April 1923, hu ie matur Assessur tat-Taxxi. FAwwissu 1930, ie matur l-Avukat talKuruna gal Gawdex fejn dam jokkupa din il-kariga sa Diembru tal-1936. Fl-1924, l-Avukat Salvatore
71

Fil-11 ta Lulju 1946, il-Maistrat tal-Qala (kif kien magruf ma Gawdex kollu), irtira mis-servizz minabba l-et tiegu u mar jgix il-Qala stess lpjazza tal-raal, fejn dari kien hemm il-Klabb tal-Qala St.Joseph F.C. u aktar rienti Zeppis Art Box, liema post jagmel parti minn Pjazza San uepp u parti mill-enb l-ieor ta Triq il-Kunizzjoni. L-irtirar tal-Maistrat Attard l-Qala kien isser bidu did ta xogol lantropiku, fejn individwi minn Gawdex kollu kienu jmorru gal pariri ta kull xorta. Ta min jirrimarka nota interessanti li, skont Euchar Mizzi (li l-Maistrat Attard jii l-Parrinu tiegu tal-Grima tal-Isqof), jgid li l-Maistrat kien magruf bala l-Maistrat tax-Xelin. Dan galiex il-bia l-kbira tal-multi li kien jagti l-Qorti Kriminali kienu xelin. U meta rtira minn Maistrat u kien jgix lpjazza tal-Qala kellu pappagall li meta kien jisma lil xi klijent minn tal-maistrat jgidlu: Kemm gandi nagtik?, il-pappagall kien jirrispondi: Xelin. Il-Mewt tal-Maistrat Salvatore Attard: Il-Maistrat Dottor Salvatore Attard miet t-12 tAwwissu 1972, -et ta 82 sena, -isptar ta Santa Katerina, fMalta. Il-funeral sar l-Qala, fejn indifen -imiterju tal-Kunizzjoni l-qabar monumentali li huwa stess kien gael galih u gall-familjari tiegu. Il-Maistrat Attard kien bniedem ta qalb tajba afna, galkemm il-karattru tiegu kien wieed serju u sod afna l-prinipji legali. Attard jibqa magruf ma bosta Gawdxin li matul ajtu, kemm bala avukat u maistrat, kienu jsibu h gajnuna kbira l-problemi nanzjarji u sojali taghom. Hu jibqa mfakkar bala l-maistrat twajjeb tal-Qala li gamel unur lil raal twelidu, il-Qala.
Attard inakem mill-marda tad-deni rqiq bal bosta Qalin ora li kienu jixorbu l-alib mhux pastorizzat, u kienu jgixu fost jew qrib afna tan-naga u l-mogo. Bkonsegwenza thekk, din il-marda alliet rewmatimu fsiequ l-leminija li baqa jbati minnha tul ajtu kollha. FOttubru 1929, hu ie msejja milldid mill-isqof ta dak i-mien biex jgallem l-Ingli s-Seminarju u dam sat-2 ta Diembru, 1936. Wara tant tbatija u sagriju personali, il-ajja bdiet titbissimlu gax mid-disfatti tal-eamijiet lprimarja, hu rnexxielu jitla gradwalment l-iskalluni tal-ajja professjonali u spia bpensjoni ta Avukat tal-Kuruna, salarju ta galliem tal-Ingli u kellu prattika privata ta avukat li rrendiet sew. L-Avukat Salvatore Attard jinatar Maistrat gal Gawdex: Fis-26 ta Jannar 1942, Attard inatar Maistrat gal Gawdex u Kemmuna, eattament -eqqel tatTieni Gwerra Dinjija. Fdak i-mien, l-Avukat Attard kellu afna xogol minn bosta klijenti, gax il-kai kienu diversi fdawk i-minijiet koroh tal-gwerra. Barra minn hekk, huwa kien ukoll imdaal fdiversi kumitati, sew ivili kif ukoll ekklejastii, u ta s-sehem tiegu fdiversi tiijiet ta Gawdex.
72

Il-Qala tfakkar lill-Maistat Salvatore Attard: Bia art mitluqa u mimlija skart fi Triq Ottubru 30 iet imnaddfa fil-kampanja Clean Up the World u wara iet mibdula fi playingfield mill-Kunsill Lokali tal-Qala. Dan il-playingfield ssemma gall-Maistrat Salvu Attard u ie nawgurat fis-6 ta unju tal1999 mill-Prim Ministru ta Malta, l-Onor. Dr. Eddie Fenech Adami, bil-parteipazzjoni attiva tal-Banda Ite ad Joseph Qala. Dan kien l-ewwel playingfield li qatt sar fir-raal tagna u dak i-mien, il-Qala kien wieed mill-ftit irula mingajr playingfield gattfal.
Riferenzi:
BUTTIGIEG, Anton (1978), Mill-Album ta ajti, Klabb Kotba Maltin, Malta, Vol. 1. BUTTIGIEG, Anton (1980) Mill-Album ta ajti, Klabb Kotba Maltin, Malta, Vol. 2. BUTTIGIEG, Anton P.E.P. (1980), rajjiet il-Qala, Gawdex. MIZZI, Euchar (1978), Il-Qala Tielebra l-Festa ta San uepp -Imgoddi, Leen il-Qala, Nru. 5, pani 9-12. REFALO, Michael (2010), Salvu Attard Il-Maistrat talQala 1886-1972, ippubblikat mill-Kunsill Lokali tal-Qala, Il-Qala, Stamperija tal-Gvern, Il-Marsa, Malta.
73
We organise your wedding from start to finish... you have less hassle and more peace of mind
Jothain - Plot 19, Triq il-Mag. Salvu Attard - Qala Tel: 2156 4209 Mob: 9922 8699
Joe Gatt - Wedding Organiser
GEORGE ZAMMIT & SONS

d e a l e r & s u p p l i e r o f r e l i g i o u s a r ti c l e s
Opening Hours: Monday to Saturday 09.00 - 13.00 Friday open all day 146, Old Bakery Street, Valletta - Malta Shop: 2123 2933 Mob: 9985 6842
74
Cera dellErom - Xema Likwida
IL-BARABBA TAT-TNIEBRI U T-TERREMOT

minn: Guido Lanfranco
Wara l-Konilju Ekumeniku II tas-snin sittin saru afna tibdiliet biex jinvolvu aktar il-parteipazzjoni tal-dili l-knisja u l-funzjonijiet tagha. Fost orajn tqassru afna mi-erimonji li qabel kienu twal wisq, imma tneew ukoll afna erimonji li n-nies ma kinux jiddejqu bihom, anzi kienu jmorru galihom gax ma kinux aa ta kuljum. Matul is-sena liturika konna naraw il-faijiet kollha tal-festi u tifkiriet prinipali, ida -mien tar-randan li jwassal gall-Gid il-Kbir kien l-aktar twil u varjat u jasal -aqwa tiegu l-imga l-Kbira. Li se naraw hawn hu dak li kien isir qabel it-tibdiliet ta wara l-imsemmi Konilju. L-Erbga tat-Tniebri Il-amis, il-imga u s-Sibt tal-imga l-Kbira jitqiesu bala t-Tridu Sagru (Triduum Sacrum). Kien jibda bil-kant tal-matutin wara l-completa tal-jum ta qabel. Dawn jisseju l-Matutin tat-Tniebri. Imma l-kelma Tniebri li nuaw l-Malti ejja minn tenebrae li tfisser dlamijiet sempliiment gax fdawn il-jiem, skont i-erimonji, il-knisja tinamm mudlama. Imma l-kelma Tniebri toqgod aktar gax dawn it-tlitt ijiem jibdew mil-lejla ta qabel, jiieri li nhar l-Erbga lgaxija jingadu jew jitkantaw id-diversi uzzjaturi gal gada l-amis ix-Xirka, il-amis lgaxija jingadu dawk tal-imga u l-imga dawk tas-Sibt u, galkemm dawn isiru lgaxija, in li miegu wieed jassoja d-dlam, id-dalma tat-Tniebri hija aktar dik eremonjali gax hom, dawn il-lejliet, jintfew wada wada x-xemgat li jkunu ppreparati apposta. L-Erbga, galhekk nafuh bala l-Erbga tat-Tniebri. Tejjijiet u Xemga Fuq l-altar kienu jpou sitt xemgat magmulin minn xemga li mhix purikata. Ana konna nafuha bala xemga tat-Tniebri. Din ix-xemga kienet tkun ta lewn jagti -isfar kannella jew amrani gax ma tkunx purikata, skont il-kwalit tax-xemga kif tvarja. Ta min jgid li wara li tgaddi l-imga l-Kbira u l-Gid il-Kbir, bosta nies kienu jippruvaw jakkwistaw biiet minn din ix-xemga. Kienet drawwa devozzjonali li minn din ix-xemga juaw bejje ballikieku amuleti kontra d-deni jew gaw. Kienu jagmlu bejje minnha, forsi wkoll ma xi domna, fbora kejkna mejuta u mdendla mgonq it-trabi u t-tfal, imma l-kbar ukoll sikwit kienu jilbsuha minn tat. Is-sagristan kien jibor il-bejje u l-fdalijiet ta din ix-xemga u meta jibda t-tberik tad-djar minnuh wara l-Gid, imkien mal-ilma mbierek li kien iorr miegu, kien jori wkoll bejje tax-xemga samra biex jaqla xi aa gira.
75

Fuq l-altar kienu jlestu salib mgotti bil-bia vjola (balma kienu jkunu mgottijin fdan i-mien slaleb ora, nkwadri u twieqi l-knisja), u dvalja. Il-ventaltar u t-tapit ikunu vjola imma jitneew l-jumejn ta wara. Gat-tniebri tal-amis lgaxija s-salib ta fuq l-altar kienu eneralment jgattuh bl-iswed u jikxfuh t-tniebri tal-imga lgaxija. Ma kienx ikun hemm is-Sagrament fuq l-altar, u ma kienx ikun hemm tijin. Il-Barabba jew baribar Fuq in-naa tal-epistola, fuq il-presbiterju, mhux bogod mill-altar, ipou wieqaf -art kandelabru goli tal-injam, bir-ras gamla ta trijangolu vertikali li jomm fuqu mistax-il xemga samra. Dan il-kandelabru nafuh bala l-barabba jew il-baribar. Ix-xemgat ta fuqu jkunu rranati sebga fuq naa u sebga fuq ora u wada waedha fuq nett. Din il-kelma mgandha xtaqsam assolutament xejn ma Barabba l-absi melus minok Kristu li nsemmu -istorja tal-Passjoni. Din hi kelma Maltija korruzzjoni ta kliem ieor bit-Taljan. It-Taljani gandhom diversi forom ta ismijiet gal dan il-kandelabru. Fost l-ismijiet insibu barabasso, barabas u barabass. Huma juaw il-kelma barabasco jew barbasco biex jirreferu gall-pjanta li botanikament nafuha bala Verbascum (galhekk mgawa barbasco bit-Taljan). L-assojazzjoni tat-Taljani ta dan il-kandelabru barabasso, (wieed mill-ismijiet bit-Taljan) ma din il-pjanta hi li l-pjanta tikber wieqfa fuq zokk entrali twil li minnu jooru afna friegi lejn il-lemin u lejn ix-xellug, btisfel itwal minn ta fuq, galhekk tidher donnha kandelabru bal dak li jintua t-Tniebri bafna xemgat fuqu. dejn il-barabba jpou banketta biex jista juaha l-akkolt biex jitfi x-xemgat skont kif ikun hemm bonn u l-qrib tkun lesta l-istuta biex jitfihom wada wada meta jasal waqthom. Fil-kor jarmaw il-leiju mikxuf bil-ktieb tal-Lezzjonijiet fuqu. It-ti tax-xemgat Meta jsir il-in jinxteglu x-xemgat kollha u l-parteipanti jidlu l-kor fgamla ta proessjoni. Fuq quddiem jimxi -erimonjier, ew kanturi, i-elebrant u tal-kor. Ma jilbsux stola jew kapep; ikunu biss libsin gall-kor. Wara l-kant tal-ewwel antifona l-kanturi jkantaw l-ewwel salm. Wara s-salm l-abbati jew l-akkolt joro jitfi l-ewwel xemga tal-barabba, dik tisfelnett fuq in-naa tal-vanelu. Wara kull salm jitfi xemga ora pariha tan-naa opposta. Hemm erbatax-il salm t-Tniebri. mal-aar salm ikunu ntfew kollha lief gal dik tan-nofs fuqnett. Wara din il-fai tasal dik tal-Benedictus li ha tnax-il versett. Wara s-sitt versett l-akkolt jibda jitfi x-xemgat ta fuq l-altar u jibda bdik l-aktar t-tarf tan-naa tal-vanelu, wada wada mit-truf opposti l ewwa, wara kull versett li jkun baqa imma -aar ialli mixgulin dawk it-tnejn l-aktar qrib it-tabernaklu. Meta x-xemgat ikunu kollha ntfew sa dan il-in, jintefa kull dawl li jkun baqa l-knisja; dawn jergu jinxteglu s-Sibt. Wara li hawn jera jingad il-Benedictus, l-aar xemga li jkun fadal tixgel fuqnett tal-barabba, tittieed u tisserra fuq l-altar fuq in-naa tal-epistola tares lejn dik tal-vanelu sakemm jispia l-versett u mbagad ix-xemga tineba wara l-altar biex ballikieku jineba d-dawl. Jitkanta bleen baxx jew jingad il-Miserere waqt li kuladd jibqa garkopptejh. It-terremot L-akkolt jieu x-xemga minn wara l-altar, jgolliha fidu ballikieku biex juri d-dawl, jitfiha u jpoiha fuq il-kredenza jew tavolina maenb l-altar. Meta tispia t-talba Respice, i-erimonjier itaptap fuq is-sedja jew fuq il-ktieb, u jagmlu l-istess dawk tal-kor. Dan ikun sinjal li -erimonja spiat u wara kuladd joro s-silenzju. Il-barabba jitnea u jintrefa gat-Tniebri tal-gada. Galkemm it-taptip fuq is-sedji oriina bala sinjal li spiat i-erimonja tat-Tniebri, ferti postijiet, inklu fMalta, dan a tifsira ora. Meta -erimonjier jagti daqqa fuq is-sedja n-nies l-knisja jkunu bseba gajnejn u widnejn biex jisimguh, u kif dawk tal-kor jagmlu l-istess, l-knisja kont tisma afna storbju gax kuladd kien iekek u jeraq is-siijiet jew jagtu fuq xi bank, fuq il-konfessjonarju u fuq kull aa li tagmel oss, inklui l-antiporta u l-bibien. Mhux biss, imma xi tfal kienu jmorru apposta l-in meta jissoponu li jkun se jasal dak il-mument biex japprottaw ruhom u jagmlu storbju sproporzjonat u saansitra xi drabi kien joro xi qassis isikket kemm lit-tfal u lill-kbar. Madankollu dak it-thei u sejjes kienu jiu interpretati bala tifkira tat-terremot li kien inass meta miet Kristu fuq is-Salib, ukoll jekk ma-erimonja tal-mument dan ma kellu xjaqsam xejn. L-aar nota Kien hemm min ipoi xemga bajda minok samra, fuqnett tal-barabba, imma dik mhix il-konswetudni ta-erimonja. Fxi postijiet kienu jassojawha mad-dawl simbolu ta Kristu Rxoxt, imma din ix-xemga ma kinitx intenzjonata galhekk. Tabilaqq li l-oriini tal-barabba bi mistax-il xemga mhix ara. Kien hemm min qabbel it-ti tax-xemgat mal-appostli qed jabbandunaw lil es l-in tal-bonn, imma dan twemmin falz. Ukoll n-numru ta xemgat li jintfew wada wada kien hemm varjazzjonijiet, gax hu magruf li, lwaqt li fRuma kienu jpou mistax-il xemga quddiem l-altar, bnadi ora, spejalment l-varjanti tar-relijon mifruxin mill-Ewropa tal-punent sa lvant ie li uaw sebga, jew tnax, erbga jew amsa u goxrin, u saansitra aktar minn sebgin. Galhekk il-barabba mhux kullimkien u dejjem kellu dik l-gadd ta xemgat. Dawn il-varjazzjonijiet -erimonji u wkoll -interpretazzjoni tar-ritwali bilfors niltaqgu maghom, gax sa mill-qedem tal-Knisja nolqu divijonijiet u iolamenti li tul i-mien evolvew bi drawwiet dierenti, balma ara, wara kollox fMalta stess minn wara l-Konilju Ekumeniku II.
76
Rokna Letterarja
Il-Mixja tas-Salib!
Kemm krudila hija l-ajja, Meta kontra s-sewwa tmur, Tikkundanna l-Innoenti Swat tagtih u mewt -gur. Hija pront ikkundannatu, U bagtitu jorr Salib, Xi aa li huwa aetta Bgoa kbira ta abib. Wara s-swat li huwa laqqat, Mgobbi t-toqol tas-Salib, Tatu waqa, Huwa gotor, Ida gajnuna mkien ma jsib. Hemm t-triq Huwa ltaqa Fost in-nies mal-Mabuba Ommu, Ida dlonk dawn ew mifruda Xi tbatija, ma fetax fommu. Iebsa t-triq, kollha tbatija S-Salib sar tqil bil-bosta, Hawn Cerene daal jginu, Waqt li Lilu tawh bil-frosta. Fuqu resqet il-Veronika, Wiu marret ixxuttatlu, Bi tpattija u best tamabba, Xbieha tiegu hemm stampatlu. Hekk Hu kompla l-mixja tiegu, Fost l-insulti w anke s-Swat, Rea waqa gat-tieni darba Hemm bla saa, ivinat. Ta erusalem in-nisa, Li galiH assew qatig, Warajh marru, id-dmug xerrdu, Fost il-biki u l-inwie. Gal darba ora t-Triq waqa. Gax kien tilef afna demm, Fejn is-saa bdiet titilqu, ajtu qorbot biex tintemm. Euchar Mizzi Hemm fuq il-Kalvarju wasal, U lil weju pront neewh, Limwalin mal-pjagi kienu, Fugig kbir lilu allewh. Ida dan ma kienx biejjed, Fuq Salib ie hemm mimdud, Sabiex miegu Lilu sallbu, U mal-iena kien magdud. Ma es, tnejn ora ssallbu, Fuq xellu, fuq il-lemin Ma San wann u l-Madalena, Ommu baqget hemm kull in. Lil es danha laqget isem mejjet mimli pjagi, Kemm bisitu! Kemm adnitu! Qalbha nqassmet fdik l-istrai. Lil es bil-fwejja dilku, FQabar did huma poewh, Gassa stretta agmlu miegU, Kien l-amar qabel allewh. Kien il-Jum tal-add lgodu, Fqabru marru jinvistawh, Bgaeb kbir kif dalu ewwa, Lilu mkien huma ma rawh. Gax kien qam kif kien qal qabel, Qam mill-mewt, lorju, rebbie, Reba kbira, tama dida, Il-olqien fera bis-si. Kull irkoppa tmil quddiemu Kull ilsien jistqarr feran, Li es hu l-Iben tAlla, Il-Mulej, Kbir u setgan. Il-Passjoni u l-mewt tiegek, U l-qawmien minn bejn l-imwiet, Tagti lilna ea u tama, Lgad niltaqgu s-smewwiet. 8 ta Frar 2013
77
Il-Wila tal-Qala
Fir-raal kejken u nadif tal-Qala, il barra mit-triqat bid-djar u l-bini, tinsab il-Wila fuq ir-ri tal-wita, xagra mitluqa. Hemmhekk hemm blat, axix selva, u r-raded ta mien il-qedem ewwa l-blat imara, itan onqrija bis-sejjie mibnija, nofshom imarbta. ebel, maskan, samm... xewk, arir, ubbeja, urtan, inglia... kollox jibki l-idma, u rar u trab fejn il-gremxul isaltan, fdinja ta emda. Fis-sajf ix-xemx tisre kuljum bla niena u l-kwiekeb jibbru fuq i-mien li jnessi, u l-fewa friska ta bil-lejl tfakkarna snin imbiegda. U d-dlam mal-kesa tal-iljieli msejkna meta l-bard ixoqq il-gadam niesna tgaddi kienet mit-toroq battalin u mwiegra, lbiesha mlea, Bal donnu jnessi tal-imabba l-rajja li darba seet fdawn l-inawi mwarrba, hawn fuq il-wila mperra l-Qala tGawdex, rokna waxija. Le, le mhux hekk gax qalb it-trab imfarrak, jinsab bal-lewlu tax-xaqquf imkisser il-fdal ta mien it-tempji, nar l-imabba ta mien il-qedem. Hemm qieged dan il-fdal mal-art imxerred, jisda r-ri u x-xita li tul l-imna, admu bis-si sabiex inisslu qerda u nisi dejjiemi. Ma le, in-nisi ma jkunx gax qlub erqana, li jobbu si lil din giritna gaxqija, abru bil-goa tax-xaqquf il-lewlu, u gollewh l-goli. U qalu: Dan hu fdal gai ta Gawdex, seb it-tifkira ta mien kbir -imgoddi, meta missirijietna bnew l-imqades taghom, gelma ta qima. Hawnhekk kienu l-egrejjex, djarhom foqra, hawn fuq ir-ri tal-wila ewwa l-Qala, hawn gexu x-xju, missirijiet qalbiena ta ens abrieki. U bihom Gawdex stagna u dawlu rex, lil hinn mill-baar lejn il-gira otna, u mill-imqades dwiet ganja dejjiema li qatt ma siktet. ANTON F. ATTARD 27/01/1999
78
Il-Berqa u Jien
Taf li bik bilkemm stajt norqod berqa mqarrba w gaelija; wada gal wada t-tlebliba, sraqtli n-nifs minn ewwa ja. Tort mgandix li ma ntliftx fnagsa, jien biss dawl, nixgel bla tija, gad li minni tieu l-ajja l-art gatxana gat-tisqija. Xita qliel bla ebda niena dlonk issabbtet gal mat-tieqa; thenniet l-art, ha l-amrija, wara sajf ta nixfa sqa. Stejqirt biss xin gadda l-ajru w amm l-bogod l-aar tkarwit, ajr raddejt lill-Mulej Alla gal tan-nhar w tal-lejl il-id. Aripriet Dun Joe Zammit 27/10/2004
Lid ta Ommna Marija L-aar urnata tal-iskola

Wasalt -aar urnata hekk mixtieqa; Li jien galik tant xtaqt ma sabi lkoll. Gini Marija fdil-urnata utiqa Biex fsensiela tifir lsieni noll. Spia l-inkwiet ta dis-sena oskura Bl-gajnuna tiegek kontinwa, Marija. Fl-orizzont reget dehret, dik il-mura U s-sema mtela dawramejt bid-dija. Rat wisq maltemp is-sena d-dgajsa tiegi Sfajt mingajr qlug u mqadef fbaar kbir Kont negreq gur, Marija, mngajr l-id tiegek Gax int biss gentni qalb il-mew itir. Naf issa gur min jafda ftiegek l-id. Int tagtih iktar millli jkun irid. Joseph Portelli 19/05/1953
Talba lil Ommna Marija

Qed nara li rea wasal i-mien Li tera twiddibna, Ommna Marija. Jien naf li gur li siebek dejjem na Gax qed nintilfu mal-bluha tad-dinja. Id-don tal-mafra agtina Marija; Gallimna nobbu dejjem lil xulxin Kif gallem dejjem Ibnek il-wadieni. Ftakar Marija li ana bnedmin. Bidejk miftua omm fuqna Marija Bidejk miftua ilqa lil kuladd. Jien naf bidejk fuqna dejjem miftua. Widdeb s lura jekk tbieged xi add. Nissel s fuqna l-imiba gaqlija L-int urejt dejjem ma-kejken tarbija. Joseph Portelli 27/01/2013
Lill-Qanpiena tas-Santwarju l-qadim tal-Qala

Kemm ilek imdendla hawn gar-ri u gax -xita Qanpiena antika, fdal-kampnar xehbien? Kemm-il darba int idwejt ol-ba tal-wita Ta-mien l-imgoddi li ma huwa mkien! Nitasseb jiena meta nisma lenek Jidwi bekkej mar-ri mifni bi-mien Gax ifakkarni l-abar llsienek Gad itennili l-jum li ngib jien. Mijiet ta snin gaddew u lenek baqa Dejjem jinstema jidwi fdan is-skiet Hekk jibqa gal dejjem fuq giritna jaqa Il-lejju tiegu sal-qawma mill-imwiet. Galxejn sewdek i-mien, il-lejju tiegek Gadu si k u dejjem jikber miegek. Joseph Portelli 20/05/1965
79
Lil Alla anin

Kbir Alla, int kont li laqtilna x-xemx u l-mura, Il-qamar l-gelieqi w l-dura u mhux in-natura, Kollox gamilt int; mingajrek ma sar xejn, Bkelma wada sar kollox, u mhux bi tnejn Waqt li qieged nikteb niela xita qliel, Kotor sew il-gasel verni l-qliel. Galkemm il-bniedem id-dinja gamilha infern u dieq, U jien gandi sehem minnu dan l-ilq Imma issa biex nofroq ilmijiet ajar; Ser ntella l-qlug tad-dgajsa tad-dehen tiegi marraf. Biex forsi nalli warajja baar tant krudil u mill-agar. Ara issa wkoll waqfet ix-xita u feet ix-xemx, miel u ina li int Kbir Alla laqt u balha mhemmx! Filwaqt li bil-lejl jiddu qishom kannestru mimli irasa l-kwiekeb Gax issa siket i-arir tal-ilma mill-imwieeb. Sabi il-baar, sabi is-sema elesti kollu stilel u kull warda. Kemm INT isba int li ma ssawwatx u tera Int nera ngid fawwart il-qliel tan-naal, bmitt kwalit tgasel U ejjint l-gelieqi, bil-qoton, arir, sagtar u gael. Arli gax jien midneb kbir Alla! Bal mal-baar iraq iaddan l-art hekk int taddanni! Joe Cutajar 3ta Frar 2013
80
Kronaka tal-Parroa
mibura minn J X
L-Aripriet Kan. Joe Zammit mexxa Konelebrazzjoni Solenni li tat bidu gall-Festi ad unur tal-Immakulata Kunizzjoni. Mistiedna partikolari kienu l-Qalin residenti barra l-Parroa. Anima l-kant, il-Kor Parrokkjali San uepp. Wara, sar il-ru tal-Istatwa Titulari u devota ta Marija Immakulata min-nia. 28 ta Novembru 6 ta Diembru 2012 Novena tal-Immakulata Kunizzjoni Il-motto magul gal din is-sena kien Marija Immakulata, l-Omm tal-Fidi.Kull urnata kienet iddedikata gal settur partikulari. L-ewwel tlett ijiem tan-Novena kienu mmexxija minn Mons. Renato Borg lwaqt li t-tieni tlett ijiem kienu fidejn Mons. Salv Grima. It-Tridu fie l-Immakulata Kunizzjoni kien fidejn l-Aripriet tal-Parroa tal-Garb Mons. Joseph Sultana lwaqt li anima l-kant il-Kor Parrokkjali San uepp. L-Aripriet Kan. Joe Zammit mexxa quddiesa bsuraju tar-Retturi u l-Benefatturi tas-Santwarju bil-kant Solenni tat-Te Deum fgeluq in-Novena. It-Translazzjoni kienet immexxija mill-Aripriet Kan. Joe Zammit. Eatt wara, id-Dekan tat-Teoloija talUniversit ta Malta, il-Professur Fr. Manuel Agius mexxa l-Konelebrazzjoni Solenni bis-sehem tal-kleru tal-parroa. 8 ta Diembru 2012 Jum is-Solennit tal-Immakulata Kunizzjoni Fdin il-urnata gaia gall-Madonna, mijiet ta pellegrini minn kull naa tal-gira onqu s-Santwarju minn kmieni lgodu sa tard wara nofsinhar. IlKonelebrazzjoni Pontikali tmexxiet mill-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof ta Gawdex, imkien ma rappreentanza tal-Kapitlu Katidrali u mas-Saerdoti tal-Parroa. Aktar tard wara nofsinhar, sar it-58 Edizzjoni tal-Pellegrina Tradizzjonali tal-muturi, roti u karozzi mill-pjazza tas-Santwarju Ta Pinu gasSantwarju tal-Kunizzjoni. Wara sar it-tberik tal-vetturi mill-W.R. Aripriet Kan. Dr Joe Zammit lwaqt li tqassmu rikordji lis-sewwieqa. Filgaxija nbarna lkoll imkien biex nassistu gal elebrazzjoni devota li galqet il-festa u dan minabba li t-temp ma ppermettiex. Il-komunit parrokkjali tal-Qala tat l-aar tislima lil Dun Lawrenz Theuma, saerdot wild ir-raal tagna. Il-konelebrazzjoni tmexxiet mill-E.T. Mons Isqof Mario Grech, Isqof tGawdex. 15 23 ta Diembru 2012 Novena Milied 2012 It-tema gal din is-sena kienet Persunai ta Fidi Kbira li ejjew gall-Mija ta es Kristu. Kull lgaxija qabel il-Barka Sagramentali tkanta l-innu sabi lillMadonna Alma Redemptoris Mater. Id-disat ijiem tan-Novena kienu fidejn predikaturi dierenti. Filgaxija, l-Knisja Aripretali ttellget il-Wieed u Goxrin Edizzjoni tal-Avveniment Ekumeniku Gozo International Celebration bit-tema God is Love. Filgaxija nbarna lkoll flimkien gall-Purcissjoni
81

familja mmexxija mill-Missjunarju l-Brail, Kenya u Etjopja Mons. or Grima. Anima l-kant il-grupp taladolexxenti u -gaag tal-Parroa. It-tfal preenti setgu jinkitbu -Opra tat-Tfal gall-Missjoni. 2 ta Frar 2013 Il-Preentazzjoni tal-Mulej es t-Tempju Fil-quddiesa ta lgodu tbierket ix-xemga li tfakkarna l-Magmudija tagna. Ix-xemga amra hija sinjal tal-di tagna fAlla li jgix fostna. Filgaxija, l-Aripriet il-W.R. Kan. Dr Joe Zammit mexxa Konelebrazzjoni bir-rit tat-tqegid tal-irmied, bissehem tal-Kor Parrokkjali San uepp. Fi tmiem din il-imga, ie organizzat Seminar Parrokkjali d-Dar tal-Patrijiet Franiskani Minuri tax-Xatt. Tlabna imkien bit-talb tas-Salmi; saret spjegazzjoni dwar Is-Sena tal-Fidi u l-Familja u tadita dwar Il-enerazzjoni aguga. Fgeluq dan is-seminar, saret quddiesa bis-sehem tal-koppji garajjes. Filgaxija adna sehem fKonelebrazzjoni Solenni mmexxija mis-saerdot novell Dun or Schembri, Vigarju Parrokkjali tal-Imqabba u wara l-Mixja penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo. tradizzjonali tal-Bambin organizzata mis-Sojet tal-Muzew tal-Qala bis-sehem tal-Banda Ite ad Joseph. Wara ttella programm fil-knisja bil-prietka tat-tifel. Aktar tard, il-komunit nabret gat-talb tas-Salmi u gall-Quddiesa Solenni tal-Lejl tal-Milied bil-kant talGlorja bis-sehem tal-Kor Parrokkjali San uepp. es Bambin gie ppreentat lejn l-artal maur fejn tpoa l-maxtura mejjija. 25 ta Diembru 2012 Solennit tat-Twelid ta Sidna es Kristu Filgodu tmexxiet Konelebrazzjoni Solenni. Anima l-kant il-grupp tal-adolexxenti u -gaag. Wara, tqassmu rigali lit-tfal l-pjazza u lill-morda d-djar taghom. Filgaxija nbarna lkoll imkien gall-Konelebrazzjoni ta Radd il-ajr lil Alla bil-Kant tat-Te Deum. Aktar tard saret ikla familjari tal-Aar tas-Sena organizzata mill-Grupp tal-Fund Raising tal-parroa s-Sala ta-entru Parrokkjali. 6 ta Jannar 2013 L-Epifanija tal-Mulej. Festa tat-tfal gall-Missjoni. Filgodu tmexxiet quddiesa bis-sehem tat-tfal u tal-
Saret i-elebrazzjoni tal-Ewwel Qrara gat-tfal li din is-sena ser jirievu l-Ewkaristija gall-ewwel darba. Mistiedna partikolari kienu l-enituri taghom.
82
Leen il-Qala - Gid 2013 Ir-Ritratt ta din il-ara: (Nru. 7)
L-Ewwel ara tal-Logba tal-Lottu talGvern ta Malta fPajjina:
Dan hu l-biljett oriinali li nxtara proprju -ewwel ara tal-Lottu fMalta -10.2.23, 90 Sena Ilu Il-Logba tal-Lottu kienet introdotta fMalta Frar tas-sena 1923, mill-Gvern Malti. Infetu banek tallottu fxi rula ta Gawdex, fosthom l-Belt Victoria, n-Nadur, x-Xagra fost l-orajn. Tal-Qala kienu jinqdew jew mir-Rabat jew min-Nadur li huwa r-raal l-aktar viin. Il-Banka tal-Lottu tan-Nadur kienet irreistrata bala Nru. 90 (naturalment fMalta u Gawdex). Il-biljett li jidher hawn fuq kien ta uepp Debono mill-Qala u kien mixtri min-Nadur u l-biljett iib innumru 7, maqtug mill-ktieb Nru. 9. Il-prezz tiegu kien ta six pence (0s6d) u l-jum tat-tlug kien l-10 ta Frar 1923. Ir-Rievitur tal-banka tan-Nadur kien ertu G. Cauchi u n-numri milguba kienu; 3 - 39 - 56. Ir-reb tal-Lottu kien hekk: Jekk jitla numru wieed, tirba l-ammont gall-50 darba, ew numri gall-250 darba, tliet numri gall-2,000 darba, waqt li jekk jitilgu 4 numri kont tirba l-ammont gall-5,000 darba. Interessanti l-fatt li l-biljetti kienu miktuba bit-tliet lingwi, bl-Ingli, bit-Taljan u bil-Malti. Dan il-biljett jinsab d-Djarju ta uepp Debono u gadu ntatt kif jidher hawn fuq. L-Editur.
83
84
il-Festi w a r u g w a N kollha in l a Q il l a t-tajb
The place for Ur future Shopping at the Best Discount Prices
Triq il-For n, QALA tel: 2156 6748 / 9946 0763

Leħen Il-Qala - Għid 2013

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leħen Il-Qala - Għid 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Habemus Papam Franciscum

A vast range of headboards / beds

all sizes available and even to clients specifications

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Fresh Fish Supplies

Leen il-Qala - Gid 2013

LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA MAGNA

Leen il-Qala - Gid 2013

A Whole New Look

Sharmains Styling Salon

Leen il-Qala - Gid 2013

Habemus Papam Franciscum

Min hu Papa Franisku?

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Messa lill- LEEN IL-QALA

Leen il-Qala - Gid 2013

Serje A 1973 - 1976 Format Gazzetta

Leen il-Qala - Gid 2013

Serje B 1977 - 1982 Format A5

1973 - 2013 LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA

Leen il-Qala - Gid 2013

1973 - 2013 LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA

Leen il-Qala - Gid 2013

1973 - 2013 LEEN IL-QALA TAGLAQ 40 SENA

Leen il-Qala - Gid 2013

LEEN IL-QALA 40th Years of Existence This Easter

Leen il-Qala - Gid 2013

Il-volontarjat s-sojet tagna llum

Minn: John Paul Cefai

Leen il-Qala - Gid 2013

PATRI FILOGRASSI U L-KUNIZZJONI

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

SAN UEPP FOSTNA

B. Il-Folklor ta San uepp

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Fuq tlieta toqgod il-borma!(10)

Inkarnazzjoni - Redenzjoni - Riurrezzjoni

Leen il-Qala - Gid 2013

Ir-Redenzjoni (Il-imga l-Kbira)

Ir-Riurrezzjoni (L-Gid il-Kbir)

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

LUQA 7: Versi 1-17

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

Taglim fuq is-Sibt Qaddis tal-Gid

Leen il-Qala - Gid 2013

Leen il-Qala - Gid 2013

IL-QSIM TAL-HOB IN FRACTIONE PANIS IL-BIEB TAL-FIDI PORTA FIDEI

Leen il-Qala - Gid 2013

Mario Portelli WOODWORKS

Manufacturers of High Quality Furniture and Interior Fitments.

Leen il-Qala - Gid 2013

Il-tiijiet tal-Qala (1949)

Frak ta Storja (7)