Alexandra Lapierre - Artemisia

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre
EXANDRA LAPIE TR Trkesi: Necla Ik "Serven, kargaa, tutku ve renklerle dolu bir (itap. Barok talya'nn 5 Dalo salonlarndan ikence odalarna, ;mahkemelerden nikh \ renlerine ve iki masalarndan, complolara dek uzanan srkleyici ve aydnlatc )ir roman..." Magazine Litteraire \ ARTEMISIA lmszlk in Dello GNCEL YAYINCILIK: 77 Edebiyat: 26 ISBN 975-8020-87-0 Artemisia Alexandra Lapierre Kitabn orijinal ad: Artemisia Kapak: Talip Akta Birinci Basm: Kasm 2000 Ofset Hazrlk , Gncel Yaynclk Ltd. Bask: Kitap Matbaaclk Cilt: Fatih Mcellit Editions Robert Laffont, S.A., Paris, 1998 Gncel Yaynclk Ltd.ti. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayinqnw yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. GNCEL YAYINCILIK LTD. T. ataleme Sok. No: 19 Kat, 3 Caalolu - stanbul Tlt O 212 511 22 37, Fax: O 212 522 86 68 e- mail: kontiki@turk.net ARTEMSA lmszlk in Dello Trkesi: Necla Ik 1 GNCEL " \Y1NCIUK Babama, sevgiyle gz krparak, NOT
www.cizgiliforum.com

Be yl boyunca Artemisia ve Orazio Gentileschi'nin dnya zerinde izini srdm. Okuyucu kitabn sonunda aratrmalanmn yksn ve belli bal kiilerin isim listesini bulacaktr. nsz KURUN MADEN Londra 11 ubat 1639 Bir kadrgann pruvas Thames nehrinin stne ken sisi yarmakta. Gvertede, Fransisken keilerin i karartc giysileri ierisinde okuduklar, "llerin Ruhu in" adl duann mrltlar arasnda gemi ar ar yanayor. Orada, snmek zere olan yzlerce mumun titreen alevi ardnda ve iseleyen yamur altnda devasa bir katafalk ykseliyor. Tehditkr bir kalabalk, iskele parmaklklarnn yannda birikmi. nsanlar, Stuartlarn ikametgh Somerset Hall'e kadar, cenaze alaynn geecei hal boyunca ylm. Alt muhafzn tad tabut iskele kprsn geiyor. te o an, sisin ierisinden, tek bana, dimdik duran bir kadn silueti beliriyor. Kadn, alayn ard sra ilerliyor. Geni, bol ve kolsuz mantosu onu gzlerden saklyor. Peesinin ardnda kime alyor bu kadn? Kocasna m? Ana m? Kendi yaamna ve yaamnn zn oluturan babasna alyor. "nl ressam Gentileschi drt gn nce hayata gzlerini yumdu. Sayn Majesteleri ok zgn. Yeteneinin farknda olan btn sanatseverler zntlerini bildirirler." Toscana byk dukalndan bir grevli, I. Charles ve ngiltere Saray hakknda yazd raporda byle bir ifade kullanyor. Sabahn erken vakitlerinde Londra'da topraa verilen sanat, sonuta btn Avrupa'da nlenmitir. spanya kral IV. Philippe, Fransa kral XIII. Louis, Papa VII. Urbain, hepsi, hepsi de onun tablolarnn 11

duldasnda dncelere dalmaktadrlar. Ressam, Roma'da Quirinal Sa-ray'nda, Lksemburg Saray'nda, Hampton Court Saray'nda almtr. Arkasnda, Pisa'dan Floransa'ya, Cenova'dan Turin'e, Paris'ten Londra'ya kadar onu en bykler katna ykselten bir yaptlar btn brakmtr. Kendisiyle karlatrlabilecek sanatlar Rubens ile Van Dyck ise, onun at yolda ilerleyecektirler. Katolik ve "Papa yanls" bir talyan ressam, bu yoldan sapm topraklarda nne deer bir mezar bulmay umamazd. savatan hemen sonra, Stuart Hanedan'nn mutlak egemenliini sonlandracak din savalar, Londra'nn drt bir yannda patlamaktadr. Kral, kendisinin mezhebini deitirmeye ant imi karsnn Katolik evresine iyi davranmakla sulanmaktadr. u berbat ubat sabahnda, Orazio Gentileschi'nin naam tayan insanlar, dmanca bakan Priten kalabalnn orta yerinde kendilerine yol amakta zorlanyorlar. Roma'daki ayin alaylarna yknen -gm amdanlar, sal halar, tts kaplar ve kutsal anmalklaryla- bu cenaze treni, bir "putperest" olan ve kimselerin tasvir etmemesi gereken eyleri resmetmeye kalkan u resim yapcs iin bu kadar tantana, tm bu aaa, Protestanlarla, tasvir ve put dmanlarnn fkesini artrmakta. Keiler, dzgn sralar halinde, parktaki emelerin, merhumun talya'dan getirttii heykellerin -plak kadnlar ve su perileriarasndan kara bir ylan gibi kvrlarak ilerliyor. Emin admlarla ilerleyen kadn silueti, sarayn batsna kurulan zafer takn geiyor. Al ve kartondan yaplm bu geici yap, tabutun Somerset Hall'e grkem iinde geiini daha bir vurguluyor. Kortejin ardndan gelen kalabalk im sahay geiyor ve cenazenin konduu yerde toplanyor, halk yanl bulduu ve onaylamad treni yine de grmek istiyor. Halk arasnda Gentileschi'nin, kralienin ki12 lisesinin mihrab altna gmlmek erefine eriecei sylentisi dolayor. Bu kiliseyi, kocas ngiltere kralndan almak iin Henriette-

Marie de France on yln verdi. Bu onun kadnlnn, kralie oluunun ve Katolikliinin zaferidir. Ortalkta, kraln katline dek gidecek bir halk hareketinin belirtileri dolarken, sarayn Katolik ressamn oraya gmmesi XVII. yzyl kasalann tamtakr brakan mutlak hkmdarlarn Avrupa'sna da bir son vermekle ayn anlama geliyordu. Krallar, bakanlar ve papalar, lsz bir agzllkle birer koleksiyoncu manya haline geldiler. Sanat her zaman iin varslln davurum gstergesi olmutur. te yandan XVII. yzyl mesenlerinin elinde ressamlar ve heykeltralar, alm satmla propaganda arac ve antaj silah olup ktlar. talya'da Bernini, spanya'da Velasquez, Flandre'da Rubens iin de durum byleydi. Her biri komusunun agzlln kullanyor; bir dahiyi bir sre iin elinde tutmay baaran g sahibi biri, tekisine, unvan, mlk, sava ya da bar sunuyor. Szn ksas, o 1639 ylnda, sanat iktidarn mihenk ta olmutur; sanat da iktidarn arac. Baka kim, portresini yapmak bahanesiyle kapal kaplar ardnda bir hkmdara yaklaabilirdi ki? Acaba hangi eli, siyaseti ve casus, sanatyla modeli arasndaki bylesi sradan bir itenlikten yararlanabilirdi? Ba baa geen bu saatlerde, ressamn kendisinden baka kim kralla yarenlik edecek, onun fikirleri zerinde etkili olacak, belki de kararn deitirmesini salayabilecek zaman ve konumu bulabilirdi ki? Ya, btnyle yabanc bir saray aleminde btn entrikalara burnunu sokma olasl? Rubens, Velasquez: Her ikisi de zel grevli olarak bunlar yaadlar. Bunlar Orazio Gentileschi'nin de bana gelenlere benziyordu. Kendi uluslarnn hizmetinde olan ve gl ortaklarna da para karl hizmet veren sanatlarn hepsi de zaman zaman Avrupa'nn yazgsn ellerinde tuttular. Ama hepsinin de her zaman tek bir efendisi oldu: sanatlar... Yaamlarnn esiz ve byk ii. Rubens'in de mektuplarnda syledii gibi... "Byk Serven." 13

Ressam Orazio Gentileschi'nin yetmi yedi yanda umutsuzluk iinde lp gitmesi, u 1639 yl ubat aynn yeryzndeki grevini daha bitirmeden dnyay terk etmesine benziyor. Greenwich'te kralienin evindeki byk giriin tavanna izdii Esin Perileri bundan byle yalnzca dlerde tamamlanacak. Dehasnn kant ve belirtisi o byk yapt bitirilmemi bir halde yarm kalacak. Onun bir son i, bir kutsama gibi alglad bu yce yaratdaki tamamlanmamlk, yaam boyunca peinden kotuu sorguyu hie indirger ve onu unutulmaya mahkm eder. Ta ki kendi canndan bir varlk, onun biimlendirdii, kskand, krd kz Artemisia, meydan okuduunu aka belirtene dek... '.r' Dehann son nefesini verdii saatte, Artemisia ondan ok daha nldr. spanya kral IV. Philippe iin ve Avrupa'nn teki ta sahipleri iin almaktadr. nldr, evet. Gzeldir ve skandallar yaratr. On yedi yandayken babasnn en yakn i arkadann tecavzne uramtr. Olay mahkemeye gtrmek ve inatla srdrmek yrekliliini gstermitir. Sonuta ses getiren bir dava olmutur ve yzlerce sayfalk tank ifadeleri ile yzyln en mehur tecavz davas olarak anlmaktadr. Yl 1612. Yirmi be yl sonra, dnyann harikalar arasnda boy gsterir. airlerin dizelerine konu olan, elinin esiz ustaldr. adalarnn gznde tarihteki kadn ressamlarn en by, belki de en dahi olandr. "Bende, bu kadn yreinde, Sezar'n ruhunu bulacaksnz," diye belirtecektir mesenlerinden birine yazd mektupta. Somerset Chapel'in kaplar, Artemisia'nn yzne kapanverir. Tabut imdi, gm renkli kadifeyle kapl tahtrevann altnda ylece durmaktadr. Roma'da Raffaello'nun, Floransa'da Michelangelo'nun cenaze trenlerinden bu yana baka hibir sanat, talyan Gentileschi'ye sunu14

lan erefe eriemedi; ama kilisede u anda ruhsuz ve bunaltc bir hava var. Tek bir ta, metal veya tahta kr yok. Geometrik desenli deme talar, tavan tekneleri, denge ve orantlardaki yetkinlik, her ey, her ey devasa bir kara rt altnda kalm gibi gzkyor. Bzgler, krmal yakalklar, kurdela dmleri, fiyonk kaynamas sanki hep birden patlyor. Pli ukurlarnda, drape glgelerinde, l kafalar uuup titreiyor. Grnmez mzisyenler, bir Dies rea'mn yakaran szlerini makama dkyorlar. Soluklar, duvar kaplamalarn titretmekte. ller... ark syleyenler ller. Katafalkn dibine oturmu, yzleri kilisenin dip tarafna dnk, ellerindeki trpan ve kum saatini sallayan, yalanc mermerden iki hayalet sanki mahkemeyi selamlar gibiler. Aralad perdenin bir ucundan tutan byk kanatl bir iskelet, yar karanlk ierisinde, Orazio'nun kzn gzler nne seriyor. 1639 ylnn u ubat aynda, Artemisia bu yaban elinde tek bana ayaktadr. Dilini anlamad bir kalabaln uzaktan gelen lklarn duymakta ve yaamnn zn oluturan adamn, babasnn cesedini seyretmektedir. Yal sanatnn arna kulak vererek talya'nn ta nerelerinden kp geldi. Tabloya, baba-kz Gentileschi diye imza atacakt. Baba m? Yoksa kz m? Hangisi tekisini etkilemitir acaba? Kim ustayd, kim hoca oldu, kim renci? Birbirlerine verdiklerini sonra gerisin geri aldlar. Artk aralarnda bar var ve bu barn ad lm. Artemisia kabulleniyor. Evet, ona her eyi Orazio retti, imdi o da geri vermeye geldi. Kzlarn babalarna ait olduu, sanatn bir lm kalm sorunu sayld ve frayla hanerin ayn ellerde karlat bir devirde, her ikisi de yetenek bakmndan, daha stn olduunu kantlamak iin her an ldrmeye hazr olmulard. Her ikisi de tekisinin yitip gideceini dleyip durmaktan ok daha fazla ey yaptlar. Baba katli mi? Ensest mi? 15

Babasn ebedi istirahatghna gtrrken, yani Orazio'nun yaptn tamamlarken, Artemisia yazgnn, kilidini evirdiinin bilincindedir. Artk resim yapmay srdrebilecektir. Arkasnda sanat ve yaam vardr. "Byk Serven"! burada, Londra'da 1639 yl ubat'nda sona erdirir. Birinci Blm BYK SERVEN 16 17. YZYIL BALARINDA ROMA PIAZZA Di PONTE SAN ANGELO Beatrice Cenci'ye ikence yaplan yer SANTO SPIRITO IN SASSIA, Artemisia'nn evlendii kilise 29 Kasn 1612 PRISON DE TOR Di NONA, Artemisia'nn, Agostino'nun bulunduu bir oturumda ikence grd yer 14 Mavi 1612 SANTA MARIA Del Popolo 26 Aralk 1605 Artemisia'nn annesinin gmld kilise CORTE SAVELLA HAPSHANES Artemisia'nn l Mays 1612 gn Agostino Tassi'yi ziyaret ettii yer SANATILAR MAHALLES SANTA MARIA Del Popolo 26 Aralk 1605 Artemisia'nn annesinin gmld kilise VIA PADINA (BugnVia del Babino) Via dei Greci'nin kesinde

Gentileschi'lerin evi 1601-1610 Piazza Santa Gentileschi'lerin yaad ev 1597-1601 9 Mays 1611 Saint-Jean-de-Latran'dan, dnerken Artemisia'nn f getii yol 1610 Arabk-1611 Nisan Gentileschi'lerin yaad ev POPOLO KAPISI Artemisia'nn doduu ev 8 Temmuz 1593 10 Ni an 1611'den 16 Temmuz 1611'e kadar Gentileschi'lerin evi Artenisia'nn tecavze urad yer I- BLM SUZENNE ve HTYARLAR CARAVAGGIO* ZAMANINDA ROMA 1597 -1611 Saint-Ange Meydan 11 Eyll 1599 Genizleri yakan ter ve toz kokusu ierisinde, gn binlerce insann grn engelliyordu. Bu gzler grmeyi istiyorlar myd acaba? Orasn Tanr bilir! Damgacnn tam karsnda, tm gcyle parlayan gne, Vatikan Kilisesi'nin kubbesini neredeyse akkor haline getirecek biimde ortal kavuruyor, liman giriinde bulunan ve ellerinde ehitlik Klc ile Cennetin Anahtarlar'n sallayan byk Saint-Pierre ve'Saint-Paul yontularnn mermerlerini solduruyordu. Ate basm, skntl ve merakl kalabalk, Tiber Nehri'nin akntlarnn kyda yaratt sarmtrak amurun iinde ne arkaya sallanp duran kayklarda adeta birbirine yapm haldeydi. Kapkara giysili insanlarn dolutuu kayklar, batma tehlikesi altndayd.

Byk Scaklar'n yakc gnei altnda kadnlar ve ocuklar balar ak olarak pencere, teras ve kmalarda itiip kakyorlard. Hatta, hapishane pencereleri, Nona Kulesi'nin mazgal delikleri ile SaintAnge atosu mazgallar, bu spettcolo edificante'**de hazr bulunma ayrcalna erimi olan tu*Caravaggto: Asl adMichelangelo Merisi (1573-1610). Barok dnem resiminin tekniini gelitiren talyan ressam. Dinsel konularn ele alnd geneleksel tavra kar km, modellerini sradan kiiler arasndan seerek gereki bir yaklamla betimlemitir. '"'spettcoh edificante: Muhteem yaplar. 23 ^^w tuklularla karnca gibi kaynayordu. Soylularn arabalar ise, semtin tm yollarn tkamlard. Arabalarn skkl Saint-Jean de Latran'a kadar btn yol ve meydanlar kapatyordu. Gsteri kukusuz btnyle soylu snfa sesleniyordu. Roma'nn en byk soylu ailelerinden birinin ortadan kaldrl sz konusuydu: Yargnn adam ldrmekten sulu bulduu Genci ailesiydi bu. Francesco Cenci'nin ocuu ve ikinci ei, baba Cenci'yi kafasna ekile vurarak ldrmlerdi. Kurbann z kz Beatrice Cen-ci cinayetin elebayd. On sekiz yandaki bir gen kz tarafndan ilenen baba katliam. Soylu snftaki yerleri, onlara zel bir infaz hakk tanyor olsa da, Papa, kadnlar dahil hepsini ar ikencelerden geirerek ve onlar halkn nnde infaz ederek, baronlarna belli bir mesaj vermekteydi. Be yz bin hacy kutsal kente ekmesi beklenen 1600 yl kutlamalarnn arefesinde, Papa VIII. Clement, Roma'da yeni bir dzen rnei gstermeyi ve bylelikle siyasal bir projeyle yaama geirilen bir hkmet modelini dnyann gznde somutlatrmay istiyordu. Papa yalnzca Hristiyanln manevi bakan deildi; ayn zamanda mr boyu hkmran ve mutlak hkimdi. Kilise'nin, Orta talya ve Adriyatik Denizi ile Akdeniz arasnda geni topraklara yaylm mlkleri zerinde hkm sryordu. O halde o da -teki

prensler gibi ve belki de onlardan daha da fazla- kendi devletlerindeki byk derebeylerinin, korku, iddet ve anari geleneini krmak zorundayd. Beatrice Genci cinayeti, ona bu olana salamaktayd. Otuzlar Konsili'nden sonra yepyeni bir adalet anlay domutu. Baskc olmakla kalmayp koruyucu, uyarc olabilen bir adalet. Bunun iine doruluun ve drstln en ufak bir krnts bile giremezdi. Zira, Saint-Ange Kprs zerinde, u yamurlu eyll aynda, Papann, katillerini bularak cezalandrdn ne srd Marki Cenci'nin, gerekten de, VIII. Clement'in saylarn azaltmak istedii u eli 24 ' kanl, canavar ruhlu despotlardan oluan aristokrat snfndan geldiini herkes biliyordu. On alt yandaki, saf ve drst Beatrice, babas tarafndan bir kaleye kapatlm, dvlm ve yine onun tecavzne uramt. Gen kz, onu ldrmekle sadece cn alm ve onurunu kurtarm oluyordu. En azndan halk arasndaki sylenti bu dorultudayd. Ama, Kilise'nin Babas, daha ileriyi, daha yksei grrd. Roma'nn sonsuzluu ve lmszl iin bu gen kzn kellesi gerekiyordu. Bu durumda Papa, avukatlarn dinlemeyi reddetmi, hatta ii kendi savunmasn stlendikleri iin kabaca hakaretler etmeye dek vardrmt. Saint-Pierre Kilisesi'nin gzelletirilmesi almalar son derece grkemliydi, ama kasalar tamtakr brakyordu. O yl, 1599 yl kutlamalar ncesi, elde para yoktu... Oysa, Cenci'ler zengindi. Onlarn servetine el koyarak, mallarn msadere ederek, VIII. Clement, onun koruyucusu olan aziz pederin de kemiklerini barndran aile kilisesini bitirebilece-ini dlyordu. Daha sonralar, 1600 yl sonunda, Saint-Pierre Kilisesi'nin kk kubbelerinden birinin gen bingisi zerinde bulunan ve stnde daha imdiden elliden fazla sanatnn alt mozaikler, sa'nn en yakn yol arkada olan, kilisenin ilk pederinin, kutsal kalntlarnn birka metre tesinde prl prl parlayacakt.
10

Btn bu ekip de, Sanatlar Mahallesi'nin btn ressamlar gibi kprye kouyordu. Hatta idam sehpasna yaklamak iin sabrszlk, korku ve ar istek gsteriyorlard. Bu grnt insana, sanatlar loncasnn tmne zg zel bir acmasz ve yrtc yann varln dn-drebiliyordu. Gerekte ise, meslekleriyle ilgili bir grev sz konusuydu. "Aziz" tasvirleri iin, en nemli infazlarda hazr bulunsun diye resimle ilgili kitaplar zorunlu olarak tutuyorlard. "lk Hristiyanlarn ektikleri ikencelerin hakkn verebilmek iin, lm mahkmlarnn hareketlerini izleyiniz. dam sehpasna ktklar srada yzlerindeki ifadeyi, rengi, baklarn ve kalarnn ekline kadar her eyi not ediniz..." Ressamlar topluluunun kaymak tabakas, yani, Saint-Luc Akade25 misi'ne yllk harlarn tek veya grup olarak yatranlar, onlara en iyi . yerleri ayarlayan gvenlik grevlisine, zel izin belgesini gstererek ayrcalkl bir konum elde ediyorlard. En n srada, Del Monte Kardinali'nin favorisi, ksa boylu, tknaz ve karayaz bir delikanl olan, Michelangelo Merisi de Caravaggio grlyordu. Meeni ona, SaintLouis-des-Fanais Kilisesi iin, Saint Matthieu'nn nanc ve ehit Edilmesi tasviri gibi mthi bir sipari koparmt. Caravaggio'nun rakipleri, bir nceki hafta, onun Corte Savella Hapishanesi koularna girip kt dedikodusunu yayyorlard... Bu kayrmadan baka bir ey deildi! Beatrice'in, sakin durumdayken yzndeki izgileri saptamak iin, onun hcresindeyken Judith veya SaintCatherine klnda resmini yapma iznini elde etmiti. Oysa onlar alakalem, aceleyle almakla yetineceklerdi. Yzn, katlediliini, u scakta, bu pis koku ierisinde anmsamak zorundaydlar! Ya da en azndan, Caravaggio'nun eski ustas, dahi rencisinin kendisini gemi oluunu bir trl hazmedemeyen beyefendi Cavalier d'Arpin'in yksek sesle szlanmalar bu yndeydi... Dnya katedrali ve papann piskoposluk ikametgh Saint-Lat-ran Kilisesi 'nin apraz sahannda dekorasyon almas yapan ekibi ynetiyordu. Beatrice
11

Cenci'nin, infaz edilmeden nce portresini yapmaya hakk vard dorusu!.. Bu nl ehrenin-yan banda, idam sehpasnn hemen dibinde, Roma kentinde pek iyi tannan, orta yalarda bir adam daha duruyordu: Ressam Orazio Gentileschi. Orazio Gentileschi, Papann iae subay yardmcs, papadan sonra gelen en gl kii olan saygdeer Pet-ro Aldobrandini'nin korumas altndaki sanatlardan biriydi. Bu kii, giysilerinin arballyla meslektalarndan ayrlyordu. Uzaktan ayn ediliyordu, zira clz omuzlar stnde bir ocuk tayordu. Alt yalarnda bir kz ocuuydu bu. Orazio Gentileschi ona bu "edifiant spec-tacle"nin programnda neler olduunu aklyordu. Ona davann ayrntlarn ve az sonra yaplacak ikenceyi anlatt srada, gen bir 26 adan -kimselerin imdiye dek grmedii biri- kalabaln iinde ustaca ilerliyor ve idam sehpasnn yanndaki alana sokuluyordu. O karmaa ierisinde, yerinde duramayan bu adam, en nl sanatlarn arasna karyor ve sanki krk yllk dostlarym gibi onlarla sohbete dalyordu. Azndan belli belirsiz bir biimde, "Agostino Tassi, ressam" szckleri kyordu. Kendisinin de pekl Beatrice Cenci'nin hapishanedeyken resmini yapma olana olduunu anlatyordu. Mart aynda o da hapishanede ksa sre kalmt. O zaman yirmi bir yandaym ve Floransa'dan dnyormu. Dnd yer olan Roma'ya geliinden hemen sonra Sanatlar Mahallesi'nde tutuklanm. Kendisiyle yatmay kabul etmeyen kibar bir fahienin ahsna hakaretten, dayaktan ve yaralamadan sulanm. Onu nasl dzdn glerek anlatyordu. Geride kalmt btn bu iler efendim, yle ya, ona en esaslsndan kfr basp baklamt. Szlerini, yaknndakiler tanklklarnda ak ak belirtmiler: "Pi kar, fahie, srtk, azna sacam senin! Git cellatn kamsna uzat kn! Seni framn sapyla dzerim be!"
12

Sanatlar Mahallesi'nde olaan eylerdi bunlar. Papa adaleti, dava tutanaklar, sorgulamalar ve polis belgelerinde oka rnei grlen bylesi edebe aykr eylere pek aldrmazd. XVII. yzyl insanlar ar iffet yanls deillerdi, szckleri azlarnda gevelemezlerdi ve ayp eyleri adyla sanyla anarken, bir an bile duraksamazlard. Gerekte Agostino Tassi'ye 1599 ylnda pahalya patlayan ey, emniyet grevlilerinin hazrlad tutanan bir kenarna izilmi olan bak resmiydi. Polis Roma'da, silah kullanmn yasaklamt. Yine de Sanatlar Mahallesi'nin sokaklar Avrupa'nn en korkulan boaz kesen yerlerinden biriydi. Bu kutsal kentin geceler de, Hristiyanln en kt, en zorba geceleriydi. Ayn ulustan insanlarn bir araya toplanm olmalar -grup yaantlar- her tr dzensizlii de beraberinde getiriyordu. Avrupa siyasetindeki alkant, bu gruplarn ve klanlarn birbiri27 ne karmasn engelliyor ve mesleki kskanlklardan yarar salyordu. Her akam, rakip taraflardan ressamlar, Franszlar ve spanyollar, kendi aralarnda kyasya dvyorlard. Toscanahlar Bolognallarn, Na-polililer Romallarn karsnda olmak zere birbirini boazlayan talyanlarn alayc baklar altnda birbirlerini kltan geiliyorlard. Demek ki, ister kibar bir bey olsun, ister emniyetten damgal ve mhrl izni olan biri olsun, hi kimse klc knnda yanndan sarkar halde gezemiyordu. Cebinde haneriyle emniyetin eline denlerinse vay haline... te yandan, Agostino Tassi geceyans bir fahieyle sust yakalanma ansszlna uramt. Kibar fahielerin says Roma'da ylesine artmt ki, papalar onlar Tiber boyunca uzanan kuytuluklardan, Sanatlar Mahallesi'ne birka yz metre uzaklktaki "Ortaccio di Ri-petta"dan toplamay deniyorlard. Elbette, bu bayanlar daha iyi piyasa yapmak iin yoksul mahallelerinden kamaktaydlar. Eer oralarda varlklar ho grlyorduysa bu, gnbatmndan sonra ortalkta gzkmeleri yasaklanm olduundandr. Ave Maria anlar, k sndrme saatini
13

bildiriyordu. Bu saat, gvenlik grevlilerinin, kahverengi, bol ve kocaman pelerinleri iinde gze arpmadan kent iine daldklar saatti. Ama hanlardan genelevlere, atlyeden tavernaya, ressamlar, orospular ve kabadaylar, silahl gruplar halinde dolamay srdryorlard. Kent nfusu, yz bine ulamasa da, ounluu, bekr erkekler, genler, yabanclar, hrsl veya kavgac kiiler oluturmaktayd. Bu koullarda kamu dzeni nasl salanacakt peki? Dokunulmazl olan "serbest blge'lerin saysna kout olarak su ileme saysnda da art vard. Canileri kilise ilerinde yakalamak imknszd: Hrsz ve katillerin snabilecekleri yerler arasnda drt yzden fazla kilise vard. Hastaneler, bakmevleri ve manastrlarda da durum aynyd. Btn kardinal saraylarnn duvarlar arasnda ve baz soylu ailelerin evlerinde de; 28 her ulusun kendi gvenlik grevlileriyle sisteminin geerli olduu bykelilikler bnyesinde de bu byleydi. Demek ki gvenlik grevlileri sulular, sust yakalamak zorundayd. Bu, onlarn hzl hareket etmelerini ve keyfi tutuklanmalar yapld ynndeki sulamalar geri evirecek uygulamalar izlemelerini gerekli klyordu. Geen mart aynda, Papa adaleti mucize eseri, Agostino Tassi'yi Roma'dan srmemi, ylece serbest brakmt. Yalnzca ipe ekilme cezasna arptrlmt. Elleri arkasnda bal, yerden birka metre yukar ekilmi, via del Corso ve via dei Greci caddelerinin kesitii kede, Sanatlar Mahallesi'nin orta yerinde yarm saatliine ipte sergilenmiti. Kargaa karanlara verilen ve omuzlarda kalc bir bozukluk brakmasa da, omuzlarn canna okuyan sradan bir ceza. Kutlamalar ncesi, VIII. Clement dzen konusunda kaygl, phelilere kar sert, sululara acmasz myd, deil miydi? Artk orasn Tanr bilir! Son aylarda Romal yarglarn allagelmi etkisini azaltan ey, btn vicdanlar megul eden Cenci davasyd. Bu vatansever ailenin idamndan s-zediliyordu yalnzca: ki erkek, bir kz karde, koca ve babann katlinden sorumlu tutulan bir vey
14

anne. zellikle de ensest kurban ve baba katili olan gen kz konuuluyordu. > Agostino Tassi dirseklerini kullanarak ilerleyip, biraz sonra sulu kzn kaca basamaklara kadar yanamt. dam sehpasnn ta dibine, u an kzn yere brakmaya uraan ressam Orazio Gentileschi'nin yan bana gelip yapt. Orazio kzna ok ar olduunu sylyordu. Ama, kk kz kzm, rpnmaktayd. Babasna aslm, kendisini bir sre daha omzunda tutmas iin ona yalvaryordu. >> V, '>:; - Kk kz hakl, diye lafa girdi Agostino. Buradan bir;ey gremez... Kucama gelir misin? , -,..,,>, ^f-,-:,,,^f'- :,, ;..r.>;1,- '''. .-,''.''" 29 ocuk ona yant vermeksizin srtn dnd. Orazio eildi, kz belinden kavrad ve serte yere koydu. Sonra birden Tiber nehri zerinde bir alkalanma oldu, kayklar ne arkaya yalpalatan, kalabal balkonlara, liman kysndaki parmaklklar frlatan bir esinti. yle ki parmaklklar byk bir hzla, n sradaki askerlerin zerine frlad. dam sehpasnn birka metre tesinden, Saint-Jean-Decolle tarikatndan drt kei, siyah kukuletalar, kaba kumatan giysileri iinde, idam mahkmlarna ikence yaplmasndan sorumlu bu drt din adam, mahkmlar kilisesinden, Beatrice'in babasnn ikinci eini -baba katlinde su orta ve ensest olaynn tan olan kiiyikaryorlard. lk o lecekti. Kadn ayakta duramyordu; onu baltaya gtrecek olan gvenlik grevlilerinin oluturduu itin arasnda bitkindi. ki kei onu koltuk altlarndan tutuyordu. tekisi de lme laykyla gitmesini salk veren szler sylyordu kulana. Sonuncusu ise, onun yz hizasnda bir ayna tutar gibi, idam sehpasn grmesini engelleyen, boyal bir tahta levha tutuyordu. Bu tahta zerinde Vaftizci Yahya'nn (Saint-Jean-Baptise) gm tepsi iindeki kesik bann tasviri vard. Acdan tkenmi haldeydi, elinde baltasyla onu bekleyen cellad grnce, mahkm kadn bayld. Sehpaya kardklar, bilinci yerinde olmayan zavall bir kadnd. Onu
15

kesme ktne yatrdlar. Grlecek ne var gerisinde? Gerisi kasaplk. Asl dram sonrasndayd. Kiliseden tek bana, hzla ilerleyen, Beatrice'in silueti kt. Btn kent haykrd. Acma, hayranlk, fke; btn Roma, hapishanelerinden saraylarna dek ayn heyecanla sarslm gibiydi. dam sehpasnn altndaki ressam grubu hari; onlar, ses karmadan olduklar yerde kaldlar. Ellerinde kt kalemleri, en kk bir ayrnty karmamak kaygs iindeydiler. nsanlar; drt hatta be kadar idama alk olsalar da, kutlamalar ncesi bir dnemde, bylesi g30 zel ve soylu bir kadnn idam edilmesi sk rastlanan bir durum deildi. Bu neredeyse bir ocuktu, yaplan ikencelere dokuz saat boyunca da: yand syleniyordu ve oradaki herkes onu masum buluyordu. Roma halk, kalabaln iinden dimdik, kendinden emin, Tanrya dualar ederek Papaya hakaretler okuyarak ilerleyen bu gen kzn gsterdii yreklilikte, Reform kartlarnn, Katolikler ansna Hristiyan sanatlara sipari ettikleri, Sainte Catherine, Sainte Ursula ve Sainte Cecile gibi azizeleri grmekteydi. Hemen sonrasnda bir sessizlik oldu. Gen kz kafasn kesme ktne koydu. Celladn kollarn havaya kaldrd grld. Baltann gn nda yalkn verdii grld. Yalnzca bunlar grld: gne, balta ve Saint-Pierre Kilisesi'nin kubbesi. Kollar tekrar aa indi. Bouk bir arpma sesi duyulur gibi oldu. Halk haykrd. Baba despotluunun ve papa hakszlnn kurban bir gen kzn kafasn grdklerinde, korku, acma, fke ve kin dolu bir lk ykseldi. Gsteriyi yakndan izlemeyi baarm olan ressamlar arasnda soukkanlln koruyabilen iki kii vard. Bir baba ve kz. Orazio Gentileschi ve kk Artemisia. kencenin sonunu beklemeden -Beatrice'in aabeyi infaz edilecek ve bedeninin paralar drt bir yana savrulacakt- Orazio ocuunu pei sra srkleyip, kalabala ters ynde ilerleyerek kendisine yol ayordu.
16

Otuz be yandayd, bir kars, kk yalarda drt ocuu vard; sonuncusu henz dnyaya gelmiti. Doyurulacak alt boaz. Bir kuyumcu ailesinin son ocuu olan Gentileschi Pisa'lyd ve Pisa'y Ro-ma'ya almaya gitmek iin terk etmiti. Yirmi be yla yakn zamandr orada minyatrclk ve madalyon ilemecilii yapyordu. Her ne kadar bk antiyelerin hemen hepsinde alm olsa da, u sralar Saint-Jean-de-Latran'da Cavalier d'Arpin'in ekibinde alyor, fakat ka31 riyeri ar aksak gidiyordu. 1599 ylnn Eyll ayna kadar bu bylece srp gitti. Orazio Gentileschi, eski hsmlardan, kendisi gibi, Papa VI-II. Clement gibi Toscanal olan, papalk dairesi iae astsubay Cosimo Quorli araclyla San'Nicola in Carcere Kilisesi mahkeme salonunun dekorasyon iini almt. Buras papann en yakn adam olan saygdeer Pietro Aldobrandini adndaki Yeen-kardinal'in sorumluluu altndaki bir kiliseydi. Pietro Aldobrandini ayn zamanda idam edilen Beatrice Cenci'nin vaftiz babas, koruyucusu, gen kzn papay insafa getirmesi iin son umut balad arac kiiydi. Kardinalin, davay onun ne srd gibi yeterince yrekten savunup savunmadn kim syleyebilir? O, seilmi en uygun kiiydi ve XVIII. Clement onu Cenci'lerin infazndan ilk yararlanacak kiilerden biri yapmay dnyordu. Daha imdiden ona Cenci atolarndan birkan, topraklarnn ise bazlarn ayrmt. Pimanlk belirtisi mi, zldn anlatan bir jest mi veya bambaka bir neden iin midir bilinmez, Kardinal, San Nikola'da almak hayalini kurduu yeni mahkeme salonunun stne fresk olarak, kafas bu sabah kesilen kzn yzne benzer bir ehreyle bir azize tasviri yaplmasn buyurmutu. Zira ok eski bir yap olan Pietro Aldobrandini Kilisesi'nin ba mihrabnn altnda bir hazine yatyordu: Diodetien* dnemi Komasnda katledilen iki erkek ve bir kz kardeten oluan btn bir ailenin kemikleriydi bunlar. Erkek kardelerin kafas kesilmi, kz ise boularak ldrlm. te, bu
17

azize -Tann'nn ii, yazgnn oyunu ya da bir rastlant- SainteBeatrice idi! Ressam ise, Orazio Gentileschi , * Diodetien Roma imparatoru (Setoik, M.S 245413) 32 Corte Savella Cezaevi dare Binas Drt yl sonra, 12 Eyll 1603 - Pisal Giovan Batista olu Horatius! Ne ekilde ve hangi nedenle hapiste bulunuyorsunuz? Ksa boylu, zayf yapl Orazio, Roma Senatosu yarg vekili ile papalk savc yardmcsnn oturduu uzun masaya doru bir adm att. - Bu sabah evimde tutuklandm. Nedenini bilmiyorum. stnde kahverengi kumatan basit bir hrka, kestane rengi pamuklu oraplar vard. Koyu renklere brnm bu karanlk siluetler, gvenlik grevlilerinin elinden kurtulup, karanlklara karmaya kalkan Romal akamclarn deimez grntsyd... , , ; / - Okuma yazma biliyor musunuz? ,v<., , ' - Biliyorum, ama doru biimde deil. Roma'nn resmi dili olan Toscana azlarnn en dzgn ve en temiziyle konuuyordu. Halk bunu yresel leheyle kartryordu. O ise, dzgn biimiyle kullanyordu. Aksan, tutumu, hatta grg kurallar konusunda biraz bilgi sahibi olmas, onun dnyay dolam olduu kansn uyandryordu insanda. Kusuru ise elleriyle alyor olmasyd. Parmak ularn sarartan ya ve parmaklarnda biriken boyalar meslei konusunda en ufak bir kuku brakmyordu. Yine de otoriter, 33 kinci, arm ve skntl bir ifade, bu baka bir arballk, grnmne bir arlk katyordu ki, bu durum insanda bir merak ve sayg uyandryordu. Bu sabah Corte Sevilla'ya giriinde, Soldano onu "yoksul olmayanlar" blmne yerletirdi. Roma hapishanelerinde,
18

tutuklular iledikleri suun veya onlara dayatlan sulamalarn arlna gre deil, toplumsal statlerine gre ayrlrlar. Poveri, nonpoveri, vecch; yani yoksullar, yoksul olmayanlar ve ihtiyarlar. Demek ki, Orazio Gentileschi, tutuklu kald sre boyunca, gereksinimlerini karlayabilecekti. Tabii yiyeceklerinin, i amarlarnn, berber ve amar ykatma ilerinin cretlerini deyecekti. Yatak yorgan temin edebilecekti. Ailesi olmam olsayd -yemeklerini mdriyete teslim eden bir ei, yatak getirecek ocuklar- tutukluluk masraflar davaclar tarafndan karlanacakt. Onun iin aslnda sorun yok gibiydi. Gvenlik grevlileri onu, Via del Babuino Caddesi'ndeki evinden alm, gizlice, hapishanenin alt katndaki hcrelerden birine koymulard. Bu hcreler, durumasn bekleyen kiilere ayrlmt ve d dnya ile balantlar yoktu. Duvarlar kire badanal bu kk salonda, ona yneltilen arlar, sal ha ve bir de uzun masa onu yalnzlndan ancak ekip alabilirdi. Orazio, oradan avludaki sesleri, kilisenin ann, lokantadaki sesleri duyabilecekti. Savunmalarn hazrlayan tutuklularn ska gelip gittii btn o mahallenin grltsn iitebilecekti. ki savc yardmcsnn sorgulamalar, stne kecek olan olas felaketin ne olduu konusunda nihayet bir bilgi verecekti. - Yaznz grseniz tanr mydnz? - Sanrm evet. ; Yarglarn nnde, kollarn clz gs zerinde kavuturmu olarak dimdik duruyordu. Ama elinde tuttuu berenin titreyip durmas; brne arpp duran apka tynn titremesi heyecann ve a34 i "liliini ele veriyordu. - Bu mektubu daha nce grdnz m? Gri ve yuvarlak gzyle, kda bir bakt. ok ince, kvrk dudaklar smsk kapal kald. Krk yalarnda olabilirdi. Belki de daha az. Zira Orazio Gentileschi, u yandan nce ihtiyar gsteren, yz izgileri
19

ocuk yatan mezara, hi iz brakmadan geen insan snfna giriyordu. Yer yer krlam kumral ksa sakal, enesini ve soluk yanaklarn gizlemekteydi. Kupkuru yznde ve yalnzca sinirden oluan ate vard. Adam yine de uyank ve tetikteydi. Haklyd da! Biraz nce tutuklanmasnn nedenlerini bilmediini ne srerken itendi. Hatta sorgulamann temel kurallarndan biri uydu: Sank kendisine dayatlan suu hepten bilmez grnmek zorundadr. Gentileschi bugn her zamankinden daha ok, Roma hapishaneleri konusunda hi deneyimi olmadn biliyor ve kendini saknyordu. in gerek yan u ki, olay biraz artc gzkyordu! Krk yana gelinceye kadar Orazio Gentileschi'nin hukukla hi ii olmu muydu? Tek bir tutuklama da m yaamad? Ondan hi mi ikyet yok? Hibir dava yok mu hakknda? Nona Kilisesi'nde, Corte Savella'da, Saint-Ange Kilisesinde her ey dzen iinde deildi elbette. Ama hapisten, en azndan yanl bir davadan paay kurtaran ressam neredeyse yok gibi. Sanatlar Mahallesi sakinleri dnda hi kimse davayla bu denli ilgilenmemitir. Borlar, alacak peine dmeler, kiralamalar, ikinci el kira, satn almalar, takaslar, ba ve hibeler, itirazlar, aziller: En ufak hareketlerini bile neredeyse yasa nnde kontrata dkp ii karlkl imzalar atmaya gtryorlard. Bu da, zamanlarn noterde geirdikleri anlamna geliyordu. lk ihtilafta, en ufak uyumazlkta hemen ikyete kalkyorlard. Hemencecik dava yollar alyordu. Btn bunlara karn, Orazio Gentileschi'ninbu gibi eylerde hibir izi yoktu. Ne noterdeki gemi akitlerde, ne polis raporlarnda. 35 Ne de gecenin bir vakti hastanelere bavuran yarallarla ilgilenen doktorlarn listesinde. Bir tek dv de mi yok? ki lemleri de mi yok? Orazio Gentileschi bu denli uysal, bu denli sofu biri mi? Yargnn burada birtakm kukular vard dorusu. Kendisine uzatlan kad inceledikten sonra, Orazio tekrar ayaa kalkt ve yaln bir ifadeyle:
20

- Bana gstermekte olduunuz bu mektubu, bu sabah noter benim evimde ele geirmitir. - O hade sizin olduunu kabul ediyor musunuz? Sann baklarnda bir lt belirip geti. Orazio Gentileschi kendisinden ne istendiini anlyordu! Bir adm geriledi, duraksad. - Evet, onu grdm, ama imdi hatrlamyorum. - Kdn arkasna yazlm olan soneyi grdnz m? - Evet grdm, ama imdi hatrlamyorum. '' - Bu sonede ve bu mektuptaki yaz sizin mi? ,,; - Belki yle, ama belki de deil. Benim birok yazm vardr. Bazen mrekkeple, bazen de baka kalemle yazarm. Sizin bana gsterdiiniz belki de mrekkeple. Ya da bu baka bir ey... Savc yardmcs sabrszlk belirten bir el hareketi yapt, koltuunda iyice bir yerleti ve birden konuyu deitirdi. - Ressam Giovanni Baglione'yi tanyor musunuz? nkr etmek bir ie yaramazd. Giovanni Baglione ve Orazio Gentileschi Roma'daki btn byk antiyelere birlikte katlmlard. Vatikan'daki Sbctine Ktpanesi'nin fresklerini yapan byk ssleme ekibinde on yl nce birlikte almlard. Sonra SantiMarie-Majeure Kilisesi'nde ahn st pencerelerde, Saint-Jean-deLatran'da Cavalier d'Arpin ynetiminde ve zellikle de 1599 ylnda San Nicola in Carce-re'de Yeen-kardinal iin hep beraberdiler. Gentileschi ve asistanlarna i olarak mahkeme salonunun duvar freskleri; Baglione ve onun atlyesine de btn bir kilise verilmiti. 36 - Efendimiz, Roma'daki btn ressamlar tanrm ben, hem de ok uzun sreden beri. Yani en nemlilerini demek istiyorum. - Peki, size gre en nemli olanlar kimlerdir? - Cavalier d'Arpin, Caravaggio, Carrache'ler, Giovanni Baglione ve ad aklma gelmeyen, ama ilk sralarda yer alabilecek olanlar... - Bu ressamlar arasnda kimler dostlarmzdr? Dmanlarnz da saynz.
21

- Herkesle dostum ben... Gayet doaldr ki, aramzda belli bir rekabet olsa da... Az szle ok ey anlatmak diye buna derler!.. Orazio'nun drste "rekabefdiye adlandrd ey, yazgnn u iine bakn ki, Baglione ile onun arasnda dnen olayd'. Bunu izleyecek olan otuz yl boyunca, Roma'dan Mantou'ya, Paris'ten Londra'ya, iki ressam ayn mesenlerin siparilerine yant verecekler, aralarnda ayn duvarlar paylaacaklar, aldklar paray aralarnda tartacaklardr. - Evet, rnein, Efendimiz, Giovanni Baglione ile, San Giovanni dei Fiorentini iin, Cebrail'i tasvir eden bir tablo yapmtm. Baglione de bir Amour divin* ile kageldi burnumun dibine. Bu Amour di-vin' Caravaggio'ya salt rekabet olsun diye yapmt, zira Caravaggio Kardinal Guistiniani iin Amour terrestre'yi** bitirmiti. Kardinal, Ca-ravaggio'nun Amour terrestre'sini Baglione'nin Amour divin'inden daha ok sevdi. Ama yine de tablosu karlnda Baglione bir altn zincir ald. Ben ona tablosunun pek mkemmel gzkmediini sylemitim. Bu Amour divin var ya, melek orada kk plak bir erkek ocuk olmalyd: Oysa onun yapt yalnzca sava klnda bir yn ey... - Baglione ve Caravaggio ile konumayal ne kadar oluyor? - Melek meselesinden bu yana, Baglione ile konumay kestim. * Amour divin: Kutsal ak. ** Amour terestre: Dnya sevgisi Hatta daha da nce. nk Roma'da karlatmz zamanlarda Bagli-one ilkin benim selam vermemi bekliyor. lkin ben apkam karacak-mm, yle umuyor. Ben de, onun yapmasn istiyorum. Caravaggio ile de durum ayn. Arkada olsak da, Caravaggio ilkin benim selam vermemi bekliyor. Oysa mesele bile yaplmamal... Alt ya da sekiz aydr diyelim, Caravaggio ile konumadm. Fakat bir tablosu iin benden bir papaz kukuletas, Fransisken tarikat rahibe giysisi ve melek kanatlan istemiti. Ben de verdim. Aa yukar on gn sonra kukuletay geri gndermi... - u iirdeki yazy tanyor musunuz, sizin mi? .;
22

"Giovanni, deersiz herif Kt si.li herif Pisliklerini kaktryorsun bize Altn zincirini sen al da Sska iroz kurusu taaklarna as Pis boynuzlu herif seni Dk salla salla o snfa ' Giremeyenlerden uzaa Savur o rezil pisliini..." Gentileschi'nin yzndeki karmak ifadeyi vurgulayan somurtkan dudak bk, iirin biimi mi yoksa ierii mi yaratt? Yzndeki kaslma hl sryordu. Ama byk oynam olduunu, onun ilediini sandklan suun cinayetle edeerde olduunu, papa adaletinin, onun cezas ile bizzat ilgileneceini biliyordu. Zira Beatrice Cenci'nin infaz edilmesinin sonular bir yana- karlan bir ferman ona buna kara alan "iftiraclar" cezalandrmaktayd. Gen kzn cezasnn infaz ediliinin ertesi gn, kent iinde, papaya kar kan, onu bir azizeyi agzllk edip ortadan kaldrmakla 38 sulayan, kfrl yergiler ieren kk iirler dolayordu. Yazanlar yakalandklarnda annda orackta ldrlyorlard. 12 Ocak 1601 tarihinde VIII. Clement tarafndan, Tanr'dan ve adaletten korkmakszn "pis dillerini" altrp, mektuplar, iirler yazanlara, yanl haber yayan bozgunculara, iftira edip bir bakasnn onurunu kran, nne leke sren, kara alanlara kar resmi olarak bir yasa yaynland. Kara alanlar bundan byle Engizisyon tarafndan izlenecek, kimlii belirsiz mektuplarla ya da kamu ihbar ile Governatore di Roma (Roma Hkmeti) ar ceza mahkemesine teslim edileceklerdi. Hal byleyken, ayn yln Austos aynn yirmi sekizinci gn, Roma'nm en gl, en nl ressamlarndan birine, yaknda kendisini "Saint-Luc Akademisi Bakanl"na setirecek olan ve resmi olarak loncann mdrlne gelecek olan Giovanni Baglione'ye alnan kara konusunda ikyet dilekesi yine bu masaya geldi. "Aylardan beri, Caravaggio ve samimi dostlar, mimar Onorio Log-hi, ressam Filipo Trisegani ve Orazio Gentileschi, yaptm ileri kskanarak, kent iinde hakkmda kt sylentiler ve yaptlarm kk drc szler yaymaktadrlar. Bana kara alan, onurumu
23

zedeleyen iirler yazmlardr. Bu iirleri on adet kadar oaltp her yere datmlardr. liikte bir rnek sunuyorum:" ; "Giovanni, deersiz herif, pisliklilerini..." ' * ! : Bu i Caravaggio iin iyi olmam, onu tutuklamlard. Ama durum Gentileschi iin daha da beterdi! Sanatlar arasnda herkes biliyordu ki, Orazio Gentileschi ile Baglione arasndaki ilikiler, tutuklunun savc yardmcsna verdii ifadeden ok daha zehir zkkm bir zellie sahipti. Barutu atelemeye tek bir bahane yetmi de artmt bile! Bir yl ncesine, 1602 ylnn Kasm ayna dnelim. Lorette'e yapt hac ziyaretinden dnte, ok saygdeer Baglione Efendi, arkadalarna, stnde Meryem figrleri bulunan kk madalyonlar getirmiti. Bu altn, gm ya da kurun madalyonlar; sanatlar bunlar ine ile apkalarna ilitirirlerdi. En deerlilerini, Bag-lione, Roma'nn en byk ressamlarna, Cavalier d'Arpin'e ve kendisini Saint-luc Akademisi'ne seecek olduundan emin olduu teki baz ressamlara armaan etmiti. Orazio Gentileschi bylece bir gm madalyon alm oluyordu! Dostluk anlay bakmndan yara alan, zgveni sarslan Gentileschi ite o zaman kfr dolu bir mektup yazma lksn tan mt kendine. mzasz, ama yazarnn kim olduu konusunda kuku brakmayan : bir mektuptu bu. Cimrilik, vngelik, bir hi olmak: Baglione mektupta bunlardan bol bol nasibini alyordu. Giovanni Baglione bu mektubu saklam ve onu soruturma dos- ? yasna aktarmt. nandrc bir belge. artc ayrnt ise uydu: Yaz- ', da, iirin bir dizesine benzeyen bir tmce arpyordu gze: "Altn zincirini sen al da / Sska iroz kurusu taaklarna as." Kardinal Guisti-ani'nin Baglione'ye, Gentileschi'nin baarsn kskand, bir o kadar da nefret ettii Amor divin adl tablo karlnda armaan ettii i- ; lemeli kolyeye inceliklerle ykl bir gnderme... '
24

u an savc yardmcs, ne doru eilmiti ve biraz da dikkat ve : zenle nndeki yl evraklara bakmak hevesine kaplmt. stelik, ; bu sabah tutuklunun evinde ele geirilen n arkas dolu kttaki ya- ; zy -znde zararsz bir kt paras- kara alan iirdeki kimlii belir- < siz kiilerin yazsyla kyaslayarak epey bir elenmiti. Olay yarglk! Ora- : zio Gentileschi, be yl boyunca papala ait gemilerde krek ekecek! Gentileschi bu olaydan paay nasl kurtard bilinmez, dava belgeleri kesin bir ey sylemiyor. Buna karn arivlerin sylediklerine ba- ;' 40 . . i.1, klrsa, Fransa bykelisinin mdahalesiyle Caravaggio, VIII. Clement'in penesinden alnyor. 25 Eyll 1603'te Caravaggio zgrdr. Su ortaklarnn da onunla birlikte salverildiini varsayabilir miyiz? Ya da Gentileschi'nin ceza almaktan mucizevi biimde kurtulmasn, papalk dairesine yakn bir kiinin, hani bir zamanlar ona kariyerinin ilk byk siparii olan San Nicola in Carcere Kilisesi mahkeme salonu fresklerini yapma iini koparan u devlet memurunun korumas ve desteine mi borlu? Papann iae astsubay Cosimo Quorli. Bu gl dostun gc Orazio'nun yazgs dnlnce, "Baglione" davasnn sonular zerinde etkili olmayacaktr. Bu kara alma davas Caravaggio'ya dayatlan sulama bakmndan nemsiz olmu olsa da, Genti-leschi'ye pahalya patlayacaktr. mrnn kalan blmnde bunun karln nyle deyecektir. Krk yl sonra, bu ayn Giovanni Baglione, sras geldiinde kalemi eline alacaktr. adalarnn grenek ve yeteneklerini kaleme alan bir zyaam yksn yazacaktr. Orazio Gentileschi'ye ayrd blm onun intikam olacaktr. Baglione, blm Vite dei pittori, scltori e architetti- XVII. yzyl talyan sanatlarn yaam ve yaptlarn ele alan, ann tan, ok deerli bir bavuru kitab olarak kalacaktr. Gentileschi'nin analizi, yaptlarnn tam bir eletirisi olan bu yapt, gariptir ki, 1603 ylnda, Gentileschi'nin kendisini gln duruma drme sevdasna kapld en byk dman araclyla bizlere ulamtr. ' :,
25

4i Sante Maria del Popolo Kilisesi Gnbatm, 26 Aralk 1605 u rutubetli aralk gnnde, Popolo Meydan'nda kadnlar amar ykamaktalar. nekler, kk kara domuzlar ve ba bo gezen kpekler yalan nnde toplanyorlard. Ana kapdan giren yolcular, dikili tan dibine dek kum stne yere atlm ktkler zerine tnemi, yiyip imekteydiler. Brek satclar ve sucular emenin evresinde barp duruyorlard. Burada, Popola Meydan ile Spagna Meydan arasnda sanatlar bulunuyordu. ki binden fazla sanat vard: Franszlar, Flamanlar, Bolonyallar da, Floransah ve Romallar da. Deiik kkenlerden be kilometreden daha dar aptaki bir alanda yerlemi olan iki binden fazla sanat... Saysz han, yeni gelenleri arlamaktayd. Pincio Tepesi'ne srtn vermi evler ise arayan bu yaratc kiileri barna basyordu. En yksekteki, en iyi biimde k alan st katlarda -pek fazla deeri olmayan- onlara atlye grevi gren bir odada iki kiilik gruplar halinde kalyorlard. Btn teki lkelerin en uzak yerlerinden gzellik hayali kurarak gelen insanlar, bu bir ya da iki sokaa akn ediyorlard. Ressamlar, heykeltralar, kabartmaclar, altn ilemeciler, nakkalar; renmeye, ama ayn zamanda da servet yapma42 ya adyorlard oraya. Hristiyan lemi, kentin kuzey giriinde bu semtin olumasn, Papalk'n tedirginliklerine ve Protestanln sapkn tutumunu grdkleri yerde ezmek iin bir eyler yapma saplantlarna borludurlar. XVII. yzyln bu ilk yarsnda, Avrupa'nn yars Papalk nfuzunu kabul etmiyordu. Roma'nn yenilenmi, gzelletirilmi ve muzaffer ehresini dnyaya gstermek iin bu devasa igcne gereksinimi vard. Roma'daki bu grkem, btn dnya kentlerine Roma'nn stnlnn bir kant olsun! Onun bykl, ycelii, zenginlikleri oraya gelen haclarn gzn kamatrsn.
26

Kiliselerin grkemi bedenleri ezsin, kukulan silsin, ruhlar aydnlatsn ve bu ruh haliyle konuklar aknlk iinde, soluk solua ve Katolik kilisesinin stnlnn kanlmazl dncesi karsnda yenilmi halde dnsnler evlerine. Tarihin ileride, "barok sanat" diye adlandraca akm yaratan ve Reform hareketinin ilkelerine kar olan Otuzlar Konsili'nin kararlarndan yola km olan bu siyasal programn z buydu. Altnlarn oka kullanm: mermerin, deerli talarn -en az bulunan ve en ok parldayan malzemenin kullanm- en iyi sonuca varma aray, tiyatro zevki, gzboyama tutkusu... Btn bu sahnelemenin bir blm papalarn aralarndaki ideolojik mcadeleden; Luther ve Calvin'in doktrinlerine kar verilen kavgac stratejisinden ileri geliyordu. 1605 ylnda, Roma yeniden eski tantanal gnlerini yayordu. Son atelerini yakyordu. Ama bu bir kor aleviydi. Papala ait dkmhanelerde, yakn bir gelecekte, Pantheon'dan koparlarak gtrlen krk ton bronz, frnlarda eritilecekti. Bir otuz yl sonra ise, Saint-Pierre Kilisesi tavanlnn gvde stunlar, Roma gk kubbesine doru uzanacaklard. Akam oluyordu ve mahalle tan vaktinden bu yana ller ayini iin alan anlarn i karartc sesleri iinde canlln srdryordu. ler43 leyen alay grmek iin sabrszlk iinde bekliyorlard cenaze alay Meydana, sa taraftan, Via del Babuino Caddesi'nden geliyor olmahy- l di. Vefat eden kadn, yz metre tede, sedef kakma ustas Francesco j| Magnessi'nin sahibi olduu, via dei Greci Caddesi'nin kesinde yer alan drt katl u beyaz evde oturuyordu. lm bu kapy on ylda tam kez almt. stnde antik tragedya mask -alayan ve kt haberci bir yz- ve bronzdan bir eki tokma olan st yuvarlak kapy... Augustine Manastr'nn duvar boyunca ilerleyen konvoy sonun-1 da meydana kmt. anlar hl alyordu; bouk bir titreimle, kesik kesik; lavanta dvenlerin toka seslerinin bile bastramad bir demir vzlts...
27

Gnn son klar iinde alayn nnde, altn ilemeli beyaz stlk i giymi klavuz, yol ayordu. Ardndan ha taycs geliyordu, deerli J talarla ssl ve Santa Maria del Popolo Kliesi rahiplerinin yalnzca J nemli frsatlarda ortaya kardklar sa figrl gm ha, ge doru sallanyordu. Bir ressamn, len karsna bylesine grkemli ve zen-gin bir treni yaptrabilmesi grlm ey deildi. Kimse byle bir e- ] yi hayal bile edemezdi. Onun iin, Ottaviano Montonis'in kz, Romal, uxorHoratii Gen-1 tileschi pittoris, Prudenzia iin, yedinci doumunu yaptktan sonra otuzunda hayata gzlerini yuman bu kadn iin, Orazio, prens ailelerine zg bir tren sipari etmiti. Sabahn erken vakti alnan bu an- J lar acaba ona kaa patlyordu? Btn mahalle bunun hesabn kitabn j yapyordu. Peki arapl ekmek taycsna ne kadar demiti? Ressam J meslektalarn temsilen gelenlere ve rahiplere ne kadar verilmiti?; Sonra papaz yardmclar ile kutsal eya tayclarna, yre kilisesi papazlarna? ok sevilen ve kendisine iyi bir drahoma brakacak olan ka-1 dma yaplan bu cenaze treni tam tersine onu tam takr brakm ola-1 bilirdi. ,. , . ., , Yerel idareyle her tr uyumazlktan kanmak amacyla, papazlar, kiliselerinin kapsna, verdikleri farkl hizmetlerin bedelini gsteren fiyat listesi asmlard. Ondan ne ilenmise demiti Orazio Gen tileschi; hatta bileklerinin gcyle yaamayan sekin beylerin oturmas iin ayrlan yirmi ktn parasn bile demiti. Bylesi bir borcu demek iin ne kadar tablo, fresk ya da madalyon yapmak zorunda kalrd, artk Tanr bilir! Kars kilisenin kutsamalar olmadan gitseydi, tren de doal olarak daha ucuza patlard. Belki de Popolo Kilisesi dndan, birka metre tesinden, kafirler, din deitirmi olanlar, mezhep sapknlar, Yahudiler ve Aurelien surlar dibine karmakark tktrlan "ahlaksz fahieler" arasndan geerek gidecekti. Roma'da mezarlk denebilecek yer yalnzca uzun Torto suru boyunca vard. Halk, gelenee uyarak, Hristiyanlar krp geirmi olan byk
28

"ykc" kiilerden olan Ne-ron'un mezarn koymutu oraya. eytanlarn ve sadakatsiz kadnlarn meknyd oras... Prudenzia gnah karm; kudas ayininden gemi ve son olarak kutsal ya srnmt. Ruhunun esenlie ermesi iin, on ayin duas okunacakt. Orazio'nun sevgili eine sunamad iki fazladan lks i kalyordu geriye: bir tabut ve kilisede bir mezar ta. Orazio'nun, kendisine kyasla daha yksek bir snftan gelmekte olduu sonucuna vard merhum kars, kardinalin ok saydaki katiplerinden -papalk dairesindeki Cosimo Quorli'nin meslektannen kk kzyd. Evlendiklerinde on yedi yandayd, Orazio ise otuz. eyiz olarak ne bir altn ne de bir tek mobilya getiriyordu. Ama kocasn ileride, en gl mesenlerin, "mteri" makamna oturtacaklar bir dizi ilikiler ve koruyucular ebekesi getiriyordu drahoma olarak. Evlilik anlamas zerinde tartrlarken, Cosimo bu noktay Orazio'nun huzurunda iyice bir vurgulamt. Prudenzia Montonis'in ebeveynleri byk ailelerin olanaklarndan yarar salamaktaydlar. 44 Gentileschi'lerin ocuklarnn altsna da srasyla vaftiz bababal eden sekin tabakadan kiilerin toplumsal konumu, Quorli'nin kantlamalarna parlak bir rnek oluturuyordu. Daha geen yl, burada, Maria del Popolo'nun vaftiz blmnde, Orazio ile Prudenzia'nn son erkek ocuu, akrabalar olan, gelecein Paduva piskoposu, imdinin Venedik Dk'nn kucanda tutulmaktayd. Doruyu sylemek gerekirse, bu yksek rtbeli papaz, trende, katibi Francesco Cavazzi tarafndan temsil edilmiti. te bugn de ayn ekilde, Orazio Gentilesc-hi'nin nl i ortaklan -Altepmps, Olgiatti ve Pinelli aileler- cenaze trenine hizmetkrlarn ve bo arabalarn gnderiyorlard. Bu zel giysili hizmetkr ve ssl araba dizisi Orazio'nun meslek yaamnda ok yararl bir i grm oluyordu. Bunun ad prestijdi, zaferdi. Roma ressamlar burada yanlmyorlard. Gentileschi'nin ocuklarndan birinin vaftiz babas Cavalier d'Arpin de, Saint-Luc Akademisi'nden gelen ok sayda
29

temsilci ile birlikte cenaze alayn izliyordu. Yalnz, Caravag-gio ve Giovanni Baglione orada yoktular. Onuru, Orazio'yu bu ynde bir masraftan alkoymutu. Ama zellikle de Prudenzia'ya duyduu sevgi... Bu sevgiyle neler yapmazd ki o! Her ayr kallarnda karsn bir daha grememekten korkard. ok eski bir yap olan Farfa Manastr'nda geirdii son iki k onun iin etin bir deney olmutu; onu mutlu olmakla cezalandran Tanr'nn bir azab. Kk kiliselerde, karanlkta, tahta iskeleler stne tnemi halde, almaktan bitkin, bu ok ar, ok uzun sre isteyen i iin, lanetler savurmutu yukarlara dnp; keilere, agzllkleri ve sabrszlklarndan dolay lanetler okumutu. Onlarn oralara kadar gelip, ayak stnde saatlerce dikilip, yarm yaptlar incelemelerini savuturmu, Tri-omphe de Sainte-Ursule (Sainte-Ursula'nn Zaferi) veya Christ au Mont d'Oliviers, (Oliviers Tepesi'ndeki sa) adl freskleri ardnda brakp, katrn drt nala kaldrarak, Sabins tepelerini devirmi ve Roma'ya, eine komutu.. Prudenzia hayatnn kadn olarak kalacakt. 46 Orazio Gentileschi, gelecek otuz ylda yorulmak nedir bilmeksizin, onun masum, tatl, bakir yzn, cildinin kadifemsi halini, berrak teninin ltsn resmedecektir... Meryem'ler, azizeler, hepsinde, hepsinde de Prudenzia'nn akldan kmayan sevimliliinden, krlganlndan, narinliinden bir eyler olacaktr daima. Orazio'nun tm iyilii, tm neesi onunla birlikte kayplara karm oluyordu. Kk Cerasi Kilisesi nnde bir yere, sol yandaki ahnda, Prudenzia Gentileschi'nin ls konmutu. ller duas okunmutu. lnn yatt yerin baucundaki yirmi byk mumun son kez yzn yalyordu. Gzleri kapalyd ve ba omuzuna dmt. Hafife aralanm dudaklaryla, uykuda gibiydi. Henz lohusayken ldnden, hala i olan karn zerinde duran elleri, bebeinin cesedini de kucanda tutmaktayd. ocuun kundak bezleri, kefenin etek ular, yeil kadife giysisi zerinde beyaz lekeler oluturuyordu. ok ar plili eteklii baldrlar stne ylyor ve
30

dizlerini sarmalyordu. Ayaklar plakt. Ayakkablarn ve uzun salarn ayin boyunca rtm olan ince kuma barts oktan l gmclerin eline gemiti bile. Geleneklere gre, btn kadn ss eyalar onlara verilirdi. l gmclerden tahta itin bir iki adm tesinde, kazk akyorlard; siyah beyaz demede, gl biimli karo ta kaldrmak iin kaldra grevi yapacakt. stlerinde ikier delii olan bu saysz karo ta, ortak tek byk bir ukura alyordu. Santa-Maria del Popolo Kilisesi 'nin bodrumunda byle daha on be kadar mezar odas bulunmaktayd. Tabutla ya da tabutsuz, yre kilisesine bal birok kuak st ste ylm oluyordu bylece. En son anlard bunlar, ne ocuklar ne de kadnlar katlrd buna; korkup baylacaklarndan endie edilirdi; l gmcler ta kaldrdklarnda hava solunmaz hale gelirdi; pis bir koku basard kiliseyi. Rahipler, rahip yardmclar, kilise papazlar ekilmilerdi. lnn banda sadece drt kii duruyordu: bir din adam, ayakta duran iki er47 kek ve dizst dua eden bir kz ocuu. Artemisia annesine, son istirahatghna kadar elik etme iznini nasl koparabilmiti? Yere kapanm halde de olsa, yine de byk, yana gre ok iri gzkyordu. Bedeni ekillenmi, yz izgileri belirgin hatlarna kavumutu. Yznn yuvarlakl, dudaklarndaki ehvet, bakndaki youn karart artk hi deimeyecekti. Hatlar kukusuz daha da yuvar-laklaacak ve gen kz daha da byyecekti. Ama, daha imdiden fazlasyla diiydi; on yana basmak zereydi, yakn bir zamanda onu evlendirmek gerekecekti. Aile dostu Cosimo Quorli byle dnyordu; Gentileschi iftiyle yaknl -zaten on yl nce onlar o evlendirmiti- dul adamn ve yetim kzn yan bandaki varln aklyordu. Orazio gibi ksa boylu, ama daha iman ve sakall olan Quorli, ban ne eik tutuyordu. Mumlarn nda kafas parlyordu.
31

Artemisia'ya stten bakacak ekilde, ama biraz gerisinde durmu, ok gen olan kzn umutsuzluk iindeki profilini inceliyordu Quorli. Ban rten earp kayp omuzlarna ylmt. ne eilmi bu plak boyuna, yumuack soluk enseye, oradaki dank sa tutamlarna yu-tacakm gibi bakyordu... Yanann eimi, orada snen k, yar karanlkta ular belirgin minik gsleri. Daha iyi grmek iin Quorli ona yaklat. Aln ak ve dzd. Dmdz kalar ve badem gzleri vard. Gzkapaklar uzun kirpikler altnda akaklara doru ekik duruyordu. Ama yznn alt ksm -alna kyasla- bask gzkyordu. Aza ok yakn olan yuvarlak enesi stnde Quorli'nin fark ede-miyecei bir gamze yer alyordu. Artemisia onun baktn anlaynca ban iyice nne edi. Dua eden bu siluetin arkasnda duran sekiz byk mum, babasnn rakipleri olan, Caravaggio ve Carrache'n tablolarn aydnlatmaktayd, Kilisenin dip ksmnda, en arkada, krmz mantosunu ve kollarn iki ; yana am Meryem; mezarndan km da Prudenzia'nn ruhunu pe- | 48 si sra srklyor gibiydi. Birden, din adam lye doru gitti. l gmclerin elindeki srklar fark etmiti. Kk kilise ile merkez ahmn birletii kedeki ta kaldrmlard; ta srk ucunda iki yana sallanyordu. Berbat bir rme kokusu genizlerini yakt. Orazio ve Cosimo birbirlerine baktlar: Prudenzia'ya veda etme zaman gelmiti... Ama Gentileschi'nin bakndaki, yz ifadesindeki bir eyler Cosimo'yu geri ekilmeye zorlad. apraz ahn geerek yan kapdan svt. Evlenmelerinden nce ne gibi bir rol oynamt Cosimo, Prudenzia'nn yazgs stnde? Orazio imdiye kadar bunu kendi kendisine sormamt hi. Ne kadar az miktarda olursa olsun, Cosimo bu gen kza ne diye kendi gelirlerinden eyiz paras vermiti ki? Hangi nedenle Prudenzia'nn babas -paras ve dostlar olan bir kardinal ktibi olarak- kzn serveti olmayan birine, kendi bilek gcyle alan bir ressama vermiti? . Cosimo yant duymak
32

isteyen merakllara ekinmeden sylyordu: Evet bizzat kendisi, kzn rzna geerek, namusunu lekelemi, onu kirletmiti. Yapmacksz, ama kskan biri olan Gentileschi'nin, iae astsubay yardmcsnn yayd sylentilerden hi haberi olmad. Hayatn, kendisine tatl bir hayat ve sevgi veren bir kadnla birletirme koullan zerinde fazlaca sorgulama durumu, onu sadece umutsuzlua drebilirdi olsa olsa. O da bu durumda, ne yapacan bilmeksizin, bilind bir tavrla bu konuyu hi aklndan geirmemeyi yelemiti. Bu gerek krlk, bu her eyi bastrma ve saklama yetenei ou davranlarnda etkili oluyordu. Ama bilmezlikten gelmeyi yeledii bir konuyu onun gzne sokmaya alann vay haline: Durumun gerek-lilii karsnda, ba kaldr, kefettii ey karsndaki patlamas, fkesinin ve hncnn ls, her zaman kakt..! Orazio'nun gcn, iddetini bilen Cosimo Quorli, bbrlenmelerini, arkadan konumalarn -veya sulamalarn- arkadann kulana gitmeyecei yerlerde yapmaya ok zen gsteriyordu. Ama dorusu bu ya, ok bbrleni49 yordu Cosimo Quorli... Durmakszn Roma'nn btn bakire kzlarn bozduunu ne sryorduysa, bunun nedeni, kadnlarn yannda onun kiiliinde, bundan daha baarl ve skseli olan baka bir zellii olmamasyd. Bunun dnda, arzuda srar etme, kuku yokluu, zgven eksiklii, btn bunlar onu aalamalara kar duyarsz, alay edilmelere kar aldrmaz, her tr geri evrilmeye kar sar yapyordu. Quorli, kapdan kovulunca pencereden giren insanlardand. Bu inad onun meslek yaamndaki baarsn aklamaktayd; bu ynyle, ne koruyucusu VIII. Clement'n lm, ne de bunu izleyen teki iki papann seimi, bu kararl inad tehlikeye sokmamtr. Papann "birinci iae astsubay" rtbesine yenice getirilen Quorli, yirmi yldan beri papalk dairesinin tm menkul mallaryla ilgilenmekteydi. Mobilyalarn satn alnmas, kaplardan, kap perdelerinden, hallardan en ufak eyaya kadar her eyin bakm ve
33

onarm -dinsel eya dnda- Quirinal ve Vatikan saraylarnda onun sorumluluu altndayd. Grevi ona sanatlar zerinde ok byk bir g ve yetki salyordu. Bir duvar kaplamas -ve demesi- bir saat ibresinin dzeltimi, bir erevenin onarlmas ileri ona balyd. Nakkalar, ilemeciler, kakmaclar, mermer iileri onun gzne girmek, tercih edilmek iin didiniyorlard. Ressamlara gelince, Cosimo Quorli, onlar, bir tavan freski iin veya bir galerinin dekorasyonu iin Aziz Peder Papa Hazretlerine, yeenlerine, zengin papaz evresine tavsiye ediyor ya da etmiyordu. Bu grev ona bir yandan birok kar salamaktayd. Ne oduna ne tuza, ne yaa ne araba para veriyordu. Papann hediyesi oluveriyordu bunlar. Bu gn Cosimo Quorli tarn krk yandayd ve Borgo'da drt evi ve Trevi Mahallesi'nde sanatlara kiralad birok dkkn vard. 1600 ylna varmadan, tam bundan be yl nce nce evlenmi olduu gen ve yumuak bal kars Clementia Romoli, ikibin ecu'den ve menkul mallardan oluan ykl bir eyiz getirmiti. Gentileschi'nin tersine, o 50 gzel bir evlilik yapmt. Kzn Clarisse Manastn'na vermiti, iki olunu da devlet ilerine hazrlyordu; ilk olu Saint-Pierre Kilisesi'nin yaknnda bulunan ve Papa'nn ailesi ve evresinden "insanlarn" istira-hatgh olan Santa Marta Kilisesi'nde gmlyd. Quorli ad mermere kazlm halde sonsuza dek orada kalacakt. Bu, Gentileschi'nin isteyebileceinden ok daha fazlasyd. Prudenzia'nn cesedi, bir mumya gibi bembeyaz; onu birazdan mezara brakacak halatlarn ucunda salnyordu. Demenin tam ortasnda az ak ukura doru ar ar, derinliklere iniyordu. Prudenzia orada daha nce kaybettii, biri alt, br iki yanda len ocuklaryla birlikte sonsuz istirahate ekilmi olacakt. Her ikisinin de ad Giovanni Battista idi ve buraya 1601 ve 1603 yllarnda gmlmlerdi. Birde u son ocuu vard: Kundaklanp karnnn stndeki kefenine konan bebek.
34

Artemisia, mezar ukurunun banda, mutluluun o ar iniini -sabit baklarla neredeyse hayal gibi- dikkatle izliyordu. Prudenzia, onun iin de sonsuza dein sevgi, efkat gibi dnyada insanca olan her eyin somutlam bir rneidir. Ve bu ks varln ans, ana sevgisine duyulan zlem, gen kz Orazio'nun kollarndan hzla uzaklatracaktr; artk ona smsk sarlmay bilemeyecek bir babadr Orazio. Orazio kzn kendisine ylesine yakn bilmiti ki, btn o gemi yllar boyu, kzn baka balan da olduunu ve -ana sevgisi, karde sevgisi gibi- kendinden baka birine balanabileceini aklna bile getirmemiti. imdi snrsz acs iindeyken, bu yasn kzn da ne denli acmaszca vurmu olduunu hesaplayamyordu Artemisia da ayn babas gibi 8 Temmuz'da, ama ondan otuz yl sonra dnyaya gelmiti. Adn, babasnn onun iin ayarlad, Roma aristokrasisinden gelen vaftiz annesi Artemisia Capizucci semiti. Bebei San Lorenzo in Lucina'daki vaftiz kurnasna kadar tayan adam ' 51 'i Floransa ve Venedik'te papann bykeliliini yapmt. Kk kz l hayata bylece balam oldu. 1605 ylnn 12 Haziran'nda, Paskalya- ! dan sonraki ikinci pazar, o yrenin btn kk kzlaryla Saint-Jean;; de Latran Kilisesi'nde Hristiyanla ilk gei trenini yapmt. Vaftiz | babasnn seimi, kutsama ii iin, ocuun yazgsnda ok nemli, vaf- l tizden daha da nemli bir zellik gsteriyordu. d: Vincenzo Carelet- f ti idi. Orazio'nun ressam olan teki iki erkek kardeine ok bal, Pi;!
35

sa'l bir soyluydu. Chapeletti, zellikle de o sralar Pisa'nn Floransa ve i; Cenova'nn kubbelerinde almakta olan Aurelio'ya daha bir yakn ;; gzkyordu. !j eyrek yzyl nce, yani 1575'te babalar -harika mcevher ile]>: mecisi- Giovan Battista Lomi'nin lmyle ayn Aurelio, ailenin en | by olarak Orazio takmnn hepsini Pisa'dan Roma'ya gtrd. Bi- ^ ri yirmi, br on yanda iki erkek birlikte renim grdler, ayn j: atlyelere gittiler, ayn rak odasn paylatlar. lki Pisa'ya dnecekti, ikincisi ise Roma'da kalacakt. Daylar Francesco Gentileschi Saint-Ange atosu'nda ok gzde V; olan muhafz subay grevindeydi; yeenini ie ald, Orazio Lomi kari- : yer olarak anne tarafnn saygn gcnden yararlanmay yeledi. O ; gnden sonra da onu herkes Orazio Gentileschi diye tanr oldu. Ailenin btn bireyleri "Lomi" ya da "Gentileschi" olsun; Pisa'daya da Roma'da, Cenova'da veya Floransa'da olsun, hepsi de resim iin yayor ve geimlerini resimden kazanyorlard! Mealeyi, soyu srdrecek bakalarna devretme zaman gelmiti. Aurelio'un ocuu yoktu. ! Kardei Orazio'un oullarna gveniyordu. Ama Tanr nce bir kz ocuu vermekle balamt Orazio Gentileschi'ye. Daha be yandayken, Artemisia, babasnn toprak boyalar- 1 n ezer, renkleri elde eder, tuvalleri hazrlar ve verniini kaynatrd, Grazio'nun btn rencilerini kskandracak biimde ilk derslerini :; 52 ' '
36

bizzat ondan alyordu. Kardei Francesco onayetiemiyordu. Artemisia tekilerden daha eline abuk, daha dikkatli, daha yetenekliydi. Ama bir kzd o. Yaknda ya Tanr'nn emrine, ya da bir koca-yaverilmesi ve ksa zamanda konumunun belirlenmesi gereken bir kz. Annesinin lmyle drahomasz, eyizsiz kalan bir kz. Yoksul ve yalnz biri. Prudenzia'nn cesedi gzden kaybolmutu. l gmcler halatlarn toplam, mezara kapak grevi gren gl biimli karo ta kapatmlard. anlar susmutu, mezler erimi balmumlarn topluyor ve mumlar sndrmeye alyorlard. Kiliseler, heykeller, tablolar, hepsi, hepsi karanla karyordu. Orazio ile Artemisia kilisenin nne birlikte ktlar. Popolo Mahallesi'nde lavanta satan kadnlar, baba-kz, ikisinin birlikte yan yana meydan geip dikili taa, oradan emeye varmalarn izlemeye alktlar: ki kara siluet, ufak tefek, ayn boyda ve el ele tutumu iki siluet. ki ocuk gibi; ya da iki k. Bu son kezdi. Bu yolu daha nce de yllarca birlikte tepmilerdi. Artemisia'nn doumundan sonra; arkadalarnn sertliini pek iyi bildikleri bu adam, yumuak bir tavrla kznn beii stne eilmiti, kendisine benzemeyen -sevgili ei Prudenza'ya da bsbtn benzemeyen- ama onu ta yreinden duygulandryorsa zayflklar ve masumiyet onu nasl duygulandrrysa- bu kk varl kucana almt. Onlar birbirine balayan ilk ba Orazio'nun o ilk bakyla m olumutu acaba? Minik kz babasnn baparman avucuna alm, bir daha brakmamt. ki yana kadar, nereye giderse onu da gtren babasnn omuzlarna tnemi halde, Roma'nn btn sokaklarn dolaacakt bylece. Orazio Gentileschi'nin glgesi olan bu clz kz, kalabalk ortasnda byyordu. Hep birlikte grlyorlard: ki bal bir beden, iki farkl 53 bakl bir kafa. ylesine doal, ylesine gl bu duyguyu kzn her zaman yan banda grmek istemeye dek gtren Orazio'da bu sevgiyi neye
37

balamak; acaba, ok taktir ettii bir ailenin kzyla biraz ge yapt evlilikten doan ilk ocuk olmasna m? teki bebeklerin -bu kez erkek ocuklaryd- dnyaya gelmesi Artemisia'y babasnn yreindeki tahtndan in-dirememitir. Yrmeyi rendii an, onu antiyelerin iskelelerine gtrmt; rkek admlarla yryen kk kz, babasnn paasna yaprd. Buraya Santa Maria del Popolo' ya da sk sk getirmiti onu; ayn ekilde, Orazio'nun byk resim ender olarak ve ta yrekten beenen biriydi- diye deerlendirdikleriyle ili dl olabilecei yerlere de gtrmt. O btn zamann kzna "grmeyi" retmekle geirirdi. Eski byk ustalarn -Raffaello- mozaiklerini ve ada iki byk sanatnn -Annibal Carrache ve Carravaggio'nuntuvallerini gsterirdi ona. "Bak onlara, iyi bak! Hepsine bak!.. Carrache'n yapt Havariler'e iyi bak... Raffaello'yu ylesine iyi incelemi ki, figrlerinin hepsi de dosdoru Transfiguration'' dan km gibi. San Pietro in Montorio'da grdmz tabloyu hatrlyor musun?.." Kk kzn gzleri, kutsal tarihin kiilerinden sevgili babasnn yzne evrilirdi. Baklarnda uyarlm bir istek parlard. Dikkatle ve agzllkle, babasn cangnlden dinlerdi. Onun, yreindeki en sevdii eyi, gizini bildii, anlalmas zor eylere onu da ynelterek, kendisiyle paylamak istediini anlard. Orazio'nun sonu gelmeyen konumalarn kendisine duyduu gven ve sevginin bir belirtisi olarak alrd. Babaya gelince, kznn her szc, her grnty anmsa-yamayacandan ok emindi. Ama varsn hepsini anlamasn, hi nemi yoktu! Orazio onun zeksna deil, duyularna sesleniyordu: ocuunda gzelliklerden anlayan yn uyandrmaya almaktan daha 54 ok holand baka bir ey yoktu. "...u sadaki, Meryem'in kolunun altnda duran kii, Michelangelo'nun bir havarisini artrmyor mu?" diyordu. "Bak k nasl da eit dm buraya da... Yakla. Gryor musun? Hatta
38

yatak bile kaygan, dmdz grnyor... Hibir pot veya boya birikintisi yok... Caravaggio'da olduu gibi..." Bir an dnceli halde duraksyor, sonra soldaki tabloya geiyordu. "Ama bu CaravaggioL Saint; Pierre'in armhnda dikeldiini grebiliyor musun? Nereden? Bedenin st ksmnn ksa tutulmasndan; kolunun apraz ynde yana alndan... Cara-vaggio, ne olursa olsun desen almas yapmaz: Domuz herif, hibir eyi karelere alp bytmez! Olduu gibi beze,boyalara dker... Bizden yzn gizleyen u cellatn kna bak: Her ey ne kadar da doru! Tek bir perspektif hatas yok! Kompozisyonlarnda bylesi bir dengeye nasl ulayor bu pis herif?Desen,, k, renk, ben, ben hepsini istiyorum! Raffaello'yu istiyorum, Michelangelo'u istiyorum, Carrache', Caravag-gio'yu istiyorum... Ben -sen ve ben- diye dzeltiyordu, baka hibir ekole ait olmayacaz. Kendimizi niye snrlayalm ki? Orazio'nun sylemedii ey, hayatnn en byk estetik okunu Caravaggio'ya ve onun yeniliki ve devrimci vizyonuna borlu olduudur. Bu gne gelinceye kadar, Gentilechi'nin meslek yaam skntl bir yryle, el yordamyla ulat bulularda ve aclarla, artmacalarla dolu bir arayla, ani ve keskin dnlerle, zorlu ve uzun bir yolculuk gibi gemiti. O, bu aray, yllarca, inatla, cokuyla izlemiti. Bakasna olmad gibi, Orazio'nun kendisine de acmas yoktu. Rakiplerinden bazlarnn elde ettii kolay baar, hi de kskanlk gsterisi olmayan fke nbetlerine atyordu onu. Ama, bu konuda Orazio uzlamaya hi yanamazd. Ortalama bir i karmak onu korkutuyordu ve kendini buna kaptrma korkusu ise hemen her tr kendini ama abalamasna iteliyordu onu. Bu gn krk iki yandayd ve korkularnn ounu geride brakmt. Kendisini fazlasyla yeterli gryordu. Yetenei olgun ana ulayordu. O kadar ok alyordu ki, raklar hizmetinde ancak alt ay dayanabiliyorlard. Onlar skp suyunu karyor, onlardan imknsz istiyordu. Mkemmeli aray almas onu dnyadan uzaklatryordu. te yandan Orazio yalnzla gelemiyordu:
39

ocuklarnn, en kk olunun bile, yan banda, atlyede olmasnda srar ediyordu. Onlar gereksiniyordu; hepsini birden gereksiniyordu. O yaptnda alrken, kendisine yardmc olmalarn istiyordu. Kznda, istediklerine karlk veren yeteneklerin olduunu kefettiinden beri bir daha peini brakmamt. Cmert yrekli stat, afaktan gnbatmna kadar btn bildiini ona aktarmaya abalard. Yine de yeterince bilgi almamasndan korkar ve eitiminde hi boluk brakmazd. - Palette, yala inceltilmi boya maddeleri nasl bir dzen, idilde yerletirilmelidir? diye sorard daha kz gzn atnda. . , - Ak renkler baparmaa yakn, koyu renkler alt ksma. - Ka tane saf renk vardr? - En fazla dokuz... stbe beyaz, diye baryordu ocukcaz orbasnn nnde, toprak sars, alev krmzs, toprak krmzs... - Boya ii bittii zaman palette kalan yal boya nasl saklanr? -Su iinde. ,,, - Ya stbeci? Kk kz kan koyar, duraksard... Orazio sabrszlk gsterince, kza kardan bakard. Gri gzlerini diker, onu dinler gibi gzkrd. Bu bak Artemisia'yi ylesine etkilerdi ki, dnmeksizin aceleyle cevap verirdi. - Yaiinde. r ',.. .'. - Ya iinde ha! diye grlerdi Orazio. .. ... ,,.,. Bu tr hatalarn ocua pahalya patlad olurdu, ,, . ..,.;.' 56 ' ' - Su iinde... diye aceleyle dzeltirdi. ki kahkaha arasnda, dersi tekrarlatmak iin tekrar batan alrd biraz daha sabrla, en azndan sebatla. Ama, bir kez daha yanlsayd kz, vay haline. Uysal, atlgan Artemisia babasn memnun etmeye alrd. Her eyleri bilen ve kzn yaamndaki tutkusu resime katan, gece gndz kendisiyle ilgilenen bu baba iin snrsz hayranlk besliyordu. O sorard, kz yantlard, o verirdi, kz alrd.
40

Btn bu bu yllar boyunca babayla kznn lgnln frenlemeyi baarabilen kii yalnzca Prudenzia idi. Akam olunca her ikisi de yorgunluktan tkenmi ve kendilerinden honutsuz halde ortaya karlard. Prudenzia'nn yumuak ball, gerei yakalamadaki duyarll, bu korkuyu, onlarda hi eksik olmayan bu skntl hali sakinletiri-yordu. Evet, acl bir biimde, derinden mutluydular. Resim ve ak yaamn iki lgn serveni, Orazio her ikisini de ou insann oktan tand veya uzlat veya en azndan kabullendii yata, genliin verdii heyecanla yaamt. ou sanatlar gibi, evleninceye kadar, yalnzca mahallenin kibar orospularyla arkadalk etmiti. Gnah karm -Prudenzia ile karlamadan nce- kadnlara tam bir aalama ile baktm sylemiti. Evlilik yaamndaki tatl hava, btn duygularn altst etmi ve onu derhal lekesiz, kusursuz kadnla tapmaya, Meryem'i, anal ve safl yceltmeye gtrmt. Karsn yitirdikten sonra, Orazio bu kadn ve sevgi imgesinden vazgemiyor, ama eski nyarglarna da yeniden dnm oluyordu. Onun lmn kendisine yaplan bir ihanet ve kallelik gibi gryordu. Bir zamanlar, o on alt yandayken -Artemisia'nn bu gnk ya-annesinin onu terk etmesi gibi, Prudenzia da onu terk ediyordu. Btn teki kadnlar gibi terk ediyordu. Bu noktada, Orazio yatlarnn . . ' . . 57 inandklar eyleri paylamaktayd ve eski dostunun, orta Cosimo ] Quorli'nin akalarndan zevk almaya balyordu... Kadn terk ederdi, l yeter ki, erkek tehlikeyi sezip en ufak nlem almasn... Kk kzn hep elinin altnda olmas, kaydettii ilerlemelerin ona j verdii mutluluk, kzn ona yapt yardm, onu kadn cinsinden geler biri gibi alglamasn engellemiti. Btn bildiklerini kzna aktaryofj du. Kzlarn yazgsnn babalarn bir koca iin veya bir manastra panmak iin terk etmek olduunu dnmeksizin, ona gizlerini teli tek aklyordu. Ta ki Prudenzia'nn u tmcesini, lm yatandayke bir fsltyla syledii eyleri duyana kadar:
41

- Bizim Artemisia'ya bak... imdiden bir kadn oldu, onu abuk ev-,] lendir, yoksa kim bilir bana neler gelecek. Prudenzia gemiindeki ac olay m dnyordu? Kendi bana ge-J lenlerin, onun da bana geleceinden mi korkuyordu? Cenaze topraa verildikten sonra, dnte gen kz elini babasnr avucu iine yavaa kaydrmt. Uzun sredir bu kadar yakn olmam lard. Del Babuino Caddesi'nin kesindeyken buz gibi incecik bir ya|| mur iselemeye balamt. Cosimo Quorli de onlara yetimiti. Artemisia'nn bak, sinirli oluu, sabrszl her iki erkein de g-1 znden kat. Ne zaman ki Cosimo onun elini eline almaya kalknca,! her ikisini birden orada brakp kamt kzcaz. Cosimo Quorli:'] ocukluundan beri ondan nefret ederdi Artemisia. Prudenzia'nn f onca sitemi yenmeye yetmemiti bu irenme duygusunu. - Prudenzia'sz, diye mrldand Cosimo, bu kzla nasl baa karsn sen? Orazio yant vermedi. nnde hzl giden gen kza bakyordu. Artemisia'nn onun elini brakmas, bu.kadar abuk ve ani terk etmesi onu, hele sevgiye ve ra-;! hatlamaya bunca gereksinim duyduu bir anda fazlasyla yaralyordu. 58 Mezarn nndeki halini bir daha gz nne getiriyordu. Dua etmekten bitkin halde, hibir ey demeden ylece duruyordu. Hkrsa, inlese, alasa, baba olarak hemen ona sarlrd. Birbirlerini pekl teselli edebilirlerdi. zntyle ve biraz da gcenmi olan Orazio, Artemisia'y Prudenzia ile karlatryordu. Tek bir hareket, tek bir szck, acma belirten bir ey yoktu onda: Sert grnml Artemisia, yaamnda karlat en byk ac gibi alglad bu felaket karsnda dilsiz ve sessizdi. Annesinden, sevebildii o tek kadndan, ne merhamet, ne
42

uysallk, ne alakgnlllk kalmt, diye dnyordu fke ve ac iinde. - Onu yola getirmen gerekecek, diye bilgi bir biimde konutu Cosimo. Roma'ya sis kmt. Souk, mat, slak sis atlara bastrm, duvarlara, kaplara dayanmt. Sokaklarda gece karanlnda surda burda, insan artan soluk ltlar belirip gidiyordu. Del Babuino Caddesi'nden eve doru tek bana karken, Artemisia alyordu. Ne yamuru, ne gz yalarn hissetmekteydi. Dipsiz, sonsuz bir sknt vard yalnzca... u Cosimo Quorli asla evlerine ayak atamayacakt! Artemisia buna dikkat edecekti elbette. Neredeyse on yandayd. Bundan byle de ev'mpadrona di casa'*s oydu, erkeklerle dolu bu evde tek kadnd, erkek kardeleri iin anann yerini tutan biri; en kkleri henz iki yandayd ve babasna arkada olacakt. Ressamlar Mahallesi'nde kadn cinsinden tekgarzone** oydu. *padrona di casa: Evin patronu. **garzone: Erkek ocuk. 59 Margutta Soka Orazio Gentileschi'nin Atlyesi Be Yl Sonra, 1610 Yl Aralk Ay -Artemisia, pi kurusu, ok pis kokuyorsun, ta buradan alyorum kokunu! diye haykrd Orazio atlyenin te ucundan. Bir an iin, gz dnm halde, oradan uzaklaan on yedi yandaki kznn tuvalini incelemek iin resim sehpas nnde diz kmt. Hmla deil, zenle, hatta uysalca elini resimdeki ilk kat boya stnde; gkyznn mavisindeki kaln boya tabakasnn zerinde; resimdeki ahsiyetin stne gelen yerdeki renklerde dolatryordu. ki adamn henz bitirilmemi siluetini parmaklaryla izliyordu. Kompozisyonun tam tepe noktasnda birleen balarn henz bitirilmemi almas zerinde dolatryordu parman. Kel bir kafada, eneyi sarmalayan ince halkavi sakalda, ele geirmek iin can attklar kadna, sessiz durmasn buyuran "ihtiyarlardan birinin,
43

Orazio'nun kendi parmana tpatp benzeyen yukar kalkm parman belirleyen izgilerde gezdiriyordu. lk planda, "Suzanne" onlarn bu atlmn saj vuturuyor ve ban te yana eviriyordu. Baldrlar, karn, gs i sayordu: Teni, baklar ve eller altnda adeta capcanl sergilenmekte di. Orazio'nun eli belli belirsiz dokunularla cildinin kvrmlarnda izgileri izliyor, Artemisia'nn tamamen plak olarak kendi grntsn verdii u "Suzanne"m koltuk altna hafiften deip geiyordu. - Senin u berbat kokun, her yerde, ta desenlerime kadar her yerde! Aslnda oda, pis keten ya, kola, terebentin ve vernik kokuyordu. Odann yar karanlnda, iki rak, havanlarn zerine eilmi, stleri balan yrtk prtk, srtarak, ha bire tokma, vura vura boya tozlarn ezmekteydiler. Alev krmzs iin beyaz mermerden, lapis laciverdi iin krmz somaki mermerden havanellerini, karlkl, srasyla -bir o bir teki olmak zere- indiriyorlard. Bouk, dzenli bir kalbin at gibi sancyla saplanan gmk sesler. Domuz yana bandrlm kt panoyla rtelenen gn , odadaki tek pencereden giriyor ve hazrlanan boyalar szmekte kullanmak iin, keten bezinden bakla keserek paralar karan yedi yandaki yumurcak, Marco Gentileschi'nin plak bacaklar arasnda, deme zerinde byke bir sar k birikintisi oluturuyordu. Boya kavanozlar, toz boyalar, kaplar, leenler, taslar, imbik kaplar ve eri boyunlu cam kaplaryla bu yer, bir ressamnkinden ok bir simyacnn atlyesine benziyordu. Hatta, kuma ynlar, krmz kadife rtler, beyaz dokumlu amarlar; ksacas, salonun arka tarafndaki sehpalarda yl duran sanat aksesuarlar, kei giysileri, kocaman melek kanatlan, din uruna lenlerin stnde ikence grdkleri tekerler, l kafalar, bu korkulu yerin gizemli havasna, biraz bunaltc gerekst bir hava katyordu. Bir mangaldan siyah kaln bir duman ttyordu ve bunu ekecek hibir baca yoktu. On be yalarnda bir erkek ocuk, evin byk olu Francesco, dibi kurunlu, kzl renkli bir toprak kaptaki, altn gibi
44

ltlar saan yan ban bekliyordu; elinde tuttuu uzun bir ku ty ile bunu ar ar kartryordu. Ama birden elindeki ty ttslenmi tavuk kokular yayarak tutuup yand; bu btn ilemlerin yeni batan yaplacann gstergesiydi; istenilen renk60 61 leri verecek olan yan znden yeterince ayrmadn gsteriyordu. Francesco ikinci kez, bir daha, ya scak sudan geirmek; byke bir cam kapta birka dakika sallamak ve svnn iki kma ayrlmasn sonra da suyun dibine pisliklerin kmesini beklemek; ya suyun iinden almak, ya bir kez daha souk suyla ykadktan sonra, ierisine tebeir tozu, sonra kum, daha sonra birka ekmek krnts atmak ve bu elemanlarn, ortaya kan pislikleri emmesini beklemek; sonra kartrmak, pelikller olumasn diye yine sallamak ve soluk bir renk alp da oksijeni iine ekmesini beklemek zorunda kalacakt. Eer ty yanma-sayd, Francesco, bu "yandan arnm" ya kardeinin kestii keten bezlerden szecekti. te ancak o zaman, raklar tarafndan hazrlanm toz boyalan bu mamuln iine katabilirdi. En azndan bazlarn. nk baz pigmentler yada deil suda erirdi, kimisi de yumurta sarsnda, st bebei idrarnda, daha nice uzun karmak daha bilgie hazrlanm karmlar iinde erirdi. - u orospunun kokusu genzimizi yakt, dedi ayaa kalkarken Orazio. Tenimize yapt be, hey Artemisia, yap yap bir koku salyorsun bize! - Babacm, sen de beni evlendir! Evlendir o halde ne bekliyorsun? Elinde frasyla, lo mekndan kageldi. Uzun boylu, balk etinde, baklarnda sorgulayan bir eda, a, isyankr dudaklaryla Artemisia, on yedi yanda ve annesinin defnedildii gnn akam, Cosimo Quorli'nin ta o zamanlar syledii gibi gzellikle ilgili btn vaatleri yerine getirmi gzel bir gen kz olmutu. Bakr kzlna alan ok gr salarn rastgele arkada topluyor, ama ne yaparsa yapsn yine de, alnna ve
45

akaklarna bukleler halinde dklyordu. Teninin tazelii, beden hatlarnn yuvarlakl -omuzlar, gelikin kalalar- sanki bir genlik mar ve bir tr aka davetti. Eer gelimesindeki dalgalanma onda var olan batan karc gcn, igd62 sel olarak farknda olduunu aka belli ediyorsa da, bu durum onun umurunda bile deildi. zenti yok, yapaylk yok. Sslenme, pslenme ve desen yok. st ba, parmaklan leke iindeydi. Ondaki ekicilik tek bir szckle zetlenebilirdi: doallk. Artemisia'daki doallk, kendisi olu, kukusuz onun en artc cinsel yanyd. Frann sap elinde, tuvaline doru abuk abuk yrrd; bu hareket, gslerini daha da bastryor ve ak yakasdan daha fazla frlam gzkmesine neden oluyordu. Artemisia, bu ekilde tutup elinde sallad uzun fray, gizemli, parlak bir svya daldrd, Orazio'nun paletine almayp ayr bir yerde, sedefli birdeniz kabuu iinde stn yal ktla kapatarak sakl tuttuu bir svyd bu. Bu svdan, kullanlacak rengin iine dorudan kk bir damla kartrmaktan ibaret bu teknii, Orazio ancak baz ten renklerinde saydamsl elde etmek iin kullanrd. Bulunan bu ten berrakl yalnzca ona aitti. Artemisia, henz slak bir resim stnde bu rengi bir kat olarak acilen kullanmak istiyordu. Minik dokunularla, ite Orazio Gentileschi'nin bu prltl pembesini "Suzanne"n meme ularna vuruyordu. - Beni evlendirin, ben sadece ve sadece, Cosimo ve tekileri beni ispiyonlamalar iin grevlendirdiiniz bu evi terk etmek istiyorum!.. Atlye onlarn her gnk tartmalarnn grlt patrtsyla n n nlyordu. Artemisia'nn kardei, iki rak ve onlara modellik eden berber, hepsi de bu ev halini seyretmekteydiler. Tam kuzeye bakan en st katta, tuval yaparken kullanacaklar kenevir balyalan ve akacaklar ereveler iin tahta ve sopalar, tencereler, maltzlar, iskemleler arasnda baba kz, birbirlerine karlkl kfrler yadrarak alrlard.
46

Her ikisi de her eye karn, ayn saplant ierisinde bir arada geirdikleri zamana duyduklar zlemi ve gemiteki uzlama dnemlerinin durmadan yeniden dnp gelen kederini ilerinde barndrmaktaydlar. ... .,',. .,:, ;;'. :.'' : 63 Prudenzia'mn cenaze treninin hemen ertesi gn, Orazio eski alkanlklarna brnmt. Eer bir mahkum gibi alyor, fakat ay- J n hrsla kazandklarn elenceye yatryor, ayn lgn tempoyla da ka- j fay ekiyordu. ; Dald ayak takm iinden, d dnyayla doyumsuz ve kendisinden honutsuz halde irenerek kp geliyordu. Ama en ok bir iki aleminden sonra kompozisyonlar bu kadar dengeli, renkleri daha kl, melekleri uukan oluyor, Meryem'leri bu denli tatl, yumuak ve soylu gzkyordu. Paleti eline almadan nce kendine duyduu fkenin gemesi kouluyla; kendi iledii gnahlarna kar duyduu tiksintiyi en yaknndaki varla, en sevgili yarata, kendisinin bir kopyas l olan kiiye, yani kzna aktarmas kouluyla oluyordu btn bunlar. On be yana kadar; Artemisia, huzuru, bar yalnzca resimde bulan bu adamn bunalm nbetlerini tam anlamyla kabullenmiti. Onun ? istedii her rol stlenerek, onun arkada, onun vicdan, yanda, rencisi ve modeli olmutu. Orazio bkp usanmakszn kznn resmini yapyordu. Her ne kadar onu anlamadn, kznn kendisinin bir uzants olduunu, onda kendini bulduunu sanyor, ancak onun araclyla var olan, duyumsayabilen ve yalnz ve yalnz Orazio'nun kendisi araclyla alan bir teki ben varm gibi gzkyorduysa da, gen kzn umut dolu baknn, iinde beslenen atein ve skntlarnn kzn kendisine zg olduunu bilmekteydi. Artemisia Gentileschi'nin fras altnda kendine ok daha fazla benzemekteydi. zellikle onu sa'nn ayaklar dibinde alglayp yalvaran bir Madelaine gibi tasvir ettiinde, gzel yznn ovalliini, kalarnn dz giden izgisini, enesindeki
47

ukurluu sevgiyle belirleyip resmederken, Artemisia bir Azize Ursula veya bir Azize Cecile gibi oluyordu. Ama ona sorarsanz, Artemisia'nn kendisi, din iin ehit olmaya, lmeye, dorusu hi mi hi istek duymuyordu iinde. Bu gn tam on yedi yandayd ve adm adm mcadele ediyor, yumrua yumruk, tekmeye tekme diyordu. Orazio bu kadnn gecikmi bakaldrsnda, ok sevdii ocuun yumuak ballndan bir iz gremiyordu. Kzndaki bu acelecilik, bu sabrszlk neden ileri geliyordu? Kendisine bu kadar gvenmesinin nedeni neydi? On yl boyunca kzna bir ekil vermiti, on yl boyunca raklarnn iinde daha fray tutup resim yapmadan zevk alp alamayaca, grebildiini, dlediini tuvale dkp dkemiyecei dncesi aklndan bile gemezken o en yetenekli gen olarak yine de kzn semiti. ki kez -evet yalnzca iki kez- onun ressam olaca sezgisi belirdi iinde. Birincisi, Beatrice Cenci'nin infazndan ksa sre nceydi. Artemisia henz on alt yandayd... O gne kadar, Orazio belli bir ama olmakszn gittii her yere kzn da gtrmt, belki de salt bu ocu-.un ona arkadalk etmesinden duyduu zevk iin yapyordu bunu. Ama; onu idam sehpasnn yanna, bile bile gtrd: Artemisia'nn ok yakn bir zamanda bir gn bu "aziz" sahnesini resmedecek yetenekte olduunu gstermek durumunda kalacan ok iyi biliyordu Orazio. Kzndaki yetenei kavrad sabaht. e, onu, kk erkek kardelerini ve btn raklarn atlyeden kovmakla balad. sipari edenlerden gl bir ortak ziyaretine geliyordu. Mterilerini kabul ederken yalnz olmay isterdi. Ama konutuklar sre boyunca, Artemisia'nn kap arkasnda olup onlar dinlediini hissetmiti. Gariptir ama, kz iin konumutu sanki. - Baym, ben canl varlklar, etten ve kandan olumu kiileri, soluk alp veren, kprdayan figrleri resmetmekten yanaym... Ama bu,
48

kompozisyonlarmda deneyi, plastik dokunularmda en iyiyi gzard edeceim anlamna gelmez. / :..<<,; , ">,, ,. : v Kk kz onun kendisine sylemek istedii e^ knfafor iwydu? , , 65 - Ben isterim ki, bir ressam ncelikle doaya gre resim yapan eski ustalara bavurabilsin... Doa her eyden nce gelir, hocalarn en iyisi, ustalarn ustasdr. Eer dikkat ve zenle incelerseniz, sayn baym, Raffaello'nun balarna bunca hayran olan siz de, bir kafada bulunan kntl ksmlarn k allarnn farklln vermeyi baarrsnz... Orazio hzla kapy amt. Kz oradan kamt. Mterisini arabasna kadar gtrdkten sonra, kznn yanna gitti. Artemisia mutfak kapsnn orada dikilmi duruyordu. evresinde spatlalar, baklar, ezme talan, peneler, ksacas Orazio'nun alela- | cele atlyeden karttrd resim malzeme ve aralar vard. teki ressamlar gibi o da bir ressamn mterisinin nnde, el ileri ile uraan bir ii gibi grnmemesi gerektiini biliyordu. Siyahlar giyinmi, ken- J dinden honut bir havada, yznde sayg uyandran ve resmin yalnzca ve yalnzca entelektel bir alma olduunu anlatan bir ifadeyle atlyesini gezdiriyordu. Ama, baarlarnn byk bir blmn dillerinin zerafetine borlu olan rakipleri Giovanni Baglione veya Cavalier d'rpin'in tersine o, kendisinin kaba, silik, can skc ve bir konuyu anlatmada yetersiz olduunu biliyordu. "Kzna doru ilerlerken, bu ikisi var ya, resimden hibir ey anlamamlar! diye homurdanyordu. Bir de antika ok iyi bildiklerini syleyip kafamz iirirler, ama iyi ustalarn konularn canllardan aldklarn unuttular. Heykelleri kopya ederler, eski yaptlar arrlar, ama canm, sanatn iini zn boaltyor bu adamlar! z, yaamn kendisidir!.. Baglione'nin mcevher hrdavatna glerim ben, soylular yanslayan Cavalier d'Arpin'e glerim ben. Bu dnyada ykselmek iin ne kl tamaya, ne de araba srmeye gereksinim duyarm ben... Ne var ki ben de inciler, altn zincirler isterim! Ama via del Corso'da papaan gibi akyp
49

ortalkta kasm kasm kaslmak iin deil, onlara deerimi kantlamam iin... Altn sadece buna yarar... Ressamn lsdr! Altn bir yaptn nn oluturur... Peki ya btn u ortalama sanat66 lann ald dllere bakn hele, onlar ele geireceim ben de, hem de yz katyla! Deerimi haykrmak iin satmak, satmak satmak. Bugn, Saygdeer Olgiati Bey anlatmzdan daha az bir miktar demeye kalkt. Benim fiyatm kii bana genelde elli ecu tutardr. O en son otuz verdi: o halde bir insan yznn yarsn hak edecek benden." te bu konuma srasnda, Orazio'nun gz, Artemisia'nn nndeki yaylm kda takld. Atlyenin aletleriyle, kalemlerini karmt ortaya. Dorudan, mutfak masas, fralar, palet, rengi muhafaza eden domuz keseleri ve hacim kazandrmaya alt boya kaplar gibi eyalarn desenlerini iziyordu. Birok kereler babasn alrken izlemiti, onun gibi yaptn karelere blyordu. Evet, resmin btn her ne kadar ocuk deseni ise de -fra temizleme kab bir amur teknesine, ressam denei ise sopaya benziyordu- salam bir gzlem gc vard. Ayrca k ve glgeyi ok doru deerlendirdii grlyordu... Bu baarsz bir ilk giriim karsnda, elindeki kda bakarak Orazio onu uzun dncelere salan bir tr sevince kaplmt. Bu sevin nereden ileri geliyordu bilemiyordu. Sanki yaklaan bir sevinci sezinlemek gibi mi desek? Yoksa mutluluun vaatleri miydi? Sonra tam sekiz yl boyunca bu cokulu an bir daha an msamad ve unutup gitti. Kendini iine fena kaptrdndan, Artemisia'nn yetenekli olabilecei, en azndan kendisininkinden farkl ve ona zg bir yetenee sahip olduu dncesini bir yana brakmt. Gentileschi'nin kzna bakn sonuna kadar bir daha artk deitirmeyecek olan parlak bir bilinlenmeye kadar bu byle gitti...
50

kinci kez ise annesi Prudenzia'nn lmnden hemen sonrasndayd. Artemisia evlenme ana varmt. Kzyla uzun bir gn boyunca birlikte yaptklar almann sonunda, tablolarnn arasna gizlenmi yal boya kk bir Meryem tasviri buldu; bunu kendisi yap67 mamt. Kimin yapt konusunda en ufak kukusu yoktu: Artemisia!.. gdsel bir drtyle sessiz kald, bir ey demedi. Yorum yapmad. Ne yerme, ne vg. Ardnda, sanatnn skntl baklarn sezmiti. Hibir ey olmam gibi davrand. Gece olunca, o almay iyice bir incelemek amacyla geri gelmiti. Kuma katmanlar altnda Kutsal Bakire'nin beden izgileri, n geirgenlii, beyazn kullanl onu mthi umutlandrd. inde, kzna kar bir babalk gururu kabard. Evet, Artemisia onun kzyd, adeta kopyasyd ve mealeyi o eline alacakt. kisi birden, lmsz olacaklard! Ama sinsi bir kuku, arabuk bu sevin duygusunu sarsalamt... Bir renci, bylesine yetenekli bir renci yetitirmekle atele oynam, kendisini ve yaptlarn hepten silip sprecek bir yangn balatm olmuyor muydu? Belli belirsiz bir sanat kskanl ile babalk gururu arasnda paralanm durumda, tay, Artemisia'nn ulaamayaca bir ykseklie yerletiriyordu. Onu ie kouyordu, ya baarrsa, ya ok iyisini yaparsa korkusu iinde, ondaki ilerlemeleri gzlemliyordu. Akl banda her erkein kadn milleti karsnda dikkatli olmas gerektii kansn besliyordu. Kz yan bandayken iini saran bunalt, bu yeni sknt bundan dolayyd. Aralarnda sren az dalandaki iddet, bugn de kibar orospularn azndaki szlerle komular olan ressamlarn birbirlerine savurduklar kfrlere edeerdi. Zaten Orazio Gentileschi'nin kz da azndaki bu ak sak szleri, pek yaknnda bir yerlere, ho olmayan yerlere borluydu. Bu bakire kz -hl bakire olduu varsaylyor, ama babasnn savurduu hakaretler kuku
51

duyulmasna neden oluyordu-yalnzca mahalledeki rtlardan bile, gerekler konusunda belli bir, 68 kavram edinmiti. Annesinin lmnden bu yana, masumiyetin de nemi kalmam gibiydi. Orazio tarafndan srdrlen eitimin incelikli bir yan hi olmamt. Artemisia yazmay bilmiyordu. Baz kk burjuva kadnlar gibi birka szck okumay ve birka tmce zmeyi becerebiliyordu. Solfejden haberi yoktu, ark sylemiyordu, hibir mzik aleti almyordu. Dul kaldktan sonra, bir sre iin onlarla birlikte kalmaya gelen halas Lucrezia de Pisa t iiyle ilgili n bilgileri kafasna sokarken ne zahmetler ekmiti. Yemek yapmakm, ev iiymi, stne den bu trden ilere Artemisia hi mi hi aldrmyordu. Yataklar yapmyor, amarn ykamyordu. amarc kadn Margarita gelip amarlarn alyor, sonra eve geri getiriyordu. Artemisia Genti-leschi hi dar kmyordu. Hatta alveri iin bile. detlere gre pazarlarda aile reisi dolar, eve yiyecei o getirirdi. Orazio bu zeni bile gsteremiyordu. Hep antiyede olduundan gndzleri eve gelmez- di. Geceleri ise, ocuklarn evde bir orbadan yoksun brakarak tavernada geiriyordu. Byk olu Francesco, kent iinde kh babasn aryor, kh bir iki kuruun peinden koturuyordu. ou zaman da eve yalnzca Cosimo Quorli'yi getiriyordu. Artemesia'ya gelince, o hi gzkmezdi ortalkta. Balkonlarnn altndan geenleri durduran kibar orospularn tersine, onun pencereye kmas bile yasakt. Evden dar adm atmas yasaklanmt. Kap eiinde hava almasna bile izin yoktu. Via Margutta sakinleri arasnda onun sesini bilen, tanyan birileri vardysa bile onunla karlam olmakla vnebilen ok az kii kard. Ne bahaneyle olursa olsun, babas onun grlmesini istemiyordu. Ta sabahn krnde i banda olmasn zorunlu tutar, ama herkesin sk gittii ikindi ve akam dualarna gitmesine izin vermezdi; zira erdemli bir kadn gece sokaa kmazd. Ne ziyaret, ne de gezintiler. Gentileschi'nin onu antiyelerine rakiplerinin ve
52

sevdii meslektalarnn tablolarn seyretmeye gtrd gnler geride kalmt. Karsnn lmnden sonra kzn sakladn herkes bilmekteydi. Evlendirebilecei yaa geldiinde onu kapatacakt. Atlyesine gelen zengin beyler, hatta mesenleri ve i ortaklar i onu tanmyorlard. Orazio onlarn nne rahata Artemisia'nn desenlerini seriveriyordu, bir bir resim dosyalarn ayordu; byk salonun drt bir kesini kartrmalarna izin veriyor, hatta onlara, kzndan hi sz etmeksizin, el altnda sakl tuttuu kk boy, orta boy l formalar gstererek tuvalleri evirip bir bakmaya aryordu. Patron- | lan Orazio'nun onlara sunmay.baard kk boy almalarn onun deil de, bir bakasnn elinden km olacan akllarndan bile geirmiyorlard. Evet, amarc kadn Artemisia'y mutfakta hi grmyor olabilirdi, raklar ise btn gn gen kzn didinip durmasn seyrediyorlar- 'J di. Gentileschi atlyesinin retimi aka ona dayalyd; bottega'y as- ' l olduu yerden alan oydu. Ev ilerine hi yatkn olmayan bu kz hi kimse takp taktrmak ya da tembellik yapmakla sulayamazd dorusu. Sabah en erken o kalkar, kuyudan kovalan eker, yamur sulan-nn bulunduu kaplar boaltr, cortile dolu leenleri atlyeye o karrd. Kollar dirseklerine kadar sval, etekliinin ular kala hizasn-,'! dan toplanm halde, gs bar iyice ak -zaten kapatma zahmeti--' ne katlanmazd- kendini en ar, en nankr ilere kaptrarak aly in- ] ce elekten geirir, paketleri hazrlard. Yeter ki hepsini de atlyede ha-| zrlasn, ileri orada kotarsnd. alma alan, yeri yurdu, yava yava] Orazio'nun anahtarn ona teslim ettii bir krallk, tacnn elinden alnmasna izin verdii imparatorluktu. Gerekten de, kendini btnyle sehpadaki tabloya feda edecek zaman hi yoktu Orazio'nun. Krk yedi yanda, Orazio meslek yaamnn en st noktasndayd. Bir prensin evine "ait" deildiyse, hibir byk kiinin zel hizmetinde olmadysa, o gne dein kimse ona aylk balayp, ev verip karnn ;j doyurmadysa bile, btn bunlara karlkl, tm byk
53

antiyelerde;; alm, Saint-Pierre Katedrali'nin bitirilmesine katlm, bir aile kilise-1] 70 sinin kurulmasnda, zel bir koleksiyonun oluturulmasnda almt. Yaptlar her yerde sergilenmiti. Roma'nn en nemli kiliselerinden biri olan Saint-Paul-hors-les-Murs'n mihrabnda yer alan tablosu, imdilik onun tannmasna, gnlk reklam olarak, yaryordu dorusu. Gelecek iin ise ona lmszlk salayacakt. Yenilerde, Kardinaller Meclisi'nin kubbesinin sslenmesi ii iin bir kontrat imzalamt. Bu salon yaknda btn dnya kardinallerinin Papa V. Paul'n himayesi altnda topland bir yer olacakt. Nihayet, stne stlk, hepsinden de nemlisi, en yakn rakibi, yaamnda en byk sanat okunu borlu olduu ressam, kendisine yeteneklerini fark etmesini salayan ve mthi snrlarn gsteren Michelangelo Merisi da Caravaggio, ortal ona brakp bu dnyadan gyordu. Stmaya yenik dm veya ihanet ettii Malta valyelerinin atlanmn nallan altnda kalarak, Caravaggio, Artemisia'nn on yedi yama bast gn, Roma'nn kuzeyindeki bir kumsalda cansz dmt. - Benim yamdaki btn kadnlar evli. Zaman, tam zaman: Yaknda yal bir kadn olacam! - Peki, hangi eyizle evlendireceim seni ben? - Ait olduunuz meslek grubunuz bireyler yapar bu konuda. Ya da ne bileyim, vaftiz babam. Yahut ortaklarnz, rnein Sayn Bay Olglati... - Ne demeye mesenlerimden biri, bir monsenyr Oglati varken, bakas senin eyizini yapacakm ki? erefimizi iki paralk ediyorsun! -Ama bana evlenme teklifi yapabilecek kiileri, bizzat siz uzaklatryorsunuz. - Benim arkamdan neler tehir ediyorsun ki, o lgnlar byle bir eyi isteyebileceklerini sanyorlar?
54

- Eer izin verirsem beni kznz olarak saklayacaksnz! Yeter ki birine satmayn da efendim... rnein u Cosimo domuzuna? 71 - Bir tek szck daha sylersen, yarn sonsuza dek susarsn, tamam m? Seni manastra kapatrm. - Dene hele bakalm, babacm, cesaretin varsa dene! Beni rahibe yapacak olursan, tuval bezlerini kim kesecek, kim ereveye gerecek, ya kim hazrlayacak? Francesco'nun benim yaptm yapp, s-tbe svamay yapabileceini mi sanyorsun? Peki ya Guilio, kola ve al dozunu tam ayarlayp imprimitura'y sana yapacak m bakalm? Boyalarn ezen bu iki salak senin bitiremediin tablolar bitirebilecekler mi? Ya daha sonra satmak iin sakladn yaptlarn kopyalar, onlar ben yapmazsam kim yapacak dersin? Francesco'nun artmay baaramad ya gzetlemek iin stne doru eildii kaynar kaplarn scandan yz kpkrmz olan gen kz, babasna meydan okudu: - Tabii btn benim iin kan frsatlar geri evirmen bu nedenlerden tr deil! Sen amber verniini ya da gurur duyduun u yeil renk tozunun gizini bakalarna vermemden kukulanyorsun! nk i yaptn kiiler benim yaptm kopyalarn senin orijinallerinden, daha iyi olduunu kefederler diye korkuyorsun. - Sen parmaklarnda ustasn Artemisia ve ben bu ustal alp sat bir geiririm grrsn. Yapacam bunu. - Bahse girelim! Sen Monsenyr Olglati'yi bekliyorsun. Bunun iin : eve geldin bu gn, nk sayn bay almalarn grmek istiyor. Ama ; bu kez beni kapatamayacaksn. Bu tabloyu ona ben gstereceim, tamam m? ',] - O tablo benim kompozisyonum Artemisia. Desen benimki Renkler benim. Bu benim yaptmdr. ,' - Ama uraya, sol tarafa bir bakalm... mza benim .),,
55

- Artemisia Gentileschi fecit, 1610; diye tek tek okudu Orazio, Mtince konuuyordu, imdi de yazmay biliyorsun ha? ;/< - Hayr canm, kopya etmeyi biliyorum. Sen rettin ya tana..,;V /ti 72 ' ' . - Benim tablolarm alyor kza bak, u srtk, daha bitirilmelerini beklemeden aryor. - Sen rettin bana, diye inatla yineledi. "Her eyi sen rettin bana!" - Her eyi deil Artemisia, her eyi deil... Sana reteceim bir ey daha kalyor bana!.. Orazio susmutu. Onun tehditlerinden ok, fkesinden ok, bu ani suskunluk arna gidiyordu kzn. Sesini karmad.Tablonun bana dnd. Orazio'nun gz "Suzanne" adl tabloya takl; tablo onu birden iine ekmi, yutmu gibiydi... iler bile sessizlie amlar ve havan dvmeyi kesmilerdi. Geceyle birlikte atlye zerine garip bir sessizlik kyordu. Artemisia babasna yanamt. Yar karanlkta onu inceliyordu. Artemisia kendi yaptna taklan bu bak, Orazio'nun anlalmas olanaksz bakn inceliyordu; bu ona hep ayn acy yaatrd. u an ne dnyor babas? Yaptnda ne gibi eyler gryor acaba? Kzarmt. Gergin bir biimde bekliyordu onu. Alnnda incecik ter damlalar parlyordu; burun kanatlarnda, dudak stnde. Bekleyi i-kencesiydi bu. Korku ve umuttu. Onu bedeninden karp atan, ruhundan sken bir istek ve gereksinim, o ki sanatnn hem bir parasyd, hem de eletiren, karar veren bir hakem. Artemisia ate gibi yanyordu, ocukluundan beri, resim araclyla onunla birleeceini sanmaya dek gtren bir hayalle yanp tutuuyordu. Bu akam, ustalyla, yeteneiyle, hatta bu tablonun gzelliiyle ona dokunabilecekti. Onu heyecanlandrmak. Onu batan karmak. Evet, nihayet babas onun olduunu kabul edecekti. Artemisia,
56

Orazio'nun kz Artemisia, Orazio'nun tpatp benzeri... Belki de onu sevecekti... ,, , ;,,; ddial oluun bilgisizliine denk..... , ... , ,.:.;,:./, .,';:' '' 1'1' ' " ' Ban eline almt ve omuzlarn izgisinden, iki ihtiyarn balarnn birletii yerden iri iri paralar alyordu. - ...Bu tuvalde, gurur duyduun bu resimde ierik eksik! Kesik vurularla, Orazio resmin ilk boya tabakasn attryor, aniden kk malasn tuval svasna daldrarak, keskisiyle bir izgi ekerek elin pozisyonunu, Artemisia'nn tasarlad- parmak modelini dzeltiyordu. - ...Tanr bilir ne amala beklediin Sayn Bay Olglati bile senin gremediini grmeyi bilebilirdi! Eline bir fra geirdi. Tam yerinde ve arabuk, ihtiyarlarn pelerinini yeni batan alyor, plisenin kvrmlarn veriyor, giysi kat yerlerini glgeliyordu. - ...Dmdz boyuyorsun Artemjsia, yanl yapyorsun! Bu kolun ksal bir hata. Ayaklarn perspektifi yanl! Bizim sanatn temel ilkeleri yok sende. Senin iin ok ge kzm, ok ge! aknlktan donakalm olan genkz onun almasna bakyordu. Tablosunu deitiren, silip sprp geen babasna bakyordu. Grdkleri dorusu onu sarsyordu. Kendisininkinden kat kat stn bir kompozisyon kyordu ortaya. Onun asla alglayp gerekletiremeyecei, bireyi kat kat fazlasyla var klan bir denge ve uyum... Bunu grmek ve kanlmaz kavramak onda hayranlk uyandryordu. Onu hilie, bir bolua daldryordu: "Senin iin kzm ok ge, ok." Artemisia Gentileschi fecit olarak att imza oraya konmay hak etmemiti. Yanl! Yanl, kendi yazgs gibi bir hata! Roma'da Gentileschi soyadn tayan tek ressamn ad Orazio idi. Ona, yalnzca ona, onun
57

kaleminin ltfuna borluydu bu mucizeyi Artemisia: "Suzanne"n bir bayapta dnmesi. . ' ' 74 Quirinal Saray Kardinaller Meclisi Salonu ubat 1611 - Sen ne dersin Gentileschi, diye grledi Orazio'nun sekiz metre stnden bir yerlerden inen ses, anasyla yatan adam ne yapar? - Bu konuda ne sylememi bekliyorsun Agostino? - Yine de bir fikrin vardr! Ne dnyorsun? Kardinaller Meclisi'nin koca salonunda erkektiler. Aralarndan ikisi, antiye kalaslar zerine tnemi, kubbenin lsn almaktaydlar. Biri, ilerinde yal olan, tknaz, st ba pek dzgn olmayan -Cosimo Quorli- br adamn syledii rakamlar kda yazyordu. Adam belden yukarsn bolua brakm, kollar iyice gerilmi, lm iin kulland arac tavana dayyordu: Ressam Agostino Tassi'ydi bu. u, on iki yl nce Beatrice Cenci'nin infaz srasnda Orazio'yla yaknlk kuran ve Roma hapishanelerini ska ziyaret etmi, fahie dkn ressam. dam sehpas dibindeyken ksa sreli bu karlamay ne o, ne de Orazio anmsyordu. O gnden bu yana, Agostino Tossi, Toscana'da skandallar yaratm ve belli bir kariyer elde etmiti. , v 'V .:>; ok zarif giyinmiti, mantosunun kordonlar tek ornuzunda sms75 ki balanm, iskele zerinde ustaca devinerek yer deitiriyordu. Tehlikeden habersiz bir durumda, bann dnmesine aldrmadan ve iskele tahtalarn sarsalayarak hzla alyordu. Bir yandan da, aa salonun ortasnda masa bana kurulmu nc biriyle durmakszn a-kalayordu. - Grmezden gelinecek bir hata olduunu sanmyorum, diye bard Orazio ban yukar doru kaldrarak. Saysz sral pencerelerden ieri den i gn , grmesini engelliyordu. Beyaz k gnei yeni kire vurulmu duvarlara arpyordu: Kardinaller Meclisi Saray ikinci kat, bahe taraf.
58

Bu cepheyi mimar ocak aynn sonunda bitirmiti; bir hafta kadar oluyordu. Byk merdiven hl bir kargaa yerine benziyor olsa da, blok mermer, ta bloklar, delikli talar, travertenler halinde sol rampa zar zor salona ulasa da, iler hzla ilerlemekteydi. Quirinal Tepesi, mahalle, baheler, btn saray, hepsi, hepsi antiye halindeydi. nl Guido Reni'nin asistanlar son olarak, papann zel kilisesi la Capella dell'Annunciata'daki aydnlatma pencerelerine el atyorlard. ki yl boyunca en byk Bolonyal sanatlar, dekorasyon iinde birlikte almlard. Tam bir mcevher ve bir deerli bir ta gibiydi, Papa V. Paul bunu ylesine beenmi ki, Avent kutlamalar boyunca drt pazar, tam krk saatlik trenlerde kardinallerinin toplantlarda hazr olmalarn istemiti. V. Paul Monte Cavallo'daki ikmetghnda oturuyordu. Kendisinden ncekilerin armalarn bastrdklar Vatikan'dan daha ok, Papa buray, Quirinal Saray'n tutuyordu. Onun eseriydi buras; Papa V. Paul Borghese'in lmsz kente mirasyd. Yllar yllar atka, buraya daha uzun sre iin yerleiyordu. ilerin alet edavatnn ona ortal bo brakacak ekilde ayarlanmas kouluyla yeni odalar ve salonlar yaplmas iin yatrmlar yapyordu. Aziz Peder'in planlarnn onaylanmad Quirinal Saray'nda hibir i yaplamazd. Bazen her kap erevesinin, her pencerenin, dekorda bulunan her dinsel ikon a76 / : lmasnn nerede, nasl olacan belirlerdi. Havann gzel olduu gnlerde, kulvarlarda dolarken yapard grmelerini. Gnlk egzersiz olarak koridorlarda her gn iki saat yry yapard. O halde ressamlarn aralarnda yaptklar konuma ve akalamalar pek tehlikesiz de saylmazd: Bunlar yle kaba saba eylerdi ki, eer gz iyi grmyorsa bile, kula duyarl olan birileri tank olabilirdi. Ama karnavaln ilk gn olan bu gn, bylesi erefli bir ziyaret korku ya da umut veremezdi. Herkes biliyordu ki, Roma sokaklarnda halkn dn bayram ettii u saatte Papa Vatikan'daki dairesine
59

kapanrd. Balolar, elenceler, maskeler, at yarlar tartlacakt on gn boyunca. Cendres* arambasna kadar. O zaman her ey deiecekti; din yeniden haklarn eline alacakt! Kilise eytann elinden kopacak. Papazlar gnahkrlarn "itiraflarn dinleyecek ve Papa V. Paul de gnahkrlar balayacakt. - Eee, anasyla yatan erkek konusunda ya 'da kz kardeini dzen kii hakknda dncen nedir? Gentileschi'nin gzlerinde kurnaz bir ifade belirip geti. Karelerle blmledii desenlerini masann zerine yayarken, hafiften glms-yordu. - Sana syledim, gizli kalan bir hata yoktur! diye bard. "nsan utandran itiraftr." Drt metreye iki metrelik boyutta freske geirmeyi dnd desenin bulunduu kd at: horozlanp kabaran, azndan ateler pskrten, kanatlar umaya hazr biimde genie alm korkun dragonetto canavarnn tam stne yerletirilmi karta! fgryle koskoca bir Borghese armas. Taslak kdn her iki yanna, Orazio ayakta duran iki melek izmiti. Bununla pek gururlanyordu. Bu melekler papalk tac ve Aziz Pierre'in ana hatlaryla talanm olan armay dn- , yaya, daha sonra gelecek olan zamanlara tutmu olarak gstermektey* Cendres: Dini gnlerden. Kllerden yeniden dou gnleri. ... :. . ,77' di. Btn, grkemle tasvir edilmi yapay bir mimarinin -balkonlar, stunlar, localar- orta yerine oturtulacak, bu haliyle mthi bir gz aldatmacayla, yukarlara, mavi bir gkyz parasna, sonsuzlua giden bir yere alyormu havas verilecekti. - Ben sana kendini imdiklettiren adamdan sz ediyorum... Sesi scak, geni, gr ve gl, nlyordu. Orazio'nun stnde bir yerlerde neeyle gmbrdeyen bir haner sesi. - ... Kz kardeiyle yatakta bastrlan adamdan... Kz geceliksiz ve adam plak...
60

Resimdeki bu gz aldatmaca teknii, sanki bir patlamayla, snrlar hepten krma sanat, Orazio Gentileschi'nin bilgi alanna girmeyen bir bilim gerektiriyordu. Sahne dekorcusu birini, Floransa'da tiyatro iin alm, II. Cosmo'nun nikh sahnesinin mizansenine katlm bir perspektif ustasn armak zorunda kald: Bu kii Agostino Tassi idi... Ad papalk devletlerinde pek nl olmasa bile, Tassi bu gn yine de hretli kiilerin korumas altnda hayatn tadn karyordu. Saint Luc Akademisi'nde "Resim Sanatnda Desenin nemi" konusunda yapt konuma ve syleiyle byk alk toplayan ressam Cigoli, ondan Roma'da Floransa Saray'nda kendi antiyesinde yararlanmt. Cigoli, Tassi'den -kk boy manzara resimlerinden, deniz resimlerinden- ylesine memnun kalm, tekniinden ylesine etkilenmiti ki, onu kendi meeni Yeen-kardinal Scipion Borgehes'e takdim etmiti. Bu siparie, eski bir Floransal tandn papann iae subay Cosimo Quorli'nin destei vard. u an ise, salt dostluk adna, sevgisini gstermek babna, Quorli, iskelelerde Tassi'nin yannda bulunuyor ve kubbe lmlerini onun iin not ediyordu. Tanr, Orazio'nun -ki Quorli onun, kskan, arkada canls rakiplerine ve kartlarna kar kinci doasn tanyordu- ona zorla verilmi olan bu yardmcy kanatlan altna almasn istemiti. Agostino Tassi gibi bir sanatnn onun antiyesindeki varlna 78 almasna Orazio'nun gururu nasl izin veriyordu acaba? Bilinmez! Cosimo, ikisinin de, birbirinin panzehiri karakterlerde olduklarn'biliyordu. Gentileschi kadar patlayc olan Tassi, kendini iine kapank ve gizemli biri gibi gsteriyordu. Aslna baklrsa Cosimo bu grupta en akll kii olarak kendisini gryordu. Bir felsefesi olup yaamay bilen tek kiiydi o. Grevin ona salad gten yararlanyordu elbette, te yandan ikinci adam oynamaktan da byk zevk alyor, ipleri ekmekten byk gurur duyuyordu. Yalanc. Arac -pezevenk- sanatlar mesenlere, kadnlar mstakbel elerine takdim etmede stn bir yetenei vard. Her zaman
61

cretini toplamaya kan bir patan. Her yere girip kard. Berberiyle, terzisiyle ili dlyd. Yksek rtbeli din adamlarnn ve onlarn bandaki kiinin srdayd. Ne Tann'dan korkard ne eytandan; yalnzca hastalk onu vaizlerin dudaklarna baktrma gcne sahipti. Gcn simyasn, lmsz kentin btn gizlerini bildiini ne srerdi. Haklyd da; insanlar hakknda bilmedii ey yoktu. nsanlar denince de her eyi umard onlardan! Yalnzca bu gn iin onu Orazio Gentileschi'ye ve Agostino Tassi'ye balayan u dostluk hari! Gerek u ki, Tassi kendini kaptrmt. Quorli onun btn gururunu bir yana brakp -olaan vnmelerine kulak asmamak kaydylabyklerini vdn grmt. Agostino, Gentileschi'yi binbir dikkat ve zenle sarmalamay, ona gzel szler sylemeyi bilmiti. Hatta ona faizsiz otuz ecu dn vermiti. Bylesi bir cmertlik, bylesi bir zveri itenlikten yoksun deildi. Tassi Gentileschi'ye hayrand. Onunla almaktan gurur duyuyordu. Orazio'ya gelince, bu kadar incelie, kibarla am, onca ilgiden ba dnm halde, birden rahatlam gibi gelmiti ona. Karlamalarndan bu yana, gld duyuluyordu; onu hi byle rahat, hafif, bir antiyede alrken bu denli gvenilir bilen olmamt. ,. .,, 79 Quorli, Tassi ve Gentileschi ls artk birbirinden hi ayrlmyorlard. kafadar meslekta, yemeklerini paylayor, nee iinde alyorlard; karnaval saatini vuran ve saraylarda alan iilerin kn belirten Capitole'n anna kulak asmyorlard. - Sana dnceni soruyorum, diye steliyordu galerinin yukar ksmndan tedbirsizce aa eilen Agostino; kadnn stnde yakalanan adam konusunda akas ne dnyorsun? - Benim dnceme gre o kii hayatnn en byk gnahn ili- : yordur, diye atld Orazio ban nne eerek. Kendi eyini emmekten de beter, korkun bir sutur bu.
62

Bu akaya hepsi birden katla katla gld. yle ki, Tassi iskele tahtalarn titretti. Orta boylu, topluca grnml, hatta imanla eilimi olan Agostino antik gzellik llerine smazd. Adonis diye nitelemek zor; Apollon gibi alnmas ise, olanaksz. Hem daha ilk anda, onu kprdanr grmek, konumasn dinlemek, aka yapn, baarlarndan kukulanlmasn diye bbrlenmesini, alm yapmasn duymak yeterliydi. Bacaklar zerinde sk duran orantl bedeni ile, gzle grnr bir ar gayret gstermeksizin yapt iini bitirmek amacyla her tr tehlikeyi gze alarak tahta iskeleler zerinde gidip gelirken, basamakl tahtalar trmanrken fiziksel almalara iyiden iyiye alm gibi gzkyordu. Kadife hrkasnn ok iyi oturtulmu etek ksm bedeninin st blmn belirginletiriyordu. Bol azl, krmz-beyaz kaln izgili bol gmlek kollarn sallyordu. Uzaktan bakldnda, sancak gibi grnyordu. Ayanda izme deil de, yalnzca baca saran beyaz oraplar ve stnde gl rozetleri olan ayakkablar olmasna karn, her adm atnda topuk vurur gibi ses karyordu. Yuvarlak ve hareketli yznde nee, fke, tehdit, hepsi de vard. Ak havada bulunmaktan yank tenli; kara gzlerinde bir ate; baklarnda bir iddet... Ama asl dikkat eken yeri azyd. Ne yese doymayan ocuk az, bynn pek dokunmad, ince bir sakaln genie evreledii, serbest, cesur ve temiz bir gl iin alan dudaklar. Tassi salt hava olsun diye dilerine ok zen gsterirdi. Berber onun dilerini temizlemeye dzenli olarak antiye stndeyken gelirdi. Gerisi?.. Yer yer krlaan sa buklelerine zlerek bakyordu. Ama te yandan, kll erkek gsn gsterecek ekilde gmleinin dantel yakasn ak tutuyordu. Otuz yalarndaydi; duyarl, kendine gven duyan u Akdeniz tipi erkeklerdendi. Zarafeti, cmertlii, atlganl raklarn kendisine hayran brakyordu: Agostino gibi bir ustayla, gelecekleri gven altna alnm gibiydi.
63

- Sor bakalm Orazio'ya, kendi kzyla yatan bir erkek hakknda ne dnyor? diye fsldad Cosimo Quorli. Ama Orazio daha cevap vermeden Quorli azndan lf ald. - Hadi canm... nsan gerekten ocuklarnn babas olup olmadn bilemez hibir zaman! Elerin gnlleri bizi aldatacak kadar uardr. imizden hangimiz gerekten namuslu ve sadk bir e bulmakla vnebilir? Hepsi de bedelini bize yalanla dyor, dahas onlarn dalavereleri karsnda kimse kendini korumay beceremiyor... Eer benim evimde Orazio'nun kz gibi ateli ve gzel bir yaratk olsayd, arkamda kim olursa olsun, onunla krtracan bir tr kanlmaz yazg gibi kabullenip gnahn ben zerime alrdm en nce. Bu gnderme Orazio'nun houna gitmi olsa bile, bir ey belli etmedi. - Zamanla alr, kula duymaz olur, diye alayl konutu Cosimo yanndakinin kulana. ,t - Bir kz m var onun? - Orospunun teki. / , - Kzlarn hepsi yledir! - Tabi, pek tabii de... Bunu bir grsen. Seninle tantracam... Gsler... bir az... bir kala... Cennetteki btn azizelere cehennem .... .... ., 81 azab ektirecek kadar etli, yumuack. Azize Meryem beni affetsin, sa bile dayanamazd buna! Dalga gemiyorum. Yalan yok! Orazio'nun ra Scalpellino onunla yatm, aka syledi bana... Btn atlyede-kiler de... Pasquino bile, hani u Ripetta liman sorumlusu... Scalpelli-no'nun bana sylediine gre, kzla o da yatm! - Orazio biliyor mu? - Ne yani, kzmzn tutup mahallenin btn erkeklerinin eyini | emdiini ne bilsin. Yok canm, Orazio kskantr... Kars Prudenzia'nn ruhu ad olsun. Onun lmnden bu yana tek kadn stne atlamad; l
64

>fi onu kz deli ediyor! Bir gn benim yatakta uyuyordu, kzn ryasnda l grdn anladm... Resmini yapmak iin kz soyduu syleniyor, l Kz Marie, Suzanne iin rlplak poz vermi... Madelaine klnda... Ama Madelaine'in iman getirmeden nceki hali yani... - Bu tablolar grdn m? - Kahretsin, saklyor, o kz var ya! - Hakl da. Eer kanm eve kapatm olsaydm, onu ldrmeye de Jj gerek duymam olacaktm. Lucques'e ve Toscana'ya masraf edip yolculuklar yapmaktan da alkoyard beni. Paras iin deil; para vz gelir f bana: framn ucunda altn madeni var benim! Ama benim gibi birini | arpmazlar, deil mi? Ne kazand yani zavall Maria? Utan ve lm! "| Gerisi ne mi? Ruhumu Tanrya emanet ediyorum. Tek yarg odur... Beklediim mektuplar geldi: kapand. Namusum temizlendi, cm alnd. Agostino Tassi'nin gnderme yapt bu i, bir yl boyunca onun 'f yreini kemirmi, yaamn mahvetmiti. Roma'ya gitmek iin Livourne'u terk etmeye hazrlanan kars Maria Cannodoli, drt yz ecu, altn bir tas ve mcevherlerini yanna alarak onu terk etmiti birdenbire. Agostino'nun mcevherlerini... ':t ok kt bir fikirdi! Maria tam da zamann semiti ha! 28 Mays' f 82 29'a balayan geceydi. Bir gn ncesi Tassi ona, Roma'ya tanacaklar haberini vermiti. Acaba, sabrsz ortaklar tarafndan uzaktaki antiyelere arlan Agostino, srekli kendisini izlemekten vazgeer mi diye umut besliyordu kadn. Hata! Eer Agostino'daki hrs, onu Papalk devletleriyle elini tez tutup i kurmaya itelemi olabilirdi, fakat onu orada boynuzlu olarak grmelerini, gururu kaldramazd dorusu. fkeden kudurmu halde, kendisini aldatan karsnn ve a Lucques'un peine, kentin yerlisi olan bir satcy takmt. Bu takibin
65

ona ne kadara patladn Tanr bilir. Kadn onu projelerinde geciktiriyordu. Maria'nn kandan iki ay nce -1610 ubat'nda-Agostino, ailesine, kendi kz kardei Olympia'ya, Vatikan'n bir mahallesinde deri iisi olan enitesi Salvatore Bagellis'e gelecekleri haberini veriyordu. Onlardan Maria ile birlikte kendisine ve ayrca ra Filippo ve onun gen kars, ayn zamanda da Maria'nn kz kardei olan Constanza'ya da ev sahiplii etmelerini rica ediyordu. Daha on drt yanda olan Constanza hamileydi. Mektubunda kendisinin, Constanza'nn a ve beklenen bebein babas olduunu belirtmiyordu elbette. Buna karn, srarla bu misafirliin geici olduunu sylyordu; bir ev bulana kadar hep beraber Olympia'nn evinde kalnacakt. Maria'nn ka, Agostino'nun Roma'ya geli tarihini daha da ileri atyordu. Ama kendisi gitmedii halde, gen ifti acele iinde Olympia'nn evine gnderiyordu. Evlilikleriyle ilgili ilerini bir ayarlad m, onlara yetieceini dnyordu. Ailenin geim derdini geici olarak rak Filippo, onun vekili olarak stleniyordu. Yirmi yandaki Filippo Franchini yalnzca tek bir usta tanmt: Tassi. Kendi babas da Agostino'ya asistanlk yapmt. Agostino, Filip-po'yu on yana basar basmaz yanna rak almt. Floransa'da, Ce-nova'da, Livourne'da; -su orta, hizmetkr, bir kle gibi- Filippo her yerde onun yanndayd. Tassi bizzat kendi karsnn kk kz kar83 dei olan yetim grd Constanza'y, anne babasnn lmnden sonra yanna almt. "Gz bebeim" dedii bu kz Filippo'ya nikahla-maya karar verdiinde, Filippo hibir eye itiraz etmemiti. Zaten, gen kz da Tassi'nin abasyla bir manastra yerletirilmi ve kzn eyiz paras yine Agostino tarafndan salanmt. Evlilik kontratn imzaladnda Filippo yirmi be ecu altn alacakt ve daha sonra bir yirmi be daha. Ocak 1610'da, Agostino'nun ailesine o mektubu yazmasndan ve yola kmasndan az nce Livourne'da
66

Filippo ile Constanza'nn dn trenleri yaplmt. Bu tren nedeniyle mi frsat kt da "vasi" hakkndan yararland? Yoksa Constanza'y nikhtan nce mi ifal etmiti? Evlendiinde gen kadn hamile miydi? Tam bir giz! Nasl olmu olursa olsun, Livourne'daki komular, Agostino'nun baldzyla olan ilikisinin, l oyuna eilimi olmayan Ma-ria'y, kocasn boynuzlamaya ittiini dnecekti. Maria'nn kandan otuz gn sonra, 28 Haziran 1610'da Agostino nihayet Roma'ya gidip Olympia'nn evinde Filippo ve Constanza ile buluacakt. Karsnn ondan ald eyalar yeniden ele geirmiti: iki altn marapa, kolyeler ve yzkler. Kfrler savurarak, antlar ierek, bana gelen felaketi kim sorarsa anlatyordu: Maria'y Lucques' de bulmutu. Ama elde etmeyi baaramamt. Bir manastra kapa atm, Agostino'nun kesin bir ey syle-meksizin "beyefendiler" dedii nemli kiilerin korumas altna girmiti. Orospu beklerken, zaman kaybetmemi oluyormu! Dn yolunda Floransa'dan geerken, Agostino iki profesyoneli kiralamt: Bu toprakta Maria Cannodoli'nin hesab grlecekti! 1610 ylnn Austos aynda Agostino'nun kz kardei Olimpia ve enitesi Salvatore Bagellis'in evine iki adam gelmiti. Evet: Alacaklarn istiyorlard. Paray demeden nce, Agostino bu iki kiiyi ressam arkadalarndan Valerio Ursino'nun evine yerletirmiti. Lucques'e, Livourne'a ve 84 ' ' L Floransa'ya yazp bu adamlarn getirdikleri haberin doru olup olmadn renene kadar da orada alkoymutu. Yant 1610 ylnn Aralk aynda ald Agostino. Bu mektuplar o gnden beri stnde tayordu. Herkese de gsteriyordu, Agostino Tassi'nin erefini yeniden kazanacan herkese kantlayan bir tomar ap okuyordu: Maria lmt!
67

Agostino bu cinayetin bedeli ni -iki yz ecu-, cinayeti ilettirdii kiilere verdi. Bu iki kii, daha sonra Roma'y terk etti. Namus kurtulmu, an ve hreti utantan yunmu ykanmt. Agostino 1611 ylma rahatlk iinde, kafas sakin balyordu. kapanm, kendisini mutlulua yeniden kavumu sayyordu. Bu i ona yine de ok pahalya patlamt: Maria'nn ard drt yz ecu'y asla bulamamt, imdi buna bir de cinayet masraflarn kakyordu. Monte Cavallo antiyesinden iyi kazanacaksa bile, Tassi bu paray ilkbahardan nce alamazd. Via del Corso Caddesi'ndeki boya satcs Antoniro'ya olan bor yle artyordu ki, dkknna ayak atacak durum yoktu. te yandan, Consistoire Salonu'nun tavanna yapaca freskler iin malzeme gereksinimi vard. Mali felakete nasl dayanacakt? Kendi alacaklarn tahsil ederek mi? Bir zamanlar, 1609'da, enitesi Salvatore Bagellis, Livourne'a kadar gelip alktan mahvolduklarn haykrmt: yi huylu prens, byk Beyefendi Agostino ona yz sekiz ecu kadar bir bor vermiti, Salvatore noter nezdinde 1610 ubat'ndan nce demeyi kabul etmiti. Ama ite, Salvatore borcunu deyemiyordu. Kendi ats altnda olup bitenlerden g kazanan Salvatore, imdi de Maria'nn ldrln ve Agostino'nun Constanza ile ilikisini papalk adaletine bildirmekle tehdit ediyordu onu. Gelecekte karsnn lmnden kimseler Agostino'yu sorumlu tutmay aklndan geirmeseler bile; Maria'nn namusa leke srecek tutumunun Agostino'yu ondan kurtulmaya zorunlu kldn anlasalar bile; yalnzca alak bir serserinin, bir boynuzlunun bylesi bir kavgasni : , ..;''.'' 85 da farkl hareket edebilecei konusunda hemfikir olsa bile, Agostino'nun baldz ile aralarndaki iliki her tr yasaya aykryd ve herkeste ok etkisi yapyordu, dorusu bunu akllar almyordu. Tassi, Salva-tore'nin daha ilk tehditinde tas tara toplam, Sant Onofrio yokuunda btn bir kata yaylan byk bir daire
68

kiralamt; orada Cons-tanza ile oynamalarnn Filippo'dan baka tan olamazd. Ama Salvatore, iin peini brakmyordu. deme iin ihtar alan Salvatore, antaja devam ediyordu. Ocak sonunda Tassi, tedbirli olma karar alarak -geici olarak- Franchini iftinden ayrlyordu: Constanza ve Filippo onun evine birka yz metre tede Via della Lungara Soka-'na yerleeceklerdi. Agostino ise Saint'Onofrio mahallesinde kalacak, sokan kar tarafndaki kk bir bekr odasna tanarak mas-1 raflar taacakt. Bu nlemler alndaktan sonra, Tassi byk darbesini vurdu, l ubat'ta, enitesini borlarn demedii iin tutuklatt. O saatte artk Salvatore, Corte Savella koularnda abalamalar iinde, | berbat bir yaam sryordu. Agostino, kz kardei Olympia'nn tepkisinin ne olacan aklndan l geirmi miydi? 4 ubat 1611 gn, Tor di Nona Hapishanesi mdriyetine gelen mektubun kendisiyle ilgili olup olmadndan kukulandn biliyor muydu? Bu mektupta Olympia erkek kardeini, ahlak ve dinin en ar ekilde cezalandrd cinayetle suladn bilebilir miydi? Kadn onu aile iinde yanl iliki ile suluyordu! Tamam, Agosti-no'nun ilikisi kendi kz kardeiyle deildi, ama cinayet de o tr sua giriyordu. Yasalar, aile yeleri arasnda cinsel ilikiyi yasaklyordu. Bir kiinin, I babasnn kars olan kadnla yatmas kendi z annesiyle yatmas de1 mekti. Karsnn kz kardeiyle yatmak da, kendi kz kardeiyle yatmak l demekti. Ensest: Agostino'nun kafasna taklan'ey, onun saplants! Neden > mi? yi.ya az daha kellesini verecek olduu bir mesele bu. Zira bu ci86 nayeti Roma, hi acmakszn, idamla cezalandryordu. Paul Borgehe-se buna ok dikkat ediyordu. Bu muazzam Consistoire Salonu'nda, Tassi, Quorli ve Gentileschi arasnda geen akalamalar olduka ar konularla ilgiliydi. "Annesiyle cinsel ilikiye giren kii... ya da kz kardeine atlayan..?" gibi laflar ediliyordu. Her de ayn dnceyi kafasna takmt:
69

Ensest. Her biri ayr ayr kendi tarznda bu konuyla dalgasn geiyor, ayn sknty paylatklarndan en ufak kuku duymakszn sorunu tekine yolluyordu: "Peki ya kendi karsyla yatan adama ne demeli?" - Aslna baklrsa, Orazio hakl Grmezden gelinecek su yoktur! diye atld katlar arasnda yuvarlanp duran Tassi. Kvrak, eline abuk, iskelede yukardan aa bir iz gibi, ustaca bir pltformdan tekine geiyordu. Bir renk lekesi gibi izlenebiliyordu, beyaz orap ve pantolonu; durmadan yer deitiren krmz-siyah kol azlar; oysa ardnda sayl admlarla, kk admlarla ilerleyen Quor-li'nin ar, koyu gri silueti bu inie dikkat ede ede, yer yer kesiyordu. - Sulu, kendini olay annda sust yakalatan kii deildir, dedi demenin stne atlarken Agostino... Sulu, itiraf eden salaktr! Ben masaya gemeden nce yle... Plan ve lmleri koltuk altna sktrlm halde Gentileschi'ye dnd. Scak bir sevgi gsterisiyle srtna vurdu birka kez. Cesur ve yrekleri stan kahkahasn atmadan nce yle dedi: - Benim azmdan lf alacak, beni itirafa zorlayacak cellat daha anasndan domad. 87 Margutta Soka, Gentileschi'lerin Evi ! "''; 5 ubat 1611 -'; - : ! - Onu dn almlar, Quirinal Saray'ndan karken! Cosimo Quorli oturma odasnda birden ortaya kvermiti. Olaand durumlar bazen olur; Orazio, Francesco, Guilio, Marco, rak Scalpellino yemek masasnn evresinde toplanmlard: Btn Genti-leschi ailesi oradayd. Her ey Artemisia idaresindeydi. u an, elinde elleriyle hazrlad byk bir tepsi brlce yemeiyle mutfaktan geliyordu. Bir defalk olsundu, bu her zaman olacak demek deildi.
70

-... Onu Constanza'nn evinde yakalamlar! Dosdoru evine gideceine, deli herif Lugara Caddesi'ne gemi, szde Filippo'da bulunan desen kitaplarn almaya uram. Eli yreinde, Cosimo bir sandalye buldu. Artemisia'nn sandalye filan gsterdii yoktu. Onu hi byle grmemilerdi. Evleri, srtn Pin-cio Tepesi'ne vermi olduundan, kademeli bir konumda ykseliyordu. Yamacn brnde sanki bir labirent. Kapdan ieri girer girmez, Quorli ilk etapta amarl soluna alarak parmaklklar gemek, merdivenlere varmak iin ta ilerilere dek gidip ilk eie kadar trmanmak | zorunda kalmt. Oradan da, hemen solunda yer alan ikinci bir merdivene varm; eimli araziye kurulu, fskiyeli havuzu ve kuyusuyla j Cortile'ye, yani bir tr baheye km ve nihayet Gentileschi'lerin mutfak ve oturma salonlarna sokulabilmiti. Bu srekli yukar doru k onu ter iinde brakmt; soluk alamaz haldeydi. Oluk gibi ter akyordu. - ... Constanza'y da tutukladlar! Filippo'yu da ieri attlar! - Filippo'yu mu? Orazio, kan brakm, ksesini nnden itmiti. arplm gi-. biydi. - Niin Filippo? - Roma Mahkemesi savcsndan rendiime gre, Olympia mektubunda kesin bilgiler vermi. Filippo Constanza ile yatmad gibi, Agostino onun yatanda karsyla muradna ererken Filippo mutfaa kapanmay kabulleniyormu. Hatta yle gzkyor ki, Constanza'y inat olduu zamanlarda zorla Tassi'ye gtren Filippo imi. Bu arada, Tassi ona buyurduunda Filippo onlarn sevimesini seyrediyor-mu. ifte aldatma: Onu bu iin iinden nasl syracam bilemiyorum. Artemisia hi tepki vermeyen, kardelerine yemek servisi yapm, zel bir dikkat gstermeksizin konumalar dinliyordu. Babasnn arkadalarm -btn arkadalarn- ayn ekilde kk grrd. Cosimo Quorli'nin u Tassi denen adamn karlarn gzetmesi,
71

Artemisia'nn kiilik olarak onu bir yerlere oturtmasna yetiyordu. Bu yeni dost iin Orazio'nun besledii sevgiden haberdard. Babasnn onun adn -Agostino Tassi- syleyiini ve ondaki desen gcn vn, kalem vuruuna hayran olduunu, hatta perspektiflerini kurmak iin bir ara icat etmesi karsnda dilini yuttuunu anlatrken duymutu. Geriye kalan ise -bana gelenlermi, ktlkleriymi- o adamla hi karlamad iin, Artemisia'y hi mi hi ilgilendirmiyordu. Quirinal Saray'ndaki antiye ise onun iin babasn evden uzakta megul eden ve eer can isteyip de eve dnmse, her gn karlatklar insanlardan kaan babasn ie kapank huyundan ekip kararak biraz farkl . '' ' . ' ' .'< 89 klan bir yarar salyordu. Ev yaamlarndaki bu sessiz sakin durum, Artemisia iin yepyeni bir heyecan deneyimiyle ayn zamana denk geliyordu. O da dostluun sevinlerini kefetmekteydi. Margutta Sokag'nn kar srasnda iki gen kz olan bir kadn oturuyordu. Artemisia nce on yandaki kk kzla samimiyet kurmaya balamt. Kz pencerede grnce adyla seslenip, kendi evine gelmesini syleme cesaretini gstermiti. ocuk izin istemeden kabul etmiti. Yannda on alt yandaki ablas Faustina ile kagelmiti. ki saat sonra, Artemisia ile Faustina artk ayrlamaz olmulard. Kzlarn aramaya gelen anneleri, Orazio'nun eve dnmesiyle akna dnd. Beklenenin tersine, Orazio ona iyi davrand. Bir sre onunla gevezelik etti ve Roma dnda alan bir adamla evli olduunu rendi. Kadn eve daha sk gelmesi iin cesaretlendirdi; her zaman yalnz kalan kznn namuslu bir kadn tarafndan gzetilebilmesi-nin iyi olacan dnyordu. Ad Tuzia Medaglia olan bu bayann, ona evinin evresinde dolanp duran insanlarn ne yapp ettiklerini tek tek bildirecei konusunda ikna oldu. Hatta, ii, bir durum ayarlamasna dntrmelere kadar gtrd, kadnn kocas Stefan usta seyahatten dnnce, onunla konuacakt bu konuyu.
72

Artemisia'nn nnde kadnca konuup grebilecei, sr alp verecei, ak hayalleri kurabilecei neeli yeni bir dnem alyordu. Zira Artemisia'nn bir taliplisi vard! Babas kznn yanl gidiatndan kukulanrken, onu kt olmakla sularken, duyduu sknt aptalca ya da igdsel bir tepki deildi. Evet, kz yoldan gelip geenlerin ilgisini stne ekiyordu. Pencerelere kyordu. Evet, kibar orospular gibi tehir ediyordu kendini, ortalarda geziniyordu. Artemisia gerekten de yalnzca unu geiriyordu kafasndan: Bir erkek. Bir erkek yakalamak, bir koca kapmak! Onu evlendirmek grevi Orazio'ya dyordu, o ise bunu ihmal ediyordu. Onun yerine bu konuda kz, bu konuda aba gsteriyordu. 90 Bildik inadyla, tek silah olan eyi kullanyordu: sevimli ekiciliini. Bak, glmseyii, gsleri, gslerin arkm... Artemisia Gentileschi gzelliini silah ediniyordu. 1611 yl Karnaval aynda, nihayet ii bitirdi: Kendisine kibar bir bey bulmutu -ona kur yapmakta hakl nedeni olan bir ressam diyordu bu bey kendisi iin. Onunla evlenmeyi dnen Modene'li bir fresk ustas. Yirmi yandayd. Ad Girolamo'ydu. Kardinal Bandino'nun evindekilerden. Her sabah Monte Covello'daki antiyesine giderken, Margutta Soka'nda yle bir dolamadan edemezdi. Papalk Sarayndan birka yz metre tede alyordu -ve Orazio'dan pek tabii- bu yer San Spirito al Quirinal Kilisesi'ydi. teki Modene'liler gibi o da Bandino Kilisesi'nin grkemli dekorasyonunda ura veriyordu. Geceleri, onun meeni olan kardinalin evinde uyumaya giderken de yine Artemisia'nn penceresi altndan geiyordu. Uzun boylu, zayf, kararsz admlarla yryen, glsn m glmesin mi trnden bir bekleyile glen Girolamo Modenese, Orazio Gentileschi'nin tm teki i arkadalarndan farklyd. te bu ar bal havas, suskunluu, ekingenlii, az buuk sakarl dokunmutu gen kza. Girolamo yzn gen kza her ne kadar kendine ak
73

edecek bir bakla kaldrdysa da, bir ey yapacak cesareti yoktu. Bir ey demeye kalkm da deildi, eer Artemisia ona bir iek frlatmam olsayd tabi. Namuslu bir erkekti o. Artemisia daha fazla bir bilgiye sahip deildi, yalnzca bu kadann biliyordu. Ama onu dlyordu. Agostino'nun tutuklanmas bu akam evi sarsan bu ani darbe, Gentileschi, Quorli, Tassi lsnn yelerinden birinin stne ken bu tehlike, Artemisia'nn gnl ilerini bir ekilde yoluna koyacaktr. Arkadann kellesini kurtarma abas iinde olan Orazio, kznn 91 erdemlilii szkonusu olduunda gsterdii inadn birdenbire unutarak onunla ilgilenmeyecekti. Daha afak atar atmaz, Roma sokaklarn arnlamak iin fralarn bir yana brakmt. Saray avlularnda, merdivenlerde, bekleme odalarnda oturup kald grlyordu: ortann davasn her yerde sryor, kardinal sekreterlerinin nezdinde, kendi mesenlerinin yannda ortann susuz olduunu savunuyordu. Gentileschi'deki hi grlmemi bu incelik, bir bakas iin harekete geirdii o mthi enerjisi, Agostino yararna alyordu. Ve Ar-temisia'y kendi haline brakyordu. - Size sz verdi mi? diye mrldand byk bir itahla, komu kadn Tuzia; kucanda son dourduu ocuu, yalarnda bir olan vard. - Kendi aramzda szlendik. Sadakat yemini ettik. - Nerede peki? Tuzia, baklarn atlyenin drt bir yannda dolatrd. Artemisia meyve sepetinin resmini yapyordu sakin sakin. Babasnn "Suzanne" adl tablosu iin, bir olay karp, desen iziminde zayf olduu konusunda dncelerini belirtmesinden bu yana, Artemisia kadnca yaptlar stnde alyordu. Artk tarihsel konularda resim yapmayacakt. Yalnzca meyveler, iekler, yeni arkada Faustine'in portresi; Tu-zia'nn kk olunun resmi. almak ona ac verir olmutu. Byk tasarlar, yetkinlii ve lmszl yakalama dleri bitmiti artk.
74

Onun dnyasn bilen Tuzia, kendi arkada evresinden sipariler bulmay nermiti: Meryem tasvirleri, kk dinsel resimler, azizlerin resimleri, minyatrler. Bunlar Orazio'nun haberi olmadan masraf olarak karlayabilirdi Artemisia. Bylece kendine kurdelalar, mendiller, kpeler alrd ki, bu da dorusu szlsnn houna giderdi. Tuzia gibi bir kuu evine sokarken, kz zerinde ne gibi etkileri olabileceini lp bimemiti Gentileschi. ,, - Anla nerede bulutun? diye yineledi Tuzia. ocuunu hopla92 ' ' : ' ' . . -'.. tp duruyordu. "Burada m?" - Burada olsa babam renirdi!.. Kilisede buluuyoruz. - Size yazyor mu? - Kardeimle pusula yolluyor. - Biz de szlendiinizde, Stefano usta, kocam, bana pusulalar yollard. Tuzia gemie duyduu zlemle i ekti. Salam kalalar, geni omuzlar, alnna kvrck kpkler gibi dklen, tek bir ak olmayan gzel salaryla, Tuzia kk burjuva kadnlarn, u doura doura zamanla arlaan ve 'Ah bir zamanlar gelecek vaat ediyordu,' denilen u saygdeer hanmlardan birine benziyordu. Genliinden bir tek bu kurnaz bak kalmt ona, neeli, en akrak, gelge gnll bireyler vard. Hepsi bu, fiziksel ya da ahlaki boyutuyla Tuzia Medaglia, sradan insanlar arasna karp gidiyordu. Ne uzun, ne ksa, ne zayf, ne iman. Ya da yok. Otuz yalarnda olabilir. . , ;, - Mektuplarnda ne diyor? < '.'-" " -';' - Tanr'nn nezdinde ben onun karsymm... Ama ben pek emin deilim, iyi okuma bilmiyorum. - Ben okuyacam sana... Ama uslu duracana sz ver... ey demek istiyorum... Sizi ey, yani ey etmedi mi ?
75

Bir elmann zerinde, bir an iin havada ylece kald elindeki fra Artemisia'nn. Kalarn att. rak Scalpellino'nun bu konuda su orta olduunu biliyor muydu bu kadn acaba? - Namusuma dokundu mu? Onu mu soruyorsun? diye kt birden sert bir tavrla. Bir sre ciddi havasn srdrd. ok ciddiydi: onun erdemiyle ilgili yksek dncelerine hi kuku brakmayan ar bir ifade. Beni isteyen erkek, Tuzia Hanm, nce parmama yz geirmeli! - Yani size dokunmad m? Bir pck bile mi yok? ~Yok! . ' . ,i;. ,.,;. ,.., S-:'. v:h' ' -,'',% ^\;': :'Ui .;rv'':. v, '' , :' .' , '" ' ' ' :':'-'$8 - Ya armaanlar? Size armaan verdi mi? - Hayr! - O zaman, adam ciddi deil! Sizi de sevmiyor! Bu da sizinle evlenmeyecek demektir. Ondan bir teminat koparmak gerek. Balanmaya zorlamal onu... rnein bir pck iin bir yzk... Tanr bu kadarna izin verir. Belden yukar her eye izin verir. Ne eytan bu kadn! nc snf rahibelerin gri giysilerine brnm bir eytan. Zira Tuzia da kocas gibi, yz yllk bir papaz grubuna balyd. Ten ve altn tutkunu bir sofu kadn. - ... Bir yzk, bir ecu'lk bir yzk hi olmazsa. Orazio'nun, kzna gz kulak olmasn istedii ilerde bile -rnein, Santa Maria del Poppolo Kilisesi'ne gnah kartmaya giderken veya San Lorenzo in Lucina'da Hristiyanla ilk adm treninde- Tuzia kendi fsldad dedikodularn peinden gidiyordu.Tts kaplarndan ykselen dumanda veya iki ayin an arasnda, onun kulana ne yapp edecei konusunda vaazlar fsldyordu. - ... Eer yzk iki yz ecu ederse, Girolamo size ok nem veriyor demektir. Brakn memelerinizi ellesin, Meryem anamz gzlerini kapatacaktr... Birbirinize ballnz gsterecek bir iki ufak kantta bir zarar grmez o... Yaknda zaten kar-koca olacaksnz; aktan zevk almak da sizin iin bir grev olacak zaten.
76

Sofu Tuzia, dncede gnah iliyordu: Szle ve bireyleri es geenekle ilenen gnah. ehvet hayallerine bir ktlk daha ekleniyordu: rmlk, kokumuluk, bozulma, hepsi... -... Yzn ta deerli olmak kaydyla, tamam m? Yoksa belden aas da yok... Ona sadaka diye kk bir gnah canm, ama hata yapma sakn. Artemisia'nn buruk dnyasnda, onun stne bylesi bir titreme, onun iin mutlulua doru bir kap amt. , ,.;, 94 Gen kz, Tuzia'da merhum annesinin scakln ve insanln bulduunu sanyordu. Prudenzia'nn o sevgisi, efkati. Prudenzia'nn anlayl hali -anne sevgisi! Karlnda bir ey beklenilmeyen ve gelecei hazrlayan bir zveri... Tuzia, birdenbire pat diye Girolamo'yu kendi evlerine almay teklif ederek bylelikle karlamalarn kolaylatrm olmuyor muydu? Nasl teekkr edeceini bilemeyen, umutsuzluk iinde kvranan Artemisia, bedence ve ruha onun tavsiyelerine, emirlerine kendini teslim ediyordu... Evet o, yani Bayan Medaglia, evlenmelerini olanakl klacakt! Girolamo'nun vaatlerinden ok, Tuzia'nn dostluu gen kzn yaamn deitirmiti. Ba dnmesi. Gece gndz Margutta Soka'na birka metre uzaklktaki karnaval mziini, haykrlar, kahkahalar dinliyordu. Roma dev bir maskeli baloya, herkesin bara ara, giysilerine uygun roln oynad bir tiyatroya dnmt. Artemisia penceresinden, yoldan geenleri korkun bir davayla tehdit eden avukat roln srdren kiinin konumalarn duyuyordu. Savc maskesi altndaki kii, aklarnn listesini sralayarak kadnlar tutukluyordu. Arlequin'i* eek sudan gelinceye kadar dven Matamore'un** seslerini duyuyordu. Po-lichinelle'i dve dve pestilini karan aplan*** ... Kukusuz, Orazio kzna klk deitirmesini yasaklyordu. Ama Artemisia iki kez, Tuzia ve iki kzna kaplarak Poppolo Meydan 'na kadar gitmiti. Karnavaln en gz alc yerini, barberi ad verilen
77

berberi atlarn grmlerdi. Dikili tan orada, tka basa yulaf yemi, viva sesleri ve onca grlt patrt arasnda tepinen, kineyen, kpkler saan on be adet sava at... Koumsuz, gemsiz, binicisiz, brleri mahmuz* Arlequin-, talyan komik tiyatrosu tiplemelerinden. **Matamore: Yalanc pehlivan tipi. *** Capstan: talyan tuluat komedisi tiplemesi. 95 lanmaktan kan revan iinde, burun delikleri kanl bu atlarn Corso Yo-kuu'nu klarn, Venedik Meydan'na kadar hzla drtnala koan cehennem atlarn grmek iin durmadan ne doru eilen isiz gszleri etrafa savurularn grmlerdi. Ama drt kadnn da tercih ettikleri, gerekte onlar en ok elendirmi olan ey, gelecek yla kadar ansn nee iinde saklayacaklar olay, plak erkek kousuydu. Bin beyz metrelik del Corso Cadde-si'nde yaplan maraton kousu. Adem baba klnda, Romal seyircilerin laf atmalar altnda kouturan Yahudileri glerek izlemilerdi. Ve bir de ihtiyarlar kousuyla, plak delikanllarn in naturalibus kousu. u ubat aynn nemli havasnn, souklarn ne nemi vard. lmsz kentten ykselmekteydi yaam lgnl. Byk perhizi bozmadan nceki bu hzl yaam... Bu sarholuk, bu ba dnmesi Artemisia'nn iini buruyordu. 96 Corsa Soka Boya Satcs Antinoro'nun Dkkn 25 Mart 1611 - Hayr hayr, efendimiz, sizi temin ederim ki, on be gnden beri ne diye beni burada tuttuunuzu anlam deilim, diyordu yz gz hareketleriyle taklit ederek Agostino Tassi, neeli, gle bir dinleyici kalabalnn nnde. Servenlerini aktarn on kadar sanat -heykeltra, ressam, yaldzc- dinlemekteydiler boya satcs Antinoro'nun dkknnda. Corso Tepesi'ndeki San Carlo Kilisesi'ne bitiik dkkn, posta kutusu
78

ve buluma yeri grevini gryordu mahalledeki bohem evreye. Ressamlar oraya yalnzca boya tozu, tuval, fra almak iin gelmiyor, ayn zamanda Antinoro'nun hazrlad alacal bulacal bez paralarndan da satn alyorlard. Nalbur olduu doruydu, ama ayn zamanda, temizliki, aktar, eczacyd da. Orada, tezgh stnde hem haber alverii, hem gevezelik yaplrd. Atein banda birka tek atlrd. Antinoro "ateini" kutlamak! Via del Corso'da bir ocak ba, saraylara layk bir minesi olan tek dkknd. Antinoro orada, mterileri iin en son resim malzemelerini ustaca ileyerek hazrlard. rnein bitiikteki evlerden birinde rzgr son mumu'da sndrd diyelim, hemen Antinoro'nun dkknna koulurdu eve ate almak iin. Korkulu bir in, dk97 kn bir maara. Dkknn yar karanlk ortamnda yl mallarn yalkm verip ldamas sava ganimetlerini artryordu. -Ah! diye baryordu Agostino, oynad rol srdrerek, "Efendimiz, gece boyu izmek iin eve dnmeden nce, uslu uslu perspektif kitaplarna bakmak istemitim sadece ve sadece! Majesteleri sayn papa hazretlerinin gzel saray iin bana sipari ettii bir fresk sz konusu. Papa hazretlerinin ii beklemez..." kide bir papa hazretleri derken, bu iki szc frlatveriyordum yzlerine; bu salak herife, onun gcn benimsetme meselesi, anlarsnz ya... "Papa hazretleri ne der sonra, kardinaller meclisi iin Consistoire Salonu'nun hazr edilmediini renirse ha? Ben, efendim, kendi yazgm konusunda kayglanmyorum, efendimizin yargsna gvenim sonsuz... Ama peki ya iim? Yaptm i, saygdeer baym? Papa hazretleri projeme ok deer veriyor!.. Salma da pek tabii. Bana yatacam yata onun iae astsubay vermedi mi, bizzat sarayn mutfanda hazrlamad m yemeimi? "Bay Cosimo'nun iyiliklerini yzlerine vurarak ikencecilerimi korkutuyor ve onlar utandryorum." Bir oyuncu gibi, Tassi sonunu da gsterdi, bir pozlar taknarak:
79

- Birden Cosimo Quorli, mdriyete kp gelmez mi? Onlarn Yeen-kardinal'in imzalam olduu belgeyi gzlerine sokunca savc balayacak sandm. Aman Tanrm! Balayc Tanr'm! Bizzat Scipion Borghese Efendimiz tarafndan balanmm! Ba! Balanm olarak kyorum. Hatta Yarg Bulgarello baldzmla birlikte oturmaya davet eden bir yaz yazd; ne kadar istersem o kadar sre hem de!.. Titresin benim kz kardeimle enitem! Salvatore dkknn kapad bile, dericilik bitti onun iin! Yarg, satmas iin zorlad onu; bana para bulmas iin. Zengin oldum ben, zengin!.. Agostino, tezghn stnden ecu'lerle dolu bir keseyi ald ve he kes duysun diye sallad. - ... Ben, borlarm dyorum. Tamam m?.. Faizlerini de. Herk| se iki benden... Herkesin candan altlayarak karUad, bu szler, Orazio'nun 8zukmesyle yarm kald. 8 - Grdm onu! Evime girdi! - Kim? ' - Size daha nce szn ettiim u adam. Kzmm all. : TTatrodaymlar gibi, Agostino orada bulunanlara dnmt- ftr arkadan namusuyla asla dalga gemem -Kutsaldr! Ben halledeceim bu i. Gentileschi adnn nne glge drmeye cesaret eden kiiyi bana brakn! - Haydi gidelim! , , , .. : ,-, Hmla dar ktlar. ** 8 Agostino Tassi'nin fadesi ve Tuzia Medaglia'nm Tankl 1612 Mart'ndaki Dava Konusu 25 Mart 1611 Tarihindeki Kavgann yks Bir yl sonra Agostino, "Olayn nasl olduunu size aklayacam," diye anlatacaktr. "O akam Artemisia, Orazio'nun Cosimo Quorli'nin evine akam yemeine gittiini ve gece yarsna kadar orada kalacan sanarak,
80

a Girolamo Modenese'yi evine ald. Ama tam karken Orazio arkadalaryla syleiye dalmt. Girolamo'nun eve gizlice girdiini grd. Hemen Antoniro'nun dkknna gelmi. Beni aramak iin, orada buluacaktk. Bana her eyi anlatt ve evine kadar kendisine elik etmemi rica etti. Onarlmas zor eyler olmamasn dileyerek peinden gittim. Girolamo'yu sprge sapyla eek sudan gelinceye kadar dvd. Yanndaydm. ki kez tam isabet ettirdi ve tabii adam tabanlar yalad... Onlar ayrmak iin araya girdim, kavgann ktye gitmemesini istiyordum. Ama Girolamo bana bozuldu, haftalarca olaydan beni sorumlu tuttu. Bir sabah, sanrm Nisan balarnda, Quirinal Saray'na gitmek iin acele ediyordum. Girolamo ve iki yama evremi sard, kllarn ektiler. Kimse yaralanmad. Ama kendimi savunmay becereme100 eydim, beni ldreceklerdi. Dellodan birka gn sonra kardinalin evinde ve onun emriyle rahip Bandino araclyla bartk; Girolamo'nun kardeleri -veya yeenleri- olduklarn syleyen iki saldrgan da hazr bulundular." Btn tanklarn, o gn orada olmadn belirttikleri Artemisia, bu konuda mutlak sessizliini koruyacaktr. Tassi'nin hi tanmad bir adamn sopa yemesi ve kendisini ilgilendirmeyen bir nedenle yaplan dello, gen kzn fkesini ekerken, babasnn Agostino'ya teekkr etmesini salayacaktr. Yaamn tehlikeye atarak, arkadann fkesini yattrp onurunu koruyan, kendisine el uzatan bu dostun sadakati karsnda Gentileschi'nin minnettarlk duymakta hakl olduunu anlatacaktr komu Tuzia: Bu adam, tek bana, karsndakine cezasn veremeyecek denli yal olan bir babann onurunu savunmutur. Her iki erkein birbirine yapt karlkl yardm ve hizmetler onlar lnceye dek birbirine balyordu. Tuzia yle diyordu: "Birka gn sonra, kznn namusunu her zamankinden daha ok kskanarak, benden, onlarla birlikte bir ev kiralayp kiralayamayacam sordu. Ben de konuyu kocamla konuacam ve onu ikna
81

etmeye alacam syledim. Artemisia'ya duyduum sevgiden dolay bu dnceyi uygun gryordum. Kutsal Cumartesi gn kocam ka-geldiinde, Orazio ile karlat. Bu tasardan konutular. Via Croce'de bir ev bulundu ve hep birlikte oraya yerlemeye gittik. Birbiriyle balantl iki kata yaylm bir daire. Gentileschi'ler altta yayorlard. Biz stte. Ama bir kattan tekine rahata geebiliyorduk. Orazio dar karken kzn bana emanet ediyordu. Ya da beni ona gz kulak olmaya aryordu. Kendisi evde yokken benden eve girip kanlarn adia-r|n ona aktarmam istiyordu. Bir defasnda, hangi nedenle olursa olsun, kzna ne erkeklerden ne de evlilikten bahis amamam buyurdu. Tersine onu bir manastra girmeye, rahibe olmaya ikna etmemi istedi benden. Ama kz, babasnn bouna vakit harcadn sylyordu bana. Rahibe olmasn tledii her konumada kz ona nefret besliyor ve onu can dman olarak gryordu." gostino'nun salverilmesi baba-kz arasnda arpmaya ara vermek iin bir iaret olmutu sanki. Girolamo benimle evlenmek istiyordu, diye avunuyordu. Ustasyla konumu... Kardinal Bandino'nun hayr duasn istemeye gidecekti.. -Ayp, ayp sana! erefsizce davranman bizi ldryor, kardelerini de beni de... Orazio'nun aznda tek bir isim vard: "gostino Tassi". Artemisia da bu ad onun kadar sk kullanyordu. Ama ayn vurguyla deil. Yaamn ykan, hayallerini yok eden bu kim olmadn bilmedii kiiye kar yalnzca babasnn boyutlarn bilebilecei bir kin beslemekteydi. Girolamo'nun sevgisine yeniden, sonsuza dek nasl kavuabilirdi acaba? Gvenini nasl kazanabilirdi? Kendisinin yznden yaad olaydan sonra bu nasl gerekleebilirdi? O utantan, sopayla dvlme rezaletinden sonra nasl?.. Artemisia'nn taliplisi yreinin sesiyle konuuyordu, sopa yemekten nefret ettiini sylemiti. te Artemisia bundan kukuya kaplyordu. Onun gzel gzlerini sevdii kadar dayaktan da nefret
82

ediyordu adam. Girolamo Modenese, Quorli'lerle, Tassi'lerle ayn karakterde deildi... Onlarn gururunu paylayordu, evet ama, onlardaki dik kafallk yoktu onda. Her tr skntdan, karmak iten kaard. Ayrca cesaretini de ok abuk yitiriyordu. kez pencerelerde bakmak, iki kez de kilisede bulumak bir erkei kendine balamak iin yeterli deildi. Tuzia'nn sevecenlikle altn izdii gibi. imdi onu yeniden ve nasl yakalamal? diye sorup duruyordu kendi kendine Artemisia. Onu 102 nasl geri getirmeli? Beni isterken, babamn fkesine nasl kar koyaca konusunda onu nasl ikna etmeli ki? zlenecek davran ve bavurulacak yollan, Tuzia ile uzun uzun konuarak ele alyorlard. Ona yardm eden ve onu kurtaran tek ey dostluktu. Dostluk ve resim. Artemisia, Suzanne ve htiyarlar adl byk tarihi tablosunu yeniden ele alarak ie koyulmutu. Hzn yaamna yeniden giriyordu. : 103 Quirinal Saray Kardinaller Meclis Salonu 15 Nisan 1611 - Artemisia size sormam istiyor, Sayn Cosimo'nun szn dinlemeye mecbur muymu? Bu, Orazio'nun on be yandaki olu yakkl Francesco Gentileschi, Consistoire Salonu'ndaki antiyeye henz gelmiti, soluk solu-aydt. - Vay canna, elbette ona itaat etmek zorunda! diye atld gosti-no, oysa soru kendisine yneltilmemiti. Bu kez iskele zerinde alanlar on kii kadard. Kubbenin tam orta yerinde "grkemle kurulmu, Borghese ailesi armasn, Orazio'nun izdii iki melek altndan tutmaktayd. Zerafet ve g ile donanm kol kaslar ve gergin bacaklar, ok renkli ve zengin desenli ar taslak kartonunu, yerle gk arasnda bir yerde aslym gibi ylece
83

tutuyordu. Tassi'nin freski henz taslak halinde. Stunlarn krmz eskizi, trab-zanlarn burmak dallar henz kl rengi boucu bir mimarinin etkisinde ve kurgunun balang aamasnda... Kelerde drt kadn figr, Papa V. Borghese' in ycelere kard drt erdem -adalet, cesaret, saknm ve tutku- yava yava Gentileschi'nin frasnda ortaya kyor. Yeminli dman, Giovanni Baglione, hani u 1602 yl knda 104 bir akam iirlerinde gln laflarla karalad adam, yani Baglione'nin ta kendisi bile, Gentileschi'nin bugne dek bu tavandan daha gzel bir ey yapmadn kabul edecektir. Arkadalarnn yardmyla, Ora-zio, kuma kvrmlarnn a boyas rengini henz slak olan svann zerine vuruyor. - Aslna bakarsan babacm, beni Bay Cosimo gnderiyor, dedi kubbenin altna gelen Francesco. "Kars ile birlikte u an kapda. Size Artemisia'y getirmek istiyor, almalarnz seyretsin diye, hatta Gu-ido Reni tarafndan boyanan kiliseyi grmesi iin, saray gezmesi iin..." - Ee, ne var bunda? diye steledi, birka adm tede alan Tassi. - Eee'si, Artemisia ona kapy amyor. Arabasna binme teklifini de geri eviriyor. Eve kapanacan, Trkler gibi eve kapal yaadn haykryor ierden. Kim olursa olsun, kimsecikleri ieri alamayacan ya da dar kmayacan sylyor... Arabada baldznz, Constanza da var, dedi Tassi'ye dnp. - Gelsinler canm, diye yantlad Tassi, daha Orazio bir yant bulamadan. "Her ikisi de birlikte gelsinler!.." - Artemisia'ya syle izin veriyorum, diyerek araya girdi Orazio. - Ablam yalan sylediimi sanacak. .,.;,. ., / - Syle ona, ben emrediyorum, tamam m? ; . ,,,. > ;.;;', V. Paul Borghese'in saraynn avlusuna, balarnda Cosimo Quorli olmak zere kadnlar dolutu. Papa Hazretlerinin evine byle paldr kldr girmek kukusuz olaand durumlardand, ama prenslerin zel koleksiyonlarn gezmek, atolarnn grkemini seyretmek o
84

devirde o kadar zorluk karmazd. Quirinal Saray'run btn katlarnda ziyaretiler, alanlarn aileleri kaynar, Papa da bu ilgi ve gayreti desteklerdi. V. Borghese, cemaatin hayranlk belirtilerinden pek holanrd. Halk onun, antiye halindeki bahelerinde zgrce dolard ve 105 Yeen-kardinal o sralarda villasnn d parmaklklarna unlar yazdrmt: "Nereye isterseniz gidiniz, istediinizi aln, cannz istediinde de gidiniz. Bu gzellikler, yabanclarn zevk almasndan ok, sahiplerinin zevki iindir..." Kardinalin gerekten de bu szcklerle seslendii kiiler, bugn Quirinal Saray'nn bakclarnn karkarya geldii alk alk bakarak gezen isiz gsz takmndan kiiler miydi? Cosimo Quorli yalnz kendi karsn ve Tassi'nin u nl baldz Constanza'y getirmekle kalmam, ayn zamanda Artemisia ile birlikte Tuzia'y, yandaki oluyla iki kzn da beraber getirmiti. Byk merdivene doru giderken toplam alt kadna klavuzluk ediyordu. Garip bir topluluk!.. En yallar Tuzia, katlar zar zor trmanyordu, gs akt; onu emmekte olan bebei de kucandayd... Gen Constanza ise alt aylk, karn burnunda gebeydi. Bu Agostino'nun marifeti olan ikinci hamilelii. lk bebei, Livourne ve Roma arasdaki yolculuu srasnda kaybetti. Kz kardei Maria'nn ldrl onu ylesine zmt ki, o da l doum yapt. Agostino ile ayn zamanda tutuklanan Constanza birka hafta hapishanede kald. Henz on be yandayd. Papalk saraynn merdivenlerini karken, Constanza ile Artemisia'nn -ki daha nce birbirlerini hi grmemilerdi- el ele tututuklarn anlatacaktr daha sonra Tuzia. Cosimo Quorli'nin arabasnda, iki gen kz arasnda ne trden bir ba kurulmu olabilirdi ki? Bunun nedeni acaba ikisininde destee gereksinimi olmasa myd? Yardmna komak gibi mi?
85

Artemisia'mn stnde biimsiz, kirli, boya lekeleriyle dolu bir giysi vard. stn deitirmeyi, san ban taramay kabul etmemiti. Neredeyse kzla alan sarnlktaki salarn bir parmana dolayp bktkten sonra rastgele tepesi stnde tutturduu topuzundan sa tutamlan kurtulup, gzne, akaklarna, ensesine dklmekteydi. Qu-orli'ye kar duyduu tepki, Orazio'ya kar hnc, Tassi'ye olan nefre106 i ti -arabadayken Cosimo onunla kendisini tantracan ve Tassi'yi sevmesini salayacan sylemiti gen kza- her ey, her ey burada iindeki karmak duygular btnn daha da sarsc klyordu. Direnci ile kzgnl arasnda skp kalan Artemisia, Papalk saraynn duvarlar arasnda bulunuyor oluunun verdii coku iinde -o, sarayda ha!- Roma'nn lo Smargiasso (amatac) adn takt Agostino Tassi'nin zerine saldrn fark etmedi. Gen kz daha ayrdna varmadan, Cosimo onu dosdoru Tassi'ye gtrmt. Bu iki insann karlamasn, Quorli eskiden beri aklndan geirirdi. Aylardr Tassi'yi kztryordu. Orazio'nun, Artemisia'nn hayaszl konusundaki ikyetleri, onun ilgisini daha da bilemeye yarad. Hayalini daha da canlandrd. Kavga, tanmad bir kadn iin giritii dello; bu kadnla tanmak arzusunu duyurtmaktan te gidemezdi. Ama Orazio'dan kzn ona gstermesi iin ricalar edecek kadar da deli deildi. te, Quorli stleniyordu bu ii o halde. 1611 ylnn o Nisan aynda Artemisia'nn Consistoire Salonu'ndaki varl iki kafadar arkadan gelitirdii bir plana uymaktayd. lk saniyeler ierisinde, Cosimo, plannn bozulacandan korktu. Gentileschi'nin kznn gzelliklerini Agostino'ya fazla m vmt? Ona pespembe azn, bembeyaz gslerini itahn kabartacak renklerle mi anlatmt?
86

Btn bu beklentilere karn, Agostino Tassi nnde geri adm atma tepkisini gsteren kii Artemisia'nn kendisi olmad. Giysinin kol azlarnn halini grp, sesindeki grtlaktan gelen scakl duyup eliyle yle bir iteleme hareketi yapan da Artemisia deildi. Onu umduu kadar gzel bulmayan Agostino'nun kendisi oldu. Pek beenmediini tekisine bakyla belirtti. Giysi diye srtna geirdii bu uvalla, yzne savrulmu sa tutamlaryla, hatta sararm trnaklaryla, kz, istek, arzu ve ak imgelerinin kesinlikle hibirinin somut bir rnei deildi. 107 Artemisia'ya gelince, onun evliliini ta banda ykm olan bu ksa boylu u akrak adamda, kafasnda canlandrd kabaday simgesini bulamamt. Yine de o sralar Tassi tam formunda gzkyordu. izgili hrkasnn rengi Nisan gneinde her an gze arpyordu. Yzklerinin, kemer tokasnn, bacana arpp duran kk hanerinin altnlar k altnda prltlar sayordu. Sabahn o saatindeki i k, gamzelerinde, alnnn, yanaklarnn, gzel aznn yuvarlak izgilerinde neeyle oynuyordu; yzne yle bir deikenlik veriyordu ki, adeta baklarnda bin bir anlam tututuruyordu. Quorli'nin bu kiiden duyduu honutluk, onunlayken duyduu sevin ve tela karsnda Artemisia, Agostino Tassi'yle kar karya geldiini anlad. Ama Cosimo'nun ondan bekledii tepkiyi de gstermedi. Artemisia'nn karakterindeki sert yan bildiinden, bir an iin stne atlayacan, olay karacan, baba-kz arasnda geen ve onun da tan olduu u kavga sahnelerinden birine tank olacan sanmt. Kime nasl davranacn, ne diyeceini bilemiyormu gibi yapmack bir tavr taknd, iki ibirlikinin omuzlar zerinden gzlerini teye, uzaklara dikmeyi srdrd. Bir zamanlarn kk kzna, Santa Maria del Poppolo'daki o hibir eyden etkilenmeyen, annesinin lsnn mezara indiriliini grm olan ocua benzeyen sert durulu, bir heykeldi sanki. Bozulmu olan Agostino, iskeleye yeniden dnyordu ki, stnde Tuzia'nn ar baklarn yakalad. plak boynunu ve stle dolu
87

gslerini grd. Emilmekten kzarm meme ucunu. Ve evet, Tuzia'y kolundan tuttuu gibi kadnlar grubuyla birlikte kubbenin tam altna - Her tr ite altm, bayanlar, ama btn bunlar arasnda duvar resmi en byk, grkemli ve en gzelidir. Size bunu sanrm aka syleyebilirim! diye sylev ekti yle srayla onlara bakarak. ; -] 108 Tuzia ile -Agostino kokluyordu onu- i pek uzun srmeyecekti. Evli olmu, dul olmu hi nemi yoktu. Bu akam yatanda onu ziyaret edecekti; en ge yarn sabah, afak onu Tuzia'nn yatanda bulacakt. Bu ikinci olasla Agostino olmu bitmi gibi bakyordu. Geceyi Croce Soka'ndaki katta geirecekti. Zaten seme ans da yoktu: Sant 'Onofrio'daki bekar evine kadn gtrmek mi? Olanakszd bu! Baldz Constanza en ufack olaylar bile gzetliyordu. On be yann ta yukarlarndan, koca karn ve felaketzede gibi soluk, kk yzyle aznn payn veriyordu Tassi 'nin, Agostino'nn yasal karsnn lmnden bu yana, Maria'nn ldrlnden bu yana, Costanza bir ein btn ayrcalklarndan yararlanmak istiyordu. ylesine iddetle kskanlk sahneleri yaratyordu ki, Agostino'nun bundan d kopu-yordu. rak Filippo ile l yaantsnda, kesenin az da onun elindeydi zaten. Agostino onu aldattnda, kadndan ve kocasndan kamaya, saklanmaya dikkat ediyordu. - Neden fresk sanat hepsinden daha gzel geliyor bana, biliyor musun? diye srdryordu szn, teki be kadn Consistoire Salonu'nda yneterek. Onu. byle sevince boan, Tuzia'nn kokusu muydu, st kokusunun scakl m, kadn kokusu mu? Ya itahlandran? Ya da Tuzia'nn iki kznn akn halleri mi, onu vp duran gen bakirenin byk ekicilii mi? Birincisi bulua bile ermemi gzkyordu. kincisi mi? Maymun suratlnn biri! Evet, bir suratssz! Ama krpe, oras kesin. Kim byle havasn deiik klyordu acaba? Cosimo'nun ei mi? Kareli
88

kumatan giysisi iinde pespembe, taptaze; Cosimo'nun karsnn bir ahlksz olduu sylentilerini duymu Agostino. Eer Agostino Quorli'yi boynuzlamay dnmeye cesaret edemiyorsa -nk dostluun zorunlu kld grevler onun iin kutsald- bunun nedeni papann iae astsubaynn gen ve uysal, teki yarm dedii karsna, bandan geen her 109 eyi kendisinin syleyerek bbrlenmelere kalktn anm- i samasndand. - nk fresk biz ressamlar bir tek gnde bunu gerekletirmek zorunda brakr; br trlerde, baka zamanlarda istediimiz anda dzeltmeler yapabiliriz... Tek bir gn, tek! diye yineledi tumturakl bir syleyile. "Bayan Artemisia, u an babanzn stnde alt Erdem adl tablo boyutunda bir tablo yapmak iin ne kadar zaman gerekirdi size?" Gen kza doru dnmt, kara ve kt niyetli bakn tam yznde dolatryordu. Sonra baklarn onun ak yakasna indirdi. Dorudan kendisine hitap edileceini ummayan Artemisia ard, kzard. Bir sessizlik oldu. Ne yant vereceini bilemiyordu. Ne lfa atlabiliyor, ne bir sinsilik yapabiliyordu. Bu kez kendi hesabna kvrak zeksn kullanan Cosimo hafife gld... Hatta bir ktlk de yok bunda! - Haydi Bayan Artemisia, bir say syleyin bize... Gzkt kadaryla kendisine ilgisizmi gibi durmasna karn, Artemisia biraz nce Agostino'nun ona nasl da kmseyerek baktn fark etmiti. Agos-tino'nun bozuma uradn, onu sevimli bulmadn anlamt. Bu umursamazl da yznde bir tokat gibi duyumsad. Girolamo'yu yaamndan defederek kendisini iine att acl duruma bir de aalanma ekleniyordu. Bu hakarete varan bekleyi, kz belirsiz bir kargaada, souk olmaktan da te, sars nt halinde alkoyuyordu. - Size ne kadar sre gerekirdi kk hanm? Bir hafta m, bir ay m?
89

Artemisia omuz silkti... Onu rahat brakmalarn isterdi... u an o, btn bu insanlardan, Quorli'den, Tassi'den, iskelesinden; bu konumay duyabilmek iin yukardan aaya eilen babasndan millerce uzakta duyumsamak istiyordu kendisini. Bu basklardan, bu sarsntlardan uzakta, ok uzakta... Girolamo Modenese'den de fersah fersah 110 uzakta... Hepsini, hepsini unutmal! Bir daha nne kmayacak bir anstan, bu frsattan yararlanabilmek iin onlar unutmalyd!.. Bu ans, bir daha nne kmayacak bir armaan: Grmek! teki sanatlarn iini grmek. Roma'nn en iyi ressamlarnn yaptklarn grmek. En byklerin yeteneine hayran kalmak. Onlardan bireyler renmek, kendini onlarla karlatrp, lp tartabilmek. Nihayet rakipleriyle yz yze gelmek! Gen kz ban kaldrd. Ona ynelttii ksack bakta neler okudu Agostino? fke, hiddet? Kin mi? Ya da onun yzne bambaka bir ey mi haykryordu adam?.. Bir kez daha omuz silkti. Bu kzn korkusuzluunun, youn gururunun, resim konusundaki lgn, tehlikeli, harika dncelerinin onu teki btn basklardan kurtardnn ayr-dna vard m acaba Agostino? Ondaki hrslarn boyutunun -Artemisia bunu yalnzca kendisine borluyduocukluundan bu yana sanatn yerletirdii basaman, onu sonsuza dek ulalamaz kldn anlayabiliyor muydu? Agostino'nun yznde bireyler belirdi geti, ar istek gibi bir ey, sknt gibi, avcnn acmaszl gibi... te o an, Cosimo, Tassi'nin kz bir daha artk brakmayacan anlad. - Gzellik, kk hanm? Yce babanz bir gn buna mutlaka ulaacak! Yetkinlie varmak yedi saatini alacak! - Btn kubbe yedi saatte mi? diye cokuya kapld Tuzia koluna aslm halde onun.
90

- Btn kubbe deil, diye dzeltti Tassi kahkaha ile; gl devasa salonda nlad. "Ele aldmz iin bykln bahse girerim ki, lemiyorsunuz..." Agostino, Orazio da duysun diye yksek sesle konuuyordu. Ora-zio ise platformun en stnde Erdem 'in giysisini boyuyordu; kulak kirite, gznn bir ucuyla kk kalabaln oradan oraya gidip gelilerini izliyordu. Artemisia ile Agostino'nun baldznn el ele, salonu boy dan boya geilerini gzlyordu. Constanza kendi aknn tehlikeye dtn grp, rakibini kendi kanad altna alarak korumaya m alyordu? Yan yana iki gen kz pencere pervazlar altnda uzunca duruyor, erevelerin ayrntlarna hayran hayran bakyor, boya kpleri arasnda geziniyor, pencerelere dek uzanyorlard. Hemen pelerinden Agostino onlar oralarda ereflendiriyordu. Gentileschi'nin kz iin Roma'nn en atafatl saraynda gezinmek bir mucizeydi. Orazio bunu biliyordu. Btn sonularn da bilerek korkuyordu. Tassi, hanmlar birka dakikalna onun gr alanndan dar, yandaki iki bekleme odasna, koridorlara kardnda, gerisingeri onun merdiveni altna getirene dek yerinde rahat duramyor-du Orazio. - Babanz bana sizdeki yetenekten sz etti, diye srdryordu Tassi konumasn. Yorulmak nedir bilmiyordu. "Syleyin bakalm bana, fresk duvara nasl vurulur?.. Haydi canm, bahse girerim ki bilmiyor! Ya siz, bayan Tuzia, siz biliyor musunuz?" Tuzia krtt. Tassi tavan gsterdi. - u kubbeyi gryor musunuz? nce oray, ariccio* denilen prtkl svayla kapladm... Babanz, kk hanm, kartonundaki deseni keski yardmyla izerek slak sva zerine kard. Gen kz duymak istemiyordu. Ama yine de dinliyordu. stemese de Agostino'nun krmz etli, yuvarlak dudaklarna bakakalm, Artemisia'nn onu dinleyiini gren Cosimo, kza hayali ve tutkusu olan resimden sz eden sylevine alk tutuyordu.
91

-... Babanz daha sonra bu eskizi "gnlere" bld. kinci kat svay atmadan nce... bu svaya da intonaco** denir... Kz, freskten baka her eyi anlatan bir sesle, bir bakla, iefeik terimlerle bombardmana tutuyordu. * ariccio: Svada alt kat. ** intonaco: Svada ikinci kat. st kat. 112 - ... Hatrlarsnz; Erdem1 m. gzel bedeninin yalnzca bir blmn kaplayabiliyor. Baca, kolu, gs bir tam gnde bitirmek zorunda. u Tanr'nn cezas yedi gn! Islak ikinci kat sva zerine deseni kartmak yedi saat, yedi saat de resim katmann yaymak ve saydam boya gemek iin... Beni izliyor musunuz Bayan Artemisia? derken, 'Beni izleyin! Belki de bana hak vermiyorsunuz, ama izleyin beni!' demek istiyordu. "Babanz belki de gnde bir metre kare yer boyamay baarabilir. Ben, bense drt! Sizin anza sopa ektim, evet, ama bu babanzn houna gitmek iindi. Benim tekniim onunkinden hzl. Ama benim dostluum daha ok sizin iin... Babanz kk hanm, eski ekole bal. Bylesi acmasz bir durumda, size, evet yalnzca size, olduka byk bir ilgi ve zveri gsterdiimi sanyorum. Ben o tabaka stne dorudan yaptryorum ve desen izgimi toplu inelerle delerek belirliyorum. Ya da dorudan keskimle giriyorum. Sizinle akl banda konumaya gayret ediyorum. Bu gayret sizi yaralamayacak bir duygunun gcn kantlyor. Oluturduum desen izine krmz boya tozu dolu bir gazl bezle dokunuyorum. Benden korkacak ne var bilmem? Her pozisyonda resim yapan ben, yedi saat boyunca, ayn babanz gibi, ama sva tabakam izgilerle ve slak bezlerle srekli slatarak..." Cosimo,onun kulana kikirdeyerek fsldad: .' "' - Ona fresklerden mi y'oksa/r-aklardan* m sz ediyorsun? - Kalalarndan sz ediyorum, var m diyecein! diye homurdand alak sesle. "Son dokunular, bitii kk hanm, kuruyunca yapacam," diye yksek sesle yeniden balad konumaya. "Ve ite
92

tm beceri ortaya konmutur! Sonsuzlua braklacak bir bayapt! Benim iin lmszlk demek!" Bir yl sonra, 1612 Mart'nda Tassi davasnda, Agostino'nun raklarndan birinin verecei ifadesinde sz ettii gn bu gn olabilir mi? * frasklardan: Yazar szck oyunu yapyor. Hile, dolap, muziplik, lgnlk ve sapknlk anlamn artryor. ..,'.'.. : '' ' . .' ;.''. V" ' 113 "Aralarndaki gizi bilmiyorum, ama Cosimo'dan rendiime gre sz geen Artemisia'ya deliler gibi tutulmu Agostino. Karlk grp grmediini bilmiyorum. Ama Cosimo srekli olarak, zavall Tassi'nin aktan arpldn sylyordu. "Saray gezdikten sonra, diye anlatacaktr Tuzia, sras geldiinde, Cosimo'nun arabasna binip evine yemee gittik. Orazio ile Agostino, grlmemi ey, gnn teki ksmnda ii brakp yaya olarak arabay izlediler. leden sonray hep birlikte Cosimo'nun evinde geirdik. Artemisia teki kadnlarla oradaki kk bahede kaydrak oynad. Cosimo, Orazio ve Agostino onun oyun ebeliini tartmasna baktlar. Biz kadnlar, tekrar ktk. Cosimo'nun arabas bizi Saint-Pierre Kilisesi'nin kubbe iini ve Orazio'nun alt ksm grmeye gtrd. Akam eve dndk. O gnden sonra Agostino aklna estiinde, baba evde yokken hep bize gelmeye balad..." "Via della Croce'den tanmtk" diye dorulayacaktr Artemisia. "Babam st kat Tuzia iin kiralamt ve bu ortak yaam aa yukar on ay srecekti. Babam o sralar, Agostino Tassi'ye sk balarla balanmt. Tassi, ona yaknlamak istediinden Tuzia'ya kur yapmaya ve evine ska gelip gitmeye balad. Oraya ok sk gelir oldu ve Santa Croce gn 3 Mays'ta, evet, kesinlikle oradayd." "Bir sredir Tuzia bana yalnzca ondan sz ediyordu. Agostino'nun ok iyi, ok scak bir ocuk olduuna beni inandrmaya alyordu. Birlikte ok iyi olacamz syleyip duruyordu. Bu konuda o kadar ok aba gsterdi ki, sonunda beni onunla konumaya ikna etti. raklardan birini iten karmtk, Scalpellino, nk bir ie yarad
93

yoktu artk ve hakkmda kt konuuyormu. Benim iin sylediklerini Agostino'dan renebilirmiim. Tuzia bunlarla beni kandrabilirdi. Eski ramzn benim hakkmda sylediklerini bilmek istediimden, o gn Agostino ile konumaya karar verdim. " Agostino'yu bizim eve Tuzia soktu. Scalpellino bana sahip oldu114 unu syleyerek vnyormu, Agostino da bunu sylemeye gelmi. Boyac Antinoro'nun dkknnda yayd sylentiye gre ramz benden her istediini elde etmi. Ben de bunun umurumda bile olmadn, Scalpellino'nun cannn istediini syleyebileceini syledim. Hatta, benim de orada olduumu ve iin hangi aamasna gelindiini bilmek istediimi syledim. Ben bilmiyor muydum kimsenin bana dokunmam olduunu! Agostino, beni bu kt sylentiler nedeniyle ok merak ettiini syledi, bu az bozuk heriflerin benimle ilgili anlattklar onu ok kayglandryormu, zira babama ve bana kar sonsuz dostluk duygularyla yklym. Admza, erefimize ok nem veriyormu. Baka bir ey eklemeden ekip gitti." i. evresindekilerin samalamalar kzcaz ne biim kayglara salyordu, sylemeye ne gerek var. Milletin saplants haline geldii, her tr sefahatin ana konusu edildii; bir semtin orta yerinde evine kapanm halde raklarnn hayallerinin ve arzularnn att, ama ona zarar veremeyen ateler arasnda abalayp duruyordu Artemisia. yle sanyordu. Ama bir sre sonra kendisi bu dedikodulara bulap kalyordu. Ama onun da dnd tek bir ey vard: Kaak Girolamo Modenese'ye sahip olmak. Peinden komayan tek erkee balanmak. Ve bu evlilii irenlie ve korkuya kaplmakszn gerekletirmek. Resmine bile yansyan bu takntyla, onu deli eden varlklar resmediyordu sonunda. Orazio'nun tablodan sildii iki erkek bandan biri yava yava Agostino Tassi'nin gzel, kara bukleleriyle ekilleniyordu. Yz yok, baklar yok. O haliyle, teki siluete, daha
94

yal gzken kiinin siluetine yaslanyordu. Cosimo Tassi mi bu kii? En azndan beyaz salar, dz burnu, inceltme iaretine benzeyen atma ka ile bir baka imgeyi uyandryor.- Baba, Orazio Gentileschi. M .M': M , ' ' 115 10 Croce Soka entilescihi'lerinJyi 3 Mays 1611 - Soyundun mu? diye sordu Orazio, belli belirsiz bir sesle. Ona bakmyormu gibi yapyordu, kendi iiyle ilgileniyordu. Ama kap srgsn ekmi ve atlye kaps nne bir sandalye yerletirmiti. Bir kede, ip zerine atlm bir arafn ardnda soyunuyordu kz. Korse kancalarn at abucak, eteinin ipini zd ve bir arafa sarnarak, sehpaya oturmak iin kotu. O pozunu almadan Orazio'nun dnmeyeceini biliyordu. Aralarnda bu konuda anlamlard: Artemisia kendini hazr hissettiinde ona seslenirdi. z babas nnde kendini plak sergilerken, utanma duygusuna alm myd acaba? Bylesi durumlarda her ikisi de mesleklerine zg bir souk havaya brnerek, etkilenmemi gibi davranrlard. Artemisia ona bu kadar kzgn olmasayd, kukusuz ilk genlik yllarndan beri bildii ekliyle i rahatl duyard. Ayn suu birlikte ilediklerinde, baba da kz da, ressamlara modellerini soymay yasaklayan Roma yasalarna birlikte kar gelmi oluyorlard. Erkekler plak olarak mahallenin btn ressamlarnn evinde ayn biimde modellik yapabiliyordu; ama. bacchante'fan*, Suzanne'lar, Kleopatra'lar, resim * bacchante: Ewipides'in trajedisi. 116 iL tarihinin rlplak kadn kahramanlarn temsil etmek iin gerek kadnlardan esinlenenlerin hali yamand! Kadn teninin ince, zarif
95

grnm, kadnca izgiler, delikanllarn anatomisine baklarak, bu izgileri biraz daha yuvarlatarak veya antik tanra heykelleri kopya edilerek verilebiliyordu. uras da kesindir ki, ok sayda fahie poz vermek iin zamanlarn bol bol, para karl bu ie vermeye hazr grnyorlard. Ama iin riskine bal olarak fiyatlar akl almaz derecede yksekti ve gzellikleri de umulduu kadar deildi. Demek ki bu durumda Orazio'nun elinin altnda, paha biilmez bir hazine yatyordu. Kznn gzelliini, hi tank olmakszn, resme aktarabiliyordu. - Bir gn yakalanacaksn, dedi kara kara dnerek Dua krssne diz kmt. Orada Maria Magdalena, pozunda durmak zorundayd. Babas bu syleneni bir iaret gibi grd ve ona yaklat: ... ,.; >.,..- Kehanet mi? . Orazio'nun yznde bir glmseyi esti geti. Artemisia'nn byle plak halde kendisine teslim olduu anlarda, birazck neelenir, eski zamanlardaki iyi haline brnrd. Mahrem yerlerine arpmamaya ok dikkat ederdi; atlyeyi ok byk ateler yakarak, elinden geldiince en iyi biimdestrd. Kzn ona salad bu iyilikten dolay sonsuz minnet duyuyordu ona. Kza gelince, arpmadan, ters dmeden birbirlerini o dikkatle izledikleri bu ayrcalkl anlarn deerini bil1 meyi renmiti sonunda. Sessizce resim yapan ustasn gzlemleyebildii bu zamanlarda, her zamankinden ok bu samimi saatlerde daha fazla ey reniyordu. Ama bu gn Orazio ona sevgisiz ve acmasz. bir bakla bakyordu. - Kehanet mi? diye yineledi, ayn yapay neeyle. "Yoksa tehdit mi?..." Bititirdii ellerinde sal ha, Maria Magdalena han stne eilmekteydi. Soruyu savuturarak, alayl yergiye geti: ''' .''', ''.''..: 117 - Sana her zaman stnlk taslayacam. Sana yasak olan btti kadnlar somut klman iin aynann nne geip soyunmam yeterli.
96

- Ne demek bu?.. - Bu stnl kendime saklamay dnyorum. Orazio'nun fras havada kalakald. Bu tmce, bylesine sakince sylenmi bu szler, son haftalarda bana gelenlerden ok daha fazla dokunuyordu ona. Ne demek istediini biliyordu: karlar atr, yollan ayrlrsa, resim alannda sava ilan demekti bu. - Peki, dedi yalnzca, gidebilirsin. Artemisia iki kez syletmedi bile. Dua iskemlesini brakt gibi kalkt. Bu kez Orazio, o atlyenin iinden geerken gzleriyle izledi. Gen kzn aya arafa dolanyor, rtnmeye abalyor, bedenini ondan saklyordu: nsanln ilk gnahn iledikten sonra yaratcsndan kaan Havva! Hatta giyinmek iin bezleri ipe att zaman bile dnp bir kez daha bakt kza. O an onu parlak plaklyla grd, imdiye dein byle grmemiti: gslerini, bir bakasna ait olacak olan nice sevdii bu kadnn, kznn karnn grd/1' ' ' ! ' - Girolamo'yu grmeyi baarabiliriz mi? diye bard Artemisia Tuzia'yi merdivende durdurarak. ^':' ' - Tanrya kr ki evet, grdm Onu, m kolay olmad, diye karlk verdi hatun. ' '.:. , >; - Ne syledi size? '. "'' -<; - Size iade-i ziyaret yapacak. ^ - Peki ne zaman? ; , > - Yarn sabah... Bizim eve gelecek... Babanz gittikten sonra. Benim kapy-birilerine atm duyar duymaz, yukar kn siz. - Yarn sabah ha! Tanr sizden raz olsun Tuzia! 118 Via della Croce'deki ev daha ncekilerden pek farkl deildi. Zemin kat, bir terzihaneydi. Evin n cephesi ise bir sabuncu dkkanna bakyordu. Adres byle verilirdi, zira o zamanlar Roma sokaklarnda hibir yerde numara filan yoktu. Kapdan geer gemez, amarl sola alp, bir (cortile)yi avluyu dnerek ykselen merdiveni kmak gerekiyordu. Birinci katta Gentileschi ailesi oturmaktayd.
97

Bu seferki evlerinde, sra halinde be oda vard. nce mutfak, sonra penceresiz oturma odas. Daha sonra da sokaa bakan iki byk amasyla atlye geliyordu. Atlyeye bitiik iki yatak odas. Dip taraftaki Orazio ve olu iindi. Atlyeye bitiik olan ise Artemisia'ya aitti. Tuzia'nn katnda konuulanlar st kattan duyulmazd, ama gidip gelenler, giri kapsnn sesi duyulurdu. Girolamo'nun Tuzia'nn evine yapaca ziyareti pusuda bekliyordu Artemisia. - Yarn! dedi bir kez daha. Nee ve kran duygular ierisindeydi. Tuzia konumaya yeniden balamadan nce Artemisia sarlp onu pt. - Sizden saklayacak deilim, onu sokakta bulana kadar neler ektim... Nerdeyse koturup durdum peinden... Onu buldum, ama biraz souktu. Babanzn bana bu konuda sz verdiini syleyerek rahatlattm nce onu... - Bak bu doru, eh, az biraz doru, babam raz oldu gibi. Artk manastrdan filan sz etmiyor! - Yine de Girolamo Modenese'nin size gre biri olmad dncesini bende yok edemezsiniz... Yeterince iyi deil! Bu herifte ne buluyorsunuz bilmiyorum. .Meryem'in affna snarak, izin verirseniz size bir ey syleyeyim, o adamn bacaklar arasnda bir ey yok... Oysa ki Bay Tassi yle mi ya, bambaka biri o! te size uygun bir erkek... - Ondan nefret ediyorum! v: - Ama neden canm? , > , ;, ( - Babama alan bir ispiyoncudur o! , ' '',': 119 - Ailenizin erefinden te bir ey dnmeyen ve yalnzca sizin onurunuzu savunan bir kibar bey. - Odamn kapsna kadar gelip nbet tutmak iin babamn adn ve dostluunu kullanan bir ahlaksz. - Kavga srasnda edilen hakareti balamay bilen ve sizin Girolamo'nuzla soylu bir davran gsterip baran cmert ruhlu birisi.
98

- Hayr, babamn gvenine daha iyi ihanet edebilmek iin ve ve gklere karan ikiyzlnn teki! . ,. ...... Tuzia yle bir iini ekti: .,, , - Ne karmak birisiniz siz! - Ya siz Tuzia, Quirinal Saray'ndaki karlamamzdan bu yana ayn kii misinizPdiye srdrd ayn iddetli tonda Artemisia. "Beni artk sevmiyorsunuz!" - Ah, ben mi sizi sevmiyorum? Yarn sabah babanz burada yokken, size baylan birini evime alyorum ve de sizi sevmiyorum yle mi? Artemisia kederle glmsedi. -Deitiniz. (,...$; .. .., - Hayr, siz uzatyorsunuz! Agostino yakkl biri. Zengin. Ve ste-f lik dul... Sizin bir kocaya gereksiniminiz var: yi ya ben de size onu bu-:' luyorum ite! -Ben Girolamo'ya sz verdim. ;.< ..^-H .:V;si:- Ama babanz Agostino'yu tercih ederdi... , , ,,, > - Ben Girolamo'yu setim, tamam m?... - Eer bir gn babanzn sizi evlendirmesine nem veriyorsanz yavrucuum, onun gnlne gre birini seseniz iyi edersiniz!.. 120 11 1612 yl Mart ayndaki durumada Artemisia Gentileschi'nin ilk ifadesi (4 ve 9 Mays gnleri yaanan olaylarn anlats) "Ertesi sabah, henz yataktaydm, babam oktan gitmiti. Merdivenlerde Tuzia'nn ayak seslerini duydum. Kapsn ayordu. Aceleyle giyindim ve onun evine kan basamaklar drder drder ktm. "Agostino Tassi ile birlikte Papa'nn iae astsubay Cosimo Quor-li'yi de grnce Agostino'ya dnp dedim ki: "u ie bakn! Bir de bu adamla gelebiliyorsunuz buraya ha?" Tabii, Cosimo'dan bahsediyordum. Agostino sakin olmam syledi. Ben de yle yaptm zaten. O zaman Cosimo da bana Agostino'ya kar kibar
99

davranmam tavsiye etti... Bu uyan beni fazlasyla sinirlendirdi. Szlerine devamla, teki baz insanlara kendimi nasl verdiysem, Agostino'ya da ylece vermemi syledi. yle fkeliydim ki, onun gibi bir salan szlerini dinlemeyeceimi syleyerek tersledim. Defolup gitmesini rica ederek srtm dndm. O zaman szlerinin bir hata, bir gaf olduunu aka yaptn syledi. Sonuta her ikisi birden ekip gitti. Ama Cosimo'nun szleri beni ok sarsmt. Gnlerce hasta oldum bu yzden. "Babama hibir ey anlatmadm halde, o her yerde benim sinirliliimden yanp yakld. Bundan faydalanan Tuzia birazck hava almamn, gidip gezinmemin bana iyi geleceini, evde byle kapal kalma ' . .'''' " ' ,' ; ' '.':' 121 nm bana yaramadn syleyiverdi. "Ertesi gn, Agostino kk olu araclyla Tuzia'ya, benimle mutlaka bu gece konumas gerektii haberini vermi. Yapt yardmlar nedeniyle teekkr etmek iin, kzlarndan birine giysi yapmas iin bir para kuma hediye ediyordu karlnda. Tuzia bana haberi iletti ve ben yle yant verdim: "Ona gidip syleyin, akam vakti genkz-larla konuulmaz yle." "Ertesi gnd, babam, gerekten salma iyi gelecekse, Tuzia'nn beni gezintiye karabileceini sylemi. Onu namuslu bir kadn sanarak, beni Saint-Jean-de-Latran'a gtrmesi iin izin vermi. "Saint-Jean Kilisesi'ne gittiimiz o sabah, herhalde bir gece ncesinden haberdar edilmi olacaklar ki, Agostino ile Cosimo eve kagel-diler. Beni kent dnda bir eve gtrmek konusunda Tuzia ile anlatlar. Ben sinirlendim, kra gitmek istemediimi, beni rahat brakmalarn syledim.Onlar da ekip gittiler, biz de Saint-Jean-deLatran'a doru yola ktk." .., .: Artemisia bu geziyle ilgili haberi o iki kafadara Tuzia'nn deil de, bizzat babasnn vermi olabileceini akl edemiyordu. Agostino Tassi ile Cosimo Quorli'yi kzna gzkulak olmalarn istemekle Orazio'nun delilik edecei kimin aklna gelir? Ne var ki,
100

tanklar bu konuda uyumakta. (Kardinaller Meclisi'nin salonunda alan btn iiler, Agostino Tassi'nin anlattklarn dorulayacaklardr.) Mays 1611. "O sabah, Gentileschi Quirinal Saray'na geldi, ben oktan oradaydm, "diye anlatacaktr yarglara." Komusu Tuzia ve kendi kz Arte-misia'nn Saint-Jean-de-Latran'a gittiklerini syledi bana. Bu kiliseye gitmek iin yle srar etmiler ki, sonuta Orazio bir eylerden kukulanr olmu... Kendisi pekala ne yapp ettiklerini ne evirdiklerini grmek iin onlara elik edebilirmi. Ama efendim, yapamazm! Yeni 122 sval duvara ikinci kat sva iin iilerine grev vermimi. beklemezmi. Bense, henz o gnk iimi hazr etmediimden, Orazio benden onun yerine kzn korumak iin benim yardma gitmemi rica etti. Ben de oraya gittim..." Tassi'nin tanklndan ne diye kukulanlsn ki? Raslant bu ya, oldua akla yatkn gzkyor. Artemisia'nn Agostino'ya kar ters davranmasn bilen Orazio, bu adam kznn yanna gnderirken pek bir eylerden kuku duymuyordu. Agostino, dayak atma iinde, Gentileschi'nin onuru sz konusu olduunda gsterdii zveriyle balln kantlamt. Orazio'nun batan gremedii ey belki de Agostino'nun u kzn izletme iiyle ilgili olarak Cosimo'nun yardmlarn alacak olmasyd. Gentileschi'nin ikyetlerini doru kabul eden i arkadalar uzun anlatmalar, korkular, kayglar sonucu- uzun sredir Artemisia'nn yanl davranlar konusunda ikna olmular, onun mahallede herkese datt zevklerden, u Orazio'nun kulaklarna az buuk fsldad zevklerden kendilerine den pay almay dlemekteydiler sadece ve sadece. - Kz bana nasl da benziyor, sen yle grmyor musun? diye soruyordu byk kiliseye giderken. - Artemisia m? Bilmem. - Yzndeki baz izgiler... Gzleri... Kalar... Benim kzm olduunu bilsen ne derdin?
101

- nanmazdm! diye karlk verdi Tassi kahkaha atarak. "Kendi kzn batan karmak bana ok byk su gibi gelirdi dorusu!" - u yobaza da bakn! Peki Lut peygamber kzn nasl dlledi dersin? Sululua gelince, her ne olursa olsun, ahlaksz bir kadn beceren bir erkek zaten kendisi lekelenmitir, diye alaya ald Quorli, sa'dan amlamalar getirerek. - Gnah ilemeyi brak, bir de yanl olduu yerde deerlendir! 123 diye onad Agostino. Yap iskelesinde tek basnayken, Orazio Gentileschi, slak har zerine kardinalin drdnc erdem dedii, sakinimi simgeleyen kadnn hatlarn iliyordu. Ne bekliyordu? Ne umuyordu? Pek tuhaf elisinden ne diye bu kadar korkuyordu? Arkadalarnn ksnlln biliyordu: Tehlikenin boyutunu mu lemiyordu? Yoksa karanlk bir takm zevkler mi alyordu bundan? Agostino'nun Artemisia'ya eilimini anlam myd ve ayrca kzn kendisi iin setii a cezalandrmak ve kovmak iin Tassi'nin kskanlna m gveniyordu yoksa? , ; Orazio -Agostino'nun sevgisi ve Artemisia'nn nefretinde- her ikisinde de, hem ona hem tekine kar duyduu sevgiye, kendi tutkusuna, her ikisine olan kendi takntsna mthi bir bandan savma yolu bulmu oluyordu. 124 12 Saint-Jean-de-Latran 9 Mays 1611 "Dnya halini sevmeyiniz... Dnya, tenin istei kamlamasdr. Gzleriniz cinsel istein uyarcsdr, dnya yaamn gururudur!" Gnah kartma kulbesinin kafesi ardnda byle konuuyordu rahip. Artemisia'y kendini sulu grd hatalarndan arndracakt. "Dnya halini sevmeyiniz, ne de dnyada var olan, kzm. Tanr ak, dnya sevgisiyle dolu olan kiide yoktur!"
102

Ses karanlktan geliyordu, havari Saint-Jean'n sesi kendi adyla anlan kilisenin altnlar ve mermerleri altnda fsldyordu sanki. Saint-Jean de Latran, Roma ve dnya katedrali, la prima chipsa dell'orbe catolico peygamber dnemi kiliselerinin, patrik bazilikalarnn ilki. Gnah kartmak iin Artemisia'nn buraya kadar gelmesi ras-lant deildi. Mira bayram arefesinde Saint-Jean'a yapt ziyaret, onun btn gnahlarn balayacak, bir tvbe salayacak, gnahn karan rahibin zaman zaman onun iin belirledii geici sreli cezalarn tmn yerine getirecekti. armha gerili sa'y gsteren resmin altnda diz km, alnm kafese dayam, coku iinde dinliyordu Artemisia: "Arzuya kar koyun kzm, ilenen gnahn balangcndaki arzuya kar koyun. Baz eylerden yoksun kalarak, oru tutarak inan kendi bedenini terbiye etmeli..." 125 Tuzia ve Artemisia'nn kk kardei Francesco da, orada hcreler iinde kk, kara lekeler gibi durmu, koskoca kilisenin be ayr geitini belirliyordu sanki. Org, gnn bu drt byk ayinini bildiren ilahiyi alyordu. Kilise ahmnn her kk kemeri arasndaki gm buhurdanlklar yava yava sallanyordu; stlerine kaklm deerli talar, ate prltlarn buhurun mat beyazl ierisinde samaktayd. Agostino'nun ona, eski ran sulamalarn aktardndan bu yana Artemisia'nn iini bir sknt kaplamt. Hafif bulant, adn koyamad bir yanln verdii sarslmlk duygusu; varlnn temelinde bir arlk, yle bildik bir arlk ki, gen kz nedenini unutuyordu. Bazen kendinden ve duyduu korkudan irenerek rperiyordu. "Tan-n'nn fkesini stme ekecek ne yaptm ki ben?" Srayarak, sulu olmadna dair Meryem'i tank gsteriyordu. u Scapellino denen adamla en ufak alverii asla olmamt! Pis salar olan bir sr, bo gezenin bo kalfas, model olarak yararlanmak amacyla baba-kz Gen-tileschi'lerin uzun sre yanlarnda alkoyduklar yetersiz biri. Resimlerine ya despot Goliath ba olarak,
103

ya da sa'nn cellatnn yz iin poz veriyordu. Artemisia'nn ona kar koyacak byk bir gc olamazd! Doruyu sylemek gerekirse, onun alaka emelleri, istekleri olduundan hi kukulanmamt kz. imdi ran vnd baarlarnn, akl banda kimselerin yannda hibir deeri yoktu. Yalnzca babasnn akl bylesi sulamalara taklm durumdayd. Orazio'nun ruhu; Artemisia'nn ise bilinci. Sulu! Babasna kar gelmekten ve ihanet etmekten sulu. nk, babasnn onaylamad u evliliin su orta olmaktan sulu onun karsnda. Onu terk etmeye almakla da, ona ihanet etmekte. Sululuk duygusu Artemisia'ya mihrap nlerine, n ve tvbenin peine dryordu. Kukudan ldrm gibi, buhurdanlklarn ba artan kokusu iinde, orgun titreiminde, sa'l ha resimlerinde ve onu aran u ses 126 ' karsnda yiyip bitiriyordu kendisini: Saint-Jean' rnek alp Golgotha Tepesi'nde annesinin sa'y kendisine teslim ettii yerde btn gcyle yle haykryordu:"... Size kzm, btn insanlara, durumuna gre aramzdan herkese, bakir havariye kulak ver: Kendisini ten isteklerine kaptrm olan sizler, bunun peinde srklenmekten vazgein! Ve namuslu bir evlilikte pekl tensel isteklere bavuran sizler, tene bo verin, duygularnzdan vazgein" "Meryem Anamz, Tanr'mn anas, diye dua etti Artemisia, ta yrekten seslenerek, babam beni evlendirmeye raz olsun, kurtarn beni!" Tuzia'nn tavsiye ve buyruklarndan yoksun kalmt, onun dostluu bugn Girolamo Modenese ile szl oluuna ters dyordu ve Artemisia neyin iyi, neyin kt olduunu, ayramaz durumdayd. Masum olan neydi, hangisi dt? Cosimo'nun son imal szleri, kabal, onu hepten kirletiyordu. Kendinden, yaptklarndan, saflndan kuku duyar olmutu sonunda. "Zira, diye srdryordu rahip, eler arasndaki sevgide kendini tutamaya bir are hazrlayan Tanr, bu kutsal are ile ktln
104

bykln gstermitir insana. Evet, elbette zlemini ektiiniz evlilik gibi bir; evlilik iyidir, deil mi ki kutsanma sz konusu; ama ktln olduunu var sayan bir iyi eydir, bu ktlk, ehvettir! Evlenmek, kzm, ho grlen kuralszla fren de koyar. Ama, ey sefil insanln byk zayfl; yeterince zlmediimiz ey, evlilik bann snrlar ierisinde tutunabilmeniz iin karlaacanz nice zorluk var. Bir kadnn kendi kocasna duyduu sevgi, teki btn erkekleri doyumsuzlu-a gtrmyor mu? Bu trden dengesizliklerden kanmak iin, evli insanlar namuslu bir ekilde yaamak zorundadrlar, yani kendini duyularn doyurulmasna kaptrmakszn... Yavrucuum, btn teki kadnlardan daha mutlu olun ve teni hor grn, dnyasal olan hor grn. Bu masumiyet durumunda kalmak iin direnin ve byle yaptnzda Tanr katnda meleklerle eit olacanz dnn!" ;. 127 lli Gnah karma kafeslerinin stnde ocuk yzl melekler kk, beyaz kanatlarn ayordu. Korniler zerinde yusyuvarlak ocuk yzl, yalanc mermerden bin putti ve kiliselerin kubbe anahtarlar uuuyordu! ahn kenarlarnda, yzlerce mumun nda dalgalanp duran devasa bir halda Cebrail, Seylan'a stn geliyordu... Sancaklarn, altn krmzs hallarn bezeme kvrmlarnda ve iek desenlerinde her ey titreimler, rperiler iindeydi kutsaln soluu karsnda. Sabahn aydnlk nda, altn yaldzl tavan teknesi, mavi fon zerine, papa armalar, demelerin geometrik deseni -yeil mermerden ekenar drtgenler, kzl damarl somaki mermerden gl bezekler- kilise btnyle, bir fkrma, gn sularnda renk demetleri iinde bir patlamayd sanki. ncecik beyaz k demetleri, dokunsan ele gelecek ilikte, yukardaki pencerelerden yayordu; yalnzca papann ayin srasnda bulunaca ba mihrap stnde bir araya geliyorlard. amdanlar, kollu amdanlar ve iinde Saint-Pierre ile Saint-Paul'n kafalarnn
105

bulunduu, altndan kutsal anmalklar aydnlatan avizeler koro yerini kvlcmlar yuvasna dntryordu. Burada her ey Artemisia'y dnyadaki yerinden skp alyordu. G denen eyi, huzur aramaya geldii karanlk odaca kadar her yerdeki kutsal gc duyumsuyordu orada. Din adamnn sesi ona yneliyor, mrldanna bir makam veriyor, onu szleriyle sarp sarmalyor ve dnyayla ilikisini kesiyordu. "Ben kirletilmedim!" demeyiniz. Sanmayn ki Tanr da siz unuttunuz diye sizin gnahlarnz unutacaktr. Tanr babann yce tavsiyelerine kar direnmeyin, bu tavsiyeleri sizden geri alrsa fkeye kaplmayn! Zira Tanr'nn gcne bakaldrmak gururun lsdr ve tabii, de- ,| teine kar kafa tutmak da. ok renmeye, ok bilmeye almaynz. Uyguladnz sanat alannda ypratp gitmeyin kendinizi. Vazgein resim yapmaktan. Tanr'nn selametinden te baka bilim aramaynz. Baka her tr bilgi bounadr." , , .. , 128 Artemisa, rahipten, iinde ekecei eziyetleri, ne kadar oru tutacan belirten balanma kdn alp, kk kilisede ayr bir keye ekilip dualarn okuduktan sonra, kutsal arapl ekmek sunulan mihrabn orada, apraz ahnda, Francesco ile birlikte kendisini bekleyen Tuzia'nn yanna gitti. te bazilikann bu blmnn sslemelerini Papa VIII. Clement, 1600 ylnda Cavalier d'Arpin ekibine yaptrmt. Bu ekip iinde Giovanni Baglione ve Orazio Gentileschi de vard. Byk bir ziyareti kalabal orada itiip duruyordu. Dindarlar, azizlerin azizi Peygamberin kutsal tasnn sakl olduu sandn nnde seyre dalyor, fresklerin altnda oradan oraya geziniyor ve resimlerin konularn yorumluyorlard. Kimselere susun demeden ayin balamt koroda. nsanlar yksek sesle gevezelie, gezinmeye devam ediyordu. Artemisia da ban yukar kaldrmt, pencereler arasndaki en yksekte yer alan on iki havariden hangisinin babasnn frasndan ktn tahmin etmeye alyordu.
106

Orgun bulunduu yere varnca Gentileschi'nin Saint Tbaddee's'mi grd, yars plili bir giysi altnda kalmt: Cosimo'nun iman siluetiydi bu. Sonra Agostino'nun cart krmz kol azlan gzne arpt. kisi de apraz ahnn sralar arasnda duruyordu. Meslektann zerine eilmi olan Agostino'nun kel kafas, onun kulana aka gibi bir eyler fsldyordu. Gzlerini birbirinden ayrmakszn, glyorlard. Bunu izleyen sahneden, Tuzia 1612 yl Mart aynda verecei ifadede ayrntl biimde sz edecektir: "Saint-Jean'm orada, havarilerin nndeyken, Artemisia bard: "Bakn!.. Agostino ve Cosimo orada! Haydi gidelim!" Ben de kabul ettim ve ayini beklemeden gittik. Darda Artemisia elinden geldiince abuk yrmeye balad. O iki adam ekmek iin neredeyse kouyordu diyebilirim... .' ' ', < '.' .' : l ; /-' ' . .' ; . Ka raha crfm|to: Saint Thaddee resmi nndeki durumu, Ar ,, '' :':. '' 129 temisia'y kilisenin k kapsna birka admlk bir yerde tutmu oluyordu. Orgun gmbrts altndan geip binann nndeki dzle kmas iinse yeterli olmutu. Ban rten alnn iki ucunu kollaryla birlikte apraz kavuturmu halde, dilencilerin koltuk denekleri, brek satclarnn tepsileri ve snr talan stne tnemi yal sepeti kadnlarn sepetleri arasndan kendisine hzla bir geit amt. Meydann tozu topra iinde kaynap duran bir yn baldr plak. Saint-Jean'n iki an kulesini, papann kutsama locasn ve Papa V. Sixte'in byk bir hala talandrd, Msr tanrs Amon'un dikili tan da ardnda brakarak yuvarlak alan geti. Ba nde, kei srleri ve pencereleri deri panolarla rtlm, drtnal giden alt atn ektii ve yksek rtbeli papazlara ait ar, siyah, "kr gzl" arabalar arasnda kouturuyordu. Kendisini Saint-Marie-Majeure Kilisesi'ne gtrecek olan Via Merulana Soka'na henz dalyordu. Oradan, Trinite-des-Monts Kilisesi'ne kadar, Felice Caddesi'ni
107

kullanabilirdi. Biraz nce Tuzia onu bu yoldan gtrmt. Elli dakikalk bir yol... Roma'nn byk kiliselerini birbirine balayan bu sokak ebekesini papalar ok belirgin bir amala izdirmilerdi: Bir gn ierisinde, bu kutsal kentte, hac yeri olan yedi kiliseyi birden ziyaret edebilme imkn veren bu yolculuun ylda bir kez, zellikle karnaval dneminde yaplmasn Kilise zorunlu gryordu. man sahibi kiiyi Corso'nun putperest zevklerinden uzaklatrmak; onlar at yarlar ve balolarla uzaklara srmek; karnavaln maskeli alaylarnn yerine hac alaylarn koymak; daha bir batan karc, daha uar oyunlarla gelien tiyatro cokusunun yerine, dinsel trenlerin grkemini ve Roma mabetlerini koymak: Reform kartlarnn byk tasars ite bu yndeydi. Bylece, Artemisia'nn dald Merulana Soka onun iin sa'nn havarisi Philippe'e sylediklerini somutlatnyordu gznde: "Benim J yolum." Bu szler Vicdann Geree doru yapt uzun yry sim- ; 130 geliyordu. Kutsal kent apnda, melekle eytann kavgas. Roma apnda, ruhun bedene kar verdii sava. "Cosimo ile Agostino, bizi hemen arkamzdan izliyorlard," diye aktaracaktr daha sonra Tuzia. Hep birlikte girdikleri bu yol, ssz ve amurlu bir mahalleye dalyordu. Krsal bir aland buras. Manastrlarn duvarlar, dalgal, engebeli, ok byk bir arazi parasn ortada brakacak biimde hendeklere gmlp gidiyordu. Talar arasnda elverili alanlarda, urada burada, tepecikler zerinde, orta adan kalma pas rengi, para blk kule kalntlar frlyordu. Yamur yaacakt. Koyun srleri otlar arasnda, bir al artklar olarak rmeye terk edilmi kapkara kalaslar arasnda otluyordu... Uzakta kara lekeler gibi gzken amlar arasnda, Aureli-en surlarna kadar gz alabildiine uzanan alanda otlayan iri boynuzlu mandalar gze arpyordu. Frtna belirtisi bir k, ayrlar solduruyordu. Havada nemli toprak ve gbre kokusu vard. Artemisia akllarda tkezliyor, ykk duvar
108

talarna arpyordu. n sra horozlar, babo domuzlar yolu geiyorlard. Yamalarda, birden iki yan selvili yollar ortaya kyor, villalarn gizlendii gizemli koruluklara doru trmanyordu. "Artemisia'nn kk kardei Francesco, diye anlatacak Tuzia ifadesinde, ardmz sra geliyordu. Cosimo ve Agostino abucak ulatlar ona. Ona ok iyi davrandlar, brek aldlar. Francesco onlarla konua sylese bana yetiti. nn de aralarnda konutuklarn duymadm. Artemisia admlarn sklatrmt. yle ki, bu ekilde komamasn bara ara syledik ona!" "Sanrm, ona yaklatm" diye kabullenecektir Agostino ve yle dedim: "Saint-Jean'a sabah vakti bu kadar erken gidecek ne var? Babanz sizi kollamam iin beni gnderdi." Yz dnk olan Artemisia yant vermedi. imdi ikisi yan yana yryorlard. alna smsk sannmti; Agostino da pelerinini rzgra vermiti. Duvarlar sanki stlerine kapanyordu. s, .. ' { '' ' ' ':'i; -V" 131 - Bu ssz mahallede banza bir ey gelebilir! diye steledi. Admn ona uydurmu, neredeyse yan sra kouyordu. Ve banza gelebileceklerden her ikimiz de piman oluruz, eer babanza nem veriyorsanz! Kz ona yle bir gz att. Sessiz kald. - Benden byle kamakla Artemisia, size anlatamayacam kadar byk ac veriyorsunuz bana... Tanr bana bir ok sknt verdi; ama hibirini, sizin bu sabah bana yklediiniz sknt kadar acyla tamadm." Roma'da ona lo Smargiasso (amatac), lakabn kazandran hatiplik yeteneiyle kzn ban dndryor ve onu szcklere bouyordu. - Ama, bana kar en acmasz dncelere kaplmanz balyorum. Sizin iin gerekten iyi olan, benim iin az iyidir. -Tm bu tavrlarnza karn bu ylesine aziz bir duygu ki, sizde can bulan Tanrsal yapt yok etmenizi engellemek iin canm verirdim. Zira byle kilise ortalarnda erkeklerle buluma szleri vermekle, size
109

yanamak isteyenlere teslim olmakla, babanz kandrmakla siz kendinizi mahvediyorsunuz Artemisia. - Kimse, hibir zaman buluma sz vermedi, diye atld Artemisia. Agostino glmsemesini gizledi: tepki vermiti ya, sava balyor demekti. Kza kar at bu sava kazanacakt. - Sizde kt niyet olmasayd, niye kaacaktnz ki? Sulanacak dncelere kaplmasaydnz eer, ne diye bana bu konudaki dncenizi ama durumunda kalasnz ki? O sokaktan Sainte-Marie -Majeure antiyesine kyorlard. , - ... badetinizi yerine getirmek iin buraya gelenin yalnz siz olduunuzu mu sanyorsunuz? Hi duraksamadan kilisenin ardna dnd, Kardinal Montalto'nun villasnn kesinden saa dnd. Burada manzara deiiyordu. Daha 132 ' , .. "..'; dnemete, Roma btn grkemiyle seriliveriyordu gz nne. Mermer duvarlar, alt giriten gzken emeler, kuruni bir gk yz altnda bembeyaz ev, meyve ykl portakal aalan arasndaki antik heykeller, her ey bu grkem ierisine frlatlyordu. Artemisia bir ara Agostino ile arasnda aralk brakt. Ama yeniden karlatklarnda Artemisia durdu: - Bence siz iren birisiniz! Onlar ayran mesafeyi bir admla kapatp, yzne seslendi: - Beni rahatsz etmek iin, babamn dostluundan yararlanyorsunuz! Hi de ho olmayan bir heyecanla titriyordu. - Nereye gitsem karma kyorsunuz. Kiliselerde beni izliyorsunuz, gnah karma kulbelerine dek kovalyorsunuz beni! Kz bard: - Israrnz canm skyor! Saygszlnz beni rahatsz ediyor! Kabalnz midemi bulandryor! Bu yolla benden asla bir ey elde edemeyeceksiniz!
110

Szlerin etkisi kesindi. Agostino azn amad. Ama aknlk, fke, heyecann verdii katlk, yz izgilerini bozuyordu. Bu da ona kaba sertlie hakim olamayan bir yz ifadesi veriyordu. Her ikisi de gergindi; bir sre birbirlerini szdler. - Beni rahat brakn, yoksa evirdiiniz dolaplar babama anlatrm. Agostino onu orada terk etti, teki sokaa saparak u szlerle brakt onu: - Dikkatli olun! Tuzia ve Artemisia, Saint-Marie-Majeur Kilisesi'nden Croce Soka kadar onu gzden kaybettiklerini syleyecekler, Cosimo'ya gelince, o da iten vazgeecekti. "Ama eve geldiimde," diyecek Artemisia ifadesinde, "Paskalya"da yaplacak kudas ayini ktlarn toplamak iin beni bekleyen yre ki: V' ' ' .;''' ' " ."'':' 4 -' 133 lisesinin papazlarn grdm. Kapy ak brakarak ieri girdiler. gos-tino arkalarndan ieri frlad. Papazlar grnce kafa tutmaya balad, onlar dayaktan geireceini falan syledi." Artemisia, tank olarak verdii ifadesinde, papazlarn nnde, orada, Agostino'nun davran biimi konusunda grnte zararsz ayrntlar katvermekle ona korkun bir tuzak kurmu oluyordu. Kiliseden gelenlere saygda kusur ettiinin altn iziyordu. Daha da beteri, Agostino'nun Paskalya'da pazar gnk kudas ayininde arapl ekmek almadn sylyordu, Paskalya ayini en temel grevlerdendir, Kilisenin farz kld tek grev! Ayin masasnda rahip, dindarlara bir tr belge, bir kt paras veriyordu. Bu belgeyi elde edemeyenler cemaat d kalma tehlikesiyle kar karyadr. Ya da odun ateine giderler. Zira bu kt, inananlarla kfirleri birbirinden ayran bir belgeydi. Agostino Tassi ile Artemisia arasnda kzan savata iki taraf da kendi silahn bilemekteydi... "... Sonra Agostino, din adamlarnn gidiinden sonra o da gitti. Kendisine kar ok kt davrandm, onu sevmediim ve buna bir
111

gn zleceim konusunda yaknd durdu. Ben de 'Nasl, ben mi zleceim? Beni isteyen adam parmama alyans geirmelidir tamam m?' dedim. Alyanstan sz ederken ona yzm gsterdim. Bana srtn dnd. Ben de gidip atlyeme kapandm. O da kp gitti." 134 13 Croce Soka Atlye 9 Mays 1611 Resim sehpasnda, tm grkemiyle gn ierisinde bitirilmi bir tablo kuruluyordu: Suzanne ve htiyarlar. Biraz geriye ekilmi, yaptn inceliyordu Artemisia. Evet bu kez galiba bitmiti, tamamd! Resim sehpasn atlyenin arka ksmna ekti. Tuval glgede kurumalyd, saydam boya ve vernik sararmamalyd. Tablo, glge yerde, kk bir ayna gibi parlamaktayd. Birbirinden ayr duran kiinin yz -Artemisia, Agostino ve belki de Oraziocamla kaplanm gibiydi. Srsz ayna.Yalmzca biimler, Orazio'nun piramit kurgusu almas, Artemisia'nn hi dokunmadan ylece brakt orijinal desenin tm ana hatlar btnyle alglanyordu. ki ihtiyarn omuzlar tek bir yatay hat iinde birleiyordu, tek renkli bir eri; mordan krmzya, bir halkams yay uzam kapatyor, Suzanne'n stne ykleniyor, onu eziyordu. Artemisia da, Roma'daki btn ressamlar da, ncil'deki o blm biliyorlard. "O yl, halk kendisine yarg olarak iki ihtiyar semiti. Herhangi bir davas olanlar onlara bavuruyorlard. [...] Her gn gzel Suzanne' kocasnn bahesinde gezinmeye girerken gryorlard, onu arzu et135 meye baladlar. Akllar balarndan gitti." Daniel babndan, bu son ayetleri ona hangi ses aktarmt? Babasnn sesi mi, yoksa Cosimo'nunki mi yoksa kulana fsldamt bunlar? "Bu tutkuyla yreinden yaral iki yal, aclarn birbirlerinden gizliyorlard. [...] Bir gn, ayr olduklar bir zamand.
112

[...] her biri kendi yoluna gitmiti Bir gn bir araya, yzyze geldiler. te o zaman birbirlerine almak zorunda kalp, aklarn itiraf ettiler ve Suzanne' yalnz yakalayabilecekleri bir an kollama konusunda ikna oldular. [...] Suzanne her zaman olduu gibi kageldi. [...] Hava ok scak olduundan, bahedeki emede ykanmak istedi. Kimsecikler yoktu: yalnzca saklanm olan o iki ihtiyar. [...] Hizmetiler ekilir ekilmez adamlar ortaya ktlar ve stne atlayarak dediler ki: "Bahe kaps kapal, bizi kimse gremez. Biz seni arzuluyoruz. Direnme! Bizimle yat! Eer reddedersen, seni bir gen adamla yakalam olduumuzu syler, adamn burada seninle yattna tanklk ederiz." [...] Suzanne iini ekti: "Her yandan saldryorlar bana! Size izin versem benim iin lm demek. Size kar koysam, elinizden kurtulamayacam. [...] Ama en iyisi Tanr'ya kar ihanet iinde olmaktansa sizin elleriniz arasnda masum olmak daha iyidir." Bara ara yardm istedi. "ki ihtiyar bylece onu suladlar. Onu yargladlar. lme mahkm ettiler." Tuval zerinde kendini gzler nne seren plakl ierisinde Suzanne direnmekteydi. 14 1612 Yk Mart ayndaki durumada Artemisia Gentileschi'nin ilk ifadesi (9 Mays 1611 tarihinde geen olaylarn anlats) "Ayn gn, len yemeinden sonrayd, yamur yayordu. Salt elence olsun diye, Tuzia'nn kk olunun portresini yapyordum, Agostino geldi. Kapy ak bulmu, nk evde duvarclar almaktayd. Beni alrken grnce: "Bu kadar da ok resim almayn canm!" dedi bana. Elimden fralar ve paleti alp yere att. "Yeter bu kadar resim, yeter!" Paleti ta odann teki ucuna frlatt ve Tuzia' ya bard: "Sen, defol ortalktan!" Tuzia'ya kalmas iin, beni onunla yalnz brakmamas iin yalvardm. O da bana: "Burada kalp sizlerle tartmak istemiyorum. Gidiyorum ben!" dedi.
113

Agostino'nun ban omzuma koyduunu grmt, ama yine de ekip gitti." Tuzia kar kmaz, Agostino elimi eline ald ve, "Haydi birlikte biraz yryelim, ikimiz... Oturup kalamam, kprdamadan durmak benim iin artk dayanlmaz oldu!" "Birlikte atlyeyi arnlayp durduk". ..,, ;, Kendimi iyi hissetmediimi, ateimin olduunu syledim. "Atei olan benim, sizden daha fazla yanyorum ben!" diye karlk verdi. .... ',, , ; ..,, , .. ;., ;,,,...-, . "Benim odamn kapma yayaiyp$pk ki, atlp aniden kapy at, . ' '. ' ' '''.-.'..". ; 137 beni aceleyle ieri itti, srgy ekti. Beni yataa att. Eli gsmdey-di, yattm yerde beni ylece alkoydu. Bacaklarm kapatmayaym diye dizini baldrlarmn arasna yerletirdi, sonra elbisemi kaldrd. Ben rpmyordum. Azma barmam engellemek amacyla bir mendil soktu. Sonra skca tuttuu ellerimi brakt, iki dizini bacaklarm arasna yerletirdi ve sonra, organn dimdik kard, itelemeye balad, ieri girdi. Ben mthi bir yanma hissi duydum, canm yanyordu. Azm kapatt eli nedeniyle haykramyordum, ama hi olmazsa elimden geldiince barmaya gayret ediyordum, Tuzia'y aryordum, yzn rmaklyordum, salarn ekitiriyordum, iime girmeden nce organn yakaladm, girmesin diye derisini kopardm. Ama yaptm hibir ey onu durduramyordu, yapt eyi yapmaya devam etti. Organ iimde olduu halde uzun sre stmde kald. ini bitirince, kt ve beni brakt. Nihayet serbest kalnca, masaya kotum, ba aldm ve yzne haykrarak kotum: "ldreceim seni. Namusumu kirlettin sen!" "Gmleini at: "Haydi durmasana!" dedi. 'Saplamak istedim ba savuturdu. Yoksa ldrrdm onu. Onu gsnden yaraladm. Kan akyordu. Ama hafiften, zira yalnzca syrp gemiim. Gmleini yeniden kapatt.
114

"Hknyordum, baryordum, bana yaptklarndan dolay umutsuzluk iinde kvranyordum. "O zaman beni sakinletirmek iin Agostino bana yle dedi: 'Size evlenme teklif ediyorum, sz veriyorum sizinle evleneceim, Artemisia. u an iine kslp kaldm labirentten kurtulur kurtulmaz sizinle evleneceime yemin ediyorum.' Sonra da yle dedi: 'Ama imdiden haberiniz olsun, sizi karm olarak alnca, hibir hafiflik kabul etmem, tamam m?' "Ben de ona yant olarak dedim ki: "Sanrm siz de bugn, hafif bir kadn olmadm kabul etmisinizdir." ; 138 ' "Ve bu evlilik vaadinden sonra, beni yattrmay, umutsuzluumu gidermeyi baard. Bu szden sonra, onun isteklerine boyun eerek, bir yl boyunca ok kereler karlk vermi oldum ona." " [...] Agostino Tassi'den baka bir erkee ait olmadm burada belirtmeye nem veriyorum... . Her ne kadar, onun bana zora bavurarak sahip olduu gnn ertesi gn, Cosimo da hesap grmeye geldiyse de... O da bana tecavze yeltendi, btn gcn, enerjisini btn arln kullandysa da beni kirletmeyi baaramad. te o zaman mutlaka intikamn alacan syledi. Her ne olursa olsun, bana sahip olmu gibi orada burdabbrlenecekmi, herkese anlatacakm... Birok kii nezdinde bunu yapt da [...] zellikle de Agostino'nun yannda konumu, o da bana kar fkelenip, sz bozmakla tehdit etti beni. "Ama o szn tuttu. Birok kereler yineledi bunu. Ben de szn tutacandan ylesine emindim ki, nme kan teki evlenme tekliflerini, kendisinden baka birisiyle evlenmemi engelleyerek hep geri evirtti. "te Agostino ile aramzda olup bitenler bunlar..." 139 kinci Blm JUDITH SCIPION BORGHESE ZAMANINDA ROMA 1611-1612 15
115

Tor di Nona Hapishanesi Papa hkmetinin ve devletin rza geme ve pezevenklik sulamalaryla Agusto Tassi'ye at dava 14 Mays 1612 Pazartesi gnk sorgulama - Ya Artemisia Gentileschi burada sizin nnzde ifadesini doru* larsa ne dersiniz? - imdi kapdan ieri girse ve sizi yalanlasa ne dersiniz? - Bir kez daha bu kadnn doruyu sylemediini yinelerim! ki ay tutukluluk dnemi ierisinde bu, Agostino'nun yedinci kez sorgulanmasyd. 16 Mart 1612'de tutuklanmt. Gn na kavumadan nce, on gnlk hcre cezas ekmiti. 28 Mart'tan bu yana, ki bu ilk ifadesini verdii tarihtir, yarglar ayn sorular sorup Agostino'dan hep ayn yantlar almlardr. Bugn, hava biraz sertleiyordu. Corte Savella hcrelerinden Tor di Nona hapishanesinin korkun koularna nakledilen Tassi, yasann ona avukat tutma hakkn tanmasndan nce aleyhindeki tankla Artemisia Gentileschi- yz yze gelmek zorundayd. Bu byk yzleme srasnda, Agostino Tassi savunmasn kurabilecek ve kar saldrya geebilecekti. Mahkeme heyetinin hepsi oradayd. Papa adaletinin bakan en 143 yksek rtbeli yarglar. Valinin yaveri, temen Sayn Bay Girolamo Felici... Roma Hkmet Yargc Sayn Bay Francesco Bulgarello. Devlet Savcs Sayn Bay Porzio Camerario. Mahkeme zabt ktibi, noter Decio Cambri idi. Ve savc yardmcs Hostilio Tucco. Bu sonuncusu Artemisia Gentileschi'nin ilk ifadesini evinde zel olarak alan kiiydi. Artemisia idare binasnn bu kk salonunda yarg heyeti nnde ilk kez bulunuyordu. Ama mahkemenin durum hakknda bir fikir edinecek bo zaman olmutu: lmsz kentin sanat ortamna, papann hizmetindeki ressamlara, Borghese'lerin evresindeki yksek rtbeli memurlarn en byklerinden biri olan iae astsubayna amur atan bir skandal. Roma, soruturmayla ok yakndan ilgileniyordu. Davann balangcndan beri heykeltralar,
116

raklar, modeller baroda boy gsteriyorlard. Orazio Gentileschi'nin sk sk deiik adreslere tanan evini son on yldr ziyaret eden sanatlar, kz ile olan ilikilerini anlatmaya geliyorlard buraya: "Ben kz hi grmedim," diye kabulleniyordu kimi. "Ama boya satcs Antinoro'nun dkknnda geceler boyu tanlyor. Roma'da her zaman cinayet, belden aa konular, kan ve dl konuulur." "Artemisia'nn ifadesi de ok tartlyordu," diye belirtiyordu bir bakas. Deniz tesinden getirilen mavi boya satclar onun bakire olduundan yanaydlar. Ona ileri dm bu adamlar yle diyorlard, zira Orazio'nn tablolarn boyayan, atlyeye bakan da kzym." Papalk mahkemesinin yarglar ortaya serilenlerin nemi konusunda yanlmyorlard ve akllarndan geenler duyduklar kaygy aa vuruyordu: Kurban veya cellat; bakire veya orospu, bu kz her ne ise kesinlikle bir koca bulmaya ve evlenmeye alyordu. Peki ama, babasyla arasnda ne tr bir su ortakl, ne gibi bir balant vard? fadesinde, Orazio Gentileschi kznn Agostino Tassi tarafndan stuprata piu e piu volte edildiini, "hem de st ste!" tecavze uradn ne sryordu. Bylesi bir sulamadaki samalk yarglar kukuya d144 , ryordu: "Tekrar tekrar m tecavze uram?" Peki dokuz ay boyunca kendi rzas olmadan, kendisi iin iinde olmadan, bir kadna nasl tecavz edilir? Sonra, gerekten de Gentileschi'nin dokuz ay boyunca -tanklarn anlatmasna gre kskan biridirkznn, kendi i arkadayla olan ilikisinden haberi olmadna insan inanabilir mi? Ne kapris, ne delilik bu byle, kendini rezil eden bir eyi byle ulu orta aklayp yaymas ne karmak bir davran! nk sonuta, kznn rzna geilmesi olay, onun adn, Gentileschi adn kirletiyordu; kesinkes alaklk! Suun ilenmesinden ok uzun bir sre sonra ortan el vermekle ne kar salyordu acaba? Artemisia'ya biraz nce st ste bu sorular ynelten yarglar, Tor di Nona Hapishanesinin ikence salonundaydlar.
117

Agostino iin pis bir hikye! Zira u 1612 yl Maysnda onu skntdan kurtaracak bir Cosimo da yok artk. Santa Maria al Vaticano Kilisesi iinde byk bir yer ta mezar rts olarak zerine konmu durumda. Sanatlar Mahallesi'nde herkes, bu iin on yl nce, aile ii ters ilikiler kurban, baba katili Beatrice Genci davasndaki gibi bitecei kehanetlerinde bulunuyordu: Yani idam sehpasnda. 145 16 Tecavz Olayndan Sonraki lk Be Ay Mays - Kasm 1611 Irza geme olayn izleyen be ay boyunca Agostino'nun ok gzel bir yaants olmutu! Hi kuku yok ki, bana gelecek her eye hazrd, fakat Artemisia'nn bakire kacana inanamazd! Aptal Orazio'nun orada burada bayaln anlatp durduu gen kzn bakire oluu, serveni biraz tehlikeli ve arpc klyordu. Artemisia'nn gzyalarn dindirmek, lklar, sitemleri kesmek iin, olay izleyen gnlerde ortaya kan sinir krizinin nne gemek iin, Cosimo balangta Tassi'nin yntemini ok takdir etmiti. O gn Tassi, Gentileschi'lerin evini terk ettikten sonra dosdoru Quirinal Sa-ray'na kmt. Orazio'yu grmek istiyordu. Ona SaintJean Kilisesi'n-de kzn izlemesiyle ilgili konuda bilgi vermiti. Sonra evine kadar Orazio'ya elik etmiti. Ve Orazio'larda, Via della Croce Soka'ndaki evlerinde ge vakit orba imeye kalmt. Artemisia her iki erkein birlikte masaya oturularn duymutu. Babas ve a. Kz odasna kapanm, ortada gzkmek istememiti. te o zaman Agostino oyunu kazandn anlamt. Eer Artemisia onu hemen batan sulamadysa, utancn haykrmadysa, asla babasna bundan sz amayacak demekti. Ayn akam Agostino byk bir cesaret gstererek. Artemisia'ya '<!; 146 perspektif dersleri vermesi konusunda baba Gentileschi'yi ikna etmiti. Desen onun zayf yan gibi gzkmyor muydu? yi ya, stat
118

Agostino ila diye kendini neriyordu. Orazio kendini iin gidiine brakmt. Kendi ileri biraz hafifleyip ona zaman brakr brakmaz Agostino derhal retmencilik oynama ltfuna erecekti. Korku, umutsuzluk ve ate iinde, Artemisia bu derslere kar kmt. Ama Gentileschi sevgisizlik gsterilerini kznn ne denli iffetli olduunun garantisi gibi anlayarak, bu konuda inat etmiti. Boyun emeye zorlamt onu. Orazio ile aralarnda geen bu trden saysz sahnenin sonunda bu direni bir zme ulayordu. Artemisia sonunda boyun edi. Kabul etmek zorunda kalmt. Her eyi kabul ediyordu. Agostino'ya balanmak, mutlu olmak iin nndeki tek ans gibi duruyordu. Onunla evlenmek ise tek k yolu. Geriye ne gibi bir seim kalyordu ki? Dnyann gznde Artemisia Gentileschi bundan byle kirletilmi bir kadnd sonuta. aresiz, ypratlm, sakat bir beden ve ruh durumu ierisindeydi. Tassi'nin onu iine att durumda kimseler almazd onu, hi bir erkek evine sokmazd. Yalnz Agostino "onarma" yetkisini, gcn korumaktayd. Ona bamlyd, onun iyi niyetine, gvenine, vicdanna, belki de biraz zsaygsna... Ona boyun ediine inandrmas gerekmiyor muydu? Onu efendisi gibi kabul etmek durumunda deil miydi? Kocas o deil miydi; her eyi umabilecei, bekleyebilecei kii? Onu kurtarsn! Onarsn ruhunu! Tuzia, baz eylere Kilisenin izin verdiini sylemiti -pmeler, okamalar- yeter ki evlilikte ak zevkleri tez elden yasal-latrlsn. Tuzia bugn, aklarn ba baa ayine gitmelerinin, kilisenin evresine yayd kutsallk kadar ar bal bir zellie bulunduunu yineleyip duruyordu. 147 O gnden sonra Agostino her gn Artemisia'y grmeye geliyordu. Ona geometri, perspektif ve teki deiik bilimleri rettiini ne sryordu... - Ah, perspektif, Bayan Artemisia! diye sesleniyordu atlyeyi geerken.
119

Artemisia, kin duygulan ierisinde, eikte onun gerisinde duruyordu. Zira btn ev halknn duymasna zen gsterdiini biliyordu. - Yaklanz! diye gdyordu. "Bugn, lleri matematik yoluyla hesaplamay reneceksiniz..." Metal grltleri arasnda -demir, cam, bakr ve tahta orada birbirine giriyor- tezghn stne sanat ara gerelerinin bulunduu byk antay koyuyordu. - Orada durun! Gnyeyi aln! diye baryordu, gnyeyi burnuna sokarak. Pergel... Kurnaz Agostino hafife kolunu skyordu. Kz geriye sryor, kt bir bakla onu tehdit ediyordu. Ama o da onun bakaldrn grmezden geliyordu. -... Cetvel! Nee iinde cetvelle ona vurur gibi yapyordu. Yutturmaca szlerle dolu olan barlar uzaktaki birilerine sanki., - Evet, nihayet, diye sonulara varyordu, Leonard'n kefettii u nl perspektograf. "Drer'in gravrlerinde oaltt ve naizane hizmetkrnz... tarafndan daha da gelitirilen..." Artemisia'ya ereveyi, bezi, ipleri, kurunlar uzatyordu. Hafife j ellerine dokunuyordu. Avucunun iini, yumruunu okuyor, kara gz- ] leri uzun uzun kzn gzlerinin iine dalp gidiyordu. Her bak, her.! dokunu kz sarsyor, kafasn allak bullak ediyordu. Artemisia gzlerini karmaya alyordu, kamak, oradan gitmek istiyordu. Ama Agostino'nun varl yreine korku salyordu... Kart duygular iinde, hem bysne kaplyor, hem ireniyor; 148 ' ' ' .''" '' ' korku, hatta terr duygusunun yan sra insan artp yoldan karan, bir sua ortak olma duygusuna kaplyordu. Agostino'nun duyduu arzu onun midesini bulandryor, fakat ayn zamanda ona gven de veriyordu: Ona bir kez sahip olduktan sonra gsterdii umursamazl, soukluu, yukardan bak, daha da beter gelebilirdi ona.
120

- Geometrinin asl, yavrucuum, diyordu, llere hakim olabilmektir. Elinizde tuttuunuz u harika aralar daha sonra kullanacaksnz, yani btn teki byk problemleri halletmeyi rendiinizde. Kzn nne bir kt yayd. - imdi bana mkemmel bir yay izeceksiniz, sonra bunu sekiz paraya bleceksiniz: A, B, C, D, E, F, G, H... ' '<' '/ Kzn arkasna geti, ensesini yalad, soluunu... , '/> :'';;: - Bu paralan bitiik P izgisine tayacaksnz. Artemisia'nn sa bukleleriyle oynad, parmaklan altnda teninin rpertisini duyumsad, bu rperti onu iyice uyandrd. P izgisine dedim! diye bard. Sizden ne istendiini anlamyor musunuz? ,<''r'1' '(:: *;;. :;;* stne eildi; arln kzn omuzuna verdi iyice., :''it." '' ; ' - Buraya! diye haykrd parman kt stne vururak. Eli aya tutulan Artemisia verilen bilgileri izlemeye abalyor, ama egzersizi anlamyordu. - Hibir ey bilmiyorsunuz! diye yineledi ciddi bir tutumla. Boynuna bir pck kondurdu. Peki babanz size ne retti? diye fsldad, az, dudaklar onun kulana. ,i -Yeter, kesin! ;.-: y''^'f Artemesia'nn fkeden tepesi atmt, tabureden indi. ' ' ' Agostino elini onun omuzuna koydu, yeniden oturmas iin btn arlyla bastrd. -... Bana dokunmayn! - retmeninize kar m geliyorsunuz? diye usulca sordu namussuz herif, retmeniniz, ustanz ve kocanza? 149 - Brakn beni! Bir sarsalaynca, Artemisia'nn dengesini kaybettirdi. Taburenin stne yeniden der gibi oturdu.
121

- P, L, G, M, N noktalarn imleyin; yle ki her izgi bir yanndakiy-le dik a olutursun. Sonra da dikey bir izgi indirin. Haftalar haftalar izledi, bu boyunduruk altnda Artemisia isyankr olmutu. Btn bir ilkbahar boyunca, biimsel olarak direnmi, onur savan srdrmt... Ama bundan byle artk ne gibi bir onur sz konusu olabilirdi ki? Utan onu susmaya zorluyordu. Kendi hatas olduu duygusu onu iten ie zorluyor, bask altnda tutuyordu. Hata ve utan onu, Agosti-no'yla bandan geen kt olay, tecavz olayn ve kirletilmiliini paylamaya zorunlu klyordu. Su ortakl ve duyduu tinsel yalnzlk bu karklktan, bu aknlktan ileri geliyor, her gn biraz daha daraltacak biimde onu zincire vuruyordu sanki. Onlar nikh yoluyla hizaya getirme yolunu sunan, yerine getirmek zorunda olduklar dinsel grevleri, onlar boan ba, daha bir zlmez hale getiriyor, birlemelerini gelecekte bir zamanlara atyordu. Belki de sonsuzlua... Bugn artk Artemisia, merdivendeki u ayak seslerinin, ensesinde dolanan elin, btn bu grlt patrtnn, Agostino'nun fkesinin onu kayg ve ba dnglerine hapsettiini, umudunu yok ettiini, ruhunu koparp aldn, dipsiz uurumlara savurduunu, orada yok olacan biliyordu. Evet, "hocas ve kocas"nn kollar arasnda soluksuz kalmay, bulantya, hilie, yok olua yelerdi dorusu. Bir temmuz akam, Agostino'nun pek bir ey beklemedii bir anda Artemisia silahlan indirdi. Teslim oldu. Onu yalnzca sevgiye 150 dayanan bir evlilik kurtarabilirdi. "Eer Agostino beni iyice tanr, bana gvenirse benim yardmma koacaktr. Her eyi anlatsam bile, babam bana ne yapabilir ki? En iyisi hibir ey bilmemesi. Bana kesinlikle inanmaz! Bu iin iinden tek bama kmalym." Roma yaznn boucu scanda, artk sanattan aka, atlyeden yatak odasna geiyorlard. Ateli, cokulu gen kadn, kendini Agostino'nun arzusuna brakyordu, onun scak sarlmalarna, bir
122

zamanlarn erkeinin kuku duyduu bir duyarllkla karlk veriyordu. Artemisia'nn bedeni btn vaatlerini yerine getiriyordu: Agostino bu gzellikten artk vazgeemezdi. Her pck, aralarnda bir yemine alyor, her kucaklama bir antlama stne kapanyordu. Agostino durmakszn yeminler ediyordu. Peki neden kayg duyuyordu Artemisia? Tanr 'nn katnda onun kars deil miydi? Yaknda insanlarn nnde de byle olacakt... Eer susmay bilseydi... Beklemeyi bilseydi... Umutla korku arasnda; korkuyla sevgi arasnda dne dolaa bekliyordu o da. Onun onuruna leke sren adama duyduu kin duygusu iinde bekliyordu; onu kurtaracak olan adama duyduu byk sevgi iinde bekliyordu, ^v.::^ ".*"' . <f':! /;;;;,/,::..-&" -:::>;v-; ' Aylar getike, bir tr zel yaam biimi, hatta bir sevgi tr kefediyorlard... Agostino ona, birlikte altklar byk ressamlarn tablolarn anlatyordu. Bir gn mutlaka ona da gsterecei lmsz yaptlar, kendi yaptlarn, ustalarn tuvallerini sergiliyordum... Floransa Saray'nn grkemini, zenginliini seriyordu onun gzleri nne. Pitti Saray'na bir gn birlikte gitme, onun iin Papa hazretlerini dinleme 151 frsatn elde etme hayalleri kuruyordu... Grandk Cosimo'nun yannda elde ettii zel ilgi ve korumayla vnyordu... Bir gn Medicis ailesi Artemisia Gentileschi'nin yaptlarn isteyecekti, bu kesindi... Lo Smargiasso, amatac Agostino Tassi, her yere girip km, ok kadn tanmt. Kuku nedir bilmez, korku nedir tanmaz gibi davranan erkeklerdendi. Artemisia'nn iinde rpnd tinsel karmaa iinde, Agostino yantlar buluyordu, belirsizlii sprp atyordu. Tosca-na'da birlikte bir atlye aacaklard -Agostino Tassi ve Artemisia Gen-tileschi- Il.Cosmo ve Avrupa'nn btn teki prensleri iin alacaklard.
123

Gizler ve besledikleri byk olma hayalleriyle birbirine bal bu iki kii bazen kapy kilitlemeyi unutuyorlard. Ve bir gn Tuzia onlar yakalad! Artemisia'nn odasnda ikisi de uzanmlard; Artemisia araflar arasnda plakt ve yataa izmeleriyle uzanm olan adamn elleri bann altndayd. - Siz, sizi ilgilendiren yere burnunuzu sokun, tamam m! diye bard gen kz. Beklenenin tam tersine, hatuncaz susmas iin zorlayan Agostino deildi. Artemisia diklenmiti: - Grdklerinizi babama aktarrsanz... Tuzia'nn baklar altnda utanmadan bedenini sergiliyordu. Tok bir sesle onu tehdit etti: -... Bana ihanet edenin siz olduunuzu sylerim, ben atlyemden kmamak iin yeminler ederken, beni onunla sizin yalnz braktnz sylerim. Beni bu duruma sizin drdnz! Tuzia korkudan d patlam halde, oradan kamt. Orazio bir eylerden kukulanr gibi gzkmyordu. Dahas, kim onunla evlenmek isterse kzn ona verme fikrini benimsemi gibiydi.. Sk sk kznn Girolamo ile sz kesme tasarsndan Artemisia'nn ar152 tk olanaksz grd, ama gndemde kalyla Agostino'yu kskanlktan ldrtan u evlilikten- konu ayordu. Tassi baz baz Ora-zio'nun gerekte onunla alay edip etmediini soruyordu kendi kendine. Ve tabii herkesle dalga geiyor da olabilirdi. Cosimo Quorli ile sohbetlerin ounu bu sorun alevlendiriyordu. Bu kadar saf bir kii miydi bu Gentileschi? Evinde olup bitenden hi mi kukulanmyordu? "Hayr!" diye kant getiriyordu Tassi. apknlk meslei boyunca, Orazio gibi babalara, kocalara, evresinde bas bas bardan eyi duymayan aklara rastlamt!..Zaten bu biraz da Orazio'nun kiilik zelliinin belirtileriydi; kskan olmasna ramen, bilmek istemedii eyi gstermeyen at gzlkleri vard... "At gzl ve boynuz!" diye onu dalgaya alyordu Agostino. Gentileschi ile
124

evlenmeden nce Prudenzia'nn yayd dedikodular duymayan yalnzca Gentileschi'nin kendisi deil miydi?.. ae astsubay bu manta katlyordu: Orazio hibir ey grmyor, hibir ey anlamyordu! Gen ve yetenekli i arkadana kar duyduu minnet duygusu da, sevgi de gzn kr etmiti. Agostino ona saysz iyiliklerde bulunmam myd? Tassi iki yz ecu verdiine gre, bu nemli miktardaki paray Gentileschi kolay kolay bulup deyemeyecektir ona. Diyelim ki Orazio ufak tefek kuku duydu, sessiz kalmak iine gelirdi! Ama Cosimo gvenmiyordu. Agostino, eve dalmak iin Artemisia'nn erkek kardelerinin saflna bel balamamalyd artk. En iyisi oraya birini gzc, casus olarak yerletirmekti. Bu kii Agostino'nun yatak odasna gidi gelilerini kolaylatracakt. Gerektiinde kendi gidi gelilerini de. 1611 yl Temmuz aynda, Gentileschi ailesi, Agostino'nun evine yakn olmak iin, Sanatlar Mahallesi'ni terk etmiti. Tabii Tuzia ve ocuklar da Orazio Tiber Nehrinin sa yakasna yerleti. Tassi ise, San 153 Spirito in Sassia Kilise blgesinde, tam hastanenin kesinde kendine kusursuz bir ev bulmutu. Cosimo Quorli'nin evinden birka metre tede... Bu son tanma kk topluluk iinde balar sklatmyor; meslektaa birlikte yeni bir antiyeye katlma olana salyordu. Tassi-Gentileschi ortaklnn baars, Consistoire Mahkeme Salonu'ndaki parlak almalar onlara daha da saygn bir sipari koparmt. Yeen-kardinal iin, Carrache'lerin Farnese Saraynda yaptklar galeriye denk bir yer, Scipion Borghese Bahesinin dip tarafna, nceleri Ro- f| mallarn, Gazino Muses (Esin Perileri Pavyonu) adn verdikleri prl prl bir yer. Bu alma onlar aylarca uratracaktr. Onlar yokken Artemisia'y kim gzetecek peki? Tuzia m? Bu hatun konusunda, Agostino da, Cosimo da yanlmyorlard. Eer bu hatun Tassi'nin aklarna kolaylklar salamsa, baka baka ilikilere zendirebilirdi pekl!
125

Artemisia kendisiyle ilgili btn srlarn eski dostundan gizliyordu. Hatta ona en kaba biimde gvensizliini gsteriyordu. ki kadn da birbirinden kayordu ve Tuzia bundan byle korku iinde yaar olmutu. Artemisia'nn huylarndan korkuyordu. Agostino'nun kskanlndan ve iddet yanls tutumundan korkuyordu. En ok verene fazladan hizmet veren bir arac gibi ele almyorlar myd sanki onu? Santo Spirito'daki yeni evlerinde hoca ile rencinin arasndaki ak her gn biraz daha tehlikeli bir biim alyordu. Atlye, teki evdeki gibi Artemimia'nn odasna bitiik deildi. Aklar bir yerden tekine geerken, Orazio ile olunun kald salondan gemek zorundaydlar. Gentileschi'nin oullar, Tassi'nin cokulu konumasnn bysne kaplp, ona bir tr hayranlk duyuyorlard, fakat byk oul Francesco, kz kardei ile babasnn orta arasndaki ilikiyi anlayacak 154 yatayd. Neyi biliyordu? Francesco susmaktayd. Ama bugn Agostino'nun, ablalarnn yannda bazen beki gibi bulunularnda onlara sus pay olarak verdii ekerleri almay Francesco teki iki ke yasaklamt. Sonra ders sresi boyunca atlyeyi terk etmemeye dikkat ediyorlard. Agostino ortanca olann onun bilgisinden ve verdii eitimden yararlanmak isteyip istediini merak ediyordu. Artemisia omuz silkiyordu. Erkek kardeinin srekli yanlarnda bulunuu onu sinirlendiriyordu. Her ey sinirlendiriyordu. zellikle, onu kollamalar, Agostino'nun sergiledii bugnk sakinlii... Agostino kendine uygun gelen bir durumu benimsemi gibi gzkyordu. iftlere zg bir yaam. Bu rahatlk ierisinde gelecee ynelik tehlikeler sezen Artemisia, . Girolamo Modenese'yle barmay ok istemiti. Kabaca kurulmu bir tuzak. Agostino tuzaa dmt. Alevlenen kskanl aralarna bir yn fke nbetini beraberinde getirmiti ki, bu da sevgilerinin itenlii konusunda gen kz rahatlatyordu.
126

Agostino, Tuzia'y kendi evinden dosdoru Gentileschi'lerinkine giden i merdiveni kullanmak zorunluluuna soktu. Girolamo ve tekilerin bu yoldan Artemisia'y ziyarete geldiklerini varsayyordu. Oradaki gnlerinde, Orazio'nun konumalarn dinlemek iin gizledii merdiven kapsna dek inince Tuzia'nn evinde bir skandal yaratmt. Zaten Tassi'den baka kimse bir kattan tekine geemezdi ki. Onun bu gsterileriyle yatan Artemisia kndisini yine de en delice tehlikelere atyordu. Bazen, Tassi ortak duvarn gerisindeyken, Orazio, ortann hemen birka metre berisinde, kafas yorulup, yatana uzanrd. Ondan kamak iin Agostino olanlarn odasndan gemek zorundayd. Ya da sabahleyin Gazino Muses'de bulumak iin Orazio'nun oraya gitmesini beklemek durumundayd. Yazdan bu yana, birbirinden gizlenen insanlarn kapldklar sevin . 155 ci tanyordu artk. Bir tr kutlama gibi, ayn anda gizemi ve korkuyu katyordu yaamna. Sevgisini saklamada ateli bir sevin yakalyordu. Yalan sylemekten de cokulu bir zevk alyordu... Balangta gizleri yaamnn verdii bu ba dngsn paylamt. Gecenin bir vakti Ar-temisia'nn bedenini arzuluyor; aralk dudaklarna baylyordu, gndzleri ne denli souk ve raksa, akamlar o denli ok. Ama tehlikeler -ve bir o kadar da baarnedeniyle Agostino bkmt. Gen kz, nlem nedir bilmeksizin, tehlikeyle oynuyor, rastlantlar savuturuyor, fkeyle ve umutsuzluun verdii inatla yazgy zorluyordu. Aralksz yamur yayordu. Artemisia, camlara dolu taneleri gibi arpan yamur damlalarn ve rzgrn yamuru savurmasn dinliyordu. Tiber Nehri sular ylesine ok ykseliyordu ki, eve ok yakn olduundan, biraz daha fazla eilse kayp gidecekmi duygusuna kaplyordu. Bekleyile geen bu gecelerde, uyank halde, hlyalara dalyordu. Gelecekten ylesine ok korkmutu ki, bu ii hemen burada kesip atmay geiriyordu aklndan. Ama bu
127

geceleri ok da seviyordu, babasn, tehlikeyi ve lm bylesine yaknnda duyumsad zamanlar... Bir akam Orazio ge vakit handa orba itii bir srada, Artemisia kapy Agostino'ya bizzat kendisi amt, onu kardelerinin nnden geirip, yksek sesle konua konua odasna kadar gtrmt. Francesco nereye gittiklerini sorduunda, ona alayl ve sakin bir yant vermiti; hi de kt bir ey yapmadklarn sylemiti. Odasnn kaps kapanr kapanmaz soyunmutu. Agostino, onun giysisini, etekliini, gmleini karna bakyordu... "Kadnlarn gsterebilecei yreklilik garip dorusu!" diye geiriyordu aklndan, biraz korku, biraz yengi ierisinde yzerken. Ama Artemisia'nn giysisi yere yldnda, onu onca grkemli gzellii ierisinde grdnde, birden kzn gzlerindeki yalar ayrmsad. Onu kendisine ekti. Kz da ban onun omuzu-na koydu. Ses karmadan alyordu. Agostino da baarsnn tadn 156 karyordu. Ancak bir kadn alatt zaman, onu kendi kadn gibi alglard. Kadn yataa doru itti ve uzand. Kz yavaa ona doru eiliyordu. Ksack bir an ciddileti yz, havada kald. Agostino, salarnn, gslerinin kokusunu iine ekiyordu... heyecandan sapsar kesildi, gzlerini kapad. Kz bir kez daha yatt stne. Bu kadn bedeni altnda gmlp gitmeye terk ediyordu kendini. Kz, ate gibi dudaklarn onun azna yaptrd. Agostino zevkten az daha baylacakt. Cellatla kurban arasndaki bu tutkulu ak, Cosimo bu ie bir son verene dek srecekti. Cosimo, Tassi'nin kuku nbetlerinin ok ileriye gittii sonucuna varyordu. Zira bu "deli herif, hatasn "onarmay" kafasna koymutu. Baz baz Artemisia ile evlenmeyi dnmyor muydu sanki? Eee, ne olursa olsun, Papa'nn iae astsubay bu evlilii istemiyordu bir kere. Artemisia'nn onun sarkntlna izin vermeyi-inden bu yana alma duygusuyla onu izliyordu. "Tam bir dert kuyusu!.. Bylesi bir kadnla ban belaya
128

sokmazsn sanrm!" Ne yazk ki Agostino kendine olan gvenini kaybetmiti. "ok kaprisli bir kz," diye steliyordu Quorli. "Bu tip biri adamn bana dert aar. Bu kz uursuz! Baksana, onun yznden seninle ok iyi anlaan iki arkada olmamza karn tartyoruz ite!" ae astsubaynn batan karma giriimi sonucunda, iki ortan arasndaki iliki souklat. "O metresin", o kadnn kendisine ait olduunu dnyordu. Bu nedenle onu kskanyordu... Artemisia'y, seviliyor olmaktan dolay rahatlatan bu kskan tutum, iae astsubayn deli ediyordu. - Cehenneme kadar yolu var, diyordu Cosimo Artemisia iin. - Peki, madem ki onun babas olmakla vnyorsun, ona sahip olmaya abalamak da neyin nesi? diye soruyordu Agostino. - Aaa, sakin ol be enayi; aileler byle bytlr! 157 Ne var ki Agostino bu akalara artk glmyordu. imdi avn yakalam ve stne bir sknt kmt. ok ge olmasna karn, yapp ettiklerinin sonularn lp biiyordu. Eer Artemisia bakire olmam olsayd, ona zorla sahip olmasnn hi mi hi nemi yoktu. Ama bekaretin deeri Otuzlar Konsili icraatnda bir kez daha gklere karlarak resmen onanm ve Papa V. Paul tarafndan kutsal ilan edilmiti: Bir kadn sadece bir erkee ait olabilir: O da eidir. Stupro violen-te, yani zor kullanarak rza gemenin bedelini Agostino ok nceden beri bilmektedir. Zaten merhum ei Maria Cannodoli ile bu tr bir zora bavurma yznden evlenmek zorunda kalmt. Ya nikah ya da be yldan yirmi yla kadar krek cezas. Cosimo 1602 ylnda Livourne'da meydana gelen bu olayn yksyle ilgili her eyi biliyordu. Agostino'ya onu savunmas iin birpro-curatore salamt. Floransa'da halk noteri olarak alan -ne var ki odadan karlm- Cosimo Quorli'nin uzak akrabalarndan biri olan bu adam, bugn Roma'da bulunuyordu. ae astsubaynn evinde kalyordu; Cosimo bu adam bandan nasl atacan
129

bilemedii, Genti-leschi'lerin evine yerletirmeyi dnyordu. Orada onun yararna almak kouluyla tabi. ,./ - Neden onu senin eve almayacakmsn? diye fsldyordu Cosimo Orazio'nun kulana. "Evin byk..." O gn, 25 Kasm akam, Sainte-Catherine Bayram'nda, Cosimo, Agostino'nun onuruna bir len veriyordu. Galeride uzun bir masa hazrlanmt: Kardinaller gibi davranp, tablo koleksiyonlarnn en gzellerinden birini orada sergilemekle vnyordu. Ne Titien (Tiziano)* ne Raffaello resimleri. yi ya, Romal en nl sanatlarn imzalarn ta* Titien Tiziano: talyan ressam. (1490-1576) 158 siyan yz kadar tuval... st ste konduunda yerden tavana dek ulaan bir yn. Her tablo, elde edilmi bir antiye karl teekkr olarak Cosimo'nun tablolar yapan kiiden ald bir kupa arap paras, el altndan yan cebime koy trnden rvetti. Ya ilerledike resime olan tutkusu bana vurmutu. antajlarn aktan yapyordu, sanatlara her gn daha da gz doymazlyla yaklayordu. te Orazio, Sci-pion Borghese'in siparii karlnda u Gazino Muses, Cosimo'nun aralksz Gentileschi'nin bana kakt, borcunu hatrlatt yer-Judith rolnde kendi kznn portresini mutlaka yapmasn istiyordu. Orazio ise tabloyu bitirmekte gecikiyordu. i bandan akn olduu m Judith iini Artemesia'ya vermiti, ama ona Cosimo'nun kendisinin imdiden daha bu tablonun sahibi gibi grdn sylememiti aka. Judith'i ne yapacan Orazio'nun kendisi de bilmiyordu. ae astsubayna m brakacakt? Yoksa satacak myd? Her ey tablonun niteliine ve getirecei paraya balyd. Artemisia imdilik, Agostino ynetiminde bu tablo stnde alyordu. uras Cosimo'nun ok ok houna gidiyordu: Artemisia'nn bedeni tuval zerinde somuta biimlenecekti. Hem de a tarafndan deseni izilen veya en azndan onun buyruklar dorultusunda oluan bedeni. ki sulunun elini ve fralarn burada, bu duvarda bir araya getirmek dncesi onu zevkten deli ediyordu.
130

Son zamanlarda, Agostino'nun ileriyle ilgili her ey, iae astsubayn hem elendiriyor, hem de ilgisini ekiyordu. Hatta Quorli, Agostino'yu aile ii ters ilikilerle sulam olan Agostino'nun kz kardei u Olimpia denen kadnla yeniden bartrmak istiyordu. Agostino nasl olmutu da bylesi bir bulumann getirecei tehlikeyi sezmemiti? Kz karde de, aabey de birbirlerini balayamayacak denli doluydular. Agostino kendi kar iin Olimpia'nn kocasn, sahibi olduu deri tabakhanesini satmak zorunda brakarak adam mahvetmekle kalmam, daha sonra z kz kardeini adam ldrmeye kalkmakla su159 lamt. Kendisini ortadan kaldrmak iin Agostino katil kiraladn ne sryordu. Bu su bildirisiyle kadncaz da cezaevine yollamt. Cosimo bu trmana bir son vermeye alyordu. Korumas altnda olan kiiyi tehdit eden yeni dertler kmt ortaya: Geen Austos aynda Agostino, ressam arkada Valerio Ursino'yu tutuklatmt, o da intikam almay kafasna koymutu. Bu Valerio Ursino, bir zamanlar, Roma'da Tassi'nin karsnn katillerini evinde barndran adamd... Aile ii ters iliki, karde katli, cinayet: Agostino'nun ba zerine kara bulutlar ylyordu. Btn bu kiiler niye ayn masa banda toplanmasnlar ki? Aile yemei! Cosimo Quorli bu ynde dncelere dalyordu. e bakn ki, Agostino bu i yemeine baldz gen Constanza'yi; Orazio da Artemisia'y getiriyordu. Yan yana oturan bu iki kadn birbirleriyle konumuyorlard. Consistoire Salonu'na gittikleri gnden bu yana hi grmemilerdi ve her ikisi de sevdikleri adamn ayn serven ierisinde onlar bir araya getirdiinden asla kukulanmyorlard. Yine de ilikileri deimiti... Her iki gen kadn da gzetlerken, Cosimo byk altndan glyordu. Her ikisi de kendisini Agostino'nun kars olarak grmyor muydu? Karlamalarndan bir atma kabilirdi: Bu geceye nice zevkler katacak yumruk yumrua bir kavga! Biraz hafifmereplik, kahrolas
131

eytan! Gentileschi'nin kzyla Tassi arasndaki ilikinin ald bu yeni ciddi boyut, Cosimo'nun gcne gidiyordu. Evet, bu ateli aka biraz souk su dkmenin zaman gelmiti... Bu nedenle sevgili kz karde Olimpia'y Artemisia'nn sana yerletirmiti. Artemisia, yavuklusunun, ne gemiteki ne de u andaki yaants konusunda hibir ey bilmiyordu. Maria'nn ldrlnden, Agostino'nun Constanza ile ilikisinden haberi yoktu: Cosimo onu haberdar etme iini, Olimpia'ya brakyordu, onun antrmalarna ve kalleliine gveniyordu. Olim-pia bir yolunu bulup Constanza'nn hamile oluuna gndermeler ya160 pabilecek miydi? Babann Agostino oluuna? Aile yaamlarna? Ne var ki, akam emei kazasz belasz atlatlmt. Yeni birinin; masann te banda oturan ask suratl noterin gelmi olmas havay yumuatyordu. Orazio ve Cosimo tatl tatl yarenlik ediyorlard. - Zavall yeenim, urada grdn adam, diye anlatyordu Cosimo gzyle iaret ederek, zavallnn bana gelmedik ey kalmad... Uzun boylu, zayf, devlet savcs gibi siyahlar giyili olan bu kii onlarn bakndan kayordu. Ba ne eik, belli belirsiz glmsyor, dilerini skyor, azndakileri tadna varyormuasma uzun uzun iniyordu. - Gze arpmaz hi... saygl, diye srdrd Cosimo Orazio'ya dnp. stelik de yobaz! Gnah kararak geirir yaamn... Tanrya saygldr ve insanlarn kard dedikodulardan nefret eder... Mezar sanki! Meslei yle gerektiriyor... Seni hi rahatsz etmez. Ve sen de evinde gvenecein birini bulacaksn... u sralar antiyede ok iim var! Sen yokken Artemisia'nn ne fndklar krdn biliyor musun? Kzn iin bulduun yal 'kadn'm arkasndan konumak istemem, ama yerinde olsam u pis Tuzia'dan uzak dururdum!.. Yeenim onur sahibidir! ocuklarn gzetir, kendi ailesi gibi. Seninkilerle ayn yata iki olu var, bir de kars; Artemisia'ya bakacak olan yrekli bir
132

kadndr o... Agostino'ya sor bakalm, o bu konuda ne dnr.Yeenimle, ailesiyle sk fk olmu kendisi. Adamn ad Giovan Battista Stiattesi idi. Krk iki yandayd. Evet sonuta uzun sredir tanrd Agostino'yu da! Onlar birbirine balayan dostluk, ta Livourne'da karlamalarna dayanyordu... O da Floransa kkenliydi, Tassi orada almt... Agostino'nun btn dnyay gezip dolamakla bbrlendii, izliyor, fakat Grandk Ferdinand de Medi-cis'nin gemilerinde, zellikle de krek mahkmu olarak krek ekmi olduunu biliyordu. Yeeni Cosimo ile ilikileri daha skyd. Giovan Battista Stiattesi, iae astsubaynn Toscana'daki ileriyle ilgilenmiti. Zimmete para geirmeler, dolandrclk, gveni istismar... Bu gl akrabann namussuzluuna borluydu kendi durumunun k... Cosimo ortaklnda, son noter tastikli akitleri Toscana'dan kap Ro-ma'ya snmaya zorlamt onu. Bu gn de be paraszd. ae astsubaynn kendisine yardm ve koruma destei borlu olduu kansn tayordu. Kaypak tavrlar, yobazca konumalar, Cosimo'nun pek iyi balatt syleve nokta koydu: lenin ertesi gn, Orazio onu birka haftalna evine almay kabul etti. Karlnda ufak tefek iler, byk hizmetler... 1611 yl Kasm aynda, Stiattesi kararghn ressamn evine kurdu. Grevi, orada olup biten her ey hakknda Cosimo'ya bilgi vermekti. Ne var ki, Tassi -Gentileschi- Quorli lsne, bu drdnc namussuzun geliiyle, hepsinin de yargs deiecekti. Ba oyunculardan ikisiyle noterin grlecek eski bir hesab vard. zellikle de yeeni iae astsubay olacak herifle!.. Yaamnda belki ilk kez, Cosimo, adam hakknda yanl karar vermi, piyonunu kt yerletirmiti. Giovan Battista Stiattesi'nin yeni pozisyonu, onun oyununu bozmak ve ortal soyup soana evirme olanan salayacakt kendisine. 162 17
133

Stiattesi Meselesi kinci Bir Bak Soruturmas Kasm 1611 - Mays 1612 v AGOSTNO DAVASINDA GOVAN BATTSTA STATTES'NN ANLATTIKLARI "Bu alt ay boyunca Agostino, Cosimo ve Orazio ile arkadalm srdrdm ve aklar zerine gizli ya da ak biimde konumalarn duydum... Cosimo ve Agostino'nun azndan rendiklerime gre, birincisi tecavze yeltenmi, ama bunu baaran tekisi olmu. Ben, Orazio tarafndan Girolamo Modenese'yle bir evlilik anlamas yapmakla grevlendirildim. Ama bu evlilik tpk tekilerde olduu gibi Agostino tarafndan engellendi Bu adam gizlice bana, bu eve kendisinden baka kimsenin girmesini istemediini sylerken ciddiydi. ylesine kskant ki, parayla adam tutup gece ve gndz kzn evine giren kiiyi kendisine haber vermeleri iin nbet tutturuyordu. zellikle edinilen bu bilgiler sonucu, Artemisia'nn gerekten namuslu davranlar iinde olduu sonucuna varyordu. Ama Tuzia'ya gvenemiyordu: onun ieri adam almasndan ve bundan Artemisia'nn bir ekilde rahatlk duymasndan kayglanyordu. zellikle de Girolamo Modenese'yi, nk baba onu damad olarak kabul etmi gzkyordu. Ve ite Agostino'nun kaleminden soneler. Bana yazd mektuplar. Ve ite benim 163 verdiim yantlar... Ayrca benim yazdm iirler ve bu konuyla ilgili gnderebildiini mesajlar... Btn bu belgeleri kant olarak veriyorum. Yargnn buna gereksinimi kalmadnda geri alrm." Garip adetlere gre gnderilen her mektubun, en ufak pusuladan, dostlar arasnda elden ele geen en ksa satra kadar her eyin bir kopyasn kiiler kendilerinde alkoyuyorlard. Yarglarn, srlarn ve ima-1 larn neminin ve anlamnn tadna varmalar iin, kullanmna sunulan ve kar taraftan alnan her bir szck zerine bile aklayc notlar yazmaktan ve onlarn yerine bir sonulara varmaktan ibaret garip g-1 reneklerdi bunlar. yle ki:
134

"Bu mektuplamada, Agostino'nun Artemisia'ya deli gibi ak oldu- j u aka grlyor. Ve Cosimo onun muhabbet tellal ve pezevengi' olmu..." Papann iae astsubay hakknda, bu ekilde aka su duyurusunda bulunulabilir mi? Kardinal Supion Borghese'in ressam, bundan daha berbat bir ekilde sulanabilir mi? "Pezevenklik, rza geme": Orazio'yu Cosimo Quorli ile Agostino Tassi'nin karsna getirip koyan bu davada iki ana su. Tassi bir gn kendi kendine soracaktr -tabii ok getir artk!- acaba ne kadar zamandr Giovan Battista bu kantlar biriktirdi? Stiattesi ne diye onu hi mi hi ilgilendirmeyen bir konuda dosya oluturuyordu ki? "Sonunda," diye srdrd noter konumasn, Sant'Onofrio yokuundaki evinde Agostino'nun odasnda yatan paylatm bir gece uzun bir syleiden sonra onu, acsna neden olan eyi bana anlatmas iin zorladm. Bana yle dedi: 'Stiattesi, sana o kadar borluyum ki, olup bitenleri sana anlatmamazlk edemem. Ama erkek sz ver bana, anlattklarm Cosimo'ya aktarmayacaksn.' Elini sktm, yemin ettim: "Bu konuyu yeeninle konumayacama dair size sz veriyorum." Bu yeminle rahatlayan Agostino anlatmaya balad: "Artemisia ile karla164 , mamn balangcnda Cosimo'nun olduunu, onun aracl ile byk labirente girmi olduumu bilesin Stiattesi. Elim kolum ylesine bal ki, Artemisia'y terk etmeye, Kardinal Borghese'in evindeki Esin Perileri Pavyonunu brakp Toscana'ya kamaya karar vermek zorunda kalacam. Aksi halde Cosimo ile aramda irkin eyler olacak! Cosimo'ya ok ey borluyum, bildiin gibi, onunla tartamam, tartmak da istemem. Bir yn i at bama, neler uydurdu, Artemisia ile yanl antlamalar, neler neler... Onun yznden Artemisia Girolamo ile yeniden bart... Bu adam bana brak, onunla ben ilgileneceim. Yaknda nasl bir kadnla evlenmeye hazrlandm renecek. Ama Cosimo'ya kar ne yapabilirim? Ona
135

hayatm borluyum, sen de biliyorsun. Onun izni olmadan hibir ey yapamam." Agostino btn gece, Artemisia ile aralarndaki ak btn ayrntlaryla, szlanarak anlatt bana. Artemisia'ya duyduu duygular bildiinden, Cosimo'nun onunla yatmaya kalkmamas gerektii konusunda srar ediyordu. Tam iki kez kza tecavze yeltenmi..." Bundan daha sarsc bir tanklk olamaz. Giovan Battista Stiattesi hangi hakaretin cn alyor acaba? Onu Cosimo'nun karsna geiren anlamazln doas tam bir giz olarak kalyor. Hi kuku yok, para ii veya faiz hikayesi, aileden gelen bir hn. Noter, yeenine yazd mektuplarda bunlara ska gndermeler yapyor; bu mektuplar ona ahlakszlk stne nutuk ekiyormu gibi gelince de, ok yakn bir lmle tehdite kadar gtrecektir ii... Bu ayn zamanda onur meselesi tabii, yle ya Giovan Battista Stiattesi; Quorli'yi, onun yasa adam onurunu inemek; kendisini daha da kk drmek iin zayf yann ve yoksulluunu bir avantaj olarak kullanp, onun uzmanlk alanlarndan yararlanmakla suluyor. Peki, u Gentileschi'lerin evinde -kendi kar iin casusluk yaptrma ii bir yana- Cosimo noteri ne ekilde kullanyor? u rza geme ve pezevenklik davas, ne Artemisia ile Agostino ara'.- ': ' .' ' : "; 165 snda, ne de Gentileschi ile Tassi arasnda deil; buna karn, Battista Stiattessi ile Cosimo Quorli arasndaki hesaplamadan baka bir ey deildi. Erkekler arasnda geen bir hikayeydi ve son ad geen kii belini bir daha dorultamayacakt. "Daha sonra Cosimo ile aramzda konutuk," diye srdryor noter. "Bu i zerine bildiklerimizi anlattk birbirimize. Cosimo bana, ne olursa olsun Agostino'nun, Artemisia ile evlenmemesi gerektiini syledi. Ben de herhalde, Cosimo da ona ak gibi bir izlenim edindiimden; onu iini dkmesi iin iyice zorladm; o da bana unlar syledi: 'Stiattesi, dostum, bu olaya daha fazla karma. Agostino gen ve ok yetenekli; tekrar evlenmek isterse, seimini
136

yapacaktr. Bu geimsiz kz, beyni olmayan bu sefih kan, Agostino'yu yoldan karacak bir kadn.' Ben de ona kskanlktan byle konutuunu syledim. Cosimo bana yle karlk verdi: 'Kskanlk durumu yok! Eer sen houma gidecek bir eyler yapmak istiyorsan Gentileschi'lerin evini terk et. Sonu olarak ben yanldm: Bu yer sana gre deil. Orazio'nun evinden k, git! Birbirlerini yesinler!' Cosimo ve Agostino ile aramzda geen bu konumalar her yerde oka oldu. Quirinal Saray'nda, Kardinal Borghese'in bahesinde, Cosimo'nun evinde, Agostino'larda, kilisede, handa. Sekiz ya da on aydr bundan baka konularda konutuumuz yok..." Giovan Battista Stiattesi 'nin hatrlayamad ey, Esin Perileri Pavyonu'nun ats altnda geen saplantl konumalarnn sonulardr. Kardinalin yaknda lenler verecei bu kubbeye, Orazio yalnzca ve yalnzca kznn resmini yapmaktadr, bedenini, yzn... Kan krmzs giysisi iinde, eli kalasnda, yelpazesi avucunda, Artemisia Gentileschi halkna doru eilmektedir. Gz halkn stnde, balkondan locaya doru yer deitirmekte, bu locay bir gz aldatmaca ustas ve 166 ayn zamanda a olan adam yapmaktadr. "Bu son haftalar boyu, Cosimo her akam yemekler verdi, elenceler dzenledi," diye anlatacaktr noter. "Hepimiz orada bulutuk, ayn grup Sainte-Catherine gnnn akam da toplandk, Artemisia da vard; Agostino'nun kz kardei Olimpia; baldz Constanza... Karnavaln sonundan bir gn nce, Cosimo, elencenin yapld salona Arte-misia'y getirerek Agostino'yu honut klmak istedi. Onlar birlikte bir odaya kapatt, gnllerince elensinler diye yalnz brakt, Cosimo'nun kars kapy tutuyordu, ben de babay megul etmekle grevlendirilmitim." Cosimo'nun Artemisia'y gtrd galeri blm hl barut kokuyordu. Gsteri srasnda bir kez ate edilmiti; sahnelenen komedide bir efektti bu. Oyun byk skse yapmt. Konu, hayali bir kent olan Bellaptitura'da* geiyordu, lkenin kral resimlere ylesine tutkundu ki, sonunda saduyusunu yitirmiti: kzn bir
137

ressama veriyordu, yle ya!.. Prenses umutsuzluk iinde kvranp, bir prens olan nianlsndan yardm istemiti. Her iki talibin sosyal konum farkll dello yapmalarna engel oluturmaktayd. Krall komik adamdan ve prenseslerle evlenebileceklerini ne sren ressamlardan kurtarmak iin tm srtna bir el silah yetmiti. Bu masal mecazi anlamda sanatlarla onlarn i ortaklan arasndaki kartl konu ediniyordu. Sanat hiyerarisi ierinde, resmin yeri neresiydi? Bu konuyu tartan ok sayda kitap yaynlanyordu. Resim, * Bellapittura: talyanca, gzel resim. 167 mekanik sanatlardan uzak, soylu bir i miydi? Eer evet ise, resim toplumda ne gibi bir yer tutuyordu? Cosimo'nun davetli konuklar bu konuyu, onlara sunduu grkemli ziyafet masas nnde tartmay srdryorlard. Quorli bir kez daha kardinalleri tehdit ediyordu. O yln sert ve kt hava koullan karnaval zel lenlere dntrmt ve -yksek rtbeli din adamlar gsteri konusunda yaryorlard. Yarn, saygdeer Bay Montalto'nun saraynda Papa'nn iae astsubaynn evinde sahnelenen glmece oyununun ayns sunulacakt; ama biraz farkla, Tasso'nun* Renaut et Armide'inden bir para ile birlikte... u an, Senyr Cosimo'nun galerisinde, kalabaln dar karken devirdii birka tabure yerde ylece duruyordu. Krsde dekor, bir antik kent soka -Agostino Tassi'den bir perspektif- gz yanlsamas sonucu, heykeller arasndan raklara uzanp gidiyordu. Gentileschi ile yapt ibirliiyle kazandklar baar, Tassi'yi Roma sahnesinde n plana karmt. Btn prensler, saraylarnda verdikleri gsteriler ve peri oyunlar iin onun desenlerini elde etmenin bir yolunu aryorlard. Pek yaknda, ondan sarayn dekorasyonunu isteyeceklerdi. Roller tersine dnmt. Eer Orazio en iyi on ressam arasnda yer almaya devam ediyorsa, Agostino da Roma'da tek adam gibi gzkyordu. Hi kimse gereklii onun gibi
138

kullanamyor, onu gelitiremiyor, byle artc bir ustalkla gereklii genletirip oradan grnt karam-yordu. Karmak kurgulamas, geometrilerdeki oulluk, zaman d grntlere, gizlere, iire varyordu sonunda. Ustasnn bu zgnln herkesten ok Artemisia anlyordu. Dselin, yanlsamann bir nceki yzylda uygulanm olduunu renmiti, ama yalnzca Tassi'nin uzamn bu ekilde patlayn salamaya ulatn kabulleniyordu; motiflerle oynuyordu; ayrntlar mzik gibi veriyordu; grsel len ve grsel patlama anlay vard onda. Tasso: italyan air. (1544-1595) 168 Onun resminde her ey g, canllk, hareket ve fanteziden olumu gibiydi. Galerinin arka ksmndaki mineye yaslanm Agostino onu bekliyordu. Hi kprdamadan, tetikte ve kavgaya hazrd. Dirsei mermere yapk, kaslyordu. Geni ensesi, bir at binicisininkini andran bacaklar yay biiminde, bu haliyle her an harekete hazr, parlamaya hazr gibi gzkyordu. Tam onun stnde bir yerde, tuvalleri aydnlatan mealelerin nda, Suzanne'm plak bedeni dikiliyor; Sainte-Cecile krmz bir minderde uyuyormucasna; Marie-Madelaine gzlerini gkyzne kaldrm dua ediyordu. Cosimo'nun tablolar duvarlar tavana kadar bir hal gibi kaplyordu. Ama koleksiyonunun gerek harikalar, beyaz mermerden sekiz Roma imparator bstyd. Bunlar salonun bittii yere dek sra halinde uzanyordu. Bir yanda da, yaldzl devasa kafeslerde muhabbet kular ve kanaryalar tmekteydi. -... Neyin var? Bu ne surat byle? Soluk ve gergin haliyle Artemisia hi de Agostino'nun bekledii ak deildi. Orazio ya da Tuzia'nn kp gelivermesinden korkmaks-zn byle yalnz kalma olana bir daha kmayabilirdi. yle ya, Stiatte-si bile gnl alc, ho, kibar tavrlaryla ortalkta grndkten sonra, Gentileschi'lerin evine yerlemesinin nedeni olan grevi yerine getirmeyi bugn iin reddetmemimiydi? Karlamalarda yardmc
139

olmaktan hi holanmyordu. Kaypak, korkak haliyle, yalnzca, tanmalarn dostu Orazio'ya borlu olduu kiilerle konuuyordu zaten. Onu para almadan barndran Orazio deil miydi? Stiattesi ve ailesi iin kira be-, deli filan yoktu. Giovan Battista'nn kars Tuzia'y Artemisia'nn gznde tahtndan indirmiti ve artk onun srda gibiydi. Stiattesi aireti oraya yerleiyor gibiydi... -... Eee, neyin var? diye fkeyle yineledi Agostino. , ;,': ';.;' Gen kz onu feci terslemiti. 169 Esin Perileri Pavyonu'nun kubbe ii portresindeki krmz giysisi ierisinde, her zaman olduundan daha da ekici, istek uyandrcyd. Giysinin delik braklan ksmlarn rten yeil tafta tenine soluk bir renk veriyor, azn daha glgeli, daha etli gsteriyordu. Bu akam, rdkten sonra toplad bakr kzl gr salar kk kulaklarn akta brakyordu. Agostino bu kulaklarn yuvarlak ve itah kabartc biimine baylrd. Kz yeniden kollar arasna almak istedi. Artemisia ise onu yine geri evirdi. Ban kaldrmt, dudaklar titriyordu. Gzleri fkeden parlyordu. Alamyordu. Kendini tutmaya alyordu, ama sarfettii g sesini etkiliyordu. - Glmece gsterisi srasnda baldznn yannda oturuyordun, diye sze balad sert ve dokunakl bir ses tonuyla. - -... Constanza'nn yannda... Benim portremin onun yastnn baucunda olduunu syledi... Agostino, onu anlamadan ylesine dinliyordu. - Benmjuditb'im, tablom, diye kesin konutu, buz gibi bir ifadeyle, geen gn benden aldn tablom... - Eee, n'olmu? - O kadar sevdiin bu tablo onun yatann stnde, duvardaym. Bana yle syledi... Uyurken orada, gznn nnde bulunmasn istiyormusun ve bu da olduka olaan bir durummu... Constanza gld bana... ve bebeinizin belki de bana benzeyeceini syledi...
140

Agostino, savuturan bir hareket yapt. Artemisia bararak onu durdurdu: <> -Bekle! , ' ; ' , V Buyruk yle sertti ki, kprtsz durdu. :"'" - > : ,: -... Bekle... Bitirmedim! Evli olmasaymsmi^sen veo-sizyfiii... ey... ; ' "."i v. ' :' ; " ' : "';'";'; ; - Ama ben artk evli deilim! Karm ld! 170 - Ama Constanza byle sylemiyor, dedi souk bir edayla, Constanza dedi ki... - Constanza'nn Cehenneme kadar yolu var! Kendi isteklerini gerekler olarak ele alyor, kz kardeinin yaadn sanyor o aptal kar!.. Al bak istersen... Her zaman yannda tad mektuplar gmleinin cebinden kard. - Daha ne istiyorsun? Al oku! Katillerin onun istei dorultusunda ii tamamladklar konusunda ona gvence veren, iple bal bu paketi uzatyordu. - Oku onu, Livourne'da satc olan Giovanni Senni'nin mektubunu, sonra u Pietro Migone'unkini, diye steliyordu. Ama Artemi-sia'nn hibir eyi okuyamayacan biliyordu. Kant m istiyordun? te! Herkes onun ldn sylyor! Kz paketi yana itti, kapya doru gerildi. Ama gitmesine, kamasna izin vermedi, fke oyununa kaplp o da bard. - ld! Yirmi bak darbesiyle! Daha ne kadar gerekiyordu sana?.. Hem seni de uyaryorum, karm olduunda kt yolda gidersen ayn yazgy paylarsn! Artemisia tam karsna dikildi. - Ben sadece, benimjudith'imin Constanza'nn baucunda ne aradn bilmek istiyorum. - Constanza aklna geleni sylyor! Belki onun yatanda uyuyorum ben, o da gidip kocasyla yatyor! - Ama ben kendi kocamla yatmak isterim! :'' ..";'> - Biraz daha sabr... Labirentten kmama az feakl.
141

Kz bir an iin yumuar gibi oldu. l - Hangi labirent bu? - Sana burada aklayamayacam engdier. Bgua $l olmayan bir giz. 171 - Ne gibi engeller? diye inat etti. zgr olduunu sylyorsun. Tanr'nn katnda karn olduumu sylyorsun. Beni sevdiini sylyorsun... Hangi engellenmi bunlar? - Cosimo. '>'. - Ne? "Cosimo" mu? Sen onun klesi misin? - Cosimo alkoyuyor beni... Constanza benden nefret ediyor!.. Biliyorum bunu, hissediyorum! Sana tutulmu adam!.. - Constanza m? diye kestirip att; ramn bana dert alma hatasn iledii bir aptaldr. - Peki, neden benim ktlm istiyor? Kskan kar! Neden? - nk ben seni seviyorum Artemisia. nk seni istiyorum! Sana susamm ben!.. Bu kez onu yakalamt. Kafasn geriye atmt ve onu salarndan tutuyordu. -... Giderilmesi zor bir susuzluk, bir zamanlar Kirke'nin* ak iksirinin tututurduu susuzluklardan. Agostino'nun duyduu istein, alnnn stnden, gzlerinin ve dudaklarnn stnden geiini duyumsuyordu Artemisia. kisi de ayn boyda ve ayn gteydiler. Kz rpnp elinden kurtulmak istedi. Soluk solua kald. Agostino mrldanyordu: - Ben seni yalnzca bir tutku sresi iin semedim. Benim iin sonsuza kadarsn, tamam m! Dudaklarn boynuna, gerdanna, gslerine bastrd... -... Kannn scakln azmda saklamak isterim... Ateim... Yakutum... kekeledi. Altn kupam... Zehirim... lene dek seni imek! Bir an iin kzdan ayrlm, ona kardan bakyordu. Artemisia'mn bu garip, neredeyse rkn denebilecek bakn biliyordu. Sarard, gzlerini kapatt.
142

O srada kap ald. ae astsubay, yannda birka davetli olduu * Kirke: Yunan micolojisindeki nl byc kadn. 172 halde kageldi. - Eer hl zevkini alamadysanz, eh, ne yapalm, yazklar olsun size, diye gmbrdedi adeta. "Bu tmceyi duydum, evet ben, diye yineleyecektir Giovan Battis-ta Stiattesi. Hem yalnzca ben deil. Orada karm da vard, ocuklarm da, Cosimo'nun ocuklan, Orazio'nun olu... Ayrca ben Artemisia'nn, kendi grntsnde bir Judith resmi yaptn ve bunu Agostino'ya verdiini rendim... Oysa Cosimo bu Judith'. ok nem veriyordu. Bu konu onun koleksiyonunda eksikti dorusu. Doruyu sylemek gerekirse, modelini arzu ettii kadar ok arzu etmekteydi bu tuvali. Karnavaln son gn onu ele geirmek iin bir plan yapt. Bu konuda ona sitemler ettim... te bu konuyla ilgili olarak ona gnderdiim mektup. u sekiz satr: "Bu tr bir tabloyu bu zavall gen kzdan almaya almaktan utan duymalsnz... Sanrm asln alamadnzdan olacak, kopyasna paralar ayryordunuz... tirafa hazr olun ve vicdannz zerinde ne varsa ortaya dkn... Bugn, yeenim, yaayanlar arasndayz. Ama yarn toprak altnda tekrar buluabiliriz. Ayanz bastnz yere bakmanz ve en gl kiiler arasndan kimilerinin, bu gnden yarna belli olmaz, bir gn kurtuklar tarafndan kemirilmi olarak bulunduklarn hatrlamanz salk veririm size. Siz eylemlerinizle yarglanacaksnz. Canl... ya da l. Bu mektubu dnmeyi size brakyorum." Bunlarn nelere patladn lp biecek kadar uzun yaamad Cosimo... Yine de, mektuptaki tehditler kendini hissettirmede gecikmeyecektir. "Karnavaln son gnnn ertesi gn" diyelim. ller Bayram'nda, 7 Mart 1612 aramba gndr. Herkesin yazgsn sar-salayacak bir darbe ile yukardaki szler arasnda birka gn gemitir yalnzca. Geriye unu sormak kalyor artk: Stiattesi'yi bylesi bir ac olay balatmaya zorlayacak olan son dakika riski,
143

byk korku, olay tetikleyen ey ne oldu? Stiattesi'nin Quorli'ye verdii sz, ettii yemin '''. ' '." v ':/ ; ''.' . 173 baz yantlar veriyor. ';, Noter yeeninin hizmetlerinden pek honut kalmayan Cosimo, uzun sredir onu Gentileschi'lerin evinden karmann yollarn aramaktayd. Ama, kira demeyen Giovan Battista Stiattesi, oraya smsk sarlmt. Eer onu kovarlarsa, gerisi sefaletti! Orazio'nun evinde bulduu yatak ve yemek olmasayd, Saint-Pierre Kilisesi basamaklarnda dilenmeye gidecekti: Stiattesi, Cosimo'nun onun karsna ve ocuklarna pek yakn bir sre iin hazrlad gelecekten korkmaktadr... Sonra Orazio'ya ok derinden kran duygulan besliyor. Orazio noterin ailesine ok iyi davranmtr... fkeli oluuna, miza deiikliklerine ramen, onu bir u duygudan tekine sarsalayp frlatan heyecanl yapsna ramen, Orazio cmert bir insandr. Gentileschi ve Stiattesi, ikisi de birbirini etkilemezler, baz konularda birbirlerine ok benzemektedirler. Her ikisi de ayn ekilde evresindeki karmak yapl kiilerin ekiciliine kaplrlar. Ktle kar ayn ilgiyi, sefahata kar ayn ekici byy paylamaktadrlar. kisinde de drstle susuzluk var. Hal byleyken, Quorli, kendi yntemlerine sadk olan, Orazio'nun kafasna, Stiattesi'nin Artemisia'ya kur yapt; asl dmann evinin iinde olduu, her an noterin Gentileschi ailesinin onurunu zedeleyebilecei dncelerini sokar... ae astsubay iin ondan kurtulmann bundan daha iyi bir yolu var mdr? Cosimo byk bir saldrya gemitir, bu da yasa adamn kendini savunmaya itecektir: "Son pisliinizi neye balamal bilmem", diye yazar ona Stiattesi. "Babasnn ve Artemisia'nn yannda beni sulayarak bana yaptnz ktl dzeltiniz... Aksi taktirde, piman olabileceiniz baz ktlkleri yapma olana vereceksiniz bana. [...] Bama daha fazla dert amamanz tavsiye ederim. Eer Orazio kira bedeli almadan beni evine alyorsa [...] bana fkelenmemeniz gerekirdi... Tam tersine yeenim, kendi
144

ailenizden birilerine sizden daha iyi davrand iin ona teekkr etmeliydiniz... Sizin iin alan, sizin iin ter dkenlerin 174 ve yoksullarn her zaman kann emdiniz... Bana vermi olduunuz berbat tavsiyeler, beni ykt, ilerimi mahvetti. imdiye kadar bana yapm olduunuz ktlklerle yetinin ve beni rahat brakn... Aksi takdirde, bana ektirdiiniz btn bu belalara ben bir son vereceim. Ro-ma'da adil bir yargnn olduunu aklnza getiriniz. Ve ben, beni memnuniyetle dinleyecek bir adam tanyorum." Bir handa, grlt patrt ierisinde, Stiattesi ile Gentileschi orbalarn bitirmek zereydiler. Orazio'nun Gazino Muses'deki antiyesinden ge vakit inmilerdi. Cosimo ile Agostino ise yollarna devam etmilerdi. Onlar ise sanatlarn karargh olan Ostaria del Moro'da kalmlard, bir zamanlar Caravaggio'dan davac olan tezghtar burada alyordu. Ressam onun kafasna bir tabak dolusu scak enginar yemeini frlatmt. Ondan sonra da tabii genel sava km, ortalk iyice karm, Orazio sekiz yl sonra bile bunu hatrlayp glyordu. Yemek burada veriliyordu. Balarnn stnde, stne mumlar dikili bir araba tekerlei tabaklan aydnlatyordu, ilerinde bir para ringa bal, bakla, salata vard. Ve boaltlm arap iesi. Bunlar elbette oktu. Hayat boyunca ok iki imi olan Giovan Battista Stiattesi, artk alkol kaldramyordu. Bu onun en zayf ikilemiydi. Quor-li-Tassi-Gentileschi ls onu ho gryordu, nk masada yaplan en ak sak ve en ifrat akalar herkesten daha iyi kaldnyordu. Tadn ylesine iyi kanyordu ki, akalarn bedelini de fazlasyla dyordu: Oburluunun cezasn sert biimde ekiyor, ak sak szleri, sonrasnda onu pimanln verdii kederlere salyordu. Tassi ve Quorli onun sefahat gecesinin ertesinde pimanla kaplmasyla ok eleniyorlard, istedikleri tek ey, bu yeminleri ederken kendi dilini tutmas ve yksek sesle vaaz vermemesiydi. ^ <v., : ' . . i:'.'' ' 175
145

- Orazio, baym, siz bana her zaman byk bir cmertlik gsterdiniz, diye balad, arabn alamakl ettii, szlanmac bir ses tonuyla. "Sizin adnza erefinize kendi aileminkinden daha ok nem veriyorum. Sizin ocuklarnz benim iin kendi ocuklarmdan ok daha deerli... Arkadalarnzn tutum ve davranlarndan Tanr'nn huzurunda utan duyuyorum... Onlarn herhangi bir bahaneyle ustaca beni sizlerden uzaklatrmak istediklerini biliyorum..." - 'Onlar' dediiniz kimler? diye szn kesti Orazio. - Sayn Bay Agostino ile Sayn Bay Cosimo... Stiattesi bir soluk ald ve btn gcn toplayarak, ho olmayan bir grevi yerine getirmeye hazrland. Yrei, vicdannn sesine kulak veriyordu: grevini yapmak. - Ama bilmeniz gerekir ki, Bay Orazio, yeenim, merhum einizin onuruna dil uzatyor... Ve tablolarnz alyor! Gentileschi'nin soluunu kesen aknlk ve korku, noteri syleyecei gizli eyleri abucak sylemek durumunda brakyordu. Karsndakinin gcn ve fkesini bildiinden, Orazio patlayp da onun szn kesmeden diyeceini demeliydi. -... Bayan Prudenzia'nn erdemlilii herkese bilinir... Byleyken, Cosimo -Tanr beni balasn- kap kap dolap Artemisia'nn kendi kz olduunu haykryor... nsanlara, kzn kendisine benzeyip benzemediini soruyor... Bunu hizmetisine sordu, arabacsna sordu... Onlara, yaknda Artemisia'nn portresinin evinde, onda olacan, onu kendi resminin yanna asacan, bu benzerlii herkesin grebileceini, yzleri karlatrmann yeterli olacan syledi. Artemisia'nn Ju-dith'i, yani onun yz olan... - u "'Benim" Judith'im mi? diye dzeltti Orazio, hani kurgusunu benim yaptm.... Kayg akaklarn kasyor, yreini buruyordu. Neredeyse kusacakt. Kafasndan geenlere bir dzen vermeye, Giovan Battista'nn anlat176 ; . . tklarn sindirmeye alyordu. Ama iin aciliyeti, aklndan geenlere noterin nceden akl edemedii bir aklk getiriyordu.
146

- ... Agostino'nun buyruklar dorultusunda Artemisia'nn yapt Judith, diye belirginleirdi Stiattesi. - Benim bitirdiim, resmim. "Benim" Judith'im o. - Cosimo onu sizin kzn elinden alm. - Artemisia o adamdan nefret eder. Bu ie izin vermi olamaz. - Bunu daha nce de yapmad m?... Artemisia bu tabloyu, Agostino'nun evine gndermiti. - Ne! Benden izin almadan ha! -Sinyor Tassi onun hocas deil mi? Bu szckleri kullanrken yle bir tonda syledi ki, onlara ykledii anlam konusunda kukuya hi yer brakmyordu. Karnavaln son gn Cosimo'nun, alma odasndaki mermer masada Agostino'ya bir pusula yazdn grdm; tablosunu -sizin u Judith- pusulay getiren kiiye hemen teslim etmesini buyuruyordu. Bu yazy benim gzmn nnde, Artemisia'nn adyla imzalad. O akam tablo eve geldi. Yargya bavurup, onu yakalatn! Buna hakknz var. O tablo sizden alnd. ikayet edin! Orazio yreinden vurulmutu: karsnn ans, yapt, kznn erdemlilii. Tam bir stratej olan Giovan Battista Stiattesi, cn alyor-du! ocuk oyunu. Noterin geriye sadece kl darbesini indirmesi kalyordu. - Size daha korkun srlar da syleyeceim... Geen yl Mays aynda Agostino Tassi'yi kznz Saint-Jean-de -Latran'a gidip orda bulmas iin yolladnz. Siz onu Via della Croce'ye, sizin eve kadar kznz gtrsn diye grevlendirdiniz; hatrlaynz. O ise, o ise kznz odasna kadar gtrd. 177 Kardinaller Meclisi'nin byk salonunun kubbesi altnda, koltuunda oturan Papa V.Paul Borghese, ktibinin, onun dikkatine sunduu bir konu hakknda verdii bilgileri dinliyordu. Evindeki hizmetkarlaryla, zellikle de ressamlar ve iae astsubayyla ilgilidir. Raslantya bakn ki, Papa hazretlerinin ktibi bu konuya kiisel bir nem vermektedir; ktip, Gentileschi'nin merhum einin bir akrabasdr. Kendi ailesinin
147

de Cosimo Quorli ile grlecek bir hesab vardr. Tekdze bir sesle ltuf dilekesini okur: "Ressam Orazio Gentileschi, Papa Hazretlerinin naizane basit bir hizmetkr, byk bir sayg iinde size, kiracs Bayan Tuzia'nn basks ve aracl ile, kznn nasl kirletildiini, bir ressam olan, ayrca ikyet sahibi kiinin yakn dostu ve i orta olan Agostino Tassi tarafndan tekrar tekrar bedenen nasl tecavze uradn anlatmakta.Y-ne bu dileke bu karanlk ie, sizin iae astsubaynz Cosimo Quor-li'nin nasl olup da bu ie bulat konusuna aklk getirmektedir. Tecavzden ayr olarak, sz konusu Cosimo, entrikalar evirerek gen kzn elinden babasnn tablolarn, zellikle de byk boy Judith adl tabloyu nasl koparm, bu konuda bilgi veriyor. ok aziz pederimiz, bu ok iren eylemler madur davacnn aleyhine ve dostluk kisvesi altnda ifa edilmitir. Bunlar davacya yle ciddi hasarlara neden olmutur ki, cinayetle edeerdedir..." Papa gzn bile krpmaz... "Cinayet..." szcnn laf olsun diye sylenmediini bilmektedir. Bir kzn namusuna dokunmak onun babasn ldrmek, soyunu tketmek demektir. Kz kendini isteyerek veya zorla versin, hi nemi yok, nk yasal anlamda, kz kendine ait deildir. O, ailenin namusuna karlktr; ailenin onuru onun elleri arasndadr. Orazio Gentileschi'nin kendisini madur diye niteledii bu cinayetin doasn Papa adaleti pekl tanmaktadr. Stupro szc, ki toplum bunu gnlk dilde "tecavz" yerine kullanr, XVII. yzyl balarnda ok daha karmak bir gereklii kapsa178 , maktadr. Roma Ceza Kanunu bu suu srgnden lm cezasna dek vardran farkl blme ayrr. Stupro semplice, rzas olarak rza geme. Stupro qualificato, evlenme vaadiyle rzas alnarak rza geme. Stupro violento, zora bavurarak rza geilmesi. Tassi'yi stupro violen-to ile sulamak, ona ok kt bir oyun oynamak demektir. Zira, kilise hukuku tecavz konusuyla ok az
148

ilgilenmektedir. Bakirelik anlay ile, bozulan bakirelikle dalga geilemezdi. "... Ama bu canavarca eylem, daha da beter sular ilemeye alk bir kii tarafndan gerekletirilmitir" diye haykrr ortaya ktip, "nk sz konusu kii Cosimo Quorli!" Cosimo Quorli!.. Bu ad, durmakszn zel bir ekilde yinelemeleri devletin bakan papann cann skyordu. Papalk "aile" sinin hizmetkrn, bir bakire kzla mstehcen bir ie girmekle sulamak, bizzat Papa V.Paul' sulamak demekti. Elli yl ncesi olsayd, devlet bakan papaya kar yaplan bu tr bir saldr ok da ar bir hareket saylmayabilirdi. Ama Otuzlar Konsili'nin hemen ertesinde, reform kart papalar, tam da bizzat kendileri, erdemliliin somut rnei olmaya alrlarken, Paul V. Borghese de ancak bu dorultuda bir etki gsterebilirdi. Irza geme, hrszlk, pezevenklik, papala kar bu tr sulara kalkmak, mezhep sapknln besler: Protestan ayrlkl, hakll, Aziz Pederin ve evresinin kokumuluunda taban bulmuyor mu? Papa V. Paul'n miyop gzleri kubbe iinde dolanr ve Papalk tacyla sslenmi armann ve Saint-Pierre'in anahtarlarnn stnde yer alan en nemli drt erdemin zerinde durur. Daha ayn banda, kt giden havalar Papay, bu salonu, ok sevdii buz gibi saray terk e-dip, Vatikan'daki dairesine yerlemek zorunda brakmt... Ama bu ona uurlu gelmemiti. Beatrice Cenci'nin idam edildii yerde bir nceki Papa tarafndan dikilen aa, gl bir frtnada, yldrm arpma) 179 s sonucu yklrken onu az daha eziyordu. Paul V. Borghese, bu olaydan ok znt duyaca bir eyin olaca kehanetini karmt. u an duyduklarn ite bu anlamda dnyor. Bu aklama yeeni Kardinal Scipion Borghese'in villasndaki almalarn ok fazla geciktirilme tehlikesini de beraberinde getirmektedir. Ensesi tahtnn arkalna yaslanm halde, papa, kubbe tavann seyretmekte hl. Eldivenli olan sa eliyle sivri, ksa sakaln
149

svazlyor, teki eli ise iaret parmandaki elmas tal yz evirip duruyor. ok az konuuyor. Daha ziyade sevimli bir yaps var. alkan, dikkatli... alma gcnden dolay gurur duyuyor. Devletleri ierisinde olup biten her eyi bilmekle vnr. lerle bizzat uratn, kk ya da byk olaylarla ilgilendiini ne srer her zaman. Ktibinin elindeki ltuf dilekesini u an eline alyor ve yzne yaklatrarak bizzat kendisi batan sona gz gezdiriyor. "Ve btn bu nedenlerle, ikyet sahibi, Papa Hazretlerinin ayaklarna kapanp, bu tr zulmlere kar adaletin uygun grd ekilde nlemler almanz iin yalvarmaktadr. Bylece yalnzca davacnn ahsna tandnz bir ltuf olmakla kalmayp, ayn zamanda bu mektubu size yazan zavallnn teki ocuklarnn mahvn da engellemi olurdunuz. Kendisi sizin iin Tann'ya dualar edecektir. Papa Hazretlerine kran duygular ierisindedir." ,^f',;:;,,,:,: ;; Zarlar atlmtr. >' ;:, . ' ' Orazio'nun ikyet dilekesini, pek tannmam biri olan Stiattesi tarafndan salanan kant belgeleriyle birlikte -zellikle zatn Cosimo Quorli'ye yazd tehdit mektubuyla- sorgu dosyasna ekleyen yarglar, ilgin bir ayrnty hemen saptayabileceklerdir. Sayfalar kartrrken, her iki acil mektubun da ayn kt zerine ayn mrekkeple yazlm olduunu kefedeceklerdir. Ayn yazyla, noterin dmdz yazsyla... 7 Mart 1612 aramba tarihini tayan Quorli'yi tehdit amal mektup ve Papa'ya ltuf dilekesi ayn elden kmtr: biraz fazla ye180 tenekli ikinci bir kalem! Hapishanede, Tassi, Giovan Battista Stiattesi'yi Orazio Gentileshi imzasyla yaplan ihbarn metin yazar olmakla suladnda; hi mi hi yanlmayacaktr! Herkesin bana gelenlerden Stiattesi'nin kendisi sorumludur, o kadar! J Handa, Giovan Battista Stiattesi, Orazio'ya, kznn namusuna leke srld haberini verdii srada, karsndaki kiinin acsnda ne
150

kadarnn babalk sevgisinin hie saylmasndan, ne kadarnn dostlua ihanetten ileri geldiini ayrt etmeyi bilememiti. Kendi kanndan gelen kz ve sevdii tek adam olan Tassi tarafndan gln duruma drlen, yklan, aldatlan Orazio, ihanete tepki gstermiti. Duyduu heyecann iddetiyle, sulularn hemen cezalandrlmalarn istemiti. Daha o akam, ksasa ksas yasasn uygulamaya gemiti.. Ama, fke nbeti geince -Stiattesi'nin intikam fikrini kabul edip de Papa'ya ikyet dilekesini onayladktan sonra- Orazio sessizlie dalm ve skt dilerini bir daha gevetmemiti. Duyduklarnn doru olup olmadn azndan alabilmek amacyla Artemisia'y uyandrmaya gitmedi. Neden byle davrandnn hesabn da soramazd, savunmasn da dinleyemezdi. Kzn grmek, onun karsna geip konumak fikri onu mthi bir dehete dryordu! Ondan korkuyordu, kendisinden korkuyordu, onlar batran bu amurdan korkuyordu. Korkudan, irenme duygusundan ve hayretten bakaca duyduu bir ey yoktu ve duygular yalnzca kamakta kurtulu yolu buluyordu. Ayn gece Orazio atlyesini boaltt: Btn malzemesini, boyalarn, yalarn, fralarn, aksesuvarlarn ve Artemisia'nn prtsna kadar ' . ' ,. . -181 . her eyi ald. Ykn srtna vurup ortalktan kayboldu. Ne ato Spririto Mahallesi'nde, ne de Gazino Muses'de bir daha gzkmedi. - Aman Tanrm, bu ne dalgnlk byle!.. Artemisia evresine bakmyordu. ereveler, bez tomarlar, allar, her ey yerlerdeydi. Bir bstn paralann ve yaylm ktlar toplamak iin eildi. - Ne olmu burada byle?.. Her eyi byle kim alt st etmi? Boaltlm gibi gzken byk salona, Artemisia'nn pei sra Giovan Battista Stiattesi girmiti. Kapy kapatt ve srtn kapya yaslad. Babadan sonra imdi de kz ele alyordu... Elleri arkasnda
151

durmu, kzn orada burada dolanmasna bakyordu. Dimdikti Battista. Uzun paltosundan ayak ularna yamur damlalar dklyordu; kaftan giymi gibiydi. Genken ok daha koyu kumral olmalyd. Krk yanda, salar krlayordu. Salar ylesine ksayd ki, krklm gibi duruyordu: Sakalsz, byksz haliyle kafas bir keiinkini andryordu. Yandan bakldnda, parlak krmz burun kanatlar soluk teni zerinde ok belirgindi. Keskin kemeriyle burnu fazlaca kntl gibi gzkyordu. Kepe kulak rnei, tepesi alm kafasnn ortada brakt kulaklar ok iriydi. Aznn kapanma yeri buruk izgilerle eimli, gergin ifadesiyle de ac ve hzn ykl gibiydi. Ama kardan bakldnda Giovan Battista Stiattesi ok yakkl biri olarak grlebilirdi. kk elmack kemikleri, ayrk kalar, iri gzleri ve prldayan trden denilebilecek berrak bir bak vard. Yuvarlak krmz dudaklar ateli haliyle sanki bir Agostino Tassi'nin duyarlln artryordu. Ama Agostino'nun tersine, Giovan Battista uzun boylu, zayf, kala ksmnda bir parmak bile ya olmayan biriydi. Yakkl hali hem ok ar bal, hem de kay182 g vericiydi. Artemisia ona dnp bakmyordu bile. Bir resim defterine eilmi, eskizlerini aryordu. - Hibir eyi yerinde bulamyorum. Tek bir fra, bir palet bile yoktu! Baka zamanlar resim sehpalar zerinde duran eyler, kafataslart, melek kanatlar, her ey, her ey yok olmutu. - Agostino ne zamandr size yalan sylyor Bayan Artemisia, diye belli belirsiz bir sesle, noter konumaya balad. Gen kz dikildi kald, yanaklarn ate basmt. Hepimiz size yalan sylyoruz, diye bouk bir sesle srdrd "Agostino sizinle evlenmeyecek..." - Nedenmi o? diye bard Artemisia. Constanza ile ilgili ans, elence gecesi yaplan zehir zkkm konumalar kafasna taklmt. Kukular iine gmlm kalmt.
152

Alnndaki salar btn gcyle toplayp eliyle geriye ald, ve kontrol etmeye alt bir sesle yeniden konumaya balad: - Biliyorum, Cosimo evlenmesini engelliyor! Agostino diyor ki, eer o olmasaym, Agostino'yu asarlarm, ite o da bu yzden Cosimo'nun rzas olmadan evlenemiyor. - Tanrm sen beni koru!.. Sizinle evlenmiyor, nk be yldr baldzyla kar koca hayat yayor. Siz onu kocanz sanrken o akamlan evine, onunla yatmaya gidiyor. ocuklar var, -herkes biliyor bunu. Constanza, eer kendisini terk ederse onu aile ii iliki sulamasyla ihbar etmekle tehdit ediyor... Agostino, Livourne'da ona tecavz etti, kirletti onu. Merhum Maria'y da kirlettii gibi... Gerei babanza itiraf ediniz Bayan Artemisia! Yarg yolunda mcadeleye giriiniz! Size kalan tek k yolu budur. Sonra Agostino size ne kadar tutkun olursa olsun, Constanza ile Cosimo arasnda skp kalm durumda. Ne ona, ne tekine aldrd var. Yeter ki siz onu buna zorlamayn. Yalnz183 ca adalet Agostino'nun sizinle evlenmesine kar kabilir! Dnnz bir! O zgr biri. Eer evlenmeye niyeti varsa ne diye imdiye kadar onarmad bu hakareti? Babanza itiraf ediniz. Onurunuzu Aziz Pederimiz Papa'ya braknz. Tanr'ya ve onun kilisesine inancnz srdrnz... Noterin ona sylemedii eyler de vard tabii: Orazio'nun handayken kt ve mrekkep istemesi; su duyurusunu Stiattesi o an orada kaleme almas; Orazio'nun bunu imzalamas; birlikte o saat, daha fazla dnmeden, dilekeyi Quirinal Saray'na gtrmeleri. Artemisia, atlyedeki dankln ve babasnn ortadan kayboluunun nedenini nasl rendi? Babasnn onu halkn gznde utanl ve namussuz duruma srklediini kim aklad ona? nk ayn akam, papalk gvenlik grevlileri Agostino Tassi ile Tuzia'y tutuklayacaklard. 18 Mart 1612 gnnn ertesinde -bir
153

pazar gn!- Roma Hkmetinin savc yardmcs onun zabt ktibi ve iki ebe, baba-kz Genti-leschi'lerin evine sorguya geleceklerdi. Gen kzn gsterdii ilk tepki, an haberdar etmek oldu... Madem babas her eyi biliyordu, Agostino onunla konumalyd! Yamur altna, sa ba ak halde aceleyle dar kt, San Spirito Meydan'n geti ve Sant'Onofrio Kilisesine giden yolu trmand... Agostino'ya haber vermek. Onu korumak! Ama artk Agostino o tepede oturmuyordu. Eski odasnn sahibi gen kza, Tassi'nin imdilerde Via della Lungara'da oturduunu syledi. Constanza ile birlikte yeniden rann evine dnmt! Artemisia'nn hangi yoldan geri dndn asla renemedi. Yalnzca yamurun yadn, aylardr yamur yadn anmsayacakt. 184 . . '..: ki saat sonra, Agostino Tassi Via della Lungara Soka'ndaydi; Sis-to Kprs'n gemi, evine -Constanza'nn evine- gelirken tutuklanmt. stikamet: Corte Sevilla Hapishanesi. Birka dakika sonra da Tuzia hcreyi boylayacaktr. Yatan stne tortop kendini atan Artemisia, topuk seslerini, lklar, alt katta srklenen masann kard grlty duydu. Tuzia'y zorla merdivene srklyorlard. Sonra bir sessizlik oldu. Tecavz gecesi Agostino'yu yaralad ba eline ald, smsk gsne bastrd. lecekti, evet. lm! Bir tasar deildi bu, bir fikir de deil. Son umuttu. Bu kbustan onu yalnzca lm kurtarabilirdi. Ba dayarken, karnnn stnde Cosimo'nun elininin bulunduunu ve onu ertelediini sanyordu. ,,, , ;,, , , Artk kprdamyordu. ,,,,.J[/; ..,',. ki gn boyunca yemedi. medi. Uyumad. Souktan uyumu gibiydi, nemli bir souk iliklerine dek iliyordu, utantan tkenmi halde karardka kararyordu. Onun hl evde bulunabileceini kimse aklndan bile geirmiyordu. Erkek kardeleri, kendilerini ilerine kaptrm, komularda barnak bulmulard.
154

Btn sokak bundan byle artk yalnzca Gentileschi'lerin evi zerine ken uursuzluun dedikodusunu yapyordu. Baba, ocuklar terk etmi bir yerlerde saklanyordu. Kirac Tuzia da tutuklanmt; yle ya, o da kk ocuklarn ortada brakmt. nce Giovan Battista Stiattesi'nin dmeni elinde tutaca sanld. Roma adaletini iyi bilmemek demekti bu! Zira hapisteki hcresinden, Agostino Tassi de bir dava amay baarmt. Onu dorudan ilgilendiren bir konu deil de, noterin kendisine olan borlarn dememi olduu iindi. Stiattesi de pek ksa bir aradan sonra kendini hapiste bulacakt. Orazio, Artemisia'nn ilk sorgusunun yapld gn ortaya kt. Ne yapacan bilmeden, oraya buraya gidip gelirken rastladlar ona. Pazar ' . ' '. : ' . . .".; ' .' 185 gn, sorgulamadan birka saat nce gelip yeniden evine yerleti. Ama eyas yoktu. Komular, her eyini rehine verip parasn ikiye yatrd konusunda fsldayorlard. Baba ve yasa adamlarnn gelileri Artemisia'y iine dt dalgnlk halinden birdenbire ekip karacaktr. Atei dmtr. Orazio tarafndan, kznn nerede olduunu anlamak iin gnderilen Stiatte-si'nin kars onu baygn halinden kurtard, yedirdi iirdi. Ne yapacan bilmeden, hazrlksz, plansz, odasndan alnp dorudan yarglarn odasna gtrld. Uzun zamandan bu yana gizlenen, yalanlar syleyen Artemisia'nm, o iki gn boyunca yalan sylemek aklna bile gelmedi. Korku, u her ann mahveden, tehdit edilmenin verdii duygu yok olmutu. Babasnn kehanetleri gerekleiyordu. Alan biriydi. Bir orospuydu! Bu utan duygusu, renilmi olma, halk utanca boacak ekilde sergilenmi olma korkusu... Bu duyguyu annesinin lmnden bu yana tanyordu, Santa Maria del Poppolo Kilisesi'nde Cosimo Quorli'nin baklarn ensesinde ilk kez hissettii gnd bu. En kts olmutu ite. Daha beteri ne olabilirdi? Neden korkabilirdi ki?
155

Agostino'nun baldzyla olan ilikisini Stiattesi ona akladnda hissettii azaltlamaz ac yerini imdi edilgen bir kabullenmeye brakyordu. Ne var ki bu hepten yazgya katlanmak anlamna gelmiyordu. Tecavz olayndan bu yana belki de ilk kez, Artemisia Gentileschi varolma gerekesine yeniden kavumutu. Ve elbette doruyu haykrma gereksinimine. - Evet, beni sorguya ekmek istediiniz konu hakknda fikrim var, babamn gidip gelmelerini ve alt katmzdaki kiracy tutuklattn biliyorum. 186 18 Mart 1612 Pazar gn, Borgo Santo Spirito'daki eve gece bastryordu. Saint-Pierre Mahallesi'nin btn sakinleri kapnn nne ylmt. Artemisia'ya bakirelik muayenesi yaparak mahrem blgelerini inceleyecek olan iki ebe dardaki isiz gszlerle birlikte bekliyorlard. Ebe kadnlar, jinekolojik muayene iin savc yardmcsnn onlar armasna kadar orada -olay hakknda ayrntl bilgi ve mstehcen sorulara yant vererek- bekleyeceklerdi. ki saattir, Artemisia Gentileschi salonda ilk sorgulamay yaamaktayd. Yasa adamlarnn karsnda tek banayd. Babas kapal kap ardnda volta atp duruyordu. - Agostino Tassi tarafndan kuvvetlice baskyla kzlk bozulurken, gizli blgelerinizde kan grdnz m? Gen kz dimdik duruyordu. Dirsekten aa kollar plakt, ellerini masaya koymutu, ama oraya yaslanmyordu. Tam savc yardmcsnn karsnda durmu, dorudan ona sesleniyordu. Savc bol giysisi ierisinde bir din adamna benziyordu; dinliyor ama dncesini aklamyordu. Gen kz ona dikkat dolu kapkara bir bakla bakyor, baygn bakn, ok acele konumadndan emin olmak iin her szn tek tek yazabilecek zaman bulsun diye zabt ktibine eviriyordu. Her ikisi de meslekten geliyor olmasalard, bu kz onlar akna evirebilirdi. Uzun boylu, taptaze, iri yar, tombul haliyle on yedi yalarnda olmalyd. Cesareti, rahatl, ses tonundaki ok zgr bir
156

tn, annda cevap yetitirmedeki byk gayreti onu mahallenin saysz kibar orospularna benzetebilirdi. Ama her tr ss ve abartdan arnm gzkyordu. Mcevher yok. Hibir ss eyas yok. Basit krmz bir eteklik. Siyah kol altndan geirilmi, omuzlarda dmlenmi bir stlk, hibir yann akta brakmayan, yaka ksm dantel evrili, fistolu bir gmlek... Ama, neredeyse pliseleri atlatacak denli ikin gsler, beyaz dili bu kk az, ok kabark, kzla kaan sarnlkta salar ve akaklarna ve gzleri stne dklen sa tutamlaryla her ey, on187 daki her ey, bir tr aka davetti. Yalnz, sesinde, sesindeki o saf tn, ylesine taze, ylesine berrakt ki! Tarznda bir hakimiyet, kesinlik ve belirginlik vard. - Agostino bana saldrdnda, aybalydm, saygdeer beyler, be-ni kanatan onun eylemi miydi, dorusu dorulayamam bunu; zira bu j tr eyleri bilmiyordum ben... | Ave-Maria'y alan Saint-Pierre Kilisesi'nin canlan ok yakndan du J yuluyordu. Gen kzn sesi, yazan ty kalemin czrts, kapal kap arc dnda gidip gelen adamn ayak sesi duyuluyordu. Artk kiiler seile-miyordu. Artemisia'nn deirmi yz, lgn sa tutamlan, az, hepsi, hepsi yar karanla kayp gidiyordu. Admlar baz baz duruyordu. Kula kapya dayal baba acaba onun anlattklarna m kulak kabartyordu? - Yalnz ilk kezde kanama olmad bende, Agostino'nun daha sonra benimle yattklarnda da oldu. Ona niin durmadan kan olduunu sordum, o da bana, bende yapsal bir kusur olduunu syledi! - Agostino Tassi'den armaanlar aldnz m? - Hayr, onunla yaptklarm, o benim kocam olacak diye yapyordum. yle ya madem beni kirletti... - Bedence ondan bakasyla birlikte oldunuz mu? - Hayr, asla. Buras kesin, ama yine de Cosimo Quorli bana sahip olmak iin her yola bavurdu. Savc yardmcs, iki ebenin ieri alnmasn emreder.
157

Agostino ile ak yaptklar yatakta, onun odasnda, onun bacaklarn ayrrlar, zabt ktibinin dikkatli baklar altnda iki kadn onu muayene eder. Ebeler, kk hanmn kzlnn ok uzun sredir bozulmu olduu sonucunu bildirmek iin dikildiklerinde Artemisia'nn stne ken eziklii bir dnn. . 188 J Yasa adamlar Agostino Tassi'yi ok zor durumda brakan ifadeyi yanlarna alp evi terk etmiti. Ebelerin onu muayene ettikleri yatak stnde oturup kalan Artemisia odasndan dar kmyordu. Kprdamaya cesareti yoktu. Gece boyu yalnz kald. Ama sorulan sorulara verdii yantlar onu geree yaklatrd. Orazio'nun dediklerini onaylamakla, kendi ifadesi dorultusunda tanklk yapmakla, durum gerei o an orada adalet araclyla tecavz konusunda Tuzia ile Agostino'nun davranlar konulannda ayrntlar elde etmekle, Artemisia almay m denemiti? Ksknlkle mi, kskanlkla m ykleniyordu onlara? na kar yasann tarafn tutmakla Costanza ile Agostino'nun ihanetine misil-. leme mi yapyordu? Babasnn kafesteki aslan gibi dolap durduunu, sorgu sresi boyunca duymutu. imdi de onun atlyede bir eyler kartrdn iitiyordu... Hem ondan korkuyor, hem de onu grmek istiyordu. sterse onu dvsn, ldrsn onu! Sessiz kalmasn da ne yapsa razyd Artemisia. Bylesi bir yokluktansa, her eye razyd. Sonunda ayaa kalkt. Orazio ve erkek kardelerinin yatt odaya geti. Atlyenin kapsn iteledi. Gentileschi btn amdanlar yakmt, byk, kk, mealeleri. Cenaze bekleme gecesi gibiydi.Toplamayp yerlerde brakt allar zerinde, yerde srnen ktlar ve duvara dnk braklm tuvallerde, Suzanne -bir baka an tablosu- zerinde ltlar oynayordu. Odann tam orta yerinde, stnde bir zamanlar
158

onunjudith'i -onlarn, herkesin Judith'i- bulunan resim sehpas bir hayalet gibi dikiliyordu... Orazio imdilerde sehpaya bombo beyaz bir sayfa, beyaz bir pano koymutu. Bu pano bembeyaz parlyor ve btn stnde tutuyordu. Clz bacaklar zerinde dikilmi, gmleinin kollan dirseklerine kadar syrlm halde, genelde ok kzgn izgilerle tuval stnde ' ' '.'.. . 189 dolayordu. ki kiiden oluan ve Artemisia'nn, Agostino'nun buyruklar dorultusunda izmi olduu ve pek ok gurur duyduu X tarznda kompozisyona yerlemiti ayn o desen. Onlarn Judith'len... Bu tablo Borgo noterlerinin efinin bodrumlarnda emin ellerde, Genti-leschi tablonun kendisine ait olduunu kantlayamad srece kalacaktr. Ne var ki, onu satn ald ve parasn pein olarak dediini onaylayan Cosimo'nun szlerine karlk onun sznn ne deeri vard ki? Kznn ieri girdiini duyduu an, kalbi gsnde hoplad sanki. Arkasna dnmedi. Kznn orada olduunu biliyor, iyi i karamyordu. Ama onu fark etmemi gibi yapp inatla desen izmeyi srdryordu. Her kalem darbesinde, fkeyle, krgnlkla ve eskiye zlemle, onunla birlikte rahatlk iinde alt dnemi dnyordu... Byle bir zaman var olmu muydu? Btn iaret noktalarn dndke yitiriyordu. Ne gemii grmezden gelebiliyor-kk Artemisia'ya olan sevgisini, dostluu, Agostino ile scak dostluunu- ne de gemii bugnyle ve iindeki nefretle badatrabiliyordu. Ayn anda iki farkl evrende; yapmack olanda ve intikam iinde yayormu izlenimine kaplyordu. Kukusuz, Artemisia'dan kukuland ve onu drst olmamakla sulad dnem ok etin gemiti. Ama dorusu bu ya, bu umutsuzlua kukuyu binlerce kez yelerdi! Zaten dnyada en ok kukuland ey gereklemiti. Artemisia'nn tersine, Orazio olan bitenden hibir rahatlama duygusu hissedemiyordu.
159

Midesindeki yanma, konumasna engel oluturuyordu. Ama kznn atlye iine doru ilerlemesini hissedince, karnna daha da iddetli bir sanc girdi. Kendini daha fazla tutamad ve dnd. Baklar karlat. Artemisia'nn yznden kan ekildi. Yine de bakmay srdrd. , ... , :; , 190 Orazio'ya doru yryordu, ba hafif geriye devrikti. Sanki onu yreklendiriyordu. Rutubetten kvr kvr olmu salar zayflam ehresini evreliyor ve her zamakinden daha koyu renkte gzkyordu. "Evet beni yreklendiriyor", diye dnd Orazio. Artemisia'nn solgunluu, ayn zamanda hem tepeden bakan, hem de korkan, dudaklarnda kesilip kalm gibi gzken, garip yz ifadesi ona daha da korkun bir hayalet grnm veriyordu adeta. Ve koskocaman at ve sitemle karsndakine bakan iri gzleri onu tehdit ediyordu. En azndan Orazio'nun edindii izlenim bu yndeydi. Baba kz tek sz etmeden birbirlerini incelediler. Birbirlerine dikkatle bakyorlard. Birbirinden korkan iki hayvan misali, tetikte gzetliyorlard. Artemisia her an atlabilirdi, Orazio onu bekliyordu. Ama Orazio yanlyordu. Artemisia onu tehdit etmiyordu. Onunla ayn zihin kargaasn yayordu, kart duygular arasnda kalm, babasnn karsnda sululuk ve ona duyduu fke arasnda parampara olmutu. Acma duygusu ve nefret arasnda bir yerlerde. Orazio'ya, ona yapt eyden dolay kzyordu -toplum iinde utan, sorgulama, ebe kadnlar- bir yandan da kendi kendini babasna ektirdiklerinden dolay suluyordu. Onu anlyordu Artemisia ve onu balyordu. Ondan nefret ediyordu. Agostino Tassi'yi nasl unutmak? u saat hapishanede rmesini nasl unutmal? Orazio'nun yznden. Artemisia'nn yznden... Ann ans ilikilerini mahvediyordu. Orazio hissediyordu bunu. Bu srtn yalnzca tekisini dndn, babasna verdii aclardan, onda at yaradan, hi vicdan azab ekmediini
160

hissediyordu... Kza bakmak yeterliydi: Ba yukardayd. Gzleri karsndakini tehdit ediyordu. Orazio ban te yana evirdi. Herkeslerin yznde okuduunu sand bu aalamaya dayanamyordu Orazio: komularn, yardma gelenlerin, raklarn yznde; sokakta, kentte... Mrltlar, dedikodular, anmsyor ve bunlarn 191 hibirine dayanamyordu. Srtn dndnde gemie ynelik anlamalarla gldklerini duyuyordu. Herkes onunla alay ediyordu!.. Roma, uzun bir zamandr Orazio Gentileschi ile eleniyordu. imdi emindi bundan, her yerde ve her zaman gln duruma dlyorlard onu! Yllardr paralyorlard... Cosimo'nun sulamalar -einin erdemlilii konusunda Stiattesi'nin ele verdii sulamalar- yine de skp atmt yreinden. Yalnz, Artemisia'mn kendi kz olmama olasl ylesine samayd ki, bunu aklndan bile geilmemiti, igdsel bir tepkiyle geri eviriyordu bu dnceyi; kafasna hi takmyor, en ufak bir kuku duymuyor, belirsizliin nebzesi olarak bile grmyordu... Ama Cosimo'yu anmsaynca, ona lanetler okuyordu! Bu ikisi, ayn hayvan soyundand, ylan ve eytan trnden! Ayn le kokusu yaylyordu ikisinden de... Evet, Prudenzia'nn lmnden bu yana kendinden birka kvlcm elde etmek iin boyuna abalyor, gzellii, yetkinlii aryordu hep... Sonu yok! Duygularnn karmaklna imdilerde bir de ev skntlar, meslei ile ilgili bozgunlar katyordu Ora-zio: hakettii komisyonlar alamamt. Ne de mesenlerinden, kendi yeteneine borlu olduu bir onur payesi... Rakipleri olan Baglione ve Cavalier d'Arpin sa'nn valyelik kaftann giymilerdi O? Hibir ey! Evet ressamlar kalabal kpekler gibi zerine ullanyordu, it iti srr gibi... Rakipleri onun gcn krmak, iini berbat hale sokarak, vizyonunu kapmak iin kzn kullanyorlard: Hayat boyunca ulama ideali olarak, azize ehrelerinde, Meryem tasvirlerinde denemi olduu mutlak safiyet gibi bir hayali elinden al-, | mlard.
161

Artemisia'mn resmi ana vermekle sahipleneceini sand Ju- ; dith tablosunun bana gelenler Orazio'yu deli ediyordu. Adaletin bir ;" karara varmasna kadar kaybettii varsaylan bu yaptn; iki bozguncuya -Tassi ve Quorli- ait olmu olan bu tuvalin, Orazio bu gece aynsndan bir tane daha yapmay deniyordu... Kalemi kt stnde czr192 diyordu... ki kadn tipi iziyordu. Biri k ierisinde, elinde klcyla ona doru evrilmi skntl bir yz. Bu kzyd. Etekliinde ince bir kan sznts vard. tekisi ise Judith'in hizmetisi, bak raklarda, tablonun derinliklerinde dalp gitmi. Orta yerde btn izgiler bir araya geliyordu. Klcn keskin kenar, Judith'in kolu, hizmetinin kol az, her ey k halesi evresinde odaklanmaktayd: kanl izgiler, hasr sepet, kesik ba. Ama, hizmeti Abra'yi, Orazio yal bir kadnn yz izgileriyle vermiyordu. Btn geleneklere ters bir tutumla ncil'deki anlatya kart biimde, pusuda bekleyen kula kirite bir gen kz grnts veriyordu resminde; Artemisia'mn yzndeki iddet, cinsellik ve sarsl-mlk belirtisi vard onda da... O srada Artemisia da kendi tarafnda, oturmu, babasnn almasn seyrediyordu... Acyla dnerek onu nasl ihtiyarlatt sonucuna varyordu. Zayf boynu ocuklarnkini andran sa bukleleri, uuk gri ayva tyleriyle babas bir kua benziyordu. Bu ok narin, kayg verici bir bat... Sonra clz bacaklar, ok dar omuzlar... Onda uyandrd bu acma duygusuna dayanamyordu kz. Kendi bakaldrsna da, irenliine, onlar ayran korkun fkeye, ikisinde de artk patlak vermeyen u korkularna da dayanamyordu! Ama Orazio ona en ufak sitemde bile bulunmad. Artemisia ona aklamalar yapmad dn olarak, kendini de hakl karmad bu arada. Suskunluk ierisinde, tek sz etmeden, bakmadan, baba kz yeniden iba yaptlar. Kz atei yakt, kalemlerini yonttu, bir ereveye
162

193 yeni tuval bezi gerip akt. Babasnn arkasnda ayakta durmu, onun emirlerini bekliyordu. Bir iaret yapmas yeterliydi. alma aletlerini, spatlay, fray, paleti, suyu, ya ona uzatyordu. Artemisia bu allm hareketleri yapmakla, Orazio'nun bir zamanlar birka adm tesinde alt gnlerdeki eski gcne kavumay umuyordu. Ondan bir eyler renmesi; ona asistanlk yapmas, onun isteklerini yerine getirmesi btn zlemlerini gideriyordu. te o zaman, masum biri gibi, o ideal gzellie doru, byk olma dlerine, Villa Croce'deki sanatlarn tek derdi olan baarya doru ynelebilirdi. imdi, u an... Grevlerini, yanllarla ykl anlardan kurtulmak amacyla uysallkla yerine getiriyordu. Olaylar yaayp, tecavz atlatp, Agostino'ya kar su duyurusunda bulunduundan bu yana, pimanlklar, zntler onu kemirip duruyordu. nad birini yaralam izlenimi vard. Kurbannn, tekinin kannn kendi eli zerinden scack akn hissetmek gibi. Evet, birinde lmcl yara am olmann verdii duygu gibi; Agostino iin duyduu ey buydu. Gnahlarn sever gibi seviyordu onu. Yokluu mthi skntlara salyordu. Kendisinin bu ilikiyi bozduu sulamasyla, ayrln fizik olarak acsn ekiyordu. Yalnzca onu, aclarn, kendisinin ona ektirdiklerini dnyordu. Agostino'yla ilgili teki btn duygular yok olmutu, fkesi, Constanza ile ilikisini rendiinde duyduu kskanlk, hepsi silinip gitmiti. Geriye yalnzca ak kalyordu. Ona nasl yardm edebilirdi? Nasl kurtarabilirdi onu acaba? Stiattesi de bunu dnmt. Ama Stiattesi uzaktayd, TFutuklan194 masndan nce, Agostino'nun ieride ksa sre kalacan ne sryordu. undan kesinlikle emindi ki, evlenmekle hapishane
163

arasnda bir seim yapma durumunda kalrsa, Gentileschi'nin kzyla hemen evlenecekti. stelik Agostino o kz seviyordu... Btn bunlar dnrken Orazio'nun fkesini hesaba katmamt. Bu durum karsnda, Giovan Battista Stiattesi olay yanl deerlendirmi oluyordu. Tassi'nin hapishanedeki durumu i ac deildi. Bu kez davada su ortakl bulunduundan, Cosimo da koruduu bu adama aka yardm edemiyordu. Sulamalar arasna iae astsubayna kar baka baka ikyetler de karyordu. Yirmi yldr yapt suistimalleri, alp rpmalarn anlatan mektuplar yayordu drt bir yandan. Altn yaldzclar, duvar kaplamaclar, gmler; bir zamanlar cretlerinin bir ksmn ona kaptrmay kabul etmemi olanlarn ya da byle yapp da, papala ait antiyelerden karlanlarn hepsi de basyorlard l. te yandan, zaten Cosimo'nun dostlar parmakla saylacak denli azd. Sarayda itibar kaybetmesi, Sanatlar Mahallesi'nde halkn ters tepkisi, hastalanmasnn asl nedeni mi oldu? Agostino'nun tutuklanmasnn zerinden haftadan az bir zaman gemiti ki, Quorli yataa dt. 5 Nisan gn, vasiyetini gerekletiren kii olan ressam Orazio Bor-gianni huzurunda son isteklerini yazdryordu... Acaba Fransz hastal -frengi- kapmas sonucu mu ld; bu hastaln tedavisi pek mmkn deildi. yle ki, hastala yakalananlarn hizmetine ayrlan Corso Hastahanesi en iyimser tanmla "devaszlarn hastahanesi" adyla anlyordu. Ya da papala bal devletlerde ska grlen u stma m ald gtrd onu? Seyahatnameler, lmsz kent Roma'y ziyaret edenlere, sala zararl olan krsal kesimlerde btn 195 gnlerini geirmemelerini salk veriyordu: Kim ki geceyi surlar dn' da geirir, "Roma atei" denen bu gnlk ateli hastala tutulur ve eer yolcu bunu hemen atlatamazsa, mr boyu hastaln etkisi altnda kalr...
164

Bugn bile, Cosimo Quorli'nin hastal gizemini korumaktadr. Sonu hazrlayan, karnaval elencelerinde arla kamas myd? Cosimo daha nce de birok kereler damla hastal krizleri geirmiti. Kars ise zehirlendiini sylyordu. Vasiyetinin almasna kadar lklar atacaktr kars. Sonra susar. Kocasnn lm ona, iki bin ecu'lk eyiz parasn gerisin geri almasn salamtr, olduka nemli bir paradr bu. Quorli karsn, oullarnn reit saylaca gne kadar btn mallarnn idaresi iin tayin etmektedir. Kz ise olas bir evlilik iin denmesi gereken drahoma miktar en aza indirgenerek manastra yollanacaktr... Eer Cosimo birileri tarafndan zehirlendiyse, bundan kimin kar vard ki? Acaba bundan byle ok iyi donanm biri olacak olan bu gen dul mu? Ayrca, Quorli, Giovan Battista Stiatessi'nin tutuklanmasndan sonra deil, nce hastalanmtr. Diyelim ki, Stiattesi o dnemde ok yaygn olan baz tozlardan yararlanm olsun, varsaym kuku gtrr. Noterin ya da Bayan Quorli'nin, iae astsubayn bilerek mezara gndereceini nasl varsayabiliriz? Ancak, Quorli'nin ani kayb yine de baz sorular sormaya arr bizi. Giovan Battista Stiattesi'nin tehditlerinden bir ay sonra lm olay gerekleiyor. Tam da Tassi'nin pek yaknda ortana gerek duyaca anda! Her ne olmusa olmu, 8 Nisan 1612'de Cosimo Quorli toprak altnda, istirahatghndadr artk. lmeden nce son bir kez, sevdiini ne srd tek varl, Artemisia Gentileschi'yi lm yatann bau196 ' ' ''. .' cuna armadan da edemez. "Agostino'yu kurtar! Tek sen kurtarabilirsin onu... Cosimo'ydu dersin, seni kirletenin ben olduumu syle! Seninle evlenecektir o. yle ya, onu engellemek iin ben olmayacam artk! Senin iin ne
165

nemi var, ha ben olmuum, ha o rzna geen? Benim olduumu syle babana, ben yaptm o ii!" : Bunlar ne garip son isteklerdi?... ; Cosimo'nun lm, Orazio'nun son dostu Giovan Battista Stiattesi'ye kar besledii duygulan uyandrm gibi oldu. Corte Savella Hapishanesi'ne gitti ve noterin btn borlarna kefil oldu. San Spirito'daki evin Stiattesi'nin hcresi olacana ve Agostino Tassi davas sresince yargnn eli altnda olacana dair Orazio onun yerine yemin etti. Paskalyann ertesi gn Giovan Battista zgrd. Yeniden Gentileschi'lerin ikkmetghna dnyordu. "Sizi kirleten adamn Cosimo olduunu syleyin, ne kaybedersiniz? Byle syleyin, olay kendiliinden hemen kapanr" diye salk veriyordu Artemisia'ya. Servenin ald yeni biim Stiattesi'yi de mi skntya sokuyordu? aeci'den almak, Tassi'ye de bir ders vermek istemi olabilir, ama birincisi artk lyd, ikincisi ise zarar verecek durumda deildi. Kavga edecek kimseler kalmamt. Kavga bundan teye gidemezdi. Stiattesi imdi de bar istiyordu. Birdenbire dnce ve kanlarn deitirerek yeni bir atlmla, sonularnn nereye kadar varacan leme-dii bir ie atlyordu. GOVAN BATTISTA STIATTESI'NIN FADESNN DEVAMI: "Saygdeer efendim, benim tutuklanmamdan sonra, taraflar arasndaki meselenin en iyi biimde hallolmas amacyla kendimi btnyle her iki tarafn hizmetine vermi olduumu biliyor olmalsnz," diye anlatacaktr. "Bir zamanlar ok samimi dostum olan Agostino beni Corte Savella'ya ard. Orazio'nun hapishaneye gelip kendisini grmesi iin beni ikna etti. Bunu baaryla yerine getirdim. Hatta bir sabah Orazio'yu d parmaklklara kadar gtrmeyi baardm. Ama ayin saati olduundan, Agostino ile Orazio konuamadlar. Tekrar dndk. Ondan sonra Orazio'ya Corte Savella'ya gitmeyi bir daha asla kabul ettiremedim."
166

Giovan Battista Stiattesi'nin gidi gelileri, Agostino Tassi ile zgrce grebilmeleri XVII. yzylda Roma tutukevi sistemi rgtlenmesiyle aklanabilir. Corte Savella'da, Tor di Nona hapishanesinde yarg yolunda bekleyen sulular bulunmaktayd. Oradaki hapsetme, ceza niteliinde deil de, koruma amalyd, hapishane nasl myd? Yargnn cezalandraca veya salverecei bireyleri elinin altnda hazr bulundurduu bir bekleme salonu. Yarg ya srgne, ya kree ya da lme gnderir. Asla hapise tkp orada tutmaz. Hapishane, sorgulamann iki evresine kar gelecek ekilde iki blme ayrlmaktayd: Tek kiilik hcrelerden oluan segrete'ler: Buralarda neyle sulandklarn bilmeyen tutuklular kalrd. Larga denen tr ise kk yatakhanelere blnm bir kat olup, lokantas, kk bir kilisesi ve bir tr gezinme yeri, havalandrmas vardr. ,' / , , ' Larga'da tutulan herkes gibi Agostino da -bir dizi ilk sorgulama sonucunda- nihayet ona bilgi veren su dosyasn almt. Savunmasyla urayordu ve bir avukat aryordu. Odasndan kabilir, merdivenler- f de dolaabilir, konuk kabul edebilirdi. te bylece, tutuklularn aras198 na girebilen Giovan Battista, Stiattesi'yi yanna armt. Stiattesi, Agostino ile ge vakit yemek yemeye geliyor. Tassi'nin grmek istedii dostlarn onun odasna kadar gtryordu. Bunlar, Agostino'nun Orazio karsna tank olarak karmak istedii kiilerdi. Kadn ziyaretilere gelince, bu ziyaretler idare binas salonunda, bu i iin ngrlm sralarda gerekletirilirdi. "O zaman Agostino, birlikte bir zm bulabilmeleri iin Artemisia'y ona getirme iyiliini kendisine yapmam iin yalvard bana... Artemisia oraya gitmek istemiyordu... 'Size syleyeceklerimi dinlemeniz belki de iyi olacaktr,' diye steledim. Sonunda kabul ettirdim. Ama babas gidecei yeri bilseydi onu eve kapatacandan, ona San Carlo ai Catinari Kilisesi'ne gnah karmaya gitmeyi dndmz syledik; kilise yeni takdis edilmiti..."
167

Giovan Battista Stiattesi duruma hakim olduunu sanyor ve Gentileschi'lerin evinde kendisini padrona di cam (evin patronu) gibi gryordu. Fakat Orazio'nun akllar baka bir yerden aldn dnmemiti. Ressam, ailesine mektup yazd. Floransa'ya, Lucques'e, kardelerinin oturduu Pisa'ya. Lomi ailesinden, Toscana'daki dostlarndan ald haberlerden Agostino Tassi'nin ahsn karalayacak ve onu karsnn lmnden sorumlu tutacak ayrntlar reneceinden pek emindir. Katillerin adn ister, yeri, cinayet koullarn. Kocasn aldatan bir kadn delik deik eden yirmi bak darbesini soruturur: nerede, ne zaman ve nasl?.. Orazio'nun renme durumunda kalaca haberler dostu olan noteri de aknlktan aknla srklemekten geri kalmayacaktr. ' 199 "Bir akam, diye srdrd sz Stiattesi, sanrm Mays aynn ilk akam -pek emin deilim- gn batarken Artemisia, karm ve Artemisia'nn erkek kardelerinden sekiz yanda olan en k ve bir de olum ve ben yola ktk. Lungara Caddesi'ni ve Sisto Kprs'n getik, kilisenin orada, vakit ok ge olduundan, hi durmadk..." Hi duraksamadan sola dnp, Giula Caddesi'ne sapmak iin de dosdoru ileriye gittiler. Artemisia, Stiattesi ve karsnn arasnda koar admlarla yryordu. ki kk ocuk, arkalarndan yetimekte zorlanyorlard. Arkasnda, gkte ki ay adeta gne gibiydi... Dolunay vuruyordu. Tiber Nehri elikten bir kl rengini alm, kvrla kvnla karanla dalp gidiyordu. Sert k rzgrlarndan sonra mays geceleri prl pnld. Mavi gecelerdi. Sanki byk bir bez germisin de ardndan k tutmusun gibi. Lekesiz bir gk. Karanlk yok, bulut yok. Tek kprt yok, her ey sa-bitlenmi gibi. Artemisia saraylarn duvarlar arasnda adeta kouyordu. Agostino'nun ona yapt ktlk, sabrszln azaltmyordu... ektii aclar dnmyordu artk. stnde uzunca durmaya cesaret edemeyecek denli korkuntu anlar. Gelecei kapalyd, korkuya ka-lpmakszn dnemiyordu bile gelecei. Agostino ile
168

birlikte bir zm bulmak: Onu bu tehlikeli giriime iteleyen Stiattesi'nin yanstt bu umut her bir eyi doruluyordu: sinirliliini, neesini, onu tekrar grecek olduu iin duyduu mutluluu... Hayr, artk ona kar fke duymuyordu. Ne vicdan azab, ne pimanlk... Bundan byle eit durumdaydlar... Stiattesi'nin gen kzn bu konuda dikkatini ektii gibi, ikisi de bir oyun iinde. Artemisia, Tassi'ye artk kzamyordu, verdii ifade dolaysyla kendini sulu bulup pimanlk duymuyordu. Ne yenmi, ne de yenilmiti, ama iinden birlikte kabilecekleri bir durumda olan iki tutuklu vard. Kendisini bu belirsiz umuda, birdenbire ortaya kan bu dirimselli200 e kaptrm olan Artemisia, bu nedenlerden dolay babasn unutuyor ve onu hl aldatmaya devam ediyordu. Namusunu kirleten, herkesin namusuyla oynayan bu adamn armasna karlk veriyordu. Herkesin gz nnde, tutuklularn, muhafzlarn nnde, onunla kar karya geliyor, dmann tarafna getiini dnmyordu... Artk dman filan yoktu! Vicolo San Girolamo alla Carita'da, saa dndklerinde, Roma'nn btn kabadaylarnn dolat hapishane ile dknler yurdu arasnda yar yolda bir yerde, Ortaadan kalma bir kk sokaa daldklarnda, Artemisia'nn neesi kat! Agostino onu oraya ne diye istiyordu ki? Kendisini, nasl hakl karacakt acaba? Onun aklamalarn duymak istemiyordu! Hibir ey duymak istemiyordu! Bir ey sylemek de... Tehlikeyi sezinledi mi ki? Corte Sevilla Hapishanesi, aralarndan hi sokak gemeyen ev topluluundan oluuyordu. Saray kadar grkemli bina iki katlyd. Tavan byklnde fareler, duvar diplerinden kouturuyordu. Artemisia her eyi ok aka grd. Stiattesi'nin muhafz blne kendini tantmasn grd. Nbetilerin ona kapy alarn grd bu noter oralarda pek tannyordu galiba. Gvenlik grevlileri "efendim" diye sesleniyor ve karanlk souk kap altlarndan
169

gemesine izin veriyorlard. kinci parmakla kadar onunla birlikte gitmek zahmetine de katlana-myorlard. Kadn ve ocuklardan oluan, kendisinin nderlik ettii kk gruba sol tarafta yer alan muhafzlarn bulunduu salonla, sa taraftaki idare binas salonunu gsteriyordu. dare binasna bitiik mahkemenin farkl brolarn gsteriyordu: Tribunale del Governa-tore, Tribunale del Vicarato, Tribunale del Auditore Camerae. Onun geiini izleyen grevlilerin baklar altnda Artemisia yznn kzardn hissetmedi. Ama heyecan ve skntdan bacaklar tutmaz olmutu. Acaba bu adamlar onun hangi tutukluyu ziyarete gittiini biliyorlar myd? O adam sulad olay konusunu biliyorlar myd? 201 Byk altndan glerek, onun kzlnn bozulmas olayn sahne sahne hayal ediyorlar myd acaba? Parmaklklar arasnda bekleen tutuklularn oluturduu kalabalk ierisinde Agostino Tassi'nin varln da hissetmedi. O, Artemisia'y hemen grd. Gidip muhafz buldu ve demir parmakl atrd. Ama ylesine heyecanlyd ki, bir saniye yine de parmaklk gerisinde kald. Kalbindeki btn kan genelde yusyuvarlak grnen yzne vurmu, yz bir uzam, bir renksizlemi gibiydi. Sti-attesi onun fenalk geireceini sand. Artemisia da ayakta glkle durabiliyordu. Stiattesi ve kars koup onu banklara kadar gtrdler, srann sonunda kk olan ocuklar olmak zere tek sra halinde dizildiler. Agostino da onlarn peinden gitmiti. Onlarn nnde ylece durup kalmt. Tek sz syleyecek hali yoktu. Kzn ba nnde, kulaklar uulduyordu; gzleri nnden kara lekeler geiyordu. abalyordu. Artemisia zellikle baylmamak iin gayret gsteriyordu. Onu byle krlgan grnce, Agostino biraz sakinleti. Sapsaryd, ama hapishane hayatnn onun grkeminden hibir eyi yok edemediini biliyordu. Berbere byklarn srekli dzeltsin diye
170

dnya kadar para dyordu. Dileri hi bu kadar beyaz, trnaklar byle bakml olmamt. Artemisia'nn varl ona dokunuyordu. Geldii iin teekkrler ediyordu. Kurtuluu grmelerine balyd. Bu iin peini sk tutmak zorundayd. Agostino Sk tutmak zorundayd ii... Ne kadar vakti vard? On dakika! On dakikada bu kadndan her istediini elde edecek biim de onu batan karmalyd. Babasn da, szn de varsn inkr etsin, grmezden gelsindi... Oyun dorusu btn bunlara deerdi... On dakika sonra, yazp karalad ve cebinde smsk tuttuu bu kd gen kzn imzalam olmas gerekiyordu... Artemisia'nn verdii ifadenin yalandan ibaret olduunu kabullendiini belirten bir mektup... 202 Agostino'nun onun tyne bile dokunmadn, her eyi, onu kendisiyle evlenmek zorunda brakmak umuduyla kendisinin uydurduunu itiraf ettii bir mektup. On dakika! On dakika ierisinde onu heyecana bomak. Rahatlatmak. Gvence vermek. Onu bylece ele geirmek istei ks H^TJ yaadklar mcadeleden daha ok uyaryordu a<^-~\ ban koyuyordu. u an iin, An""" ' 1i. Agostino'nun tand \a bu iin kurallarn iyi -jr^^j_a."r><5"v n bozgun haberi veriA'y onun gznde da\ iu. Onu byle tatseviyordu. yaknda ona suvi. ben? eyecann g, size daha nce de sz verdisesi titriyordu - ... 'signora Artemisia, bundan nasl phe edebilirsiniz? Benim olmanz gerektiini biliyorsunuz! Baka kimseye ait olamazsnz!..
171

Baklarn adama kar kaldrmt. Sknt, aknlk, bekleyi iindeydi. Sorgulayan bu kapkara baklaryla onun bu hali yreine dokunuyordu... -... Size sz verdim ve de yemin ettim, tutacam szm. Ateli ve tumturakl konuma biimiyle, kendini tutku seline brakyordu. , 203 -... Eer sizi kendime e olarak almazsam, kafamdaki sa sakalm* daki kl kadar ok eytan girsin bedenime, lene kadar da iimden kmasnlar!.. Eilip kz kolundan tuttu. Kalkmasna yardm ediyordu. -... Karlkl sz verelim... Birbirimizi her zaman seveceimize dair... Tm evrene kar prl prl bir sevgiyle seveceimize dair... Kars ve iki erkek ocuu ile birlikte srasnda oturan Stiattesi bu szlerin bir tekini bile karmyordu. Gnn bu saatinde diktrtgen eklindeki bu salon tklm tklm doluydu. Kendi ziyaretileriyle konumaya kaptrm olan teki tutuklular o hay huy ierisinde onlara dikkat etmiyorlard. Ama, Agosti-no'nun bulunduu kedeki kalabalk biraz dalmt. iftlerin biraz tesinde birka tutuklu belki de o ann ciddiyetinin nemini bilerek- onlarn tarafna dnm, olup biteni gzlemliyorlard. Agostino ile Artemisia yz yze duruyorlard. Agostino avcunu gererek amt, kz da kendi avcunu amt... Ellerini birletirdiler. Artemisia gzlerini ondan ayrmakszn u szleri syledi: , - Bana verdiiniz ekliyle bu sz kabul ediyorum, benim iin bu sz tutacanza inanyorum. Sesi titriyordu. Yumuak bir ses tonuyla srdrd: - Ama Agostino eer daha nce bakalarna da sz verdiyseniz, syleyin bunu bana... < - Sinyora Artemisia, benim karm ld... ;' '";; / :'./'''. ; Elini gsne koydu. ,- ; ',! , ^ , -... Size yemin ediyorum! ; ' >.
172

Bir sre yle kald. Sonra yalvard: - Size yeminler ediyorum, ne olur ifadenizi deitirin! Sizi kirletenin ben olmadm syleyin. len biriydi deyin. Cosimo idi bunu yapandeyin... :.... ' >.. <...;':; >'/;. ,; - '. . ;.:,;.; Elini birden tuttuu yerden ekti. ' 204 '.''. - O mu, asla asla! diye, bard. - O halde rak Scalpellino olsun, yle syleyin! - Ama bu gerek deil! Byle bir eyi asla sylemem! nk doru deil! Siz de biliyorsunuz ki, bunu yapan sizsiniz, diye steledi. Ateliydi. "Sizden baka kimse deil!" Adam yalvaryordu: - Eer beni bu pis ukurdan karmak istiyorsanz, sylediklerinizi geri almalsnz. Sonra ben siz ne isterseniz onu yapacam. - Hibir eyi inkar etmem ben, dedi kararllkla Artemisia, Tekrar ayn konuya dnmek istemiyorum. Agostino alak sesle konumay srdryordu. Kz ban iki yana sallyordu. Yumuak bir hareketle sarld kza. Bir an on kez vurdu... Gitme zamanyd. , '.< , v: ; Agostino ona sarlyordu. Onu pyordu... >; ; v:<>, O niyetle yazd mektubu Artemisia'ya imzalatmay baaramad, hatta kd cebinden karmaya bile yeltenememiti. Ama hi nemi yoktu! Artemisia'ya hi bu kadar yakn hissetmemiti kendini. Bir are bulacaklard elbet... Kekeleyerek, geldii iin ona teekkr etti: - Bana ok byk iyilik ettiniz! ok heyecanlyd, tekrar gelmesi iin yalvard. Artemisia ise alyordu. imdi artk btn tutuklular onlara bakyordu. Onlar hibir eyin farknda deillerdi: Kendi dnyalanndaydlar... Bir tutuklu bu sahneyi anlatrken u szlerle tanklk edecekti: "Ben, Stiattesi'nin yannda iki kadn grdm. Birisi, en gen olan, Agostino'nun koluna yaslanyordu. O da kz yava yava
173

parmaklklara doru gtryordu. Birbirlerine sevgi dolu iaretler yapyorlard... Sonunda birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar. Agostino onun d kapdan kp gzden yitmesine bakt. Sonra bize doru geldi. Sarslm gzkyordu. Bu kadnn kim olduunu ona sorduumda, onun, Tanr katnda kendi kars olduunu syledi bana." , : , , ..,'.,." . 205 - Seni orospu, fahie, hain, plk! Yeryznn btn pis herifleriyle yatmakla kalmyor... stne stlk nerdeyse izmelerini yalayarak parlatyorsun! Orazio, Artemisia'nn akam kimlerle geirdiini, en kk olunun azndan renmiti. Oysa gnah karmaya kiliseye gideceini ne srmekteydi, yle ya! Bu kez, fkesini frenlemeden iddete bavurdu. Kzna tokat atyordu. Ne tokat ama! Artemisia babasnn elinden kurtulup ona bard. - Pis herif dediin kiiyi, siz de ben de birlikte damadnz yapmaya alyoruz efendim! Size ihanet etmek istemedim. Yalnzca onunla anlamann yollarn aradm... Eer benim kocam olacaksa, grevim... Orazio yle korkun bir kahkaha att ki, kz onun delirdiini dnd ve korktu. - Grevin mi? Kocan m? Ne biri ne tekisi senin iin! Sen sokaa dmek zeresin kzm... Kz elinden tuttuu gibi atlye iinde srkledi, kapy sonuna kadar at ve onu merdivenden aa atmak istedi. -... Git haydi! ldn sen! Agostino'nun kars varm, doru, ama benim kzm yok artk. - Kars m varm? diye brd koluna aslarak babasnn. Kars lm onun! - Evet, yle mi? Peki hangisi?.. u sralar, Agostino Tassi'nin kars olan Maria Cannodoli mi nedir, bir kadn Lucques sokaklarnda kolunda a ile gezerek iiniyormu, ne haber!.. Yalan yalan
174

bbrlenmeler, aman efendim, Agostino Tassi'nin onuru kurtulmu, gya c alnmm... Onu ldrtmeyi asla baaramad bu herif... Toscana'dan beklediim cevap geldi... Evet, ldrme giriimi olmu! Bir kez -belki 206 iki- bak darbesiyle delik deik etmeyi denemi. Sonra bkm... Ona bu kadar ecu'lk bir para nereden geliyor sanyorsun? Ya senin kulann dibinde krdatt para keseleri? Yzkleri, lal rengi kumalar, tyleri?.. Altn, alaklnn bedelidir! "Floransal beyler", Lucques'lu tccar, Livourne'lu tacir, Maria'y koruyan kim varsa hepsi, kadn rahat braksn diye kocasna paralar vermiler. Agostino evli, kzm ve baldz Constanza da bunu biliyor! Evlenmeye kalksa, nce Constan-za onu brakmaz: Onu iki elilikle sulayacaktr... ki elilik mi, kafasn uurur Agostino'nun! Orazio alay etmeye balamt. Seni seviyor-mu, bunu sana sylemi, seninle evlenmek istemediinden deil canm, "yapamaz", evlenemez de ondan! Zaten kolayca anlalyor. Evlenmekle, be yllk krek cezas arasnda seim yapacak olsa, tabii ki evlenmeyi yeleyecektir... Ama, krek cezas ile, idam arsnda ise, o seni frlatp atar... Baka yolu yok... Sonuta bir labirent iine hapsol-mu durumda... Croce Soka'nda bbrlenmelerinden sonra, onurunu kurtarmak amacyla cn almam olduunu, karsn ldrmediini ve boynuzlu herif azn kapasn diye karsnn ona paralar verdiini kabul edebilecek mi bakalm? Btn Roma, bu adamn alnnda boynuzlar tadn rendikten sonra, acaba ne diyecek? Baya adi bir adam m, satlmn biri mi? Tklp kald bu eek ars kovanndan kp kurtulmas iin bir tek yol kalyor ona, tek bir ekilde... - Her eyi inkr etmek! - Evet, sonuta byle... "Sulu, kendisini su st yakalatan kii deil, itiraf eden kiidir!" Seni kirlettiini inkar etmek! Bedence sana sahip olduunu inkar etmek! Senin ortalk mal bir kz olduun, btn komularn, sokak halknn, tm mahallenin sana sahip
175

olduu konusunda yemin etmek! Yalanc tanklk yapacak kiiler bulmak ve tm bu kiilerin sana sahip olduunu kantlamak! - Agostino bylesi bir yalan kantlayamayacak! - Beyimiz rahatsz olacak! Eski arkadann azndan duyduu g.. 207 zel bir tmceyi syleyerek dalgasn geti: "Beni masaya oturtacak cellat daha anasndan domad!" Kantlayacak, iine gelen her eyi kantlayacak! Senin kendini satyor olduunu kantlayacak. Benim raz olduumu, buna seni benim ittiimi kantlayacak. Seni fahie yapacak. Ya beni, beni de muhabbet tellal, bir pezevenk... Gentileschi'lerin greneklerini ifa etmek bu iten syrlmasnn tek yolu, tek savunma onun iin... Seni amura srklemek, bizi amura batrmak! Seni, beni, kardelerini, ailemizi. - Hele bir kalksn buna! En kt koullarda balayan bu sahne birden ani bir atekesle son buluyordu. Aylardan beri baba kz arasndaki ilk birliktelik. Ayn korkunun bir araya getirdii, ayn acnn kenetledii, bu iki ikisi tek bir neden iin savaacaklardr: Salt gerek. Ayn hayali paylamaktalar: intikam. l 208 18 Tor di Nona Hapishanesi Agostino Tassi'nin Yedinci Sorgusunun Devam 14 Mays 1612 :.'-. ' J ' ' '..;,',. '''! ,;';!;/. . -Artemisia buraya gelip sizin yalan sylediinizi aklasa ne dersiniz? Sorgu ikinci evresine giriyordu. Hapishanenin larga blmnde Agostino, avukat olarak bu kez kendi alanyla ilgili bir seim yapm olan Giovan Battista Stiattesi'nin ve Orazio'nun dzenledii su dosyalarnn ve
176

belgelerin hazr olduu haberini almt. Tassi de savunmasnn yan sra, kendi kar savunmasn hazrlyordu. Ayn sralarda yarg da suluyu yeni sorgulamalara alyordu. Bundan byle artk zabt ktibi yantlar yazyor ve fiziksel tepkileri de not ediyordu; ten rengi, jestleri, konuurkenki ses tonu. Gerek, btn bu unsurlarn toplamndan ortaya kacakt. Ama yarg, eer sulu suunu itiraf etmemise, asla onu bir tzk ya da kurala olunamyordu. Adalet, ikence altnda verilen ifadeye inanmyordu. Ve ikence, ayrm yaplmakszn hem sululara, hem de tanklara uygulanyordu. Her iki durumda da cezalandrmyordu: Doruyu sylemelerine ve sylenilenleri kantlamaya yaryordu. Eer tanklar ikencede de aynsn sylerlerse, bu onlarn doruyu syledikleri anlamna geliyordu... ,'. 209 Agostino Tassi'nin yedinci kez sorgulanmasnn sonunda yarg, mahkeme heyetinin tamamnn orada bulunduu srada Artemisia Gentileschi'nin mahkemeye karlmasn buyurdu. Artemisia dimdik ieri girdi. ki an baklar bir an karlat, sonra hemen karrdlar baklarn. O hibir ey aklamad, ama Agostino onu daha az kkrtc bulmay umuyordu. Onun bildii tek gzel elbisesini giymiti Artemisia. Esin Perileri Pavyonu'nn kubbe iinde resme konu olan u koyu krmz etek, Cosimo'nun evinde, kzn ilk kez Agostino ile Constanza arasndaki ilikiden kukuland zamanlarda giydii, aralarndaki savan kan krmzsn artran giysisi. Bugn hangi dncelerle geliyor acaba buraya? Agostino gen kzn durumundan phelenmiyor. Daha on be gn nce arr armaz koup yanna gelmedi mi? O gnden bu yana kz bir daha grmedi. O gnden sonra zaten onu Corte Savella'dan, Tor di Nora Hapishanesine naklettiler, bu ok daha zor, etin bir tutsakt. Ama Artemisia ne diyor? Ona gveniyor Agostino. Sz kesmediler mi aralarnda? Savc yardmcs Kutsal Kitap stne yemin ettirir Artemisia'ya. Ona san tanyp tanmadn sorar. Kz, tand yantn verir. Sonra
177

Tassi'ye gen kz tanyp kanmadn sorar. O da tandn belirter. Yarg soru sormaya geer: - Bayan Artemisia, daha nce sylediklerinizi doruluyor musunuz? Yarglara bakmaz. Drt yarg var masann ardnda. Onlar gryor mu acaba? Salon kktr, ok yksektir ve kubbe tavanldr. Tavanda ikence iin bir makara ve insan diree ekip koyuvermeye yarayan urgan sallanyordu. Artemisia bunlar bir anda grd ve daha nce Corso Caddesi kesinde grdyle ayn olduunun ayrdna vard. Bu sistem, bir insann ellerini arkasndan baladktan sonra bileklerinden asp yukar ekmekten ibarettir. Yarglarn arkasndaki tula duvarla, 210 bu makara ve urgan hatrlayacaktr yalnzca. Bir de onu sorgulayan kiinin giysisi. Uzun, Stiattesi'ninkine benzer, kara bir manto, yaka ksmnda u modas gemi ss var: kvr kvr pliseli boyunluk. Banda ise yuvarlak bir apka var. - fadenizi sulunun karsnda yinelemeye hazr msnz? - Evet, u son gnler ne sylemisem dorudur. Her eyi onun karsnda yinelemeye hazrm. Konuurken sesi titriyor, ama duralamyordu. Agostino ve Artemisia: yan yana duruyorlar. Ayn boydalar. Gleri de ayn. Her ikisi de kendini kabul ettiren trden. Mahkemenin karsndalar. Yarg ba noterden, Artemisia'nn 18 Mart gnk ilk sorgusunda verdii ve iinde nasl rzna geildiini anlatt ifadesini, yksek sesle okumasn rica eder. Agostino ve Artemisia ayn dikkatle dinlerler. Tekdze bir erkek sesi ykselir: "[...] Benim odamn kapsna yaklayorduk ki, atlp aniden kapy at, beni aceleyle ieri itti, srgy ekti. Beni yataa att.[...] ki dizini bacaklarm arasna yerletirdi ve sonra organn dimdik kard, itelemeye balad, ieri girdi. Ben mthi bir yanma hissi duydum, canm yanyordu. Azm kapatt eli nedeniyle baramyordum,
178

ama hi olmazsa elimden geldiince barmaya gayret ediyordum. Tuzia'y aryordum, yzn rmaklyordum, salarn ekitiriyordum, iime girmeden nce organn yakaladm. [...] derisini kopardm..." Yarg gen kza sorar: - Btn bu duyduklarnz sizin szleriniz mi? Bu ifadeyi sulunun nnde de onaylamak ister misiniz.? - Okuduunuz eyi duydum evet,diye yantlar ksaca. fademi aynen kabul ediyorum, benimdir. inde anlatlan her eyin doru olduuna tanklk eder ve gerek olduunu Agostino'nun nnde de dorularm. , .;. > ' l , l , 211 - Benim de bir szm var! diyerek araya girer Agostino. Irza geme olaynn anlatlmas srasnda olduu yerde durmadan kprdanyordu. Belki on kez zabt katibinin szn kesmeye yeltendi. Bakaldrs ve fkesi yznden okunuyordu. Artemisia'nn anlattklarnn hibirini kabullenmedi, hibir sahneyi gznde canlandramad. Evet, her eyi beklerdi de bylesi bir ihneti asla! O an iin, sevgilerine ylesine inanyor ki, olayn asln unutmu gibiydi. Sevdii kadnn azndan her eyin byle ortaya serilivermesi onu sarsyor dorusu; ondaki utanmazlk, ak sak szlerle anlat onu incitiyor. Bu tepkide hi yalan yok! Mthi bir bozgun var: Corte Savella'da onu kendisine nasl da yakn hissetmiti Agostino! Gemilerindeki olay aydnlatan bu korkun k da neyin nesi? Demek ki sevgili Cosimo doruyu grp sylemi: "Bu kz sizin banza i aacak trden." Bu ne biim tanklk byle! - ... Ben btn bunlarn, yani Sinyora Artemisia'nn yazdrd eyin yalan olduunu sylyorum, yalan! Onu kirletmi olmam mmkn deil, doru deil! Onunla yatmm, yle mi, yalan! Kant m? Onlarn evinde Scapellino adnda bir rak vard, ona bir dii kedi bile emanet adilmez! Herkesin iinde sz konusu gen kza sahip olduunu syleyerek bbrlendi! Ben onurlarn zedelemekten
179

kanarak ve bir dostun evine gstermek zorunda olduumuz saygda kusur etmeksizin girip kmmdr evlerine. Ne babasna ne de kzna zarar verdim ben. Hatta mmkn olabildiince onlara gitmekten kanyordum, zira aralarnda durmakszn tartyorlard ve zaman zaman bu kavgalara beni de kartrmaya abalyorlard. '- Sylediim her ey dorudur. yle olmasayd sylemezdim. Ateli bir tutumla aklad. ' - fadenizi ikence altnda da dorulamaya hazr msnz? Hi tereddt etmez: - Eer gerekiyorsa evet, ikence altnda da dorulamaya hzrm. 212 ' ; "O zaman," diye yazar zabt ktibi, "her tr yalan dolan izini ortadan kaldrmak iin, Artemisia'nn ahsnn dayanabilecei yere kadar varln srdrebilecek olan her tr kuku, bu szleri glendirmek, cinsiyetini ve yan (bana on yedisindeymi gibi gzkyor) gz nne alarak gayet yararl amalarla yarg, Artemisia Gentileschi'nin sulunun da hazr bulunduu ortamda, gzlerinin nnde, "sibylle"* ikencesinden geirilmesini buyurmaktadr..." Khin ikencesi, az ya da kararsz bir biimde konuturan bir ikencedir. Bu ekilde adlandrlyor, nk antik dnemde khinlerin bilgilerine bavurulduunda sylediklerinin doruluuna inanlyor. Savc yardmcs kapy aar ve ikenceciyi arr. Kafas tral, ensesi kpkrmz kat kat deri... Bir adam ieri girer ve zabt ktibinin masas zerinde ikence aletini hazrlar. Gen kzn parmaklarna balayaca ve parmak kemikerini ezene kadar skaca ipleri aar. Acaba ellerinin durumu ne olacaktr? Ressam Artemisia Gentileschi'nin elleri. Artemisia adama bakmaz gzlerini karr. Tam nndeki duvara dikmitir gzn. Yag bir kez daha tevik eder onu.
180

- Bakn dikkat edin! Eer yalansa, Agostino Tassi'yi "g kullanmak ve evlilik vaadinde bulunarak rza gemekle" sulamaynz! Tersine ifadenizi dorulamak istiyorsanz ac ve ikence iinde de olsanz eer sulamakta tereddt etmeyin. Gen kz yant verir: - Ben doruyu syledim ac ve ikence iinde de olsam ve bir daha bir daha syleyeceim... Bu kez sesi titremektedir. Korku iindedir. Sapsar kesilmitir. -... ve bunu dorulamak iin buradaym. ( Yarg buyurur: , , , sitylle: Khin kadn Bu adla aflifah, rppi'cla sulularn doruyu' Jytetnes'iin kullanlan ikence yntemi , / 213, - Cellat, ipleri parmaklan arasndan geirin. Ve usullere uygun biimde sktrn bakalm. Cellad Artemisia'ya yanar. Kzn ellerini gsnde apraz kavuturur ve balar. Sonra onu olduu yerde dndrr ve tam Agosti-no'nun karsna gelecek ekilde yerletirir. Karlkl bakarlar birbirlerine. Korkusunu yenmek iin gzn ondan ayrmayacaktr. Onu aalamaktadr. imdi cellad ipleri teki parmaklar arasndan tek tek geirir. Bitime yerlerinde dmleri skar. Burma aygtyla burar ar ar. pler parmak kemiklerini bomaktadr. Artemisia barr o srada: - Doru, doru, doru! Agostino'ya seslenmektedir, syledikleri adeta yzne arpar. -... te, ite bana vaadettiin nikah yz, ettiin yeminler! Agostino etkilenmemi gzkr. Yarg Artemisia'y sorguya ekmektedir. - Sorgulanmanz srasnda syledikleriniz, sann nnde doruladklarnz gerekten doru mudur? Cellat ipe bir burgu daha atar. Kolun her dndrlnde kz yank hissine kaplmaktadr. Elleri, sanki iki kor yndr. pler gerildik-e, parmak boumlar ezildike ate artmaktadr. Eklem yerleri bem- (
181

beyaz aarm, kan deveran durmu gibi, i parmaklar. zellikle bakmamas gerekiyor! - Doru, sylediim her ey dorudur, diye yineler szlerini. - Doru deil ite, yalan sylyorsun, diye haykrr Agostino. pler parmak kemiklerini ezer iyice. i parmaklar bask artnca a-1 trdar. Bu ellerden geriye ne kalacaktr ki? Gen kz baylmak zeredir. | - Dorudur, doru, doru, diye mrldanr. Dilerini skar. Agostino bir kez daha bakar, ama o gzlerini yere | dikmitir artk. Cellat, srarldr. Gen kz artk konumayacak durumdadr. Agostino ta kesilmitir. 214 Sessizlik! Yarglar bir ona, bir tekine bakmaktadrlar. "Her ikisi de karlkl tanklklarnda tek bir szck bile deitirmediklerinden, eklinde yazar zabt ktibi, yarg gen kzn parmaklarnn gevetilmesini buyuruyor. kence bir 'miserere'* sresince devam etmi olacak herhalde." Serbest kalan Artemisia, sendeler. Ellerini duyumsayamamaktadr artk. Ellerine bakar. Mosmor olmu, iyice imilerdir... nne geilmez bir sknt kaplar iini... Acaba eli kalem tutabilecek, fray kavrayabilecek midir? Parmaklarn oynatmaya alr. Beceremez! - Ekleyecek bir sznz yoksa, mahkeme ekilmenizi istiyor. Kendinden pek emin olmayan admlarla kapya doru ynelir Artemisia. Tam eii at srada Agostino bararak: - kmasna izin vermeyin! Benim de ona soracak birka sorum var... diye seslenir. Artemisia ona doru dnmtr. Solgun ve acnacak haldedir. Ondan nefret edeoek gc bile yoktur artk. Baknda balanma istei vardr. - Ona sormak istediim sorular unlar, diyor Agostino cebinden bir kt kararak.
182

Kd yargca uzatr, yarg yle bir gz gezdirip gerisin geri ona verir. Yasaya uygun olarak, yarg davalnn tana soru sormasna izin verir. - Bana kar tanklk yapmanz sizden kim istedi? - Dorunun ta kendisi. - Syleyin bana, tam olarak hangi koulda ve ne biimde sizin benimle bedenen ilikileriniz oldu? Ve ilk olarak nerede? - Bu akam ne ok ey syledim... Siz de benim gibi ifademin okunuunu duymusunuzdur, nerede ve ne zaman olduuna gelince... Kibirli bir durula, szn bitirdi: 1 miserere: Kiliselerde makamla okunan, Davut Peygamber'B:mezanurinfn ellincisi. - Sanrm bu kadar benim iin yeterli. Agostino peini brakmaz. Orazio'nun ngrd biimde, gen kzn kt yola dtn kantlayacaktr. Eer yarglar ikna etmeyi baarrsa, karlarnda bir orospunun bulunduuna inandrabilirse, oyunu kazanm demektir. - Syleyin bakalm, babanz size gerek duyduunuz her eyi veriyor mu? - Evet, babam gereksinim duyduum her eyi verir. - Gerekten sizi hibir eyden yoksun brakmaz m? Size hi banzn aresine bakmanz sylemedi mi? Sizi baka erkeklerle evde yalnz brakmad m hi? - Babam beni hibir erkekle tek bama asla brakmamtr. ^ - rak Scapellino ile tek banza kalmadnz m hi? - Tek bama m? Hayr, hibir zaman. Her zaman yanmda kardelerim vard. En by on alt yandadr. - Bana ya da bir bakasna babanzn bir eylerden sizi yoksun brakt konusunda ikyetlerde bulunduunuz olmad m? - Size daha nce yant verdim.
183

- ddia ettiiniz ekliyle size tecavz edilirken ne gibi bir tepki gsterdiniz? Neden barmadnz? - Syledim ya, barmadm, nk siz elinizde bulunan bir mendille azm kapattnz. - Ne ekilde tecavze uradnz, nasl bozuldu kzlnz? - Daha nce syledim ya! - Benim sizin rznza getiimi ilkin kime sylediniz? - Giovan Battista Stiattesi ile karsna. Bunu Stiattesi'ye siz de sylediniz. - Hemen akabinde mi sylediniz? Eer evet ise, neden hemen ikyette bulunmadnz? Niin imdi sylyorsunuz? Bunu imdi konu etmenizi kim salk verdi? Sizi buna kim ikna etti? 216 - Yl sonunda, bizim eve yerlemeye geldikleri zaman Stiattesi'ye syledim bunu. nk, evet, siz bunu ona sylemitiniz de ondan, ben de sylemekte saknca grmedim. Eer daha nce dava amam-sam, bunun nedeni, sizin de, benim de bu konuda sessiz kalma konusunda ayn dnceyi paylamamzd. - Beni kocanz olarak grmeyi istiyor musunuz? - Evet, sizin kocam olacanz umuyordum. Ateli bir anlam belirtisi gelip geer yznden. - ... Ama imdi artk ummuyorum! nk biliyorum ki siz zaten evli bir adamsnz! Bunu reneli iki veya gn oluyor. renmi! Bir anda Agostino felaketin boyutlarn lp bier. Baklarnda imek gibi bir umutsuzluk belirtisi akar. Bundan byle artk roller belli olmutur. Dmandrlar. Sonuna kadar karlkl dman!. Tekrardan sze balar: - Sizi benim kirlettiimi sylerseniz, sizinle evlenmek zorunda kalacam size sylendi mi? - Kimse bana bu trden eyler demedi... Agostino'ya kmser biimde yle bir bakar... - Artk sizden hibir ey beklemiyorum... Yalnzca doruyu sylemek iin konuuyorum ben.
184

Artemisia birden ok yorgun gzkr. : Yarg yavaa elini kaldrr. Oturum kapanmtr. Tekdze bir sesle, savc yardmcs, Agostino Tassi'nin hcresine gitmesini, Artemisia'nn da evine dnmesini ister. Mahkeme gen kz hakknda ne gibi bir izlenim edinmitir acaba? Mahkeme salonuna yeniden sessizlik ker. Yeni bir emre kadar srecek bir sessizlik. 217 19 Santo Spirito in Sassia Semtinde Gentileschi'lerin Evinde l Haziran 1612 - Giyin, diye buyurdu Orazio, u pisliin sana ald kpeler nerede? - Ondan kabul ettiim tek armaan budur, diyerek kendisini savundu Artemisia. - yi etmisin, o herifi iliine kadar soymalydn... nci kolyeni tak! Sonra u Cosimo'lara giderken giydiin krmz eteklik, onu giy. Hani o yanar dner ipek kuma olan. Bir yelek yap ondan. Ne gln klk ama... Ne yaparsn, Erdem! diye dalga geti, Masumiyet! Hepsi de pek belli oluyor! Benimle geliyorsun. kilem: Toscana'da bir Bayan Tassi'nin varl ortaya kal beri, Gentileschi ailesi iin, Agostino ile Artemisia'nn evlenmelerinin olanakszl ortaya karan -onarlmaz- namus lekesinden bu yana, artk Orazio kzn eve kapatmyordu. Gvensizlik ve korku bitmiti: Artk kskanla gerek yok! Bo bir evlenme sz, kznn yreine indirilen son darbe, onu -Artemisia'y- verdii szden dnme gibi korkulara salyordu. Resim ve kazanaca baarlar zerine nice hayaller kuran, evlenerek birinin velayetinden kurtulmak iin nice yollara bavuran Artemi218 sia, bylece her eyi birdenbire elinden karm oluyordu. Tassi'nin yalanlan ona sadece ve sadece gelecekteki manastr yollarn brakyordu. Artk yaamdan bir ey beklemiyordu, ayrca babasna gvenemezdi. Kzyla bakaca bir tonda konumay bilemediinden, alkanlk sonucu, biim olarak ona kar sert davranmay
185

srdrmekteydi; ne var ki Orazio'nun savurduu kfrler ve hakaretler, her ikisine de ii bo, anlamsz szlermi gibi gzkyordu. Oysa, anlap gidiyorlard ite. Artemisia'nn d, onu klandan dlanmaya kadar gtrmeyerek Gentileschi soyu ierisinde -onu ve iini- ylesine derin balarla tutuyordu ki, bu durumdan ne etse artk syrlamyordu. Kesime olan yeteneinin bedeliydi, babasna borlu olduu bir hazine. Orazio ondaki yetenei kabul etsin, kznn yaptlarn sanatnn en deerli uzan-tsym gibi ele alsn! Bundan baka bir ey olmay hi aklndan geirmi miydi acaba? - Benimle geliyor musun? diye yineledi babas. -Nereye? - Yeen-kardinal'in evine... Efendimiz pek sever bu tr ilginlikleri... Canavarlar, cceler, deliler... Haydi masumlar, ellerimiz hi bo deil! Artemisia bu ac alay karsnda gzn bile krpmad. - Gitmemeyi yelerim. - Eveet, tp tp gideceksin! Kapkara bir bakla kzn yle bir szd. Parmaklar hl iti. Ama birka gne kalmaz geerdi. "Khin" ikencesi ellerinin saln bozmamt. Bu iyilemedeki iyi gidiat yarglarn zel iyi niyetine mi balamak gerekir? Orazio, mahkemenin kzna kar ihtiyatl bir tutum gsterdii kansndayd. Acaba buradan, papa adaletinin onun iyiliini dnd sonucuna varabilir miydi? Orazio ile Artemisia: birlii iinde! Birbirlerine karlkl balydlar, kar ynyle, baka binbir ne219 denle... Her ikisi de gizlice seviniyordu her eyler yoluna giriyor diye. Sabahn krnden akama dein birlikte ura veriyorlard. Eskiden yapm olduklar baz karmlar yeniden ortaya karyor, eski almalarn yeniden ele alyor, dzeltmeler yapyor, vernikliyorlard... Baba-kz Gentileschi'ler: Yeni batan bir btn haline gelmilerdi. Artk Orazio ondan ylesine emindi ki, frasn ynlendirmeye hi gerek duymuyordu. Artemisia'y tuvali nnde
186

tek bana brakyordu. Hazrlad pas rengi fon zerine istedii renkleri kendisi seiyordu. Kk dokunularla ak tonlar vuruyor, resmi canlandrmak iin orasna bu-nsna frasyla dokunuyor, parlaklk veriyordu. Ona kendindeki resim yeteneini veren Orazio, nihayet, Artemisia'y istedii trlerde, zellikle de kendisinin pek ustalk gsteremedii portre alannda, gelitirmesi iin yreklendiriyordu. Artemisia'nn eli altnda, byk geni fra darbeleriyle salkl ocuk bedenleri, -onun melekleri iinde en canl gibisi- kk kardei Marco'nunki gibi bedenler, yaam buluyordu. Beeni kazanmaya almak, yapta para verenlerin itahn kabartmak, sanat pazarnda nn haykran bir yapt yaratmak: Her ikisi de onlar felaketten yalnzca yetkinlie ulamak ve reklamn kurtarabileceinin bilincindeydiler... Onlara ihanet etmi olan adamn onlarn masum kurban durumuna dmesi, bedelini deyip bir gn hapisten kabilecek olmas, baarlar kazanmas, onlar, ayn korkuyla sarsyordu. Gece gndz demeden tek bir ama peinde kouyorlard: Agos-tino Tassi'nin cezalandrlmas. Ayn korkuyu paylayorlard. Ya salve-rilirse... Bu da eli kulanda gibi gzkyordu. 1612 ylnn Haziran aynda henz Gentileschi'ler oyunu kazanmamlard! koul Agostino'nun lehine alyordu. ncelikle, maiyetinde bulunduu derebeylerinin destei. Roma'da, onu ilk olarak papann kentinde ie sokan, Consistoire salonundaki gz yanltc mimarinin gerekletirilmesi iin Papa V. Paul'e tavsiye eden en byk ressamn, 220 Ludovico Cigoli'nin dostluundan yararlanmaktayd. u sralar, Cigoli, Papa'nn gnlndeki en pahal projeyi, Saint-MarieMajeure'de zel kilisesindeki fresklerin yapmn gerekletiriyordu. Bir anlamda, Esin Perileri Pavyonu'nn iki adm tesinde, kardinalin byk bahesinde yer alan ikinci bir pavyonun, Psyche* pavyonunun dekorasyonunu yapt yerde almaktayd. Bu iki
187

nemli i Cigoli'ye Borghese'lerin btn kaplarn ayordu. Her gn, Yeen-kardinal'm kulana Agos-tino Tassi hakknda bir iki laf ediyor muydu acaba? Orazio ite bundan korkuyordu. Cigoli da baylmyordu ona zaten: Orazio'nun balanna gelen ve onu mahveden son felaketten onun sorumlu olduuna dair kayglan vard. Cigoli'nin rakipleri -Caravaggio'nun da rakipleri-fresk almasnn hibir deer tamadn, herkesten sakl tuttuu resimlerden kopyalama olduunu ne sryorlard.-Yine bu kiiler bu gravrleri, d lkelerden gelme tahta gravrler gibi ele alm ve Cigoli'nin de konu, desen ve kompozisyon olarak bunlan kopya etmi olabilecei sylentisini yaymlard daha sonralar. Ne var ki Orazio da bu hareketin nclerinden biri olan Caravaggio'nun izinden gidenlerdendi. Acaba Cigoli de Orazio'ya kar Agostino'yu tutarak bu ynde davrananlardan alma yoluna m gidiyordu? Bu dalaveralar ierisinde, yksek sesle ve sert bir ekilde her ynyle inkr yolunu seiyordu. Ama Agostino'nun rencileri ve raklar, kim bu konuda bir ey sorarsa, rakibi Baglione'ye kar, bir zamanlar Orazio'yu hapislerde pimanlklara srklemi olan karalayc iirleri hatrlatyorlard... Bugn zavall Agostino'nun Orazio Gentileschi'nin mesleki kskanlnn yeni kurban olarak pis bir yaam srd ayn hapishaneymi... Tassi iin bir baka avantaj ise, tutukluluunun, Esin Perileri Pav-yonu'ndskl iin bitirilmesini geciktirmesiydi. Hal byleyken, btn koleksiyoncular gibi, Kardinal Borghese de sabrsz birfinansrd! Bu * Psyche: Ak'n sevdii gzel, gen kz. Psyche, mitolojide, aradn bulamayan ruhun yazgsn simgeler. 221 davay amakla, bu skandala meydan vermekle, Orazio Gentileschi ters giden btn bu ilerden sorumlu tutuluyor gibiydi. Nihayet zellikle de papalk dairelerine Floransa saray evresinden, "Medici'lerin ressam" Agostino'nun "suunun" balanmas ynnde mektuplar geliyordu.
188

Bu konuda Agostino korumaclarnn nemini anlatrken hi de abartmamt. Orazio zellikle, Borghese'lerin idari makamlarn tutuklunun lehine kaleme alnm ltuf mektuplaryla bombardmana tutan Toscana Grandesi'nin ktibinin verecei destekten korkuyordu. Bylesi bask mercileriyle hangi 'meen' baar gstermez ki? Bu trden etkilere hangi sanat sever kar kacak gc kendinde bulabilir acaba? Artemisia'ya bakarken Orazio onun baar ansn tahmin etmeye alyordu. Gzlerini yere dikmiti, daha bir atele parldyordu gzleri. - Orazio Gentileschi'nin kzn bundan byle grsnler bakalm!.. Ne gzel bir "sinyora"! ylesine adna layk, bir o kadar yetenekli! Bama gelen felaketin boyutlar anlalsn, bu alan hrpalad hazinemin boyutu bilinsin!.. Bir incidir, bir koleksiyoncunun odasnda boy gstermeye deer bir aheser... Artemisia'nn yznden bir prlt esti geti. Babasnn aklndan geenleri kavrayvermiti. - Peki ya tablolarm? " - Ortaya dkeriz... Seninle birlikte gsteririz tabii ki! Hayalini kurduu an nihayet gelip atyordu bylece! Ama o tam bu ekilde dlememiti. Orazio onun heyecanl olduunu anlad. Kzn eskiden olduu gibi, ocukluundaki gibi -krlgan ve gsz- haline dndnden beri ona kar sevgi ve acma duygusuna kaplyordu. Kardinal Borghese'e takdim edilecei dncesinin Artemisia'nn aklnda uyandraca umutlar kolayca gz nne getirebiliyordu; ayn ekilde nihayet onun skntlarnn, sarsntlarnn ve yl boyu sregelen yalnzlnn ayrdna varabiliyordu. Kznn, onca gururlu biri olan kznn iine decei utanma duygusunu aklndan geirince Orazio'nun yrei skyordu. ylesine yrekli bir kzn kaplaca korkulan... renme duygusunu... Agostino'nun ona zorla sahip olduundan, kznn ona kar koymak iin elinden geleni yaptndan, kendisini savunurken
189

onu yaraladndan hi mi hi kukusu yoktu. Hatta sonunda ona saldran kiiye tutulmu olmas dncesini kabul etmiyordu. "Peki ama niye bana bir ey sylemedin?" diye iinden isyan ediyordu. "Ah bir bana haber vereydin!" Aileye srlen lekeden ok, onun susmasna kzyordu Orazio. "Daha su akam hemen bana sylemeliydin..." Artemisia ise ona yalan sylemiti. Onu aldatmt. Onunla alay etmiti. Balama yolunda Orazio'yu durduran tek ey bu duyguydu... Ama ite kz yeniden ona dnmt! Bundan byle onu asla terk etmeyecekti. i rahatlamt, merhamet duygularna, imdiye dein tehlikeli bir zayfla direnir biimde hep kar koydu; bakalarnn aclar karsnda yumuama duygusuna brakabilirdi artk kendisini. ocuunun ateli baknn onda uyandrd acma duygusu, merhamet ve bir araya gelmenin verdii mutluluk, Orazio'nun kayglarn bir kabullenie dntryordu. Gen kadnn sessizlii, son zamanlardaki suskunluu, lmn de tesinde yok edilemez varln duyumsamay srdrd o esiz ruhu, o saygl, kutlu ei Prudenzia'y artryordu. Ama atlyeden ayrlr ayrlmaz, d dnyayla temasa getii anda, kendini savunmak ve varln srdrebilmek iin sert tutumunu srdrmeye zoraki raz oluyordu. - Hazrlan!., diye homurdand. Artemisia'nn onun niyetleri konusunda aldanmasn istemiyordu: Onu, Esin Perileri Pavyonu'na. gtrmesinin nedeni elence deil, koullar gereiydi. Evet, grlmeli, tannmal, beenilmeliydi. Onu kendi 'mesenlerine' takdim edecekti. Artemisia onlar iin alacakt. Bir ad ve kimlii olacakt. mzas bir resmi artracakti: Artemisia Gentileschi'nin harika yzn. - Gzel bir kadn ressam, ok para getirir olmal! zellikle de sanat onu en bykler arasna yerletirirse... Bir doa harikas. Bal bana bir olay... Sakall kadn gibi, iki bal cenin gibi... Bana bak, unu kardelerine syle de Borghese'leri baheye getirsinler... Sonra bunu da...
190

Onu gsteren Suzanne adl tablosu ve Orazio'nun yeniden yapt Judith'm ikinci bir versiyonu. - Sana gelince, tam olarak Judith'e benzemeni istiyorum! Mthi gzel olmalsn, 'Gerek' gibi parlak ve zafer iinde! Artemisia artk onu dinlemiyordu. Utanc sonuna dek imiti, geriye kala kala almann gururu kalyordu. te bu gururdan vazgememiti. - Benim tablolarm seninkilerle birlikte sergilenecek ha! Papa, kardinaller, herkesler Agostino Tassi'nin resimlerinin baba-kz Gentilesc-hi'lerin resmiyle karlatrldnda be para etmediini grme olanana kavuacaklar... "' ,;.;;'..,;,:..'..,.!.;; .,. K :. ':..'.., 6 HAZRAN 1612 PAZAR, ROMA'DAN GELEN RESM YAZI -Avvisi di Roma "Papa Hazretleri, le yemeinden sonra, maiyeti ile birlikte SaintMarie-Majore Kilisesi'ni grmeye gitti. Yeen-kardinal Borghese'in bahesindeki fskiyeleri seyretmek amacyla durdu." Stunlu, yontulu, saksl havuza bitiik blmde Orazio, Papa'nn gelmesini beklemiti. Ama geleceini ok ge haber aldndan karmt. V. Paul orada deil de, Cipoli'nin fresklerini seyretmek iin bahenin aa ksmnda durmutu. ' Oysa, Papa'nn kendi saray olan Quirmal Saray'ndan, yfeeninin; dzenlettii harika malikneye gitmek iin Monte Cavallo Meydan'n gemesi yeterliydi. Btnyle Papa'ya sadk olan Kardinal Borghese, amcasna yakn olmak amacyla bu malikneyi almt. Aile siyasas ve mesenlik konularnda bu iki kii iyi anlayorlard, birbirlerine, ayn sanatlar salk veriyorlard. Kardinal Scipion, Borghese'den baka hibir papa Yeeni-kardinal bunca i, kar ve gelirlerden pay biriktirerek az i, ok para trnden yarar salamamtr. Yedi ylda muazzam bir servet. Hatta bir nceki papann yeeni olan kardinal, u nl Pietro Aldobradini, hani, Genci Ailesinin mallarn ele geiren ve Orazio Gentileschi'nin
191

ilk orta olan Aldobrandini bile, Scipion Borghese'in saray ve topraklar kadar mlk edinmeye cesaret edememitir. Kalender ve cana yakn, sevimli bir karaktere sahip olan Scipion, bir tek -evet bir tek- alanda, hibir zorlamay kabul etmeyen, geri adm atmayan bir doallkla davranrd: Sanat! ok holand bir yapt ele geirmek isterse bavurmayaca adilik yoktu. Sz konusu Pietro Aldobrandini'ye kar dzenlenen bir savan dedikodusuyla nlayacak, papalk evrelerinde ksa zaman sonra baka hibir ey konuulmayacaktr. Ressam Dominique'in atlyesinde kurumaya braklan nl Chasse de Diane (Diana Avda) tablosunu grnce, Scipion Borghese sanaty apar topar hapise tkt gibi tabloyu ele geirir. Agzll ne engel, ne l tanmaktadr. Ayn ekilde, Orazio'nun eski antiye efi Cavalier d'Arpin, Saint-Pierre Kated-rali'nin kubbesindeki mozaikleri yapan adam da kendini bir hcrede bulmutu. Scipion Borghese -onu para karmakla sulayarak- adamn btn koleksiyonunu, kendi yapt tablolarn ve Cavalier d'Ar-pin'in yirmi yldr biriktirdii, ustalarn yaptlarn araklar. Buna karn, zevkine ve istedii ii kendisine yapp getirenlere, Scipion Borghese an, hret ve para datyordu. Onun isteklerine yant veren dahilere kar alabildiine zgrce davranyordu. Papalarn Ro-ma'snda, iyi resim, yeter ki Yeen-kardinal tarafndan parasal destek 225 grm olsun, yasalara stn gelirdi. Sanat, Borghese'lerin ve evresinin hizmetinde olduu srece Adalet'e galebe alard. Scipion buna ok dikkat ederdi. te bylesine keskin seici bir gz, baba ve kzn yaptlarn akas efsunlamalyd. Agostino Tassi'nin mahkmiyetini, Gentileschi'ler yanlzca yetenek ustalk ve fralarn zaferi getirebilirdi. 226 20 Esin Perileri Pavyonu Kardinal Scipion Borghese'in Bahesi
192

l Temmuz 1612 - Tanr sizinle birlikte Bayan Artemisia. Neden umudunuzu yitiriyorsunuz? Tanr'ya kr ki, her durumda bir k yolu vardr! gibisine tumturakl szler sarfetti Giovan Battista Stiattesi. Onunla birlikte Scipion Borghese'in akllara durgunluk verecek bahesini bir utan bir uca katediyorlard. Kardinalin geliini bekliyorlard, bahvanlar leden sonra geleceini umuyorlard. Dik a oluturacak biimde birbirini kesen darack, otlar iindeki yollardan, zar zor yan yana yryebiliyorlard. Stiatte-si'nin siyah giysisi Artemisia'n'n krmz etekliini izliyordu, giysileri, iek tarhlarn evreleyen ufack ta kalplara arpyordu. Bunlardan, Roma mparatorlarnn kk bstlerinin her kesine ve top biiminde budanm bodur aalarn olduu kelere de dikilmiti. - ... Kendinizi byle sergileyemezsiniz, diye sz yeniden ald. "zellikle de imdilerde." - Peki, size gre, ne yapmalym? dedi arkasna dnmeden ve biraz da sinirlice; yle ki Stiattesi onu hrn buldu. Quorli'ye kar duyduu intikam atei iinde, noter, bildii her eyi Orazio'ya anlatmt. tiraf onu daha ok rahatlatmt. Gentileschi'ye ihanet etmemi olduu iin kendini kutluyordu; bu zavall kz 227 parampara eden, onu aldatan Gentileschi'ydi, kendisi ise bu zavall gen kz korumak istiyordu... Bu kez de Agostino'nun intikamndan korkuyordu! Kendi gvenlii iin, karsnn ve ocuklarnn gvenlii konusunda kapld korku onda bir tr znt, buruk bir eyler, Artemisia'ya kar gden vicdannda tekrar tekrar duyduu gcenme gibi duygular yaratmt. Stiattesi ona yardm edip edemeyeceini, onu kurtarmak m, yoksa ondan kurtulmak m istediini bilmiyordu. Ama sonu olarak onun peini brakmyordu. Birbirinden pek fark olmayan ikisinin de eteklerine yapm keder, gen kzn yaad aclarda her zamankinden daha fazla hissediliyordu.
193

Roma adaletinin, Orazio Gentileschi'yi sorgulamak hi aklna gelmediyse de, Stiattesi'nin defalarca ifadesini alm, sylediklerini Agos-tino'nunkilerle kyaslamt. Agostino, Artemisia'nn, o hapisteyken, onun ziyaretine gelmesini ayarlamas iin dzinelerce ecu verdiini ne sryordu. Ayrca Stiattesi'nin de Artemisia'ya k olduunu ve ikili oynadn sylyordu. Yasa adamlarnn karsnda bir az daladr gidiyordu. Stiattesi fkeden kudurmu bir halde, Agostino'nun sulu olduuna ilikin yeni kantlar salamakla bir kez daha cn alm oluyordu. Agostino'nun daha uzun sre hapiste kalmasndan Noter, Gentileschi ve kzndan ok, kendi hesabna yarar salamaktayd. zgrle kavumasn geciktirmek iin btn gcn kullanyordu. Suluyu savunmaktan ibaret resmi greviyle uramad, tank peinde Roma sokaklann arnlamad zamanlar, Stiattesi, Borghese bahesine, Gentileschi'nin yerine nbet tutmaya, ona yardma gidiyordu. Pa-pa'nn nezdinde hakkn aramak iin eline geen frsat -haziran aynda Papa Hazretlerinin emeleri gezmeye geldii gn- karm olan Orazio, fke iinde, kardinalle karlamann yollarn anyordu. Meslei gerei srekli yardm ve koruma grmt Orazio, uzun deneyimleri ona hibir eyin; ne bir mektup, ne bir ltuf dilekesinin, elde et228 '.1 mek istedii yardm sunan yksek ahsiyete dorudan doruya kendisinin bavurmas kadar bir deeri olmadn kantlamt. Agosti-no'ya fark att tek avantaj buydu Orazio'nn. - Peki, bu kez bana ne tavsiye ediyorsunuz? diye yineledi Stiattesi'ye seslenerek Artemisia. Stiattesi'nin gerginlii, durmakszn ettii yeminler onu sinirlendirebilirdi, ama Artemisia'nn aklna yapacak baka ey gelmiyordu. Tu-zia'nn tutuklanp hapse atlmasyla, kendi hatasyla ba baa, yapayalnz kalmt Artemisia. Mart sonunda hatunun
194

salverilmesinden nce, Medaglia ailesinin btn bireylerinin ans da onu hi terk etmeyen keder duygusu iinde eriyip gitmiti. Artemisia'nn mermerler arasnda su gibi kayarak gidiine, bodur allklardan oluan labirentlerde kaybolmasna, gllerle ykl pergu-leler arasna dalmasna bakarken Stiattesi, parkn olaanst gzelliinin bylesi koullar altnda gzleri nne serilmi olmasna yazklanyordu. Bundan daha ho, daha grkemli ve atafatl bir yer grmemiti hi. Dahas, Fransa'da halka alan Boboli Baheleri bile ve hatta gzellii dillere destan Este Villas'ndaki yz eme bile, bylesi bir stn yapmla sanat aheserleriyle doann grkemini bir arada ele alamazd dorusu. evresinde, her bir ekinlik ayr tondan tr iein oluturduu geometrik deseni ortaya seriyordu. Uzaktan bakldnda, saylan yzleri aan bu kare ieklikler ok renkli ve kilise demelerine benzeyen, Saint-Pierre Kilisesi'nin muazzam mermer halsn andran damal bezek oluturuyordu. nsann btn duyulanna seslenen bir bahe: grme, koklama, iitme. Basamakl ykseltilerden alayanlar halinde akan sularn gmbrts duyuluyordu. Binbir eit iek, demetler halinde koruluklar ardnda glp oynamaktayd. Stiattesi onun kokusunu unutmak amacyla buralarda dolatn biliyordu. u an Artemisia, tpk gladyatrlerin oyun ncesi duydukla...,..,;, 229 n duygular iinde olmalyd. Orazio onu arenaya sryordu. Kzndan bekledii neydi? Konunun temeline inmelerine, davranndaki gzle grnr uyumsuzlua karn, korku iinde raslant ve dzensizlik vard Orazio'da. Tam olarak ne bekliyordu? Tablolarnda, kompozisyondaki denge, kiilerin zerafeti, pozlarda-ki incelik, yardmc elerdeki atafat, grmeyi bilenlere bu ressamda bu kylde- atafat duygusunun ve dekor zevkinin en st dzeyde olduunu sylyordu. pein yanar dner prltsn trklyordu paleti, kadifelerin derinlerinde oynuyor, mermer tasvirlerinde
195

saydams omuzlara att altn telli tllere srnyor, yalnzca ve yalnzca ideal olan vermeye zlem duyuyordu. Yaptnda her ey iyice dnlm ve bir kompozisyon iinde verilmiti. Kznn giydii tuvaleti sanki tuvallerinden birini hazrlar gibi dnmt. Bu tuvaleti satmay dnyor muydu? Hi kuku yok, satmay dnyordu! Ama Stiattesi bu dnceye kar kyordu. Bu ok gzel giysi iinde, Artemisia'y, halka olduu kadar Tanr'ya da uzak olan Roma'nn antik adan bu yana geleneinde yourduu kadnlar snfna katabiliyordu. Orazio kzn hafifmerep birinin klnda ortaya karmaya nasl raz olabilmiti? Bu, Agosti-no'nun izdii yne dalmak demek deil miydi? Halktan bir kz! Bir orospu! Skntl ve sarsnt iinde olan Stiattesi, Artemisia'nn bir bakire giysisi iinde olmas gerektiini, Meryem klnda bir azize, hatta bir din ehidi gibi sergilenmesi gerektiini dnyordu! Onu soluk yzl, banda bir rtyle dlyordu. Bir elinde zambak, br elinde gvercin... Yalnz, noter, Orazio'nun, deneyimleri sonucu unu pek iyi bildiini anlayamyordu: Ne kznn masumiyeti, ne de masum grn, ona Agustino Tassi'nin kafasn kesinlikle getiremezdi. Bu kafa, bu kafay istiyordu Gentileschi! En deerli varl karlnda bile olsa; yani 230 kz, on sekiz yl boyuca saklad kz. Evlendirmeye kyamad, manastra veremedii kzn -pek ucuza- elden karmaya hazrd... Yazglarnn akn etkileyecek bir davaya itelemekle, Orazio sonuna kadar gideceini daha batan kantlam oluyordu. Kendine bile ihanetten geri kalmaz. Onun ve kznn erdemlilii konusunda bylesine kskan olan bu despot, ar utanga ve kaba, korkusu yznden btn zevklerine engel oluturan bu acmasz adam, imdi onu ak sak yakalarla, mcevherlerle donatarak ortaya kyordu. Hem de sonsuza dek kaybetme pahasna.
196

Stiattesi gzlerini bu plak enseden ayramyordu. Artemisia'nn boynundaki, ucunda altn bir mask bulunan bu byk altn zincire ka ecu para vermiti acaba? 1612 yl Temmuz aynda, kardinalin hesaplarndan anlaldna gre, Esin Perileri Pavyonu iin son deme yaplan tarih 28 Nisan'a denk geliyor. ki ortaa iki yz ecu para ayrlm. Yuvarlak hesap. Agostino Tassi'nin hapishane hcresinden bara ara istedii, ama asla payn alamad iki yz ecu'lk miktar... Ortaya karlan iin bedeli, Gentileschi'lerin beklentisi: bu altn zincir, mask, Artemisia'nn ilk kaprisi; Orazio'nun da dehasnn sonucu! Bundan yirmi yl ncesi, 1593 ylnda Roma'da ok sayda baslan bir ikonoloji kitab yaynlanmt. airlerin, yontucu ve ressamlarn kullanmna sunulan bir tr ncil; soyutlamalar yaparken sanatlarn yararlanmas iin semboller ve mecazlar szl gibi bir ey: Akl, zarafeti gsteren semboller... Ya da Resim diyelim... "resim" kavramnn hemen anlalabilmesi iin; sanatlar hep ayn biimde, ayn niteliklerle vermektedirler: resim denince, zerinde yanar dner renkte bir giysi ve boynunda da, ucunda bir mask sallanan zinciri olan ok gzel bir gen kz gelirdi akla. Sanal mask. Artemisia'y -daha ilk bakta- gren Kardinal Borg-hese, ima edilen eyi hemen anlayacakt! Ona doru ilerleyen bu g231 zellik yalnzca kandan ve etten deildi. Somutlam hayaliydi adamn: Resim'di o! - Dikkatli olun! diye grledi noter. Gzleri gen kzn ensesinde titreip duran kvrcklara, altn zincirin kapan noktasnda oynap duran lgn buklelerle taklmt. "Dikkatli olun!" Salarndan, bahenin btn gzel kokularna karan sarsc, ar bir koku yaylyordu. - Neye dikkat edeyim? diye sordu adama, yar dnk halde ve bir yeri aryormu gibi. Stiattesi onun terlediini grd. Kardinali d krklna uratmak korkusu muydu bu? Din adamnn hretini bilen Stiattesi, Scipion
197

Borghese ile bu karlamann getirecei sonular hayal bile edemiyordu. ehvetli, ince zevkleri olan bu sanat merakls, kadnlardan ok iyi anlayan biriydi... Korku muydu bu? Ya da Temmuz sca m? Stiat-tesi'nin baklar gsler arasnda, hemen hafif dantelden yaman altnda inci gibi parlayan narin damlacklar stnde uzun sre kald sanki orada deilmi gibi, Artemisia gerdann seyretmesine utanmazca davranp bir ey demiyordu. Stiattesi, hi kukusuz, bu kza acmak m, acmamak m gerektiini bilemiyordu... Alak Cosimo Quorli pekl hakl olabilirdi... Tassi pek de sulu olmayabilirdi dorusu! Babasnn, ba zerinde toplayarak bir ta gibi tepesine kondurduu topuzuyla, babasnn setii koyu krmz, yanar dner ipek kumatan giysisiyle -Resim'i simgeleyen yanar dner bir giysi- nice masrafla kardinalin bahvanlarnn yetitirdikleri tropik iekler gibi, ban dndryordu onun. Omuzlarda ve bedenin iki yannda korse ksmn balayan kancalar alacak gibi duruyordu... Tehlikeli, mahveden bir gzellik... Evet, Gentileschi akln kaybetmi olmal! diye dnyordu noter. Adam eytann avucunda! - Henz zaman varken kan! - Nereye gideyim dersin? diye yaptrd yant iki yanna baka ba232 , ' ka Artemisia. :;;,\:\.; Mimarln btn kurallarna kar karak, kardinal, sarayn yaptrmadan nce bahe dzenlemesini yaptrmaya karar vermiti. Gelecekte ona bina olacak yerde henz hibir ey gzkmyordu. Ana kat bir gn bahe teraslarnn en ykseiyle birleecekti elbette. Bugnse ii ordusunun kaynat bir antiyeydi. Bu ok byiik bahenin kat seviyesinde imdiden, yazlk pavyonlar, lenler vermek zere dnd blmler ykseliyordu. Orazio en alt kt seviyesinde dolalmasn yasaklamt onlara: Buras Ludovico Cigoli'nin alanyd; Oraya Psyche'nin aklarm saklad bir yer yaptryordu Cigoli. Bandan geen dalaveralar sonucu kimselere gveni kalmayan Cigoli, yaptn kem gzlerden
198

gizliyordu. Yalnzca papa ve bir de, maaralarn, su perisinin ve havuzlarn mimar seyredebilirdi bu harikalar. Psyche Pavyonu'nun batsnda byk portakal bahesinin ta ilerinde, insann nnde duvar gibi emeler kyordu. Oyuklar, heykeller ve fskiyeler arasnda iki yne alan bir merdiven ta Esin Perileri Pavyonu'nn bulunduu baheye kadar kyordu. Bu bahe eski Konstantin hamam taban demesi zerine kurulmutu ve dorudan Quirinal Meydan'na bakyordu. Tam ortada yeil mermerden ok byk bir havuz iinde, byke bir Pnarlar ve Irmaklar Tanras, paytak paytak kvrtarak yrr gibiydi: Vens. Sada, sular, Scipion'un il teatro d'acqua* adn verdii bir maaradan alayanlar halinde dklyordu. Bu "su tiyatrosu"nun yan bandaysa Orazio'nun alt blm gzkyordu; buras evin duvar dekorasyonuna eklenen bir mcevher gibi tasarlanmt. Aa yukar on iki metre uzunluunda, alt metre geniliinde yerde kemerlerle kesilen bir salon sz konusuydu. Orta kemerden baknca, parka yaksn diye yaplm olan btn bir fresk tek bir bakta kucaklanyordu. * il teatro d'acqua-. Su tiyatrosu. . . '. , ''.233 Bu blmenin arka eperinde, gz yanltan kemer baheye alan teki kemerin yanklanmas gibi dnlmt. Bu Agostino Tassi'nin iiydi. Kemerlerle duvarn kesitii al alanlar Orazio Gentileschi'nin yapt on kiinin resmi sslyordu: Apollon ve dokuz esin perisi; henz taslak halindeydiler. Ressam stlerini rtmeyi uygun bulmamt. Ama -Cigoli'nin bana gelen terslikten dersini alm ki- o da tavan resmini meslektalarnn merakl gzlerinden saklamaktayd: Zeminde durup bakldnda, iki katl iskeleler yznden glkle far-k edilen kubbeyi byk bir bez kaplyordu. Birinci katta duvarlar, ikincisin de ise tavan allyordu. Kardinal, parasal destek salayan kii olarak ilk kez ileri grmeye geliyordu. Ayrca Gentileschi zellikle ona sunaca bir srpriz ve
199

Sci-pion Borghese'in grmeyi pek ummad birka kii vard. Orazio drt koltuk getirmiti, tane de stleri rtl resim sehpas. - Stiattesi usta benim de saklanmam salk veriyor musunuz? diye sordu gen kz. Hi de alay etmiyordu. ' ' - Bakn bu kez gerekten de dnz olur! Tanr sizden bu dn hesabn soracaktr! - Gerekten mi? diye sylendi krgn krgn. ; - imdiye dein sulu deildiniz... ; . - Peki ya imdi? f] > ; ;- imdi artk eytan el atabilir size... Babanzn lgnlndan;;ka,n... eytana uymu o... - Gidecek yerim yok. ' ' - Floransa'daki amcanzn yanna gidin! - Kamak ve Agostino'nun kazandn kabul etmek ha? diye fkeyle arpt sz yzne... "Kamak ve kaybetmek... Bir an duraksad ve gzlerini yere dikti. "Her eyi kaybetmek.! "Her eyi" szyle, Artemisia babasn kastediyordu, sanatn kastediyordu. Ama ne "resim" szn, ne de "Orazio'nun adn syleyebil234 di. Buna karlk nn adn haykrmt. ';'' Kendisine hkim olamayan bu ses ve hibir yere konamayan -ne karsndakinin ne de bahedeki harikalarn stne- demeyen bu bak, Stiattesi'nin ok iyi tand bu dimdik bak karsnda lp biti ve birdenbire, bu kadnn ne kadar korkmu olduunu anlad. Her an, yeniden Agostino ile karlatrmak iin Tor di Nona Hapishanesi'nin ikence salonuna arlabilirdi. Yalnzca bedensel eziyet ve aclardan korkmuyordu Artemisia. Sevmi olduu adamn oradaki varl ve bu yaknlamann onu ierisine ataca kin ukuruydu onu rkten. - Ancak Agostino cezasn ektikten sonradr ki, bir manastra gidip, sessizlie gmlecek ve lm bekleyeceim!
200

Stiattesi'nin ciddi grnml yznden bir glmseyi esip geti. Belki de Artemisia bu dava sona ermeden lp gidecek. Ama lm asla sessiz sedasz olmayacaktr. Kesinlikle! Gen kz bu alayc havay ayrmsad. - Beni rahat brakn da bir durum deerlendirmesi yapaym, dedi ona ciddi bir ses tonuyla. "Hepsinden de ireniyorum. Ama ne yapalm ki baz eyleri deitirmemiz olanaksz." Bu srada Artemisia'nn erkek kardei koarak yanlarna geldi. Orazio oraya gelmek zereydi ve kardinal de meydan gemekteydi... - Senyor Gentileschi, sizden istediklerim konusunda sanrm gayet ak konutum; otuz kiiden sz etmitik, oysa burada sadece on kii gryorum! fkeyle konumutu, Scipion Borhese. skelelerin birinci katnda, krmz cbbesiyle birden ortaya frlamt. Fresk olarak duvara ilenen figrlerden hibirisi tam olarak bitirilmemiti. 235 - ... Siz rahatnz dnyorsunuz Sinyor Gentileschi! Ben bir proje gelitirdiimde, sk takip edilmesini isterim! Yeen-kardinal otuz be yalarnda ya var ya yoktu. Papa'dan daha ksa boyluydu, onun gibi dimdik duruyordu. Yine onun gibi heybetli ve oturakl biriydi. Hareketlerinde daysmnkilere kyasla daha esnek bir tavr, ban evirite daha bir bklgenlik, bir tezlik, yrynde, bir canllk vard ki, bunu ne uzun din adam giysisi, ne de iri yar oluu engelliyordu. Ama yine de, kaya gibi duruyordu. Kafasnn ardna devirdii takkesi yzn yusyuvarlak, pelerini de omuzlarn daha geni gsteriyordu ve dizlerine dek inen beyaz entarinin etei, boyunu enine bir izgiyle kesmekteydi. Ksacas, kardinal Scipion Borghese yksek rtbeli din adam cbbesi giymeye pek uygun bir yapda gzkyordu! Genliinde Cizvit'lerin yannda, Roma'da, kolejde felsefe eitimi almt ve Perouse'da* nee iinde geen bir niversite yaam srdrmt. Daysnn papa seilmesine kadar byle srm, seim sonras papa onu acele Roma'ya armt... Yeen bir Borghese olarak domamt, soyad
201

Caffarelli'ydi, yani babasnn soyadn tayordu. Gvendii kiileri ve akrabalarn, dostlarn, mterilerini en fazla yarar salayan grevlere getirmenin derdine den yeni papa, ona kendi soyadn, kendi armalarn ve kardinallik rtbesini vermiti! Btn hkmdarlklarn tersine, papalkta hkm sren kiiler, yzyllar boyunca hkmdarlklarn gven altna almak iin; zamana, sreklilie, gelecek kuaklara bel balayamazlard. Papalklar sresince nlerinde yalnzca birka yl oluyordu. Yaamlarnn sonbaharnda seilen papalar on be yldan fazla tahtlarnda kalamyorlard. Bu onlarn ve ailelerinin adlarnn Roma'da sonsuza kadar basl kalmasn birlikte getiren bir o "kadar geni ve salam bir serveti kurmak iin sadece on be yl demekti. ......,.. * Perouse: talya'da kiliseye bal devletlerden biri. 2 v 13. yiizylaram kafana Mise ve saraylaryla nldr. :' * 236 Sixte Quint'len, papaln babadan oula gemesini yasaklayan Reform kart hareketin bildirgesinden bu yana, deneyimler gstermitir ki, en ksa srede g ve zenginlii en etkin biimde kendinde toplamann yolu, elinin altnda hizmete hazr iki yeene sahip olmaktr. Birincisine devletlerin ynetimi ve Katolik dnyasnn ynetimi geiyordu... Papann sa kolu olan bu akraba, kilise ve din adamlar dzenini koruyor ve Yeen-kardinal'in resmiletirilmi tm grevlerini yerine getiriyordu. kincisine ise askeri baar, evlilik, soyu srdrmeyi garanti altna alma sorumluluu dyordu. Ama bu iki yeenin de elini abuk tutmas gerekiyordu! Yeni bir papa seimi, yeni bir aileyi ve evi iktidara getirmek demekti. "Bir yeenin, day veya amcasnn lmnden sonraki durumundan daha tehlikeli bir durum yoktur." Bu tr bir szn gerek boyutlarn vermekte Scipion Borghese, tam da seilmi rnekti. Bir nceki papann yeeni olan, eski dman, Pietro Aldobrandini'nin elinden btn
202

ayrcalklarn almam myd? Onu Roma dnda yaamak zorunda brakmam myd? Gelecekte bylesi bir duruma dmemek iin, Yeen-kardinal'in, kimsenin btnyle sahip olamayaca lde bir servet biriktirmesi gerekiyordu! - Anlatnz mzisyenler nerede? Mzii artran bir ey gremiyorum ben burada! Sahne iskelesinin sonuna kadar tek bana ilerlemiti, arl altnda salland iskele. Honutsuzluu, yzne kapkara bir renk veriyordu, yz btnyle arlap sarkm gibiydi. Tiroid salgsndaki dzensizlikler yznden olmal, hafif frlak gzleri dikkatle evresine bakmyordu. Scipion Borghese'in yznden salk fkryordu... Salktan sz etmiken unu da belirtelim: Doktoruna dedii para neredeyse mimarna dediine ulayordu. Ama kk dertlerini herkesten gizlerdi. Entrikaya ve gizlilie yatkn oluundan dolay deil. Yalnzca, papadan sonra gelen en gl kii, btn dnya lkelerinin elile.'..' ' . ' >' 237 riyle ili dl olan bu adam mutluluktan zevk alrd.. Siyasete o kadar meyli yoktu. Kim isterse, yardmn esirgemez, daysnn nezdinde destekler vaat ederdi, ltuf isteyenlere, i isteyenlere, hepsine de ayn ekilde iyi bir sz syler, mdahale etmekten kanrd. Byklarnn ve ene sakalnn altnda dudaklar yle bir bir glmseyi izerdi... Bask yanls V. Borghese'in Yeen-kardinal'in yardmcln yapmasn, ama onu ynetmeye kalkmamasn beklediini anlamazdan gelecek denli kurnaz biriydi. Scipion demek ki -aklyla, zeksyla- | kendini papann isteine uygun bir ekilde ynlendiriyordu. Ama te yandan "red" ve "isyan" szcklerinin ne anlama geldiini unutmu gibi gzkyordu. Buyruklar zenle, dikkatle yerine getirmeyi uygun bir zamana brakyordu
203

- Apollon'un giysisinin altn rengi ve nar iei krmz olmasn istemitim sizden! Sizin setiiniz boyalarsa... Esin perisi Calliope'nin deniz mavisi de yle! Niin krmz aldnz? Biliyor olmalsnz Sinyor Gentileschi, zamanla dvlerek elde edilen krmz kullanan yanltr; kiremit tozuyla bakr krmzs karmdr! - Ben de bu yzden dvlm krmz ile almadm, Kardinal Hazretleri, dedi fkelenmeye balayan Orazio. Bizzat kendim dvdm, kazmaya kayaln tepesinden baladm, yaps da kristalizedir. - Daha yakndan incelemeliydiniz, toz iyiden iyiye ufalanncaya kadar havanda dvmeliydiniz! - Sonuta, yirmi yl boyunca dvseydim, harika olurdu, diye olumlad ressam sylenenleri, alaycyd. - u ba yana eilmi ya, ona gelince, bana ok iyi olmam gibi ge:'| 'A'SS liyor. - Resim daha bitmedi Kardinal Hazretleri! - Bizim sitemimiz de bu ya! Oturan dokuz kiinin pozisyonlarn belirten liste verilmi size, her bir esin perisi tek tek grlecekti. Bir yaptn konusu iin emirler vermek papann Yeen-kardinal'e J 238 zg bir ayrcalk deildi. Koleksiyoncularn hepsi de, ressama yapaca tablonun konusunu, boyutlarn ve istenilen kiilerin saysn belirtirlerdi. Bu bilgilerin tm fiyat ve tannan sreyi saptayan bir anlama metninde gvence altna alnrd. Kardinal Borghese gibi gl bir sanatseverle fiyatlar tartlamazd ve yaptn bedeli havada kalrd. Sanat bu nedendendir ki, bir dl, cmerte verilen bir dl beklerdi. Gelenee gre sipari sahibi avans verir ve erevelerin, resim sehpas iin gereken tuval bezinin, lacivert ta mavisinin masraflarn karlard; tabii fresk almalar srasnda kurulan iskelelerin de.
204

Scipion Borghese ile ressamlar arasndaki ilikiler, onun derin resim bilgisi nedeniyle daha da aprak bir duruma brnyordu. Mesenler iinde en agzls olmakla kalmyor, en sabrsz da o oluyordu, sanata kar delicesine bir tutkusu vard gerekten de. ler iyi gittii zamanlar, yapt anlamas sanat iin youn nee kayna oluturuyordu. Ama iler kt gittiindeyse... - Kardinal Hazretleriyle ayn kandaym, bu saatte bat tarafndaki duvar ve kuzey duvar da stunlarn svanmas iine geilmesi iin yeterince kurumu olmalyd, diyerek konunun stne stne gitti. kinci bir kii, demede alm bir kapdan yukar uzanarak, ayann birini dikkatle iskele tahtas zerine yerletirmiti. Scipion Borghese'den daha yal olan Florintin Antonio Ricci adl bu zat, Arezzo Piskoposluu'na atanmt. Siyah rahip cbbesi stnde efltun renkli bir kemer vard, ensesini gizleyen takkesiyle, kafasn sallad. : - Esin Perileri henz balang aamasnda, diye i geildi, "haz bir taslak." ' : :,;> : - .''.. Orazio ona merdiveni gstererek: -Efendim, ikinci kata karlar m acaba... dedi. .;>;,. : Konutuu kiinin nemi konusunda aklanmyordu;Attnio Ric239 ci nadir olarak piskoposluuna giderdi. Bir zamanlar, ressam Ludovico Cigoli'yi Scipion Borghese'e takdim eden oydu. Yeen-kardinal'in ok saydaki antiyelerinin sorumluluu ondayd. Btn resim, heykel, madalyon almalar programlarn onunla birlikte belirlemekle kalmaz, Monsenyr Ricci, hesaplan denetler ve zellikle i iin verilen avanslarn hesabn tutard. Ne byk bir grev! Zira Scipion bu bahenin dzenlenmesinden memnun olmakla kalmayp, ayn zamanda kentteki saray -Borghese Saray'mda yenilemekte ve Pincio Tepe-si'nde kendisine grkemli bir villa ina ettirmekteydi. O inaat antiyesine dn balanmt, yani Esin Perileri Pavyonu'mn tefti edildii gnn bir ncesi gn. Yeenkardinal, mzik aletleri koleksiyonunu, kitaplar, tablolar ve deli gibi
205

baland iki yz antik heykeli oraya yerletirmeyi dnyordu. Bu eyann galerilere yerletiriliini 1614 yl ilkbaharnda gerekletirmeyi ngryordu. Olmayacak ey! lmsz Villa Borghese'in -tamamen bitirilmi haliyle- ortaya kmas iin yalnzca iki yldan az bir zaman! Scipion her zamankinden daha ok acele eder gibiydi. Yce Tanr, daysnn zor yata seilmesini istemiti. Ama yedi yldan bu yana V. Paul ynetimdeydi ite. Yeenkardinal'in ka saati, ka gn kalyordu geriye varsllna bir anlam katmas iin? Tarihin grp grecei btn gzellik dknlerini sonsuza dek geride brakmak iin ka ay vard daha? - Kukusuz, baym, Kardinal Hazretleri'nin de altn izdii gibi, bu bahede onun iin alan bir tek siz deilsiniz ki! diyerek araya girdi nc bir din adam daha. Platform zerine henz kyordu. Yaptnz belli bir tema dorultusunda ona ait, bir btnn parasdr... Soluk renkte, almaktan parlam bir kafa, yirmi sekiz yanda, ksa sal, sarkk bykl, piskoposluk snf yesi Lelia Lelio Guidicciono, cbbe giymemiti, ama at binicilerinin zarif hrkas vard stnde. Yzklerle kapl, uzun parmakl prl prl elleri, kol azlarndaki danteller arasndan km uzanyordu; tek omuzuna att siyah, ksa man240 tosu korkuluklar spryordu. Lucques'un eski ailelerinden birinden gelen bu okumu adam, bu bilim adam, iyi air, iyi matematiki, babadan oula geen din adaml kariyerine de sahipti. Gen din adam edebiyata ve antik dneme tutkun yeni aydn kuandand. Scipion Borghese'in evresinde grmekten honut kald ustalar topluluu iinde yer alyordu. Korkulan bir ukala deildi, Lelio Guidcciono'nun seici bir zeks vard, gemie olduu kadar gelecee de merakla bakard. Palatin Tepesi'nde pek yaknda ilk kaz alanlarn o aacakt; Ga-lileo'nun teorilerine destek verecekti. Gelecein Sainte-Marie-Maje-ure ve Saint-Jean-de-Latran Piskoposu olarak, o da cenaze trenlerindeki zarif sylemleriyle,
206

gelecek kuaklara geecekti. Katolik dnyas nnde, katafalk nnde Papa V. Paul'n ansna yrekleri titreten bir konuma yapma onuru Leilo Guidicciono'ya nasip olacakt. Scipion'a duyduu dostluk boa kmayacaktr hibir zaman. Hatta rakip duruma dtklerinde bile son kitabn ona ithaf edecektir. - Bu blm, verilecek konserler iin dnld, diye cokuyla aklamasn yapyordu, size sipari ettiimiz, Apollon'a Serenad, sanat tanrsna bu yzylda Kardinal Hazretleri iin burada alnacak mziin sonsuz bir yanksdr yalnzca." - Baym resmi beyninizle yapmalsnz, ellerinizle deil, diyerek sz kesti Kardinal, vgy de ihmal etmiyordu. El, zeknn bir aletidir yalnzca. Zek olmazsa hibir ey iyi yaplm olmaz. - Ama Kardinal Hazretleri, izin verirseniz syleyeyim. Biz, teki ressamlar ellerimizle konuuruz... - Olmad, diyerek araya girdi yeniden Arezzo Piskoposu, kafayla konuuyorsunuz... Alg yoksa, dnce de yoktur, grnt de yok. Hatta ayn ekilde, iir, konuan resimdir... Resimse, Senyr Orazio, sessiz iirdir. - ok iyi anlyorum, diye yantlad Orazio. te bu nedenledir ki, Efendimizin benimle st kata kadar gelmesini ricaya kalkyorum... 241 Sanrm, yukarda Kardinal Hazretleri piman olmaz... Zira daha ne grdler ki! stemeye istemeye din adam ressamn peine dtler. Kubbenin altna gelince, Orazio ipi zd, tavan rten bezi brakt. Byk bir alkantyla bez gelip ayaklar dibine yld. Sonunda, Agostino Tassi'nin izdii olaanst balkon resmi, stunlar ve kl rengi taklit korniiyle ortaya kt. Hapishanelere den adamn u garip mimari kurgulamas... - artc bir geree benzerlik, diye haykrd Arezzo Piskoposu. Heyecan ve zek, her ey gz zevki iin bir araya gelmi! Floransa kkenli oluu nedeniyle, Toskana'daki arkada evresi, Agostino Tassi konusunda onun lehine olacak ekilde, bilgilendirmi-
207

ti onu. Balkon'da karlarna Orazio Gentileschi'nin on dokuz insan resmi dikiliyordu. Grnmez, orada olmayan bir dinleyici kitlesine eilmi, ok gzel kadn mzisyenler, klavsen, keman alyor, fltlerine flyorlard. Pembe, yeil, toprak renginde rzgrda uuan kuma giysilere brnm, bir blm tekilere arklar sylyor gibiydiler. Ta rengi bir fon ve yer yer gzken mavi gk paralan zerinde pastel bir senfoni... Gruptan ayr tek bir kadn, dneme ait giysiler iinde, galeri boyunca yer deitirip durmu, yz halka dnk duruyordu: Artemisia bu. - Bu benim kzmdr, Kardinal Hazretleri, biraz sonra size takdim edeceim onu. - Harika, diye i geirdi Kardinal; artk gen kzn resmi iin mi, tavann tm iin mi dedi, bilinmez. - Ne belirginlik bu byle, ne rlyef!., diyerek destekledi konumay piskopos. "te teknik diye buna derim ben!" Her zamanki babacan tavrna yeniden brnen Scipion Borghese dirseini tutmutu ve ona resimdeki her kii nnde tek tek ressamn 242 durarak beenisini gsteriyordu. \f, - Bu gzellikleri saklamakla bize nasl bir oyun kurdunuz yle? Orazio verecek yant bulamad. Ne sevin duyuyordu, ne rahatlama duygusu; sadece sonsuz bir hzn. Kardinalin biraz nceki k onu yaralamt. imdi ona Arezzo Piskoposu'nun, Tassi'nin almasndaki gz yanltc teknii karsnda hayranlk belirten lklar atmas onu daha da beter bir noktaya iteliyordu, her yann ac, keder gibi bir duygu saryordu. Ona nice sarsntya patlayan bu kadn resimleri birdenbire dz, dmdz, sradan gzkmt gzne. O kadar bbrlendii renkler, giysi katlarndaki renk ayrntlar bile sradand... Ayrca onun almasn pisleten Agostino Tassi ile ortak yaptyd bu.
208

Orazio iin allagelmi hallerden olan yz seksen derece yn deitirmelerden birinde, Scipion Borghese'in nezdindeki stn baarsndan beklentisini unutmutu. Kendi ban da yeme pahasna bu tehlikeyi gze alarak, i arkadan karalamadan edemedi. - Galiba Agostino Tassi her eyi Veronese'dekilerden kopya etmi Kardinal Hazretleri... Bu tavan Maser Villas'nm fresklerinden bir devirme. Herhalde Murano'daki Ponchino iir Salonu'na da yknm... Gerekten de Agostino byle herkesi nasl taklit edebildi, ama yine de nasl kendisi olarak kalabildi, bilemiyorum: Bir hrsz o! - Kendinize kar ok sertsiniz dorusu! diyerek alay etti Kardinal. "Sizin yerinizde olsam" dedi tahta kpr stnden eilerek, "bitirilmemi duvarlar dert ederdim kendime... Dokuz Esin Perisi, orada kelerdeki ve u zavall Apollon, peki ne zaman bitirmeyi dnyorsunuz onu?" , , - Sonbahardan nce, Kardinal Hazretleri. s \. - ay m? Deme yahu! Ludovico Cigoli bile sizden hzl alyor! - Sanrm, gnde bir el boyasam ok bile ederim, yeter ki sonu iyi olsun! diye karlk verdi kuru bir ifadeyle Orazio. . 243 wWPr Kardinal glmser gibi yapt. - Sinyor Gentileschi, gryorum ki, esin perileriniz ve mzisyen kzlarnz sizi hayal alemine alp gtrm ve duyduklarma gre, Mars, sizi sarsalam, iyi davranmam size. Ama sizinle Sinyor Tassi arasndaki sava o kadar uzun srmezse Tann'nn yardmyla, ay sonunda bitirebilirsiniz belki. - Elimden geleni yaparm Kardinal Hazretleri. - Ay sonunda, ok nemli benim iin!.. Kazandnz deer var, Roma'nn en nl ressamlar arasnda yer almanz sz konusu, gzden dmemelisiniz.
209

Bu szler zerine, bkknlktan vazgeip, cokuya kapld Orazio. Bir sevgi patlamasna, mesenine kar kran duygularna kapld. Yapt fresk birdenbire gznde hayat buluyordu, ylesine karmak, ylesine derin bir hayat! Ressamnn Apollon'u ve Esin Perilerini onunla ayn gzlerle grdne Kardinali inandrabilecek birka sz sylemek istedi... Ama Kardinal artk onu dinlemiyordu. Merdivenlere ynelmi ve peindekilerle birlikte tekrardan aa iniyordu. skelelere iyice alm olan din adam, ne tahta kprlerin darlndan, ne merdivenlerdeki boluklardan, ne de iskele yapsnn salam olmayndan korkuyorlard. Her mevsimde ve ayn her gn, Avvisi di Roma ad verilen ve olaylar aklayan bu resmi mesajlar, Yeen-kardinal'in ve danmanlarnn kent iindeki gezilerini aklard. Kubbeler, yeraltndaki yaplar, su kemerleri -sanki bir dizi ziyafet ve aratrma gezisiydi, onlarn varolu nedenleri. Scipion Borghese en bata yrrd ve birinin cbbesi tekinin yzn yalar geerdi. Orazio aray kapatyordu. Zemin kattan sesini duyurmak iin baryordu. - Evet yle Kardinal Hazretleri... Otuz alt yldr bu kentte oturd umu ve btn bu zaman sanatm daha ileriye gtrmeye harca 244 m biliyorsunuzdur. Btn yaamm boyunca tek bir amacm vard: En byk ustalarn dzeyine ykselmek ve vgye deer bir insan olmay srdrmek! Ressam evik bir devinimle yere atlad. Krk dokuz yandaki Orazio Gentileschi'nin hibir sakatl yoktu. Saa sola evirip durduu, her an tetikte duran ku kafasyla; clz ve sert grnml ensesiyle hi zlmyecek biri gibi gzkyordu. Onu dinleyenlere, sinirlerini kontrol altnda tutmak iin youn aba harcayan demir gibi bir adam grnts sunuyordu. din adam onun ii geciktirmesine sitemler ettiklerinde, kardinalin, onun kulland krmznn nitelii konusunda dikkatini ektiinde, meslek yaam ve Roma'daki geleceinin stne yldn sand anda -tam da her eyi bekledii
210

an- Orazio bir an bile kendi deerine olan inancnn gstergesi olan bu gven grntsnden vazgememiti. Ayak sesleri, yer demesini tozdan ve boyadan koruyan yaylm byk allar zerinde sessizce yitip gidiyordu. Arezzo Piskoposu haklyd, bu blm bitecek gibi gzkmyordu! Merdivenin dibinde aldan byk iek kaplar, kzl somakiden imparator bst, birka antik efriz (ba tabanla korni arasnda kalan blm) tavandan dklen kumlar zerinde ylece braklmt. Bekleme odalarnda, ana blmenin her iki u blmlerinde, mermer kaplamalar iin mermerleri kare paralar haline getiren yontucularn eki sesleri duyuluyordu. - ... Bugn erkek ocuu ve bir kzmla dul kalm bulunmaktaym... diye srdryordu Orazio, arpma seslerine kar kendi sesiyle kar koyarak. din adamn farknda olmadan, eki seslerinden olabildiince uzaa, salonun orta yerine kurdurduu drt bir yan kapal i alana doru iteliyordu. epeevre tuvalle kaplanm, derme atma bir atlyeydi buras. Bu tuval, insan boyu ykseklikte, drt resim sehpasna aslmt; bez dokumann gerginlii ve sertlii ardndan sehpalar ak .245 I seik fark ediliyordu. - Bir kz ile dul kaldm... diye yineledi. Bezin bir ucunu, gemelerine kolaylk salamak amacyla bir tarafa ekti. Kardinal Hazretleri izin verirlerse eer... kendilerine takdim etmekten eref duyacam bir kz... Tam i zerinde yakalanm gibi, bir elinde paket, bir elinde fralanyla Artemisia bo bir tuvalin bulunduu resim sehpas nnde ayakta duruyordu. Orazio'nun bir dzenlemesi sz konusuydu. Nice baka dzenlemeler gibi, din adamlarn teki yardmclardan, zellikle de Agostino Tassi'nin ibirlikilerinden ayrmak iin tasarlanm bir koreograf; zira bu fesatlar, ressamn ispiyoncusu
211

Ludovico Cigo-li'nin onlara Scipion Borghese'in Esin Perileri Pavyonu'nda bulunduu haberini uurmasyla oraya mekten geri kalmazlard. Orazio, zellikle de, Agostino'nun eski ra, imdilerde onun antiye efi olan baldz Constanza'nn kocas Filippo'nun burada ne cesareti, ne de zeks parldyordu: Artemisia'nn karsnda ustasna iyilik olsun diye konumaya kadar vardramazd ii. Yeen-kardinal'in geliiyle, heyecandan dudaklar titreyen Artemisia arkasn dnmt. lk birka dakika sren sessizliin ardndan, iini yle bir sknt sard ki, aknln gizlemek iin, Battista Stiattesi'nin o bildik yzne bakakald. Stiattesi de heyecanlyd, ona tepki ^ vermedi, gzn Scipion Borghese'den ayrmyordu. Stiattesi, Orazio'nun ve din adamlarnn iskeleler zerinde gezindikleri srece gen kzn skntsn grm, onun yannda beklemiti. ,'| Kpkrmzyd gen kz; elindeki aralar kalem ve boya kaplarnn yl olduu sehpalardan birine koymak istedi. Ama ite tam o sra Orazio kzna dnd ve onu elinden tuttu; kz ise paleti ve fray brakt. Onu Kardinalin tam nne gtrd, Kardinal pmesi iin yzn uzatt. Artemisia reverans iin eilip ban kaldracakt, boynu, zin246 ciri ve ucundaki mask ortaya kacakt bylece, ama ona uzanan eli tutmay unuttu. Tek bir ayrnty bile gzden karmayan Stiattesi, Orazio'nun grmediini grd: Yaplan almalarla kafas fazlasyla megul olan Kardinal, ressamn kendisine gsterdii canl tabloya pek duyarllk gstermemiti. Ama tekiler bu simgesel grntnn gzelliini ilgiyle gzlemlemilerdi. - Bu kz, Kardinal Hazretleri, Tann'nn yardm ve inayetiyle resim almalar iinde byttm. ylesine iyi, ylesine ok alt ki, ylda yle ok ey rendi ki, bu dnyada tek olduunu syleme cesaretini buluyorum kendimde! Nice yapt ylesine nitelikli bir
212

almayla gerekletiriyor ki, benim diyen meslekten gelme sanatlar bile onun seviyesine ulaamazlar... Gerisini size brakyorum, karar sizin Kardinal Hazretleri... Bu szler zerine, iki tablonun arasnda duran ve grevini bilen Stiattesi birden geni bir kol hareketiyle Suzanne ve Judith adl tablolarn stn rten bezi ekti. din adam dikkatle yanatlar. - artc! diye mrldand Yeen-kardinal, Suzanne'n plak bedenine doru eilerek. Bu tabloyu yapan sanat siz misiniz kk hanm? - Tanr'nn yardmyla... diye geveledi aznda lf gen kz. "Bir de babamn..." Bir kez daha dudaklarnn titrediini duyumsuyordu. - Kzm almaya balamadan nce Meryem'den baars iin ltuf diler. Diyebilirim ki, kzmn tuvaline ilham veren Meryem'dir. - Dikkatli olun Senyr Gentileschi, dedi glerek Kardinal. "Bylesi bir destekle, renci pekl ustasn geebilir! Dikkat edin..." Scipion Borghese dayatt ve Suzanne'dan Judith'e geti: -... Kznzn sizden daha usta olmayacan kim bilebilir?.. "Evet," diye yineledi dalgn dalgn, "renci pekl retmenini geebilir..." - Bu oyunda, diye srdrd kara kara dnen Orazio, baz koullarda, kaybeden kazanr... vgyle eletiriyi birbirine kartrarak, kzm benimle yaracak ekilde yetitirdim. - Sizinle mi? - Benimle, Kardinal Hazretleri, ya da kendi kendisiyle, bu da ayn kapya kar! - Siz bu konuda neler diyorsunuz baylar, diye sordu Kardinal, danmanlarna dnerek. - Bir kadn ressam bal bana bir gariplik oluturur Kardinal Hazretleri, eklinde fikir beyan etti Arezzo Piskoposu. ,<, .> ;. , - Ya siz, Sayn Guidicciono? , ':',,; 4 Gen Lelio Guidicciono ban nne edi. , - -
213

- Bir olgunun ender oluu o eye deer katar. - Saint-Luc Akademisi'nde kadn akademisyenlerimiz var m bizim? - Evet Sayn Kardinal, kadn akademisyen var, ama toplantlarda bulunmazlar. Kafas karan Kardinal, yeniden iki tabloya dnmt. Tek sz etmeden tablolar inceliyordu. ok iyi anlayan gz, resimdeki giysilerden ten renklerine, ayrntlardan btne gidiyordu... - Sinyor Gentileschi, diye sordu ciddi bir tonda, bu iki tuvali gerekten de kznzn boyadndan emin misiniz? - Sayn Kardinal Hazretleri ne demek istiyor acaba? - Ben sizin elinizi tanrm!.. Bu desen sizin... Sizin kompozisyonunuz... Sizin nz... Ve sizin fra vuruunuz. Orazio gzn krpmad. - Kardinal Hazretleri, kzmdan bir ey isteme erefini bahedebilirler... Zat- alinizin arzu edecei eyi izmek -ya da boyamak- iin burada kzmn elinin altnda her ey var... 248 Scipion Borghese'in yznden rahat bir glmseme gelip geti. Arkasndan gelen iki din adam aralarnda alak sesle syleiye daldlar. Kardinalin gnlk programnn ok ykl olduunu bilen Arezzo Piskoposu bir hatrlatma yapt: - Zaman ilerliyor Kardinal Hazretleri... Kardinal Serra bizi Pauline Kilisesi'nde bekliyor... Papa Hazretlerinin smarlad bstler iin gerekli mermeri bize teslim edecek. Durumun aciliyetini hisseden ve korkusunu unutan Artemisia araya girdi. - Kardinal Hazretleri ne arzu ediyor? Bir erkek ba m, kadn ba m? Gen mi, yal m? Neeli mi, kederli mi olsun? - Nasl, kk hanm siz konumay da m biliyorsunuz, diye alay etti gen piskoposluk yesi. "Resimi temsil eden alegorinin sessiz kalmak zorunda olduunu unuttunuz mu? 'Resim' bu mask ve bu zincirle temsil edilir... Ama zellikle de kapal bir azla!"
214

Kardinal glmsedi. Nihayet Artemisia'y gryordu ve gen kzn giydii tuvalette Orazio Gentileschi'nin vermek istedii mesaj yakalyordu. Elenmeyi severdi ve bu durum onu elendirdi. - Haydi bakalm bize bir baka Judith yapnz... Bu tabloda bize Bethulie Kraliesini, Holopberne'in* ban kestikten sonraki halini resmedeceksiniz... Tam onun ban kestii an gsterin bize! Kardinalin bu izlei semesi, bu bir raslant deildi: Caravaggio, bir bankacya ait olan bu tabloda iddet konusunu byk bir ustalkla ilemiti. Kardinal bu tuvali istiyordu. Ama bankac aceleyle yapt gizli bir yere gtrd iin tabloyu ele geirmesi ok zordu. Artemisia dnyordu... Sknt Orazio'nun yzn allak bullak ediyordu. Kardinalin oyunu bu kadar ileriye gtreceini dnmyordu. Bir Judith! Artemisia, bylesi karmak bir kompozisyonu her* Holopheme: Nabutketnezar'n generali, kuatma altna ald Betholie kaplarnda Judith tarafndan, uykuda olduu bir srada ldrlr (ncil'den). : ' 249 kesin gz nnde birka dakika iinde asla kuramayacakt! Desen konusunda pek iyi deildi ve bu konuda ona ders verecek olan usta, asl konudan saparak baka tr etkinliklerle megul etmiti kendisini. Onu byle ortaya karmak ne lgnlk! Artemisia hazr deildi, asla hazr olamayacakt! Babann baklar kukulu, korkulu ve fkeliydi! Hayr, Artemisia baaramayacakt! Baaramazd! Kardinal biraz nce doru grmt. Artemisia'nn evi kendi eviydi. Kompozisyon, desen, renk, her ey, her ey Orazio Gentiieschi'ye aitti. Baaramayacakt... Babas bu bozgundan m korkuyordu acaba? Ya da istedii bu muydu? Elinde fra, tuvalinin nnde, Artemisia balamt. Orazio her kahverengi izgiyi, ince kenar izgilerini ayn ayrntl ve karelere blnm bir resimde olduu gibi izliyordu.
215

Tuvalin tam ortasna, n plana Artemisia zorba kraln ban oluturacak olan yuvarla izmiti. Otadan balayarak, tablonun iki yanna doru yaylyordu Judith'in kollan. Bir yz tasla izdi. Tuval bezinin zerinde frann tyleri gcrdyordu. Zaman askya alnm gibiydi. Yksek snftan din adanlan onun arkasnda, Cordoba derisiden byk koltuklarda oturuyorlard. Onu rahatsz etmemek iin aralarnda alak sesle konuuyorlard. Orazio, kznn hareketleriyle bylenmi gibi, resim sehpasna yapm kalmt. Tablonun tam tepe noktasna, Artemisia nc bir yz tasla daha izmiti, hizmeti kadn Abra'nn yz. Onun, Holopherne'in zerine eilmi silueti btn arlyla, resimde yeni yeni belirginlemeye balayan erkee btn arlyla ykleniyordu. Hi ses karmadan, Scipion Borghese Artemisia'ya yanamt. Tam arkasnda durdu. Danmanlar onun ban salladn grdler. - artc! Artemisia kasld. Eli havada kald. Devam etmeli mi, etmemeli 250 miydi, bilemiyordu... Baklaryla babasn arad, ama Orazio gzn desene dikmiti, onu yantsz brakt. Yznde ne honutluk, ne de honutsuzluk ifadesi vard. Hi bir ey yoktu. - Gzel yetenekler Kardinal Hazretleri, diye yerinden kalkarak onu onaylad Arezzo Piskoposu. - Ya siz Sayn Guidicciono, siz ne diyorsunuz? - Ortalama yaptlar karsnda Michel Angelo diyordu ki: "Bu, cesur birinin elinden km, zararsz." Burada ben de onun gibi iyi bir usta karsnda: "Bu, kesinlikle haar birinin ya da ok kt birinin elinden km," derdim. Artemisa onlara doru dnmt. Din adamlarnn karsnda, yarglarna meydan okuyarak duruyordu. Orazio -seyirci olarak- karsnda birdenbire yepyeni bir kadn kefediyordu. Bu kadn, kendisini baarnn cokusuna kaptrmt. Bu sarholuu kendisi de yaam olan Orazio, btn belirtilerini ok
216

iyi biliyordu: Ateli bir bak, aralk dudaklar, gzlerle az arasnda dalgalanp duruyormu gibi gzken zafer glmsemesi. Artemisia Genti-leschi'nin yz ifadesinde korkun ve acmasz bir yan da vard. - Bu iddet, diye yorum getirdi Kardinal, ilk bakta hoa gitmeyebilir. Ama oradan uzaklarsanz, hemen kendisini size hatrlatr. Sizde, kk hanm, byk bir g var... - Kesinlikle Kardinal Hazretleri, bir g bu, diye araya girdi Orazio. Bir iddet... Kardinal Hazretleri sanrm biliyorlardr. ki yl nce bu kente Agostino Tassi adnda biri geldi. Grandk Ferdinand'n ateli ressam. Ksa srede arkada olduk... Baldzyla yasak ilikiye girmekle sulandnda onu hapisten karmak iin araya giren bendim. Kardinal Hazretleri, sizin imzalamak ltfunu gsterdiiniz mektubunun benim srarlarm sonucunda yazldn sylememe izin verin ltfen... Kuytu bir yerde duran Giovan Battista Stiattesi, btn ayrntlarn bildii bu yky dinliyordu. Orazio Gentileschi'nin rahatl onu akna evirmiti. Onun bylesine nemli kiiler karsnda rahata kouturmasn ve onlarla uzun uzun konuabilmesini grnce, sradan bir noter olarak nasl olup da yksek snftan bu gl kiiler arasna kendisinin de ayn rahatlkla giremediini sorup duruyordu kendisine. Ressamlk! Acaba hangi meslek daha da abuk ykselmesini salard insann? Daha da ykseklere? Siyah hrkas ve dantel kol azlaryla Orazio sihirbazlk yapabilirdi. Piskoposluk yesiyle sanat arasndaki uzaklk o kadar da byk gzkmyordu... Ressamlk! Stiattesi'nin, sanat alannda kariyer yapmak iin Floransa'da kalan, kendisinden kk erkek kardei, acaba o da bylesi yksek mevkilere gelebilecek miydi? Acaba o da ocuklarn, Orazio Gentileschi'nin kendinde bulduu cesareti gstererek, Ro-ma'nn en gl adamnn yanna yerletirebilecek miydi? Orazio'nun, frenlemedii sesiyle, konumasyla ve kendisini canl klan ateli haliyle iyice aldn gren Stiattesi, onu kskanyordu.
217

Stiattesi ailesinin belirsiz yazgsyla Gentileschi soyunu birletirmek dncesi noterin kafasnda ilk o anda dodu: - Yaptklarma karlk, diye srdrd Orazio, Tassi, kzmla karlamann yollarn arad, onu grnce, evime kadar girdi. Gzel szlerle, onu inandrp akna karlk almak istedi. Ona, Altesleri, Toscana Dk'nn, ok sevdii bir kii olduunu syledi, kzm Grandk'e takdim edeceini, Grandes'in sekreteri araclyla tuvallerini satn aldrtacan syledi. Bu sekreter, size anlatttm gibi, Sayn Kardinal Hazretleri, bu vicdanszn iyilii iin sizden ricada bulunuyor... Eer dedikodular doruysa, yalvaryorum size Kardinal Hazretleri, adalet yerini bulsun. nk, kzmn yaptn grnce -bu meslekte eiz-efendimiz, dnyann en kt adam tarafndan, dostluk grnts altnda bana yaplan hakszl fark etmilerdir sanrm. Kzma yardm vaatlerinden ve kzmn da bunu geri evirmesinin ardndan, alt ya da yedi saatlik bir direnmeden sonra, ona zorla sahip olup, onu kirletti. 252 . ' Gsterili szlerle Orazio ayrntlar abartyordu. Baarsndan dolay kzn cezalandrmaya kalksayd, kznn aybn sergileyerek bundan daha iyisini yapamazd. Artemisia'nn ba ne eikti. Biraz nce ona hayran kalan, yapt ii gklere karan bu adamlarn yzne bakamazd artk. Alnna damga vurulmu gibi hissediyordu kendisini, kocasn aldatan kadnlar gibi. - Agostino Tassi, alaka ilerinde daha da ileriye giderek, sonunda kzma evlenme vaadinde bulundu. Btn bir yl boyunca, vaadini erteleyerek, kzmn, bu vicdanszn evli olduunu rendii gne kadar ondan yararland. Kardinal Hazretleri'nin bu konuda iyice aydnlanmas iin, unu da ekliyeyim. Agostino Tassi'nin kz kardei Roma'da fahielik yapmaktadr. Kendi kars da fahiedir. Yararland baldz ise orospunun tekidir. Ayrca, erkek kardelerinden biri asld. br, bir olanclk olay zerine, pezevenklik yapmaktan, Papalk snrlarnn dna karlmtr. Agostino Tassi'nin kendisi, Cenova'da, Pi-sa'da, Livourne'da, Napoli,
218

Lucques ve hatta burada, Roma'da, ensest ve edebe aykr eylemler nedeniyle, Kardinal Hazretleri'nin, ahslarna vereceim mahkeme tutanaklarnda da grebilecei gibi, yargyla ba derde girdi. Bana gelince, Kardinal Hazretleri'ne bu mtevaz resmi sunmam yeterlidir. Bununla, Kardinal Hazretleri, kzmn yeteneini ve ahsm adna ilenmi bu suun karln deerlendirebileceklerdir. Yksek rtbeli din adamlar grubu bu uzun konumay hi tepki vermeksizin dinlemilerdi. Kardinal bir sre daha sessizliini korudu. Sanki hibir ey duymam gibi rahat bir ekilde unlar syledi: -Agostino Tassi ile iyi geinmenizi rica edeceim... Beni sevindirmek istiyorsanz, fkenizi unutup her ikiniz de baracaksnz. Orazio attan dm gibi oldu. - Ama efendimiz... Kzm ne olacak? - Kznz... Agostino Tassi onunla evlenecek. - Szn tutmayacan bile bile kzma evlenme vaadinde bulun; 253 du. Hatrlatmama izin verin Kardinal Hazretleri, onun bir kars var. - Vay canna! O halde kznzn eyiz parasn o verecek. - Eer yalan sylyorsam Tanr cezam versin Agostino Tassi asla suunu kabul etmeyecektir Kardinal Hazretleri. Ceza olsun diye kzma eyiz parasn versin diyorsanz, ldm ben, adm-sanm yok oldu! -Alay m ediyorsunuz siz? Bu gibi kapana dm hayvanlar iyi tanyabilecek bir meslekten olduumu biliyorsunuz. Kznza eyiz parasn verecek diyorum size. Hem de nasl! Daha sonra kznz kk hanma bir koca bulacaz. Babasnn kanatlar altnda, ok iyi balam bir eitimi srdrebilecek iyi bir ressam bulacaz. Olaanst yeteneklerinizi bir kocann atlyesinde gelitirmenizi istiyorum kk hanm. Utpictura matrimonium. Yeter ki yeteneinizi btnyle Bakire Meryem'e yrekten bal kalarak adayasnz... dedi hafif bir glmsemeyle. "Ayrca, byk baarnz iin, Tanr'nn isteiyle, kendinize bir manastr semelisiniz..."
219

- Benim baarm sizin iin ve sizin hounuza gitmek iin almay srdrmek olacaktr Kardinal Hazretleri... Ban tekrar kaldrmt ve gzleri ateten parlyordu: Bir kez daha, yazgs Agostino Tassi'nin ellerine braklyordu. - Babam ve ben, sizin korumanz altnda hibir zaman lmemesi gereken sanatlardan olmay arzuluyoruz... Nasl ki, dnyaya hi gelmemesi gereken kiiler de varsa! Kardinal kendine zg tavryla, amcas V. Paul'n syledii ve sanatlar arasnda sk sk sylenip duran u zdeyii tane tane yineledi: Pictoribus atque Poetis omnia licent. "airler gibi Ressamlar da her eyi yapmakta serbesttirler." Bu gzel szler zerine hibir vaatte bulunmadan konumay bitirdi. Ama Artemisia Gentileschi'nin grnen hali birini ok etkilemiti... Piskoposluk yesi Lelio Guidicciono'nun gznde, Agostino Tassi'nin defteri durulmutu. , , , ! ,, 254 21 Gentileschi'lerin Evi Ve Corte Savella Hapishanesi Austos - Kasm 1612 - Mjdeler olsun, Sinyor Orazio: Piskopos Guidicciono, Artemi-sia'ya eyiz parasn vermeyi kabulleniyor! diye haykrd, Giovanni Bat-tista Stiattesi sandalyeye kerek. Yorgunluktan bitmi birinin yz izgileri ve hareketleri gzleniyordu onda, gzlerinde ise bir zafer prlts vard: - ... Evlendiinde kznzn drt yz ecu gibi bir paras olacak! Yeteneine duyduu hayranlktan, Piskopos kendi kasasndan veriyor. Orazio, Stiattesi'nin bu yce grmesinden hi etkilenmemi gibi gzkt. Kardinallerin danmanlar karsnda Artemisia'nn kolayca elde ettii baar onu sinirlendiriyor muydu? Drt yz ecu! Elindeki ii bitirdiinde kazanaca parann neredeyse tamamna yaknd! - Drt yz ecu's olsa bile kim ister onu?
220

"Drt yz ecu's olunca herkes!" diye geirdi aklndan Stiattesi, bu patavatsz szler dilinin uundayken tuttu. - Tahminim, diye srdrd Gentileschi, drt yz ecu gibi bir drahoma onu ancak Clarisse Manastn'na kabul ettirebilir. - Salt ona olan saygm bir yana, Bayan Artemisia, manastr dncesine pek hazr deil! 255 - Artemisia, ben ne dersem onu yapmaya hazrdr. - O halde ona bir koca bulun, kabul ettirin, hem de yakn zamanda, diyerek, deti olmad zere gayet ak biimde srar etti Stiatte-si. "Onu Agostino'nun basklarna kar koruyacak bir manastnn varlna inanyor musunuz? ntikam duygusuna kaplmakszn, kznzn yznden u son aylar hapiste geirdiine inanr msnz? ktnda onu ldrecektir." - kisinin de can cehenneme!.. - Toscana'daki aileme yazmama izin verin... Floransa'da bir erkek karde braktm ardmda... yi biridir... Her ey dndm gibi giderse, Artemisia'y kabul edebilir o. - Peki bundan ne karm olacak? "Karnz Prudenzia Montone'yi, Cosimo Quorli'nin elinden kurtarmakla elde ettiiniz kar gibi bir ey..." diyecekti; ama bir kez daha Sti-attesi, dndklerini kendisine saklad. - Henz durum net deil, dedi, Artemisia'nn bizim aileyi kabulleneceinden emin deilim. Ama sizin iin senyr... bana ok iyiliiniz geti... Sonu sizin yararnza olacak. Artemisia bir evlenirse adnza srlen pislik temizlenir, onurunuz kurtulur... Ayrca atlyeniz iki koldan daha destek kazanr. Kardeim Florance esnaf loncasna kaytldr. Ressamlk mesleini yrtyor... Durum byle olunca ilerinizin hz dnlnce, yardma gereksinmeniz olabilir. Bir sre ylece kalan Orazio yant verdi: ,v, : - Agostino, ceza almadan Artemisia'y evlendirmem... Alak herif bu mutlu olaydan yararlanp balanmay becerebilir... Bana onun kellesini getirin, stat Stiattesi, kzm aln!
221

25 Austos 1612 gn, Orazio'nun, Borghese'ler nezdinde destek 256 istemesinden korktuu Toscana Grandesinin zel ktibine yazd mektupta Agostino Tassi yle demektedir: "Vostra Signora Ilustrissi-ma, Hcremde oturmu, Yce Altesleri Grandk'nn dikkatini ekme hakkn kendimde gryorum..." ... Dikkatlerini neye ekecek? Onu sarsan yazgya m? Roma hapishanelerinde geen gnlerini, gecelerini mi anlatacak? Kukusuz hayr! Agostino Tassi o dnyay fazlasyla tanmaktadr. Ayaklarna kapanp alamakla gllerden hibir ey elde edemiyeceini bilmektedir... Ama tersine, onlarn agzlln pohpohlamakla, sahip olma arzularn bilemekle, onlarn bu hrsna Agostino Tassi'nin herkesten daha iyi hizmet edebileceine onlar inandrmakla, eh! "... byk Alman stat Elsheimer'in elinden kma yedi tabloya dikkatinizi ekmek hakkn kendimde gryorum. Azize-Helene'in Yaam, Gerek Han Mucizeleri ve Cennet adl tablolardan oluan olaanst bir koleksiyonu, tandm bir spanyolun evinde kefetmek mutluluuna ermi bulunuyorum. Tablolarn sahibi bunlardan kurtulmaya hazr, yeter ki ticari muamelelerle uramay ben stleneyim." Agostino Tassi de, Orazio Gentileschi'nin silahyla kar saldrya gemektedir: sanat, gzellik, resim, yalnzca bunlar onu zgr klabilir, ona zafer salayabilir! "Magni/ica Commesco*" diye yant verecektir grandkn ktibi. Eer son iki mektupta belirttiiniz gibi tablolar bakr stne yaplmsa, bir spanyolun evinde kefettiiniz Alman Elsheimer'in yedi tablosu gerekten nitelikliyse, ki yle sylyorsunuz; kabul edilebilir bir fiyat istiyorlarsa, Altesleri onlar almaya hazrdr..." Sanat sevenlerin hapishane duvarlarna aldrmayarak, tutuklularla ilikiyi srdrdkleri garip bir evren! Pitti Saray'ndan, Corte Savella Hapishanesi'ne, eyll ay boyunca on kadar mektup, Floransa Saray'n Roma Hapishanelerinden ayran
222

Magnified Commesco: talyanca. Mthi alveri. ' 257 yz kilometreyi aarak gidecektir. "Altesleri, eer elimizi abuk tutmazsak, tablolarn sahibi bunlar | kendi kralna teklif edecek!" diyerek sktrmaktadr Agostino. Tehdit ustaca. spanya'dan III. Philippe -ki Scipion Borghese'den daha a gzl bir koleksiyoncudur- yeni tablolar ele geirsin ha, Prado'daki saraynn duvarlarn baka nefis gzellikler sslesin, bu gran-dkn gznde balanamaz trden bir olaslktr. "Bu yedi tabloyu Roma'daki byklerimize gstermeniz gerek, diye yant verir acelesinden Floransa'l ktip. "Onun bizzat grp deerlendirebilmesi ve izlenimlerini Alteslerinin Grandk'e bildirmeleri iin..." "Daha fazla hapiste kalrsam Sayn Eli'ye nasl gsterebilirim dersiniz? te neredeyse sekiz aydr bir rakibin korkun kskanl, zgrlm elimden alyor, beni Kardinal Hazretlerinin vglerinden yoksun brakyor, tam sekiz aydr bu alak adam bana gelen paralar alyor -daha bu ne ki! zellikle beni, efendim Grandk'e yrekten ve ona borlu olduumuz zveriyle hizmet etmekten alkoyuyor!" "spanyolu ya Floransa Saray'na ya da Villa Medicis'deki elimize gnderiniz ltfen..." "Eliyle kar karya gelince spanyolun bu harika eyleri kimin iin ayarladm anlamasndan korkuyorum. Hi kukunuz olmasn: Altesleri, benim elde edebileceimden tam on kat fazlasn kazanacaktr! Alveriin benim araclmla ve gayet gizlilik iinde yaplmas daha akllca ve doru olmaz m?" Altesleri (Prens Hazretleri) 5 Ekim 1612'de, Toscana Bykelisi, Grandk'e bir yazyla bildirir. "steiniz dorultusunda Alman stat Elsheimer'in bakr stne yaplm yedi tablosuna sahip olan spanyolun evine gittim. spanyolun istedii fiyat bana ok yksek gzkt. Tablolar da sizin deerli
223

koleksiyonunuza giremeyecek derecede orta halli." Bu Agostino iin bir kayp m demekti? Kiisel olarak kendi baarszl gibi grd bunu; ama gznn keskinlii, ayrcl, hi de tartma konusu yaplamazd. Tam yedi yl sonra, 4 Aralk I6l9'da bykeli szn geri alacak ve Agostino tarafndan bunca vlen diziyi bedelinin te birine ele geirecektir. Sonuta, Elsheimer'in Azize-Hele-ne'in Yaam balkl tablosu Grandk'n koleksiyonuna girecekti... Ama Agostino Tassi'nin ngrsnn bir ie yaramas iin artk ok ge olacaktr! Yine de bu mektuplama onun Floransa Saray evresiyle balarn salamlatracaktr. Agostino Tassi karanlkta an rmeyi srdredursun, Giovan Battista Stiattesi iini aktan aa yapyordu. Zira, beklenmedik bir anda; 1612 ylnn Austos aynda, Agostino susuz olduuna ilikin bir kant getiriyordu. Scipion Borghese'in Esin Perileri Pavyonu'nu ziyaretinden az nce, on yedi-on sekiz yalarnda, Niccolo Bedino adl bir delikanl yargya bavurmutu. Orazio Gentileschi'nin eskiden hizmetisi, ra, khyas olduunu sylyordu. Deeri llemez bir tanklk! ki yl boyunca, Orazio'nun evinde kalm; her gn Gentileschi ailesinin sofrasnda oturmu, Artemisia'nn odasna bitiik odada kalm. Tam iki yllk cehennem hayat! "Zira, Sinyora Artemisia beni kentte dolatrp duruyordu. klarna notlarn ve ak mektuplarn gtrmem iin beni oradan oraya gnderiyordu, mektuplarla adamlar evine aryordu. Pislik, hepsini, hepsini grdm! 259 Giovan Battista Stiattesi, hi zorlanmadan, Artemisia'nn okuma yazma bilmediini, "yzlerce ak mektubu kaleme almasnn olanakszln kantlamay baaryordu; ama Niccolo Bedino, ylesine kesin bilgilerle evleri, mektup alanlarn yzlerini betimliyordu ki, mahkeme heyeti ap kalyordu.
224

1612 yl Eyll aynda, yarg Niccolo Bedino'yu ipe ekilme cezasn ekiyordu. Kollar arkasndan bal olarak ipe ekilecekti. Omuzlan yerinden oynam halde, ac iinde att iki lk arasnda tankln dorulayacakt. Yasal terimlerle, Niccolo Bedino'nun o srada doruyu syledii kantlanm oluyordu. Ekim ay balarnda mahkeme ikna olmu gibiydi: Artemisia Gentileschi orta mal bir kzd. Agostino Tassi rzna gemi ya da gememi, hi nemi yoktu. Hemen yarn, Agostino Tassi ve tank Niccolo Bedino zgrlklerine kavuacaklard. . . , ; , LI ' ,' <i ' .''. ' .'.'' '':' ' ;.-' ' Agostino Tassi'nin gemiini yok saymakt bu! Sanki u ldrmeye kalkmaktan tutuklatt, onu aile ii sapk ilikiler nedeniyle ihbar eden sevgili kz kardei yoktu! Eski dostu, aylarca yedirip iirip yatrd, sonra da korkun bir kira isteyip kendisini tutuklatt, borcu karlnda hapse attrd u ressam da... Valerio Ursino, Olimpia Bargellis: Bunlar Cosimo Quorli'nin, Sain-teCatherine akam verdii bar yemei srasnda evinde rgtledii ve glerinden korktuu iki intikam kolu... Tam bir yl nce, gn gnne... Cosimo, bans giriiminin olumlu karlandna Olimpia'y ylesine inandrm ki, karnaval sresince evinde kabule devam etmi... Olimpia da -o da- "her eyi grm, her eyi duymumu." O da saatini bekliyordu... "Bu Niccolo Bedino'yu ben de tanyorum" dedi mahkemeye Olimpia, aptal aptal. "Tam Agostino'nun salverilmesinden bir gn ncey260 di; onu kardeimin evine yerletirdiim zamandan bu yana tanrm. Onun evine geldiinde stnde ne tr bir giysi olduunu anmsamyorum; ama kardeim ona yar ynl, yeil bir giysi ald, bu gn de stnde... Niccolo Bedino kardeimin hizmetine 1610 yl Austos aynda girdi. ne srd gibi Orazio Gentileschi'nin evinde
225

oturuyor olamazd, zira o sralar kardeim Gentileschileri tanmyordu bile. Daha sonralar, 1611 oru aynda Niccolo Bedino, Oraziolarda, daha fazla kalamazd; nk kardeim ve baldz Constanza birlikte yaarlarken onlarn yanndayd. Ressam Valerio Ursino buna tanklk edecektir. Size Niccolo Bedino'nun, Orazio Gentileschi'nin ne ra, ne de hizmetisi olmadn syleyecektir. Tam tersine glge gibi kardeimin peindeydi o... Kardeim sokan kar yakasna tandnda Niccolo da onu izledi; mutfakta yatard. Agostino'nun houna gitmek iin ne istese yapard, ruhunu eytana bile satard... Ben de kardeime sadk biriyim, gemite para meselesi yznden biraz tartm olabiliriz; ama onu iyi tanrm." "Ben de kar deilim ona," diye sz alacaktr Valerio Ursino. "Hatt Tor di Nona'dayken ziyaretine gittim. Hapishane avlusunda o gn de Niccolo Bedino vard. Agostino'ya ne diye bu ocua, Orazio'nun evinde hizmet ettiim sylettin, dedim, herkes bunun doru olmadn biliyordu. Agostino da bana, Niccolo'ya doruyu sylemesini ve eer rak yalan sylediyse onun yznden olmad eklinde yant verdi... Bunun zerine Agostino o gn kibar bir beyi kabul etti ve beni Niccolo ile yalnz brakt. Ben ocua bu yalanc tankln nedenini sordum. O da bana, eer Orazio Gentileschi'nin evinde bir zamanlar oturmu olduunu sylerse, Artemisia'nn ve bu rm ailenin, btn pisliklerini bildiini anlatrsa, Agostino'nun ona dl vaat ettii yantn verdi. - imdi bize Bedino'nun can gerekiyor!.. Onun yalan sylediini 261, kantlarsak, Agostino'nun btn savunmas ker! diye haykrd Gen-tileschi, oturum hakknda ona hesap veren Stiattesi'ye. Dokuz aydr sryordu bu i! Agostino Tassi'ye kar Orazio Gentileschi: Dman kardeler arasndaki mcadele son buluyordu. Bir yldr yarglarn doruyu bulabilmek iin denemedikleri yol kalmamt. Her gn -hatt pazar gnleri bile- savunmann ve iddia makamnn tanklarn dinlemilerdi. rnek bir davayd bu.
226

Ama 1612 ylnn bu ekim aynda olaylar biraz hzland. Orazio -avukat Stiattesi aracl ile- Niccolo Bedino'nun yalanc tanklk yapt konusunda ikyette bulundu ve yeni bir dava at. Adalet, bir kez daha Bedino'yu ikenceye ald. kence altnda tank ifadesinin her szcn tek tek dorulad. O halde doruyu sylyordu. Bedino'ya ikence edilmesinin ertesi gn, Orazio ve Stiattesi onun salverilmesini protesto ettiler ve takipsizlik kararna kar ktlar. Bedino'nun aka yalanc tanklktan -ki Orazio bu konuda kar davada srarlyd- ya sulu, ya da masum olduunun ilan edilmesini kesin biimde istiyorlard... On gn sonra, mahkemenin Niccolo Bedino ve Agostino Tassi lehine sonulanmas konusundaki btn mdahalelerine kar Orazio, resmi yola bavuruyordu. Valerio Ursino ve Olimpia Bargellis'in anlattklarnn yeniden mahkemede grlmesini istiyordu. Bu gn 27 Kasm 1612 gn, her zamanki gibi, yargcn yer ald kk salonda, mahkeme balyor. Savc, polis efi ve ar ceza yargc kendi kiisel grlerini, Tanr'nn ilgisi, Roma'nn, Kardinal Borghese'in ve Toscana Saray'nn menfaatleriyle btnletirmek zorundalar... 262 22 Corte Savella Hapishanesi Agostino Tassi'nin Yarg Karan 27 Kasm 1612, Sal Davac Orazio Gentileschi karsnda, ressam, Corte Savella'da rza getii savlanan ve yalanc tank bulmaktan ar cezada yarglanan Agostino Tassi lehine yarg karan... "ok Saygdeer Yarg Hieronimus Felicius, davaly be yllk krek cezas ile Roma'dan kovulmak cezalar arasnda bir seim yapmaya mahkm etmitir." "Srgn edilmeyi seme durumunda, Agostino Tassi, Kutsal Kitap zerine yemin edecek ve her ne bahaneyle olursa olsun, bu srgn yaayacak ve asla Orazio Gentileschi'den almaya almayacak."
227

"Orazio Gentileschi'nin Agostino Tassi tarafndan amacyla rahatsz edilme durumunda, Tassi iki yz ecu'lk para cezasna arptrlacaktr..." "Agostino Tassi bu gn salverilecek ve kentin kna gtrlecektir." Mahkmun... Lebine... diye sylenen garip karar... Bu kararn terimleri teki yarg kararlarnn rnek formlleriyle karlatrlnca armamak elde mi? 263 Btn teki Roma davalarnn akitlerinde, yarglar genelde sululara kardrlar. Burada ise zabt ktibi hi tereddt etmeden Agostino: Tassi iin "jugementpro"(uygun karar) diye yazyor! Bu niteleme mahkemenin duyduu rahatszl yanstmyor mu? ; Bu gibi durumlarda, usuller, sulunun -eer rzna getii kzla evlenemezse- ailesine drahoma paras demeye mahkm edilmesini isterdi. Gen kzn yaam boyu giderlerini karlamas iindi bu. Burada mahkeme neden bylesi bir maddi tazminattan sz etmiyor acaba? Piskoposluk snf yesi Leilo Guidicciono'nun mdaheiesi -Artemisia'ya verdii drt yz ecu sz konusu- Agostino Tassi'nin kesesine fazladan bir el atma m oluyordu? Ya da mahkeme. Agostino Tas-si'yi ar olmayan bir ceza vermeye mi zen gsteriyordu? Kim bilebilir: Agostino Tassi bir kez salverildi mi bakalm Kutsal Kent'te kalacak myd? Koruyucularnn gc onu yasalardan deil, uygulanmalarndan korumu olmuyorlar myd? Roma'da, Toscana grandklerinin mlklerine yerleebilirdi, ya da Floransa Saray'na, veya Medicis'lerin villasna... Yarg kararlan sonu olarak yarglarn ortaya koyduu kartlar birliine ihanet ediyordu. Hemen ertesi gn, yani 28 Kasm'da, yeniden yazlacakt. Yarg karar artk ne krek cezasndan, ne iki yz ecu para cezasndan, ne de Orazio Gentileschi'ye yaplabilecek bask olaslndan sz ediyordu. Ceza onaylanmt; ama sreylede snrlandrlmt: Be yl srgnlk.
228

Be yl boyunca, Agostino Tassi Sonsuz Kent'te hibir ite alamayacakt. Belki de Papa'nn korumas altnda Saint-Siege bykeliliklerin duvarlar arasnda, emin ellerde olabilirdi, ama meslek yaam, Roma gndeki ba dndrc ykselii, kesin biimde son buluyordu. ..''.'...". ' "' " ';" fke iindeki Agostino, yavaa, beddualar okuyan, hafeMer ie264 ren u tehtidi savurdu, bundan byle kazananlar arasna anlamazlk tohumlar sayordu syledikleri: "Gentileschi bugn istediini yapabilir... Zaman gelecek, am diye haykracak! Zaman gelecek, kznn yardmn gereksinecek... Bakn, uraya yazyorum; Orazio kzna hi acmad ve bunu gstermekten de ekinmedi. te bu mutlak acmaszlk yznden, Tanr ona cezasn verecek..." O an iin, Agostino Tassi'nin mahkmiyeti dnyaya Artemisia'nm susuz olduunu ilan ediyor ve aileye onurunu iade ediyordu. Orazio, gururuna -Artemisia da haysiyetine- yeniden kavuuyordu. Baba-kz Gentileschi'lerin zaferiydi bu! Krk sekiz saat sonra Vatikan Mahallesi'nde kilise korosundan iki ocuk, Orazio'nun iki olu, nikh treni iin yaplan ayinde hizmet ediyorlard. 265 23 Santo Spirito in Sassia Kilisesi 29 Kasm 1612, Perembe - Petrus Antonius Vincentis Stiattesi Florentinus, Floransal Vincenzo Stiattesi olu Pierantonio... Santo Spirito Kilisesi'nin orgu altnda, ayakta durmu, hayatn geirdii bu yerde, yaamnn son iki yln dnyordu. Her an daha bir ac veriyordu, yle ki, acnn etkisi altnda, onun zorlamasyla ne doru kyordu."Hayatm, kzma, en soylu sanat retmeye harcadm... Her eyim ona miras: Bildiklerim, baarlarm."
229

- Matrimonium, contracterat per verba et praesensis in eadem chiesa cum Artemitsiafilia diDominusHoratius... Git, bizzat kendin tanklar huzurunda evlenmek iin kiliseye bavur, Orazio ustann kz Artemisia ile... "Ona hayatm verdim... Olana bak sen!" Mihrabn nnde srnen yanardner ipek giysisi iinde Orazio onun srtn gryordu. Sa elini, koullarn zorla ona verdii adamn sa eli iinde tutuyordu. Sol ellerini avu ileri kutsal anmalklara dnk biimde yemin etmek iin kaldrmlard. "Evet, sonunda bunlar grmek iin nice ac, nice keder! Pierantonio Stiattesi... Baboun teki, borca batm bir deli... Agostino Tassi benzeri biri!" 266 Orazio kararn ilk bakta vermiti... Bu kadife yelek, u tyl apka: Pierantonio zevke dkn biriydi, kumar ve kzlar ok seviyordu... Ama daha bu neydi ki! Onu atlyesinde arlarken, Orazio Gentileschi bu ocuun hi de ondan bekledikleri anlamda resimle ilikisinin olmadn biliyordu. imdi anlyordu, Pierantonio Stiattesi, meslein en berbat, en kt snfna dahildi, sanata hi mi hi aldrmayan, garzoni* srsndendi. Bylelerinden Roma'da yzlerce vard. "Res-samm, bu koyunun sadece resim aletleri var: Henz kullanmay bile bilmedii trden... Asla bir sanat olamaz. Bir zanaatkar... Berbat bir kk zanaat." Orazio yllardr ilk kez, babasn dnyordu; yal mcevher ilemecisini, altn taslar zerine eilmi haliyle gznn nne getiriyordu... Sonra erkek kardeini hatrlad, iskeleler zerindeydi, Pisa Ka-tedrali'nin kubbesini boyuyordu. Kendisini de dnyordu, Ro-ma'nn btn lmsz yerlerine imzasn atmt. "... Bu alma, bu kavgalar, baarlar, zaferler, bylesi bir sonu iinmi, yle ya!" znt iinde, dald dncelerini daha fazla ortaya dkmeye cesaret edemiyordu... Nice zahmet, nice d, sonunda kzn berbat
230

bir yaama balamak iin miydi? "Adm ve soyadm karanla gmmek iinmi!" Dava sonucuna ramen, Gentileschi artk Sanatlar Mahallesi'nde gzkmyordu. Agostino'nun srlmesi olay yaratmt. Orazio'ya kar alma olasln ngren yarglar, insanlar iyi tanrlard... Eer mahkmun yandalar o saat Santo Spirito in Sassia Kilisesinin nc blmnde yaplmakta olan trenin ne tr bir tren olduunu bilseler, Tanr bilir ne gibi bir zorbala bavururlard. Otuzlar Konsili tarafndan gelitirilen yeni yasaya gre, evlenme ilnlar duyurulmutu. Piskoposluk yesi Lelio Guidicciano'nun araya girmesi sayesinde duyuru kez * garzoni: oluk ocuk, velet. 267 ^ deil, bir kez yaplmt. Gelinin solunda tank olarak bulunmas bu ie bir arlk, bir grkemlilik katmt. Ne var ki, Artemisia'nn banda Roma detlerine gre mutlaka taklmas gereken iek tac yoktu ve mihrap sslenmemi-ti. Az saydaki konuklar arasndan tek bir kadn bile dua etmiyordu. Gelinin giysisini mihrabn basamaklarnda dzeltip duran tek bir kadn yoktu. Kilisede grlmesi adetten olan sofu kadnlar bile San Spirito'ya giremiyorlard. Kaplar, akam duasndan sonra silahl baskn korkusuyla kapatlmt. Karanlkta bir byk mum gibi yan bu apel dnda koro ksm, ahn -btn kilise yni- karanlklara gmlmt. Orazio Gentileschi akam vakti, gizlice kzn evlendiriyordu. Hem de istemeye istemeye! Neler uydurmutu da Giovan Battista Stiattesi onun rzasn koparmt acaba? Nasl olmutu da Agostino'ya atlan son darbelerin scanda, sonra zafer kazanmann verdii sarholukla, noter, Orazio'ya artk geri alamayaca bir anlama metnini imzalatmay baarmt? Kzn vermek -ya da onu geri almakhakkn yitirmiti.
231

Yce karar Artemisia'ya aitti. Bu saatten sonra yalnzca o, kendisine sunulan kocay kabul etmek veya geri evirmek yetkisini elinde tutuyordu. XXIV. dnemini evlilik konusuna ayran Otuzlar Konsili bu konuda gayet ak ve kesindi: Hi kimse yedinci kutsiyet olan evlilii bask altnda, zorla kabul edemezdi. Elerin zgr istemi -tek elilik ve ayrlmazlk kurallaryla birlikte- evlilik bann sine qua non, olmazsa olmaz koulu oluyordu. Biraz sonra, Artemisia Gentileschi bamlanacakt. Tek bana gidip balanacakt hem. Belki de hayatnda ilk kez zgrce balanacakt. - Kabul etme! Kabul etme onu, ya da ek git hayatmdan! diye haykryordu ruhunun derin kargaas iinde Orazio. Bu acy ekmektense ondan yoksun kalmay yelerdi dorusu... 268 . ' Gitsin, bakasna ait olsun, bir bakasna balansn -hatt bakasn sevecek olsun!- bunlar Orazio'da rmeye yakn bir bedensel acya neden oluyordu... "Ya kabul etme ya da ek git!" Onu, kzn kaybetmeyi kabulleniyordu evet, ama oralardan ekip gitmesi kouluyla. Orazio Gentileschi'nin kz yoktu artk. Artemisia hi yaamamt. "Evet gitsin, Roma'yi terk etsin, gzme gzkmesin!" Heyecandan boaz sklyor gibi oluyordu yal ressamn. Yarn Artemisia'nn kocas onu kendi memleketine, evine gtrecekti. Uzakta, Floransa'da yaayacakt kz... Orazio almt bu karan... Ama karar alan gerekten de kendisi miydi, bir bakas myd yoksa? Pierantonio Stiattesi mi? Kimdi peki Artemisia'y Toscana'ya, Agostino Tassi'nin ustalk alanna gtren? Orazio'nun kafasnda dnceler birbirini kovalyor, rpnyor, birbirlerine kar kyorlard. Kafas allak bullakt... Sorular dzensiz bir biimde dnp duruyordu, mantkl dnebilmesi olanaksz gibiydi... Evet, Artemisia Agostino'nun vaat ettii gibi, Floransa'ya gidiyordu. Zaferin tad buruktu... Agostino da srgn yeri olarak Floransa'y m
232

seecekti acaba? Ceza uygulamaya konulacak myd? Agostino sonsuzu dek Roma'y terk mi ediyordu? Dnp dnp ayn dnceye varyordu: Neden Artemisia'nn Pierantonio ile evlenmesine izin vermiti? Bu kilisede ikinci defadr, sevdii kadn kaybediyordu, ei ya da kz, ne fark ederdi. "... Ama eer beni terk edersen Artemisia, kendini inkr etmi olursun! diye sessizce ona baryordu adeta. Seni ylesine byk bir ressam yaptm ki, hibir stat sana yetiemez!" Hesap, kitap edip, kardinalin nnde sarfetmi olduu bu szlerin btn arln bu gn burada duyumsuyordu... "Kabul etme onu, Roma'da benimle kal ya da birlikte kaalm! Cenova'ya gidelim, eer Roma'da kalmak arna gidiyorsa, Turin'e, Vene-dik'e gidelim... Birlikte her iin stesinden gelebiliriz! Bir fra nasl tu''..'. 269 tulur, onu bile bilemeyen bu aptal herifle, nice deerli yeteneklerini mahvedeceksin. Benimle birlikte ise... kendini tamamlayacaksn! O adam yeteneinden -benim deham- ok ona vereceim paracklar istiyor. Eer peinden gidersen sanatn biter, bataklktan gerisin geri dnersin." Artemisia ba nnde, alttan alta Tann'nn ona uygun grd kocaya doru bakyordu. Onunla ayn gn leden sonra ilk kez karlamt. Tanr onun gen olmasn, yakkl ve iyi biri olmasn istiyordu... 16 Ocak 1584'te dnyaya gelen Pierantonio bu gn yirmi sekiz yandayd. Neredeyse ondan on ya daha bykt. Campaccio Soka-'nda terzilik yapan babas Vincenzo Stiattesi'den mi, yoksa terzi olan amcalarndan m geliyordu gzel kumalara olan tutkusu? Orazio'nun ac bir alayla belirttii gibi, Pierantonio kendisine gsterdii zen asndan Agostino'ya benziyordu. Uzun boyu, zayfl ve onda yumuaklk, sevimlilik, hafiflik gibi nitelikler
233

oluturan bir tr kayganlk hali, Pi-erantonio'ya aabeyi Giovan Battista'dan gemiti. Her ikisinde ortak olan yan: Zarafetti. Artemisia'y grnce, Pierantonio da ok armt. Onun bylesine gzel olacan ummuyordu. Salt eyiz paras iin kabullendii bu onursuz kz, onun borlarn temizleyen bu e, kafasnda tasarlad grntye hi uymuyordu. Grkemlilii, cinsellii karsnda kardei Giovan Battista gibi, arplma dnen Pierantonio, hanma ayn biimde bir reveransla, korka korka karlk vermiti... "Gvenme ona, gvenme, diye baryordu kafasnda Orazio, imdi sana saygl gzkr, ama yaknda seni aalayacaktr... kardein ve ben, bize yaptklarn iin seni ldrebilirdik! Bu adamn seni, bir bakasnn kirlettii seni, ne diye kabullendiini sanyorsun? Neden? nk sen onun mahvolmadan nceki son kozusun, borlar yznden hapise dmesini engelleyecek; Tanr bilir ama, bana felket gel270 .. meden nce elindeki son koz! Seninle dalgasn getikten sonra, tekrar eski haline dnecektir. Ne diye onursuz bir kadn kabul etsin ki? Gerdek gecesi bana gelenleri renince neler olur, ge, ge onlar, gerdek odasnn gizleri... Ama btn Roma, btn Floransa, Agosti-no'nun sana sahip olduunu biliyor, btn talya glecek arkasndan... Gvenme... eyiz parana ramen, iyi bir e olacak zellikler yok sende, adam pek yaknda fark eder bunu... Erdemli bir kadn kuma dokumay, rgy, dikii, yemek yapmay bilmelidirsen babann evini bile derleyip toplayamadn-... Doa insanlarn cinsiyetini, renime ya da bilime gre ayarlamamtr canm! Sen mesleinde kocandan daha ok ey biliyorsun, ok daha fazla..." Artemisia, mihrabn nnde ayakta durmu, nnde dikili duran byk boy sa'l armh seyretmekteydi; sa ylesine solgun, ylesine beyazd ki! Korku ve neeyle kark bir cokuyla; ac ekmekte olan bu erkein yzne sesleniyordu Artemisia: "Tanrm, bizlere huzur ver, hep yanmzda ol; sevgi ver bize..."
234

"Hayr, her eye birden sahip olamazsn! diye sessizce haykryordu Orazio. u lml dnyada mutlulua ve yzyllar boyu srecek lmszle sahip olamazsn. Semek zorundasn!" "Tanrm, desteini eksik etme, yalnzca kocamn duygularn hissedeyim. O neeli olduunda, neeli olmam sala..." Artemisia haa bakarken ate iindeydi: sa'nn ne eik yz onu dinliyor gibi gzkyordu. "O kederli olduunda, benim de kederli olmam iin g ver." Rahip yle diyordu: - kisi tek vcut olacak... "Seimini yap, Artemisia! Kklkle byk olmak, hilikle sonsuzluk ve onunla benim aramda seimini yap!" Mum damlasnn dme sesinin bile duyulduu ylesine derin bir sessizlikte, Artemisia babasnn lklarn iitmiyordu. 271 Agostino'yu mahkm eden yarg kararndan bu yana, Artemisia'nn Pierantonio ile evlenme ilnnn asldndan bu yana, Artemisia'nn akl havadayd, dalgn, babo dolap duruyordu. Yrei hafiflemi halde, skntdan da, umuttan da uzakta, daldan dala kouyordu. Hayr, cn alm olmann esriklii iinde deildi... Bir aknlk, duygusuzluk ve henz tanmakta olduu bir varlkla kuatlm halde brakan bir sessizlik iindeydi. Nice zamandan beri yitik bir varlk... Kendini garip bir biimde yeniden buluu onu artyordu: Evli bir kadn! te her zaman istedii bir eyi bu gn elde etmi oluyordu. Gerekleen bu dilek, bu barma duygusunu, iten ie kendini buluunu dorulamaktayd. Geriye kalanlar dnd yoktu. Hele hele yan banda ayakta duran adamla birlikteyken onlar bekleyen yaam hi dnd yoktu. Bu adama sonsuz minnet ve kran duyuyordu. "Dikkat et! Sana, imdiden ileriyi grp sylediklerime dikkat et..! Onunla gidersen, bu orta apl adam seni delie tkayacak. Asla byk bir ressam olamayacaksn..."
235

Sayklamalar arasnda Orazio, kznn berrak sesini dinliyor muydu acaba? Rahibin ardndan yineliyordu: - Pierantonio, beni istiyor musun? ,...; ; i - Evet, Artemisia, sen beni istiyor musun? / ;: :, <..', :<';;' -Hayr! Orazio'nun bu ac l, koro yerinde nlad. Artemisia'nn sendelediini grd. aran rahip, piskoposluk yesi Lelio Guidicciono'ya, ne oluyor, der gibi bakt ve tanklara sordu: - Nikha bir engel mi var? .-.. ,, , Artemisia tereddt eder gibi durdu. Sonra geriye dnd. Karanlkta babasn aryordu. te o zaman ayakta duran Orazio'yu grd: Kara bir siluet gibi orgun altnda ezilmiti. Orazio, duraksayarak sralar arasnda ilerledi. ,.;... ..,. ..,.' ;;. , , : , . :. ;,:,.. >..: ,,;.' 272 ' - Hatrlasana, diye geveledi, ben hep hakl ktm... Beni dinlemi olsaydn, bana msaade etmi olsaydn... -Babacm... Artemisia dizlerinin zerine kt. - Baba, kutsayn beni, diye mrldand. te o an, Giovan Battiste, Artemisia'nn erkek kardei, rahip, damat, Orazio'nun gergin yznn zldn grdler. Yz izgileri -aln, az, gzleri- erimi, dalm gibiydi. Her ey zlyordu. Maske dyordu. Son bir gayretle yeniden abalad, kzn yerden kaldrmak istedi. Ama kolunu gerisin geri indirdi ve bedeni dengesini kaybedince sendeledi, konumak istedi. Ama dudaklar titriyordu. Tek sz edemedi. Heyecandan ancak kznn stne doru eitebildi. Orada eilmi halde, havada asl gibi kalakald... Artemisia, yzn yukar kaldrmt. Bitimsiz bir tutku, sevgi ve tatllkla yalvanyordu ona. Orazio yle bir sarsld ki artk kendini savunacak hali kalmad. Ban gs stne brakt. Alyordu.
236

Diz km bu kadnda, birok kez tablolarnda vermeye alt sevginin sahibini, sa'nn an grdn m sanyordu acaba? sa Peygamberin ayaklarna kendini atm, sa'ya sarlm ve onu sevgisine hapsetmi Marie Madeleine'i mi yani? Madelaine'in Job'la birlikte ona: "Beni kutsayana kadar sizi terk etmeyeceim" deyiini, ya da Job'dan daha da ileri giderek, "Beni kutsam olsanz da, sizi terk etmeyeceim" deyiini duyduunu sanyordu? sa, Madeleine'i kutsuyor, Madeleine ise onu terk etmiyordu... Azize'nin grnts siliniyordu oktan, yerini bir baka anya, daha derinlere inen itenlikle bir duyguya brakyordu. Bu biimde, kadnn stne eilen, onu tutan, kucanda tad kk kzn, Artemisia'nn arln duyumsuyordu. Etinden kopma bir et... , ; ; '., 273 Elinden tutmutu, eliyle yukar kaldrmt, arln duyuyordu yine... Scakl onu sarmalyor, ona nfuz ediyordu. Bu kz ocuuna, bu kadna bir biim vermek, onu yetitirmek istemiti -bir grnt, bir d, bir dnce, kendisinin ve tutkusunun bir uzants, resim sanatnn simgesi- kz gzyalaryla parldayan gzlerinin nnde yaam buluyordu. Kendi gzyalar m, atlar m, yoksa kznnkiler miydi onu bylesine sarsan, bilemiyordu. Deitirdii, klktan kla soktuu kz, ayaklarna kapanm, yeniden ete ve kemie brnp, yaayan zgr bir kadnda can bulmas iin Orazio'nun ona giydirdii sembolleri soyunuyordu tek tek. Iraktan raa szckler belleinden gemekte; onu saran bu birleme ve huzur bulma duygusuna tm zn veren szckler... Gayet zen gstererek ayrld, evladn sarmalayan kolunu ekti. - Sevgi, kopmasn arzu etmeyecein kadar gl balar ister, diye fsldad kulana, onu rahatlatmak iin. Birbirine sarlm iki insan silueti birbirlerinden mumlarn alevleri nnde ayrlyorlard. Ama zaten karanlkta yanp tutuanlar Orazio ve Artemisia idi.
237

Beyaz elini hafife kznn ba stne koydu: -Ak kendine snr tanmaz... Akn kural arzulardr. Yasas ise iletimleri... ' Orazio'nun sesi krlgand: , - ... ls ise arlklardr. Hkrklar bu son szckleri yuttular. Babann adna... Orazio stavroz karmada acele etti: - Seni kutsuyorum kzm. 274 13 Aralk 1612 gn, Artemisia Floransa yollarna dyordu. Katrnn iki yanna denk yaplm rulo halinde, Borghese'in gzleri nnde yapm olduu deseni yannda gtryordu. Babasn ardnda, Ro-ma'da brakyordu. Yirmi be yl boyunca birbirlerinden ayr yaayacaklard. Ayr geen her saat onlar umutsuzca birbirlerine daha ok balayacakt. Ba yukarda, kolunda kocas, Artemisia Medicis'lerin kentine doru yol alyordu. 275 kinci Kttrn AIRILIK LLER OLDU 1625 YILINDA TALYAN DEVLETLER Manferra Markilii Papala bal devletler Venedik Cumhuriyeti spanya Bourbons Hanedam|| Byk toskana Cenova Cumhuriyeti Savoie Dukal Iki-Sicifya Krall ARTEMS'A GENTLESCH'NN YAADII DNEMDE AVRUPA Osmanl imparatorluu Osmanl mparatorluu Madrid Habsburg Hanedanna bal yerler Protestan ounluun olduu lkeler Viyana Habsburg Hanedanl altndaki yeller 278 279 BLM III
238

HOLOPHERNE GALLEO ZAMANINDA FLORANSA 1613 -1620 24 Pitti Saray 17 ubat 1615 Artemisia'nn kocas ressam Pierantonio Stiattesi, Pitti Saray'nn devasa binalar btnne giden yokuu trmand srada yzlerce davetli oraya gelmekteydi. Karnaval gecesinin puslu gkyznde, bina tutumu gibi gzkyordu. Gzkmeyen destekler ierisine tutturulan binlerce fiaccole her pencereyi, her kapy, her balkonu, her kornii, hatta her ke tan epeevre sarmaktayd. Akkor panltsyla kaynaan, bu tel rg, kafesi andran zemin katn kocaman kaya bloklarn smsk saracak ve her ta iine alacak ekilde kaldrm talarna kadar iniyordu. zenle ilenmi, k ve glgenin ana ktleyi yer yer kabartma hale getirmiscesine oyuk oyuk ettii bir mcevher kutusu iinde yer alan deerli bir paraym gibi stnde alevlerin oynat altnm-s-kzl renkte bir kor ate sanki... Pierantonio'nun ardndaki gece karanl, kalabalk, arabac bartlar, at nallar ve Arno'ya kadar ta yollarda metal emberli araba tekerlerinin tkrtsyla n n nlyordu. Artk, ne Vecchio Kprsnde, ne Trinite Kprsnde yayan yrnemiyordu. Gsteri, sarayn tiyatro salonunda (Sala della Commedia) saat dokuzda balyordu. Ama Floransa sokaklarnda, soylularn, zengin burjuvalarn ve Medicis ynetiminin ard arkas gelmeyen geidi karanlk bastrrken balamt. Eee, 283 ubat aynda da akam erken olurdu! On be yldr, ki bu Marie de Medicis'nin -Dk Ferdinand'n yeeniFransa Kral IV. Henri ile evlendii tarihtir, duyulmadk grkemde kutlamalar, lenler birbirini izlerdi. Prenslerin dnleri iin olaand bu, ama vaftiz trenleri, cenaze trenleri, her ey geit treni iin alaylar halinde dolamak iin, gsteri ve piyasa iin bir
239

bahaneydi. Her yl, karnaval srasnda, grkemli ak hava gsterileri yaplr, Arno'da deniz savalar canlandrlr, Santa Maria Novella Meydan'nda Roma sava arabalar yar dzenlenirdi. Bu gsterilere halk ve soylular snf katlrd. Grandk ayak vurarak oynanan ve calcio ad verilen oyunu oynar, bu arada soylu dostlar sava arabalarnda hava atarlard. Papalarn, saray efradnn tersine, Toscana Saray ok gen insanlardan olumaktayd. Alt yldr hkm sren H.Cosme reit yan henz gemiti: Daha yirmi be yandayd, kz ve erkek arkadalaryla -yirmi drdndeki Eleonora, yirmi ikisindeki Caterina, Francesco yirmi bir, Calo on dokuz ve Lorenzo on sekiz- tek istedii elenmekti. Yine Roma'nn tersine burada, Floransa'da ortalkta dolaan kadrlar-d: Grandk'n kaynvalidesi, Christine de Lorraine ve Habsbourg'lar-dan Marie-Madelaine burada farkl rollerdeydiler. kisi de hem rakip, hem sofuydular -stelik biri tekinden yobazyine de lks ve deliler gibi elenmeyi seviyorlard. Cceleri, kpekleri, soytarlar, maymunlar, beylerinin amlemini tayan zel uak klklar iinde, hanmlarn dairelerine bitiik byk yan odalar dolduruyorlard. ok sayda hanmefendi, kokulu pudralar serpili yastklar iirilmi eteklerini, bitiik nizam dairelerinde, galeriler boyu sonu gelmez aynalar nnde gezdirip duruyorlard. Burada talar yalnzca piskoposlarn ayin klahlarn ve asalarn sslemezlerdi. Sanat ve bilim, yalnzca kardinallerin okullarnda tartlmad. Burada Venedik'ten gelen danteller, Badat'tan gelen ipekler, kadn fsltlar ile birlikte yerdeki hallar zerinde hrdyordu. Do284 u'dan gelen inciler gvercin gerdanlarda yuvarlanyordu: Roma, Floransa -en az yz kilometrelik- iki kent, iki devlet, iki dnya! Papalk yneticileri Kilise'nin gcn yaymaya -sonsuza dek dnyada yerleik hale getirmeye- abalarken, V. Paul Borghese ok snrl papalk sresi boyunca ailesini zenginletirmeye alrken; Medi-cis'lerin evi yz yllk egemenlikleri boyunca, yanltc bir
240

gvenlik duygusu ierisinde uyuya kalmt. XVII. yzyl balangcnda hibir siyasal tasar, Floransa Saray'n canl klmyor, kente hareket getirmiyordu. Toplumdaki ar kaynama, her ortamdan insann gemiine ballk duygusuna kaplmasna olanak tanyordu. yle ki, halk kendisine bar getirdiini iddia eden, onun aclarn, sevinlerini paylam gibi gzken, binbir trl elenceyi mevsimine gre ayaklarna getiren bu oligari boyunduruunu kabulleniyordu. Soylu snfa gelince, tarihinin temel sorunlarn kafa yormay artk istemiyordu. Ama sanata hizmet, -renme ve elenme amal btn sanatlara,zarafetin peinde olmak, duygularda incelmeyi olabildiince ileri gtrmek, entelektel merak ve estetik bakmdan arclk cesareti ile doluydu: Bu konularda Floransa, gemiin nerilerini tutuyordu ve cmertlik gsteriyordu. Gnn sanats, daha ncekilerin, zaten en iyi biimde yerletirilmi geleneini yinelemekten teye gidemiyordu; rnek ilkeleri tekrar tekrar ele alyordu, eskinin toplarn: Rnesans. ylesine zengin ve ylesine baarl, grkemli ki, doyana kadar eeleyebiliyordu. II. Cosme, gelecekle ilgili olarak yle az kafa yoruyordu ki, ilk hareketi, babasndan miras kalan dukalnda, Medicis'lere ait bankalar ve yabanc lkelerdeki ubelerini kapatmak olmutu. Ticaret, Avrupa'da hkm sren ailelere bal bir devlet iinde makbul deildi. rnein spanya Kralnn kaynbiraderi ve Fransa Kraliesinin yeeni olan bir hkmdara yakmazd. Ne byk hata! 1615 ylnn karnaval aynda, Floransa, doruk noktasna ulam bir kltre yakr bir len sunuyordu. Ama elinde kalan son atelerini yakmaktayd. O akam, ka285 din arkclar kuunun arksn syleyeceklerdi ve on yla kalmadan da her ey tketilmi olacakt. Arabalar sra halinde Santa Maria Novella Mahallesi'ne kadar kyorlard. Bask ve kbik arabalar ierisinde, sonuna kadar ak perdeler arasndan gzken, saraya gitmekte olan maskeli hanm
241

bstleri halkn gzleri nnden akp gemekteydi. Lleler halinde, dantelden, geni, beyaz yakalar; kapakl kol azlar ve ellerinde tuttuklar mendilleri, yaplm salarnda parldayan tm deerli talardan daha parlakt. Erkekler yaya olarak onlara elik ediyor ve eldivenleri araba kapsna yle bir atlm halde, kadnlarla gevezelik ediyorlard. ok kaln ve kabark, yrtmal kol azlar; eteklik gibi belden ta dizlere inen kabark poturlar, uzaktan bakldnda glgemsi grntlerinde bozukluk yaratyordu. Ama balarn yukar ve dik tutmak zorunda brakan pliseli yakalk, alnlarna, gzlerine, yzlerinin her yerine aka n ve prltsn yanstyordu. Perdenin alma vakti yaklayordu. Gvenlik grevlileri dn kpry de merakl kalabala kapatmlard. Ama Pierantonio kz kardeleri ve eniteleriyle paylat ve Arno Irma'mn kar kysnda yer alan orta halli evinden Fitti Saray'na on dakika kadar yrmek zorunda kalmt. Avu iinde, tuttuu porselen plketi bir engel kt zaman gstermesi yeterliydi. Yol boyunca, avucunda, bir yznde Medi-cis'lerin armasndaki alt ba, evirip evirerek kendi adnn ilendii kabartma plaketi duyumsamti: Illustrissimo Signore Pierantonio Stiattesi. evresine altn erit geirilmi porselen plaket, onun daveti-yesiydi. zerinde gsteri salonundaki yerinin numaras yazlyd. Bu terzi olu acaba hangi mucize sonucu, Grandk'n evine bir bale ey- J rine davetli bulunuyordu? Pierantonio, d kapnn ardndan, sregiden bir horultu, bir fle286 me, st kattan gelen ve demir dkmhanesindekine benzer bir krk sesi duydu. Lavtalarn, teorilerin*, arplann ve yukarda bir yerlerde akord edilen klavsenlerin metalik sesini de duydu. Sonra Boboli Bah-eleri'nden aa inerken, Neptn havuzlarnn ordaki Diana Koruluu'nda klandrlm bir heykelin dibinde prova yapan arkc kzlarn ses titreimleri geldi kulana.
242

Avluya girip arabalarn park eden takmn arasnda, garip hayvanlar, kediler, uzun tyl fino kpekleri dolayordu. Yaknda bayanlarn ellerine manon olacaklar kesindi. Kalabaln peine taklmakszn, Pierantonio sarayn sa kanadnda bask bir kapya dald. Bu yolu sk sk kullandndan, gsteri yerinin yolunu biliyordu. Eini oraya gtrmek, orada onunla bulumak ve almak iin oraya gitmiyor muydu? yldr evliydiler. Her ikisini de hayretlere dren olay, evliliklerinin bir mutluluk mucizesine dnm olmasyd. Asla tartma yoktu! Tam bir anlama. Mutluluklarn bozacak en ufak d krkl olmamt. Tanr onlar gzetiyor olmalyd. Evlendikten on ay sonra bir oullar domutu. ocua ortak bir uyumla, onlarn yazgsn birbirine balayan adamn adn vermilerdi: "Giovan Battista Stiattesi" Artemisia en azndan ilk ocuuna kk yata len ve Santa Maria del Po-polo Kilisesi'ne gmlen iki erkek kardeinin ad olan Giovan Battista Gentileschi adn vermek istemi miydi? Zaten "Giovan Battista" dedesi mcevher ilemecisi Giovan Battista Lomi'nin de ad deil miydi? 1615 yl ubat aynda, ikinci bebeini bekliyordu, bir oul daha, Pierantonio'nun bundan hi kukusu yoktu. Annelik onu sakin biri yapm, yumuatmt. Artemisia, Stiattesi aireti iinde erimi, bu eski ve salam zanaatkar ailenin kalplar iine tam anlamyla bir tencere kapa gibi, esnek bir uyum salamt. Kim s teorbe: 16. yzyl sonlarnda kullanlan byk levta. 287 inanrd? Babasnn -mstakbel damadna kar "namuslu" davranm olmak kaygsyla- "cadaloz" olarak tanmlad, Orazio'nun sert renklerle ve kadn bal, ku gvdeli bir yrtcya boy hedefi olarak canlandrd bu namusu lekeli kz, kocasnn btn isteklerine boyun eiyordu. uras da gerek ki, Pierantonio'ya da isteyecei ok az ey kalyordu. ki zayf noktas vard: Konfor zevki ve lkse dknl! Lks m? Evlendikleri dnemde, bu konuda
243

Artemisia'mn en ufak bilgisi yoktu. Ona en nadir kumalar tanmay, semeyi reten Pieran-tonio idi. Evliliklerinin daha ilk gnlerinden balayarak, kocasnn mobilyalar, amarlar, biblolar, masasna yemek takmlar hayal ettiini grnce, gen kadn ok, armt. Bugn hl aryordu haline, bu denli zen ve ayrntlar iin bu lde kayg duyulmasndan, maddi dnyann ufak tefek eylerine saplantl tutkunluundan dolay. Bu zellik, kendisinin deyimiyle "Floransal" olduunu anlatan bu "incelik", Pi-erantonio'da biraz kadns kayordu. Tuvalet, sa yapm, bu geceye gereken mcevherler, her ikisinin de bana bir sr i karmt. Pierantonio'nun hrkasn, oraplarm, koca bir dmle balanm kapal set pabularn grnce kim garip bulacak, kukulanacakt ki durumdan? ocukluunun getii mahallede, yeryzne gelip gelecek en gzel ocuk olarak grlrd. Tyleri, kurdelalan, ss eritleri, krmalar ona bir dakikalk bir zene bile patlamad, onun bylece cici centilmen giysileri iinde doduu sylense yeriydi. Gerekte, bu farbalalar onu grtlana kadar borca sokuyordu. Zira Artemisia'mn eyiz parasna, Orazio'nun onay olmakszn dokunamazd. Orazio, tedbirli davranarak, piskoposluk yesi Guidicci-ono'nun verdii drt yz ecu paray Pisa'da gayrmenkullere ve credi-ti del monte (bir tr hazine bonosu) yatrmt. Olayn olaand bir yan yoktu ki. Roma yasas, kadnlarn ailelerinden gelen paray korumak amacyla, kocalarn anaparaya dokunmalarn yasaklyordu. Buna karn, tm faizler, mlklerin kiralan ve evde kazanlan paralar kocaya aitti. Ama, Pierantonio, Artemisia'y eyiz parasnn faizlerini ve iinden kazand paray harcamada cmerte serbest brakmt. Artemisia aydr, atlyesini duyulmadk biimde lks eyayla donatyordu. ekmecelerine boyalarn yerletirebilecei mobilyalar, her boydan resim sehpalar, lambalar, makaralar satn alm, Floransa'da kn n az olduundan yaknarak, btnyle bir aydnlatma dzenei izdirmi ve yaptrmt. Tanr ve Pierantonio sonuta Agostino Tassi'nin btn vaatlerini yerine
244

getiriyorlard! Betimledii kadaryla, altn tozu rengindeki atmosferi, bask tepelerden ykselen dumanlar, altn yaldzl titreim: te Floransa, Artemisia'nn bugn yaad serven buydu! Babasnn arkadann ona daha iyi sarlmak ve bir Roma gecesinde ona sahip olmak iin onda uyandrd dleri, grntleri tekrar gz nne getirmeye asla cesaret edemiyordu. te yandan, Toscana'daki gzelliklere olan ilgisini frenleyemiyor, mutlu olmaya duyduu ala gem vuramyor, tutkusunu gizleyemiyordu artk... Desen, renk, k, her eyi istiyordu: onun resmi onu tekrar ele geirmiti! ansa bakn ki, Pierantonio ak ve seik servetlerinin kaynan aklamt: "Senin fralarnn ucunda bir altn madenimiz var bizim," diyerek, bilmeden Agostino Tassi'den bir tmceyi yineleyip durmaktan holanyordu. Agostino ile hibir ortak yan yoktu. ok doal bir tatllkla, neredeyse ii gemi bir yumuaklkla, az konuuyordu. Pierantonio vn-mezdi. Artemisia'ya deliler gibi tutkun, onun gzelliine, yeteneine hayran biri olarak onun baarlarndan st rtk bir gurur pay karyordu. Artemisia ona, bu hayranln yz kat fazlasn veriyordu. Onun kaygszln ilgi eksikliine, ak szlln erdemine, uysalln da iyi biri oluuna balyor, onu yce bir ruh katna kyordu. Tanr'ya kendisine byle bir koca verdii iin kranlarn sunmadan uyumazd. sa gibi, Pierantonio da balamay biliyordu; sevmeyi biliyordu. I 288 289 Hi sipari almayan bir ressamm gibi ele alp, damadnn, kznn almalarn, ilerlemesini ve sanatn bytmesini engelleyeceini sanmakla ok byk yanlgya dmt. Artemisia'nn Floransa'daki meslek yaamn Pierantonio btn gcyle daima desteklemekteydi. Artemisia ki yl iinde, en nfuzlu ortamlara sokulmay baarmt. eyizini salayan, piskoposluk yesi Lelio Guidicciono, bir zamanlar
245

edebiyat renimini Pisa'da, Floransa'nn ileride nemli aydnlar olacak kiilerle bir arada yapmt. Artemisia'nn vaftiz annesi olan Markiz Artemisia Capizucchi, Floransa'da oturuyordu. Bir zamanlar Ludovico Cigoli ile birlikte renim gren, grandes tarafndan vglere boulan bir sanat olan amcas, bugn Accademia del Diseg-no'nun en nl konsllerinden biriydi. Mirass da yoktu. Kendisinden sonra atlyesini srdrecek birini aryordu. Yeenlerinden birini Orazio'nun Pisa'da kalan teki kardeini evlat edinmi ve yetitirmiti. Bugn ise Artemisia'y harika ocuuymu gibi karlyordu. Bir Flo-ransa'l ile evlenmekle, limana dnmekten, kklerini bulmaktan te bir ey deildi yapt. Otuz yl kadar nce Orazio Roma'ya yerletii sralarda, aabeyi Aurelio'yla ortak soyadn deitirmek istemiti. Annelerinin soyad olan Lomi yerine Gentileschi adn almt. Kz, tarihi tekerrr ettiriyordu. Fakat bu defa ters ynde. Baba mirasndan yararlanmak iin, Floransa'ya yerleen Artemisia, yaptlarn "Artemisia Lomi" adyla imzalayacakt. Aurelio Amca'nn Toscana'daki nn ve bu akrabaln onlara aabilecei kaplar ok iyi bilen kocas, Artemisia'ya bu kimlik deiimi iinde canla bala yardm ve destek vermiti. Bu tavsiyeyi vermekte kendi kan da vard: "Gentileschi", "Artemisa Gentileschi" ad skandal ve utan kokuyordu. Ama karsnn stne bunca bak ve istei eken de bu kokuydu. Bunca estetiki ve apknn yan banda, cinsiyetin, gzelliin ve yetenein, iin iine bundan iyi girii olur muydu? , ... ,. 290 Sessizlik iinde, glgede kalan Pierantonio, insanlarn ilgisinden ve davann, Artemisia'nn resmine katklarndan yararlanmay bilmiti. O halde bulunduu noktay ona borluydu, "onlarn" korumaclarna. Artemisia'nn mesenleri -liberetto'cular, besteciler, bu geceki gsterinin yorumcular- kocas iin de bir yer bulmulard. Genelde Grandk'n, halkna, Santa Croce Meydan'nda verdii lende kar-koca Stiattesi'ler yan yana otururlard. Ama, 1615 yl
246

karnavalnn bu son gnnde, Artemisia Lomi, Pitti Saray sahnesine resmi girii yapyordu. Pierantonio, onunla bale gsterisinden sonra buluacakt. Artemisia'nn, II. Cosme de Medicis ile dans edecei kk perde aras mziinin sonunda... Pierantonio tiyatro binasna girmeden nce, kol kapaklarn dzeltmek istedi, ama aynalarn nnde duramad, kalabalk onu nne katt. Alt bin seyirci bekleniyordu. Salonun ana girii henz kapalyd. Gsteriden, balodan, hafif yemekten sonra byk merdivenlerden kacak olan davetlilerin gzlerini iyiden iyiye kamatrsn diye... eri girince Pierantonio'nun ba dnd. Duvarlar boyunca taraf da, alt sra basamaklar halinde inerek orta yeri parter blm dahil, dans yeri olarak bo brakyordu. Sahneyle n sralar arasndaki balant yanlardaki iki rampa ve bir merdivenle salanyordu. Onun konuklar tam sahneye dnk yerde, bir sayvann altna oturmaya gidiyorlard. Tm zambak ve gllerle kapl tavandan, stlerine uzun mumlarn sokuturulmu olduu elli adet avize sarkmaktayd. Ke yerlerde ift ift heykeller, Trajedi'yi, iir'i, Eski ve Yeni Komedi'yi, Pastoral'i simgeleyen kadn figrleri bulunuyordu... Gsterinin, ana temas, son balo srasnda, Grandes'in Ortaa giysileri iinde en sevdii ccesi tarafndan duyurulmutu: lmsz Ak'n valyesi ve valye Fidamante Cupidon'a* kim kar gelirse ona i Cupidon Eski Roma'da Ak Tanrs. Yunan mitolojisindeki karl ise Eros'tur. 291 meydan okuyorlard... Vens'n olu, akn rahata serpilmesi iin insanla yardm etmek istiyordu. Medicis'lerin sarayna yerleen bu kii, kskanlk, fke, tartma, kavga ve aldatma olmakszn yeni bir ak krall kurmaya alyordu. Demek ki, Grandk'n davetlileri, Cupi-don'un zaferini izleyeceklerdi. Pierantonio koltuunu kolayca buldu. Salonun arka ksmlarnda bir yerde rahat koltuuna oturmu, toplulua bakyordu. Yzleri ve
247

kiileri birbirine kartran yabanc biri gibi duyumsamyordu orada kendisini. Sayvan altnda yer alan byk ailelerin her bir yesinin adn ve unvann yaptrmay en iyi ekliyle biliyordu. Merhum Dk I. Ferdi-nand'n eini, dul peesi altndaki bu ciddi ve oturakl "madama"y tanyordu. Ayn biimde, kabark, yksek sa biimini, ta karnna kadar inen iki sra iri inciden gerdanl ile "ua Altezza Imperiale" Arides Hanmefendilerini de tanyordu. Soluk teni, deerli talarla ilenmi, vcuduna yapk, dizlerine dek inen uzun ceketi iinde, zayf omuzla-ryla, prensi II. Cosme'yi de tanyordu. Onu dairesine git gide daha fazla kapatan hastal, iri burnuna dek varm, etli dudaklarna daha bir ikinlik veriyordu. Ama ksack sal ban pliseli yakal zerinde dimdik tutuyordu. Pierantonio karnaval maskeleri arkasndaki herkesi tek tek adlaryla sayabilirdi, Medicislerin akrabalar, yeenleri, Medi-cis'lerden yasal olmayan evlilik sonucu olanlar... Kendisi de soyun kk kollarndan Monsenyr Niccolo de Medicis'nin kk olu, Kont Leone tarafndan vaftiz kurnas zerine tutulmutu; btn Stiattesi aileleri, bir zamanlar onun iin alrd. Yedi yl nce kendi babas, terzi Vincenzo Stiattesi buraya, Pitti Sarayna, II. Cosme'nin dn trenlerine sarayn kabul ettii alanlar arasnda davet edilmiti. Evet, Pieran-tonio'nun kendisi de Rnesans'n son dnem sanat ve zanaatkarlarndan, "ikinci kuak"tand. Birazdan sahneye kacak olanlarn ou, ressamlar, mzisyenler, airler, Floransa'ya kendilerine bir isim yapmak iin gelmilerdi. Bu isim, yani baar onlar talandrmt: Aabey292 , ' '; , leri bu yolda abalamt... Artemisia gibi birfigli d'arte\ Tabii ki Artemisia'nn yeni arkadalar da... arkc Francesca ve Settimia: talya'nn en nl mzisyenlerinden biri olan Guilio Caccini'nin iki kz, ki bugn ikisi de Artemisia'mn srda, su ortaklardr. te nn birlikte dans edecei bale ve mziini besteleyen kiiler bunlar. "Baba mesleini" srdren ocuklar... Artemisia'mn bekledii bebeinin vaftiz babas olmasn isteyecei Cristofans
248

Allori adl bu ressam gibi rnein: Ristofa-no, hem u nl Bronzino'nun yeeni ve ayn zamanda hem onun mimar, hem de yirmi yldr sarayn elencelerini dzenleyen kii, ynetmen ve saray ressam olan Alessandro Allori'nin oluydu... Bu sanatlar Floransa'ya uzun sre balayan gvenlik duygusu, aralarndaki rekabeti, Roma'l sanatlarn birbirleriyle yarmalanndaki zellii oluturan, ar biimde iddete bavurudan syryordu... Bu akam herkes Grandk'n konuuydu ve Pierantonio da kendisinin ayn dnyaya Galileo'nun teleskobuyla gzlemledii yeni evrene benzeyen sonsuz dnyaya ait olduu duygusuna kaplyordu. Tiyatronun grkemli perdesi zerinde, Il.Cosme'in ressamlarnn bilginin devrimci buyruklar dorultusunda resmettikleri yusyuvarlak bir ay dalgalanyordu: Kraterler ve volkanlaryla, kl ve karanlk gl-geleriyle Ay! Jpiter de oradayd, Galileo'nun "Mediceenne Gezegenleri" adn verdii drt uydusu ile. Sonra Dnya'mz, Gne ve Dnya'-nn yaratl sylencelerine kar kan snrsz bir evren, ncil'in sylediklerini doru bulmuyor, Kilise'ye kar kyordu. Sahneyi kapatan bu byk perdenin -Gne, kendi evresinde dnen Dnya'nn resmi- ardnda Artemisia hazrlanyordu. Basamaklarda rahat, sakin oturan Pierantonio, kendi kendine sorup duruyordu: On sekiz yana kadar her tr incelikten yoksun kapatlm yaayan kars, bu denli karma bir topluluun karsna nasl kabilecekti? Dorusu uydu ki, Artemisia dans etmeyecekti. Baletin bir . 293 iki figrn yapyormu gibi devinecekti, bacak rondo, yana sra ve olduka hafif devinmeyle gerekletirdii adm, dans... Onun oyununun ksa oluu denemelerinin younluundan bir ey eksiltmiyordu ki... Ama Pierantonio hi merak etmiyordu. Artemisia iin asla endieye kaplmad. Her eyin stesinden gelirdi kars. abuk reniyordu. Onu okuma yazma bilmez halde almam myd? Bugnse mektuplarn kendi bana yazyordu! O halde
249

bugn de Grandk' artabilir, bileklerinin evikliiyle, elinin bklgenliiyle, topuk st d-lerdeki ustalyla hayretlere drebilirdi. Bu eitimde Pierantonio'nun katks byk olmu olsa da, karsnn kaydettii ilerlemelerin salt kendisinin bir baars olduunu sanacak lde de saf deildi. Grg kurallarn renme, mzik ve iir konusunda ilk bilgileri, btn bunlar, artk tam bir itenlik ve rahatlkla "vaftiz babam" dedii kiinin iyi yrekliliine borluydu. Floransa'da onun ad, Buanarotti le Jeune idi. Pierantonio onu n sralarda sayvan altnda gryordu, siyahlar iinde, uzun boylu, kibar bir bey, saray erknn ve kent halkn selmlyordu. Byk Michelangelo'nun kardeinin kk olu ve Toscana'nn en byk tiyatro yazarlarndan biriydi. On be yldr en gzel yaptlar burada veriyordu. Crusca Akademisi yesi olarak, yenice yaynlanm ilk talyanca szln gelitirilmesi almalarna katlyordu. Genliinde Galileo Galilei ile birlikte Pisa niversi-tesi'nde renim grmt. Her iki bilgin arasndaki dostluk, olgun alarnda daha da salamlamtt. Kara gnlerde bile yanlarndayd bu dostluk: Michelangelo Buonarroti le Jeune, bilginin en sadk savunucularndan biri olarak kalacaktr. Ortak dostlar, mahallelerini ve niversiteyi paylatklar kii olan Kardinal Maffeo Barberini daha dn Paris'te V. Paul, yarn VIII. Urbain ad altnda Roma'da Papa!- nezdinde Galileo'yu savunacaktr. Eh, Michelangelo Buonarroti, le Jeune de bu dnyann glleri arasna girdiyse ne demeli? 294 Gen Artemisia onun yoluna nasl kmt? Belki de onu 1610'da ressam Cigoli ile Roma'ya yapt yolculuk srasnda Orazio'nun atlyesinde tand... Ortak ilikilerinin dolayl yoldan, Agostino Tassi'ye dayanmas yetmez mi!.. Daha sonra Floransa'da, Aurelio Lomi amca, yetenekli yeeni Artemisia'y Buonarroti'nin Ghitellina Caddesi'ndeki evine gtrmt, Buonarroti onlar btn
250

zamanlarn en byk ressamnn -Michelangelo'nun- evine davet etmiti. Buonarroti le Jeune, yaamn ve tm servetini bu ok nl atasnn hretini dile getirmek iin kullanyordu. O mthi estet ve koleksiyoncu enerjisini, onun ansn yceltmek iin harcyordu. Michelangelo'dan ona kalan evini, btn sanatlar iin bir tapnak, resime, yontuya, mzie ve iire vg yeri yapmay dlyordu... yl nce, Artemisia'mn Floransa'ya geldii zamanlar, dzenleme ilerini balatmt. yldr da, Buonarroti le Jeune, byk ustalar, yeni yetenekleri, tablo smarlad, Toscana'nn en iyi sanatlarn evresinde topluyordu. Duvarlara, galerisinin tavanlarna yerletirilmi tuvaller, ldkten sonra ardnda brakmay dledii vasiyeti; onun ba yaptyd! Galerisine o denli nem veriyordu ki, yazd sonelerde, alay ve yergiyle kark, nsezilerle, yazgsn nlemeye alyordu, "sinek pislikleri", "kedi ileri" ve "gvercin pislikleriyle" kirletilmi olarak terk edilecekler yaknda... gibi dizelerle... Perde canl bir tabloyla almt. Oyun drt saat srecekti. Artemisia yalnzca iki kez gzkecekti, Pierantonio bunu biliyordu... Vens'n, korkun kocaman kanatlarn rpp duran iki kuu tarafndan ekilen grkemli arabas sahneden geecekti. Arka fonda karton hamurundan saysz dalga, belirli zaman aralklaryla gz alabildiine uzanan prltl bir okyanus imgesi yaratacak biimde tek tek, bir inip bir kyordu. Amphytrite, yunuslarla at koturuyor ve Neptn, sylence-lerdeki hallerinden daha gerek su perileri ve deniz kzlaryla bir su balesi ierisinde derinliklerden kageliyordu. Burada, geree uygun 295 ayrntlara verilen nem ve dikkat her tr grsel taknlk ve samala, tm periler alemine ve yapayla hkmediyordu. n plandaki kayalklarda parldayan deniz kabuklular en ufak ayrntlarna, zelliklerine gre yaplmt: Midyeler, ayrlklar, deniz salyangozlar, zamann ve rzgrn andrd falezlere
251

tutunuyorlard. Yzlerce mekanik balk, dalgalar arasnda snyordu. Ik oyunlar ve perspektif dzenlemeler, gz yanlsamalar, Agostino tm bunlan burada, Floransa'da renmiti. Yine ite burada adm adm iliyordu, Artemisia da kendi mesleini! Vens'n arabas, su perileri ve akla ykl olsa da, Artemisia orada srt dnk dursa da, Pierantonio yine de annda tand onu. Kzla alan altn sars salarn tand, annelik onu biraz esmerletirmiti. Onca sevdii kvrck buklelerin bkm bkm durduu ensesini, srtnn eimini ve yuvarlak kalalarn grr grmez tand. Mermer renginde, bedenini smsk saran giysisi iinde, her iki yannda Caccini'nin kzlar olduu halde, gzeller temsil ediyordu. ki gen kadn, ayn yontularda grlt biimde onun omuzlarna tutunuyorlard. ki arkc, seyirciye dnk, kendi besteleri olan arklar sylyorlard. Pierantonio onlar sevmiyordu. Bu iki kadnn Artemisia zerindeki etkisini zararl buluyordu. Altn zincirler, kpeler, mesenlerinden aldklar armaanlar yine de iyiye yorulabilirdi! Mantova Dk'nn hizmetindeki, Settimia Caccini -kk olan- Monteverdi'nin operasnda Ariane roln canlandryordu, besteci ise yorumcusunun kendisinden daha fazla para aldn sylyordu her yerde. Sonu olarak Settimia Caccini, Gonzagues'lere bir servete mal olacakt! Francesca'ya gelince -La Cecc-hina deniyordu onaAvrupa'nn btn saraylar onu birbirinden zorla koparyorlard. Henz yirmi alt yandayd, fakat oktan talya'nn en pahal ve en gzel sanats olmutu. 296 arkc ve ayn zamanda yetenekli bir besteci olan Francesca Caccini, Buonarroti le Jeune'n en baarl oyunlarn sahnelemiti. Bu zatn esin perisi ve metresi idi. Ama La Cecchina saray mzisyenlerinden, ok iyi bir aileden gelen ve onun servenlerine gz yuman gen bir adamla evliydi. Kocasn da kendi kl yolunda peinden srklemi olmuyor muydu? Pierantonio gibi, Francesca'nn kocas da karsnn yetenekleriyle yaamn srdryordu. Ama bu baylar, karlan
252

olmadan var olamyorlard ve kanlar da onlarsz bir ey yapamazlard. Bir kadn sanatnn Grandk'n cretliler listesinde yer alabilmesi iin, o kadnla ayn ii yapan bir erkee balanmak zorunluluu vard... Bir meslektala evlilik: sine qua non (olmazsa olmaz) bir koul! Bir kadn ancak ei ile birlikte kariyer yapabilirdi. Demek ki bu nedenle, Pierantonio, Accademia del Disegno temsilcilerine kendi mesleini hatrlatmaya zen gsteriyordu. Artemisia'nn boya satclarndaki alverilerinde onun imzas kefil oluyordu. Karsnn tuval tahtalarn atan ve tuval geren doramaclarda kendi adn kullanyordu. Stiattesi'leri birbirine balayan toplumsal balar sevgi balar kadar nemliydi. Gsteri bitiminde Pierantonio, Artemisia'nn kahkakasnn kalabaln grlts iinden ykseliini duydu, tam Grandk'n baleyi kapatp, baloyu balatmak iin partere indii and. Pierantonio saray danslarn bilmezdi. Orada basamaklarda srarla Artemisia'nn yanna gelmesini oturup bekledi. i ekerleme ve drajelerle dolu gmten deniz kabuklarn davetlilere datrken ona bir kez bile bakmam, oturduu sraya kadar kmamt. Francesca sahnede syledii arksnda: "Bunca gzellik iinde yrekleri atele tututuran u kadna bakn..." diyordu. Birazck can sklan Pierantonio, annesini, kz kardelerini ve btn enitelerini gsteriye armad iin pimanlk duyuyordu. Stiattesi airetinin, ailesinin buradaki zaferine tank olmasn isterdi. . ; ../': 297 Onu gzden kaybetmiti, ama onun gln, ondan nce kimselerin duymam olduu, nice en kahkahasn tanyordu. Birdenbire, abucak, inci taneleri gibi kesik kesik ykselen gl ayn abuklukla snp gidiyordu. Glmenin, grg kurallar asndan en byk kusurlardan biri sayld bu gibi yerlerde, insan bu zelliiyle annda tannabilirdi. Bir de, gzlerini yere dikerek bekleyemiyordu, doutan mkemmel insanlarda grld zere alakgnlllk onun ii deildi. O, kibarlk kurallarnn zorunlu
253

kld gibi "tatl, ar ve zenli" konumazd. Asla dirsekleri bedenine yapk, elleri nde bitiik -yine ayakta durma kurallarna uygun biimde- durmazd hi. Hatta bu kabalktan daha da beteri, yrrken "sokakta daha hzl gitmek ve daha ok yol almak iin" elini kolunu sallayabiliyordu. Sofrada, ekmeini ufalyor ve tuzu parmaklaryla serpeliyordu. Mucize olarak, eer can bak kullanmak isterse, kolunda atl olarak tutmak zorunda olduu ak peetesinin bir ucuyla ba kurulamay unutuyordu. Ama ne nemi var? Artemisia iyi bir okulda olduunun bilincindeydi. Tu-zia'dan sonra -kt gnlerin arkada- dostlar Francesca ve Settimia ona sosyal yaam retiyorlard: yaamn zevklerini, incelii ve kibarl. Caccini kardeler yanndayken Artemisia'dayanlmaz oluyordu. gen kadnn birbirlerine gsterdikleri karlkl hayranlk, yeteneklerinin bilincinde olular, onlara ayn gven duygusunu, sarayn btn avclarn stlerine eken ayn fetheden glmseyii veriyordu. Erkeklerin arzusuyla oynamakta Caccini kardelerin stne yoktu. Oynamak ve de paylamak... Gsterilen oyunun kahraman, lmsz Ak'n valyesinin zrhna brnmt ve cennet kuu biimindeki tolgas bandayd; Graces, -Antika'n giysileri iinde- daha sonra da ingene klnda grlmlerdi; stlerini deitirmi, yerine krmz kadifeden birer tuvalet giymilerdi. nde de ayn biimde uzun ve kollan yrtmal mantolar, yelpaze gibi kalkk ve ak, ayn dantel yakalan, stnde bir tyn uu298 tuu, klah biiminde bir rnek apkalar vard. Hayranlarnn kalabal, kadife, brokar kuma ktlesi ve kurdela ile inci yn, yaplm salarnn dzgn duruunu birazck bozuyordu. Her iki arkcnn n henz pek yeni olan Artemisia'ya gsterilen ilgiyi ayordu elbette, ama btn baklar kadn ressam stndeydi. Dedikodular, gemite kalan aklarnn tutku ve iddeti akllarda ilgi ve merak uyandryordu, duygulan ateliyordu... Yanlarndan o geerken dedikodu yapyorlard. Hatt Grandes, "Madonna
254

Serenissima" -II. Cosme'nin pek sofu annesi- btn bunlar en ince ayrntlarna kadar biliyordu. O tarihten yl nce, 1612 ylnn Temmuz aynda, Orazio'nun Artemisia'y Scipion Borghese'e takdim ettii tarihte, Toscana'da da dava amt. Kzn yksek snftan bir soylunun korumas altna yerletirmek amacyla, Altesleri Serenissime Christine de Lorraine'e mektup yazm ve Medicis'lere ballnn bir tant ve zavall gen kzn ender rastlanan yeteneinin de bir kant olarak, Artemisia'nn elinden kma kk bir tabloyu gndermiti. Bylece Artemisia'nn bir yapt Toscana Saray'na kendisinden nce gelmiti... Christine Lorraine'in tepkisi ne oldu, tarih bu konuda bir ey sylemiyor. Ama bir kadn ressam kendi bana yle byk bir gariplik oluturuyordu ki, olayla ilgilenmemesi olanakszd. Kadn cinsinden sanatlara verdii ender destek konusunda geliniyle rekabet halinde olduuna gre... Gelini -yani olunun karsHabsburg'lardan Marie-Madelaine, bir baka kadn ressam olan ve yetenei kuku gtren, hevesini krmann daha ho kaaca, Signora Arcagela Paladini'yi korumas altna almam myd? Artemisia, resminin Lorraine'de uyandrd heyecann byk bir blmn davann ilginliine borluydu. Pierantonio'nun tersine Artemisia bunu anlamt. Birilerini etkilemek, rahatlatmak ve batan ' 299 karmak iin elinden geleni yapyordu. Saraydaki sanatlarla ve koleksiyoncularla ilikileri yle bir boyuta ulamt ki, kocas tm bunlann masumca olduuna inanmak istiyordu. Pierantonio, sonunda basamaklar inip onun yanna gitmeye karar verdi, parterde yer alan kalabal yarnca ap kald. Uzaktan da olsa, Artemisia'nn yz, ressam Cristofano Allori'nin, meeni Michelangelo Buenarroti'nin ve onu arzulayan tki erkeklerin cokusunu yanstyordu. len hakknda nemsiz konulardan sz ediyorlard karlkl, ama gzleri ak diyordu, ak! zellikle de
255

Artemisia'nn peini bir trl brakmayan Cristofano Allori'nin etkileyici bahsi. Hemen yarn, atlyesine ziyarete gelmesini istiyordu... Artemisia'nn mthi zaferi! Allori gibi bir sanatnn onay, korumas arlnca altn deerindeydi. Pierantonio bunu biliyordu. Tam karsnn yanma gelince duraksad. Yznde esen, gzlerinde, aynada yansyan gne lekesi gibi oynaan zevk, Artemisia birka adm kala durdurdu kocasn. Artemisia'nn yz Allori ve Buonnaroti'ye dnkt ve gzlerini onlara dikmi bakyordu. Kendisini onlarn duyduu zevke kaptrm gibiydi. Bu iki erkek ahsiyetin apraz bak altnda bedeni k sayordu. Umursamazl henz renmemi olan gl, her eyi anlatyordu: gurur, mutluluk, tanrlarn, byk ressamn ve Toscanal meenin houna gitmenin sarholuunu... Bylesi bir anda, yaam birdenbire, kadnlk gururu ve sanat tutkusu kesiliyordu. Pierantonio'nun sevgi dolu bak karln bulmad. O da Artemisia'dan uzaklat. Ama dayanlmaz bir g onu en ufak sevin dalgalarn bile tand -dudaklar aralk, dileri beyaz ve sivri- bu yze doru gtryordu... Gen kadndan evresine yaylan bir eyler onu umutsuzlua dryordu. Yanaklarna dokunup duran kpelerinin dzensizlii, boynunu yalayp duran ku tynn rpertisi, dantelleri300 p^ nin ve mcevherlerinin parlts, hepsi, hepsi batan karcyd. Giysisinin ok ak yakas ayartc... Pierantonio birden, karsnn bedenini bedenine yapm gibi hissetti, kokusunu alyordu. Kars ak iin, yalnzca ak iin olumu bir kadn gibi gzkyordu ona. Eer ona dnp bakmyorsa, demek ki baka eyleri seviyordu... Baka eyleri seviyorsa, demek ki, o Orazio'nun ona betimledii gibi biriydi!
256

Sknt iinde ki, Pierantonio onu, her tr ktlkle suluyordu. Kazand paralar konusunda kendisine hi hesap vermedii iin kt bir ev hanmyd; bir de olunu ihmal ediyor ya da fazlasyla urayordu onunla. Onun byle sekin sanatlar arasna zgrce karmasna baknca, Pierantonio biraz buruk biimde, onu iinden ekip ald dnyay dnyordu. Peki, ya imdi? Bir zamanlar Orazio'yu skntlara sokan bu utku kazanm diilik imdi de onu kayglandryordu... Hayr, Artemi-sia'nn ban dndren, kalabaln ona duyduu hayranlk deildi, tek bir kiinin cokusuydu. Hangisi acaba? Buonarroti mi? Michelange-lo'nun yeeni olan, elli yandaki bu adam, yakklyd. Ksa salar, barkk by ve giysilerindeki alakgnll havasyla zarifti, sarayda her eyi yapabilirdi Artemisia iin... Christofano Allori mi yoksa? Artemisia, karnnda tad ocuun vaftiz babas olmasn istiyordu onun. Demek ki ok senli benliydiler! Belki de atlyeye sk sk geliyordu. Uzun boylu, iri yapl, akac biri olan Christofano Allori, otuz sekiz yanda, Floransa saray ile ili dl, gzellik biimlerinin tmne duyarl bir estet tipi olarak ortadayd. Resim onun gndzleri tutkusu idiyse, iir, dans, mzik -ve ak da- gecelerini kaplamaktayd. Gzel kadnlarn ender yeteneklerine byk bir hayranlk besliyordu: Portresini yapmak istedii Francesca ve hemen ertesi gn tablolarn grmek arzusunu yineleyip durduu Signora Artemisia gibi. Christofano'dan gelip bir almasn incelemesini istemek gen bir sanat iin yksek sosyetede btn baarlara, btn sanatsal ut301 kulara alan bir kap demekti. Grandk'n favorisi, Grandes'in yakn dostu olan Christofano Allori resimi ylesine derinlemesine biliyordu ki, amatrlerin ou tablolarn deerlendirmesi iin onu aryorlard. Genellikle ondan ille de istenen bu tr bir uzmanlk rol oynamay kabullenmiyordu. Bir ustann yapt karsnda, ona zira yapt bedelsizdi- asla deer biemeyeceini biliyordu. Ortalama
257

nitelikte bir yapt karsnda ona da deer biemeyeceini -nk hibir deeri olmadn- ileri sryordu. Mkemmel olmad sonucuna vard bir alma karsnda ise, susmay yeliyordu. Kendisi de ok az yapt retiyordu ve elini ardan al btn Floransa'da dillere destand. Ama, Cristofano Allori'nin nihayet bitirip, smarlayan sahibine teslim etmeyi kabul ettii zaman yaptn grkemlilii ressamn btn geciktirmelerini dorular nitelikte oluyordu. Artemisia'y, sahnede bedenine smsk yapan giysisi iinde grmesine gelince, Allori, Artemi-sia'nn gzel anatomisine ilgi duyuyordu. En azndan, hem metresi, hem modeli olan Mazzafira'ya duyduu tutkulu sevginin izin verdii snrlar iinde; o da Mazzafra'nn Holopherne'in kafasn kesen Judith olarak resmini yapmaktayd. Cristofano aka olsun diye, ba bedeninden ayran zorba kraln yz iin kendi yzn model olarak vermiti, geree daha da uygun olmasn istiyordu. Sakal brakyordu ve kara bukleli salarn kesmiyordu. Dalaverayla kandrlan erkek izlei -kadn zalimlii- onda bir saplantyd. Durum byleyken, 1615 yl ubat aynda Sinyora Artemisia da ayn konuyu byk boyutta, hemen hemen kendi tablosuyla ayn boyutta ilediini ne sryordu. Kendisi gibi sanatyd ve tuvalde kendi portresini yanstmt. Bu kez tabii klnda ki Judith! Kadn kahraman zorba kraldan kl ve kan yoluyla kurtuluyordu... Kendi ele al biiminden taban tabana zt baka bir iz-lein yorumland bir otoportre. 'j Her iki yapt yarm haliyle yalnzca Buonarroti grmt. Bu usta l eletirmen her ikisinin de iddeti ayn biimde ileyilerinin harika ol302 dn sylyordu. Evet, Cristofano Allori hemen sinyora'nn Judith'mi incelemeye gidecekti. Byk bir ey beklemiyordu: Buonarro-ti'nin Artemisia'ya duyduu babacan duygular, herhalde hayranlnn bir sonucu olmalyd.
258

Pierantonio'yu byk bir kuku nbeti bast. Artemisia'nn evresinde dolaan erkek ahsiyetlerin tmn aklna getirdiinde ba dnd. Korku midesini bulandrd. Nikhtan nce Orazio'nun ona dikkatli olmasn sylediini anmsyordu... Akl banda her erkek Artemisia gibi bir kadnla dikkatli olmal... "Belki de ben yanlyorum," diye yineliyordu iinden, "nemsiz eyleri kafama takyorum." Ama grd eyi anmsyordu: Kulis knda, kendisine tek bir kez bile bakmad halde Allori'nin uzanan elini kabul ettiini grmt. Ya gemii? Agostino Tassi! "Belki de yanlyorum, o bana sadktr!" Hafif yemek salonuna gidip snd, oraya bu ad verilmiti, nk burada yalnzca souk et ve ara yemek servisi yaplyordu. Ama av eti, vanilya, sr, portakal ve tarn karm kokular midesini bulandrd. Tatl ve meyva masasna yanamad bile, oysa ne ok severdi tatllar, meyvalar, ayva kompostosunu, tatl arap ve badem kurabiyelerini. Genelde onu heyecanlandran tm sslemeler, ekerli Cupidon, badem ezmeli Vens'ler, Medicis'lerin nl pastaclarnn hazrlad ssl psl tatl-pasta ekilleri; hepsi karsndayd. Fakat hibirinden zevk almyordu. Gm erbetlikler, kaymak tandan kol ii kupalar, ibrikler -yksek sosyetenin lts, prlts, birdenbire hepsi de boucu hava iinde eriyip gitmiti. fke ve kuku melankoliye dnyordu. Bitiik salona geti. Orada kimseyi tanmyordu. Yalnzca, evet uaklar -calcio takmndan arkadalar- kapal pencereler arasnda durmu, duvarlara yapk byk mum tablalarnda alevleri gzetliyorlard. Fransz duvar hallarnn ipliklerini yalayp geiyordu, yeillere, toprak rengine, krmzlara, 303 kanl-hayvan manzaralarna, geyikleri paralayan kpeklere garip ve ilgi uyandran ltlar yanstyordu alevler. Eski arkadalann selamlasn m, selamlamasn m, bilemedi Pierantonio. nc bir salona geti. "Acaba onu eve kapatsa mydm?" Duygularndan pek emin olmayan, karsnn basanlar karsnda bylenip gelecekten
259

u ok yeni korkusu iinde adeta krleen Pierantonio, Artemisia'nn her eyden ok sessizlii, huzuru ve yuvasnn lo odalarn zlemi olduunu unutuyordu... "Evet, Floransa'ya gelir gelmez onu kapatmalydm..." Ama, Artemisia'nn, salt kocasna duyduu sevgiyle, sanatndan vazgemek ve teki kadnlar gibi yaamak istediini unutuyordu. Kk Giovan Battista'nn dnyaya geliinde kendini o denli i iinde bulmutu ki -ayn zamanda annelik sevgisi ve Pierantonio'ya duyduu sevgi- sonunda bir daha asla fralara el dedirmemek istei uyandrmt onda... Pierantonio yine ayn biimde, karanlktan onu ekip alann, sahnenin nne frlatann, bizzat kendi arzu ettii yaam srdrmek iin gereken altn kazanmaya onu zorlayann kendisi olduunu unutuyordu. Artemisia'nn ilk tablolarn -kadn portreleri- kentteki burjuva ailelerinin peinden koarak sipari alan kii Pierantonio idi. Bu gn tablolarna att u "Lomi" soyad, ne babasna, ne kocasna aitti -ve bu akam bu ad kulland iin Artemisia'ya sitemler etmeye hazrland- bu ad bulup karan da yine kendisiydi!.. Ruhunda tccarlk olan Pierantonio, hakl olarak kendi soyadlar "Stiattesi"nin ok belirsiz; Artemisia'nn Floransa surlarnn telerine de yaylmasn umut ettii mterileri asndan hatrlanmas ok zor bir ad almas onu korkutmutu. Evet, sokaklar arnlamaktan, deme ve sipari peinde komaktan bu denli abuk yoruldu, ama ite Artemisia deliler gibi alyordu o gn. "Satmak, satmak, satmak..." Yllarca Orazio'nun ona yi- l neleyip durduu bu yasay, bunun kanlmaz zelliini bugn anlaya- | biliyordu kz. "Satmak, evet ama ykselmek, servet edinmek iin deil, bir yapta n salamak iin. Altn bizim estetik zenginliimizin l304 sdr. Yalnzca una yarar: Bir ressamn deerini dnyaya haykrmak." Pierantonio bu yargnn inceliklerini anlamyor deildi. Evet... Bir ecu'nn arl ile Romagiulio'sunun ve Floransa lirasnn gnlk deerini biliyordu. Zevk dkyn, belki biraz tembel, ama doymu bir biimde pazarlk etmeyi iyi biliyordu.
260

zntden yorgun dmt. Yerine gitmek iin basamaklara yneldi. Parter boalmt. Yalnzca Grandesi'n peindeki birka dansz hzl bir dans mziinin karmak ve ar aksak figrlerini oynamaktaydlar. Konukan insanlar kalabal, tiyatronun yksek heykellerinin dibinde Komedi ve Trajedi'yi simgeleyen heykellerin orada yeniden bir araya gelmilerdi. Ayakta duran beyler duvar kaplamalarna yaslanmd. Kadnlar onlann nnde sra sraydlar... Pierantonio, pist kenarnda son metal ve ta parlts iinde, altna bulanm gzel bcekler arasnda, yreine ken karanln ierisinde karsn aramyordu artk. ok sayda mcevherle ykl minik kulaklar birazdan ngraklarn dokunakl tngrtsn iiteceklerdir herhalde, diye dnyordu. Uzun inci kolyeler, boyunlarn, gerdanlarn, gslerini nokta nokta belirleyen bu binlerce kk, beyaz leke, cesetlerinin ok abuk zlerek ayrlaca binlerce kemiin simgesi gibiydi. Lavtalar, byk lavtalar, mzik, dans ve ayaklarn altnda kprdanp duran btn bu iskeletlerin sraylar, sadece ve sadece sonsuz sessizlii maskelemekteydiler. Onu iyiden iyiye kayglandrmaktan uzak, bu kara dnceler Pierantonio'yu rahatlatt. Kyamette yarg gnnn pek yakn olduundan haberleri yokmu gibi davranan bu hayaletler iin hibir acma duygusu yoktu onda. Ama lm karsnda her eyin eit olduu dncesi ona kaybettii gven duygusunu yava yava geri veriyordu... Bu srada, Artemisia'y ikinci kez kalabaln arasnda aynmsad. Hzl dansa ayrlan yerin kenarna ekilmi byk hanmlarn sra . . . 305 I sndan, grg kurallarna aldr etmeden, hemen nlerindeki partere kmak iin Caccini kardeler ayrlm olmalydlar, zira, sadece onun kadife giysisi, sedef rengi muare kumalar, altn yaldzl sam ipekleri ve souk parltlar saan -lame kumalar rnei- saray
261

tuvaletlerinin izgili kumalar zerinde krmz bir leke gibi duruyordu. Oradan oraya gidip geliyordu. Tereddt ierisindeydi, evresine bakmyor, duruyordu. Sonrasnda yeniden harekete geiyordu. Pierantonio ylesine skntl, kaybolmu gibiydi ki, birdenbire rahatlad. Kars ban basamakl blme doru kaldrmt. Onun kendisim aradn anlad. Bir ocuk gibi karsnn onu aramasn istiyordu. Pierantonio'nun yrei mutlulua boulmutu. Artemisia onu kran ve efkat dolu bir bakla kavraynca, Pierantonio sevgi anlarn yeniden anmsyordu... "Sen olmadan ben hibir eyim" derdi kars ona. "Sensiz, yokum ben, resmim de yok. Sen olmadan..." Sonra anlatamad bir korkuya kaplarak susard. Pierantonio onun bir kez daha basamakl blme doru dndn grd. Kalbi arpmaya balad: Sonunda kars onu fark edecek miydi? Pierantonio onu kl blmde grebiliyordu; ama, kars, onu nasl grebilirdi ki? Basamakl tiyatro salonundaki btn byk mumlar yanp bitmiti. Gecenin bu saatinde, uaklar snen mumlarn yerine yeni mum dikmiyorlard. Karanln ortasnda garip siluetler-maymunlar, soytarlar, sralar arasnda zplayan ccelerdolayordu. Yava yava karanlk bastryordu, ta Pierantonio'nun inatla durduu en arka sralara kadar... Artemisia onun varln hangi ayrntyla fark etti? Krem rengi hrkasndan m, yoksa kol manetlerindeki byk yrtmalardan m? Yakasndan bel altna kadar gz yalar gibi dizilmi inci dmelerden mi? Yznn nefis -incecik bir sakalla ve ksa kesilmi siyah salarla j evrili- yuvarlaklndan m? Yoksa pliseli beyaz yakadan frlayan dzgn hatlaryla u gzel kafasndan m?.. . , : 306 Artemisia, kendisini dikkatle uzaktan izleyen kocasn karanlkta bulup tanynca yakaland. Hem glmseyen, hem skntl bir bakla onu yiyecek gibi bakarak olduu yerde kala kald Artemisia.
262

Artemisia'nn onu hem scakl, hem prlts ile sevilen bir ocuk gibi tutkuyla sevdiini anlad m? Elleriyle kabark eteklerini toplad. Karanlkta kotu, basamaklar tek tek karak ona doru gitti. Orada, olduu yerde kprtsz duruyordu Pierantonio. Artemisia ona atlp sarlnca, Pierantonio nihayet sevildiinden emin oldu. Gzleri ylesine ateliydi ki, nihayet btn gcn yeniden buldu. Ne yani, kentin en yakkl ocuu ve en iyi kocas deil miydi kendisi? Elinden tutup karsn peinden srkledi. Birlikte saraydan katlar. Sahnenin n plannda ller Bayram'nn kutsal arambasabah, tan aarmaktayd. Byk perhiz alaynn ilki, meydan geiyordu. uha kumatan giysileri, ak ve dank salar, plak ayaklaryla gen kzlar slak talara basarak San Spirito Kilisesi'nden klleri almaya gidiyorlard. Cenaze mziinin ritmiyle ikierli sralar halinde saraydan dosdoru kiliseye, balodan mihraba, zevkten, pimanlk duymalara gtren yola giriyorlard. Tahta halar, iviler, krbalar, dikenli talar, Passion'un btn aletleri, uzun yetim kzlar alay, bunlarn hepsini ge doru sallayarak, ellerindeki mumlarn nda, onlar da sarslyorlard. Floransa'nn byk anlar tvbe zamann duyuruyorlard. iddetli bir rzgr birden alevleri sndrd. Ama Arno Nehri'nin sular zerinde toz rengi bir Ay, Jpiter, Mdcis'lerin btn gezegenleri -sahnede- dansa devam ediyorlard. "' 307 25 San Pier Maggiore Mahallesi Pierantonio le Artemisia'nm Atlyesi 15 Mart 1615 - Bylesi bir iddeti resmedenin bir kadn olduunu sylemek zor, diye mmltl bir sesle konutu Arides'in gzde ccesi. Elli yalarndaki bu minik ahsiyetin buruuk surat kocamand ve krmz kurdelalarla bal binlerce minik topuzla epeevre sarlyd.
263

Artemisia'nm Judith' nnde kpr kpr dolanp duran ve vcr v-cr konuan bebekler gibi sslenmi bir sr cce kadn vard. Kadnlarn etekliklerini kabartmak iin etek altna yastk koymalarnn moda olmas, bu ccelerin minik siluetlerini daha da ksa gsteriyordu, ekilsiz olular saraya her eyin grece olduunu ve Habsburg Haneda-nn'dan Marie-Madelaine'in imparatorlua zg grkemliliinin deerini iyice bir vurgulamaktayd. - Kasap dkkn gibi! dedi incecik sesiyle minik kadnlardan biri. Byle bir tablo ile bir koridorda yalnz kalma dncesi tylerimi diken diken etmeye yeter! - Bu sahnenin kompozisyonunu Floransa cellad yapm... Minik kadnlar dilerini takrdatyor, titrer gibi yapyor, ksk sesle burunlarndan konuuyorlard. Arides daha kansn belirtmemiti. Byk perhizin ertesi gn, Cristofano Allori szn tutuyordu. 308 \ Sinyora Lomi'nin almasn grmeye geliyordu. Ama yalnz gelmemiti. Beraberinde samimi olduu arkadalarn da getiriyordu, yeni yetenekleri kollayan arkadalar, Grandk'n kendisi, kars ve maiyetindekiler. Toplam yirmi kadar kii. Sokakta kalabalk birikmiti, sesleri duyuluyordu. Sabahn bu saatinde, San Pier Maggiore Pazar Meyda-n'nda terzi Stiattesi'lerin kk aile evinin bulunduu son katta, ktidar, Bilim ve Sanat'n bir araya geldiini btn kent biliyordu: Gran-dk II. Cosme, matematiki Galileo Galilei, ressam Cristofano Allori, 1615 ylnda orada bulunan en nl kiiydi. Floransa'llar kendi tarihleriyle, yrenin sanat mirasyla ylesine gurur duyuyorlard ki, "Allori" ad Michelangelo'nun ad gibi onlara ait bir eydi. Otuz yldan bu yana, baba-oul Allori'lerin yaptlar nnde, onlarn yapt Kutsal Meryem ve aziz tasvirleri nnde, ballklarn gstermeye gelirlerdi: Tablolarndan biri bir kilisede kaybolur, ya da birileri onu surlar dna karrsa bunu yapann canna okunurdu! Hatta 1612
264

ylndan balayarak Toscana'ya ait resim ve heykellerin baka yere gtrlmesini yasaklayan bir yasa karlmt. Ne var ki bugn Stiattesi'nin ats altna bunca insan.eken Cristofano deildi, Galiei idi. En sradan kii tarafndan bile tannan Galilei, gittii her yerde ortal ayaa kaldrrd. Daha bir gn nce ona gelen bir paketi, mercato vecchio tccarlar -ekline bakncanl te-leskobu sanmlar. Merakla, stndeki mhr krmak istemi bazlar; ama baka baz insanlar da kar kmlar. Sonrasnda patlayan sava, Floransa uzun sre konuacaktr... Bir zamanlar Galilei'nin rencisi olan Grandk onu Medicis'lerin evinin asaleten matematiki ve filozofu unvanyla atyordu. niversitede ders verme zorunluluu yoktu. Ykl bir maa olacakt. Ama Gali-ei'nin popler baars zellikle ok sayda pratik bulularyla kendini gsteriyordu. Venedik Cumhuriyeti ondan tarlalar sulama makinesi almakla vnyordu; ayrca, anapara zerinden yllk faizleri annda .. . : v 309 bulan bir hesaplama forml, tarihteki ilk barometre ve nihayet u drbn! Bu drbn, Venedik'te, San-Marc Kilisesi'nin en yksek an kulesine yerletirildiinde, Venedikliler Paduva'daki Santa-Cristina Kilisesi'nin n cephesindeki her ayrnty grebiliyorlard! Papa Hazretleri bu aletin yararn hemen anlamt: Korsan gemilerini yzlerce mil uzaktan saptamak. Bir bilginin -fizik, astronomi ve matematik alanlarnda aratrmalaryla nl birinin- laboratuvarn bir ressamn atlyesini ziyarete gitmek iin terk etmesi olacak ey deildi. Ama Floransa'da, olay kimseyi artmyordu. Mkemmel bir desinatr olan Galilei, resimle yakndan ilgileniyordu ve Accademia del Disegno'ya kabul edilmesi iin bavuruda bulunmutu. ki yldr oradayd. Sanat ortamlarnda, onun delikanllndan, resimi btn teki bilimlere yelediinden sz ediyordu. Ressamlar onunla kuramsal
265

konular tartyor, mesenler dncesini alyorlard. Ama Galilei kendisine bir koleksiyon kurmuyordu. Aynca, Grandk'n peindeki yaclardan, giysisiyle ayrlyordu. Pliseli yakalk yok, Galilei de mcevher yok! Alay, yergi yok.... Biraz da alay ve yergi yok deil; evet, o hibir zaman profesrlerin giydii cbbeyi srtna takmad; siyah kaftan stne dnen beyaz yaka, ksack salar ve keli sakal: Eski dostlar ve i arkadalar, sarkk bykl Buonarroti le Jeune'e ve kzgn demirle kvrlm bukleleriyle Cristofano Allori'ye tam kart bir klk. Yalar ve konumlar bakmndan birbirinden farkl bu drt adam Grandk yirmi drt yandayd; Allori otuz sekiz, Buonnaroti krk yedi ve Galilei elli- ayn estetik anlayta ve ayn eylerin peinde komada birleiyorlard. u sralar Artemisia Lomi'nin evinde, Caravaggio ekolnden, siyah, mavi, krmz ve altn renginin bir arada kullanld byk bir tabloda, hani u kardinalin bir zamanlar ilk taslana hayran kalm olduu Ju310 dith Holopheme'm kafasn keserken adl yaptta iddeti kefediyorlard. n planda, yatak araflar zerinde dmdz konmu bir klcn parlak yzeyi ve ereve dna szan kan, seyircinin gzleri nndedir. kinci plnda, Holopherne'in geriye dm ba, sessiz bir lkla az bakalarnn gzlerini arayan, yardm iin yalvaran bak! Sonra Judith'm kurbannn salarn kavrayan sol eli, btn arlyla akana abanmas... Nihayet kollar yakalayan Judith 'in giysisinin kol azlarna, yzne kadar ileten iki paralel izgi... Burada herkes, Floransa'l en byk sanatlara esin kayna olan izlein btn gizlerini, btn deikenlerini tanmaktadr: Heykeltra Donatello'nun, Vecchio Saray salonlarndan birinde bulunan Holopherne'in Ban Kesen Judith'i; Michelangelo'nun/w?#/?'i ise Sixtine Kilisesi tavannda,, zorba kraln admndan kamaktadr... Ama bu Ju-dith'in, despotun ban keserken duyduu sevin, klc
266

bir mutfak ba gibi kullan biimi; sonra kan gerei, Holopherne'in anatomi-sindeki kesinlik... Darbeyi savuturmak iin gsterdii gayret iindeki bal kollarnn adaleleri, iki yana alan ve destek almak iin dayanak aranan bacaklar... Bugne dein hibir ldrme sahnesi bu denli ak seik ve iddet iinde resmedilmemitir! - Bu tabloya daha fazla bakamayacam, diyerek dncesini aklad Arides. Uzun boylu, gl ve hep hamile olan, Habsburg Hanedan'ndan Marie-Madelaine, ava kmay, dans ve byk ayini pek severdi. Sanat denince ilgilendii ey, mcevher ilemecisine kabn yaptrd grkemli Kutsal Kitap't Aziz Sever'in ceset kalntlarndan ve Aziz Frano-is'nn at klndan yaplma hrkasndan paralar ieren ar gm sandukalardan teye gemezdi. Artemisia'nn atlyesinde, birka zverili yapt dikkatini ekebilirdi yine de. vnlecek bir ey rnein. Bir natrmort. Bir demet iek. Hanm elinden kma iler. Kendine gste311 rilenlerden honut kalmayarak ban sallyor, kafas stnde piramit gibi dikili duran taraklar, inciler, deerli talar takl topuzunu sarsyordu. Artemisia Grandesi karamsar bir gzle izliyordu. Bir keye, karanla ekilmi, ylece duruyordu. Oda iek kokulan ierisindeydi, ama iler hi iyi gitmiyordu. Bu ziyaretin ta bandan beri, gerekletirilmi dlerin cokusu deildi Artemisia'y saran. D krkl, fke ve utant. Bu hali geen haftadan bu yana, bu olay ona bildirildiinden beri sryordu: Evet, habercinin Pitti Saray'ndan geldii gn, Stiattesi ifti, yalnzca birbirleriyle tartmak amacyla konuur durumdaydlar. lk dargnlk. Kt eyler olaca nsezisi! Artemisia daha da ktsn bekliyordu, ama felaket dndnden de beterdi. te yandan Pi-erantonio duruma hakim olamyordu. Bu giriimin baar getirmesi iin her eyi yapm, hi ihmali olmamt.
267

Orazio'nun atlyesinin tersine -geni, bo ve temizdi oras-Artemisia'nn atlyesi bir simyacdan ok bir balo salonunu andryordu. Cilal demeler. Kire badanal duvarlar. Kelerde sandalyeler. Burada bir ressamn inini artracak hibir ey yoktu. Yalnzca k! Aydnlk, k banyosu bu! Artemisia her mevsim ve gnn her saati burada alabilmekle vnyordu. inde yank duran alt mum anann bulunduu, koca karnl, bakrdan adet lmba, ana direklere aslyd. Ya ve su hazneleri olan bu lambalar, aydnlatmann ayarlanmasna olanak tanyan bir asma sistemiyle youn glgelere, doal gn yla btnleen bir k sayordu. Gn ile alevlerin n bir araya getirmekle, babasndan rendii bu yntemi Artemisia daha da ileri gtryordu. Odann tam ortasna decek biimde, tavanda gkyzne alan yuvarlak bir delik amt. "Ik yukardan gelmeli, diye yineleyip durmutu Orazio onun raklk dneminde, olabildiin312 . ' ' ce yksekten. Bir ressam iin en ideal olan, Pantheon'un oculus'* gibisidir. Yksekten gelen k modelin yzne, hatta o anlamsz, irkin yze bile, tatl bir hava, sanatnn istedii biimde ileyecei bir tr gzellik katacaktr..." Pfmtheon'i'.n tepe cam olmad gibi, atlyesinin de ne cam, ne kepengi vard; hatta kapatacak hibir eyi yoktu... A boyasna bandrlm bir keten bezinden te bir ey yoktu. Bu, domuz yana bandrlm yal kdn yerine geen; ona denk bir nesneydi. Orazio ise bunu, filtre etmek amacyla kullanrd. Demek ki bu durumda Kasm aynda demeye yamur yayordu. Tam uygun yerlere yerletirilmi birka leen bu rahatsz edici durumu bir para engelliyordu. Kn, yamur suyu buza dnyordu. Ne nemi vard! Artemisia, kendi krallnda souu duyumsamazd, ne rzgr, ne de donu, can isterse gayet gzelce, duvarlan ykl raflarla doldurabilir, kelere tencereler, ya testileri, keten bezi toplarn ve tuval ereveleri iin tahtalar
268

yabilirdi... Pierantonio'nun gz her an Artemisia'nn zerindeydi... Saray erknnn ziyareti nedeniyle, Pierantonio, Artemisia'nn atlyesine sadece birka aksesuvar koymasna izin vermiti: ki vazo iine konmu on kadar fra, farkl biimlerde palet -kare, yuvarlak, oval- zenli ve uyumlu bir biimde tezgh zerine dizilmilerdi... Baz tablolarnda grlen, zellikle de Holopherne'in adrnda sol taraf kapatr biimde yerletirilmi olan byk krmz kadife perdeyi, sandalyelerden biri zerine kvrmlar oluturacak biimde atmt. Bu tablo, sergilenen her eyin ana parasyd. Zira bu, Artemisia Lomi'nin yaptlarnn, Pierantonio tarafndan dzenlenmi, gemiten gnmze geliiminin gerek bir gstergesiydi. Ayrntlara gsterdii ilgiyle ve bu zelliin uygulamal anlamnda; Pierantonio, mterilere bitmi bir yapt izlenimi versin diye baz tu* oculus: (Latince) Mercek, cam.,. 313 valleri ereveletmiti: Kaln ktk veya abanoz ereveler, yaldzl varak kaplamal, geni ubuk ereveler. Karsnn tablolarn bir sarayda sergileniyormuasna gsterme dncesindeydi; byk boyuttaki-ler duvarlara aslm, kk boy ve orta boyut yaptlar, resim sehpalar zerine konmu durumdayd. Bir dizi resim sehpas! Tm bunlar hazrlanrken, Artemisia isyan etmiti. Evet, hi kukusuz, kendi gzelliine ve takp taktrmasna zen gsteriyordu; etkili mesenlerin yanna sokulabilmek iin veya Buenor-rati le Jeune veya Cristofano Allori'yi batan karmak iin yapmayaca numara yoktu. Ama resim ve sanatnn rolleri konusunda edindii dncesini deitirmekten yana deildi. Oysa Pierantonio tam bir satc gibi davranyordu ite! Satt tablolar yeniden toplamay ve son yllarda yaplan natrmort ve portreleri geri vermek zere almay baarmt. Yarm yzyl ncesinin sanat dnyasnn gelenek ve greneklerini aan bu trden bir uygulama, meslein btn kurallarna ters dmekteydi.
269

Bir sanat, yaptlarn sergileyerek kendisine hret salayamazd. Bunu yapanlar, dinsel tarikatlar ve kendi evrelerinde kendi kiliselerinde, kendi mihraplarnda, galerilerinde, saraylarnn duvarlarnda, gerek Tanr'nn, gerekse bizzat kendilerinin "ihtiamn" anlatan grkemli tablolar btnn yine bizzat kendi evrelerinde toplayarak, kendilerini adalarnn ve daha sonrakilerin beenisine sunan, soylu snftan ailelerdi. Demek ki Pierantonio'nun tasars bu dnemde, karsna bir tr hakaret gibi gzkebilirdi. Tm bunlar ressamn meslek ve sanat anlayn aka sarsyordu. Ayrca, tm yaptlarn bu ekilde sergilenii, Artemisia'y daha da zde yatan bir planda tehdit ediyordu: iinde tutturduu nitelik. n ve kariyer olarak bundan bir kazanc yoktu. Babasnn tavsiyelerinden uzaklatndan bu yana kendine kar, daha bir balayc ve sertti; 314 Orazio'nun olmad kadar sert, acmasz ve eletirel... Son yllardaki devasa retimden kalan yalnzca iki yapt vard elinde. Yaldzl, parlak, ipek giysili bir otoportre, Lavta alan Kadn, ki bunda gzellii ne kyordu. Kuma alrken, algc kzn yzne, ellerine, mzik aletinin aa ksmna ve tellerine den a gsterdii ar dikkatin bir sonucuydu bu. u byk tablo, Holopherne'in ban kestii andaki haliyle Judith; bu Artemisia'nn babasna yaktrabi-lecei ve ok ey bekledii tek yapt... Ama, Pierantonio ne yapmt, gidip eski tuvallerini derlemiti! Resim defterlerini kartrm, gmtten, baarsz almalarn karmt ortaya! Yaratsnn acl dnyasna bylesi bir mdehale Artemisia'y tutup Orazio'nun daha nce iddetini yaad fkelerden birinin iine atmt. Stiattesi iftinin ilk kar koca kavgas. Art arda gelecek olan bir dizi kavgann ilki: - Allori gibi bir ustann karsna bu denli amas almalar nasl karabilirsin, ne cesaretle?
270

- Onlar satmak iin! diye barmt kocas. Satmak -azndan drmedii tek szck. - nm yerli yerine oturtmak iin! Yaptm be paralk etmek iin deil tabii! Grandk gibi birine, hi bir deeri olmayan bu almalar gstermekle, resime hakszlk ediyorsun ve mesenine hakaret etmi oluyorsun! - Senin tercih ettiklerin Artemisia, sanatnn tercihi canm, satn alan kiinin zevkleriyle ender olarak akr. - Benim gibi bir ressamn tercihleriyle Altesleri gibi bir koleksiyoncunun zevkleri ayn yetkinlik kaygs iinde bir araya gelir canm. Artemisia Lomi, Orazio Gentileschi'nin derslerini anmsyordu. Gen kadn zayf yapt konusunda korkusunu paylayorduysa eer, bu, babasnn ona verdii eitimin apn ancak Floransa'ya yerleme315 sinden bu yana lp biebileceindendi. Rnesans ustalarn kefedii ve Artemisia'nn aydnlar ortamna girii, Buonarroti le Jeune ve Cristofano Allori gibi estetikilerin ona, Pi-erantonio'nun da bu konuda hibir zaman, hibir platformda kuku duymad gibi, yeni ufuklar amt. Artemisia, evet o, Toscana'da Allori'nin devrimci roln kavramt. Ayn Carrache'nin Bolonya'da ve Caravaggio'nun Roma'da yapt gibi, Allori de kendisinden nceki ressamlar kuayla ilikisini koparmt, biraz acmaszcayd evet, evet o resim alannda bir "sapkn"d. Keyfe bal orantlarda figrlerle, iki boyutlu uzamlarla, simgesel konularla ve yalnzca ok bilgili kiilerin anlad ylesine belirsiz sembollerle iliii kesmek... Kesmek ama, yeni bir gelenee balanmak iin eskiyle iliii kesmek. Akla yatkn kompozisyonlara dnmek. Desen ve rengin geiimini denemek; doa ile dncenin; gerei dlemekle, alglamann geiimini izlemek. deal gzellie ulamak. Evet bu aray Orazio Gentileschi denemiti.
271

Gen kzl boyunca, bu trden nutuklardan te Artemisia bakaca bir ey duymamt. Bugn, Allori, Buonarroti, Galilei, Floransa'da, babas Orazio'nun nsezilerini yanklar uyandracak biimde iliyorlard. "Her eyi istiyorum ben, diyordu ona Santa-Maria del Poppolo Ki-lisesi'ndeki tablolar nnde. Deseni istiyorum, rengi istiyorum, k istiyorum... Michelangelo ve Raffaello'yu istiyorum... Carrache ve Ca-ravaggio'yu. Ne sen, ne de ben, hibir ekole dahil olmayacaz. Niye kendimizi snrlayalm ki?" Orazio Gentileschi'nin, Caravaggio'nun natralizmiyle, Carrac-he'n idealizmini uzlamazlktan uzak, tek bir gizli grntde, nasl olup da bir araya gelebildiini duyumsam olan belki de tek kiinin o olduunu, kz Artemisia bugn anlyordu: bu gizli grnt ona aitti. Yirmi iki yanda, Artemisia Lomi nihayet meydan okumaya hazr olduunu seziyordu. Yalnzca iki tablo ile, evet, drt konuunun cret ve gzellii yakalayabilecekleri bu iki tablo. - Onlara baka ey gstermek demek, diye yalvaryordu adeta Artemisia, bu beni kltmek, azaltmak demektir. Sonra kzm, ortal ayaa kaldrm, barm, akl yrtmt, Pierantonio daha da diretmiti. Onuru onu iin peini brakmamaya zorluyordu. kinci bir -daha bir incelikten uzak- nokta stnde inat ediyordu. Artemisia yine kar kyor, onaylamyordu. Bu garip ztlamalarn birinde btn Stiattesi ailesinin, Grand-k'n ziyaretine ve karsnn zaferine tank olmas iin, ona bask yapmt. Daha tanyeri aarrken, Pierantonio'nun annesi, banda trban, nl ile, kz kardeleri ve yengeleri, atlyeyi doldurmulard. Erkekler duvarlara yaslanmt, bebekler drt bir yerde viyaklyordu. - Tanr yeenlerimi sevip sevmediimi bilir, diye alak sesle konutu Artemisia, eli aya birbirine dolayordu, ama burada ne ileri var, ayamn altnda? ' . -Ailemi aalyor musun? ''; - Bunu nasl sylersin? Kz kardein, senden sonra en yakn kii; en ok sevdiim...
272

- Gerekten mi? Onu hep hizmeti klnda resmediyorsun... Kendini ise Judith klnda! - Giysileri iin ipekler armaan ettim ona, geen hafta daha LSSH betta'ya ey verdim... - Verdiklerini sayyor musun, biz seni alrken bohasz aldk! - Bohasz m? Ama annemden kalan amar... Dorusu uydu ki, Artemisia yaknlaryla idare edip gidiyordu. Evlerini paylayordu, sofralarn, dinlenme saatlerini... Onlar seviyordu. Ama burada, orta halli yaptlarla ortaya kmann, terzi siletiyle birlikte ortaya serilmek kadar berbat bir i olduunu dnyordu. 316 317 Olaylar nceleri onu hakl karmt. Grandes'in sekreteri Andrea Cioli, gvenlik grevlilerine atlyeyi alelacele boalttrm ve Stiattesi airetini alt kata srmt. Bunun sonrasnda bir yn karmaa oldu: Saray erkn bu srada darda halkla birlikte beklemek zorunda kald. Bu beklenmedik terslikten dolay sonunda MarieMadelaine de Habsburg'un can sklm, sabrszlk gstermiti. - Altesleri'ne, bana gstermi olduu iyilik ve verdii onurdan dolay mteekkirim, dedi sanat ekinerek. "Naizane atlyeme hogeldiniz," diye szlerini bitirdi, yznde souk ve allmadk bir solgunluk vard. Artemisia'nn zensiz bir reverans yapt grld. Bu sakarl belki de iinde bulunduu durumdan ileri geliyordu. Hamileydi ve geni, bol nl altnda karn sivrilmeye balamt. vc szlerini syledikten sonra, bo bir yere ekildi. imdi Pierantonio, yerlere kadar eilmeler ve bacak esnetmelerle, duyduu onuru anlatmaktayd. Grandes'in, Artemisia'nn bayaptm diye nitelendirdii tablo iin duyduu antipatiyi aklayndan beri, Pierantonio, karsnn kaprislerine dayanm olduu iin kendisini kutluyor ve saray erknnn dikkatini teki tablolara doru ekmek istiyordu. Ama btn abalarna karn
273

Grandk', Holopherne'in Ban Kesen Judith adl tablonun nnden alamad. - lmnn yakn olduu u yz, insana bir erkei hatrlatyor, diyerek araya girdi ktibi Andre Cioli, bir ressam Sayn Altesleri.,. Orta halli bir soydan gelen ve ksa boylu olan Andrea Cioli, Grandk'n evresinde, kendisi gibi boy gsterenlere kar ok sert davranrd. Cortone'da dnyaya geldiinden, Floransa vatandalna kabul edilmemiti. Meslek yaamn Grandk'n annesi olan ve ona Fransa ve ngiltere'de diplomatik grev veren Christine de Lorraine borluydu; ald grevleri ustaca yerine getirmiti. Mthi bir bellek ve yn318 temci bir aklla! - ... u zavall Holopherne'in yz size, Alteslerinin dn trenleri iin dekor ve sslemeleri yapan ressamn yzn artrmyor mu? Ressam... - Ha Agostino Tassi, diye grledi tek tek dklen bir sesle ve ocuk glyle kahkaha atarak. Sapsar kesilen Pierantonio, Artemisia'nn durduu keye dnd. Elleri karnnda, dudaklar tir tir titrer durumda, bir an bakakald Artemisia. Sonra gzlerini yere dikti. - Agostino Tassi'yi hi mi hi aklna getirmediini Pierantonio'ya nasl sylemeli? Holopherne'in yznn Tassi'ye hi de benzemediini acaba nasl aklamak gerekir? - Sinyora hesaplayor mu ki? diye burnundan konutu Aride-s'in gzde ccesi kan. - Altesleri, ben de byle bir ustalkla tuval bezlerini deerlendirmeyi baarabilseydim... Cristofano, gzleri nnde bir aile kavgasnn dndn anlyor muydu? Sarayda kendisini her eye cesaret edebilecek kadar, hatta Hobsbourg'lu Marie-Madelaine'in ok sert buyruklarna kar kacak kadar kabul ettirmiti. Ona yanat, elini sayg iinde eline ald ve onu incelemesi iin tuvalin yanna gtrd.
274

-... araflara baknz... Kvrmlar almasna bakn, sanki dokunsanz elinize gelecek... Kk pskle bir de tersinden bakn. Keten tohumu gibi... Hizmetinin koyu krmz giysisi... Nefis bir sonu... - Burada bana ilgin gzken ey, diye abartmaya giriti Grandk, kiilerin d grnm. Judith'in yz ifadesine bir bakn. "Atma", "bir araya gelme", "tartma", "diyalog" gibi szckler, Roma'dan daha nce Floransa'da modayd. Uzmanlar kuramsal konulan tartmak iin akademilerde bir araya geliyorlard. Resim ve heykelin grece deerleri: Raffaello ve Michelangelo'nun karlatrlmas. 319 Fasulye ile bakla arasndaki fark. Cristofano Allori bu tr tartmalardan nefret ederdi, nk akademisyenlerin etkinlikleri Grandk ve Buonarroti'nin ok zamann almaktayd. - ... Bu iki kadn konusunda ne dnyorsunuz Senyr Buonarroti? Siz ki, nezdinizde en iyi ressamlar altryorsunuz, hi byle resim grdnz m? - Alteslerine bu yaptn btnyle zel olduunu sylerken taraf tutuyor olmaktan korkarm... Holopherne'in karnna, kesene daha bir kolaylk olsun diye, diziyle bastran hizmeti kadn... Btn bu tablo btnyle deiik, ncil'den alnm temann tam tersi... Ren Suzanne ve htiyarlar' kastediyorum... Ben bir iliki gremiyorum. Devam ediniz... - Suzanne ve htiyarlar'da iki erkek, bir kadnn masumiyetini tehdit etmekte. Burada iki kadn bir erkei ldryor. ' Bayanlar arasnda bir korku dalgas yayld. ; - Bu tabloya dayanamyorum! diye iddetle yineledi Grandes. Bu kez eini fazla rahatsz etmekten korkan Cosimo, konuyu deitirdi. - Btn tablolarda, diye zetledi Grandk szlerini, Caravag-gio'nun hanmefendi zerindeki etkisi son derece ak. Judith konusunda ise, Sinyor Allori, sizin yaptnz grme zevkine ne zaman erieceiz?
275

- Benim yaptm kompozisyonla bu kompozisyon arasndaki fark, diyerek ustalkla yan izdi Cristofano, kiiler evresindeki mekn eksikliidir, Altesleri. Bu tabloda, bu iki kadn profilden saa doru dnkler ve baklar ereve dna kadar uzanyor, bu bana akl almaz bir ey gibi geldi... - Bu bak yeni deil ki, diyerek araya girdi Galilei. "Bu sanrm babasnda da grlr." -' '.''' ' , : 320 - Sinyora'nn babasyla Roma'da m tantnz? Sorusunu yneltti Grandk. - Onu 1611 ylnda, son yolculuum srasnda bir kez daha grdm. kimiz de Pisa'lyz. Byk bir ressam. Yaptlarnda, her sanatnn mzikte ve dzyazda olsun, uygulanmas gereken basit ilkeyi uygular: aklk, kesinlik, etkililik. Bir ey demeden susup duran Tasso'nun tersine, Gentileschi'nin her fra darbesinde anlatlmak istenen bir ey vard. Kompozisyonlar annda kavranabilir zelliktedir. Ama unu syleyeyim ki, kz, Altesleri, insan ruhunun tutkularyla ondan daha ok ilgileniyor. Belki de insan yreini daha iyi tanyor... Evet, sonucu aryor diyebilirim. Resmi, izleyiciyi etkilemek istiyor... - Babas m, kz m, hangisi daha iyi, diyerek szn kesti Grandk. Yar karanlkta, kprtsz duruyordu Artemisia. Bu kez ne elleri, ne de dudaklaryd titreyen... Ruhu titriyordu, btnyle titreyen varlnn temelindeki kukuyla kar koyup kalan ruhu. "Babas m, kz m, hangisi daha iyi?" Bugn artk frasyla her konuya el atabileceinin, her eye cesaret edebileceinin bilincinde. Fakat, babasyla boy lmeye hayr! Kim onlar birbiriyle kyaslarsa kyaslasn, bu ona ne sevin, ne de gurur veriyordu. Tam tersine, derin bir kayg duyuyordu. Gemiten gelen bir umutsuzluk! Evet, her eye cesareti vard. Yaptyla ilgili sylenenlere aldrmyordu. En iyi tablosu amatrlerin houna gitmemimi, ayla hesap-lamamm, yaamla, hatta babasyla iyi bir iliki
276

iinde deilmimi. Umurunda bile deil! Her eyi duymaya hazr da, kyaslanmaya hayr. "Babas m, kz m daha iyi?" Birinin seilmesi tekini mahkm eder gibiydi ve sanki her ikisini de olanaksz bir ortak yaamn iine atyordu... >. <..':.". ' . ' . -. ;'' '' '' - Sinyora ok gen, diye yantlad Galilei, henz toriyer snrlar ' , 321 ierisinde. - Ama zafer iin bir delloda, diye steledi Grandk. Size gre lmszle hangisi eriecek? "Baba m kz m." - Zafer iin dello mu?.. Bilgin biraz duraksad, glmsedi. "ki ressamdan hangisi lmnden sonra da anlacak? Ariosto'nun* fkeli Roland'n anmsyor musunuz: Ayn onur peinde iki sava, ikisi de o payeyi istiyor. Tann'nn yargsna bavururlar-"Kim hakldr" snamas- yalan syleyen lmeyi gze alr ve delloya giriirler... Sa kalan gerei elinde tutar ve iir evresinin kahraman olur..." - imdi bize nerdiiniz "kim hakl snamas" m? diyerek alayl biimde yergide bulundu Grandkn ktibi. "Babasyla kz ayrlacak; ate ve klla 'kim hakldr snamas'na bavurulacak..." - Hayr, resimle efendim! Ben size bu kapmay resimle yapmalarn neriyorum! dedi nee iinde Cristofano, Artemisia'ya dnerek... Artemisia duvara zincirlenmi gibiydi, ne olduu bilinen bir ey tarafndan arplm, bylenmi, duyduklarndan korkmutu... - Ben, Sinyora Artemisia'nn meydan okuduunu aklyorum ite, diyerek aka yapt Cristofano; eldivenini babasnn suratna arpyorum! Artemisia'nn yz ifadesi ve bakndaki younluk Allori'yi susmaya zorlad. - Tanr'mn istei yerine gelsin! dedi Galilei mrltyla. Kilise ile aralarndaki ilk bozumalar onu zamanla daha tedbirli yapmt. - yleyse sizde bir yenen kiinin olmas fikri belirdi mi? dedi Grandk. Kim seildi? Ltuf kime peki?
277

- Ltufa gelince, hepimiz gibi, burada ben de Tanr'ya gvenirim Altesleri... Size syleyebileceim u ki, tutkular konusunda Sinyor Lo-mi babasn aar. Kompozisyon, renklendirme ve desen gibi unsurlar sz konusu olduundaysa Orazio Gentileschi bedenin ve ruhun gz*Ariosto: talyan air (1474-1533). 322 lerini bekleyi ierisinde tutarak resmeder! Varlklar ve nesneleri olduu gibi ele almaz; kendisine gzktkleri gibi resmeder. Grlebilen dnya onun ellerinde iir olur. - Kz iin bunlar sylenemez ama! diye serte kt Grandes. Buz gibi ve aalayan havasyla Marie-Madelaine de Habsbourg, Judith Holopherne'in Ban Keserken adl tablonun nnden ayrld. Hibirine gerek yok baylar, ne atee, ne klca, "kim hakldr snamas" iin! Yce Tanr'mn sesi, iyi airler, byk ressamlar araclyla aka duyulur... Ben bunun burada en ufak yanln bile alglamyorum! Mcevher-tak skmlar arasnda dnerek peindeki tm avanesiy-le atlyeden kp gitti. ,; . , , Artemisia ve Pierantonio eer sarayn tepkilerini bir felaket gibi algladlarsa, yanldlar. Atlyeye uramasnn ardndan sonra, H.Cosme kukusuz karsnn hi de houna gitmeyen/zw/z'/M satn almad. Ama, deiik boyutta bir kopyasn smarlad. Ayn kompozisyon olacakt, fakat daha byk bir formatta, daha zengin ve daha grkemli elbiseler iinde, daha Floransa'l bir Judith resmedilecekti. Ayrca Lavta alan Kadn' alyor ve ondan bir de, Grandes'in koruyucusu Azize MarieMadelaine istiyordu. Bundan byle Artemisia, Medicis'lerindi! Yine de, onun tablolarnn yaratt coku, baarszlktan daha da tehlikeli ve daha derin, sonsuz bir biimde her trl doru ya da yanl yargnn konusu olma riski tayordu. Grandk'n ziyaretinin hemen ertesi gn, 16 Mart 1615'de, devlet ktibi Andrea Cioli, Tosca-na'nn Roma Bykelisi'ne unlar yazd:
278

"Burada, halkn arasnda, Orazio Gentileschi'nin en iyi ressamlar: : 323 dan ve Roma kentinizde oturan en nl Toscana'llardan biri olduu sylentisi dolayor. Bu sylenti de inanlr gibi gzkyor, zira burada, yetitirdii kz Artemisia'nn, yaptlarn grdk." "Altesleri, zatnzn Orazio Gentileschi hakknda en doru, kesin bilgileri edinmenizi ve en ksa srede buraya bildirmenizi arzu eder. Bu yaznn amac budur." Her ey tam tersine dnyor. lencinin baanst, dikkatten retmenine eviriyor. , . : ,i.'.,. ... >'.... /:,',.. yl oluyor. Artemisia babasn grmeyeli yl oluyor. Bir uurum ve evlilii sanki onlan ayrmt. Bir baka adamla evlilii ve mutlu oluuydu buna neden olan. Davann dedikodusu Artemisia'nn kariyerine katkda bulunuyordu evet, ama, skandal Orazio'nunkini sarsmt. 1612-1613 yl k mevsimi boyunca, Roma'da Gentileschi i bulamamt... Tassi'nin nsezilerini dorularcasna, alktan nefesi kokuyordu. Agostino'ya gelince, 29 Kasm 1612'de -Artemisia'nn nikah gnsalverilmi, kenti hibir zaman terk etmemiti! Duldaya ekilmi, intikamn almak iin frsat kolluyordu. Orazio'nun raklar sokak ilerinde eek sudan gelinceye dek, bir gzel dvlmlerdi. Atlyesinden desenleri kayboluyordu, boyalar, vernikleri kaplarnda kuruyordu. n snmt. Hakknda kt sylentiler, tehditler, can skc olaylar birbirini izliyordu; mteriler Orazio Gentileschi'nin taslak defterlerini kartrmaya gelmez olmulard artk. Hatt Kardinal Borghe-se, Esin Perileri Pavyonu'ndaki yaptn tamamlamas iin onu hrpalamay kesmiti. imdi Agostino Tassi'nin bottega'sn tamamlama iini ona vermiti.. 1613 yl ilkyaznda, Orazio Gentileschi bsbtn isiz kalmt. Tecavz davas tersine dnm, bu kez o srgne yollanmt! Zaman ve 324 ; ';
279

uzaklk, meslektalarnn kaba tavrlarn yattracakt elbette. Nisanda, u eyaletlerden Marches'ta bir antiyede almay kabul etmiti. oluyla birlikte bylece Urbino'ya kadar gitmiti. Elli yanda, meslek yaamnn doruundayken, Orazio Gentileschi, yeni batan tara kiliselerinin lo havasnda i bulabiliyordu! Agostino Tassi'nin zafer sevinci uzun srmemiti. Ayn sralarda, eski oda arkada, ressam Valerio Ursino, onu Roma ar ceza mahkemesine "srgn bozmak" suuyla ihbar ederek, cn almt ondan. Agostino Tassi yeniden Corte Sevilla'mn demir parmaklklar arkasnda bulmutu kendini. Artemisia ile ak ilikilerinin etkisi bitmek bilmiyordu. Aleyhine ikinci bir yarglama gerekleti ve birincisini dorulayan ikinci bir karar verildi. Onu daha da ar bir cezaya arptrdlar. Yalnz Roma'dan deil, Papala bal btn devletlerden be yllna srgne gidecekti. Bu kararn ertesi gn, 28 Nisan 1613'te, beklenmedik yeni bir olay daha gerekleti! nc bir yarglama, daha nceki btn yarg kararlarn bozarak, 1612 Kasm ayndaki tutuklann -bir nceki gn- ertelemekteydi. Bu celpsiz yarg Borghese'lerden geliyordu: Agostino Tassi'yi, Orazio Gentileschi'nin btn "alaka ve yalan" sulamalarndan aklyordu. Tassi'nin susuzluunun ilan edilmesi Artemisia'y yeniden sulamak demekti. Her ne pahasna olursa olsun, evlenmek iin abalayan orta mal bir kz. Pierantonio'nun ailesi alarma gemiti. O zaman Artemisia babasna danmak istemiti. Marches'a, sonra Roma'ya yazmt. Ondan bekledii neydi? Ne gibi bir yant ve ne tr bir yardm? Yaadn bile bildirmemiti. Orazio'nun inatla srdrd suskunluk, aralarndaki krgnl berkitiyordu. 325 Artemisia'nn, ilk ocuu doana kadar babas tarafndan reddi, babasnn mahkmiyeti, lanetlemesi, kznn mutluluunu bozmu, hatt bazen hepten yok etmiti. Artemisia hi belli etmemiti bunu.
280

Ayrca Pierantonio da uzaktaki bu rakibin gcnden, etkisinden hi ku-kulanmamt. Orazio'ya duyduu zlem, tlerine, sanat konusundaki buyruklarna -onun onaylamasna duyduu youn gereksinim- gen kadnda her zaman iin varln srdrmt. Kzn sevdiini gstermeyen bu babann tablolar onun yaptnda sk sk kendim gstermiti. Her yerde vard: Desenlerin oluturulmasnda, konu seiminde, kompozisyonlarda, boyama tekniklerinde, renk dizgelerinde. Her kalem izgisini, her fra darbesini babasnn beenmesi iin atmt. Yanlmazln bildii bir gz doyurmak iindi tm bunlar. Bu kadar uzun zamandr stnde alt u byk tablo, Judith Holopberne'in Ban Keserken'e babasnn gzleri nnde balamt. Amac, onu Cristofano Allori'ye gstermek deildi! Yapt stnde bir fikir belirtecekse bunu syleyebilecek tek bir kii vard! Agostino Tassi'nin evirdii dolaplar sonucu srgne gitmek zorunda kalan bir adam. Artemisia Lomi, iini kemiren sululuk duygusuyla, Orazio Gentileschi'nin sarslan kariyerinden kendini sorumlu tutmutu. Ama iler artk yle deildi! Uzun, aylar boyu sren bir bekleyi sonunda, Orazio onun her arsna kulaklarn tkadktan ok sonra, Artemisia'nn duyduu znt hzla korkun bir kine dnmt. Gemiini hatrlatan her eyden tiskiniyor ve korkuyordu. Grnr bir neden olmakszn- gnden gne, bir zamanlar babasnn ona yaptklar geliyordu aklna. Hrszlklar, nicedir unuttuunu sand krgnlklar, aclar, onda -on-on be yllk bir mesafeyle- olan326 lara kar bir fke, kine yakn bir bakaldr biiminde davuruyordu. Nedenini, niinini kovuturma duygusunu yattracana, zaman bunlar daha da keskin hale getirdi. Orazio Gentileschi ad anlnca Floransa zerine umutsuzluk ve boucu bunalt kt adeta.
281

Hayatna yeniden girecei, yuvasn ykaca ve yaratc gcn yok edecei korkusu, gen kadn sarsalad durdu. Analk duygusu, ailesinin geleceini, babasnn ktl karsnda koruma istei, bunun doru olduunu gstermitir. 1613 yl Eyll aynda kk Giovan Battista'nn dnyaya geliiyle oluan mutluluk ortam, onu biraz rahatlatt. Kendinden emin oluu resmine kadar yansd. O tarihten sonra -yaamnda ilk kez- sanatn iyi yaptna gveni tam, baarszlklarndan ders alabildiini, baarya sevinip, yeteneini iyi kullanabildiini hissediyordu. stelik Ora-zio'nun bunlara tank olmasna gerek duymuyordu. Artemisia yalnzca karlatrmadan ekinmiyordu, onun ansndan korkuyordu, onun varlndan rkyordu, ilerine burnunu sokmasndan korkuyordu. Medicis'lerin kentinde babasnn glgesi bile korku demekti, utan demekti, dnyay kaplayan amur demekti. Orazio Gentileschi'nin Michelangelo Buonarroti le Jeune'n villasnda olmas ise, oraya trnaklarn geiren, yapan, Croce Soka hayaleti demekti! Sanatlar Mahallesi'nde birlikte yaadklar, onun hakaretleri Artemisia iin kbus demekti. Hi aklna getirmezdi bunlan, imdi ise dnd tek ey buydu. Hakszlk, ihanet, utan... Artemisia bunlan hi yorulmadan renklere dkyordu. Esin kaynaklarn tarihteki byk kadnlarn gururlu mcadelesinde derinletiriyordu. Yalana kar koyan, ncil'deki kadn kahramanlar. Zorbala bakaldran, efsanelemi ehreler... Judith tuvallerinde, batan kard despot kral ldrerek halkn zgrlne kavuturuyordu. Yael, dmannn akana ekile vura vura bir ivi akarak ailesinin geleceini gvence altna alr. Lucrece hanerine, 327 Kleopatra da ylanna sarlr: Her iki kadn da daha gl olann yasalarna boyun emektense yaamlarna son verirler.
282

Kl, zehir, haner. Amazon kadnlar, gnahkrlar, batan karan kadnlar, Marie-Madelaine, Galatee, Esther ve Bethsabee, hepsi de ak, lm ve zgrlk arasnda rpmrlar. Hepsi de zafer kazanr. Artemisia'nm en gzel yaptlar bir hayaletin -babas, hocas, rakibigrntsnn tehdit ettii bu dneme rastlar. 1615 yl Mart aynda Toscana Bykelisi ve Floransa'da devlet ktibi olan Andrea Cioli, "ustrissimo mio Signore, isteinize uyarak, Bay Orazio Lomi Gentileschi'nin yetenei konusunda elimden geldiince, kesin bilgiler aldm" diye yant verdi. "Bizzat Roma'da gerekletirdii yaptlarn grmeye gittim, byk siparileri, tuvalleri [...] Bay Gentileschi uygulamada ok zen -gayret demiyorum- gstermi almalarnda. Kaymak ta stne de, kk formatlarda, ufak tefek eyler, yapm. Ba ya da bst almalar daha baarl gzkt bana, zira doal halini aynen yapyor. Kumaa, armalara, nesnelere biim vermede birinci snf [...] Ama bu adam desen bilmiyor, tarihi konulardaki kompozisyonlarnn, canl model almalar kadar baarl olmasnn nedeni bu. "Ksacas, Orazio Gentileschi orta halli ressam dzeyini amaz ve hatt bazen kt bir ressam dzeyine kadar iner. Kukusuz sipari koparabilmek iin kendini paralyor, rnein Senyr Settimio Olgiatti iin resimledii, Kk Pace Kilisesi ile, ayn zatn, Kardinal Borghe-se'in bahesindeki evi var. Zaten, iki byk yapt da bu [...] "Bay Orazio Gentileschi'yi Toscana' iin yeterli biri olacan dnyorum. yle ya, siz Alteslerinin eli altnda, Floransa'da byk Cris328 tofano Allori var ki, Orazio Gentileschi'ye, nesneye uyum, desen gc, zen ve aklk konularnda fark atar! [...] "Ayrca, bu kiinin kokumu geleneklere bal olduu, grld gibi olmad ve ani miza deiiklikleri olan bir adam olduunu sz
283

konusu etmeye gerek grmyorum bile. yle ki, kimseler onunla an-laamyormu. "u sralar Bay Gentileschi Prens Savelli'nin evinde kalyor, onun iin alyormu. Toscana Saray'na koa koa geleceini biliyorum. Sonra Prens Savelli'nin; siz Altesleri, benim izdiim portreye ramen davet etmeye karar vermeniz durumunda gitmesine hi bir zorluk karmayacandan eminim. [...]" Bu knama, satr gibi iniyordu. Bu beenmeyi, Agostino Tassi ile temas halindeki birinden, Grandk'n Roma Bykelisi'nden geliyordu. Tassi bykeliye, bir zamanlar, Alman ressam Elsheim'in tablolarn satn almay salk vermiti. "Orazio Gentileschi desen bilmez" tmcesi btnyle, btn yaptn izgi ve nokta zerine kuran, perspektif ustas Agostino Tassi'nin azndan kyor gibi gzkyordu. Bylesi bir yarglama Orazio'nun Toscana'daki kariyerine son vermek demekti. Artemisia'mn ii ok rahatlamt! :s'r v... A. .> .4n\t.< ;',.. <;', > "Vaftiz babam ok deerli biridir efendim," Artemisia'a neeli bir ifadeyle meeni Buonarroti le Jeun'e; "1615 yl Eyll ayyd, sizden bana bir iyilik yapmanz istiyorum: Bana hemen yirmi bir lira gnderiniz... Elime geince geri deyeceimden kukunuz olmasn! Binlerce kez teekkr, binlerce sevgi... Kznz saylan biri tarafndan..." Buonarroti'nin hesaplar, "kz saylan" kiinin korumas altndaki dier kiilerden kez daha pahalya patladn kantlar nitelikteydi. , ' .'" ' 329 Ama, Artemisia'nn ne denli paraya gereksinimi olduunu biliyordu. Boyalan iin, tuvalleri, modelleri iin; dad arad olu iin; pahal kocasnn havailikleri iin; kendisi iin, giysileri, taklar iin, sarayn resepsiyonlarnda sergiledii gzellii iin... Kk ad Artemisia -Toscana'da ender rastlanan bu ad- moda haline geliyordu. San Pier Maggiore Kilisesi'nin vaftiz kurnalar
284

zerinde komu kzlar gzkyordu: Kk yeni Artemisia'lar... Vaftiz babas olarak da Cristofano Allori. Floransa halk bundan byle her iki ressamn adn ayn dzeyde anar oldu. Lomi, bir sre nce uar bir edayla hangisinin hakl olduunu, yaptklar resimlerle lmeyi nermiti. Artemisia kendini Cristofano'ya kar meydan okuyabilecek gte gryordu. Hem rakiptiler, hem ibirliki olarak, aratrmalarn tartrlar, grlr bulduklarn birbirlerine zorla kabul ettirirler, karlkl srlarn aarlard. Acaba kim tekini etkileyecekti? Hakemlii Buonarroti yapar, cam yeilini, toprak sarsn, krmznn kzlln kyaslard. Bu rengin, her iki sanatnn ayn younlukta kullandklarn sonucunu karrd. 1615 ylnn Eyll aynda, meeni oturmu, harcamalar defterine bir kez daha "Artemisia" adna yeni bir avans miktar daha, soyadn yazmadan yalnzca kaydediyordu. Artemisia, Buonarroti'nin galerisi iin sipari verdii tabloyu henz teslim etmemiti, ama yapttaki ilerlemeyi denetleyen Buonarroti'nin ii rahatt. Bundan alt ay nce, ikonografi programn u terimlerle anlatyordu: "Tavan teknelerinden biri iin yrekli bir kadn portresi [...] isterdim, plak ve Allegoria dell'indinazione olmal Yce Michelange-lo'nun sanatsal tm eilimlerinin simgesini bnyesinde toplamal." Artemisia, sama sapan, mantksz bir serbestlikle kendi plak resmini yapmt. Erkeklerin arzusuna ve tablolarna konu olan bedeninin gzelliini, frasnn ustaln, dehasn stleniyordu bu kla. Bilgili biri olarak sembolleri zmlemeye alk; merakl biri ola330 rak da garip ve korkun irkin olan eylerin bysne kaplan Buonarroti, Artemisia'nn vermek istedii mesaj, ince alayl nkteyi ve zentiyi takdir ediyordu. Onun houna gitmek iin, Artemisia Lomi, farkl biri oluunu ve garipliklerini arya kaarak iliyordu. Artemisia alarn ite byle ryordu: Medicis ailesiyle, Buonarroti Ic-Jeune ve Cristofano Allori ile, Galilei ile, btn dostlaryla itenlik-
285

li, lene dek kopmaz bir biimde... Kariyerini onlara borlu olacakt. Fitti Saray'mn duvarlarnda resimlerinin sergilenmesi onlarn sayesinde olacakt. Dahas var, dahas! Olmak istedii kadn oldu; bunu onlara borluydu. Nktedan biri; okumas yazmas olan, bilgili, akln zevklerinden yararlanabilen, tart-abilen, dizeler yazabilen, lavta alabilen: Ressam denince Floransa'da nasl bir tip anlalyorsa yle. Btn Avrupa saraylarnda ressam denince akllara gelen bir kimlee brnmt. Toscana'da geen 'formasyon' yllan, Artemisia Gentileschi'nin btn geleceini hazrlyordu. Gentileschi'nin onun atlyesine ilk ziyaretinden yirmi yl sonra, 1635 ylnn Ekim aynda bilgin Kilise tarafndan mahkm edildiinde, keifleriyle sapknlk yapmaktan uyar alp gzetim altnda tutulmasna karar verildiinde, Artemisia ona Napoli'den, samimi bir hava iinde ve eski dostluklarnn kant olan bir ifadeyle sululuk duygusunu belirten bir mektup yazacaktr: "Ne diyeceinizi biliyorum Beyefendi Hazretleri. Eer bugn size gerek duymam olsaydm, unutur giderdim, diyeceksiniz. Byk Gali-lei'ye o denli ok ey borluyum ki: o, mant ile, yalnzca gereksindiim durumlarda yaam belirtisi verdiim sonucuna varacaktr. Yanl! Sizden habe'r almak iin neler yaptm bilemezsiniz! Ama kimse331 lerden kesin bilgi elde etmeyi baaramadm! imdi, Tann'ya kr salnz konusunda iim rahatken, bir zamanlar benim iin yaptklarnza benzeyen kk bir hizmet istemek iin sizden desteinizi rica ediyorum... Merhum Grandk, Altesleri ILCosme'un bana smarlad ujudith'i anmsyor musunuz? Hatrlarsanz, sizin giriiminiz olmasayd, Grandk'n lmnden sonra Pitti Saray'nda kaybolabilirdi, hem de bana be kuru demeden akllardan silinir giderdi. Sayenizde, sonunda ok gzel bir bedel aldm. Pekl, bugn yine sizden ayn yardm istiyorum! Floransa Saray'nda, oraya gnderdiim iki byk tablonun alnmasyla ilgili olarak kimse
286

bana iyi ya da kt bir ey demiyor. Hibir karlk alamaymn nedenleriyle ilgili bilgi edinme inceliini ve -bu kez de- benim iin araclk yapma iyiliini gsterir misiniz? [...]" "Aydnlar, bilgili kiiler, bilim adamlar, hepsi Croce Soka'ndan gelen okuma yazma bilmeyen bu gen kadna pratik saysz yardmlardan ok daha fazlasn yapacaklardr. Ne babas, ne kocas araclyla asla giremeyecei bir evreni kefetmesini salayacaklardr: bilgi dnyas." Bu dnya Pierantonio'ya her zaman kapal kalacaktr, her ne kadar kendisinin de Buonarroti le Jeune evresine bal olduunu sansa da: "... Artemisia'nn 15 Eyll 1615'te yazd, 'vaftiz babas'ndan avans istedii mektuba ek not olarak. Monsenyr yaadm felaketleri biliyordur! diye ekleyecektir 'Eimin istedii yirmi bir lira yerine bize drt ya da be duka altn bor vermenizi rica ediyorum." ',:' Acaba hangi "felaketleri" kastediyordu ki? . ;;,: s v ( 332 26 Stiattesi'lerin Evi Artemisia'nn Odas 13 Kasm 1615 Artemisia, ensesini yastklara gmm, gzleri kapal halde, yatan rts zerinde dinleniyordu. Kolu gergin durumdayd, eli, hemen yan bana kurdurduu hasr beii tutuyordu. Yeni doan bebeini ykamt. Cristofana be gnlkt. Suyla dolu iki bakr leen, bezler, kundak bezleri odann iinde uraya buraya atlm halde duruyordu. Artemisia kendinde, kalkp odasn dzeltecek cesareti gremiyordu. Yine de bekledii konuklar vard; zellikle Buonarroti le Jeune'n hizmetkr, ona bizzat elden verilmek zere florinlik avans getirecekti. Ve daha baka kimler? Komular, dostlar, aile mi? Lohusalktan kma treni iin, Pierantonio'nun annesi aylar ncesinden Artemisia'nn giysilerini semiti: Gen kadnn en gzel giysisi ve taklar stndeydi. Ama doumdan sonra ilk kez srtna
287

takt kadife yelei, gslerini actacak kadar skyordu. Stnn fazla gelii gslerini iiriyordu. Bu yzden de ars vard, yle ki sonunda doktor iki kez st ekmek zorunda kald, ilkinde meme ban delerek, brnde nngal pompayla. Artemisia iini ekti: Ah ne ok ip^j Cn^tofiWjo'yu emzirmeyi, 333 l p Giovan Battista'y besledii gibi beslemeyi. Ama kayn validesi kar kyordu. Daha gebeliinin nc ayna girdiinde, yal kadn soylu aileler arasnda adetten olduu zere bir stanne bulmann peine dt. Gelininin stnn yaramadn ileri sryordu. Artemisia'nn resim yaparken kulland verniin, kokularn, yalarn Giovan Battista'y zehirlediini, btn bu Tanr'nn cezas maddeler yznden ocukcazn srekli hasta olduunu, o kadar ki, Pierantonio'nun sonunda korkmaya baladn ne sryordu. Kim bilir, belki de bu kez Artemisia ve resim belasnn sonunda ucube gibi bir yaratn domasna neden olacakt! Artemisia'ya gelince, o ikinci hamileliinde hi sknt ekmemiti. Durumu ok doal gibi gzkyordu. Gzaltnda bile olsa bir yolunu bulup tm ilkelere kar gelerek her ay salarn ykyordu -her tr temizliin bebein sal iin zararl olduu ilkesi gibi- ve sabah bulantlarn kessin diye gizlice selvi yapra kaynatp imiti. Asla resim yapmaya ara vermemiti. Ayn Giovan Battsta'da olduu gibi, bebeini birka saatte dourmutu. Ebesi haberi, btn Floransa'ya yayyordu bu kadar kolay, "pat diye douran" birini daha nce hi grmediini anlatyordu her yerde. Kap ald, Pierantonio kafasn ieri soktu. - Florinleri aldn m? diye sordu tekdze bir sesle. Artemisia gzlerini amadan, 'Hayr' anlamna gelen iaretler yapt.
288

Ama kk, kararsz, ona doru koan ayak sesleri duydu, dikildi ve kollarn uzatt. Giovan Battista yatan stne kt. ki yalarnda J kk bir erkek ocuktu. Yanaklar ateten alev alevdi. Olunu barna basmaktan fiziksel bir sevin duyard her zaman. Yumuk yumuk ellerine dokunur, karnn ovalar, ince telli san salarn okard. Yalnzca, onu yatana yatrma zevkini yaamak iin bile Floransa'yi 334 bir batan bir baa dolaabilirdi. Alnna doru ha iareti yaparak onu kutsar, uykuya dalana kadar uzun uzun yzne bakard. ocuuyla ba baa kald bu yalnzlk anlarnda, btn varlnda gemile u an bir araya getirmeyi baanr gibi, bir rahatlamaya kavuuyordu. O yalardayken, Marco'yu -anneleri ldnde iki yandaydeteklerine atlrken; Roma'y drt dolanrken gznn nne getiriyordu. Francesco'yu ve Giulio'yu tartmaktan akna dnm halleriyle, ona varp aralarn bulmasn ve teselli etmesini bekleyen iki kardei geiriyordu gznn nnden. Onlar dnyordu - erkek kardeini, ilk ocuklarn yani- bir yandan da onlar babalarna kar koruyamad iin kendini suluyordu. Agostino Tassi yaamna girdiinde, onlar kendi hallerine brakm, yazglarna terk etmiti. Bugn koskoca adam olmulard. Onlar hayal etmeye alyordu. Uzun boyu ve gzel kz yzyle Francesco; daha sert grnml olan ve kendisinden byklere dik kafallk gsteren Giulio ve "yavrucuu" Marco; onu hep savunan kardei... - Derhal in oradan aaya! diye buyurdu Pierantonio. Leenleri zor bel toplad, bezleri ar ar sard, katlad, kundaklar bkt. Kadnlara zg bu tr ileri, yatan evresinde sanki bir eyler renmek istiyormu gibi dolanarak yerine getiriyordu: - Peki, ne kadar kazanacan sanyorsun? "Bilmiyorum" anlamnda omuzlarn silkti Artemisia. - Eczac her gn benden borcunu isteyip duruyor. Giovan Battista bana neredeyse bir servete patlyor... Ft var ya...
289

- Ona smarladn u korkun demir kemeri takmyor bile; geri ver onu! Pierantonio karsna fke ile korkunun kart bir bakla bakt. Oluna gsterdii zen, hastalklar sresince sabahlara dek banda bekleyii ve merak, ona doann bir yanlgs gibi gzkyordu. Arte335 misia'nn bu gariplikleri sinirlerine dokunuyordu. Ama kk olu Gi-ovan Battista'nn Ges Bambino klnda yaplm portrelerini kolayca sattndan bu durumdan hi ikyeti olmuyordu. - ok ak, btn kaprislerine gz yumuyorsun, diye homurdand Pierantonio. - Kaprislerine mi? lklarn iitmedin mi? Zavall ocuk bu demir kemer iindeyken ona gereksiz bir ikence yapyorsun! - Yaptm her ey ktdr zaten! - Hibir zaman yle demedim! Sadece o ok masraf yaptk... , - Hata kimin? - Ne demezsin! Sonra bir de, ne bileyim ben harcamalarn drtte n bilmiyorum. - Bunun seni hi mi hi ilgilendirmediini hatrlatrm sana! / ' - Ama herkes benden para istiyor. < - Ne nemi var. > - Nasl "ne nemi var?" diye yineledi ses tonunu ykselterek, i - Buonarroti ile riske girmezsin. - Ama sonunda mahkm olan benim. v 1613 ile 1616 yllar arasnda, Artemisia Lomi ad, sonuta tam on bir kez Floransa mahkemeleri nnde borlar yznden anlmtr. ere-veciler, bezciler, eczaclar, i yapt herkes ondan davac oluyordu. Soruturmalar, kar soruturmalar derken bylece on bir kez deme yapmak zorunda kalacakt. Bazen sorumlu kendisi olmuyordu. Onun bilgisi olmadan Pierantonio'nun bor paralarla kendi zel harcamalarn karlad oluyordu. Ama bor verenler, Artemisia'y inatla takip ediyorlard.
290

nk bu garip sanat iftin evinde, alp kazanann kadn olduunu biliyorlar336 di. Her ikisi adna da borcu iade edebilmek iin Artemisia'nn yalnzca olduka gl koruyucular olduunun bilincindeydiler. Artemisia'nn baarl parlay, Stiattesi'lerin mali ykmlarnn irenliini daha da arlatrmaktan teye gitmiyordu. Onu, yani Artemisia'y sanatkr derneklerinin takip ve kovuturmalarndan tek bir kurum kurtarabilirdi: Accademia del Disegno. Ama, yarm yzyllk varl boyunca, Accademia del Disegno hibir zaman sralar arasnda kadnlara yer vermemiti. Akademinin isim babas olan Grandk'n korumas ve onun temsilcisinin arl -ki bunlardan birisi Aurelio Lomi amca idi- hi olmazsa Artemisia'nn faiz demelerinin kocasnnkinden farkl tutulmasn salayacakt. Artemisia eer, yz kadar yesi olan kk dernee aitse, bu durumda, kocas Pierantonio'nn belirledii loncalara baml olmaktan vazgemeliydi. Artemisia bunu dlyordu. Accademia del Disegno'ya dahil olmak: Buras Titien'in, Michaelangelo'nun da alnmak iin bavurduklar, sanat dnyasnn en ayrcalkl rgtlerinden biriydi. Sekin ressam, heykeltra ve mimarlarla, sekin hocalar ve bilginleri bir araya getiren bir dernek. Kimilerinin isteklerine, kimilerinin eksikliklerine kar yelerini koruma yetkisini elinde tutan bir dernek. 1563'te Giorgio Vasari tarafndan kurulan Accademia del Disegno, 1616 ylna gelindiinde, kurucusunun istei dorultusunda ift ynl amacn korumaktayd: Gen sanatlarn yetitirilmesi ve akademik tartmalar yaplmas. Borgo Bitti Sistersiyen Manastn'nda hazrlanm iki anfnin -biri alma salonu, ikincisi ise tartma salonu- ok ak bir biimde yanstt almalar... Ortaa renim geleneini izleyen Roma'nn tersine -rak ok gen yata atlyeye girer, toprak boyalan ezer, tuvaller hazrlar, ku'':'.' '' 337
291

L ramdan nce tekniini uygulard- Floransa'da matematik ve fizik l dersleri, perspektif ve desen dersleri, acemi rak, daha eline bir fra l geirecek cesareti gstermeden nce verilirdi. Bu, "resim sanatn bi-, limsel dzeye, pratik bir i dzeyine ykseltmek" amacn gden Le-1 onardo da Vinci'nin fikriydi. Sanatkr sanatya, resimi iire dntr-! mek. Accademia del Disegno bu amala domutu. I. Cosme yakn bir tarihte desen akademisine seilmi yelikleri soylular arasndan ayrcalkl kiilere vermiti. Silah onlardayd. Sivil yaamda herhangi bir nedenle onlar aralarnda blnmeye gtren veya d dnyaya kar tavr aldrtan durumlarda, ya kendiliklerinden ya da derebeylerinin ve prensin buyruuyla, konuya el atarlard: Btn yarg kararlar, yelerin temsilcisi olan konsln, Grandk'n ve bizzat Grandk tarafndan aylkla grevlendirilen ve Grandk'n ahsna bal olan yksek yarg grevlilerinin nne bir kez daha dnp gelirdi. Bu ayrcalkl kiiler, ressamlar, heykeltralar ve byk mimarlarla ii loncalar arasnda kan bozumalar kamuya duyururlard. Doduu kentin kendisine tapt, yan tanr katna kard Michel pi che mortel, Angel divino diye nitelendirilen Michaelangelo sayesinde, sanatnn stats Floransa toplumunda deimiti. Bu yeni toplumsal durum, Accademi'nin vasisinin ve prensin yetkesi dnda -ki bu g fiiten (ipso facto)* olarak gen akademisyenin, ana baba yetkesinden syrlmasn birlikte getiren mutlak gtbakaca her tr yetkinin, reddine izin vermekteydi. Hareket zgrlnn -vasi, baba, erkek karde ve mundual-dus** olmakszn- zayf cinse tannmamas bile, tek bana yasal olarak mr boyu reit saylmayan kadnlarn Akademi sralarna dek ulamasn yasaklamaya yetip de artyordu! yle ki, yirmi be yandan daha gen sanatlann baml olduu aile bakannn babalk yetkesi-
292

>^jnm * ipso facto: (Latince.) Filler, durum gerei, zorunlu olarak. ** mundualdus: (Latince.) Hukuku koruyucu kii. 338 nin, konsllerin hukuksal yetkesine geiini kabul ettiini belirterek, yasal olarak tandn bildirmek zorundayd. Aktin, baba tarafnn izni ve onay ile gerekletirilmesi zorunluluu vard. Eer btn geleneklere kar karak Accademia del Disegno, Sistersiyen Manastn'mn mahkeme binasndaki, tartma salonuna bir gn Artemisia Lomi'yi kabul etseydi, Artemisia yasalardan Gentileschi'nin Toscana'da bulunmasn isteyecekti. Oraya gelmesini onun onayn ve kefil olmasn zorunlu olarak isteyecekti... Artemisia, babasndan, ona asla tanmayaca bir eyi kendi stne alacakt: Bu sekinler topluluuna dahil olma onurunu Floransa tarihinde ilk kez oluyordu. Artemisia tam yirmi yanda. Babasndan an ve hretini koparacakt. Tabii zgrln de. 339 27 Roma - Floransa Arasndaki Yollarda Temmuz 1616 - ubat 1620 Orazio Gentileschi'yi Floransa'ya doru gtren katr trstayd. Orazio Gentileschi, bulumalarna kadar geen sre iinde kznn kartlklar ierisindeki duygularn hayal etmekten ok uzakt. Gnein yer yer bulutlarn arkasnda kalarak dt Roma krsa- . lnda, uzun su kemerinin kzl rengi altnda, yknt halindeki mezarlar, kuleler ve tepecikler arasnda, Orazio kronikleen acsn bir yana atp, gvensizlik ve mutlulua kar koyma duygularn tek tek soyunuyordu. Kzna yaklatka, sevincin, ona kavumann yaratt cokunun onu sarmasna, iinde gemiten gelen krgnl silip spren umudun esmesine izin veriyordu. nceleri, Marches'a srgn ediliinden, rutubetli kk kiliselerde geirdii klardan Artemisia'y sorumlu tutuu bir gerekti; ama imdi, uzaklk ve zaman, iindeki krgnlklar yattrm, belleindeki acmasz
293

duygular yumuatmt. Artemisia'nn setii yolun tam tersi bir yol! Bir zamanlar kz, babasnn ayrlna ikence gibi, bir hata gibi katlanmt; bugnse bu anlar ac duymakszn dnebiliyordu. Ayrca Orazio'nun gitgide yaklamas onu korkutuyordu. 1616 ylnn Temmuz aynda yol alan bu iki kii, karlkl iyi davranlar ierisindeydiler. 340 Artemisia, babas olmakszn Akademi'ye giremiyordu, Orazio ise kznn Grandk'n Saray'ndaki etkili gc olmasa Toscana'ya almaya gidemezdi. Agostino Tassi bir zamanlar "kznn yardmna birgn gereksinim duyaca" ynnde bir nsezide bulunmutu. "te," demiti, "durumun tersine dnmesiyle Tanr buna izin verecek Orazio'nun her zaman kzna kar gsterdii gven ve merhamet eksiklii nedeniyle, Tanr bunu gsterecek." Son drt yl boyunca daha ok Orazio evladnn yokluunu, bir umursamazlk belirtisi, kendisine kar bir tr duyarsz davran belirtisi gibi grmt: Evet, kz onu sevmiyordu, zaten hi sevmemiti. Evlilii; oralardan gidii, suskunluu -ac iinde olduundan, kznn kendisine mektup yazdn, ama kendisinin yantsz braktn unutuyordu- evet, her ey, her ey kznn onu sevmediini gsteriyordu. Hatta, saraydan uzakta bir yerlere yerletirilmesinde ve Floransa'dan atlmasnda oynad rol, yaptnn kovuturmaya uramasndaki sorumluluu konusunda ok kt n yarglara neden olmutu. Orazio, yapt konusundaki bu olumsuz yargy bykelinin katiplerinden birinden renmiti. Ona mektubun bir kopyasn iletmeyi ihmal etmeyen iyi niyetli bir dostuydu bu kii. Agostino'nun bir de eski rakibi Giovanni Baglione'nin -u on yl nceki davacs, bugn ise Pitti Saray ile yakn ilikisi de olan adamn- baz konularnda oynad roln izinede rastlamt. Birka tmce, ona aralarnn ak olduu srece kznn kulland sert szleri artrmt. "Bu adam desen bilmiyor." Baka hibir sz onu bu kadar yaralayamazd. Desen, ite bu nokta
294

da, bir zamanlar Artemisia'nn tablolarn srarla eletirmiyor muydu? Ama Roma'dayken ondan ald bir haberle btn skntlar silinip gitmiti. Kz onu Stiattesi'lerin evinde arlayacakt; babasn Grandk'e takdim edecekti; sipari temin edecekti. Sanatndaki yetkinliini kendi kzna kantlama arzusu, bu daveti 341 abucak kabul etmesinde fazlasyla etkili olmutu... Orazio, katnn Vi-terbe'ye doru kvrla kvrla giden yol boyunca sryordu. Onu gneten koruyan kahverengi byk ftr apkasnn altnda yz her zamankinden daha zayf,yanaklar Fabriano, Urbino ve Anc-na Kiliselerinin rutubetinden solmu, sararm, yazgsnn elli yanda onu zorunlu kld fresk almalar nedeniyle gzleri ate brm gibiydi. Yine de geen k Roma'da iyi bir ev, iyi bir ala, Savelli Saray'nda prensin zel hizmetinde -servitu particolarebulunarak geirmiti. Ama bu ykmllk onu bahvanlar, saatiler ve emeci-bayla ayn seviyede tutmaktayd. Szn ksas, hizmetkrlarla. Orazio Gentileschi'nin bamsz ressam ve kendi atlyesinde ustahoca konumunu korumasmn her ne kadar iyi yanlar olsa da yalnzca meslek yaamnn balangcnda bir insana onur verebilecek bir durumdayd. Tarih konulu tablolar ve natrmortlar ile urayordu. Ayrca meenin buyruklar dorultusunda olmak zere alt ayda on kadar yapt bitirmek durumunda kalmt ki, yaptklarnn ou genelde onun dehasna pek de uygun dmeyen portrelerdi. Savelli de San Sil-vestro in Capite kk kilisesini ssleyen Saint Francois dnda resmi hibir siparile vnemez haldeydi. Medicis'ler iin almak bugn onun en ok gnendii hayaliydi. Kznn evinde kalmak. Onunla eskide olduu gibi ibirlii yapmak. Bu tasar yreindeki krgnl birdenbire silmiti. Ressamlar loncasnn ve ayn zamanda kendisinin de yesi olduu Roma Ressamlar Akade-misi'nin bakan olan Saint Luc'n u szlerini
295

yineleyip duruyordu: "Yetien her renci, ustas gibi olacaktr." Neden olmasn ki? Eit koullar ierisinde tabii! ocukluunun topraklan, memleketi olan Toscana'nn krsalnda, tekrardan, alak tepecikler, vadiler, altnms renkte bir fon zerinde grnen kara selviler arasnda kvrlp giden u beyaz patikayla yeniden karlanca, limana dnen kaptann cokusuna kaplyordu. Kzna d342 nyordu; Floransa'ya dnyordu; yeniden kendisine dnyordu. zlemini duyduu, sakl tuttuu atlyesini yeniden ina etmek; bir zamanlarn alma hcresini kurmak... Artemisia ile sakin bir karlama umuyordu. Bir araya gelmekle, onunla kaynamakla, bir btn olmay umuyordu, kendi kendisiyle btnlemeyi bekliyordu. Onun alt yandaki halini gz nne getiriyordu; boyalan ezmek ve renkleri kartrmak iin telaa kaplan, yetenekli kzn... Kendi uzantsn, teki varln!.. Ayn eskiden olduu gibi! Prudenzia'nn lmnden, davalardan nceki zamanlara, masumiyet zamanlarna dnn onda uyandrd mthi umut ierisinde, neredeyse Pieratonio'nun varln unutuyordu. Drt yl boyunca Orazio damadn hi mi hi aklndan geirmemiti. Torunlan, Giovan Bat-tista -bugn yandayd- ve bir yandaki Cristofano'nun dnyaya geliini duymu ve hemen ardndan aklndan silip atmt. Daha ok olu ile urayordu; u an srtlarndan grd, uzun boylu, nde eeklerinin stnde trs giden kara giysili siluet. On dokuz yandaki Francesco, on yedi yandaki Giulio ve on drdndeki Marco; erkek olmulard. Artemisia'nn gidiinden sonra Orazio gece gndz onlarn yannda kalmt, yatakta, iki masnda bile. Baba ve olu birlikte, Marches Eyaletine gitmiler, kk kentlerde almlar, Roma'da Prens Savelli'nin evinde bir arada yaamlard. Yan bandaki varlklar Orazio'ya, bir tr gvende olu, onu yreklendirecek bir rahatlama duygusu veriyordu. O gnlerde, Floransa-Roma aras yolculuun, nceden haber verilen
296

"tamac'lann yardmyla dn gn srmesi olaand. Bu klavuz, katrlar bulur, mola yerlerini, yemekleri, handa geecek geceleri ayarlard; ayrca mterilerini karlaaca kt rastlantlardan korumak iin ekiyalarla anlama yoluna giderdi. Ama Orazio mola yerleri konusunda sknt ekmiyordu. Yolu biliyordu ve Francesco'nun akaralmazna, Giulio ile Mar343 co'nun hanerlerine btnyle gveniyordu. Evlatlaryla birlikteyken kendisini daha gven hissediyordu, dokunulmazl vard sanki. Roma Kaps'na gelince, drt erkek de, Floransallara veballarla temas etmedikleri konusunda gvence veren "salk belgelerini" aldlar. Her eyleri kontrol edildi, silahlar ellerinden alnd, kenti terk ederken; ya da oraya yerleip oturma belgelerini saladktan sonra silahlarn geri alacaklard; Grandk'n memurlar her eyi ayarlyordu. Perian durumdaki binek hayvanlarn sattlar: temizlik nedeniyle, yolcular kente yaya giderlerdi. Yalnzca koum atlar, araba eken kzler, yollarn iri deme talar stnden giderlerdi. atlarn duldasnda ki glgelik araya, drt adam Boboli Baheleri'nin duvarlar boyunca gittiler. Bu temmuz sabahnn sessizlii iinde Grandk'n ahrlarnda yz atn yerlerinde tepinip durmasn, aslanlarn grlemesini, kurtlarn ve srtlanlarn uluyuunu, Fitti Saray'nda grlen bakm ilerinin korkun grltsn, Avrupa'nn en byk, oloanst deiik hayvanat bahesinden gelen sesleri iitiyorlard. Vecchio Kprs'n geip de Stiattesi'lerin San Pier Maggiore Pazar'ndaki evlerine varnca, kk dkkn kapal ve evi bombo buldular. Birinci katta byk cenaze rtleri ile sofra takmlar dolab, abanozdan sandklar, masalar vard ve evin aynalar rtlmt. Orazio rtleri kaldrnca aknlk iinde, damadnn ald deerli eyalar grd: Kk arap bardaklar koleksiyonu, kristal bir kupa, bir kal ta, Artemisia'nn kocasnn bir tutku haline getirmi olduu
297

fanteziler, kendini alkoyamad btn bu alveriler. Drt erkek, sandklar kartrdlar, amarlar, kadn elbiselerini, uzun kollu tafta astarl ceketleri yokladlar. Her metre kuma nnde, Orazio'nun bar havas deiiyordu... Kendisi soukta ve karanlkta urar ve didinip dururken, Artemisia ipek giysiler iinde dans ediyordu demek! 344 Bir zamanlarn gizli kskanl yeniden ortaya kyordu. Kprdamadan, gzleri btn bu yabanc prltlara taklm halde, Orazio, kendisini kzna ulatran yollar boyunca duyduu u ar, dnceli havaya yeniden brnmt. u ktnn iyisi Pierantonio'nun beraberinde belay da getireceinden hi kuku duymamt. Aynalar rten rtler aka bir cenaze demekti. Ama evdeki giysiler ve dier eya, evdeki dzeni, bolluu ve zenginlii haykryordu... Kendisi ve oullan alk ekerken!.. Hem de Artemisia yznden... Artk Artemisia ac vermeyecekti onlara, daha fazla ekmeyeceklerdi, sz veriyordu! Ya burada tank olduu zenginlik? Btn bunlar, ektiklerinin bedelini yaknda alacan sylyordu ona. - Karki kilisedeler, dedi Francesco. Ne olduunu renmek iin bir ara dar kmt. ;,,,:, - Bu saatte kilisede ne yapyorlar? t. .',;.,. > :Y' :/ - ocuklar lm. ' . ,; ' - Kimin ocuklar? ,; '--;> ; ';. : ;. ;" > ,v?':/; -Artemisia'nn. ..'.;' ..,? '; '..,' , ; . :: ,- . Bir an kan donmu gibi kalakald Orazio. Kznn o an nasl olmas gerektiini aklndan geirdi. Ac iinde kvranan zavall yzn, ovuturduu ellerini, kafeslerin dibinde dururlarkenki halini grr gibi oldu. Heyecandan boaz tkand. - kisi birden mi? diye yineledi. - Birka saat arayla. Hastalk bulacym... '; - ,;,:; :.'... Oullar dnda hi kimse ondan, ara sra da olsa, sert karakteriyle
298

uyumayan bir duyarllk gstermesini beklemezdi. Ne zaman durum gerei bir komu ocuunun cenazesinde veya bir bebein gmlme treninde bulunsa -bu ok sk olurdu, zira on ocuktan alts yedi yana ulaamadan lrd- yaplan trene dayanamazd. Kendi z oullan iki Giovan Battista'nn lmlerini mi anmsatyordu acaba ona? 345 Yoksa Prudenzia'y kaybedii mi geliyordu aklna? Bu fiziksel bir acma, btn varlyla gsterdii bir sevgi, saklayamad bir duyguydu. Artemisia bir zamanlar, bir ocuun ac ektiini sarslmakszn grmeye dayanamayan babasnn krlganln kefetmiti. Ama bundan yararlanmay aklndan bile geirmeyen Artemisia, byk bir istenle, aclarn, yaralanmalarn, ikyetlerini saklam, atlarn gizlemi, onu kendisine kar bile korur olmutu. Daha sonralar, Ora-zio'nun bu yann unutmutu ve bozumalar srasnda bundan yararlanmay ihmal etmiti. Acaba kazanl myd Artemisia..? Zira Orazio bunu zayflk belirtisi olarak gryor, fkeyle ka yolu arayarak kendi heyecanlarna tepki gsteriyordu. - Haydi kiliseye, ablanzla birlikte dua etmeye gidin, diye buyurdu. Onlarn meydan geilerini, kemerleri ap San Pier Maggiore Kilisesi'nin kaps altnda gzden yitilerini izledi. Onlar gzden kaybedince, iinde bulunduu aknlktan kurtulmak ister gibi, birka adm yrd, sonra eve doru dnd. Biraz geri ekilip baknca tmn kavryordu: Hali vakti yerinde bir ev. Burada ne gzel yaanrd! Gz atdaki delie takld. Atlyenin tepe penceresi -occulus- vard yukarda. abucak ieri girdi ve azna kadar eya dolu evin iinden geerek st kata kt. Orazio Gentileschi srgl kapya bir omuz atp at, Artemisia Lomi'nin krallna dald... Yaamnn kalan blm iin bir karar aamas olacak olan ok hemen gelmedi.
299

Sakin bir biimde, ar ar ve saknmla, kta kurumaya braklan sralanm tuvallere doru yneldi. Gne , bir leke gibi dip ksmdaki duvara vuruyor, uzaktan bakldnda ekilsiz ve srsz beyaz byk aynaya benzeyen erevelere sryordu. . -Orazio, atlye iinde dolatka, siluetinin deme zerine glgfr 346 si dyordu; glge byyor, tablolarn stne geliyor, btn yapt karartyordu. Kenara ekilmek, sa tarafa iki adm atmak ve Buonarroti iin yaplan Allegoria dell'indinazione adl tabloyu incelemek iin az az yana doru geri adm atmak zorunda kald. Fakat glgesi yine de verniklenmi yzeyde yansyordu. Kznn bedeni, btnyle plak halde, resim sehpas stnde tam nnde apak sergileniyordu. Kz Artemisia oturmutu, kalalar arkadan grnyordu, ba sada, yz ona doru dnk, gzlerini ona dikmi olarak duruyordu. rgl salar, ok sevdii biimde toplanm, tam stnde ta gibi bir yldz parlamaktayd. Ayak bileklerine ngrakl halhallar yapmt, abukluunun simgesiydi bu. ki eliyle bir pusulay avucunda tutmaktayd ve bu da karanln simgesiydi. Orazio mantkl davranarak ncelikle, nesnel olarak baarl olduunu kabullendii bu kiiyi dnd -salt k oyunuyla yaratlan bu beden, bu model, kadn anatomisinin ayrntlaryla incelenmesi, teninin saydaml, salkl, arl, uzamdaki dengesiydi ve bu kii bir umanlarn Suzanne ve btiyarlar'mn bir tekraryd. Evet, onun, kendi Suzanne'! Artemisia dizlerini soldan saa dndrm, kollarn devinimini ise sadan sola almt. Eski kompozisyonun bir eitlemesiy-di bu. Rahatlamaya alt: "Amas bir eitleme ite!" Evet sinirlenmeye balyordu, ikinci tuvali incelemek iin yer deitirdi. Bir Marie Madelaine... Gnahkr kadn tvbe ederken, kendini Tanr'ya adamak iin dnya zevklerinden vazgeerken... Orazio'nn San Venanzo de Fabriano Kilisesi'nde yapmn tamamlad ve aynen Artemisia'nm nikh gnnde kendisinden balanmasn, kutsanmasn isterkenki yalvaran halini resmetmiti,
300

diz km, bir ha barna basan Marie-Madelaine'e kyasla bu daha az inandrcyd; kendi yapt azize, diz km, bir haa sarlm Marie-Madelaine; nikah gnnde, kendisinden balanmasn isteyen Artemisia'nn gibi. Tersine, u an inceledii kii, tek eliyle gsn tutan, teki eliyle 347 bakmak istemedii aynay iteleyen bu kadn, bu Marie-Madelaine, Tan-r'ya yakarmyordu! Ne ba, ne mafiret iin yalvarmyordu... Artemisia klnda resmedilmi bu kadn, plak omuzlu, gs ak kadn, Tanr'ya deil, dnyaya dnmt, btn sevimliliiyle, bakt erkein itahn kabartyordu. Aynann erevesi zerine altn harflerle boyad yazy zmleyebilmek iin iyice eildi Orazio: Optimum par-tet elegit. "O en iyisini seti" yazyordu. imdi, fke iinde kendini hayranla kaptryordu. Renklerin parlaklndan gzleri kamayor, beyazlarn patlamasyla iyiden iyiye grmez oluyor, giysi katlarndan szntlar halinde akan altn rengin ala-masyla kendini krlemeye brakyordu. Bu altn renk, onun giziydi, Orazio'nun! Evet, bu yeil, evet ve bu krmz renk, bunlara ulamak iin ne ok aratrmann, nice yllar alan deneyimin iinden gemiti! Sanatnn anahtarlar; onun renkleri... Evet, ama daha bir koyu; daha zengin ve daha vurucu... Artemisia en iyisini semiti: Onun elinden he'r eyini almt! Hem bu hrszlk hiti daha, Orazio'nun kefettiiyle kyaslannca hiti... Tuvaldeki u sandalye: Kadifeler, tabure stndeki kuma kendisinin Roma'da henz bitirmi olduu yapttakiyle aynyd. Dore giysiler ierisinde bir Lavta alan Kadn, u sralar Savelli Sara-y'nn en st katnda, kurumaktayd. Kz bu tabloyu hi grmemiti! Yine de... Bu resim, Madelaine'in dizlerini kapatan kuman her pilesi, onun Lavta alan Kadn'mdak kuma katmanlarndaki almasnn tpks... Artemisia'nn onun yaptndan esinlenmeden tpksn yapma-' dan yeniden retmi bu tabloyu! Orazio korkuya kapld... Akln m yitiriyordu ne? Artemisia kiiyi tam kardan vermi. O ise srtndan. Oturmu bir kadn. Tek kolu
301

kvrk -Artemisia'da ise el yrek stnde; onda el, lavtann telleri stn-; de. teki kol gerilmi-Artemisia'da el aynay itelemekte; onda el lavtann kolunda, yukar doru kyor... Hayr, yanlmyordu Orazio. Ma-delaine ayn Lavta alan Kadn'n kopyasyd. Ama yn deiik, ter348 sinden bir kopya, daha abartl ve dramatize edilmi... Bu iki tablo, birbirlerinin yansmas gibiydi. Aralarnda yle bir benzerlik vard ki, Orazio hangisinin orijinal, hangisinin sonradan yaplan benzeri olduunu ayrt edemiyordu. Sanki bir aynada, her iki taraftaki grnt... Evet, Artemisia en iyisini semiti: Elinden her eyini almt! fkeyle bir tablodan tekine gidip geliyordu. Diana Ykanrken; Proserpine'in Kanhi; Silahl Bir Amazon. Hep ayn yz, sonsuza dek kendini yineleyen ayn beden. Artemisia'nn kendisi. Gl. ri yar... Orazio'nun holand diilikle hibir ilgisi yok! Evet, kznn ona yknmesini kabul edebilirdi, ama ona ihanet etmesini asla!.. Zira kz ondan kopya ekmekle yetinmiyordu! Onun fras ucunda Orazio'nun renkleri, kompozisyonlar, kiileri yapsal deiiklie uruyorlard. Burada, etten ve kandan kahraman kadnlarda, kutsalla ynelik en ufak bir cokunun, herhangi bir zlemin nebzesini bile gremiyordu... Bu azizelerde ve kadn ehitlerde hibir kutsallk duygusu, ya da mistisizm izi yoktu... Evet, Artemisia her eye ihanet ediyordu! Bir slkt kz; onun sanatn emiyor, zn boaltyordu! Orazio kendi gl noktalarn kesin bir biimde deerlendirmeye tabii tutuyordu, idealize etmek, yceltmek. Konusunun dinsel ieriiyle, modelinin insansl arasndaki duyarl denge... Ondan baka kim, bunca llle, bunca grkeme; bu nefis incelie bylesi bir zenginlik katmay bilebilirdi ki? Ama, gzellik, uyum, sanat de Artemisia'nn zorbal altnda bir sele dnp, onun yaptn srklyor, yapt ondan skp alyor, Tanr'dan kopanyordu... Tanr nasl olup da Artemisia'da iffetsizliin, estetik
302

yetkinlie ulamasn kabul edebiliyordu? Zira, Artemisia'nn resmi bayayd. nsancayd evet, en ileri dzeyde nsancayd! te o an kap kolunun sesini duydu. Dnd. Kz iin giriyordu. Kz bir an iin aralkta kprtsz durdu, acnn yourduu, karalar 349 giymi kk siluet. Yznde onu orada grd iin en ufak bir ifade yok. Hibir ey yok. Atlyenin iki ayr ucunda, baba-kz ylece kalakaldlar. Orazio Artemisia'nn aladn grd. Evladnn kendisinden nce leceini bilerek ocuunun stne eilen Meryem'in acsn srekli resmetmiti Orazio, bu anne karsnda neler hissediyordu acaba? Duyduu heyecan ylesine glyd ki, kendine hakim olamad. Atlyeyi batan uca geti, kzna doru kotu. Artemisia babasnn onun yardmna kotuunu sand, ona sarlp pecekti belki. Yz gzyalarna boulan Orazio, Artemisia'ya arpt, yanndan geip gitti ve merdivenlere atlp, ortadan yok oldu. Orazio byk bir olaslkla, kentteki saysz hanlardan birine yerlemeye gitti. Bu ksa gn boyunca manastrlar, kk kiliseleri gezmek, Mosaccio'nun fresklerini, Boticelli ve Fra Angelica'nn tablolarm grmek zorunda kald. Zira Orazio Gentileschi'nin yapt bundan byle Floransa-l Rnesans ustalarnn ve kz Artemisia Lomi'nin etkilerinden yansmalar verecekti!.. Ama kzn grmedi. Kznn verdii avanslar geri evirdi ve ondan uzaklara gidip sakland. Buna karn, Accademia del Disegno'nun istedii tm akitleri onaylad. Grandk'n kiisel korumas, konsllerin destei, en gl yelerin dostluu, Artemisia Lomi'nin, ad belki de oylansa uygun bulunmayaca bir seime boyun emeksizin, akademiye kabuln olanakl klmt. 19 Temmuz I6l6'da "Orazio Gentileschi kz, Pierantonio Stiattesi'nin ei" bu ok deerli sanat rgtnn kayt defterinin 57.
303

sayfasna, sonsuza dek kalacak biimde yazlmas iin drt ecu paray d350 yordu. dentiyi ve sicil numarasn kabul etmekle, Orazio, kzna dnyada en ok istedii eyi vermi oluyordu: bir kimlik. Ona bir i veriyordu. Bir meslek. Ona bir kariyer sunuyordu. Elbette zgrln de. Orazio, sessiz sedasz yeniden yola kt. Ama yola kaca sabah, iki olundan by Francesco ile en k Marco, Artemisia'nm evine geldiler. Ablalarm yatak odasnda bo beikler banda bitkin bir biimde buldular. Ne diyeceklerini bilemediler. Ona yalnzca sarldlar. Artemisia kendini onlarn kucana brakt yola kmadan nce ona uzun uzun sarldlar. > Orazio Floransa'da gzden kayboldu. Artemisia'nm zgrlne kavumas her ikisinin de kurtuluunu onaylam oluyordu. Bu akit ile baba ve kz karlkl sorumluluklarn balanndan kurtulmu oluyorlard. Hoca ve rencisi, usta ve ra, birbirlerine artk borlu deillerdi. Ne teekkr, ne de yardm. Orazio, teekkrlerini belirtmelerini dinlemek istemediini belirterek, oullaryla birlikte kalmak iin Marches Eyaletine dnd. Srgn ediyordu kendini, her zaman kzndan daha da uzaklara gitmeliydi. Artemisia iin, babasnn gsterdii cmertlik ve ka, yaamnn en g annda ve tam zamannda oluyordu. Tann'nn onun z oullarn elinden ald srada. Anne olmaktan, Gentileschi'nin kz olmalara dnyordu yeniden, destee ve sevgiye gereksinimi olan fkeli bir kzd. Babas onu niye terk etmiti acaba? Bir an sren bir bakma srasnda, eski sevgisine kavutuunu sanmt... Evet, bundan iyice emindi! Babas onu sevmiyorsa, akademiye giriini neden onaylayacakt ki? Kukusuz ona sayg duyuyor ve beeniyordu.
304

Yoksa babas onun resmini ok ok aalyordu da ondan myd baarsna kar koymay bile gerekli grmeyii?.. Babasnn, kendini teh351 dit altnda hissettii anda ne denli acmasz olabileceini biliyordu... Kukusuz, kznn yeteneini, bundan bir rahatszlk duyacak kadar nemsemiyordu... "ki ressamdan hangisi en iyidir?" Orazio Gentilesc-hi'nin gznde bu sorun zmlenmi gibiydi. "Babas m, kz m, hangisi lmnden sonra da anlacak?" Zafer iin delloda, Ora-zio'nun Artemisia Lomi'den korkaca yoktu. O halde atlyede bastran bu gzyalarna ne demeli? Kznn bana gelen felaket nedeniyle ona acdndan m alyordu? Yoksa korku ve kskanlktan m? nndeki eyrek yzyl boyunca bu sorular kafasna taklp duracakt. 1616 ylnn o Temmuz aynda tablolarda grd neydi acaba? Floransa'da karlaamamalar baba ve kznn yaamnda, hibir baarnn stesinden gelemiyecei bir gedik aacakt. Bir kuku uurumu, birbirlerini aramak, birbirlerinden kamak ve birbirlerini bir yant bulana dek kovalamak zorunda brakan bir kayg ukuru. "[..'.] Tabloma gelince, yemin ederim Sayn Majesteleri, onu bu komik fiyata ancak size veririm, baka kimseye vermeyeceim konusunda yemin ederim, baka kimseye, hatta babama bile vermem!" diye yazacaktr Artemisia otuz yl kadar sonra. Orazio Gentileschi'ye son bir gndermedir bu! Stiattesi'lerin evinden Orazio'nun yle bir geii Pierantonio ile Artemisia'nn ayrln daha da abuklatrmt... Evliliin dengesini bu biimde bozan, ocuklarn lm myd? Hastalk ve lm karsnda her ikisi de ylesine farkl biimde tepki vermilerdi ki! Artemisia, Pierantonio'nun ilgisiz, tepkisiz tutumunu, davrann, balarna gelen felaket karsnda kaderci tavrn balayamyordu. Pierantonio ise Artemisia'nn umutsuzluu son kertesine dek
305

vardrn hazmede-miyordu. "Yeryznde ocuunu yitiren tek anne oldun sanrsn!" di352 ye geiriyordu iinden sinirli bir tavrla. Kendi kz kardei Lisabetta, dourduu on bebeinden altsn gmmt. Bugn Lisabetta da, Artemisia da yeni bebek bekliyorlard ve Pierantonio, bunlarn yaayp, ihtiyarl greceinden hi kuku duymuyordu... Ama einin atlar ve figanlar, sonunda bu evde onun bir yeri bulunmad, Artemisia'nn yaamnda bir yeri olmad konusunda onu ikna ediyordu! Artemisia'nn akademiye girii, kabul ediliinin verdii onur, zgrlne kavumasnn sonular her ikisini de iki dman kampa ayryordu. Meslei asndan bakldnda, varlk gsterebilmesi iin kocasnn iznine artk hi mi hi gereksinimi yoktu. Pierantonio'ya gelince, bugn karsnn ulat yksek yerlerde onu izleyemiyecek kadar kk, silik biri olarak gryordu kendisini... Ya da Artemisia'y kocasndan ayran ey, Orazio'nun kznn gnlne geri dn myd? Bu kez hi kimse Gentileschi'yi damadn kskanmakla sulayamazd, kt szler sarfettii veya sulad kukusuna kaplamazd. yle ya, Artemisia'yla bir daha kar karya gelmemiti ki... Ama Artemisia, kendisini ok yalnz ve acl hissettii bir zamanda kardelerine kavuunca, annelerinin lmnden sonra yetitirilmesini stlendii gen Marco'ya yeniden balanmt. Ablasnn gzelliine hayranlk duyan ve onun yeteneklerini kskanan duyarl Frenceso ile ilikileri hi dei-. memiti. Onlara kar byk bir sevgi duymutu. Kavumalarnn yaratt scak hava acsn yattrm, Gentileschi airetinin btn yeleri arasnda daha uzun sren, daha derinlemesine bir uzlamann hayalini yaratmt kafasnda. Gidileri yeni bir boluk yaratyordu. Ablalar artk Orazio'nun oullarn zleyecekti! Kardeleri onun acsyla, aresiz yanlaryla ve onun kayglaryla evin harln harcayarak elenen bir koca brakyorlard ona. Btn servetleri binlerce pahal ufak tefek eylere gidiyordu.
306

Akademi oturumlarnda, Buonarroti'nin evindeki bilimsel toplantlarda ve Cristofano'nun atlyesine yapt ziyaretlerde geirdii nice 353 baarl saatlerin sonunda, evdeki kavgann, anlamazln ortasna dnyordu. ikyetler ve grlen davalar... 5 Haziran 1619'da, Artemisia, Il.Cosme de Medicis'ye unlar yazyordu: "Artemisia Lomi, halen Pierantonio Stiattesi'nin eidir. Bu mektupla Alteslerine, kocasnn Michael adl bir aa ilemecisine nasl bir bor taktn, parasnn denmesini isteyen bu kiinin, Accademia del Disegno'dan Sinyora Artemisia'ya ilikin bir karar karttn arz etmektedir. Kocas btn bunlan elden ald ve ondan gizledii iin kadncazn ne bundan ne de aleyhindeki kararlardan haberi bile olmamtr. Sinyora Artemisia, nnzde Sayn Altesleri, kendisinin olmayp, daha nce de drahomasnn btnlne dokunmu ve bunu bozmu biri olan kocas tarafndan yaplm bir borcu kendisini demeye mahkm eden karardan dnlmesi iin diz kp yalvarmaktadr..." Hazin bir akn sonu ve para konusunda iren tartmalar deil mi? Ya da icradan kamak iin dolap m evriliyor? Hani mallarn ve gelirlerini ayrarak icradan kurtarmaya alan eler su ortakl etmezler miydi? Ne olursa olsun, bu ltuf dilekesinin gnderilmesinden be gn sonra yazg, bir kez daha Stiattesi iftinin kapsn alyordu. Floransa sokaklarnda dolanan Azrail, srtnda bu kez yeni doan bebei kk Lisabella'y gtryordu. Anne-babas onu da san Pier J ''H Maggiore Kilisesi'ne gmecekti: 9 Haziran 1619 da... Giovan Battista, Cristofano, Lisabella... Hastalklar ocuklarn tek tek ellerinden alyordu... Tanr Artemisia'y, abuk ve kolay bir zafer elde ettii iin ceza-j landryor muydu?
307

Akl almaz ykseliinin srd yllar boyunca, Artemisia, ar balo giysileri ierisinde dansetmiti. Yeil nl altnda karn tostoparlak bir halde almt. Bazen onu tuvallerinden ayran mesafeyi yok 354 etmek iin uzun sapl fralar kullanarak yle ya da byle resim yapmt. Be ylda drt ocuk tamt karnnda. Tam dokuzar ay boyunca. Onlara gl vaftiz babalan bulmutu -byk aristokratlar, deerli bilgin kiiler ve kukusuz Cristofano Allori. Ama bir hicivci ozan Jacopo Soldoni ve bir de nl tiyatro yazar Jacopo Cigognini'nin kars var ve Aragone'lu valye Aenea Piccolomini var. Gelecekte bu kiiler onlar gzetleyeceklerdi... ocuklarndan tek biri yaayacakt, bir kz ocuu. Orazio Gentileschi'nin yreini stan bir ad vard. Kutsal bir ad: Prudenzia... Artemisia Lomi ve Prudenzia Stiattesi: Ana-kz mrleri boyunca bir daha ayrlmayacaklard. atlar zerine yaylan berbat sis btn kenti saryor, Floransa stne iyiden iyiye kyordu. Il.Cosme de Medicis lm deindeydi. Pitti Saray mendilindeki kan "di eti kanamas" diye nitelese de, sarayda herkes akcier hastalnn onu kemirdiini bilmekteydi. Roma'da Papa, durmakszn Grandk'e "kt hissettii gnlerde dinlenmesini" rica ediyordu. Oruta et yesin, pasta ve brekle imanlasn, Toscana arab isin! Ziyafetler, bol bol yiyip imeler gibi tm arlklara V. Paul Borghese izin veriyordu... Ama Floransa'nm yuttuu yoktu. Papann verdii izin zevke davet deildi. Bayram ya da len deildi, tvbeyi ve orucu bastran. Genliin ve mutluluun sarsntsyd bu. Kahkahalar bundan byle Pitti Saray'nn salonlarnda nlamayacakt. Sessizliin iinden, Franszca Caccini'nin geceyi yrtan sesi ykseliyordu. Grandk'n odasnn kapal kaplar ardnda, arkc kadn, kaygnn arln hafifleten ve acy dindiren aryalar sylyordu. Buonar355
308

roti'den dizeler dktryordu; ssl tmceler okuyordu, akn aclarn seslendirdi. Meleklerin sesine ylesine yakn bir sesle okuyordu; tan yeri aarana dek ilkyaz, yaam sarklyordu. Soluk bir ubat gnei Toscana gnde ykselirken, Grandes Marie Madeleine de Habsbourg, hastann bandaki yerinden ayrlp, sunaklarn ayaklarna kapanmaya gitti. Kendi kk kilisesinin btn boyal, resimli dolap kapaklarn atryordu ve tavanlara dek ykselen kristal kk kutucuklar seyre dalyordu. Deerli talarla ssl kutsal anmalklarn bulunduu sandktan, fildii, sedef ve abanozdan mcevher ekmeceleri; muskalar, anmalklar, onun deerli anmalklarn izliyordu! Hristiyanlk hazinesini bekliyormu gibi gzken yzlerce altn ve gm melekcikler ona doru eilmekteydiler: Biri ona San Lo-renzo'nun diini, tekisi San Benigno'nun stnde, inci bileziiyle kolunu sunuyordu ve boaz kesilerek ehit edilen Azize Cecile'in kan lekeli amarn... Kutsal anmalklara dokunmak, onlara yz srmek! Bedenleri iyiletirmenin, ruhlar dinginlie kavuturmann tek ilac. Grandk'n odasna, iinde Bakire Meryem'in gsnden akan stle dolu bir tp tayordu... Her gn Grandes'in rahipleri II. Cosme'in karnn Trapani'li Santa Maria'nn kandilinin ya ile ovuyorlard. afak vakti gnah kartan papazlar Meryem'in stnden bir damla veriyorlard. 1620 ylnn bir akam, saraylardan birinden hastann artk, ortasnda varlna dayanamad lavta alanlarn mzii ykselirken, Grandk'n bitkin bedeni Floransa'daki btn kutsal anmalklar altnda cansz yatyordu. Pitti Saray'ndan birka yz metre uzakta ise Medicis'lerin eski dostu Cristofano Allori de lmekteydi. Ayanda beliren kangren btn bedenine yaylmt. Kilisenin yardmlaryla epeevre sarl olarak Tanr'nn huzurunu zlyor, yapt mstehcen resimle, ak sak 356 tablolardan dolay pimanlk duyuyor ve korkaklk gsteriyordu. Bir daha Artemisia Lomi'yi gremeyecekti.
309

Pierantonio tarafndan eve kapatlan Artemisia atlyesinde kalyordu. Btn ailesi gibi fkeden deliye dnen kocas da, iki ressam arasnda bir ilikinin var olduunu sanyordu... Evliliklerinin ilk ylnda ender olarak aklna den Artemisia'nn gemii, bugn onda bir saplant halini almt... Evlenmeden nce kendini Tassi'ye vermise niin tekilere vermesin? "Boynuzlu"; "orospu", her iki szck de Roma'da olduu gibi Floransa'da da ayn anlama bulunuyorlard. Pierantonio bununla yatyor, bununla kalkyordu. Sevilmiyormu, kars tarafndan ihmal ediliyormu gibi duygulara kaplyordu... Bundan byle Pierantonio artk Artemisia'nn yetenekli oluuna: daha fazla dayanamayp, kendi orta halliliini kabulleniyordu... Orazio'nun yalval gerekleiyordu galiba. p ? 'f Her zaman son derecede yumuak biri olan Pierantonio, Artemisia'ya sert davranmaya balad. Zorbalk nbetlerine girip Artemisia'y zorla evde alkoydu. Kars kendini savundu. Onu cehennemden ekip alm bir adama kar duyduu minnet duygularyla sarslan Artemisia, ondan gelen her eyi kabul ederdi, ama o zamanlar artk geride kal- . mt. Bugn onu aalyordu; nk zayf biriydi. Pierantonio ve aile-v sini felakete srklyordu. "Her eye birden sahip olamazsn, diye barmt Orazio kzna; , kocann sevgisiyle sanatnn yetkinliine ayn anda sahip olamazsn!.. Hayr her eye sahip olamazsn; u lml dnyada hem mutluluk, > hem lmszlk ha!.." 10 ubat 1620'de, Artemisia Lomi, son bir kez daha lm deindeki Grandk'ten ltuf diledi: ' , , ,:' :>.'';. M 357 "Altesleri, bir sre Roma'da, ailemin yannda kalmama izin verin ltfen..." Roma'da, yle ya... Ailesinin yannda! Artemisia'mn umduu neydi? Babasyla bulumak m? Orazio'nun onu geri evireceini unutmu gzkyordu.
310

Evet, Genova'da, Turin'de, Paris ve Londra'da -dnyann te ucunda bile Artemisia'nn tablolaryla karlamaktansa, kamak daha iyiydi: Floransa'daki atlyede Orazio'nun kendi benzeriyle yeryzne gelinde olduu gibi. Orazio ok daha fazla yal olsayd; iinden geen btn yaptlar imdiye dek ortaya dkm olsayd; belki de kznn sanat ierisinde kendi yeteneinin eriyip gittiini grmeye dayanabilirdi. Ama bu ayna, yani Artemisia'nn resminin ok fazla benzerlik tamas, btnyle bambaka oluu, onu rahatsz ediyordu. Ruhunu tehdit ediyor, hafzasnn ok derinlerinde bozup datyordu... "[...] Burada yaadm saysz rahatszlk ve burada, evimde, ailemle geirdiim gz ard edilmez sorunlar nedeniyle, bir para olsun kendi evime dnmeye gerek duyuyorum. Birka haftalna..." diye srdyordu mektubu. Artemisia yanlyordu. O gittikten sonra dostlar hayata veda edeceklerdi. 21 ubat 1621'de, Il.Cosme Medicis gzlerini yumacakt. Bir ay sonra da Cristofano Allori onun peinden hayata veda edecekti. lmleri kentin inie gemesi demekti. Floransa iki kadnn eline kalyordu: Grandk'n annesi ve dul kars, iktidar cahil rahiplerin ellerine brakacak olan iki kocakar. Toscana artk Artemisia'y istememektedir. Yeni hkmdar Marie-Madelaine de Habsbourg bunu byle istemektedir: Hibir zaman da onun tablolarna deer vermemitir... Artemisia, kz ve kocas Pierantonio ile Roma'da Sanatlar Mahallesi'nin orta yerinde Via del Corso'ya -Karnaval Soka'na- yerleti. 358 Bir zamanlar tecavze urad Croce Soka'ndan ok uzak olmayan yerde: Kk bir ev kiralad. nl bir dekorasyon merkezinin, lmsz Kentin prenslerinin salonlarn fresklerle ssleyen Sir sanatnn -Agostino Tassi- atlye ve evinin bulunduu Ripetta Soka'na iki adm tede, krmz bir kap ve basamak...
311

Artemisia, onurlandrlm ve tam bir kimlik sahibi olarak savalara kalkt alana yeniden dnyordu. Onun iin kavumalarn ve i uzlamalarn zaman gelmiti. Ank Artemisia Lomi ve Sinyora Stiattesi'ler filan bitmiti. Eski soyadn yeniden alyordu ve Orazio'nun ona saklamay beceremedii bu ada parlaklk katyordu yeni batan. Roma'da bir "Gentileschi" aile bakan olacakt. Yirmi sekiz yanda, toplumda kendine iyi bir yer edinmiti; zellikle yasal haklar ve yasal bir g edinmiti. lmnden sonra imzas noter akillerinde grlecekti. mzas, kira kontratlar, sat belgelerinin kime ait olduunu belirleyecekti. O gne dein asla bir kadn -en azndan dul olmayan bir kadn- bylesi bir onura eriememiti. Bir koruyucusu olmakszn, kendi yazgsnn efendisi olan Artemisia, yalnzca kendine bamldr. Saym ktklerinde, bundan byle artk evin kadn olarak "Artemisia Gentileschi, ressam" biiminde boy gsterecektir. 359 BLM IV RESMN SMGES ARTEMSA GENTILESCHI'NN FIRASINDAN KEND PORTRES RESSAMLARIN BRER CASUS OLDUU DNEMDE LONDRA, VENEDK VE NAPOL 1621-1638 28 Londra Alt Yl Sonra, Aralk 1626 Ressam Gentileschi'i Fransa'dan buraya geleli iki ay kadar oluyor. Haftalk haberinde, Toscana Grandesi'nin Londra'da grevli memuru byle bildiriyordu. "Sz konusu Orazio Gentileschi, sanatn icra etmekten daha te; bana baka eyler de, byk nem tayan iler de yapyor gibi geliyor..."
312

Artemisia'nn babasnn byk bir dikkatle izledii ve "byk nem tayan bir i" dedikleri ey bir gn 'Otuz Yl Savalar' diye anlacak olan ve Avrupa'y atele kana boan, vahi savatan bakas deildi. Bu savatan umulan, Avusturya Saray'nn stnlyle, Habsbourg'larn hegemonyasyd. Viyana ve Madrid'inkilerin de dahil olduu bu hegemonyay, ngiltere, Fransa, Venedik ve Roma hibir biimde, ne pahasna olursa olsun istememekteydi. "... Ressam Orazio Gentileschi'nin burada oynad rol zerine kiisel tahminim, diye srdryordu Floransa'dayken Artemisia'nn resminden nefret etmi olan Grandes Marie-Madelaine de Habsbo-urg'un olunun hizmetindeki grevli, tahminim, Gentileschi adl Bey'in yalnzca Monsenyr Buckingham Dk ile deil, ngiltere Kral ile de 363 konumu olduu dorultusundadr. Ayrca Bay Gentileschi'nin yazmalar yapt ve gizli bir grev iin acele olarak Brksel'e ok yakn bir gemite gnderildii de sz konusu..." Orazio Gentileschi gibi talyan bir ressamn Brksel'de ne ii vardr? Uzlamazlk oktan Flandres ve Hollanda'nn altn stne getirmitir. Katliamlarn temelinde Protestan sapknlnn yeryznden kkn kazmak ve imparatorluunu merkeziletirilmi geni bir Hristiyan devlete, bir Kutsal mparatorlua dntrme hesaplan yapan Alman Prens II. Ferdinand -yine Viyanal bir Habsbourg- bulunuyordu. Bu abas, Birleik Kutsal Eyaletlerle spanya Protestanlar arasndaki anlamann inenmesiyle Hollanda'ya yeni bir askeri mdahaleyi gerekli gren Madrid tarafndan da desteklenmekteydi. Her ikisi de Lutter yanls olan Danimarka ve sve hkmdarlar birbiri ardna kardelerinin inancn savunmak iin aba harcyorlar. Ama rakip krallar hem birbirlerinden korkuyorlard, hem de karlkl tehditte bulunuyorlard. Fransa'ya gelince, o tarihte, Avusturya'ya, Viyana'ya ve btn snrlarnda toprak kaybna urayp, kaybettiklerini yeniden ele geirmeye alan Madrid'e kar mcadele etmesini i
313

sonunlar engelliyor olsa da, spanyollarn rakipleriyle, yani btn Protestan glerle gizlice el ele vermekten de rahatszlk duymaktayd. XIII. Louis ve Richelieu, biri Le Roi Tres Chretien (Fazlasyla Hristiyan Kral) teki Kutsal Kilise'nin kardinali, bir yandan krallktaki Protestanlar vururlarken, te yandan dinden sapm uluslarla badaklk kurmaya abalyorlard. zellikle de ngiltere'yl| yi niyetinin kant olarak Fransa, ngiltere'ye, fazlasyla Katolik o' prenseslerden birini armaan ediyordu. Badaklklarn tersine dnmesi, hazinelerin boalmas, beklenmedik olaylarla -ihanetin btn yan eleri- Otuz Yl Savalar u ikilemle aklanabilir: Din iin yaplan bu savalarda, uluslarn, sergiledikleri inanc savunduklar ok az grlmtr. Tersine, duruma gre de364 gien ksa vadeli karlarn savunmulardr. Bylece, Protestanlarn yenilmez rakipleri btn devletlerinde ykma neden olan hasmlara sahip spanyollar -evet onlar da- kapal kaplarn ardnda, sapkn ngilizlerle pakt kurmann, yani Katolik dostlar olan Franszlarla savap onlar yenmelerini salayacak bir anlamaya imza atmann yollarn aryorlard. Bylesi grmeler resmi eliler araclyla gn na kamazlard. Richelieu, Olivares, Buckingham -kraln gznde en gl ve sz geen adamlar, Fransa, spanya ve ngiltere krallarnn babakanlarbu durum karsnda bir sr zel kii ve casusu grevlendiriyor, tm yabanc saraylara ivedilikle bunlar gnderiyorlard. Bu adamlar diplomasi ve siyasetin alabildiince uzanda etkinlikler gsteren bu grnt altnda alan insanlard: rnein mzik, mimari, resim alanlarnda... Onun grntsn lmszletiren ressamdan te hangi yabanc, bir hkmdarla gnde birka saat ba baa grebilirdi ki? Poz verme saatlerinin itenlikli havas iindeki syleiler, szmalar, kapal kaplar ardnda verilen neriler, telkinler... Sanat dnda baka kim -ressamn modeline sahip kt o ayrcalkl anda- uygun bir n altnda gnn ters giden
314

olaylarn aydnla kartabilir ve hizmetinde olduu ulusun gz nne serebilirdi ki? i ile dehas arasnda yer alan; toplumsal ynyle melez bir birey olan; Tanr'nn szcs -sz dinlenmeyen, sylemleri en alt dzeydeki bir kibar bey tarafndan bile kulak ard edilebilen- kraln kendisini, zaman ve mekn ierisinde donduran sanat, byklerin ruhunu sarsan gizlere ve sylentilere, zengin ve gl kiilerin projelerine ular kiiydi. Madrid ve Londra saraylarnda, herkes, Richelieu'nn yaknda, yeteneine pek hayran olduu Rubens'e, aslnda ana kralienin kendi saray iin istedii, ama Rubens spanya iin altndan bunu kendisi 365 araclyla verdii byk sipariin ikinci yarsn hangi nedenlerle geri ektiini bilmekteydi. nk, Rubens, Marie de Medicis'nin hayran olduu tablolarn Paris'te atlye kurmaya geldiinde, spanyol yanls partizanlarn tmn evresinde toplamay ve Kralie Anne d'Autric-he'in lehine, Richelieu'ye kar dolaplar evirerek Fransa'nn iki kampa blnmesine katkda bulunmay becermiti. "Gentileschi'ye gelince" diye cmlesini tamamlad. Toscana'l grevli, "onun Avrupa'da oraya buraya gidip gelileri, mektuplan, habercileri, btn hareketleri bana onun ngiltere tarafndan, Londra-G-ney Hollanda aras ilikilerin sklatrlmasnda ve Stuart'larn taht ile IV. Philippe'in halas olan ve Madrid adna Flandres'da hkm sren sabella arasnda bir uzlamada pekl kullanlabileceini dndrtyor bana. Bu kadn araclyla, Gentileschi spanya'ya ular. Bundan ylesine eminim ki, Buchkingham Dk'nn gizli anlamalar siyasetiyle fazlasyla ilgilendiini gryorum. Ama bu denli duyarl bir grme siz Altesleri gibi byk, yansz ve kar olmayan bir prensin etkinlii olmakszn srdrlemez."
315

Orazio Gentileschi gibi bir adamn, Croce Soka ile ngiltere arasndaki derin uurumu aabileceine nasl inanr insan? Kendini sanata vermi, ie kapank birinin krallarn srda, resmin dnda bir baka amacn hizmetinde olabileceini nasl dnebilir insan? Ama niye olmasn!.. Orazio Gentileschi Londra'ya, 6 Ekim 1626'da, XVIII. Lo- uis'nin, I. Charles'a gnderdii olaanst yetkili, grevi iki ulus ara-' snda savakmasm engellemek olan Mareal Bassonpierre'in marife- J tiyle geldi. Bassompierre'in Londra'ya gelii iki ay kadar nce ngiltere ile i Fransa arasnda ortaya kan bir tersliin sonucuydu: Buchingham D-j k, kat bir Katolik olan kars Kralie Henriette-Marie'nin -IV. Her ile Marie de Medicis'nin kz ats altndaki btn Franszlar lkesir 366 den kovmutu. Bu "Papa yanls" Franszlarn lkeden karlmalar, evlilik anlamasnn maddelerine uymuyordu; en azndan Fransa byle sylyordu. Bu sava ngiltere, denecek drahoma miktarnn da ayn kontrat maddeleri arasnda bulunduunu ve asla tmyle denmedii biiminde yant vermiti. Bykeli Bassompierre demek ki bugn, kralienin Katolik maiyetinin ngiltere'ye dnn salamakla grevlendirilmiti. Koulsuz olarak yannda o gn iki kii getirecekti. Birincisi Londra'da hi sevilmeyen Peder Sancy, ki protestanlar daha nce onun dinsel yeteneini ve Kralie Henriette-Marie zerindeki etkisini grmlerdi. kincisi ise, bir talyand ve Katolikti. En kts de Papa yanls olmasyd! Vatikan iin VIII. Clement iin ve Paul Borghese iin almt. Ad da Orazio Gentileschi 'ydi. ,v, \ -AfV Oni ki yl boyunca, 1612'den 1624'e kadar Orazio Gentileschi'nin yaam hi de kolay gememiti. Her bir yann tand Roma-Corte Savella Hapishanesi hcrelerinden Quirinal Saray'na kadar -Roma ve Floransa onu kovmutu- nce Marches Eyaletine almaya dnm, sonra da Cenova'ya kadar gitmiti. Adriatik Denizi
316

kylarnda yedi yl kadar, kiliseleri, saraylar, Sauli ve Doria adlarnda, ressam Van Dyck'n mesenleri olan prenslerin villalarn ssleye donata, dolap durmutu. Moda buydu ve buna gre Anvers'li gen sanatnn baars, talyan ressam, daha uzaklarda, her zaman daha da uzaklarda para kazanmaya zorlamt. Cenova'dan sonra Gentileschi daha kuzeye kmt. "Saint-Marc Saray'nn bir salonunu ssleyebileceimi dndm de, diye yazmt Venedik Cumhuriyeti'nin hizmetindeki bir generale, bir baka Romal ressamn da ayn i iin bavurduunu biliyorum. Ama..." Ama ite sonuta o "bir baka ressam" siparii kapmt. O zaman Orazio, Turin kentinde Savoie Dk'n<Jlii?3jretine gir:: 367 ,J misti. Orada, Piemont'un kuruni g altnda lahi Koruyucu gzk| mutu ve ans dnmt! 1624 ylnn mart aynda, Marie de Medicis, Fransa'nn ana kraliesinin ikinci kz, Savoie Dk'nn kars olan Christine'e, Paris'teki Luxembourg Saray'nn dekorasyonunda ala-; bilecek bir talyan sanat bulmasn sylemiti. znde mektubun olaand bir yan yoktu: ktidara geldiinden beri Marie de Medicis ite byle btn talyan ressamlanyla alverite bulunurdu. lgnlk derecesine vardrd lks merakyla, Fransa Sarayna, lkenin en iyi mimarlarn, en iyi ressamlarn, yontucularn ekmek istiyordu. Birka yl ncesi, hatta Toscana Grandesi olan halasndan, Pitti Saray'nn btn krokilerini ve aynsn yaptrmak ya da kendi zel ikmetghna uyarlamak amacyla sanatlar istemiti. zel ikmetgh o gnlerde henz yeni bitmiti. Ama talyan sanatlar, Napoli'den daha kalabalk, ama gneten bile daha uzakta bildikleri Paris'te uzunca kalmak istemiyorlard. Demek ki Marie de Medicis'nin seim ans kstlyd. Damad olan Savoie Dk'nn, her tr yolculuu gze alacak mkemmel sanat dedii Gentileschi ile yetinmek durumundayd. Orazio, Turin'den birok tablo yollamt. Kralienin
317

evresindekiler bu tablolar hakknda iyi eyler sylemilerdi. O da Gentileschi'yi saraya davet etmiti. 1624 ilkbaharnda, sanat ve olu Louvres'a, ana kralienin hizmetindekilere ayrlan daireye yerlemilerdi. Kralie gibi Toscana'l olan Orazio Gentileschi nihayet yeteneine kabul ve sayg gryordu. Bu zafer tablosu bir yl srd. Caravaggio'nun eski arkadann tm uluslarla, kralienin evresinde kaynaan tm komplocularla kol gezenlerle dolup tat Fransa Saray'nn tm entrikalarn benimsedii, tm komplolara szd bir dnem oldu bu. Korumas altna ald kiilerle uzun uzun ili dl olan, konuan, ar cmertlik yapp datan Marie, kendisine olan vglerini tuvallerine aktarmada Gentileschi'den yararlanarak, btn gizli kapakl ilerine bulatrmt onu. Bu adam -talyam368 haberciliini yapmada, papann elisinin evresinde ve yeni papa VIII. Urbain'i XIII. Louis'nin karsna diken ok ar bir anlamazl dzeltmek iin Paris'e gelmi olan yeen-kardinal Francesco Barberini'nin nezdinde kullanmaktan da elbette geri kalmamt. Evet, Gentileschi'nin olaanst yararll btn bir yl srmt, 1625 ylnn Mart ayna, Paris'in Rubens'in alegorilerine, MarieMedi-cis'nin anna an katan tablolarn vglere boduu zamana kadar... Ayn biimde yirmi yl kadar nce Orazio Gentileschi'yi Corte Savella hcrelerinde, iftiraclarn yazgs stne dnmeye gnderen adamn tablolarna da alk tutmutu: Giovanni Baglione'dir bu ressam! Her ikisi de henz yaamlarnn bandayken, Gentileschi bu sanatnn yeteneini resim sanat tarihinde grlmedik biimde, hak etmedii halde n gklere karlan bir yetenek olarak deerlendiriyordu. Baglione her zamanki alkanlyla, Fransa Saray'na gelmiti; bahi olarak elinde Mantova Saray'ndan Fransa Sarayna ufak bir hizmete karlk bir armaan vardr. Ana kralie iin biraz rvet! Gonzagues dkleri -Baglione'nin uzun yllar alm olduu Mantova Devleti egemenleri- rakipleri olan bir soyun, Florasal
318

Medicis'le-rin sefasn srd ayrcalktan yararlanmaya, kendilerine de kraliyet katndan gelen rtbe ve makamlar veriliini grmeye can atyorlard. "Kral Hazretleri, Alteslerinin" verecei... Eer Mantova Saray ona hazinesine kataca yksek bir dl, karlk sunsalard, belki kralie Marie, kral bunu vermeye raz edebilirdi... rnein bir dizi duvar hals olabilir miydi? Veya birka antik heykel? Ya da Luxembourg Saray iin tablolar?... Rubens'in, byk galeriye yaptlarn ast anda, Yce Baglione'nin on tablosu oktandr kralienin alma odasn sslemekteydiler. Amatrlerin Gentileschi'nin frasndan, hatta Rubens'inkinden bile stn grmekte acele ettikleri ak sak resimlerle on tuval vard. Artemisia'nn babas, byk Flaman ressamla karlatrlmasndan 369 sessizce ac duymu, Rubens'in dehasna duyduu saygdan kskanln bastrm, Baglione'ye yklenen vgler onu kontrol edemedii fke krizlerinden birine atm, aptallara, enayilere ve bylesine berbat yapaylklardan gz kamap bylenen alaklara kar szel taknla dein gtrmt. "Aptallklarn bizlere yutturuyorsun Giovanni Baglione." Bu szleri yazdktan tam yirmi yl sonra, Gentileschi'nin berbat ortalama niteliine -eski dmankar bakaldrs, ana kralienin evresindekilerin fkesini zerine ekti. 1625 ylnn Mays aynda, Marie de Medicis'nin maiyetindekilerin verdii sknt, Rubens'in varl ve Baglione'nin yaptlarnn gsterdii olaanst basan, Luxembourg Saray'nn havasn, Gentileschi ve olu iin solunmaz duruma getirmiti. Orazio bir yandan da Buck-hingham Dk'nn nerilerine kulak verir oldu. Buckingham Dk de 1625 yl ilkyaznda Paris'te bulunuyordu. ngiltere Kral'nm favorisi olan Marie de Medicis'nin kk kz olan ve ngiltere Kral I. Char-les'n vekillik araclyla evlendii HenrietteMarie'yi karlamaya Paris'e, geldiinde gen kralieyi Britanya Adasna gtrmeden nce bu en akrak dk, sarayn gzn kamatrmann, Anne d'Autriche' sevmenin ve Fransa tarafndan
319

kendisine birka tuvalin armaan edilmesinin yollarn arayacakt. Her eye karn Richelieu, ona, Lajacon-de'u vermeye yanamyordu, bu tavr, Buckhingham'n cann skt. O da XIII.Louis'nin en iyi sanatlarn elinden ald. nce Rubens'e antika koleksiyonunu satn almay nerdi; sonra ona, portresinin ok sayda yeniden yapmn smarlad. Gentileschi'den iki tablo satn almt, bunlar birka yl nce bakalarnn siparii olan tablolarn aynyd. Ayrca ona yepyeni ufuklar gsterdi. Londra'ya onunla birlikte gelme-si gerekirmi! Fransa'dan ngiltere'ye yolculuun masraflar ve oullarnn yol parasn da o, deyecekti, Buckhingham'n mlk olan York House sahasnda bir ev verilecek ve dkn emrindekiler drt bin sterlin kadar bir paraya evi deyeceklerdi ki bu, servet sahibi bir ngiliz 370 >j Lordun yllk geliri demekti. Kk olu Marco, Buckhingham'n ei "Des Kate"in hizmetine acemi er olarak girecekti: bu da delikanl asndan yksek dzeyde bir deneyim demek oluyordu. Ona, yani Gen-tileschi'ye gelince, kraldan yllk yz lira alacakt, buna ngiltere Kral'nm ve Buckhingham Dk'nn smarladklar tablolarn bedeli de eklenecekti. Pisa'l bu sanat olunun, Croce Soka'nn ressamn ve tecavze uram, onurunu yitirmi bir kzn, srgnlere gitmek zorunda brakt bir adamn kaderinin byk yengisinin rvan olacakt. Ya ngiltere? Btn byk talyan ressamlarn sistematik olarak ngiltere'nin nerilerini geri evirdiklerini ok iyi biliyordu Gentileschi. Bunun, aday saran puslu, havayla bir ilgisi yoktu! Evet, herkes -Gu-erchin, Guido Reni- sapknlarn lkesinde almak iin denizar yolculuktan vazgemi, papa kart olan bir hkmdarn ve bakannn az sulandran tekliflerine direnmilerdi. Buckhingham Dk'nn, Gentileschi'yi Londra'ya, kendisi iin almaya getirmedeki youn srar bundand. Zengin, yakkl Buckhingham, grevlendirdii ajannn, sanat pazarlarnda btn prenslerin elli
320

ylda biriktirdikleri usta ressamlarn tuvallerinin, dkn be yl gibi bir zamanda satn aldn yineleyip durduu -drt yze yakn tablobu ateli koleksiyoncu, eli akl karsnda direnilmesine hi alk deildi. Ama yine de ada sanatlar onun davetlerini geri evirmiyorlard. 1626 yaz boyunca, Londra-Paris arasndaki ilikilerin bozulmaya yz tuttuu sralar, Fransa'da grevli ngiliz diplomatlar Gentileschi'nin yanna, dkn isteini yineleme greviyle geldiler. Karar veremeyen Orazio sessizce dinliyor ve ak artrmada fiyatn ykseltiyordu! Ana kralienin tablolarna duyduu hayranlk ve coku soumutu kukusuz; ama nice zorluklarla ele geirdii bu talyan, ngiliz atolarna kaptrmayacakt. Yeter ki Gentileschi, alp satmaya yarayan para yerine gemesin; ya da kendisi rvetin ta kendisi olmasn... Evet, belki de Henriette-Marie'nin srarlarna dayanamayp, Char371 le, Buckhingham'n daha nce koruduu u rahibi -saray papaznLondra'ya getirirdi. Evet, ressam ve gnah kartc papaz, ustal iki ay iinde, Londra hapishanelerinde tutuklu yetmi Fransz rahibin serbest braklmasn ve Katoliklerin ngiltere Saray'na dnmesini salayacak olan olaanst grevli bykeli, mareal Bassompierre ile birlikte Londra'ya gelmilerdi. Kaleme ald zyaamyksnde mareal, grevindeki baarsn yle anlatmaktadr: "21 Kasm 1626'da, Danimarka Bykelisi'ne veda ettim. Sonra Buckhingham Dk, Suffolk Kontu, Kont Cayle, Kont Montaigu [...] ve Gentileschi [...] akam yemeinden sonra [...] hep birden kralieyle saraynda grmeye gittik [...]." Hampton Court Saray'nn avlularnn gri renkteki usuzbucaksz ta rts zerine akam karanl kmekteyde; VIII. Henri'ye ait, bin odal ve yabanc elilerin "kr villas" diye nitelemekte inat ettikleri bir sarayd buras. Londra'nn on iki mil uzanda yer alan sarayn tuladan yaplm binalar, Thames Nehri kysnda, krmz bacalar
321

orman gibi ge ykseliyordu. Mazgallar, kuleleri ve atlar, avlunun her bir kesinde yaklan atelerden ve bacalardan ykselen koyu bir duman tabakas basmt. Buras ngiltere'nin en temiz yerlerinden biri olmasna karn, nehirden ykselen buharn ve aralk aynn dondurucu neminin de etkisiyle duman kokusu insann genzini yakyordu. Avlular birbirine balayan kemerli kaplar ardnda birbirine sokularak yryen, saraydan en son kanlarn aceleci ayak sesleri iitiliyordu. Bu saatte kimse birbirini selamlamak zahmetine katlanmazd. Ama kulaa mzik gibi gelen bir ses, yoldan geen birini durduruyordu. talyanca sesleniyordu: 372 - Acaba siz nl Sinyor Lanier mi siniz? - Ta kendisi! Hava akmnn ortasnda, Base Court'da karlaan iki adamn pelerinlerini de rzgr iiriyordu. - u talya'y ok iyi bilen, kraln kilisesinde ki mzik hocas? - Ve talya'ya geri dnmek isteyen! diye cesurca yant verdi ngiliz olan, ok iyi konutuu Toscana lehesini kullanmaktan mutluluk duyuyordu. - Ne zaman dnyorsunuz? diye srarla sordu talyan. Sevimli bir hali vard. - Majestelerinin hizmeti iin, en ksa srede! Kiminle merref oluyorum Beyefendi? talyan, apkasn karp hareketle selamlad. ! - Fransa'da, Ana Kralienin naizane ressam efendim... ':>;--:', ' apkas talan sprd. - ... Majesteleri ngiltere Kral I. Charles ve Monsenyr Buckhingham Dk'nn. teki hi duraksamad. - nl stadm Orazio Gentileschi! Sizinle tanmaktan ne kadar memnun oldum efendim...
322

- Ben de yle Sinyor Lanier. Majestelerinin huzurunda bu akam arknz dinledim... Sizin gibi her konuda yetenekli bir centilmenle karlamak ylesine ender bir durum ki! Nickolas Lanier'nin Fransz asll bykbabas, Kralie Elizabeth'in mzisyeniydi. 156l'den beri, Lanier'lerin ok kalabalk ailesi, ngiltere Saray'nn konserlerine en byk arkclar, en iyi lavta algclarn karmtr. Venedik asll bir hanm olan Nickolas'nn annesi de yarm yzyldr Londra'ya yerlemi, nl bir mzisyen aileden geliyordu. Lanier ise btn bir vrtioz kuanda, en parlak viyolac olarak grlyordu. Nicholas Lanier ngiltere'ye talyan arksn, "melodinin sz 373 slbunu", "recitatif stili" getirmiti, Floransa'da Francesca Caccini'nin syledii, Venedik'te Monteverdi'nin bestelerinde kulland gibi... Sanat anlaynn yan sra saray ortamndaki rahatlda ona btn talya saraylarnn kaplarn amaktayd. Ama o, mzik delisi prenslerin balarn dndrmekle yetinmiyordu. Zevk olsun diye, can yle istedii iin, bu beylerin portrelerini yapyordu ve tablo koleksiyonlaryla bir uzman gibi tutkuyla ilgileniyordu. Nickolas Lanier, I. Charles'n, Buckingham Dk'nn ve Arundel Kontu'nun -kralln en yetkili kiisi- antik heykeller ve ustalarn tuvallerinin pei sre koan, dahas ele geirmek iin Avrupa anakarasna yollanan uzmanlar grubundand. talya'y ve ayn biimde Yunanistan'la Trkiye'nin drt bir kesini dolaan bu ajanlar, ayn meen adna birlikte veya rakip mesenler iin rakip olarak alyorlard. Sahip olduklar konum ve kredileri onlara ayn zamanda snrsz g salyordu. Bu alt kadar insann seimi btn Avrupa'nn beeni anlayn etkiliyordu. Bu bask Orazio'yu deli ediyordu. Onun gznde, ngiltere'ye getirilen baz yaptlar bu ie yatrlan paraya demezdi. Daha Londra'ya gelir gelmez yksek sesle ve etkileyici bir biimde dncesini aklamt. Eletirilerinin bedelini, yapt seimini beenmedii Buckingham Dk'nn koleksiyonunu gzeten, koruyucu grevlisiyle arasnn almas
323

biimde dyordu. Bu adam her gn biraz daha dman oluyordu Gentileschi'ye. Dkn ve kraln yannda iyi bir yeri olan bu kii, sistematik biimde Gentileschi'nin almasn yererek, tablolarn kmseyerek, Majestelerinin hi gereksinmesi olmayan bu talyan geri gndermesi iin dolaplar evirerek, die di bir karlk veriyordu. Bu tr saldrlara kar koyabilmek iin, Orazio sanat pazarnda teki baz ajanlarn desteini almak ve Londra'da bulunan tm talyan resim merakllarnn sempatisini kazanmak zorundayd, resim konusundaki zevki, sarayda esiz saylan Nicholas Lanier, kukusuz karsna kabilecek en iyi ortak olacakt: Raslant onlar kar karya 374 getirmiti. - Oho Baym, asl ben sizin yeteneinize olan saygm anlatmam gerektiini dnyorum... Sonra, kznza da byk hayranlm vardr! - Kzm m?.. Heyecandan birden yznn biimi deiti ressamn; zaman clz bedenini yalandramamt. Thames'ten esen rzgra vermiti ksa boyunu, bu haliyle ele avuca smaz bir ocuk gibi gzkyordu. Delikanllk andan beri, hi yan belli etmezdi. Bugn altm yandayd ve sal yerindeydi. Baklar eskiden olduu gibi ateliydi; bu ylesine koyu krmz bir ateti ki, iinde canllk, younluk, genlik tutkusu barndryordu... Ama yine de deimiti Orazio Gentileschi. Karlat kiide artk ayn izlenimi uyandramyor, ayn izi brakamyordu. zellii olmayan, u kiilerdendi: ne yakkl, ne irkin; fark edilmeden yanndan geilip gidelen biri olmutu hep. Bugn, arln koyuyordu ite. Toplum iindeki yeri, nemli zatlarla arkadalk etmesi, ona bylesi yal bir centilmen, oturakl biri havasn katmada etkili olmutu.
324

Ne pahal kumalardan elbise giyiyor, ne ar kibarlk gsteriyor, ama sade bir tarzda, d grnne zen gsteriyor. ngiliz saray adamlarnn pek ounda grld gibi, o da yakasna abartl kurdeleler, danteller, ineler takyordu. Kralie Marie de Medicis, Paris'i talya'ya evirmiti. Paris'teki talyanlar da Fransz incelii ve zerafetine ayorlard. Palais -Royal Mahallesine yerlemi olan Napoli li nl bir air olan svari Marino, Paris'te erkeklerin, kadnlarn dantellerini ve giyim konusundaki grkemlerini ellerinden aldklarn yazyordu. Souk havalarda gmlekle gezerlermi. En byk havalar da jileyi gmlein altna giymeleriymi. Ahrda bekleyen atlar olmad halde, hat.. .'':'' 375 ta ata binmeyi bile bilmedikleri halde, izmeler ve mahmuzlarla dola-rlarm. "Sanrm bu nedenle, Galyal horozdan sz ediliyor diye alay ederek bir sonuca varyordu talyan air, papaan deselermi daha iyi olurmu, zira ou tepeden trnaa renklere brnm, hepsi de sanki birer kardinal gibi parlak renkli giysiler iindeymi ksacas, bir ressamn paleti gibiymiler..." Her ne kadar siyah hrkasn, alacal bulacak, dize kadar inen ksa pantolonunu deitirmeye cesaret edememise de, Orazio bu renkli dnyadan, hepten zgr brakt zerafeti edinmiti. Paris'teki teki btn talyanlardan daha ileri giderek XIII. Louis Saray'ndaki estetik anlayn benimsemiti. Her zaman dnmemi midir zaten kumalarn zenginliine zenginlik katmay, tonlardaki incelii? deal gzellik aray, onun iinin, gayret ve abalarnn tam merkezinde yer almyor i muydu? Son krk yl boyunca, tablolarnn dekoratif grkemi, resmini !| yapt kiinin kaba sabal ile sert biimde tam bir kontrast oluturmutu; yaratsndaki uyum, incelik, gzellik, davranlarda ise iddet ve kabalk. Ama 1626 ylnn bu Aralk gecesi, sanaty resminden ayran o byk uurum en son kertesine ulam gibiydi. Hampton Court Saray'nda, samur krkne sarnan yal centilmenin resmi kadar kendisi de, elinde manonu ve yzne
325

taknd maskesiyle, saray | dnyasna ve krallar arasna byk bir itenlikle katlmaktayd. - Demek kzm tanyorsunuz... diye yineledi tepeden bakarak. Onun houna gitmek isteyen ngiliz, canl biimde szleri birbiri ardmaa sralad: - Baym, hibir yabanc, kznz grme arzusu tamadan Roma'y gezmeyi aklndan bile geirmez. Atlyesine kabul edilmek ise sanat se- J verier iin, Roma Colosium'unu gezmek kadar birincil nem tar... Artemisia'ya vgler dizilmesini duymak ona her zaman ayn heyecan duyumsatyordu. Yanlmyordu. Kz szn tutuyordu... Zaman ve uzaklk hibir eyi deitirmiyordu. Artemisia hep onun bir uzant376 s ve benzeri -kz, sevgili kz- olarak kalyordu... Onun baarlarndan sz edilirken ne gurur, ne sevin, ne de hayranlk duyuyordu! - Cenova, Venedik, Mantova, btn talya onun yeteneinden sz ediyor, diyerek daha da bastryordu Nicholas Lanier. Bu szlerin uyandrd sarsnt mzisyenin gznden kamad. Kendince yorumlayarak yle dedi: - Sanrm size yeni bir ey sylemiyorum... Fransz ressamlarn Roma'dan getirdikleri gzel deseni, siz de beendiniz, Dumonstier le Neveu'nn elinden, Artemisia'nn eli fray tutarken. Onu, Signora'nn elinin resmini yaparken grdm. Noel'de, Yldnm Kutlama-lar'nn yapld yl... Evet, Orazio Gentileschi kzyla gurur duyuyordu. Ama ngilizin ksnll, cokuya kapl onu kanlmaz olarak yreklendiriyordu. tekisi konumasn srdrrken suratn ast: - Jerome David'in, Artemisia'nn yapt kendi portresine gre iledii aa gravrlerden var m sizde? Ben gravrn hazrlk aamasndayken kulland karalamalardan birini ele geirebildim, ok ince bir i, ama plak tahtaya uygun deil. Buna karn, Alman
326

gm ilemecilerinin kznzn onuruna bastklar madalyonu beraberimde getirmek mutluluuna eritim... o soylu yz profilden verilmi, Latince yazlarla evrili, gzel yazlar. Size de gstermeme izin verir miydiniz? Senyr Gentileschi, btn airlerin 'dnyann sekizinci harikas' gibi deerlendirdikleri bir varlk yaratmsnz siz! "Bu ne diye karyor?" diye geirdi kafasndan. "O, yani Gentileschi, ark veya dansla urayor muydu hi? Kukusuz, gzel konuuyor ve vgler dzyordu ve talyancay yetkin biimde kullanyordu; ama, resime ne diye burnunu sokuyordu? Bilgilerini sergileyii, konuurken sayd sanat adlar..." Bu mzisyen, ressamlara braksn resi-mi! Viyolasnn sesiyle, vurgusuyla, ok iyi ald sylenen, kimselerin alamayaca kadar iyi alad viyolasyla, varsn krallarn kulaklarn . 377 rahatlatsn! ok iyi olur! Ama bir daha yineleyeyim; herkes kendi iini yapmal." - yi bir uzman olduunuz syleniyor, nlsnz Sinyor Lanier, dedi birden souk bir ses tonuyla. Majestelerinin hesabna Roma' dan getirdiiniz resimleri grdm. Sonra satn aldnz Guerchin'n tablolar var... Madem kzm sylediiniz kadar nl bir ressam, neden onun elinden kma bir yapt semediniz? - Ah ne yazk, Artemisia benim satn alamayacam kadar pahal! Majesteleri bugn bana am olduu kredileri o zaman amamt... Kznz sadece Papa'ya, onun yeenlerine ve onlarn ktiplerine alyor. - Kukusuz, Kardinal Francesco ve Svari del Pozzo'dan sz etmek istiyorsunuz, diye szn kesti Orazio, kendisinin de gl arkadalar olduunu gstermeye alyordu. Onlar Paris'te elilik yaptklar srada tandm. Sava konutuumuzu itiraf etmeliyim, kzmn ye-teneinden ok sava! O halde. Demek bir kez daha Roma'ya gitmek iin hazrlanyorsunuz. -Venedik'e. O zaman kzm grmeyecek misiniz?
327

Eer Sinyora Artemisia beni kabul etme ltfunda bulunursa, nerede olursam olaym, gidip onu grrm. Ayrca, Majestelerinin yksek makamn daha da zenginletirecek olan bayaptlar almay deneyeceim bu kez ondan... Acaba burada, sizin yannzda almas iin davette bulunsam, onu kabul etmesi iin ikna edebilir miydiniz? Orazio'da bu adama kar birden ortaya kan tepki nereden geliyordu byle? Bu Lanier denen adam Artemisia'nn tablolarn satn almay dlyor, onu ngiltere'ye davet ediyordu, onu, neredeyse kraln ressamyla ayn dzeye yerletiriyordu, Orazio'ya, evet ona, bu karlatrmaya boyun edirtiyordu... Bu kendini beenmi budala, Artemisia'ya bu kadar yakn myd, bunu mu antryordu? Orazio onu, yle 378 i daha bir dikkatle yzne uzun uzun bakarak szd. Nicholas Lanier krk yanda olmalyd... Yakklyd... Ak ten, kzla kaan sarnlkta sala, sakal. Gzleri ak renkli ve bak sertti. Byklarnn ve ene sakalnn altnda dudaklar smsk kapal, haris aznn ylankavi izgisi obur ve ehvetli biri olduunu dndrtyor-du. Yzndeki daim belli belirsiz bir alayc ifade, heyecanl da olsa, birilerini vyor da olsa, yle batan karc havasn da eksik etmeyen bir yakclkla ele veriyordu kendini. Bir eli hafife klcnn kabzasn kavram, tekisiyle apkasn ve pelerinin eteini tutuyordu. Beyaz, krmz ve siyah renklere brnmt; enli izgileriyle kabark kol azlaryla, stndeki ipekli kuma ve gece karanlnda pareler veriyordu. Bu kol kapaklar -bu izgiler, bu renkler- birdenbire Ora-zio'nun zihninde baka bir grnty gerekete geirdi: Agostino Tas-si, Quirinal Saray'nn tavannda dolarken!.. te o an Orazio bir sezgiye kapld: Tam karsnda Artemisia'nn a vard! Bu birden beliren kesinlik, bulantya benzer bir ac uyandrd onda... Gemi yineleniyordu tpks tpksna... Artemisia
328

bir bakasna aitti! Bu ngiliz, bu sapkn mezhepli herif, evldnn ruhunu dalyor, bedenini kirletiyordu. eytann teki olan Tassi'ye verdii gibi, kendini ona veriyordu demek ki... Btn bunlar birden her eyi aklyordu: ngilizin, kznn sanatna duyduu ilgi, coku; ve kukusuz ok abartl bir hayranlk gibi karlad bu coku karsnda Ora-zio'nun kapld gvensizlik duygusu... O srada Orazio Gentileschi kendi yapt Artemis'in Eli adl tablosunu bekleyen tehditi unutmutu. Sanat kaygsyla babalk kaygsn kartrarak, korkuyu yokluyordu -Floransa'da kendi tablosuna tpatp benzeyen bir alma nnde kznn atlyesinde duyduu korku; ama btnyle onun grnmne yabanc, dncelerine ve aratrmalarna znde derinlemesine ters den bir korku bu... Geriye sadece en yakn, en ok sevdii kadn kaybetmi olmann v 379 acs kalyor. 1612 ylnn Mart aynda, Giovan Battista Stiattesi'nin del Moro Han'nda konuurken evldnn en iyi arkadayla birlikte kendisine ihanetlerini ona ilettiini aklad akamdan beridir o ac ylece duruyordu. Bir kez daha, kskanlk onda kzn reddetmek, ama ayn zamanda da ona olabildiince smsk balanma duygularn uyandryordu. - Ya damadm? diye sordu hi ekinmeden. - Sinyora'nn kocas artk ailesiyle birlikte deil. , .-,'. : ' ldm? ...;'. ;' ,,, , -Kayboldu... . : -Artemisia ondan kurtulmu olacak... - Kznzla dertlemedim, ama bana gelenler konusunda, Ro-ma'da sylenenleri size aktarabilirim. - Peki, neler syleniyor ki Roma'da? - Damadnzn drt yl nce ortadan kayboldu. Yargyla ba derde girmi... Birka arkadayla yararak, kapsnn nne yerleen bir spanyol turne grubunu katletmi sanrm. Papa'nn uzlatrmaya aba- ;;j lad bir ulusu temsil eden kiilerle kavgaya girimenin hi zaman deilmi. te tam bildiklerim bunlar. - Kzm ldrtmtr!
329

Nicholas Lanier'nin eli klcnn kabzasnda kasld. Buz gibi bir ba-J kla Orazio'nun yzne bakt. - Gryorum ki Baym, kznzn onuru sz konusu olduunda, her zaman dnmeden suluyorsunuz onu... Eer onun babas ve < kraln hizmetinde biri olmasaydnz, bunu dzeltmenizi isteyecektim s sizden. - Hi gerek yok Sinyor Lanier; zr diliyorum sizden, ltfen ba-1 lama ltfunu gsteriniz. Gryorsunuz ite, ben -ben ve kzm- yle | bir toplumdan geliyoruz ki, orada haner ve fra ayn eller tarafndan - Dikkat edin de hepsi orada bir arada olsunlar her zaman! yi dileklerimi kabul ediniz Baym. ki erkek birbirlerini kuru bir biimde selamladlar ve yollarna gittiler. Saat kulesinin altnda Orazio son bir kez arkasna bakt; sezgileri onu yanltmamt. Kzn bu ngiliz'e, Nicholas Lanier'ye, ngiltere Kral'nn mzik hocas ve yine kraln, talya pazarndaki sanat ajan olan adama balayan ba takdir ettii doruydu. Gentileschi'nin dnmek bile istemedii ey uydu: Hampton Court'dan iki bin kilometre uzakta, Artemisia bavullarn topluyor ve kendisini aran Lanier'ye gidiyordu. Venedik'e. Ve ikisi birlikte, resim tarihinin en byk iine el atacaklard. 380 il 38i1,'* 29 Roma, Cenova ve Venedik Yollarnda 1626 Yl K Aylarnda Yol kysn izleyerek giden siyah, atl arabada, basaman karsndaki sraya oturmu kk kz, karsndaki kadn yolcuyu inceliyordu. Annesiydi bu kadn. Elindeki kda izilmi yzne, n oynat akaklarna, gnein vurduu alnna bakyordu... Kdn zerinde, genel izgilerle koturup duran u dolgun ve sinirli
330

el. Artemisia'nn eli. Araba sarsldnda ba da sallanan kk kz bu elin niye hi titremediini, iinde hibir zaman yanlmadn sorup duruyordu kendi kendine. Yolculukta kulland yaz takmn ve annesinin yataylamas-na yerletirip sabitledii aynay en ince ayrntlarna dek gzden geiriyordu. Sanat, her ban kaldrta kendini aynada izleyebiliyordu. Dokuz yanda olan Prudenzia, ev ortamnn btn gizlerini biliyordu, Artemisia Gentileschi'nin yapt kendi portrelerinin ok ok fazla para getirdiini, yamur gibi para yadn biliyordu. Cenova'dan, Napoli ve Venedik'ten mektuplar, hep ayn mektuplar geliyordu. Kk kz bunlara yant vermeden nce yksek sesle okurdu. "Kendi ellerinizle yaptnz yznzn resmini bana gnderme ltfunu gsterin ne olur" diye yazyor koleksiyoncular. "Ben de sizi, yeteneinizi kutlayp, adnz yayaym. Bu portrelerin bir kadn tarafndan yapldna inanmayanlar var, siz de anmsyor musunuz? Sizin Saint Jean-Baptiste'i 382 ok iyi tandm beylere gsterdim de kimseleri inandramadm. Oysa siz kendi portrenizi gnderirseniz tartmaya gerek kalmaz. Gzel yznz nl kiilerle birlikte galerimde yerini alacak... Bana gelince, ben de iki harikaya ayn anda sahip olacam: Kadn ve kendi yapt. ki harika: Sanat ve tablosu." Kk kz hl inceliyordu, bir yandan da eer bir gn kendisine sipari ederlerse annesini nasl gstermesi gerektiini soruyordu kendi kendine. Hi kukusuz, aynadaki grntsn deil! Bu ters yansda burun delikleri daha da ak, enesi daha bask gzkyordu... Neyse, zaten onun resmini yapmayacakt kz! Dorudan renk ktleleri halinde tuvale aktaracakt... Beyaz cildi, kpkrmz dudaklan... Annesi siyah bir yelek, ayn renkten fay kumatan geni bir etek giymiti, yrtmal uzun kollar; yas giysisi demek iin ne varsa, ama kk kz bu haliyle herkesi kandrdn biliyordu -bir e, bir baba ya da karde yokluunda yolculuk boyunca toplumsal bir belge gibi, bir aklanma mesajyd verilmek istenen. Baz durumlarda, Artemisia'nn
331

taknd bu dul kadn arballn, salarnn kabark taknl, yanaklarna ve kalarna dek inen kzl kahve sa tutamlar yalanlamaktayd. Ensesinde babo braklan birka tutam sa, koyu krmz plili geni yakas tarafndan neredeyse yutulmutu. Beyaz yakalar ve Floransa Sa-ray'nn akll uslu dantelleri yok artk! Bundan byle omuz geniliin-ce yaylan bir yaka, btn omuzu, srt kapatyor, yz, ylesine yukarda gsteriyordu ki, sanki ba, kanl bir tepsiye konmu gibi gzkyordu. Sonu mkemmeldi ama! Artemisia, ie dalmad zamanlar, gkyzne dnk aln, baklar ve enesi kendine ekerdi. Krmz danteller arasndan kan elleri daha solgun, daha uzun, parmaklar, elbisesinin siyah fonu zerinde daha uzun gibi gzkrd. Kumalara dknln babasndan alan Prudenzia yine de Artemisia'nn abartl giysilerinden nefret ediyordu. Ktr ktr ten ve onu annesinin yumuacklndan uzak tutan u eteklerden ve btn bakla383 n stne eken u kan renginden nefret ediyordu. : Ailesinin baarsndan dolay gurur duyuyordu kk kz. Artemisia'nn yaptnn aralarndaki itenlii ortadan kaldrn Prudenzia zorluk ekmeden kabul ediyordu; ama teki tm mdahale biimlerine lanetler okuyordu. Resim ocuk iinde her eyin stndeydi: Annesinin ve sevgilerinin resimi. Kk kz ani bir kararla yerinden kalkt, kar srada oturan ve iini yaparken hep ona glmseyen Artemisia'nn omuzuna aband. Ban kaldrdnda, ocuk gzlemini srdryordu: annesinin kalan dzd, gz -badem gz- ylesine aralk, dolgundu ki, st gzkapann eti, kirpiklerinin kt yerde kla ilenmi gibiydi, kirpikleri kla oraya yaptrlm sanki... Yanaklarn eirimi burun kanatlarna glge salmakta. Yandan bakldnda burun ksa ama hafif kabark. Ya enesi? Yuvarlak, kk bir ene, aza ok yakn. ocuk o an gremiyor, ama biliyordu. eneyle az arasnda bir gamze olacakt. Prudenzia'nn zenle ayrntlarn yakalad annesinin her yz izgisine gsterdii youn ilgi, Artemisia'nn
332

dikkatini ekti sonunda. Ne yapyorsun? diye sordu glmseyerek. - Kafamdan senin resmini yapyorum. Anne kalemini bir kenara koydu ve kolunu onun omuzuna dolad, ona sarld. - Peki ne gryorsun? - Gzlerinde halkalar olduunu gryorum... Yorgun halini gryorum... ok fazla altn. Artemisia yeniden glmsedi, kdn katlad, yaz takmn kapatt. ocuunu yanbanda grmekten, onun okamalarn duyumsa- ' | maktan bedensel bir zevk alrd, onun sorularn dinlemek, eletirilerini almak ve sklkla da tavsiyelerine kulak vermekten ruhsal bir rahatlama duyard. Kk Prudenzia tekinden daha yaramaz deildi ve en az onun kadar koruyucuydu. Hayat, annesine sahip kmak ve onu 384 , ' ..' korumay istemekle geti. Ama, kimseler, Artemisia Gentileschi'nin herhangi bir zayflndan kuku duyamaz, kimseler onda en ufak bir hafiflik belirtisi gremezdi. Otuz yanda, gzelliinin tm grkemi ve parlts ierisinde kadn ve sanat olmann doruunda, grkem iinde, evresine k sayordu. Artemisia'da bunun bilincindeydi. Uzun boylu, gl, iri yar haliyle her yanndan salk fkryordu ve kznn olduu kadar bakalarnn gznde de gcn ve cinselliin grngs, simgesiydi bir anlamda. Cokusu, neesi, klarndaki acelecilik, tkenmek bilmeyen entelektel meraki; ondaki her ey batan karcyd. Kz da -evresindeki herkes gibionun bysne kaplyordu. Ama Prudenzia'da hayranla karan bir tr korku vard. Annesinden deil, ona bir ey olmasndan korkuyordu. Artemisia'nn bana bir felaket gelecek duygusu, "bir tehlike hep peinde" duygusu, bu kayg duygusu kzcazn sevgisine renk katyordu. Artemisia da benzer skntlar Prudenzia iin duymaktayd. Ama olay daha doald onda: teki evladn kaybetmesi, hakl olarak
333

ona daha da kt eyleri dndryordu. Ne olursa olsun, anne ve ocuk birbirlerine sevgi duyuyorlard. XVII. yzyl banda, bu ender grlr bir durumdu. Ayn klar yapyor, ayn sknty paylayorlard. Ama yine de anne-kz birbirlerine benzemiyorlard. Zarif ve krlgan olan Prudenzia, babasndan, uyuuk, gevek tavrlar, iin kolayna kama duygusunu ve durgun hallerini almt. Artemisia ona resim yapmay, izmeyi retmeye kalktnda, onu -Ora-zio'un kendisine yapt gibi- Roma'da ustalarla har neir olabilecei btn yerlere gtrse bile, Prudenzia resim iin zel bir aba gstermiyordu. yi resim yapyordu; ama tutkuyla yapmyordu, annesinin direktiflerini onu krmadan izliyordu, toz boyalar eziyor, yalar ar ar kartryordu. Az buuk bir bilgiyle de yetinmiyordu!.. Prudenzia byk bir ressam ha olmu, ha olmam, umurunda bile deildi. Annesi nasl olsa ona gzel bir gelecek hazrlamaktayd... .!,,; 385 Artemisia'nn, kendi baarlarndan, frasnn gcyle elde ettii bamszlndan ve sanat konusunda edindii yksek fikirlerden ne denli gurur duyduunu ve bann dndn artk Tanr bilir. Artemisia kendisi iin peinde olduu eyi srdrmekten te bir ey istemiyordu... Satlan her tablo buna yaryordu. Devam ettirmek, peini brakmamak... Daha da ykselmek. l duygusunu kaybetmek. Btn snrlar krmak. Hrs snr tanmyordu. Bugn elde ettii baar, onun coku nbetlerinin kantdr. Ama ocuu iin kolay bir yaam dlyordu, daha doarken stlendii onur, Prudenzia'y kavgadan, kukudan, korku ve nefretten uzak tutacak bir yazg. Ksacas, baba-kz Gentileschi'lerin ektikleri aclardan uzak kalmalyd... Prudenzia mzik dersi almt, klavsen alyordu, dua kitabn okuyordu, reverans yapmay, bale admlarna uymay biliyordu. Nihayet ok gzel yaz yazyordu ve Artemisia bundan byk yarar salamaktayd.
334

- Sana baknca annem aklma geliyor, diyordu kzna bazen. Tanr sana onun layk olduu, ama ondan esirgedii hayat verecek. - Ama o benden gzelmi, diyerek krtyordu Artemisia'nn vglerinden fazlasyla holanan Prudenzia. - Canm benim, benim iin senden daha gzel biri olamaz. Onun kadar gzel mi? Onun kadar sevimli mi? - Sevilmeye en ok deen kii sensin. te o zaman bir rahatlama glmseyii gelip geiyordu PrudenJ zia'nn baklarnda. Annesini d dnyadan koparp, kendisiyle birlik te atl arabalarn, ileri uha kapl yolcu blmelerine kapatan bu tf yolculuklara baylyordu. Artk ne kardinal evlerinde ziyafetler, ne el ilklerde balolar ne de akademide, gemek bilmeyen oturumlar vard! Ba anasnn gsnde, btnyle ona dayanm bu gen bedenin scakl ona bir huzur, hibir ann veremedii bir terk edi duygusu 386 \ -u sralar klarnn says oktu- veriyordu. Rzgr, biraz nce Prudenzia'nn -dardan herhangi bir ey vurup dikkatlerini datmasn diye- smsk kapatt perdeyi kaldrdnda, Artemisia, denizin zerinde iyice alakta, yusyuvarlak ay ayrmsyordu. Yol boyunca kyda zeytin aalan, emsiye gibi koca amlar tm dallarm amlard: Bombo, usuz bucaksz ssz yerde kapkara amlar... Prudenzia uykuya dalmt. Artemisia st ste att bacaklarn zd ve dnceye dald. Kz yaknda on yana basacakt. Birka yla kalmadan evlendirmek gerekecekti. Anne, eteinin altndan bacaklarn uzatt ve hesaplad. Pierantonio'nun ortadan yok olmasndan bu yana kazancnn bete birini Floransa'da bir bankaya drahoma fonu olarak yatnyordu. Drt yllk tasarrufu ve Prudenzia'nn birliktelii de eklenince miktar faizleriyle birlikte ykselecek ve neredeyse bin ecu olacakt. Acelesi yoktu.
335

Artemisia u melek kafasna, u yuvarlak ehreye bakyordu; dzenli soluunu dinliyordu... Kendi eteiyle ayn biimde, gri, dokumlu kumatan yaptrd tuvaleti, kk kzn bedenine tam oturuyordu. Bann stnde toplanan rgl topuzlar, gzya biiminde iki incinin titretii kulaklarn akta brakyordu. Prudenzia'nn dzgn yz hatlar, babasnn yzn artryordu. Babas... Kk kz acaba onu anmsyor muydu? Drt yldr Artemisia ondan haber alamyordu. Hl hayatta myd? Ne nemi vard ki? "Defol! Tamam m, defol!" diye barmt yzne Artemisia ka kez. Roma'ya yerlemeleri srasnda, -sessiz ve karamsar olan Pieranto-nio'nun ii gc yoktu- Corso Soka'ndaki atlyeye kapatmt kendini, sonra imeye balamt. Sarholuu kskanln iyiden iyiye krklemiti. Her yerde karsn izliyordu, her an ardndaydi; Artemisia bir tablo bedelini ald zaman, hemen kendi payn istemek iin gizlendii yerden kyordu. Attk karsn dvmyordu. Ama onun ve tu387 vallerinin stndeki tehdit eden baklar, en kt dayaktan bile korkuntu. Bazen de gzyalarna bouluyordu Pierantonio, iki hkrk | arasnda karsnn ona zarar verdiini ve bir gn ondan cn alacan ne sryordu... Artemisia iini ekti. Aslnda spanyollarla kapmas Pieranto- | nio'nun taknln, saldrganln gz nne sermiti, bu da onun, Artemisia'nn iine gelmiti... Bu iin onu zp zmediini Tanr bilir! Bir kez daha, ad, onun ad, kiiliini, nn lekelemi oluyordu. Pierantonio tutuklanmt! Yaknda Artemisia'nn krek mahkmu bir kocas olacakt! Meeni, korunmasn istedii, yeen-kardinalin ktibi svari dal Pozzo nezdinde dava aarken, Artemisia kocasnn zarar verdii kiilerin, penceresinin altna gelerek gitar alp, bara ara "ressam hanma" serenad yaptklarn belirtmekten kand... Boynuzlu... Bu kez Pierantonio boynuzlanmt ve btn mahalle bunu biliyordu. Artemisia'nn gerekte adn bile anmsayamad Kardinal Borgia'nn ^ avanesinden bu spanyol Beyefendisiyle
336

ilikisini ne gibi bir lsz-.. lk iinde, renmi oluyordu Pierantonio? Kukusuz onu -fazladan; bir kez daha- dei Serpen ti sokana dek izlemiti. Artemisia bu sokakta zel kullanm iin ikinci elden iki oda kiralamt. Kocasna denize den ylana sarlr niteliinde duygular besliyordu. Ondan ayrlmak lm kalm sorunu olmutu onun iin. Del Pozzo'dan -mterilerinden kendisine en yakn olan adam- ; kendisini korumas altna almasn, iinde onu savunmasn ve ona huzur vermesini istemek ve bunu salamak kolay olmutu. Paralar salayarak, Pierantonio Stiattesi Bey'den ortalkta gzk-1 memesi, ekip gitmesi "rica" edilmiti. Eer Papalk Devletlerini ziyaJ ret etme gibi bir hayali bir daha denerse, daraac onu bekliyordu. G-| zel bir gelir kayna salannca, Pierantonio boyun emiti: ini bili-J yordu. Bu olaylar sresince kendi davranlarndan rahatszlk duyduu da J 388 . " , ' olmutu Artemisia'nn. Onu kimselerin istemedii bir dnemde, kendisine e olarak alan bu gen adamn, onu Croce Soka cehenneminden kurtaran gen adamn hayali, belleinde varln koruyordu. San Spiri-to in Sassia Kilisesi'nde, byk tahta han nnde, Artemisia'nn yan banda ayakta duran ilk kez grd haliyle getiriyordu Pierantonio'yu gznn nne. Ama o adam yaamyordu artk, yoktu! Youn bir almayla geen be yldan sonra, Artemisia papalk bakentini fethetmekle vnebilirdi. En ok kabul gren yksek rtbeli papazlarn dairelerine gidiyordu. Kardinal Maurice de Savoie'nn konserlerine kabul edilen Accadeia dei Desiasi'deki oturumlara kabul edilen tek kadnd; inansz aydnlar, bilginler, her aramba Monte Giordano'da bilim ve sanat alanndaki ilerlemeleri tartmak iin toplanrlard... Peki ya imdilerde? u, onda yer eden ilevin tamamlanml duygusunun, sanatnn devam iin tehlike oluturduunu, kendisiyle ilgili doygunluun
337

yaptn tkenmeyle kar karya getirdiini i gdsel olarak hissediyordu. Peki ya imdilerde? Evet, un elenmi, elek duvara aslmt. Roma'da elde edebilecei her eyi elde etmiti. Hatt Agostino Tassi'yi bile yeniden grmt. Artemisia, Corso Soka'na yerleir yerlemez, tm Sanat Mahallesi onlarn buluma sahnesini grmeyi bekler olmutu. Her ikisi de ayn yerlere girip kyorlard. kisinin de nalburu, amarcs, noteri birdi... Karlama kanlmaz gibiydi. Papalk tahtna VIII. Urbain Barberini'nin seildiini, Kardinaller Meclisi'nin Roma iinde ve dnda ilan ettii gn, spanya Meydan'ndaki mthi kalabaln iinde karlatlar. 6 Austos 1623 gnyd. Arabasnn tekerlei bir an iin yanndaki arabann tekerleine taklm, kap kapya gelmilerdi. Artemisia, yan arabadaki yolcu kadn hemen tand: Sarn, beyaz tenli, etine dolgun. Costanza, Agostino'nun baldz! Artemisia'y grnce 389 kendisini geriye att. te o zaman, pencere karesinde Agostino'nun yz gzkt. Artemisia, nceleri onun btnyle dazlak olmu kafasn grnce ard. Dazlaklk yzne daha ar bir hava veriyor, gne yan yanaklarn daha da dolgun gsteriyordu. Geri yan, Agostino'nun ta kendisi. Arabaya gmlm, eskinin grkemi ile gs geirip avunuyordu. ki sra altn zincir vard gsnde. Kulanda da bir halka kpe. Heyecandan o da mahvolmutu; her ikisinin de ar baklar, gemii hatrlatr gibi bir ifade tayordu yalnzca. Kendini ilk toparlayan Artemisia oldu. Korktu. Yoksa Agostino ona yanaacak myd? Yeniden takipler, saldrlar; onu pek ok zd o saldrgan yanyla boyun mu edirecek yine? Artemisia hi kprdamad. Ama ilk aknln atlatan Agostino, buluma iareti yapt, Artemisia ona yle bir bakla bakt ki, yerine akl kald Agostino. Tek szck etmedii halde, ona hapisten henz ktn; Corte Savella Hapishanesinin kaplarnn onun iin henz aldn; rakiplerinin
338

at ikinci bir ensest davasnn -Cons-tanza ile yasal olmayan aklarn yine ortala dken ve daha yksee, daha skca aslmasna yol aacak olan- ve o davann kt biimde sona erebileceini, ban nne emekle daha iyi edeceini, kendisini tahrik etmeyip, sessiz kalmasnn onun karna olacan hatrlatyordu! Sonuta, skandallarla dolu geen on yl, Agostino Tassi'nin meslein de ilerlemesini engellemiti. Roma'daki byk aileler saraylarnn dekorasyon iini yine ona veriyorlard. Ama, artk Artemisia Gentilesc-hi'yi batan karacak veya kk drecek konumda deildi. Her ikisi de karlkl bunu anladlar. Agostino Tassi'nin ans ve korkusu Orazio'nun kzn kbuslarla sarsamayacakt artk. Evet, Roma'da tamamlamas gerekeni tamamlamt. Portreler, natrmortlar, tarihi tablolar, her tr denemi, btn engelleri baaryla amt. "Peki ya imdilerde?" 390 Baar onu kendini taklit etmeye aryordu. Kendi kompozisyonlarn yineliyor, renklerini, kendi n kopya ediyordu... Eh, artk zaman gelmiti! 1626 ylnn k aylarnda Artemisia'mn papann kentini bir sre iin terk etmek, Noeli Cenova'da geirmek ve ilkyazda, ta Venedik'e dek uzanmak iin pek ok hakl nedeni vard. lk neden, babasn ziyarete verdii nem. Duygularna gem vurmayan Artemisia, ki bu onun gerek deerini ortaya koyuyordu, .babasyla ayn admlarla ayn hzda, drt nala baarya doru kouyor olmaktan esrik halde, onunla srekli ertelenen bu yzlemeyi yapmak istiyordu. Orazio'nun talya'da gerekletirdii son yaptlar Venedik yolu zerinde yer alyordu. Baba Cenova'da ve kz Roma'da, ayn anda sanatlarnda ayn ustala eritikleri syleniyordu her yerde. Artemisia'ya ait tablolar, baka hibir ressamda olmad kadar, kadn bedeninin gzelliini sergiliyor, Orazio'nunkiler ise erkek bedeninin anatomisinin allmasnda kendini bile ayordu. Li-gurie'de "Kznn Kollarnda
339

Uyuyan Lut" balkl tablosunu yapt, yrek szlatan bir coku seli yaylyordu yapttan... Cenova'da ite bu tabloyu ilk kez grebilirdi Artemisia: Gomorra'da kan yangnda ok sevgili eini kaybeden bir erkein acs, kzlarnn onunla yatmak iin sarho etmeye, batan karmaya altklar bir babann dram! ncil'e gre "Babalarnn soyundan gelen birini dnyaya getirmek istiyorlard." Bu yaptnda Orazio, kznn resimlerinde baar gstermesini salayan btn temalar alp, bir baka balam ve nitelikte kullanyordu. Artemisia'mn Sz<3tte'ndakinin tersine, imdi de iki kadn bir ihtiyar batan karyorlard! Orazio byk su ncesinde gstermiyordu kzlar, ensestten sonra rahatlam halde gsteriyordu. "Bu tablo, benim tuvallerimden birinden ok ok ayr..." diye dnyordu sabr ve merakla Artemisia. Ak baba Lut'un, kznn dizine yumulmu haliyle, tp tpna onun kiilerinden birinin pozisyonunu yineledii sylen391 misti Artemisia'ya: dman, cesur kadn Yael'in dizinde uyuyan general Sisera. Ama Artemisia'nn resminde, kadnn eli uyuklayan erkein akana ivi akmak zere havaya kalkt halde, ayn hareket Ora-zio'da sevgi ve koruma amalyd: Lut'un kz biraz nce elde ettii babasnn ban okamaktayd. Artemisia'nn akl, hayranlarnn aralarnda aralksz tarttklar farkllklara, eletirilere, karlatrmalara dnp dnp taklyordu. imdi, grmeli ve dorudan kendisi bir sonu karmal, bir karara varmalyd... Orazio Gentileschi'nin Fransa'ya hareketi, sonra da ngiltere'ye yerlemesi, kafasn yoran sorulara hibir zaman yant alamama korkusu, Artemisia'da bir ocuun merakn ve sanatnn kaygsn uyandrmt. kinci bir harekete geirici drt, hatta daha da zorlayc bir neden, onu bu yolculuu yapmaya itmiti. O gne kadar: "Yreim zgrce dinleniyor gsmde, kimselerin hizmetinde deilim ve yalnzca kendime aitim" diyen ite o kadn, papann kentini terk etmi olan bir yabancya, Nicholas Lanier adl bir ngiliz'e akt.
340

Artemisia, alt ay kadar nce -Eyll 1625'te- Prens Orsini'nin Kardinal Maurice de Savoie'ya kiraya verdii Monte Giordano Saray'nda karlamt Lanier ile. O tarihte, Kardinalin portresine yeni balamt, Kardinal her gn saatini hi armadan, le vakti tam on ikiyi vurduunda Artemisia'y evine kabul ediyordu. Ama bu kez, muhafzlar, onu merdivenin banda bekleyip aldlar, hizmeti ve seyis salonundan geirdiler, birinci, sonra da ikinci giri odasna kadar ona elik ettiler; sonra ona dinleti salonunun eiind' bir sre beklemesi ricasnda bulundular. Sayvanlar ve koltuklar yar: daire bieminde sralanm sandalye ve kelerdeki tabureler arasn dan -her oturma yeri, biimi, rengi bakmndan farkl konuklar iin di- Kardinalin yatak odasnn kapsn kapatan krmz kadife ar kap: 392 rtsn gryordu. Bilinmedik bir ses, yabanc bir aksanla, uzaktan uzaa duyuluyordu; ar oturakl, arada bir viyola seslerini ve birden beliren sessizliin kestii scak bir tn alglanyordu. Dairesinin i kesimlerinde bir yerde Maurice de Savoie, mzik dersi alyordu; bir trl sonu gelmiyordu dersin... Sonunda kap rts sarsld. Artemisia kardinalin rty ap dinleti salonunda ilerlediini grd. O zaman Zat- lilerinin, konuunu bekleme odasna doru getirmekte olduunu anlad. Yksek rtbeli din adam, hocasna elik ediyordu. Hayret! Kurallara gre, bylesi bir jest bir araba dolusu altndan daha ar saylrd. Bu hareket ancak elilere, en azndan baz elilere yaplrd. Toscana Bykelisine bir bekleme odasna kadar ve dinleti salonunun yar yoluna kadar elik edilirdi. Ama bir Bologna elisinin veya Ferrare elisinin yolcu edilmesi srasnda, bekleme odasna giden yolun yarsna kadar gidilirdi. Malta elisi iin kardinal, yolun drtte ne kadar giderdi. Artemisia, iki erkein yrm olduklar yolu gzyle yle bir lt. Etikete verilen nem gz nne alnrsa, kuraln inenmesi, mzisyene ne denli nem verildiini gsteriyordu. Bylesi bir davran Saygdeer Savoie Kardinali bir kez daha bir baka sanatya sayg belirtisi olarak gstermiti: Artemisia
341

Gentileschi'ye. Demek ki bu adam da onunla ayn sraya konuyordu! Olay Artemisia'y sinirlendirdi. Kim olduunu anlayamad kii ona doru ilerliyordu. Sesi gibi giysileri de yabancy ele veriyordu. Ama bu kii, soylu snftan olduuna ilikin en ufak bir iaret tamyordu. Ne sa yolunda valye, ne Saint Jacques valyesi... Malta Ha da yok stnde, ne de Altn Post Nian. Bir yandan ilerleyen, Nicholas Lanier de onu, u kendisine gzn dikmi izleyen kadn inceliyordu. Kadn dimdik duruyordu: Cordoba derisiyle kapl bu bekleme odasnn krmz ve altn sars iek dallan zerinde koyu uzun bir izgi gibi duruyordu. Kardinal, Lanier'nin kulana, karlarnda bir doa harikasnn bulunduunu fsldyordu... En byk ustalar bile geride brakan bir kadn sanat. Kardinal konuunu dinleti salonunun neredeyse sonuna kadar gtrp brakt. Mzisyen, ressamn yanna geti. Gen kadnn nnde, apkasn kararak selam verdi; ama adyla takdim edilmedi. Onu tekrar grmek iin didiniyordu. ok beklemedi: Kardinalin konserleri iin toplad kk grupta ressam kadn da vard. Artemisia ve Nicholas Lanier, ikisi de birbiriyle yakndan ilgili, ama tedbiri elden brakmadan, stelik, gvenmeksizin, uzaktan uzaa arkadalk etmilerdi ve kasm ay boyunca aralanndaki ba sklamt. Birbirlerini seviyorlard, artyorlar, ayartma gleriyle eleniyorlar ve daha ileri gitmeden bu oyunlarla gnlerini gn ediyorlard. 1625 ylnn sonunda, Artemisia'nn aklar -ve karlaronu baka kucaklarda tutuyordu: O sralar spanya'nn Roma Bykelisinin metresi durumundayd, gururunu okayan ve meslek yaamn destekleyen, ok resmi bir ilikiydi bu... , ,; ,.; Akam oluyordu. Artemisia ve kz, Cenova'ya klar sndrme saatinden nce varmlard. Danda, araba srcsnn yannda, Gentileschi ailesinin btn hanmlarnn, Floransa'dan Roma'ya pelerinden gelerek
342

hizmetlerinde bulunan gen Dianora oturuyordu. Hanmefendi ona eyiz paras vermi ve arabacsyla evlendirmiti. Bu trden bir lks, yani bu atl arabaya sahip olu, sahibini hanmefendilik katna ykseltirdi ve kilise, durumlarnn parlaklna gre, her birinin otuz byk mum nda , , ') gmlmesini salard btn bu lks, yolcu kadnn niteliini ve onlara gsterilen ilgiyi aklyordu. Signora'nn arabas hibir gmrk denetimine taklmakszn pasaportunun yenilenmesi ve salk belgelerinin arabuk incelenmesiyle Cenova Kapsndan kolayca geebilecek394 ti. te yandan Artemisia'nn zaten tavsiye mektuplar vard: spanya'nn korumas altnda yolculuk yapyordu ve Cenova, Madrid'in boyunduruu altndayd... leri dzen iindeydi. Arabann kapsnda arma yoktu belki, ama yastklara -Kral IV. Philippe'in elisiArtemisia'nn eski koruyucusu ve a, Akala Dk'nn numaras ilenmiti. Dkn Madrid'e geri arlmas ilikilerini kesmiti, tam da Artemisia'nn hamile olduunu kefettii sralard. te Roma'y terk etmesi iin bir baka neden. Bu beinci bebeini Cenova ile Venedik arasnda bir yerlerde, herhangi bir handa dnyaya getirecekti. Corso Soka'na dndnde ise kocasnn ona ka ocuk brakm olduunu kimseler bilmeyecekti. Bu yeni hamilelik ona skntlar yaratacana mutluluk veriyordu. Alcala Dk ocuu kabullenmeyecekti; ama geleceini gvence altna alrd, Artemisia bunu biliyordu. Dkn daha nceden zaten yasa d ocuu yok muydu, papa onlara takke takma sz vermemi miydi? Artk kendisi araclyla Avrupa'nn en eski, soylu kan pek yaknda Orazio Gentileschi 'nin soyundan gelenlerin damarlarnda dolaacakt. Bu dnce, bu adan baknca ok houna gidiyordu. Kukusuz, dzen hkm sryordu ilerinde! Alcala Dk, ona satt ar ereveli tabloyu sandklara
343

koydurmutu: Artemisia Gentilesc-hi'nin zgn iki tuvali ile, Kk ocuklun Kutsayan sa balkl nl yaptnn bir kopyas. Dk, onun yaptlarn kralna gstermek istiyordu. Ama David balkl tabloyu, Andaluz'da, Guadalquivir Irma kysndaki karanlk haval ikmetghna ayryordu. Ayrca, Uyuyan Maria-Magdalena'y\ kendi kilisesine: Sevilla Katedraline! Artemisia'nn resimleri babasnnkiler gibi snrlan ayorlard. Roma'da, byk iktidarlarn temsilcileri Artemisia'ya en gnendiri-ci vglerde bulunuyor ve yksek bir deer veriyorlard. Yalnzca spanya deil, Fransa, ngiltere de onda ayn zamanda deerli bir kadn ve sra d bir ressam gryorlard... Londra ve Paris gibi Madrid de, 395 talya'da sanat pazarna kan tablo koleksiyonlarna ilikin bilgi verebilecek danmanlar aryorlard. Ayn zamanda devletlerin gizli siyasetleri konusunda da onlara bilgi verebilecek Roma, Floransa, Cenova veya Venedik'te dolaan sylentileri aktarabilecek kiileri aryorlard. 1625 yl knda, spanya Bykelisi Alcala Dk ve ngiltere Kral I.Charles'n danman Nicholas Lanier, Sinyora Gentileschi'ye paras karlnda casusluk yapma grevi nermilerdi. Her iki tarafn teklifini de uygun bir biimde geri evirmiti Sinyoora Gentileschi. Yine de f sonu olarak birinin metresi olarak tabii... Srayla... Her iki erkek de J birka saat arayla onun yatana gitmilerdi. O gyn, 1626 yl ubat'nda, Dk, papalk kentinden ayrlyordu. Bykeliye Aurelien Surlarna dek, soylulardan iki yz arabalk bir '$ kuyrukla elik eden kortejle arasn kapatacak bir yol izliyordu Artemi-sia'nn arabas. Ressamn atlar admlarn korumasnn atlarnn ayaklarna uydurdular, spanya Meydan'ndan ta Popolo Kapsna kadar, Alcala Dk'nn kou atlan Kuzey Yolunda drt nala giderken, Artemi-sia'nn atlar, evrilen gemlerine uyarak onu Monte Giordano Sara-y'nn avlusuna kadar rahat bir biimde getirdiler. O akam, kardinal, <| Roma'nn mziksever yksek
344

rtbeli din adamlarna bir konser veri- ,'| yordu, zellikle de dostu Marki Vincenzo Giustiniani'ye: Marki mzik- l le ilgili kitabnda, btn bir blm, lavtann, viyolann ve viole-lir'in karlatrmal yanlarna ayrmak istiyordu. Ona o gn, ylsonu lenle- .<! ri nedeniyle Roma'dan gemekte olan bir ngiliz virtz dinletilecek-1 ti... Nicholas Lanier adl biri... Alcala Dk'yle ilikisinden nce, Artemisia, saysn bilemedii ka-l dar fndk krmt: Gelip geen siyaset adamlar, ressamlar, Roma'yaf baar ve serven aramaya gelen mimarlar. Her ey gizlilik iinde olup| bitiyordu. Kaamak aklar! :,, Croce Soka iyi bir okul olmutu Artemfeia iin. Fra tutmay 396 retmekle vnen Tassi, szc yalnzca resim alanndaki anlamyla kullanyordu. Ten zevklerinin ortaya kn ve baz gizleri, her ikisine de zevk vermi olan baz oyunlar iyice renmeyi raklk dnemine borluydu. Artemisia, evlenince, bu tr ateliliklerden vazgemek gerektiine inanmt. Birlikteliklerinin ilk zamanlarnda, Pierantonio onun ekiciliine yalnzca zaman zaman ilgi duymutu. Ona ak olduu halde, cinsel ekim konusunu ihmal ediyordu. Hi nemi yoktu ki! Evlilikteki sevgi, efkati ve, analk duygusu yetmi de artmt Artemi-sia'ya. Ama, baka erkelerle paylat zevkler, meeni olan Buonarroti le Jeune ve ressam Cristofano Allori ile aydn kiiler olarak cinsellii kefi, kendi etkileme gcnn bilincine varm olmas, zevk alma ve merak duygularn uyandrmt onda... Ve einin byk mutsuzluuna neden olsa da, cilveli olmay renmiti. Varsaymsal olarak serseri yaantsn gzler nne seren davalardan tam on be yl sonra Artemisia, kendisine baz haklar tanyor ve gle oynaya gnah iliyordu. Ama en azndan, nnn Prudenzia'nn onuruna glge drmesine, gidiatnn, kz iin dledii prl prl bir gelecei tehdit etmemesine dikkat ediyordu. Sanatna gelince, hibir erkek, hibir tutku, ne de kapris onu grevinden alkoyamazd. Btn
345

aklar arasnda olsa olsa yalnzca Alcala Dk ile gizli ilikilerinin sonuta karnndaki bebein babas- baz sonular olabilirdi... Ama ya Nicholas Lanier? Mesenleri onlarn birlikte katklarn grmedi belki, ama Alcala Dk'nn yola kt akam, ad ktye km Suburre Mahallesi o gece Serpenti Soka'nn iki ucunda duran arabalarn fark etti. Artemisia'nn orada ikinci elden kiralad ve bu iler iin kulland bir evi vard... Ksa sren ilikileri boyunca -otuz gn- Artemisia bir zamanlar arkada Cristofano Allori ile birlikteyken tanm olduu mutlulua bir 397 kez daha kavuacakt; sanatlar arasndaki su ortakl, rekabet... Cristofano gibi, Nicholas da her tr ite yetenekli gzkyordu. Mzik, iir, dans. Tabii resim. Ama ok ynllyle yaratma srecinin hzn kesen ve zorlayan Allori'den farkl olarak, Lanier dikkatini amacna ynelik tutuyor ve emin admlarla yryordu. Lanier ayrca tablolardan holanyordu; kadnlardan holanyordu... Btn kadnlardan. Bir gecelik servenlerden holanmas -nefis, hafif-tutkularm uyaryordu. Hi byle olmamt imdiye dein, ama Artemisia Gentileschi'nin gzellii, gc ve egzotizmi nnde olduu gibi, ba bylesine dnmemiti. ltifat ve sevgi deyince tam olarak anlaabiliyorlard. Deneyimler; her ikisini de bu ite ustalatrmt. '' Lanier ile aklar aklna dnce, bir rperti sarsalad Artemisia'yi: Arabasnn iindeki en kuytu yerine ekilip, sarlp sarmaland. Daha nce onun kollarnda duymu olduu duygularn ans onu heyecanlandryordu. Kendi kendisiyle mcadele etti, Prudenzia'ya doru, abuk, sululuk ykl bir bak att. ocuk hl uyuyordu. Oturduu yerde bzlerek, gzlerini kapad Artemisia, bedenini uykuya kaptrd. D gryordu.
346

Roma'daki atlyesi; tam kuzeye, Devasz Dertler Hastanesi'nin bahesinin yeil aalarna bakan kedeki byk oday gryordu. minenin nnde, tuvallerinin kuruduu resim sehpasnn karsnda dikilmi duruyordu. Nicholas da oradayd. Pencereden gelen gnna kar durmu siluetini gryordu. Yzn deil de yzndeki anlam ansyordu Artemisia yalnzca. Gri 398 gzlerinde, rak, yabanc ve yalans bir eyler vard, sevgi ve gelip gelip ykt bir eyler. lerindeki yangndan ok, Artemisia'nn aklnda bu duygu ve dnce zgrl ve fantezisiyle, yalnz onda tand nee kalyordu. - Sana bir i neriyorum. Rolleri deielim, diye telkinde bulunmutu alayla. Ben senin Viyola alan Kadn pozunda resmini yaparken, senin iin mzik olacak, ark syleyeceksin... rl plak ama! Yolcu kadnn yznde bir glmseyi belirdi geti. Yolun sarsntlar arasnda, sokaktan geerken gren ya da duyan biri olursa ona ok pahalya patlayabilecek olan o sahneyi gznn nne getiriyordu yeniden... Corso Soka'na bakan balkonda gpegndz, tokalarn, ttlarn zm, eteini karmt. Salarn am; adamn onu dzmesine izin vermiti. Nicholas onu omuzlarndan tutup nne getirmi, ayakta tutmu, viyolay da karnna yaptrmt. Ellerini tutup bir gzel mzik aletinin koluna yerletirmiti. Sonra geri ekilip, sonucu inceleyerek, alma srasnda Artemisa'nn yapt gibi gzlerini ksp, ayn yz devinmelerini taknmt. - Kprdama, diye buyurmutu ayn Artemisia'nn alrken modelleriyle konumas gibi, etkilenmemi bir ses tonuyla. "Kprdama!" Ne var ki Artemisia anatomisinin mkemmelliini lp bierek bir sonuca varan bu baktan rahatsz olmutu. Yerinde duramyordu.
347

Orann teki ucuna bir kitap semeye gitti Nicholas, kitab at ve Artemisia'nn nne bir rahle zerine koydu. 399 - Moteverdi'nin Vipres de la Sainte Vierge (Meryem'in Akam Duas) ilahisinin melodisiyle u szleri ark syler gibi syle bakalm... Bylece belki biraz rahat durursun! Nicholas resim sehpasna dnp nne oturdu. Artemisia'nn paletini kolu zerine gelecek biimde ald, frasn anaa daldrd. Sonra eli havada kald. Gslerinin bykln gzlemliyordu: meme ular ve teninin dolgunluunu; dirsek ve koltukalt katmanlarndaki renk tonu deimelerini... Akas altn stne getiriyor, kartryor; anatomisini renmek amacyla adeta otopsi -yapyordu. Drt hamilelik onu imanlatm myd yoksa? Bundan korkuyordu... rtnmek iin abalar gibi yapt. - Seni dinliyorum, dedi adam, souk bir tavrlar. Artemisia gerisin geri kuma brakt ve bir abayla atld arksna: - "Nefret ediyorum bu kucaklamalardan, yalnzca biridir aklarn gn yedinci katna ulaan" diye Latince okudu uslu uslu ve meleklere zg bir sesle. "Teslim olmas gerektii iin kendini veren ve slanmayan kadndan nefret ederim..." Gzlerini krptrd ve Pierantonio'nun u bayld glyle kkrdad. Kimin bu drtlkler? Properce'ten mi? Virgilius'un mu? - Ovidius... Sevme Sanat, II. Kitap... Devam et. "... ve slanmayan, bir yandan nak ilemesine devam eden!" diye yeniden balad cierlerini iirerek. "... Bana grevmi gibi yanap zevk verilmesin, istemem..." - "ok gzel... dendiini duymay severim ben..." diye devamn okudu, Nicholas bir yandan boyamay srdryorodu. "Hzl davranmamak gerekir, kendimi tutmam..." diyordu teker teker okuyarak: Scack ve titrek sesi, ylesine anlamlyd ki, Artemisia beylerin, prenslerin hayranlna bedel diye dnd. "Kadn
348

zevkten baylm grmek !: isterim, bacaklar ayrk yatana srtst atm kendini..." <, ; 400 . '$,; Ciltler dolusu Latince iiri bilen Nicholas -yalnzca belirli iirleri deil, Metamorphoses'u* da, btn bir Eneides'** de ezbere okudu. Bir yandan da Artemisia'nn bedenini, biimini gzden karmyor, kalalarnn yuvarlakln, gerdannn erimini olaanst gzellii iinde vermeye alyordu. - "Soluk solua, gzler ylk..." Artemisia susuyordu. Mzisyenin karsnda, plaklndan rahatsz olacana, tam tersine, houna gitmeye balyordu. Nicholas'n hayranlnn farkndayd ve onunla istedii gibi oynadn anlyordu. - "Bana 'ltfen' derken onu seyretmeyi severim..." diye srdrd Nicholas. Resim sehpasnn stnden ona bakt Artemisia da duet yaparak yaman bir ses tonuyla: - "Sonra yorgun dp, onu daha fazla pmesini engellediinde kadn, baylrm..." Artk ikisi de kendini tutamaz haldeydi; fray da, viyolay da braktlar. Tablo yarm kald. Renkler, tonlar halinde; tuvalin kzl kahve fonu zerinde, kadnn amber kokulu salar dalgalanyordu ve bir de mzik aleti vard... Ama, 28 Mart 1626'da Alcala Dk'nn geri arlmasndan bir sre sonra bu kez Lanier, kentin Popolo kapsndan, kmak durumunda kald. ngiltere'ye hareketini, uzun sre ertelemiti -olabildiince uzun bir sre. Bugn ise kral onu sarayna aryordu; I. Charles sabrszlanyordu. Ayrca, Greenwitch atosu yannda bir kk kyde ailesi vard, Nicholas Lanier'nin, beklemekten usanm bir ei vard...
349

* Metamorphoses: Latin air Oridius'un 15 kitaplk uzun iiri. Mitolojinin belli bal efsanelerini bir araya getirmitir. **Eneides: Virgilius'un destan iiri. .','.""''' ; > ";;',' ,',V: 401 ki deniz, savan ve vebann altn stne getirdii btn bir kta yaknda Artemisia Gentileschi'yi Nicholas Lanier'den ayracakt. Birbirlerini bir daha greceklerini ummuyorlard. Bu kez Artemisia, Popolo Meydan'na kadar yaya olarak ona elik etti. Birlikte birka adm atmlard, Corso'nun sandaki uzun sokakta son beraberlikleriydi bu. Ar ar yryorlard, Lanier atnn yularn tutuyordu. Birbirlerine dokunmadan, yalan, dikili tan ve amarhanenin nnden gemilerdi. Bir zamanlar Artemisia'nn annesinin cenaze alaynn boylu boyunca izledii manastr duvarn izlemilerdi hi konumadan. Santa Maria del Poppolo Kilisesinin basamaklarnda birka saniyeliine birlikte durdular -ayn bir zamanlar Orazio ile Artemisia'nn yaptklar gibi- yan yana... Veda saati geldiinde, kucaklatlar. Sonra gzyalar, konumalar ve vaatler olmadan ayrldlar. ki dellocu gibi srt srta, kollar bedene yapk, en az hareketle, uzaklatlar birbirlerinden. Lanier kapy geti. Artemisia meydan geti. Bu hznl ayrln akam, atlyesine dnnce, kuru vernik kokusunu iine ekerek, yarm kalm tuvallerine yle bir eilince, belki de bir rahatlama belirtisi ile, Artemisia uzun bir i ekti. "Her ey bitti..." diye geirdi aklndan, "Her ey bitti... O halde her eye yeniden el atabileceim." Otuz gn boyunca Lanier'ye sanatnn gizlerini anlatabilmek iin sa-; dece fralarna el atmt. Ona babasnn tekniini, renkleri ve saydam- j lklarn korumay salayan yntemleri retmiti. Ona palette bir dam- j la amber verniinin toz boyalara nasl kartrlacam gstermiti -Bu kaynatra yoluna yalnzca lavtaclar alg aletlerini cilalarken bavururlard- Birlikte, boyalar daha ok miktarda ve bozulmaz biimde elde etmenin yolunu aramlard.
350

Sararmaya kar koyma ilemi. Gmi boyann gnete kararmasn nlemek iin gelitirilen bir forml, bir tarif... Ama bir ay iinde, kendisi iin, mesenleri iin, baar iin, ala-,: 402 ,-.;;;' ak ne zaman, ne de alma istei bulabilmiti. Bir kez bile yalboya alma istei duymamt! "Tanr'ya krler olsun ki, eskiden olduu gibi almaya yeniden balayabileceim. Tanrya kr, her ey bitti." Yanlyordu. Hibir ey "eskiden olduu gibi" olmayacakt artk. Nicholas Lanier'nin ans, sesi, gl, pek yakn zamanda atlyesine musallat olacakt; ayn srada Hampton Court'ta Artemisia'nn hayaleti mzik salonlarn basacakt. 1626 ylnn yaz geceleri boyunca, I. Charles ve Buckingham Dk, Nicholas Lanier'den o arky, u talya dn besteledii iiri, ayr den aklarn yaknmasn, tanrlarn aklarn her birini bir kyya sa-vuruunu anlatan Hero andLeander Atm istiyorlard... Lanier, aklarn yrek aclarn, hanmlar bir ho yapan bir glmseyile sarklyordu. Ama, mzisyenin kafasnda, ayrlk her gn daha ar basyordu. Londra'da da -Roma'da olduu gibi- zlem, kiiyi balla zorluyordu. K banda, Corso Soka'na ngiltere'den bir mektup geldi. Lanier bu mektupta aktan filan sz etmiyordu. Yalnzca, Orazio Gentilesc-hi'nin varln anyor, I. Charles'n, yal ressam ltuflara bahsediini, tablolarnn grkemini anlatyordu... Kendisinin talya'ya dneceini bildiriyordu. Venedik'e. Bu yeni yolculuk iin Londra'da oturan iki talyan'n hizmetlerini kabul edeceini sylyordu. Francesco ve Gi-ulio Gentileschi: Artemisia'nn kardeleri... Lanier Artemisia'dan lagne gelip, kyda onlara katlmasn istiyordu srarla. stek tam zamannda geliyordu. Artemisia bu ary hemen kabul etmiti.
351

Nicholas Lanier, Artemisia Gentileschi: ayr dnyalarn insanlar olsalar da, ayn soydan, ayn amurdandlar. Savoie Kardinali'nin bu ay-ncal nasl da uydurup onlara salam olduunu kefedeceklerdi ve her ikisi de bu ayrcalk iin kran duygulan besleyeceklerdi... 403 30 Venedik, Murano Adas Ocak- Kasm 1627 . ; Sabahn drdyd, Venedik'in uykuda olduu bir saat. Ama, Murano adasnn baheleri zerine ken sessizlii bozuyordu, bir viyolann hznl akorlar ve bir ak arks... Kanalla deniz arasnda byk bir villann st katnda birka mumun alevi titremekteydi; orada, at katnn altnda, Nicholas ve Artemisia, bulumalarnn mutluluunu ilerine ekiyorlard. Birka gn oluyordu, Lanier onunla bulumaya -daha ok da onu artmaya- Paduva'da bir kiliseye gelmiti. Karlama her ikisinin de, duygularn aa vuruyordu. ahnn yar karanlnda birbirlerini grnce nce korkmulard, iine dtkleri heyecan durumu ylesine yaamlarn deitirecek, her eyi silip sprecek trdendi ki... Birka saniye birbirlerine uzak durdular. Sonra yava yava karlkl yrdler; ok uzun szler sarfetmeksizin, tek bir aklayc szck sylemeden sarma dola oldular. Ayrldklar biimde buluuyorlard. Bir daha ikisi de birbirini brakmayacakt. Krk sekiz saattir, Murano'daki bu odaya kapanmlard ve deliler gibi seviiyorlard. Nicholas, Artemisia ile gizliclik iinde son yalnz saatlerinin tadn karyordu. Bitkin, tutkuyla doygun, Artemisia dank yatakta dinleniyordy. 404 "Burada olmak, ona bakmak, onu dinlemek ne byk mutluluk!" diye dnyordu. Gzleri aralk, ok ekerli bir arab ufak ufak yudumlar gibiydi. Yatan ayak ucunda oturan Nicholas'n soluk
352

renkli bedenini inceliyordu. ne doru, yzn, koca karnl mzik aletine iyice emi olarak duruyordu. Uzun, aka tenli, ince-uzun parmakl elleri viyolann kolunda, ar, baskn, kayp gidiyordu. Sesi pek tabii ki scack, ierdii sevgiden tir tir titriyordu. Artemisia'nn yreine bir heyecan bastrd. Gzyalarnn kabardn duyumsad ve ta iinden glmsedi: "tiraf ediyorum" diye kabullendi, kendi kendisiyle dalga geerek, "baka erkeklerden ok daha fazla haz veriyor bana, itiraf ediyorum." Nicholas'n yakkl oluu deildi onu byle heyecanlandran, ne de tatl tatl syledii arks. Ondaki g ile -Nicholas Lanier'nin tkenmek bilmez enerjisi, yaama gc- bu mziin, alabildiine dnsel ve duygusal incelikte oluu arasndaki ztlkt. Bugn Artemisia, Lanier'nin yorumlamak amacyla bylesi yetkin partisyonlar bestelemesi iin ne ok ey biliyor olmas gerektiini ok iyi biimde lp biebilecek gteydi. Evet, gerekten de bilgin kiinin zarif oyunlar ve yine bilginin karmak almalar -servenci korkusuzluuyla bir araya geldiinde-Artemisia'y mthi etkiliyordu. Mzik daha da sertleiyordu. Tempo artyordu. Nicholas'n gz Artemisia'nn stndeydi: O da ok etkilenmi gzkyordu. Dimdik yerde oturmu, gzn ondan ayrmyordu. Artemisia bu ortamn nelere gebe olduunu bilirdi: Artan istek, arzulayan ve etkileyen isitek. Artemisia onun viyolay yere koyduunu grd. Sonra gzlerini kapad. -Yarn benimle geliyorsun, diye fsldad, onu barna basarak Nicholas. "Seni bu villann sahibi olarak tantacam. lk tablolar geliyor..." Bu iri erkek bedeni altnda gmlp gitti Artemisia. *. - Tanrm, dedi usulca. ., ;/>:! Yavaa demeler stnde kayar gibi girdi sonra deponun ta dip 405 JUL
353

ksmnda meldi, buras Murano Villas'nn, kaba saba yaplm kap sundurmasna alan eski bir salondu. Artemisia, yzn yukar kaldrm, Venedik'in en kurnaz tccarnn kasa ynlarna yaslanm haliyle ona gstermek iin at rulo yaplm tuvali inceliyordu: Caravag-gio'nn Bakire Meryem'in lm balkl tablosuydu bu. Yald aalar gibi gzken, tablolarn lagne kadar tanmas iin demonte edilmi tm ereve paralar, sandklar ve balyalar arasnda dikili duruyordu. Heykeller, rutubetli samanlar iinde ylece yatyorlard: hayalet gibi tanralar, plak beden paralan... Buz gibi hava, amur ve bataklk kokuyordu. Uzaktan uzaa martlarn fkeli lklar duyuluyordu; sonra ok yakndan gelen dalga sesi... - Tanrm, diye yineledi ate basm bir sesle kadn. nnde yatm uzanan Madonna'nn bedenine bakyordu. Krmz giysisini ve armhlar zerinde asl duran ok byk aln seyre dalmt. Ve sonra k! Yukarda bir pencereden den tek bir k demeti, yzleri birbirinden ayryor, ellere, kafalara, boyunlara yle bir dokunup geiyordu. -... Babam her eyi anlamt! Arkasnda sessiz duran erkek ayn soran baklarla baktlar birbirlerine. 1627 ylnn o akam, ngiltere elisi Nicholas Lanier ve birinci ktibi, ressam Artemisia Gentileschi'nin uzmanca verdii kararlara boyun eiyorlard; Mantova Dkne ait yzlerce tablodan ilkini, tccar Daniel Nys, Kral I. Charles'n almas iin sata karyordu. Artemisia'nn hakem roln stlenmiti nemli bir olayd. Eer i | sonulanrsa, karlkl dnler vererek verilen toplam fiyat, rlanda gi- J bi bir lkede bir yl boyunca toplanan dorudan vergilerin toplamn | geerdi. ngiltere Bykelisi Sir Isaac Wake, onaylamad ve knad bu grmelere, hi istemedii halde katlmak zorundayd. Majestelerin406
354

den resmi buyruuyla, Nicholas Lanier'in ticari giriimine destek vermesi isteniyordu. Tccar Daniel Nys'a gelince, Lanier'nin metresi olan bu kadnn alclarn karar zerinde oluturabilecei etki konusunda kukuluydu. Sanatlarla ilikisini koparm olan ve resim konusunda uzman saylan Nys, Artemisia Gentileschi'nin, rakiplerinin resimlerini kskanmasndan kukulanyordu. Artemisia mantosunu atm ve satcnn ona uzatt mumu yakalamt. Diz stndeyken, elini tablonun yzeyinden yle bir geirdi. Avu ii resmi okuyor, parmaklar kabartlar yokluyordu. - Bu tuvale hi dokunmamtm, diye mrldand. Santa Maria del-la Scala'nn rahipleri, bir zamanlar beni kabul etmemilerdi... Rahipler bu Bakire Meryem'i arbalca bulmamlard, bizlere, insanlara ok yakn bulmulard! Ama babam beni onu grmem iin gtrd... Yalnzca bir haftalna sergilenmiti. Benim seyretmemi istiyordu. Onun houna gitmiti tablo! Anlara dalp giden Artemisia sustu. - Doum yapmak zere olan annemi bu tabloyu grmeye giderken evde brakmtk. Biz yokken lm. Tam on iki yandaydm ben... Bir an sren bir suskunluun ardndan sordu: - Bu tuvali Matova Dk hesabna satn alan kii iubens'ti, deil mi? - Eh, evet yle, diye yantlad Lanier. Nys gibi, Bykeli gibi, o da Artemisia'y kprdamadan gzleyip duruyordu. Tuvale dnk yzn gremiyordu, ama sesinden heyecanl olduunu anlayabiliyordu; u an zevk, zlemle arpyordu onda. Bir yandan da hayranlk ve korku duyuyordu. - Mantova'da baka Caravaggio var m daha? diye sordu i arkadalarna dnerek. 407 Elinde tutmakta olduu amdan, gzlerini yaldzl prltlarla tututurmutu. Nicholas Lanier'yi, saray sanats gsterililii iinde tanmt: plilerle bzlm yakas, inci ve zincirlerle ykl gs ile... Onu imdi
355

burada, her gn, bu Venedik depolarnda, kollar dirseklerine kadar svanm, halktan bir kadn gibi, elinde tahta kasalarn ivilerini skmek iin bir demir kalemle gryordu hep. Hibir zaman, hibir zaman, hatta seviirken bile, onun baklarn bylesine ltl, dudaklarn bu kadar parlak ve dolgun olduunu grmemiti. Kukusuz, Artemisia onun kollarnda imdiye dein metreslerinin hibirinde yaamad bir coku sergilemiti hep. Ama onun byle, baka birinin yaptlar karsnda bylesine cokuya kaplabileceini dnmemiti. Artemisia yant dinlemedi, tablo zerinde uzun uzun dnmeye dnd... Bu Bakire Meryem onda eski bir grngy m uyandryordu ki? Kendi annesinin grnts myd? Dizleri aralanmt ve giysisi altndaki ayaklar plakt. Prudenzia'nn ans, Artemisia'nn, Santa Maria del Popolo Kilisesi'nde, l bedeninin kilisenin barnda kaybolup gitmeden nceki hali gibi miydi? Bu yapt ona ocukluunu, babasnn ona rettiklerini artryordu! - teki tablolar aramak iin elinizi abuk tutmanz gerek, dedi, "Mantova'da kalm olanlar, spanya ya da Fransa onlar ele geirmeden abuk olmak gerek..." Burada, Venedik aripelinin binlerce depolarndan birinde olup bitenler Kardinal Saray'nda Richelieu'y, Escurial Saray'ndaki IV. Phi-lippe'i ok yakndan ilgilendirmi olmalyd. - Satn aln! Bulabildiiniz hepsini ln, dedi ayaa kalkarken Artemisia. Drt erkein karsna dikildi. Satn alamadnz da satn aln! 408 - Satn! Her eyi satn! diye haykryordu, yanklanan bu ses sanki, Venedik'e iki yz kilometre uzak bir yerde Mantova Dk. Satamadklarnz bile satmaya devam! Dk, btn talya'da tannan resim ve antik heykel koleksiyonunu kastediyordu. Art arda gelen be taht hkmdarlnn bilim ve sanat korumacl akn srdrerek oluturduu ve Caravaggio'dan baka, Mantegna'nm, Guilio Romano'dan Corregio ve Titiano ile Rafaello ve Leonardo da Vinci'nin dzinelerce tablosunu kapsayan
356

bir koleksiyon. Rubens'in tam sekiz yl boyunca sorumlu yneticiliini yapt nl koleksiyon. 1627 ylnda, Mantovallar bir zel koleksiyon deil de ulusal mze gibi algladklar bu yaptlarn tmnden pek gururlanrlard. Kentin gururuydu. Mantova, dnyann sekizinci harikas gibi ele alnn tablolarna borluydu. Mantovallar bozuma urayacaklard dorusu! 1612 ylnda, devlet acil nlemler alnmasn gerektiren mali kmaz iindeydi. Gonzague'lann yerinde, Avrupa'nn btn teki prensleri olsalard, unvanlarn, grevlerini, dentilerini ve papazlk onurunu ucuza elden karrlard. Bunun iin: bor para bulabilirler, ipotek altna girebilirlerdi. Elbette glerine, en azndan glerini anlatan simgelerine, yani hazinelerine olan tablolarna el atmadan nce, vergiler koyarlard. Ama Mantova'da egemen olan dkler, artk Rnesans dneminin byk adamlar deillerdi. Babadan oula geerek, onlar eski kardinaller tahta getirmiti ve sanat da yle pek tutku konusu deildi onlar iin. Bundan byle, yalnzca kutsal anmalklar ellerine geireceklerdi; yalnzca papaanlarn, fahielerin ve ccelerin koleksiyonlarn yapacaklard artk... ngiltere, Fransa ve spanya bunlarn zayflklarn biliyor ve yamalamak iin frsat kolluyor, bu lke de gzlerini talya'ya dikmi bekliyorlard. Sanat yaptlarn zorla ele geirme yollarn nce talya uygulamtr. Papa -Protestan devletlerin daha ilk bozguna uraylarndaariv sorumlusunu, Katolik birlikler tarafndan yenilgiye uratlan sapkn kent Heidelberg'e, ngiltere Kral I. Charles'n kaynbiraderinin ktphanesinin tmn getirmesi iin gndermiti. Btn bu el yazmas kitaplar, tm bu el yazmalar, tm bu eski ilk basmlar, Vatikan K-tphanesi'nde bir araya gelecekti. Kitaplarn tanmasn kolaylatrmak amacyla, papann gvenlik grevlileri ciltlerini skmlerdi. Hatta eski sahiplerinin ad san da iyice unutulup gitsin, kimin olduu bilinmesin diye ou yok edilmiti. 1624 ylnn Eyll aynda, Artemisia Gentileschi -ve btn Roma
357

halk- uzun bir katr kervannn Popolo Kaps'ndan geip Corso Soka'na kn grmt. Her katrn boynunda bir gm plaket sallanyordu: Few Bibliotecam Prince Pala-tin. (Saray Prensinin Ktphanesini Tayorum) Yz doksan alt sandk dolusu kapaksz kitap sayfasndan oluan ve en nl Alman ktphanesini soyup soana eviren ganimet, katrlarn srtnda iki yana sallanp duruyordu. Bundan yl sonra, 'sapkn' bir devlet, bir Katolik prensin elinde bulunan en gzel koleksiyonlardan birini ele geirmeye kalkarak rvann alacakt... Bu kez ne zorla ele geirme, ne yama sz konusudur. Yalnzca usulne ve biimine uygun bir alveri vardr. Ama bu "sat"n btn Avrupa'y harekete geirecek heyecan, Otuz Yl Sava ve La Rochelle kuatmas zerinde etkili olacak sonular, pek yaknda I. Charles'a darbe indirecek trajedi ile balants, her ey, her ey bu "grmeyi" bir devlet darbesine dndrecekti. Bunu becerebilen sanatkr, arabay oka balayan en nemli ara para ve muzaffer kii, sadece ve sadece ngiltere Saray'ndan bir mzisyendi: Nicholas Lanier. Lanier, Venedik'i karargh haline getirmiti. Baka hibir Avrupa kenti grevini yerine getirmesinde ona bylesi bir kolaylk salamazd dorusu. ngiltere'yi yirmi yldan bu yana yce Venedik Cumhuriyetiyle birletiren diplomatik ilikiler ticareti kolaylatryordu. Her iki 410 ulus arasndaki ba ylesine ayrcalklyd ki, Londra her an Cumhuriyeti Protestanla geirebileceini dlyordu. Hatta daha da iyisi: Anglikan Mezhebi'ne diyelim! Otuzlar Konsili'nden bu yana, Venedik denince, Papa'nn duyduu gvensizlik -ulusuluuna, bamszlk dncesine ve zellikle de ruhban snfnn geleneksel zerk yapsna gvenemeyii- ve Kutsal Makam'n bu kukuculuu, ngiltere'nin iine geliyordu. Cumhuriyet'in Byk Meclis'indeki en byk parti, ruhban snfn bamszlnn, Venedik tapnaklarnda cirit atan cizvitlerin varln
358

doruluyor ve spanya'nn glgesini maskeliyordu. Sz konusu spanya ise, Papaln dmanyd: Roma'yi ember iine almak ve Papaln iplerinin elinde olmas iin alyordu. Roma'daki Onlar Konseyi, adam ldrme, rza geme ve baka sulardan tutuklu bulunan iki din adamnn kendilerine verilmesini isteyerek, Roma Venedik'in direncini krmak istemiti. Kilise adam olma stnl bulunan bu sradan iki insan papazla almamlard ve sradan iki vatanda gibi yarglamak istiyorlard. Ama Papa, bunlarn hemen, ivedilikle kendi yarg gcne ve mahkemelerine teslim edilmelerini buyurdu. Aziz Peder, Venedik topraklar zerinde, sivil ynetimin izni olmakszn, kilise, hastane ve dinsel amal yerler ina etmeyi yasaklayan iki yasann ivedi olarak yrrlkten kaldrlmasn istemek iin yararlanyordu bundan. 17 Nisan 1606'da, Papa bir ltimatom yazdryordu: Eer iki tutuklu teslim edilmezse ve yasalar yrrlkten kaldrlmazsa, Papalk Devletleri kar taraf afarozla vuracaklard. Bir ay sonrasnda ise Venedik, Hristiyan Birlii'nden karlyordu. Yasaklama, btn dinsel akit ve eylemlerin, kutsama ynetimi dahil, tmn kapsamaktayd. "Sizin bizi birlikten karmanz geerli saymyoruz," biiminde yant veriyordu Venedik Dukas. "Bunu hie saydmz iin zerinde durmuyoruz." Papann sert tavrlarna, tehditlerine ve lanetlemelerine karn, dinsel yaam gemite olduu gibi 411 srp gitti. Venedik, rahipleri kutsal grevlerini yerine getirmeye zorluyordu. Hem de g kullanarak! Kutsal-ruh'un telkinini beklemek gerektiini syleyen Paduva rahibine Papalk, Kutsalruh'un, Onlar Konseyine, ok daha nce, kendilerine itaat etmeyecek olanlar asmay telkin ettii yantn verdi. Yeni doanlar vaftiz etmekten veya lmeden nce kutsal ya srme ayininden kanan papazlara gelince, onlar da, kiliselerinin kaps nnde yere saplanm birer armhla karlatlar.
359

Roma ve Venedik arasndaki bu g ilikisi. Atee krkle giden Londra, Venedik Cumhuriyetiyle svire'nin Protestan kantonlar ile, Madrid'i karlarna alarak askeri ve manevi bir balaklk nerdi. Venedik, dinden sapan uluslarn kucana kayyordu ar ar. Papa, hkmdar olarak Venedik'in birlikten karlmasnn sonular yznden telaa kapld. Eer Venedik reform hareketine katlrsa, Roma yeni bir sapma olayyla kar karya kalacakt. Papa V. Paul Borg-hese, alelacele yasa kaldrd. Venedik Cumhuriyeti hibir zaman Protestanla geii ciddi olarak dnmemiti, ne var ki, ngiltere'nin destei ve dinsel bunalmlar srasnda ibirlikilii, bu yllardaki manevi ve ahlki yalnzl, bu iki ulus arasnda yzyl boyunca srdrlecek olan balar oluturuyordu. Venedik, talya'da seyahatte olan ngiliz byk aristokrasisinin buluma yeri olacakt. Ayrca niversitesi, Paduva, Oxford ve Cambridge niver-siteleerinden gelen bilginleri arlayacakt. Hatta Buckingham gibi bilgisiz kiiler de kendilerini kaptracaklardr Venedik'le "koleksiyonculuk" oyununa. Meslek yaamnn banda, Dk moda diye tablolar almt yalnzca; ama Veronese'in, Titiano'nun, btn Venedikli byk ustalarn tuvalleri onu tam bir sanat merakls yapacakt. Mantova D-k'nn koleksiyonunu elden karabilecei dedikodusu yayldnda, ngiltere Saray bunu, Buckingham'n rakibi, antik heykel, resim ve desen konusunda ngiltere'nin en bilgili kiisi olan koleksiyoncunun ei Lady Arundel'den rendi. Venedik'e yerleen Lady Arundel, koruma412 s altnda ki gen ressam Antoine Van Dyck ile Gonzague'larn koleksiyonunu gezdi. Nickolas Lanier'yi talya'ya ilk yolculuuna onun cokulu raporlar srklemiti. O gn, Buckingham Dk'nn ajanna Veronese'in tablolarn bunlar bugn York House'n gururudur salam olan satcnn, iyi niyetli yardmlarn salamakla kullanmt onu. Kuku uyandran bu iadamnn kendisi de koleksiyoncuydu..Bu tn Venedik sanat pazar
360

onun denetimi altndayd. Protestan olduu syleniyordu. Ad Daniel Nys idi. Flaman asll Daniel Nys, Otuz Yl Sava'run kart cephelerine silah salyordu. Yalnzca fitilli tfek ve arkebz deildi salad! Vazolar, mcevherler, parfmler, krkler ve tm talya saraylarnn "merak" konusu olan her ey. zellikle de Mantova Saray 'nn ikmalini salamaktayd. Gonzague'lara, Venedik'ten gemekte olan bir ngiliz virtzn yeteneini tavsiye bahanesi altnda, Nys, Nicholas Lanier'yi Dukalk Sa-ray'mn Byk Galeri'sine sokmutu. Konser bahanesiyle Lanier tablolar inceleyebilmi ve bir n dkm almas yapmt. Bu listeyi, eyer kuburunda, Artemisia gravrleri ve kral hesabna Roma'da satn ald otuz alt resimle birlikte gtrmt... Mantova yaptlaryla kyaslandnda minicik bir arlkt bu. Lanier Londra'dayken de Nys'le temas halindeydi. Verecei bilgiler yirmi gnde ancak sat grmelerini izleyerek, ngiltere Kral adna ant ien tccara ulaabiliyordu. Vincenzo de Gonzague'n duymak istedii ne varsa salanyordu: Bu satn btn srlar saklanacakt. Ne Floransal Medicis'ler, ne Turin'li Savoie'lar, ne de Romal Farnese'ler tek bir tabloya bile el srmeyeceklerdi... Bir zamanlar Mantova Dk'ne ait olmu olan bir eyann rakip evlerden birinin lambrileri altnda yer alabilecei dncesi ve korkusu sat geciktiriyordu, belki de 413 bu gidile bir engel yaratacakt bu. Lanier, Gonzague'larn skntsn anlamt: Bir gn dk, eer resimlerini satmay kabul ederse, uzakta bir yerlere, denizler an bir adaya, tek bir talyan prensinin bile gremeyecei, sapkn yoldaki bir lkeye gitmesini isterdi doal olarak. Demek ki Nys, Mantova'y rahatlatma yoluna gitmeliydi... Ama Mantova gvenemiyordu: Nys'in ngiltere hesabna grmeler yaptn kim onlara kantlayabilirdi ki? I. Charles'n mzisyeni yeni bir seyahata kmay ite o zaman dnd. Nicholas Lanier Venedik'e dnecekti. Da-niel'in yan banda pazarla katlacakt ve
361

Lanier'in dorudan kendisi, yzlerce tabloyu Londra'ya kadar korumak zere elik edecekti. Ama anakaraya hareketi spanya babakannn 20 Mart 1627'de Fransa elisiyle imzalad anlama nedeniyle aylar sren bir gecikme ile kar karya kald: Anlama ngiltere'nin Paris ve Madrid tarafndan igalini ieriyordu. Etkili ve kurnaz biri olan Nicholas Lanier, 1627 yl Temmuz'unda yine de Venedik'le ibirliine gitmeyi baard. Artemisia Gentileschi'nin geliinden alt ay sonra oldu bunlar. Avrupa'da, savalarn, aklarna zorunlu olarak ara vermesi, gen kadnn Paduva'da gizemli bir handa kk bir kz ocuu dnyaya getirmesine frsat verdi. Ona, Floransa'daki arkada, arkc Francesca Caccini ansna, "Francesca" adn verdi. Alcala Dk'nn ocuunu vaftiz kurnas stnde tutanlar, hizmetisi ve arabacsyd. Ama, Artemisia asl daha saygn bir vaftiz babas seimini daha sonraya brakyordu... O zamann deti olduu zere,bebei nce Venetie iftliinde bir stanneye teslim etmiti; yannda yalnzca Prudenzia'y alkoymutu. Ana-kz, Brenda Kaps'nda ilkyaza kadar kalmlard. Dal Poz-zo'nun, Savoie Kardinali'nin ve o gnlerde Venedik'e dnm olan Venedik eski bykelisinin dostlarnn villalarnda almlard. Bu 414 meenin korumas onu, aydn ortamlara sokmu, zellikle de gen soylulara hocalk eden Nicolino Colluraff, adndaki, onun gznde sayg ve coku uyandran bir kiinin evresine girmiti. Accademia dei nformati'nin kurucusu olan Colluraff ondan, siyasete adad bu dernein amblemini tasarlamasn istemiti. "Yeni domu yavrusunu yalayan ve ona biim veren bir ana ay izmenizi, bunun sizin elinizden kmasn isterdim," diye yazmaktadr ona. "nk akl maddeyi g-zelletirir bilgi akl parlatr."
362

Bu trden kk bir i, Artemisia'nn prestijini artrrd: inde bulunduu duruma pek uyuyordu... Annelik ona yepyeni bir yumuaklk, tatllk ve bir itenlik gereksinimi, yasak veriyordu. Ama, Venedik'te, San Fantino bucanda bir eve, adyla sanyla, ykyle bebei, stannesi, kk kz, hizmetisi ve arabacs ile- yerlemesi epey grlt karacak gibiydi. Venedik Dkas'mn kadnlar, Avrupa'nn tm teki yerlerindeki kadnlardan daha kapal bir yaam srdryorlard ve gen kzlar d dnyay ancak mazgal deliklerinden grebiliyorlard. Evli hanmlar ise kiliseye gitmek iin iki yal kadnn eliinde dar kyorlard, ama zgrlk efsanesine bal bu yurtsever toplum, stlendikleri role ynelik tartmalardan ve zayf cinsin dnyadaki yerinden honut deildi. ok sayda Venedikli kadn tarafndan imzalanan plaketler, kendileri ve soylarndan gelenler iin okuma zgrl, yolculuk yapma serbestlii, yaama biimlerini seme, aile iinde ve toplumda geliebilme zgrl istiyorlard. On alt yanda bir Benedikten manastrna kapatlan gen bir rahibe, bakaldryla, gen soylularn, hocalar Nicolino Colluraff'nin ve binlerce aile bayla yakn olduu tm aydnlarn ekmeine ya sryordu. Kitaplar, L'EnferMonacal, La Tyran-nie Patemelle, uzun yllar akalar ve yergileri besleyecek biimde el altndan dolaacaklard. Artemisia Gentileschi'nin, zavall rahibenin dlerinin can bulmas gibi, Venedik'e gelii, tartmaya tuz biber eke415 ekti. Ama, nl mzisyen Nicholas Lanier'le olan ak dedikodusu, coku iindeki ngiltere Elcilii'nin dikkatini gerek nedenden uzaklatrmay baaracakt. Biraz nce, Saint-Marc Kilisesi'nin an iki bin be yz Venedikli soyluyu Byk Meclis'in pazar gnk oturumuna armak iin vurduunda; an sesi, sonu gelmez bir biimde, kentin kuzey yakasnda, en uzaktaki Cannaregio Mahallesi'ne kadar nlayacakt. te orada rzgrl yerde, ngiltere Bykelilii bulunuyordu.
363

Saraya yakn, lagne kar bir sandal, krmz kk bayran diree ekiyordu, sisin iine dalp gidecek birazdan. San Michele adasn, kara porsuk aalarn, korkun grnl manastrn duvarlarn izle-ye izleye ilerlemiti. Sonra seviyesi daha yksek olan denize alan Ma-rani Kanal'n gemiti, daha sonra da ark ederek, Murano adasnn byk kanalna girmiti. Oradan da, Fondamenta Navagero zerinde ikiye ayrlan yolda kree aslp kendi yoluna sapmt sandal. Martlarn lklar arasnda da ykl sandal, sarayms villalarn beyaz cephelerini, balkonlarn, Venedik aristokrasisinin kr evlerinin yksek pencerelerini dizi dizi yanstan yeil sular ikiye yararak ilerlemiti... Filika, ilk kaza yanap ip atmt, rhtma kadar klacak be basamak, Dk Loredano'nun, Daniel Nys'e kiraya verdii villann kaps nne kadar kyordu: duvarlarla evrili, adann derin ilerine doru dalp giden iki patika arasna skm, gizemli bir mlk. Evin arkasndaki byk aalarn tepeleriyle, denize dek giden bir bahenin sk aalarnn . yeillii gzkyordu... Sandaldan frlayp atlayan maskeli kii hzla rhtm gemi, kapil tokman vurmu ve karanlkta gzden kaybolmutu. nsanlarn mas-1 keli olmas kimseyi artmazd Venedik'te. Burada, yzn kurt mas-' kei ardna gizlemek iin, karnaval gecelerini beklemek gerekmiyor-1 du. Austos'un tam ortasnda, le vakti bile, erkekler pelerin gibi, j 416 ni siyah mantolara brnrlerdi. Zevk, gelenek ve gereksinim, yurttalar gzlerden gizlemeye ve kimliini saklamaya ynlendiriyordu. te yandan, hi kimse bu denli gsteri ve alm dkn olmam; hikimse zenginliini, atolarn, Venedik aristokrasisi kadar parlt iinde sergilememiti. Ama, Floransa'l ve Roma'l soylulardan farkl olarak, Venedik Dukal, zenginlik ve gsteri bolluunu halka ak trenlerde, elencelerde ortaya dkerdi. Yoksa soylu snf gnlk yaamda sessizlii, yalnl, stelik byk bir arballk grnts altnda olmay, tlerdi. Bu
364

noktada, Cumhuriyeti'n soylular btn teki Avrupa devletlerinden farkllk gsterirdi. Kukusuz Venedik -ayn Floransa gibi- gsterililiini yaratan ticareti bugn kmsyordu. Venedik -ayn Roma gibi- seimle gelmi bir prens, bir dk tarafndan ynetilmeye brakyordu kendisini. Ama soylu snf-Roma ve Floransa'nnkilerin tersine- br ynetim biimlerine duyduklar ilgiden ok, sisteme ise ve uygulaya daha fazla ilgi duyuyordu; soylular, siyaset sanatna, bilime ve devlet ilerinin aratrlmasna byk bir ilgi duyuyordu. Venedik'li bir gencin tm eitimi, nce belleme, sonra da bu bellenmi olan koruma altrmalaryla, raklktan ustala giden bir yetime tarzyla belirlenmiti. En nemli erdem "sr vermeme"ydi. Byk aristokratlarn hocas, Artemisia'nn dostu ve maskeli yzlerin ieri girip kaybolduu Murano Villas'nn varisi olan Gian Francesco Loredano'nun hocas Nicolino Colluraffi'nin szn edip durduu erdem buydu... Bu kiilerin, gz ard edip sakladklar gizin, hi kimse farkna varmam olsa da, hizmetilerin, gvenlik grevlilerinin ve maskelileri korumak iin silahl bir grubun ortada gzkmeyii Venedik Dkas-'nn haber alma grevlilerinin dikkatini ekmiti. Alabildiine karma-k. bu dnemde, Venedik'te yannda bir koruma olmakszn dolaa- mazd insan. Farkl semtler, paral askerler tutan rakip ailelerin egemenlii altndaydlar. Bu cesur adamlar kendi blgelerinde dolaan .....-. .'. 417 : maskelilere rastgele saldrrlard. Ama, gvenlik nedeniyle bu koru larn gruplar halinde dolamas zorunluluu varsa, bu durum btn gizleri ortaya kard. Paral askerlerin arasnda gelien konumalar, gevezelikler, yzlerce hizmetkrn aklamakta saknca grmedikleri gizler, Byk Meclis'in, Senato'nun ve Dkalk'n, btn devlet mekanizmasnn hizmetindeki ktiplerin yaptklar aklamalar, hafiyelikler, ihanetler; ksacas Avrupa'da hibir g bu Cumhuriyet'teki kadar ok "belge szdrma" ve "kaamak"
365

grmemitir. Devlet srlar btn eliliklerde parayla bol bol alnr satlrd. ki yanl alan ajanlar, yere alan ajanlar, Fransa'nn casuslar, spanya'nn, ngiltere'ninkiler, hepsi de yeri geldiinde Cumhuriyetin ajanlarna yabanc lkelere ilikin politik srlar satyorlard. Venedik'te, herkes herkesten kukulanmaktayd, kimse kimseye gvenemiyordu. Be kiinin kar karya geldikleri Murano Villas ite bu nedenle bombotu. Tablolar beklerken -Mantova'dan klar ve Venedik'e varlar gizli kalmak zorundayd- Artemisa orada, Daniel Nys ve Nicholas Lanier'le birlikte yksek duvarlar arasnda saklanyordu. Hep birlikte, bahenin derinliklerinde geceler boyu, kabaran denizin kayalklara ataca gemiyi beklemekteydiler. Yanalmas zor, tehlikeli bir yer... Villa'nn, deniz ynndeki, engine alan bask kapsndan, kasalar ieri alp zemin kata gndermilerdi. Sonra onlar amlard. Koleksiyonun ilk rnek paralan akn baklar altnda ortaya kmt, yalnzca Caravaggio'nun Bakire Meryem'in lm deil, Titiano'nun Mezara Konu balkl yapt ve daha nice baka bayaptlar. - Eer Mantova'dan, teki btn yaptlarn getirtilmesini tez elden salayamazsak, Kardinal Richelieu'nn adam ak artrmada fiyat.ykseltecek, dedi hrsla Artemisia. Biraz nce Bay Nys, villanzn evresinde dolanp duran spanya Kral'nn ajann grdm... Peki, tuvallerin burada, Murano'da olduunu nasl biliyor? Baka bir alc m var dersi418 niz? Sanrm, rekabet ortadan kaldrmak sizin elinizde... Ne kadar pahal satarsanz, komisyonunuz o kadar yksek olacaktr... Satcnn yz deiti. Bykeli ve ktibi gibi o da ksa boylu, tknaz biriydi, geni bir yz, kk elmack kemikleriyle Daniel Nys, kendini savunmay, cn almay ve cezalandrmay bilmesiyle nlyd. Serveti, kim kendisine kar karsa, elinin tersiyle savurmasna izin verirdi. Yirmi yldr Venedik'te grevli btn elilerle ileri yolunda gidi-" yordu. Kendisi de -ne kkeni, ne ii bakmndan- bu greve
366

getirilemeyecei halde, sve Konsolosluu grevini stlenmiti... Elbette ki tm bunlar yalnzca bilinenler. Zira Daniel Nys gizlilik ve Venediklilerin ikili oynama sanatn son derecede iyi beceriyordu. Nys, glmsedi ve bir an iin tehditle dalkavukluk arasnda dalgalanr gibi oldu. Kendisine sorulmam olan tek soruya yant vermeyi yeledi: - Sonu olarak, diye toparlad, Mantova'da tarafmdan hazrlanan listeler, ne aldnz tablolarla, ne de heykellerle uyuuyor. Kendi kendime soruyorum da, acaba Kardinal Richelieu, koku mu ald?.. - Burada, diyerek szn kesti Artemisia onun, Mantegna'nn Bakire Meryem'in lm eksik ve ayrca Rafaello'nun Kutsal Aile'si yok!.. Baklar sabit, srtn kamburlatrm halde, Artemisia Bykeli ile Lanier'e dnd. Hzl admlarla salonu geti -demelerde krdayan ve unutanlara, soylu snfa ait olmadklarn hatrlatan, byk hanmefendilerden hal ve hareket dersleri almadn gsteren admlar. Koullar gerei depoya evrilen odadan geriye kalan yce bir an gibi duran kk bir ayakl orta masasnn evresinde oturan adamn yanna gitti. Nys ona bir koltuk uzatt . Artemisia ayakta kalmay yeledi. - Evet, sonu olarak Kutsal Aile yok, diyerek olan kabullendi Nys. Ben bunu son mektubumda Alteslerine bildirdim. - Baka eyler de eksik! stelik, fiyatlar anlatklarmza uymuyor... Bana bir bardak arap verir misiniz? '' .'/ '.;';/;<: ;, . . 419 m Nys ona servis yaparken, eli yanna yaklat. - Mantova'nn bizi ekmeye altna m inanyorsunuz? - Bundan eminim Ekselanslar. Bu Mantova deilse bile... Artemisia, Nys'e doru dnd. Yksek sesle konuarak, "Bana yle geliyor ki" dedi, "Venedikli satclar azlarndan drmedikleri gzel duygular, uygulamada hie sayyorlar." - Bunu bana ne diye sylyorsunuz hanmefendi?
367

- Pekl biliyorsunuz, diye yant verdi heyecanla Artemisia, yalnzca Mantova'da yaplan liste deil, ayn zamanda bana bugn verdiiniz listeye de uymad gibi, Cupidoriun Eitimi ile Vens ve Ak tablolar, ki siz bunlarn Corregio'nun olduunu ne sryorsunuz, sahte! Mantova bize kopyalarn gnderiyor! Ve siz baym, bunlarn bu ikiyzlln onaylyorsunuz. Mthi tacir Nys ile kapmasn dinleyen Lanier'nin gzleri akmak akmakt. Artemisia'y byle fkeli ve tutkulu grmekten ne ok holanyordu! Grevine ve kralna hizmet iin Artemisia Gentileschi'nin uzmanlna bavurmakla ok iyi etmiti. Onun, kendisine duyduu sevgi ile Mantova koleksiyonunun ngiltere Sarayna satna bu denli kendini verebileceini hibir zaman aklndan bile geirmezdi. Lanier, Venedik'e geliinden bu yana, her ikisi de yalnzca unu dnmekteydi: "Sat." spanya ya da Fransa'nn, ellerindeki ganimeti almas korkusuyla saplantl, ate iinde srdryorlard yaamlarn. Gizlilik, gizem, oyun, teslimatn bykl, her ey, her ey onlar heyecanlandryordu. Artk hi elenemeyeceklermi gibi eleniyorlard; tarih iin alyor olduklar duygusuyla eleniyorlard. Lanier ile birlikteliinin bu ilk dneminde, Artemisia kendini mthi mutlu ve hayat dolu hissetmiti. Bebeinin dnyaya gelii, Prudenzia'nn yannda oluu, bulumalarnn verdii mutluluu daha da artryordu. " .' ^'v;'f ..' ' '. '"''. ':'';'-' . " :' ' ' 420 . '.' '''' ;' Nicholas Lanier'yi daha iyi tandka ona olan hayranl artyor, git gide deliler gibi tutuluyordu ona. Nicholas'y, yalnz kendisi olarak deil, enerjisi, neesi, alma gc ve yetenei, entelektel ilgiler, iin de seviyordu. Ayrca Artemisa, Nicholas'nm ona taptn duyumsuyordu. Karlkl birbirlerini sahip-lenileri, Artemisia iin srekli yenilenen bir zevkti. Lanier ile el ele vermek bir ba dngs, bir esriklikti.
368

Nicholas'nm giritii her ite, onu daha da coturan byk bir proje, baar dolu bir gelecek umuyordu. Bu ar hayranlktan korkuya kaplyor ve bou bouna birka hata, herhangi bir kusur aryordu. Nicholas Lanier'ye gelince, kadnnn yannda tam bir mutlulua eriiyordu. Tm arzularnn doyuma ulamas, bunun, resim tarihinin en gzel tablolarn elde etmek iin verilen byk savamla iyice kzmasnn, Venedik'e koa koa gelirkenki beklentilerini gerekletirmi olmann mutluluunu veriyordu ona. Artemisia'dan ylesine honuttu ki, anlamalarndan, birlikteliklerinden ylesine mutlu oluyordu ki, bazen Attemisia'nn baka isteklerinin, baka ilgi ve menfaatlerinin olabileceini unutuyordu. Doruyu sylemek gerekirse, unutmuyordu. arkadanda istedii, onda bulabildii huzur-ki o bu kadarn beklemiyordu- grevlerinin zorunlu kld her eye uysalca boyun eiinde olsun, ona gsterdii mutlak ballkta olsun, sergiledii rahatlk, bazen Lanier'yi onun varln ihmale, en azndan Artemisa Gentilesch'nin yaptlarn ihmale dek gtryordu. Gen kadn btn abalarna karn, Nicholas Lanier'nin ard arkas kesilmez kayg ve saplantlarn deitiremiyordu. Saygl, yumuak ve yaamn onunla paylamakla Artemisia'nn verdii onura garkolmu biri olarak Lanier ona gereinden fazla ilgi gsteriyor, onu sorularyla skyordu. lerinin ve ilikilerinin karmakl, verilen yantlarn sesini bastryordu. Gl duygusal sarsntlar iindeki Lanier, yal421 nzca tutkunun sesine kulak veriyordu: Artemisia'ya, koleksiyona ve sata olan tutkusunun... Resim uzmanlar, kar uzmanlar, fiyat listeleri, dkmler, istekler, kar yazlar: Venedik'ten Mantova'ya, oradan talya'da dolanp duruyorlard, drtnala giden habercileri, bazen zel ulak ve mektuplar gemeyi baanyorlard.
369

"15 Haziran tarihli mektubunuza cevaptr, diye yazmaktadr Daniel Nys, Dk Gonzague'a. Tarih 10 Temmuz 1627: 'Benim keseyi' [Nicholas Lanier] elli bin Mantova ecu'snden daha fazla bir demeyi kabule ikna edeyim derken bitkin dtm. Nice kavgadan sonra, 'benim kese' ve ben Mantova'ya dnmemiz gerektiinden, son bir abayla, fiyat stnde tartmak konusunda anlatk. te yandan u akik kal postas ve teki sert talara bayldm, bunlara sabit bir fiyat nerisi gtrdmk, kendileri bu konudaki tek karar sahibir." "Zat- lileri bizi Mantova'da, evinde arlamay neriyor," demektedir on be gn sonraki mektubunda. "Lyk olmadm ok byk bir iltifat, bir ba. Eer dikkate deerse ve ie yarayacaksa byk bir sevinle kabul ederim. Sanrm bir handa grsek daha iyi olacak, orada kimse bizi tanmaz." "Perembe akam, gece karanlnda, Murano Villas'na geldik. Gemiyle ikinci parti tablo geldi, aldm," diye bildirmektedir 4 Eyllde, aramba gn bu ile grevli memurunuza deme yapacam Senyor Crestino." Vincenzo de Gonzague'n grevli memuru, 6 Eyll gn efendisine gnderdii bir mesajda: "Daniel Nys, bana deme yapmay kabul etmiyor!" demektedir. 422 j'i "Daniel Nys'nin neden olduu skntlar var, sattan her yan haberdar etmi galiba!" diye szlanr hemen bir hafta sonrasnda. Venedik halk bile, bu alveri konusunda aalayc dedikodularda bulunmutur. [...] Bunun zerine Nys bana bu bilgilerin kendisinden kmadn, tablolarmza gz dikenlerin, ele geirmek isteyenlerin, paral casuslar tarafndan karldn syledi yant olarak. O da bundan kiisel olarak znt duyduunu sylyor [...]." Nihayet, 22 Eyll 1627'de, Gonzague'larn grevli memuru Mantova dn-Venedik Bykelisi'ne zntlerini bildiren u mektubu gnderir:
370

"Altesleri, Zat- ahaneleri, Dk Vincenzo'nun evine, tablolarnn sat konusunda ve bu satn sylentilerinin yaratt ciddiyet konusunda ve raz olduu dk fiyatlarn hazinesine zarar verecek biimde davrand konusunda barp aranlardan duyduklarm konumaya gittim[...] Altesleri her eyi dinledi ve benden size ok gizli kaydyla mhrl bir mektup yazmam rica etti [...] Heykellerimizi, btn eyalar, btn tablolarmz kurtarmann, yeniden almann yolu var mdr, yok mudur, bir aratrma yapmanz istedi. Onlar parayla m geri alrz? Yoksa zorla m? Ya da Murano'dan kararak m? Bu konuda bilgi edinmek isteyen Alteslerine bir mektup gnderebilirsiniz. Bu satn hretinize verdii zarar belirtiniz. Ben dorudan ona, ne ok aladmz -sizin ve benim- anlattm. ok etkilendi. Niyetimizi kimse anlamasn diye mektubunu Alteslerine kendi ellerimle vereceim. te yandan, Altesleri bana anlattklarnza uygun biimde tasvir ettiim u cce kadna tutuldu adeta. Bu cceyi kesinlikle istiyor, her yolu denemenizi istiyor, onu karmak zorunda kalsak bile. Altesleri size bu tr ilere eli yatkn birtakm adamlar, bir atl araba ve gerekli olacak her eyi gnderecek. Tanr akna, u iren sat nedeniyle zntye kaplan Alteslerini teselli edecek ve ona unutturacak u yarat getirmek 423 iin elinizden geleni yapn." Vincenzo de Gonzague'n danmanlar tablolarn ne pahasna olursa olsun yeniden mlkiyetine geirmesi iin sktrd bir zamanda Mantova Dukalk Saray'nn pencereleri altnda toplanan kk topluluk, skntlarn dile getirirken ve kentteki burjuva snf koleksiyonun geri alnmas iin gereken paray bir araya getirmiken, yepyeni zorluklar ortaya kyordu. Bu kez skntlar Londra'dan, Artemisia'nn ann isteklerine kar koymay dnen Gentileschi'nin oullarnn ahsndan kaynaklanyordu.
371

Lanier'in Londra'da bulunmad sre boyunca, Orazio, Kral I. Charles' ikinci byk bir talyan koleksiyonunun, Cenova pazarnda Napolili bir sanatseverin sata kard tablolar btnn ele geirmek iin ikna etmiti. Orazio bu bilgiyi, Ligrya kylarnda yerlemi olan erkek kardei nl ressam Aurelio Lomi'nin ailesinden almt. Oullar Francesca ve Giulio Gentileschi 28 Austos 1627 gn, ngrld gibi, mzisyen Nicholas Lanier ile talya'da^ bulumak zere gemiye binmilerdi. Ama, Francesco ve Giulio, Lanier'in emirlerinin tesine gemeye, onun tavsiye ve uyarlarna kulak asmamaya niyetliydiler. Babalarnn buyruklarna uyarak bundan byle tek balarna ngiliz hkmdar iin tablolar ele geirerek kraliyetin ltfuna erimenin yollarn aryorlard. Onlar da bu konuda ok uzman deiller miydi? Orazio Gentileschi okulunda formasyon alm iki sanat deil miydiler? Tablo ekspertizi bir mzisyenden, bu ite daha bilgili iki ressam! Lanier Venedik'ten ayrlp drtnala Cenova'ya komutu. Artemisia'nn kardelerinin, Gonzague'larnki kadar deeri olmayan yaptlar satn alarak kendisinin onca gereksinin} duyduu kraliyet hazinesini, har vurup harman savurmasndan korkuyordu. Mantova ile grmeleri kesmek zorunda olduu iin fkelenen Lanier, o ok nemli dnemde dn yz kilometrelik yolu drt gnde almt. 424 '' l Onun zelliklerinden biri olan mthi enerjisiyle Lanier, Ceno-va'da sadece yirmi dn saat kald. Tuvalleri inceleyecek, ngiltere'deki bankacsnn Cenoval i ortayla buluacak, Francesca ve Giulio Gentileschi tarafndan alnacak en ufak eyaya bile gsterecei vetosunu aklayacak kadar bir zaman. Artemisia'nn kardeleri hesaba alnmayacak adamlar deillerdi. Eer babalarnn vasiliini kabul etmilerse, onu gittii her yerde izliyorlarsa, onun buyruklarn yerine getiriyor ve otoritesini kabul ediyorlarsa, o zaman, bir bakasnn kp da onlara kaba ve zorbaca davranmasna izin veremezlerdi.
372

Giulio, Lanier'in peine dt. Bir aklama, zr dileme istiyorlard kesinlikle. zellikle de para istiyorlard para! Lanier acaba onlarn yol masraflarn karlayacak myd? abalan boa m kacakt? Onlar Cenova'da tutacak myd? 1627 ylnn Kasm aynda, Artemisia, kendisini yeniden ocukluunun aile aireti iinde bulacakt: grltl bir airet, kin gden ve paraya doymayan... 425 31 Venedik, Cannaregid Mahallesi ngiltere Bykelilik Saray 28 Kasm 1627 - Majestelerinin emriyle talya'ya bir koleksiyon satn almak iin gnderildim! diye haykrd Giulio. Lanier'in Venedik'teki ileri iin kulland kk bir salondaydlar. fkeden sapsar kesilen ngiliz, masasnn nnde ayakta duruyordu. - Kukusuz, Senyor Gentileschi, diyerek kabullendiini belirtti dileri arasndan seslenerek. "Ama, benim iznimle. Niin gelip bana sormadnz bunu?" Giulio, eli klcnda, dosdoru onun stne yryordu. Admlar avizeleri sarsyordu. Otuz yalarnda, ok yakkl bir adamd. Ama, kaba saba kmas askerlerin sertliini artryordu; bakndaki agzl ifade ise para karl i gren birinin beklentisini yanstyordu. - Evet bunu yaptm! Siz Londra'dayken bana Cenova'da bulunduunuz sylendi. - Kim tarafndan? - Sir Thomas Gary, diye atld, "size, kardeimle bana, iimiz iin gerekli olan paray vermenizi bildiren emri gnderen kraln adam!" - Bana bunu yazdn size syledi ise... o zaman sizlerin de beni 426 aradnza inanmak isterim.
373

Bu ac olay, haklln kantlamaya kendini kaptran Giulio'yu etkilemedi. - Sizin Venedik'te olduunuzu bizler ancak Milano'da iken rendik, diyerek yantlad Giulio. "Daha gvenli olsun diye, Francesco, Cenova postasna bindi, bense, ta buraya kadar drt nala at srdm. Senyor Daniel Nys, sizin oradan tekrar yola ktnz, bizimle buluacanz syledi. Ben de sizi izledim! Ama, Cenovada kimsenin sizin geleceinizden haberi yoktu; polielerinizi bize vermeyi reddeden bankacnz dnda tabii. Giulio, tehdit dolu bir ifadeyle isyan bayran at: "imdiyse, bastal Bktm be! Param deyin, tersi durumda..." Arkasndaki kap ald: Artemisia kapda gzkt. Kardeini, ayla kapm grnce eikte donakald. Giulio onu grmedi. - Tersi durumda n'olurmu? diye yineledi Lanier. Gen adamn yznde kurnazca bir gl esip geti. - Murano'dan gizlice aldnz gzel tablolara hayran kaldm. Ve btn o heykeller... Ne ganimet ama! Eminim bu hazine yoluma kan spanyol dostlar en st dzeyde ilgilendirecektir... Giulio'nun omuzu zerinden Lanier'in gzleri Artemisia'ya doru kayd. , / , - Ben yokken kardeini Nys'in evine mi aldn? -:' - Onu kabul ettim, diye dorulad. Grtk. : V Lanier sessizliini korudu. O , - , On gn kadar nce, Giulio'nun Venedik'te ilk kez ortaya k Artemisia'y hem artm, hem sarsmt. Nikh treninden bu yana kardeini grmemiti. Yllar saymlard da, tam on be yl olmutu! Francesca ve Manco ile Floransa'da ksa sre iin kar karya gelmelerinin ocuklarnn lmnn hemen ertesinde onlarla bir araya gelmesinin ans taptazeydi onda. Giulio, gelmemesi gereken tek kiiydi. 427
374

Onu kucaklarken, bir zamanlarn kk ocuuna sarlyormu gibi ;| geldi Artemisia'ya. Onu soru yamuruna tutmutu. Babalar nasld? Neyin stnde alyordu? ngiltere'den holanyor muydu? Giulio, Orazio'nun, saraydaki yeriyle, Avrupa'nn btn krallar zerindeki etkisiyle, diplomatik alandaki baarlaryla vnyordu. Ama, duygularyla ilgili daha fazla bilgi verememiti. Tersine, Artemisia bedence ve ruha vermiti kendisini. Onu yeniden bulmann sevinci iinde tm srlarn amt ona. Ve tabii sevgilisininkileri de... Giulio, Lanier'ye buyurdu: - imdi bana be yz sterlinlik polieyi tahsil edeceksiniz! - Demek, kraln Cenova koleksiyonunun alm iin ngrd eyi siz almay kafanza koydunuz... diye alay etti Nicholas. - Bu konuda haber vermenizi istiyorum, bu sizin sorumluluunuz altnda ve sizin emrinizle olmutur... - Kasay boaltmanz m? diye ti geti ngiliz. Artemisia kzard ve rperdi. ., Lanier'i ok iyi tand iin, alay etmesinin kardei asndan hi de iyi olmayacan biliyordu. Daniel Nys'in giz dolu depolarna Giulio'yu sokmakla iledii hata, Artemisia'y onu savunmakta alkoyuyordu. Yine de onu savunmak istedi. Ona yardm etmeye abalyordu. Ama, Giulio'nun, Agostino Tassi soyundan -dantellerine, izmelerine, centilmenlik klcna karn- bir deli olduunu kabul etmek zorundayd dorusu. Yannda mzik hocas olan bir deli. Cosimo Quor-li tipi... Artemisia utanyordu. - Elimizle tartmalym, diyerek Lanief olay sonuca balad. Yarn gelin! , 428 Giulio ertesi gn geldi. Daha ertesi gn de geldi. Her gn geldi. Israr, karsndakiler! sinirlendirmekten teye gemiyordu.. Nicholas onu hapse attrmay dnyordu.
375

- N'olur yapma, diye yalvard Artemisia. ok sinirlidir o, ama kt bir ey yapmaz. - Nasl "kt bir ey yapmaz"? Ona verilen paray yolculuuna harcam. Cenova'da beni ekmenin yollarn aram. Mantova koleksiyonunu spanya'ya teslim etmekle tehdit ediyor. Kralmzn parasn alyor... Belirsiz ve kararsz bir ifadeyle Lanier'i szn bitirmekten alkoydu. Artemisia ban ne edi. - Evet biliyorum, dedi, "ama o benim kardeim." Lanier'in Artemisia'ya duyduu sevgi, teki nedenleri bastrd; sonunda Giulio'nun talya'da kald sre iinde masraflarn karlamay kabul etti. - Polienizi alacaksnz Senyor Gentileschi. Sorumluluu ben stme alyorum... imdi gidip kendinizi baka yerde astrn! Giulio ikinci kez syletmedi. K rahata Pisa'da geirmeye gitti: kuzenleri Lomi'lerde. Amcas Amelio ise hayata gzlerini yummutu. Francesco ise o sre iinde Cenova'da kark ilerin peine dmt. Ailesinden birilerinin kabalk gstermesi Artemisia'y sevgilisinin gznde zor bir duruma drmt. Ama kardelerinin inat tutumlarna, kavgac olularna hayranlk duyabilirdi pekl. Giulio ve Fran-cesca, eer istediklerini elde etmeselerdi, Lanier'ye kar silaha veya bakaca ihanet yollarna bavurabilirlerdi, Artemisia'nn bundan hi kukusu yoktu. "Gentileschi ocuklar" emeklerinin karln almak szkonusu olduunda hibir engel karsnda geri adm atmazlard, Satc, ajan, teslimat, baba-kz Gentileschi'lerin ev ekonomisi ... . , v; ; . 429 iinde ileri buydu zaten: Gelecek on yl boyunca, Artemisia ileri Ora-zio ile paylaacakt. Ama iki ressam ocuklar Roma-Paris veya Madrid saraylarna tablolarn bedelini tahsil etmeye gnderdiklerinde, yularlarn elde tutmaya zen gstereceklerdi.
376

imdilik, mdahaleleri atlatnca, Artemisia ve Nicholas, adalarnn "yzyln ii" diye adlandrdklar ie kendilerini yeniden verebilirlerdi. 430 32 Venedik ve Mantova Aralk/1627 - Nisan/1628 e bakn ki, Tanr, Dk Vincenzo'nun Aralk aynda hastalanarak lmesini istemiti. Varisi, Nevers Dk, pek yakn bir zamanda tahtn spanya'nn emellerine kar savunmak zorunda kalacakt: Mantova her zamankinden ok daha fazla para sknts ekmekteydi ve tablolarn satn feshetmek arzusunun hi zaman deil gibiydi. Ama, eer Lanier zahmetlerin sonuna geldiini sanyorsa, yanlyordu. Evet, Mantova satyordu. Ama Londra deme yapmyordu ki! Nicholas Lanier'in ngiltere Kral'nn bankacsndan istedii para, Fransa'ya kar verilen sava finanse etmeye ayrlan bteyi zor durumda brakm ve Londra'da kraln danmanlar arasnda Mantova'dakine benzer bir kapmaya yol amt. O srada, Birmingham, Re Adas'nn surlarn kuatyordu, ngilizlerin yoksunluk iinde kvrand korkun bir kuatma. Eer I. Charles XIII. Louis'yi yenmek istiyorduysa, yeni birlikleri seferber etmek, onlar giydirmek, beslemek, silahlandrmak zorundayd... "Nicholas Lanier'in bana gnderdii eyalarn dkm ve betimlenmesi," diye yazmaktadr ngiltere Kralnn bankacs, kendi dairesinden bir soylu kiiye yazd mektupta: Bu koleksiyonlarn satn alnmas iin gereken paray nereden bulacam yalvarrm syler misiniz! 431 ki ya da bin sterlin sz konusu olsa, bu masrafa katlanabilirdik. Ama on be bin sterlin! Eer Majesteleri bu koleksiyonu almaya karar verirse, Milord Duke Buckingham'n birliklerinin silah ve yiyecek gereksinimini karlayamaz duruma drecektir. Bylesi bir
377

durumda, ordularmzn ykn biraz da olsa hafifletemeyecek ve onlar iin gereken bu yardm gtremeyeceiz. "Ne yapacam bana bildirmenizi rica ediyorum sizden." Kraln imzasyla ksack bir yazl emir bu ar soruya yant verecekti: "Koleksiyonu satn aln!!" 1. Charles, Re Adas'n bir anda kaybediyordu. La Rochelle'i terk ediyordu. Dinin inanla ilgili resimleri yasaklad tebasnn, tabloya tapanlardan nefret eden bir halkn gvenini yitiriyordu. Eer ngiltere yaad bozgunu, ara-gere ve yol-yordam eksikliinden ok, Buckingham Dk'nn savrukluuna balayabilseydi, ulusu ve zaferi gzel eyalara olan tutkusuna kurban eden bir hkmdardan bir dahaki sefere saknrd. Sanat, resim ve mzik, Artemisia Gentileschi ve Nicholas Lanier bu alanlarda baarlydlar. Geriye, ustalarn tuvalleri ve antik heykelleri denizlerden arp, Fransz gemicilerinin ve spanyol gemilerinin ele geirme harektlarnda, korsanlarn yamasndan, Trklerin bordalarna yanamasndan kararak; frtna ve deniz kazalarndan syrlarak yollamak kalyordu geriye... Serven daha yeni balyordu! Artemisia, yaamna birden giren Lanier gibi bir adamn karsnda yaad gvensizlik duygusunu bir para da olsun atmt. Artemisia kendisininkine benzeyen bir kararlla gmlm, projelerini gerekletirmek iin elinde var olan snrsz aralar karsnda ,j bylenmi halde, yalnzca ve yalnzca dleriyle yayordu... Ro- J ma'daki atlyede kapld korkusunu, Nicholas Lanier'nin Artemisia \ Gentileschi'nin yaratc gcn pekl yok edebilecei korkusunu unutuvermiti. Ama unu da burada kabul etmek gerekiyordu ki, Venedik'e yerletiinden bu yana hibir ey retmemiti. Tek bir tuval bile. Tek bir desen bile. -be kroki, taslak, ki Artemisia bunlara yetenek kalntsnn son bir gsterisi olarak bakyordu. Lucrece ve Suzanne'z. gelince, bunlar Dkalk'm koleksiyoncularna satmt ve Venedikli
378

airler iirlerine konu ediyorlard. Bu iki yapt, Venedik'e geliinden aylar nce yaratlmlard... Esin Perileri onu akas terk etmilerdi. Esinlenme neredeyse hi yok gibi, l... Daha da beteri, Venedik'in grkemi d gcne seslenmiyordu ki! Artemisia birden unun ayrdna varyordu: Ticaret ve Bassano'nun tuvalleri, Daniel Nys'in evinde onca cokuyla alan tablolar.- Titiano'nun Gmme Treni ve Rahdlo'nm Kutsal Aile balkl tablolar onun grn etkilemeyecek ve almalarnda hibir izleri olmayacak, yaptlarna damgalarn vuramyacaklard. Nicholas'n orada olmad zamanlar, Artemisia Murano'nun deposunda birlikte seyrettikleri baz tablolar ansmay baaryordu. zellik-, le de Bakire Meryem'in lm'n. Ama, ah, Artemisia Caravag-gio'nun, babasnn stndeki etkisini yeterince ak, berrak biimde deerlendirebilseydi, hele Orazio'nun Cenova'dayken hayran kald almasn bugn, eski rakibinin aratrmalarndan ayran mesafeyi bir lebilseydi; kendi almalar zerinde karar verme yetisini hepten yitirecekti. Tuzaa yakalanm ve bunu grebildiini sanarak -Lanier'ye ve onun resim anlayna ballnn ortaya kard ortak bir yaamd burpnyordu. Bu durumda yitirdii bamszl iin pimanln krntsn bile bulamyordu kendisinde. Sevin, arzu, ilgi, merak veya umut duygularn da bulamyordu. Yalnzca ve yalnzca onda btn grntleri silip .433 spren ak tutkusu vard. "Ne nemi var?" diye dnd oluyor, du. Mutluluk Nicholas'y sevmektir, onun dnceleri, arzulan ve istekleriyle yaama tutunmaktr... Evet, benim iin mutluluk onun iin var olmak ve onda erimektir..." Ne var ki, yeni dnceler, garip dler sarsyordu iini, onu hi terk etmeyen bir ba dngs duygusu. Ona yle geliyordu ki, Venedik'in sular ile talar arasndaki snr, Nicholas'nn bedeniyle onunki arasndaki snr, birbiri iinde erimi, karmt. Gondolda olsun,
379

aya yere basarken olsun, srekli sallantda olduu duygusuna kaplyordu. Can sklyor, ii kararyordu. Bazen, tm yaam boyunca onda yer etmi olan tutkuyu yeniden kendisinde arayp bulmaya kalkyordu. Sandal, lagn geerken, kanallarn pamuk grntsndeki sislerine dalarken Artemisia Venedik'i seyre dalyordu. Baklar adacklarn kendini suya salan ktleleri zerinde duruyor, gz an kulelerinin tepesindeki oka taklyordu. O zaman Venedik'in glgesiz gne kar yapmay dledii tablolarn kompozisyonunu oturtuyordu. Zihninden, kubbelerinin hatlarn, eimleri, gondollann ve mavnalarn yol yol izgilerini bir daha, bir daha yeni batan yaratyordu. Rhtm siyah-be-yaza boyayan beyaz talar stnde k oyunlar kuruyor, Agostino Tas-si'nin derslerini, geometri ve perspektif kurallarna hakim olabilmek iin ok gerekli ve deerli eitimini anmsyordu... O zaman yznde aldrmaz bir glmseyi beliriyordu. Bir kanaln uzayp gittii hatt, alttan baknca gzkt biimiyle bir insan bann duruunu, ksa gibi gzken baca inceliyordu..." Tamam, diyordu kendi kendine, "oldu." Gzlerini ksarak, o srada izecei insan dnyordu. Lucrece'in, rnein kolunu gryordu, intihara hazr bir Lucrece'in. "Tamam, belki biraz eli yukar kaldrmak, ban pozisyonunu ve fonu oluturan ki ma katlarn deitirmek gerekecek..." 434 Roma'dayken, ilikilerinin balangcnda, Nicholas Lanier srekli onu resim yaparken seyretmek isterdi. Bugn ise, onlar tutku ve arzularndan uzaklatrabilecek ne varsa ortadan kaldryordu. "Yeterince altn" diyordu yavaa elinden kdn alarak. "Bu kadar ok resim yapma sen de!" diye fsldyordu kulana, onu boyalarn hazrlarken, tozlan ezer, kolay ve vernikleri kantnrken grd ender anlarda... "Bu kadar ok resim yapma sen de!.." Bu szleri Agostino Tas-si, Croce Soka'ndaki atlyede, tecavz gecesi sylemiti. Nicholas'n sevgisi iin houna giden her eyi brakyordu. Havanlar, anaklar, kazanlar, sanatyla ilintili btn
380

ara-gere, terk edilmi olarak duruyordu. "Yeter bu kadar resim!" Zamanla, estetik araylar ona bir bakasna, Caravaggio ya da Orazio Gentileschi'ye zgym gibi gzkr oldu... Gzellik, sarsc, znt verici bir btnlk gibi gzkyordu. Bir ac. Neredeyse bir vicdan azab! - Ne dnyordun? diye soruyordu Nicholas ona, baklan dalgnlanca. - Hep ayn eyi... diyerek yavaa iini ekiyordu... seni! Bu yantla yetiniyordu o da. Ne kendisinden, ne sevdii kadndan kuku duyuyordu. Artemisia Gentileschi'yi beraberinde ngiltere'ye gtrmeyi dnyordu. Yola klarndan bir ay nce, 1628 ylnn Mart aynda, Nicholas planlarn alt st eden bir hata iledi. Artemisia'nn resim defterlerini kartrd. Ondaki btn tablolar ele geirme alkanl ile tm heykelleri, gz diktii tm eyalar kurcalad... Acaba Artemisia'nn ban m dndrmt? Artemisia'nn saklad tasla buldu... Bir gn Lucrece balkl tablosuna kaynak yapaca kroki. Bunlar pek beenmeyen Nicholas, desenleri heykelcikle dei toku etmiti. Daniel Nys'e ait olan Roma tanras paralar: Lani435 er'in Buckingham Dk'ne ayrd zel bir sungu. Bu takas ona pahalya patlayacakt. - Desenlerimi sen mi aldn? diye haykrd Artemisia. Onuru krlmt ve zgnd. - O kadar baracak ne var?.. Pek bir deerleri yoktu. Sevdii kadnn yz ifadesi karsnda, Lanier, yapt iin ciddiyetini kavrad. -Artemisia, diye telaland. "Artemisia, yalvarrm bala beni!" Ama, Nicholas sesini daha da ykselttiinde, onun ban ne emesi Nicholas' daha da ok artt. O gne dek ylesine istekli bu ba, kadn yerlere dek vurabilirdi!
381

- Taslaklarn vermekle seni krmak istemedim, diye yalvard. Onlara bu kadar nem verdiini bilmiyordum... - Eer erkek olsaydm, almam sahiplenmeye asla cesaret edemezdin! - Eer erkek olsaydn, diye yantlad Lanier hafif bir neeyle, "ben seni sevmezdim ki! Sadece birka kroki aldm senden." - Glgeler vurulduunda, planlar, ekiller kt zerinde belirdiinde, tablonun gerekletirilmesi artk bir ocuk oyuncadr. Grng -kurgu her eyi yapar sonrasn da! Senin Nys'e verdiin bu taslakla kim olsa resim yapar! - u alt ay iinde seni resim yaparken grmedim hi, bu desenlerle ilgileniyormusun gibi gelmedi bana... Dndm de, sen de ol-|j san, Nys'e armaan ederdin, eer bu armaan bize ok daha iyi eyle getirecekse. Ona ne kadar ok ihtiyacmz var biliyorsun. Monte na'nn Sezar'm Dokuz Utkusu, Mantova'da kald. Dokuz Utku serisi-f ni almadmz srece hibir ey elde edemeyiz... Gonzague'larn ko-| leksiyonunun en gzel paralan yannda senin desenlerin ne ki? - Benim yaptm almaya kimsenin hakk yok! * :"'{ :<',.>< - Ben bunu ngiltere Kral'na hizmet iin yaptm safldili 436 - ngiltere Kral umurumda bile deil! Ve sen... Ban yukar kaldrd. "Sen yalnzca kendi baarna hizmet ediyorsun!" Dargnlklar ksa srd. Ama Venedik'te yeni bir yaam balangcn da belirlemi oldu: Artemisia, Akademiyle yeniden balant kurdu, Murano Villas'ndan ayrld ve ngiltere Eliliini boaltt. Lanier onun bu davrann ihanet olarak duyunsuyordu. Ama nasl dzeltmeliydi; aresi neydi? Aklama isteme giriimlerinin her seferinde, Artemisia, alayl bir hayret iinde, neeli gibi gzkerek, hi anlalamayacak, s-zlamaz bir halde ylece duruyordu. "Evet, kukusuz, Dona Ines'in portresini yapmay kabul ettim. spanya Kralnn ajannn kz sz konusu... Eee, ne diyeceksin?" Aralarndaki mesafe gn getike artyordu...
382

Venedik elisi Isaac Wake 28 Nisan 1628 gn Londra'daki ktibine, "Right Honourable My Singular Good Lord"* diye yazyordu. "26 Mart tarihli mektubunuzda, Bay Lanier'le ilgili olarak, ald tablolar konusunda, bu tuvalleri ve heykelleri getiren yk gemisi ve yola k tarihine ilikin, bana tebli edilen bir emir buluyorum." "Bu buyrua yant olarak size, Bay Lanier'in bu alveriin gerektirdii tm dikkat, zen ve abukluu gsterdiini sylemiliyim. Tablolar, Londra'dan gelen Kaptan Thomas Brown komutasndaki Margaret adl gemiye yklendi.[...] "Ben yalnzca titizlik iinde Bay Lanier'nin emirlerine uymaktan te bir ey yapmadm. Bu ite grevim unlard: lk olarak: Dk', tablolarn maliyetini ykseltecek gmrn kaldrlmas ynnde ikna ettim. Bu kolaylk sayesindedir ki, hibir masraf demedik. kinci olarak: Dorudan ben kendim, Bay Lanier ile birlikte, san* Right Honourable My Singular Good Lord: (ing.) ok Saygdeer Yce Lordum.,, ........ ' 437 dklarn iyi istiflenmi olup olmadn ve ykn tamamnn her bir tehlikeye kar korunmu olup olmadn denetlemek iin gemiye bindim. Rastgele braklm, tehlike altnda olan herhangi bir ey grmedim. [...] Bay Lanier'ye gelince, efendimize unu syleyebilirim ki, nisan ay sonunda buradan ayrlacak, svire ve Lorraine'i ap, Brksel'e ulaacak. Grisons'lardan geiinde kolaylk salamas iin ona bir pasaport karttrdm, ayrca yanna dnyann bu en tehlikeli blgesinde ona elik etsin diye, hizmetkrm Olivier'i verdim. Ayrca Bergame'm* gvenilir bir klavuz getirttim. [...] Nihayet Bay Lanier'e onu Paduva'ya kadar karacak olan kendi s su kaym verdim. Oradan arabayla Ber-game'a geecek. Daha sonra atla ve yalnz bana yola devam edecek. Yannda koleksiyonun en gzel paralarn, zellikle Mantova Maara-s'nda bulunan Corregio'nun
383

yaptlarn gtryor. Islak allan bu etdlerin uzun sre rutubete, tuza ve gemiyle geite deniz havasna dayanamamasndan korkuyor. Umarm, bu mektup elinize getiinde Bay Lanier ln$ltere kylarndan ok uzaklarda olmaz..." * Bergame: talya'nn Lombardiya BSgesi'nde. Alplerin etefide bit yerleim blgesi, 438 33 Venedik - Murano Arasnda Nisan 1628 Daniel Nys'in villasnn en st katndaki odalarnda, Artemisia ve Nicholas hi de rahat deillerdi. Son geceleriydi. Ne konuabiliyor, ne seviebiliyor, ne de birbirlerine dokunabiliyorlard. Yan yana, plak, uzanm, kprtsz yatyorlard; yar karanlkta, iki l gibi. Bastrmaya altklar soluklarndan baka hi grlt yoktu. "Beni sevmiyor", diye dnyordu; "Nicholas, beni hi sevmedi... yle olsayd benimle ngiltere'ye gelirdi!" "Eer senin peinden gidersem," diye savunmaya geiyordu Artemisia kendisini, "sanatm gzard etmi olurum, de geerim ve teki btn kadnlar gibi lrm... Resim olmadan, yaayamam: Senin gznde de yaayamam ben!" u son zamanlarda, Nicholas'n yannda, kendinden, kendi kararlarndan, seimlerinden kukuya kaplarak, rpnyordu. "Hayr," diye teselli veriyordu kendi kendine, korkun da olsa bir karar almaktan korkmamalym. Nicholas zaten beni kmsyor. O beni artk sevemez, yle ya, iime sayg duymuyor... Ama onsuz nasl yaamal peki?" Gece ge vakit, Nicholas'n bedeninin yan bandaki ar varln duyumsadnda, yan uykuda olduunu anlaynca, yatakta ona doru dnd, yaklat, elinde amdan, onu, uzun uzun seyre dald. Alevlerin lts, uykunun gevetemedii bu gl yze can kat439
384

yordu. Artemisia sinsi dudaklarna, dediini yaptran baklarn rteleyen kapal gzkapaklarnn narinliine bakyordu. Ve o koklamay nice sevdii sarn ten, okamaya bayld o beden. "Onu arzu ettiimi bilse de o bile yetmez..." diye itiraf etti kendi kendine. Artemisia alyordu. Elini uzatmak, ona hafife dokunmak istiyordu. Ama yine geri ekildi. Hareketlerine dikkat ediyordu, gzyalar, hkrklar onu uyandrmasn diye. Uyansa yine o ciddi havasyla yle bir bakar ve bir kez daha onunla birlikte Londra'ya gitmeyi ne diye reddettiini sorard. Resmini -Judith'i, Lucrece'i, Suzanne', Bethsa-bee'yi- ona yelediini sylerdi sitemler ederek! Onu hrsna m, baarsna m kurban etmekle sulard?.. "tesi yok," diye geiriyordu aklndan Artemisia. Akm, sevgim git gide tutku halini alacak, onun sevgisi de yava yava snecek ve sanatm da lm olacak... Hayr, baka aresi yok! Londra'da n'aparm ben? Kral, mzii, kars onu btnyle koparp alr benden. Beni artk sevmezse ya da acyarak iyi davranmak zorunda kalrsa, bir baka kadna tutulursa -n'apanm o zaman ben Londra'da? Karar vermeye alyordu: "Haydi bakalm, n'olur ki bize, kim bize mutluluk sunar? Tut ki Tanr'nn aklna Nicholas'n kars dt ya da Pierantonio ld diyelim, babam ortadan kayboldu varsayalm... Mezhep deitirdiimizi ve benim Nicholas ile evlendiimi varsayalm: Nicholas benim resim yapmama hibir zaman izin vermez! Tut ki her eye karn beni yreklendirdi, peinden gitmeyi nerdi bana... Ama ben yapamam! Onun karsnda yeterince gl deilim ben, onun yannda ruhum, sanatm, her ey bitiyor... Yaptm bir baka tutkuyla bir kez takas ettim ben. Aynca bu dei tokutan dolay szlanmyorum. Ama baka hibir aresi yok!" - Peki, benim ne yapmam istiyorsun u an, diye sordu Nicholas yaln biimde ve ok ciddi bir tavrla. Murno bahesindeki patikay son 440 bir kez trmanyorlard o srada.
385

Artemisia, u zorlama glyle bir daha gld, ona danmadan krokilerini armasndan bu yana, ikisini ayran glyle gld. - Tuvalleri kralna gtr, dedi kprnn basamaklarn karken. Bunu hafif bir serzeni iinde syledi. "Franszlara yakalanmamaya byk zen gster... bir de yolda kimseleri ldrmemeye dikkat et!" - Btn istediin bu mu? diye sordu krgn bir sesle. Artemisia duraksad. Artemisia'nn baka trl dnp, bambaka bir yant vermeye zorlandn duyumsad. Artemisia'nn gzleri dolu dolu oldu. Onu dirseklerinden kavrayp kpr parmaklna yaslamak iin Nicholas bundan yararland. - Benimle birlikte ngiltere'ye gelmeni istiyorum. Sana olan akm... -Akn bu denli bykse... Artemisia ondan ayrld. "Bana gcm ve dinginlii geri ver!" - Artemisia, sen dinginlik nedir bilmezsin! Olas bir dinginlik gremiyorum. Rahatlk yok! Ne sana, ne bana! Londra'ya gel benimle... Ailenin yanna gel, onlarla bir arada ol... Babann yan banda yap resmini. Artemisia alayl bakarak: - Babamn m? Alt aya varmadan beni kulu klesi yapar. Kardelerime bak. Ben de onlar gibi babam iin, onun iin alacam ha! Yant ayn tonda geldi. .-,..,..,, - Kendini kmsyorsun... Uzunca baktlar. Artemisia duygularn aklamay denedi: - Eer babam Londra'da yayor olmasayd belki seninle gelirdim, dedi. - Ondan korkuyor musun? ;,, Artemisia yant vermedi, Nicholas ona yle bir bakt. - Onunla edeerdesin! Bundan kuku mu var? Neden korkuyorsun? ;., ', ,..,......,.;v,,,;./..,,..;',;,;;;. ,,,.,,/ r.'r;.. , , " ' '.. 441 -Vazgemekten.
386

- Ne cesaretin var, ne de onurun Artemisia! Ben sana yaam neriyorum, ak sunuyorum, serven, baar, byk bir prensin hizmetinde baar, ama sen kayorsun! - Babamn da kat gibi kayorum... Yitmemek, yok olmamak iin... "Tanrm", diye geirdi kafasndan Nicholas. Kzgnd. "Benim olmay tam kabul edecekken yine kayor; teki elimden kayor!" - Baban sonunda Roma'ya dnecek. O zaman ondan nereye kaacaksn? diye alaya ald. Artemisia dikleerek glmsedi: - Londra'ya m? - Artemisia, sana sylediklerimi iyice bir dn. Senden ayrlamam ben. Biliyorum, gznde her ikimiz ne ayn, ne tek bir kiiyiz... Artemisia "Hayr" dercesine ban sallad ve dzeltti: - Resim ve ben, biz tek bir btnz, baka kimse yok. - Eer inat edersen, sen ve kzlarn iin mutsuzluk ve umutsuzluk gryorum yalnzca. - Neye inat edersem eer? diye sordu, ban sert bir devinimle yukar savurarak. - Bu sama yarta; babann tablolar ile seninkiler arasndaki u delloda; ne bileyim nasl bir baar aray iinde olduunu?.. Artemi-sia'ya skkn gzlerle bakt. Baar, onur, hret, bunlarn hepsine sahipsin sen... Hepsine. Evet hepsini elde ettin! Sana hibir ey nermiyorum artk, yalnzca peimden gel! Sana sonsuz mutluluk vaat ediyorum. - Ne byk mutluluk ya! diyerek alaya ald. Kklere dn: "Baba-kz Gentileschi'ler"... - Biliyor musun, ngiltere Kral geen yl ka tablo ald, ha? Koleksiyonlarnn dkmleri, tahta ktnda yirmi biri gemiyordu. Bu gn 442 tam be yz adet. Hesapla bakalm bir! ngiltere'de olsan yaratc gcn snr tanmazd!
387

Artemisia konumak istedi. Ona umutsuzca bakt... - Seni sevdiim iindir ki seninle gelemem, dedi. - Benim varlm houna gitmese de, bunu anlyorum, beni grmeyeceksin artk! diye kestirip att Lanier. Ama ikimizin de yaam mutluluu, u bir zamanlar ylesine rahatlkla telaffuz ettiin, bugnse sanki dudaklarn yakyormuasna sylediin tek szce bal. - Ak, diye onaylad yavaa syleyerek. Eer dudaklarm yakyorsa, benim iin ba dndrc bir anlama brnmtr de ondan. Benim duyumsadm biimiyle aka her eyi feda ederdim. Senin iinse, kendime borlu olduum eyi dorusu artk iye yarar grmezdim... Tereddt iindeydi. Senin iin de, baban iin de. Eee o zaman... Yu-' muak ve abuk admlarla kk kprnn son basamaklarn indi, rhtm boyunca gitti, gondolcunun nnden geti ve bir kiliseye girdi. Kpkler yeil suyun zerinde bir tuval bezi dokuyordu sanki, atk ve zgler arasnda Nicholas Lanier'nin krk yansmas vard. Geminin nnde, kyy baklaryla tarayarak, ayakta durmu Artemisia'y aratryordu. Birden onu variller, dalgakrandaki balyalar arasndan grd, Dukalk Saray'nn kemerlerinin yar karanl iinde gzden yi-tiyordu. Nicholas olduu yerde ylece kald. Artemisia onun ikinci kez yaamndan kp gidiine bakyordu. Tam on yl boyunca bir daha grmeyeceklerdi birbirlerini. Artemisia pek yaknda Venedik'ten ayrlacakt. 1629 ylnn ubat aynda, eski meeni, Alcala Dk, spanya'ya ait olan Napoli Krall'na genel vali oluyordu. Yz yldan daha fazla bir 443 sreden beri, Madrid Habsbourg Hanedanl Napoli'yi papalk devletlerine snr olan bir askeri birlii sivil s olarak kullanyordu: vergilerle iliini emdikleri bir smrge olarak... ki-Sicilya Krallnn* ynetimi, spanya'dan bir byn onurlandrabilecei ok yksek bir grevi stleniyordu. Be yl boyunca tahtta kalnan sre- Genel valinin talya'y trtklama, hazinelerini
388

yamalama; IV. Philippe ve kendi hesabna en yrekli ada sanatlar kullanma yollar vard tabii: Bu durumda Alcala Dk de "ressamn" oraya gelmesi iin davet ediyordu ite. spanya, ngiltere: Artemisia, Orazio. Baba ve kz bundan byle artk iki ulusa hizmet veren iki ustaydlar. Gemileri, dinleri, agzllkleri ve bir de sava, kadir bilmez bir kargaann iine atyordu bu ustalar. lkbahar gelince, Sinyor GentilescW, gl iv^ennin Riakanesine yerlemeye gitti. * ki-Sicilya Krallnn: Tarihte srayla, Fenikelilerin, Yunanllarn ve Karaallarn igaline urayan Sicilya, .. 241 tarihinde Romallarn eline geti. Vandallarn yamasna urad. 11. yzylda Norman istilasna urad. 1130'da Hristiyan Birlii'ne katld. 12. yzylda Germen istilas altndayd. 1282'de Sicilya ikiye blnd: Sicilya ve Gney talya. Her ikisi de Sicilya adn ald. 1442'de Aragonya Prensi, Deux-Siciles (ki-Sicilya Krall) adn verdi. Daha sonra yeni blnmeler oldu. 1816 ylndaki birlemeden sonra bu ad kullanmdan kalkt ve daha sonra da Yeni talya mparatorluu'na katld. 444 34 Napoli Temmuz 1629 - Ben Napoli'yi sevmiyorum, dedi mrltl bir sesle Prudenzia. - Neden? diye sordu Artemisia. Napoli insann d gcn aar! Bir insan denizine kaplm ana-kz, kolkola srkleniyorlard. Rutubetli, kestirme yollardan kendilerine bir geit amaya alyorlard. Ama, saysz kilise nlerinde drt bir yana kouturup duran kyller, dilenciler, serseriler ve spanyollar onlar birbirinden sklkla ayr d-ryorlard. Yirmi kilometre apndaki bir alan iinde tam drt yz elli bin kii. Avrupa'nn en kalabalk, talya'nn insan younluu en fazla olan, Paris'le kyas kabul eden bir kent.
389

Her iki kadn embere alarak, ok daha fazla engeller oldu kalabalk. Birbirlerinden kopuyor, sonra yeniden bir araya geliyorlard, sonra yine birbirlerini yitiriyor ve tekrardan buluyorlard. Sonunda, birbirine dalan darack sokaklarn rgsn terk ederek, Toledo Caddesi'ne ktlar. Kent'in bu ana damar spanyollarnki gibi kaskl askerler, Madrid havalan estiren Napolili insanlarla kaynyordu. Tpk bir karnca yuvas gibi. Ta bandan ucuna dek, binlerce gezginle dolup dolup tamaktayd Napoli. Muazzam bir insan yn. Atls, yayas, arabals, faytonlusu, isiz gsz srs, karlkl arpp duru445 yorlard. Kimisi yrtk prtk giysili, kimisi poliseli yakalklar, koca mantolar, pelerinler iinde salar kulak ard atlm ve sivri sakall kiiler... Bu kargaann ve taknln hayretlere drd Artemisia, nereye bakacan bilemiyordu. nk patrt iinde, kzyla yeniden konumak ve duyduu cokuyu bir para onunla paylaarak onu rahatlatmak istedi! - u kiliselerden herhangi birine girsek? dedi soluk solua, oralar insan kalabalndan bambaka bir biimde grrsn... Kalabalk, kestirme yollardan, kpr kpr kiliselere dolanr. Sonra her yer deerli mermerlere brnm olur! Mihrabn st, mezarlar, her yanda, her yanda alacal, mat akik, somaki mermer, her trden mozaik, sanat bayaptlar grrsn yalnzca. Artemisia kendinden geiyordu. Prudenzia dorusu bu hayranl paylayordu: Dosdoru nne bakyordu, kimse arpmasn, annesinden uzaklara dmesin diye. Bu korkmu ocuk yz karsnda, Artemisia szlerine onu hl etkileyen eyi eklemeye de dikkat etti: Bu kla glge; prltl denizle gzleri yakan gne, ve Vezv'n kapkara ktlesi arasndaki kartlkt; sokaklarn ar scakl ve avlu ilerinin slak serinlii. Bu devasa manastr binalar ile kmaz sokaklarda st ste, i ie yl
390

bitiik barakalar arasndaki ztlkt; bir yanda sarayla, te yanda alt katl ve kmal byk yaplarn arasnda kalan kulbeler... naat halindeki evler, katedraller, manastrlar, spanyol soylu snfnn Napolili soylularla kyasya yart, mutlak monarinin, tccar burjuvazi ile boy lt mthi bir antiye alan. spanya ile olduu kuku gtrmez biimde ticaret yapan bir liman; ama ayn zamanda Dou dnyas, ngiltere ve Hollanda ile de ticaret yapan bir liman. yle bir devlet ki, orada Roma'da olduundan daha fazla rahip, kei, rahibe, dier bir deile ruhban snf bulunmakta, onlara tannan ayrcalklar son snra dek kullanmak kaygsyla, Saray'a, Reale Saray'na ve Habsbourg'lara kafa tutmaktan ekinmemektedir. Bir de halk var 446 tabii! Krsal kesimden ok kalabalk saylarda kente akan bir halk; yle ki, her kiiden birinin bir at alt vard, alt kiiden biri i bulabiliyordu, yoksul ve isiz halk, kebalarnda, maaralarda yayor, hane kelerinde, maaralarda, kap altlarnda uyuyorlard. - Napoli'den nefret ediyorum! diye yineledi Prudenzia. Bir grup dilenci aralarna girerek onlan yine ayrd. Sesleri o hengmede kayboldu. Yerin altndan, Vezv'n eteklerine dek yaylan topran derininden, onca grlt ve amata arasnda, aralksz bir uultu ykseliyordu; yabanclar bunu, belki de kafalarn kartrdndan, volkann tehtidiymi gibi anlatyorlard seyahatnamelerinde; Napoli gmbrts gibi rnein. Oysa, 1629 ylnn bu Temmuz scanda, krfezde tek bir haber konuuluyordu: Genel Vali Alba Dk, erkini onun yerine gelen Alcala Dk'ne devretmeyi reddediyordu. Artemisia'nn meseninin -Alcala Dk- tahta karken verilen trende etikete nem vermeyerek sulu duruma dtn ne sren Napolili soylularn bundan honutsuzluk duymas, kayglarn daha da arlatryordu. Dkn, diplomalarnn geerliliini kendi onayndan geirmek istedii iddialar karsnda yasa adamlarnn
391

duyduklar gvensizlikti bu. Onun ynetimi srasnda konulan vergileri demeyi reddeden tccarlarn fkesi gibi... Ksacas, Alcala Dk, krallnn gznde sevgi ve ltuf bulamyordu... Eski metresinin gznde de daha fazlasn gremiyordu! Olaylar beklentilerine cevap vermemiti. Venedik serveninden, dndnden fazla etkilenen Artemisia, Genel Vali'nin yatan paylamay sevin iinde, gle oynaya kabullenmemiti. Dk d dnyadan iyice soyutlayan saray protokol, Artemisia'nn kann donduruyordu; Alcala'nn gururu, acmalar, kuru sevgisi onun ban dndrmekten te, yldrp bezdiriyordu. Alcala'ya gelince, kollarna aldnda artk tanyamad o cinselliiyle bu kadndan abucak bkmt. 447 Birka haftalk bir sre sonunda, Artemisia resim sehpasn Genel Vali'nin zel dairesinde ap almay kesti. Birka ay sonra ise, Artemisia "tablolarnn" -onlarn olan- stnde belirtilen kaytlar, adlar, onunla birlikte bulunamaz olmutu. Akala Dk ona hl deer veriyordu. Babas olduuna Artemisia'nn yeminler ettii ocua alakgnll desteini eksik etmiyordu. Ama aralarndaki ba zlp gitti. Londra yerine Napoli'yi semekle Artemisia bamszl yelemi oluyordu. Yaamnda ilk kez, bir iin iinden btnyle kendi bana syrlmak zorunda kalacakt bylece. Otuz yedi yandaki bir kadn -XVII. yzylda bu olgun ya demektibu uyumsuz; bu arlklarla ve iddetle ykl dnyada ne gibi bir yer edinebilirdi ki? Kiisel servetten yoksun bir kadnsa ve kocasz, babasz, erkek kardesizse ve -erkeksiz yani- onu savunmak iin hi kimsesi yoksa? Yalnzca o ve kz varlarsa? Bir kadn, hem de onu Napoli ya da Madrid'e balayan aile ba bile olmayan bir kadnsa ne yapar? - Niin sevmiyorsun Napoli'yi? diye yeniden sordu Artemisia.
392

- Burada ok insan var, diye homurdand Pridenzia. "Sonra..." Sonrane? , ';, . , ;'.; v - Sen burada zgnsn. ! ''"'"''.'; ;"':.'.'.' ! - zgn m? Ben mi? Ana kz, alelacele baktlar. Bu en uzak yerdeki manastra kadar yrmek zorunda kallarn birka sipari alma gerekliliine borluydular. Chartreux, Carmelite, Dominicain ya da Clarisses Manastrlar olsun, fark etmez, hepsinde de mteri avndaydlar. Hi dinlenmiyorsun, dedi kz. "Bir atodan tekine gezip duruyorsun... Alife'den Piedimonte'ye Des Caetani'nin portresi iin gidiyorsun, Chiaia'ya Kont Carraciolo'nun resmi iin dnyorsun, sonra mparatorienin portresi iin Reale Saray'na kouyorsun..." - Prudenzia! diye k yapt Artemisia. "Napoli'de ka ressam bylesi bir sipari almay dlerdi bilir misin? spanya Kral'nn kz kardeinin resmini yapmak, ok byk bir baar! Kaplar alr sonra..." - Hep baar, baan! diye yant verdi Prudenzia, skknd. "Resim, hep resim... Bu kadar resim yapma sen de." tiip kakan kalabala dalan Artemisia i ekti ve baklarn kzndan te yana evirdi. Kz da ona, ayn Agostino Tassi ve Nicholas Lanier'nin szleriyle sitemde bulunuyordu. Bu szler aklarndan geldii iindir ki, Artemisia dinlemek istememiti. Ama Prudenzia sylyorsa? Peinde kotuu ey, kendisinden bir para gzellik koparp bakalarna verme mcadelesi, onu Prudenzia'y ihmal edecek denli yiyip bitirmi olabilir miydi ki? Yine de, Napoli'ye gelilerini, ilkin, bir manastra yerlemelerini, sonra Calvaire Tepesi'ndeki u byk eve, bunlan anmsad zaman, iki kz; Prudenzia ve Francesca'nm her an yaamnn orta yerinde, yreinde yer aldna inanyordu. Bir zamanlar kocas Pierantonio deil miydi ona yaratsnn iki yakas arasna anal ve resimi; tablolar ve ocuklar arasna hibir eyin szamayacan syleyen? Byle konuan, kocas myd yoksa Nicholas Lanier mi? Ayrllarnn
393

stnden henz yl gemiti, Lanier'nin as onda saplant halindeydi, sesinin, kokusunun, bedeninin arlnn ans... Ayrldklar anda kendi kendine sormak istemedii soru bu gn aklna taklp duruyordu... Hi kuku yok, gemiini sarsalayp duran yal bir kadn olup kyordu. Aklarn says git gide azalyordu. n ona yine de geni bir seim ans tanyordu. Ama kimseler onu heyecanlandrmay baara-myordu ki. Her eye karn, zevk ve holanma duygusunu birbirinden ayrabiliyordu. Ad san belirsiz birok kii yatandan gelip gemiti; mezler, ilerini grsnler diye tuttuu ktipler... O dikte ettiriyor, onlar da 449 mektuplarn yazyorlard, evini koruyorlar, Napoli'nin tehlikeli sokaklarnda, ge saatlerde bir poz seansndan dnerken ona korumalk yapyorlard. Atlyesindeki raklara gelince, hepsi de st katta uyumay dlyordu. Artemisia bunu bilmezden gelemezdi. Onun evindeki varlklar ona batan kmann tehlikelerini hatrlatyor ve onu uyank olmaya zorluyordu. Kzlarnn namusuna gz kulak oluyordu. Zaten onlara olabildiince kendisininkinden farkl bir gelecek hazrlamaya abalamyor muydu? ki ocuunun eitiminin ba kural buydu. Kendisinden ve seimlerinden bu denli emin, baarlarndan bu denli gurur duyan bu ressam kadnn, ocuklarna bol bol verdii eitim bugn iki aksiyomla zetlenebilirdi: "Benim yaptklarm yapmayn. Benim yaptklarmn tam tersini yapn." Peki neden kuku duyuyordu? "Her eyden!" diye itirafta bulunuyordu kendi kendine. "Hata yaptm." Neden korkuyordu? Babasnn hibir sezgisi gereklememiti. "Eer bu sradan adamla Floransa'ya gidersen," demiti, Pierantonio ile nikhland sra; "Byk bir ressam olamazsn." Yanlmt Orazio. Sradanlk, Artemisia'nn resmini hi mi hi tehdit altna almamt. Birine hayranlk dnda! Kendisi kadar gl birine kaplmak! Nicholas Lanier'ye.
394

Artemisia bu ak feda etmiti. Bu vazgeiin yerine baka bir eyi koyamyordu. "Baka ne yapabilirdim ki? Bakaca ne yapmalydm?" - Bizim yanmza Londra'ya gel! diye fsldyordu Francesco Gentileschi onun kulana; bu soruyu ona sormak iin tam kez gelmiti Napoli'ye. Giulio kadar yakkl, onun bir k; ama en deerlisi, en ince ruhlusu ve daha kurnaz olan, Francesco, ailenin baarlarn ustaca salar, paraya evirirdi. Gentileschi'nin oullar birbirini tamamlayan kiilerdi: g isteyen ve maddi konular Giulio'nun; gereksiz konumalar, grmeler Francesco'nun iiydi. Gen Marco'ya gelince, o Buc450 hingham Desi'nin yannda acemi er olarak hizmet vererek saygnl salamaktayd. st ste gidip gelmelerinde Francesco, atafatl ngiliz atolarn kz kardeine tasvir eder dururdu. Babalarnn Somerset House iin, Greenwich iin, Hampton Court iin yapt tablolarn grkemini, gzelliini ve ve bitiremiyordu. Son derece gzel bir dille, Nicholas La-nier'nin uzun deniz yolculuunu, Mantova yaptlarnn ngiltere'ye ulamasn -geminin yanamasyla ortaya kan korkun gerei- anlatyordu ablasna. Her tr tehlikeden korunduu sanlan baz tablolar -Margareth adl geminin tad zm uvallar ve cva variller yznden -karaya alan bir renge brnmt yolculuk boyunca. Evet, La-nier felaketlerin en ktsn dnmemiti. Isnn ve ekerle cvann sintine iinde younlamasyla oluacak sonulan aklna bile getirmemiti. Nereden bilebilirdi ki cvann buharlaarak gelip suluboyalarn zerinde kf gibi birikeceini, desenleri slatp yayacan, tuvaller zerine parlak gm renginde ve mrekkep renginde yapp kalacan? yi ki yaptlar krala gstermeden nce sandklar atrmt! Haftalar boyu, onlar temizlemekle uramt. Fakat ste ve bir de kpek salyasna bandrlan sngerlerle -o gn bavurulan yollar bunlard-korkun pelikl tabakalann yok etmeyi baaramamt. Sonra Nicholas,
395

ressamlarn bavurduu btn "ileri" ok iyi bilen bir akrabasn, Jerome Lanier'i, daha sonra da kralln en nl kimyaclarn artmt. Tahminlere gre, en fazla zarar gren tablolara rakyla tampon yapm. Olmamt. ok ypranm birka blgeye binbir zenle, damla damla, imbikten geirilmi arabn alkoln damlatmt. Yok, yok! Olmuyordu! Daha kaba yollara bavurarak en gzel tablolar bol suyla ykamt. Bu denli iten uram, biraz da ans ve resim tekniine hakimiyeti ona baz bayaptlar onarmasn salamt. "Majestelerinin her zamankinden daha ok ltfuna mazhar olmu pek tabii..." O zaman, Francesco, Londra'da bir sanatnn isteyebilecei, du451 yulmadk lks gklere kararak aktaryordu... Nicholas Lanier'in kald ikmetgh, verdii konserleri, avcunun iine ald saray erknn ve ve bitiremiyordu! te yandan Francesco, Orazio'nun sefaletini anlatmaktan kanyordu: ngiliz sanatlarn nefreti; Katolik, Protestan ve Anglikan ressamlar arasndaki saray rekabeti; Gentileschi'nin oradaki varlna sanatlar loncasnn sert bir biimde, acmaszca kar kmas gibi... Francesco, ok daha korkun bir zulmn acmaszln kz kardeinden saklyordu: Buckingham'n mallarnn ba korumas, hrsl, gden Balthazar Gerbier'nin yaptklarn. 452 l 35 Londra 1629 -1630 Ressam, ayn zamanda mimar -ama yetersiz- sanat danman -ama eitimsiz diplomatik ajan- incelikten yoksun ve onursuz biri olan Balthazar Gerbier, Avrupa'nn btn bakentlerini, Buckingham iin sanat yapt arama bahanesiyle soyup soana evirmiti.
396

adalarnn, byle bir adamn nasl olup da igal ettii makama kadar ulam olduklarn birbirlerine sorup durduklar adamlardand: Gerbier, Roma'da, Venedik'te, Paris'te almlar yapyordu. Koleksiyoncular ve ressamlarla dorudan temasa geiyordu. ngiltere taht iin arzu ettii tablolara parasal kaynak bulmak, fiyat stnde pazarlk etmek, renkleri, tuvali ve fralar salamak onun greviydi. Bylesi bir hegemonyaya kar koyan, kafa tutan bir sanat kendini sefalete, bir yn ikenceye ve aalanmaya mahkm ederdi. Orazio Gentileschi de bundan kurtulamayacakt. Balthazar Gerbier ona bir baka kiiyi anmsatyordu. Agostino Tas-si gibi, Gerbier de, Orazio'nun hibir zaman edinemiyecei eye sahipti: Sevimlilik, incelik, bir para esneklik ve ustalk, ya ekme yetenei. Dalkavukluk... Buckingham Dk'nn katlinden sonra, Gerbier bu yeni durumda, kraln hizmetine gemiti: Oradaki ii Orazio Gentileschi gibi ve453 rimsiz, pek yetenekli olmayan bir ressama artk ihtiyalar kalmadn Majestelerine kantlamaya almakt. talyan ve olu bavullarn toplamalydlar! Eski bir hesaplama: Orazio Londra'ya geldiinde, Buckingham'n khyas, yerine Gentileschi takmn yerletirmek amacyla Gerbier'yi, Dkn topraklar zerindeki muazzam evinden karmt. Tartmalar ilk bu olaydan kmt. Orazio Gentileschi'nin yaratc gcn ezen, pestilini karan bu kuatma ve ypratma sava, onun grebilme gcn bulanklatryor, dikatinin dalmasna neden oluyordu. Kapmak iin her iki insan da konu bulmulard: Otuz Yl Sava. ngiltere, talya ve spanya arasndaki resmi grmelerde oynadklar rol, bu iren kavgaya tm Avrupa'y kapsayan bir genilik katmalarn salyordu onlara. Her ikisi de 1628 ve 1629 yllar arasnda Brksel'e gnderilmi, her ikisi de, orada, IV. Philippe'in zel arabulucusu olan ve Ora-zio'nun Paris'ten ok iyi tand bir sanatyla, rakibi Rubens'le karlamlard. Londra'ya yapt ziyaret srasnda, Flaman ressam,
397

spanya adna gelmi olan, byk dostu Balthazar Gerbier'nin evinde ikmet etmiti. Krala armaan edecei bir tabloda, btn bir Gerbier ailesini lmszletirecekti. Orazio Gentileschi bylece birinci raundu kaybetmi oluyordu. Gerbier'nin toplum iindeki baans, diplomatik zaferi, talya'nn, Katolik blokla, Protestan dnyas arasndaki ayrcalkl arabulucuunu elinden alyordu. Orazio Napoli'ye ivedi biimde, spanya adna alan bir Romal rassama tavsiye ettii iki ngiliz gezgin yollayarak annda yant yaptracakt: Bu ressam Artemisia Gentileschi'ydi. Rubens'ten istenilenden fazlas deil, ngilizler, gven mektubu gtryorlard yalnzca. Ama yine de hkmdarlar adna konuabilirlerdi. Bu durumda Orazio, kznn bu kiileri spanyol Genel Valisi'nin maiyetine kadar sokmasn 454 diliyordu. Onlara Madrid'in kaplarn amasn kesin bir biimde istiyordu. Bylelikle baba-kz Gentileschi'ler birlikte, I. Charles'n ve IV. Philippe'in gizli isteklerine hizmet edeceklerdi. ki gl dmann badaklk kurmasna birlikte katlm olacaklard. Elbette ki Fransa karsnda. ngiltere, Napoli Krall ve talya saraylar arasndaki bu arabulucularn bir araya gelmesi iin, Orazio'nun gznde her ey Artemisia'y iaret ediyordu. Gl mesenlerle, rnein Papa'nn yeenleri ile canl tutmay srdrd ilikileri. Gvenilir adam olan svari Carsiano dal Pozzo ile samimiyeti -btn bunlaraArtemisia'y Floransa'ya balayan eski dostluklar, dostane ilikileri, Medicis'lerin evresinden kiilerle mektuplamas ve Galilei'nin hl faydasn grd koruyucu tavr ekleniyordu. Gemi, gelecek, evet her ey, Orazio'nun, bu rol ona vermenin bir yolunu aradn doruluyordu. Bu bahaneyle, kzyla bir mektuplama giriimi oldu. Orazio'nun mektuplan hibir kiisel bilgi, haber tamyordu. Resimden sz etmiyordu mektuplarnda, ne tablolarna, ne de baarlarna
398

deiniyordu! Yazd mektuplar yine de, aradaki uzakla, zamana ve o kiinin yerinde bulunmayna karn balantnn srmesini salyordu. Ne var ki, Artemisia bu kez babasnn beklentisine karlk verecek durumda deildi. Babasnn Napoli'de kar karya bulunduu sefaletten ve skntlardan, ok daha tehlikeli bir rekabetle yz yzeydi Artemisia ve buna kar durmas gerekiyordu. 455 36 Napoli 1630 -1634 Resim yapmak, boyamak, aralksz boyamak, yerlemek iin Napoli'yi salt bu amala semiti. Aileden kalma atolar iin, deslere portreler, burjuva evlerinin yemek salonlarna natrmortlar; yksek snftan din adamlarnn alma odalarna mitolojik ve ak sak alegoriler: Artemisia her eit ortama girebilecek btn trlere el atyordu. Kkleri, yolculuklar, dostluklar ona Floransal bankerlerin, Venedikli veya Cenoval tccarlarn kaplarn ayordu. Ayrca, soylular snfnn, ruhban snfnn ve talya devletlerinin kaplarn da; bir elinin verdii sipariler; eliler araclyla gelen sipariler, Napoli'de bir araya toplanyordu. Feodal soylularn ina ettirdikleri yeni saraylarn, manastrlarn, inziva kelerinin, kilisenin drt bir yana kondurduu katedrallerin dekorasyon ileri ona snrsz olanaklar salyordu. ki-Sicilya Krallnn bakentinde ra-kiplerinin darbelerine dayanabilen sanat, orada devasa bir yapt ortaya karabilirdi kukusuz! Napoli, orada ayakta kalabilmeyi baaran insanlarn kentiydi. "Rakiplerim, dilerini bilemi, beni orada oktan paralamaya hazr bekliyorlar [...] diye yazyordu, Artemisia ile ayn zamanlarda Napoli'ye, ortak mesenleri olan Cassiano dal Pozzo'ya gelmi olan, Domini-
399

/ " /" 456 quin adl bir ressam. [...] Elim kolum demir zincirlere vurulmu [...], bana parasal destek salayanlar yalnzca kendileri iin almam istiyorlar. Kontratn altna yazl yemin metinleri koyarak beni buna zorladlar. imdi de, kendilerine yapmakta olduum ileri bitirmeden baka yaptlara balarsam beni, korkun ikence yapacaklarn syleyerek tehdit ediyorlar. [...] yle zorluklarla kar karyaym ki, cehennem yannda hi kalr." Bu skntlar bir haner darbesi ya da zehirlenmek olgusu karsnda bile hafif kalyordu. Katedralin kk kiliselerinden birini resimlemek iin Napoli'ye davet edilen nl ressam Guido Reni, hizmetkrn, bakla delik deik edilmi bir durumda atlyesinin eiinde bulmutu. Son nefesini verirken efendisine u bilgiyi fsldyordu: "Bu, daha bir uyarym..." Guido Reni apar topar bavullarn toplamt. Bu olaydan bir sre sonra, gzel i karacaklarn umduklar ok sayda Bolonyal ressam getirmek iin katedralin keileri tarafndan kiralanan gemi, insanlar ve iindeki eyalarla Ischia aklarnda sulara gmlyordu. Yap iskelelerine gelince, yabanc sanatlarn en cesurlar bile, kmaya korkuyorlar; nk dyorlar, iileriyle arparak sapr sapr yerlere dklyorlard. Floransal freskilerin yaptklar resimler gizemli bir biimde zarar grp kopuyordu, eperleri, renkleri bozuluyor, siliniyor-du. Napoli'de bu belalarn "Kabala"dan geldiini herkes biliyordu: erkek, de ressam ve aralarnda aile balar vard. Kaynbirader veya kaynpeder gibi Vezv'n glgesinde hibir yabancy altrmama-ya ant imilermi. Bu l belann yeleri Napolili deillermi ama! etenin en zeki olan, en nls, spanyol uyruundan olduunu ileri sryormu. Ad, Jusepe de Ribera imi, ama ona Spagnoletto (spanyol) deniyormu. Adeti olduu zere bavurduu iddet, iverenlerin sertliini dorular nitelikteydi: Ruhban snfndan olanlar ve soy. ' 457
400

lular, kiliselerini, saraylarn sslemek iin getirttikleri yabanc sanatlara nefes alacak zaman brakmyorlard; nk burada zamann onlar iin snrl olduunu biliyorlard. Yeni gelenler Kabala'nn basklarna acaba alt ay dayanabilecekler miydi? Onlara nasl gvence vermeli? Romal ya da Bolonyal ressamlar Napoli'de bekleyen skntlarn verdii korku, onlar tm davetleri geri evirmek zorunda brakyordu. Bu sanatlar nasl istekli klmal? Onlar buraya nasl ekmeli? San Gennaro Katedrali'ndeki Capella del Tesoro'nun sslenmesinden sorumlu din adamlar, bu sorulara, yerel sanatlar ikinci plana atan bir ferman kararak zmlerdi. Napoli kkenli hibir sanat, ne imdi, ne de gelecekte, katedraldeki byk almalara katlmayacakt. Halkn para yardmlar ile, katedralin sa alt tarafna kondurulan kk kilisenin kubbesi, ku pencereleri, duvarlar, yerel sanatlar tarafndan sslenmeyecekti. Napolili olanlarn yreinde en kutsal, en deerli yer olan bu yapt, gzelliini, nn, lmszln, yabanc yeteneklere borlu olacakt. Bylesi bir karar sonucu ortaya kan ayrmclk, kskanlklar besliyor ve basklar olabildiince artryordu. Ribera, retilen zmler karsnda geri ekilmiyordu. ki-Sicilya Krall, spanyol soylular iin on be yldan bu yana almaktayd ve art arda gelen genel valinin de gsterdii hayranlktan karlar salamaktayd. Demek ki kendisine yarar salayabilecei daha ok ey vard. "Jusepe de Ribera, dier bir deyile, bir spanyol, tarafndan yaplmtr, sa Tarikati'nden nian sahibi 'bu an Yeni Apelle'!'" diye not dyordu son mterisi Alcala'ya yapt tablolara. Sanat da, dk de kendilerinden emindiler. Evet, Apelle, antik dnemin en byk ressam olarak lmnden sonra da anlr, ama onun meeni de Byk skender'den bakas deildir! Genel Vali'nin nemi ve kiilii, o llerde deildi elbette. Dorudan dmanlarnn saldrlarna iki yl dayanamayacakt. Alba Dk -tahta kan genel vali- bugn onu, hkmdar Kral IV. Philip458
401

pe'in kz kardeine hakaretle suluyordu. Ona gre, Akala Dk, bu soylu hanm, Napoli'den geiinde, hi de iyi karlamamt, ona yeni bir yatak, yeni bir araba sunmamt, oysa Avusturya mparatoriesi ve Macaristan Kraliesi olarak buna hakk vard. Bu savlara, Alcala D-k'nn devletlerini ynetmekte karlat zorluklar da eklenince, spanya'ya geri arlmas kanlmaz grlmtr. 1631 ylnn Mays aynda, Artemisia'nn arabas ikinci kez Alcala Dk'ne kent kaplarna kadar elik ediyordu. Gemisi ufukta kaybolana dek yelkenlerine uzun uzun bakt Artemisia: Dk, gidiat konusunda Madrid'e bilgi vermek iin gidiyordu. Yirmi iki aydr toplad bayaptlar da yanna, gemiye almay ihmal etmemiti: Altm sekiz tuval ki, bunlarn ou Artemisia Gentileschi'nin Esin Perisi ya da Resmin Simgesi klklarnda kendi portreleriydi. Asln, ardnda, Tiren Denizi'nin kylarnda brakm oluyordu, ama sanat kadn, bir baka koleksiyoncunun, tablo merakn doyurmann btn yollarn elinde tutan ve Olivares Kontu Dk d'Oliva-res'in kaynbiraderi, babakan ve ayn zamanda spanya Kralnn en gl adam olan Monterrey Kontunun, ellerine brakyordu. Artemisia'nn resim sanat, Monterrey Kontuna pek bildik gzkmese de, Madrid Orazio'nun yeteneini yaknda kabul edecektir. 1633 yl, Mays aynda, Francesco Gentileschi, babasnn, Majesteleri IV. Philippe'e armaan ettii bir tabloyu Madrid'e getirdi. Kral, tuvalin gzelliini ve yaplan davrann bykln takdir etti. Bu baardan yararlanan Francesco, spanya Kral'nn danmanlarna ressam Orazio Gentileschi'nin ngiltere Kraliesi Henriette ile her gn grtn anmsatt. Orazio'nun Katolik ve Floransal olduunu belirtti. Eski meeni Marie de Medicis'nin karlarn korumakta hl ok duyarl olduunu syledi. "Yamlanlar GwwzTndeki* baarszlnn * Journee de Dupes
402

459 ardndan Brksel'e srgn edilen sabk kral naibi Marie de Medicis, bu gn artk Richelieu'ye kar spanya ile el ele veriyordu. Belki de bir sanat, Marie de Medicis ve ngiltere kraliesi ile rahata konuabilen biri -Orazio Gentileschi gibi rnein- Fransa'ya kar verilen bir savata iki tahtn da yakalayabilecei avantajlarn, her iki kralienin gznde, gzelce altn izerdi. Napoli yeni Genel Valisi, Artemisia'nn babas ile anlamasna ve hem ngiltere'nin, hem spanya'nn ve hem de Fransa ana kraliesinin karlar arasnda yaknlk kurmas iin aralarndaki kan bana gveniyordu. Kont Monterrey, bu hassas grevi tam olarak yerine getirtilenin btn arelerini ona sunmak iin elinden geleni yapacakt. /. 460 ' 37 Napoli 1634 -1638 Artemisia Gentileschi'nin atlyesini ziyaret etmek; gezginlerin ve yabanclarn zorunlu gei yeri olup kyordu. "18 Mart 1634 tarihinde akam yemeinden sonra, Sinyora Artemisia'nn oraya gittik," diye yazyordu gncesinde, Nicholas Lanier'nin tablo alverii sralarnda " ngiltere'nin Venedik Bykeliliini yapm olan Sir Isaac Wake'in Paris'teki eski sekreteri gen Bullen Rheimes. "Siyora'nn kz bize klavsen ald, o ayn zamanda resim de yapyor." Politika yaplan salonlara benzer bu yerde, resim konumalar ad altnda, savan yaratt deiiklikleri tartyorlard. Gney Hollanda'da 1627 yl yaz mevsimi boyunca birlikte yaptklar uzun deniz gezisi srasnda Delft'te tablo avna ktklarn, Amsterdam ve Utrecht'in gzelliklerine hayran kaldklarn ne sren, oysa o srada spanya ve ngiltere arasnda bir bar anlamasn imzaya hazrlamakta olan Ru-bens ve Balthazar Gerbier gibi, Roma'dan, Venedik'ten, Floransa'dan gelen gen ressamlar da Artemisia
403

Gentileschi'nin evresinde toplanyorlard.,. Girip ktklar saraylarda duyduklar haberleri oraya tayorlar, istemeden bildikleri srlar aklyorlar, doru ya da yanl bilgileri spanya'ya ulasn diye yayyorlard. Korkun bir rekabet ierisinde geen yllardan sonra, "Gentileschi" ad Kabala'dan paay syrm gz461 kyordu. Artemisia'nn ans, resmi ve atlyesi en az Ribera'nnki kadar Napoli'ye ait oluyordu artk. Buraya kadar Artemisia hep ok zel sanatseverler iin almt. Tuvalleri prenslerin salonlarn ve kardinallerin kiliselerini sslyordu. Ama, Mantova iinden sonra, Nicholas Lanier ile serveni ona, yaptlarn yer deitirdiini, deniz ar lkelerde kaybolabildiini retmiti: Koleksiyonlar surlarn ykyor, dalyor; satlyorlard. Yalnzca kilise sahnlarna ve halka ak yerlere yaptrlan resimler, daha ok in situ (olduu yerde) kalyorlard. Bu gibi yaptlar yalnzca bir din adamnn konuklan tarafndan deil, byk bir mmin kalabalnca, yzyllar jl boyunca kilise ve mabetleri gezmeyi srdrecek olan binlerce inan sahibi tarafndan beeniyle izlenmiti. Artemisia bundan byle, babasnn zar zor ele geirdii eye gz dikiyordu: katedrallerin duvarlarna! Boyamak iin, Pozzuoli'nin, yeni kubbesinin koro yerini istiyordu. Genel Vali'nin evresinin sayesinde bunu da elde edecekti. Artemisia'nn rakipleri, onun baarlarn yeteneine deil, Ribera'nn dman olan byk ressam Massimo Stanzione ile ibirlii yapmasna balyorlard. Kabala ondan ylesine korkuyordu ki, sonunda bir gn Pzeftz'larndan birine asit atarak sabotajda bulunacakt. En azndan Napoli'de anlatlan buydu. Ayrca Stanzione'nin Artemisia'y Roma'da tanm olduu ve orada onun metresi olduu syleniyordu. Bundan on yl sonra, ilikilerinin yeniden kurulmas, yaptlarnn bi-em olarak birden bire benzemesini ve Bayan "Gentileschi"nin bir tablosunun Massimo Stanzione'nin IV. Philippe ve Buon Retio'daki saray iin yapt
404

Vaftizci Yahya'nn Yaam balkl serinin tuvalleri arasnda bulunuunu aklyordu. ki-Sicilya Krall'nn bakentinde Artemisia Gentileschi'nin ap462 krdn ansmak; beylik bir edim gibi geliyordu insana. "Oradaki btn kadnlar gzeldir, hepsi salkl ve hepsi de alabildiine isteklidir" diye yazacaktr ngiliz John Evelyn. Babayla kzn yarmaya sokmak! tekinin yarat gcn sfrlamak iin berikinin resmini kullanmak. Her eyi babasndan aldnn konular, desenler, renkler- altn izmek. Artemisia'nn ne gc, ne de kurgusu olmadn sylemek. Babasnn imzasna kadar her eyi yamaladn vurgulamak: Suzanne ve htiyarlar -Roma'dan- Judith Holophome'un Ban Keserken -Floransa'dan- Artemisia'nn en baarl yaptlarnn kendi elinden kmadn ve hibir zaman da kmayacan yinelemek. Orazio Gentileschi'nin bir zamanlar, Cenova'da Theatins Tarikat* iin altn ve eer Artemisia bu gn San Giorgio Kilisesi iin -Cenoval gmenlerin ve Napoli'deki Theatin Tarikat pederlerinin grev alan- bir tablo siparii koparabilseydi, bu yeni baarsn da babasnn yeteneine borlu olacan unutmamak! Pederlerin ondan istediklerinin, Orazio'nunkiyle ayn konuda olduunu belirlemek: Bu birAnnonciation.** Artemisia'nn kompozisyonunu tuvale aktarmakla; Meryem'in ve Cebrail'in yerlerini deitirmekle yetindiini ortaya karmak. Dekoru ortadan kaldrarak, jestleri dramatize ederek, paletteki renkleri iyiden iyiye koyultarak, tablosunun ieriinin her tr dinsel duygudan arndrlm olduunu kabul etmek! Orazio Gentileschi uzakta yayor, uzaklarda alyordu. Dalkavuka vgler dizmesi bir ie yaramyordu. Buna karlk Artemisia Napoli'de oturuyor ve kentteki tm siparileri silip sprmekle ortal tehdit ediyordu... "Bayan Gentileschi, bir efsane!" Kartlar isyanlar oynuyorlard: "Sahteci! Sadece ve sadece spanyollarn iddetten aldklar zevki pohpohlayan bir dzenbaz!.." Sakall Kadn'a, Topal C* Theatins Tarikat: 1525'de talya'da kurulmu bir tarikat.
405

** Annonciation: Hristiyan inancna gre Cebrail'in Meryem'e gebe kalacan nceden bildirmesi. Bu olay anmak iin kiliselerde dzenlenen trenlere verilen ad. 463 ce'ye ve Artemisia Gentileschi'nin Kendi Portresi'ne baylyorlard. "Madem ki teki sanatlarla konumu, o halde, Napolili iverenin kt niyetli oluuna hi amyorum artk" diye yazyordu ressam Lanfranco bir Roma sanat tacirine. "Tablomu gzleri nne sererek, sizin bildiiniz kiiye gsterdikten sonradr ki armyorum artk; Monsenyr daha sonra buna bir aka, bir komedi derse amam, sanki bir kadn tarafndan yaplm gibiymi," diye srdryordu yazsn, Napoli'de en sivri dili geinen Lanfranco... "Eer benim yaptm bir kadnn elinden kma ise, bunun hemen farkna varlacan syledim: nk ona kat daha pahalya malolurdu." "Bir kadn neler yapmay becerir, gstereceim sizlere." diye karln yaptryordu Artemisia da... Ne ki, baarlar her zaman onu, yeni ve daha korkun bir rekabet ortamna atyordu. Fras g kazanm ve esizlemiti. Herkese Herkese rnek olmu, halk arasnda sanat olmay moda haline getirmiti. Artemisia Gentileschi Napoli'de ylesine ok almt ki, bakalaryla eit olmak, ite bugn antiyelerini hemcinslerine, benzerlerine kar savunmak zorunda kalyordu. Ressam Lanfranco, kadnlarn gerekletirdii tuvallerin tekilerden kat daha fazla paraya gittiini ne srerek olay az buuk abartyordu! "Pislik, mstehcen!" diye zetliyordu szlerini. Artemisia'nn, bylesi bir yargdan ve yalnz koleksiyoncu kaprisiyle yaayan bir grubun iinde skp kalmaktan korktuu kadar vard. Kukusuz, kendisi iin "Bir kadn yreinde Sezar'n Ruhu" olarak neride bulunsa da, yalnlna ok nem veriyordu. Yeteneinin gariplii, baarsnn en etkileyici yardmc esi olup kyordu. Kskanl kefediyor ve kendinden daha gen kadnlardan ekiniyordu. zellikle, bir ressam kz olan -ayn kendisi gibi- ve
406

Massimo Stanzione ile alan -yine ayn kendisi gibi- Anna de Rosa adl bir 464 hanm, kilise sarmlarna tablo yapmak iin halktan sipari alyordu! Sanatlar, kukusuz kyas kabul etmezdi! Anna de Rosa, kendisini onun ilerine mesenleri yannda kefil gsteren Stanzione sayesinde ancak Napoli'de baarl olabiliyordu. Artemisia ise onu kk gryordu. Korku ve kskanlk, Napolili sanatlara zg bu iki zellik, onlara da m bulamt? Neyse ki Artemisia'nn rakibi kadn ressamn, kendisini Stanzione ile aldattndan kukulanan ressam kocas tarafndan ldrlmesi onu rahatlatmt. Anna de Rosa ancak bu deiik trden lm nedeniyle anlacaktr. Oysa ki durum, geleneklerin ac sonucundan baka bir ey deildir. Bu trden n kazanmann bedelini fazlasyla biliyordu Artemisia Gentileschi! ki kzn da sanatyla ilgilenecek biimde eitmiti, ama : onlar yalnzca hanm ilerinde destekliyor ve en azndan, atlyeye ge- : lip giden diplomat ortamndan uzak tutuyordu. Gemiteki deneyim- ' leriyle dersini alm olduundan, Artemisia, Tassi gibi heriflerin tavlamalarndan uzak tutuyordu onlar. Kk Francesco'nun, Conception Manastr'nn rahibeleri arasnda yksek soylu snftan gen kzlarla bir arada yetimesini salyordu. Ayrca kendisiyle birlikte oturan dnya tatls Prudenzia'ya da mzik, dans ve davran dersleri aldrtyordu. Gen kz yirmi yana varyordu... Ama Artemisia -ayn bir zamanlar Orazio'nun yapt gibi- ortaya kan her frsat geri eviriyordu. O da ayn babas gibi, kzndan ayrlmay gze alamyordu. Koca adaylarnn hibiri kzna lyk gibi gzkmyordu. Ya servetleri yetersiz kalyor, ya da evleri o denli grkemli olmuyordu... Annesinin ayn yalardayken yaptklarnn tersine, Prudenzia evlenmek istemiyordu. Hi acele etmiyordu. Bu konuyu kafasna takt yoktu. Yine de, yedi yandan bu yana ayn lflar yineleyip duruyordu annesine: - Ne diye inat ediyorsun? Napoli'de mutlu deilsin... ". v . '
407

1637 ylnn Temmuz aynda, Francesca Gentileschi bir kez daha, I. Charles adna ablasn davet etmeye geliyordu. Ona zellikle, Rubens ve Van Dyck'a ngiltere Kral tarafndan yeni bir soyluluk unvan verildiini anlatyordu... Neden Majesteleri ayn eyi baba-kz Gentilesc-hi'ler iin de yapmasnd ki? Francesca, Savoie Dk ve ngiltere Kral'nn onu yeni yeni tablolar bulup satn alsn diye gnderdikleri Ligurya'dan geliyordu. Orada, Resim 'in Simgesi'ni ve Artemisia Gentileschi 'nin Kendi Elinden Portresi'ni elde etmilerdi. Bu tuvali, 1631'de Alcala Dk Sevilla'ya dnerken, gemiye, yanna almt. Ama daha sonra Avusturya'daki yksek grevine giderken onu da birlikte gtrmt. Sabk Napoli Genel Valisi 28 Mart 1637 gn Villach'da hayata gzlerini yummutu. Bu cenaze, Artemisia'nn kzn bir baba emsiyesinden yoksun brakyordu. Alcala Dk'nn vasiyeti otuz bir duka altna kadar bir borcu tanyordu. Bu inanlmaz bir rakamd! Cenazesinin ertesi gn, ona kredi vemi olanlar tablolarndan yz otuzunu Cenova'da ak artrmaya karmlard ki, bu tablolarn ou onun en sevdii sanatlarn elinden kmayd. -Resim'inSimgesi'ni ngiltere Kral'na dorudan kendin gtr, diye bastryordu Francesco. Modeli, konusu, yapan sensin. Seni burada tutan ne? Evet, kukusuz, Napoli soylu snf iin alyorsun. Arna sen hibir hkmdarn ressam olmadn. Tamam, Monterrey Kontu'na satyorsun yaptlarn. Ama her eyi frann gcyle elde etmek zorundasn sen! spanya savaa giriyor. Fransa'ya kar mcadele srecek gibi. ki-Sicilya Krall'nn kasalar boalacak. Napoli, talan edilmekten kurtulamayacak. Peki, tm bunlar olduunda kzlarnla yaamn srdrmek iin ne yapacaksn? Artemisia'nn Prudenzia iin yeni soylular snfndan bir ye ile yapt grme onu neredeyse be parasz brakacakt. Evlilik kontra-tnnjmalanmasnda bir seferde deyecei eyiz paras onu parasal'' 466 ^X
408

ynden neyi varsa alnm durumda brakacakt. ok zgnd. Ve ok yalnz. - te yandan baka grevlerin de olacak, diye steliyordu Francesco. Baka baka ilerin. Yeniden bir baka eyiz paras, ikinci kznn drahomasn biriktirmek. Bakarsn ona ngiltere'de bir koca bulursun, neden olmasn? ngiltere bar demek, diyerek vurguluyordu. Bir tablonun gzelliinin tadna varmak iin devlet ilerini daha sonraya brakan bir hkmdar, sanatlarna hayran kalan, onlar barndran bir meen bulacaksn... Peki, Artemisia'y Napoli'de kim barndracakt peki? Sonuncu meeni Monterrey Kontu bavullarn topluyordu. Grevi sona ermiti. Alcala Dk gibi, spanya'ya yirmi drt kasa gtrmyordu, Napoli ve talya'dan toplad hazinelerle ykl tam krk gemi gtryordu!.. - imdi her eye yeni batan, yeni gelenle balamalsn, diyerek yaknyordu Francesco. Yedi yllk mcadele! Genel Vali'nin yeni evresini etkilemeye batan balamak... spanyollarn yannda kendini gstermeye abalamak, onlarn Roma'dan getirtecekleri sanatlar karsnda kendini kabul ettirmek... Peki, kim bilebilir, ya bu kez rakiplerinin darbelerinden kurtulup baar elde edemezsen? Oysa Londra'da... Londra'da, Orazio'nun almaktan can kyordu. Kznn yardm olmakszn yaptn hibir zaman bitiremeyecektir! Francesco, Artemi-sia'ya babalarnn artk byk ilere giriemeyecek yata -74 yanda-olduunu ve ne gcnn ne de yreinin kaldn hatrlatyordu. Orazio'nun, kzn lmeden nce son bir kez bir daha grmeyi arzuladn sylyordu. Yal sanat bu son arzuyu yerine getirmesi iin kzna yalvaryormu. Artk, kavuma, birleme an onlar iin gelip atmm. Tam yirmi be yldr ayrlar! Orazio, Artemisia'nn yalnzca tek bir tablosunu mu seyretmiti? Onun yaptnn bykln ve nemini lp bimi miydi? Yirmi be yldr tablolarnn her birinin nnde
409

467 hep u soruyu sormutu Artemisia kendi kendine: "Acaba babam bu konuda ne dnrd?" Kukulan zaman iinde giderek artmt. ine ilikin bu gvensizlik, baarlarla yatm deildi. Kayg, btn yarat gcn sarmt. "O ne derdi acaba?" Artemisia, Francesco'nun ona brakt ngiltere Kral'na ait bir tablosunu inceliyordu: Ik iinde bir resim sehpasnda kurumlanyordu. Resim'in Simgesi. Yedi yllk eski bir yapt. Artemisia onu Napoli'ye yeni geldii gnlerde yapmt. Bunu, o gnk Romal meeni, Svari del Pozzo'ya yapyordu. Boyutlarn da belirleyerek sipari vermiti Artemi-sia'ya, nl Kiiler Galerisi'ne koyacakt. Ama, dal Pozzo sabrla beklemek zorunda kalacakt, zira Artemisia bu tabloyu, spanya Kral'nn ressam Diego Velasquez'e gstermeyi dnyordu. 1630 yl k aylarnda, Napoli'den geen Velasquez, Artemisia Gentileschi ile ayn zamanda, IV. Philippe'in Reale Saray'nda Akala Dk'nn evinde oturan kz kardei mparatorie'nin portresini yapmaktayd. Genel Valinin, mparatorie'nin portresine pek az ilgi gstermesi ve umursamazl ona pahalya patlamt, ama Akala Dk yine de Resim'in Simgesi'ni satn almt. Her ne pahasna olursa olsun, bunu istiyordu! Kimselerin maln almadn syleyerek tabloyu ele geirmiti: Bu durumda Artemisia Svari del Pozzo iin bir kopyasn daha yapacakt. nnde bir ayna gibi duran tuvale yaklat. Bstn yz tpk kendisini yanstmaktayd. Grntsnde ve alkanlklarnda, yllar gemesine karn ok az bir deiiklik olmas onu rahatlatyordu. Yine hl eskisi gibi, ok uzun fralar, kl ucuna yakn yerinden tutuyordu. Hl giysi kollarn dirseklerine dek svyor, dantel ksmn kolunun so-kabildiince yukarsna dek kvryordu. Hl o ayn, lekeli kahverengi nl ve dikdrtgen paleti kullanyordu... Renkleri ayn dzende sralyordu: Beyaz renk baparmaa yakn, sonra krmz, kahve, daha sonra da yeil. Tpk, babasnn ona
410

retmi olduu dzende. Ancak babas bu portresi hakknda ne dnrd?Esin Perileri Pavyonu'n468 da, Kardinal Borghese'e kzn takdim ettii gn ona armaan ettii, ucunda sallanan mask biimli boncuu ile boynuna takt altn zinciri tanmazdan gelebilir miydi? Ya, doreli giysisini? Dank salarn? Sanatlarn kullanm iin yaplan ikonoloji el kitaplarnda tanmland biimdeki gibi resimi simgeleyen alegorideki btn zellikleri?.. Peki, gizini yalnz kendisinin bildii u altn parltl yeile ne derdi? Ya drape almalar iin? Alnna vuran ve giysisinin ak yakasndan grlen teni zerindeki kolyesini, ve kolyenin ten zerine den glgesini vermek iin bavurduu kk dokunulardaki ustal fark edebilecek miydi babas? Btn tuvali yukardan aaya blen, ayran bstnn kegensi yaylm iinde verilen kompozisyonunu beenecek miydi? Kendisini yar profilden vermek isteyen Artemisia, nne dik a yapacak biimde byk bir ayna yerletirmek zorunda kalmt. Kendilerini halka parlatlm grntleriyle sunan ou sanatnn tersine, resim sehpalarnn nne kurulmu, gzel giysiler iinde, gzleri seyirciye dnk biimde veren ressamlarn tersine, Artemisia, -ayakta, tam i st yakalanm gibi- tablonun tm boyunca dikiliyordu aadan yukarya. Halka bakmyordu, modeli zerine, aynalarda yansyan kendi grntsne eilmekteydi. Ba, bedeninin st blm devinim halinde, yaratsna eiliyordu, kollarn paletiyle tuvali arasnda iyice am bir konumda, salar dank, gs alabildiine ak. Savar gibi resim yapyordu. Orazio Gentileschi, kznn -gerekte de olduu gibi- resmi lmszletirmeye kalktn kabul edebilecek miydi? Bu bir sava, maddeye kar savat. Bedensel bir sava, biim ve dnce ile beden bedene sava. Artemisia'nn atlyesi her ay onlarca tablo karyordu. Kendi zevklerinden ok, paray verenlerin isteklerine gre resim
411

yapyordu. Her tr teknii ustalkla deniyordu. Resmi, karanlk ve dramatik olabiliyor, .469 "Napoli tarz", renkli ve prltl "Floransa tarz" ya da "Romal, Caravag-gio tarz olabiliyordu." Atlye sahibi olarak, elinin altnda bir rak ordusu vard. Aralarndan en yeteneklisi Viviano Codazzi, dosdoru Ro-ma'dan, Corso Soka'ndan, Artemisia'nn da ustas olan bir atlyeden geliyordu: Agostino Tassi'nin atlyesinden. Gemi zamann yuman, yaamnn iplerini kendi ellerinde tutuyordu. "Ama ben byk kzm evlendirmek zorundaym," diye yazyordu Cassiano del Pozzo'ya. "Bu evlilik iinden yakam kurtarr kurtarmaz, Roma'ya, doduum kente, dostlarm grmeye, mesenlerime hizmete gelebilmeyi umuyorum." En lgn bahislergi kazanmakla vnen, olgunlama yolunda bir kadnn zlemiydi bu. "Kocam ld m, sa m, bana bildirme ltfunu gsterebilir miydiniz acaba?" diye soruyordu ayn mektupta. Pimanlk m? Vicdan azab m? Ya da gelecee ynelik, yaln bir soru mu bu? Bu evliliin sonulanabilmesi iin Artemisia Prudenzia'nn babasnn onayn gereksinmektedir. "Napoli'de daha fazla kalmak istemiyorum artk" diye itirafta bulunacaktr, Floransal dostu, Medicis'lerin grandkalnda devle't ktibi olan Andrea Cioli'ye. "Artk burada dolaan sava sylentileri nedeniyle, yaamn pahal oluundan ve ayakta kalabilmenin zorluklan yznden kalmak istemiyorum..." ; Soluksuz kalp tkanan bir ressamn yorgunlua, tkenii miydi bu? .;',," - '" Sallanan sandalyesinde oturduu yerde annesine snlan Prudenzia fsltyla konutu: 470 - Beni brakma, yalvaryorum sana!
412

Kutsal Cuma gecesi, her iki kadn da Solitaria Kilisesi keilerinin dinsel tren alayn izliyorlard. Onlara sunulan onur btn Napoli'nin baklarn zerlerinde topluyordu. Hanmefendilerin arabalar sokakta, urada burada durmulard. Siyah atlarn koulduu, siyah perdelerle ssl, siyah tyler takl arabalar boylu boyunca Toledo Caddesi-'nin iki yanna sralanmt. Arabalar drt kilometre boyunca aralksaz dizilmilerdi; arabalarn iki kapsnda da alt acemi askerin tuttuu byk mealeler, pencere karelerinden ayrlan, uzayp giden kadn siluetlerini aydnlatyorlard. Bu kl yolda, pudralanm yzleriyle, sa'nn yasn tutan dullarn solgun yzl hayaletleri kyordu ortaya. Kadnlar karalar iindeydiler; ama altn srma izgili siyah giysiler iinde, yaka ve kulaklar deerli talarla ykl, salan, altn renkli fistolar alnlarna den kan krmzs dantel allarla rtlyd. Svariler drt nala tekrar tekrar nlerinden geiyordu. Kucaklarna kk iek demetlerini andran ekerlemeler ve badem ezmesinden yaplm minicik kuru kafalar atyorlard. Bu dinsel alay, spanyollardan geen detlere gre dzenleniyordu. sa'nn ilesi Gecesi*, kendi uluslarna zg dinsel tiyatro ad verilen oyunlar sergiliyorlard, renk renk boyanm, Romal ya da Yahudi giysileri iinde, fkeli yzleriyle doal byklkte tahta heykeller, sa'ya kfrler ediyor, onu dvyor, tartaklyor, talyorlard. Solitaria rahipleri, kahverengi kukuletalar altnda gizlenerek, bu azap temsilcilerini tayorlard. Korkun ykleriyle ar ar, byk bir dinginlik iinde, koca mumlarn arasnda ilerliyorlard. spanyollar her yl Napoli'ye, bu dinsel tiyatro oyunlarn sergileyecek on iki nemli kiiyi davet ederlerdi. Bylece, kentin byk talyan ailelerinin bakanlarn, eski evlerin temsilcilerini onurlandrm oluyorlard. 1638 ylnn Nisan aynda, Sinyora Artemisia'ya ve hanesine * sa'nn ilesi Gecesi: La Passion du Signaur. 471
413

ricada bulunmulard. Otuz kadar insan -rencileri, karlar, hizmetkrlar- onun krss ardnda, beyaz, byk mumlarn arasndan geerek gidiyorlard. - Ne diye gidiyorsun ki? diye yineledi Prudenzia. uha kuma kapl sallanan koltuun bulunduu kk odann iinde karlkl oturmu, iki kadn byk bir itenlikle birbirlerinin ellerini tutuyorlard. Uzaktan gelen boru sesi, armh tepesine dek, ikence grecek olanlarn ar yryn bildiriyordu. Sonra, ok yaknlarndan dzenli ritm sesleri geliyordu: azap iindekilerin srtlann-a inen krbalarn akrts. spanyollar, bir dalp bir toplanarak, yry bir kesip bir balatan iki insan alayn parayla tutmulard. Adam ba on be para... Parayla tuttuklar insanlarn srtlarnda atklar dikdrtgen biiminde bir delikten, akan kanlan ve oluan yaralan gzler nne sererek, plak tenlerini gsteren cbbe ve kukuletalarla donatyorlard. Ayrca azap iin ivili krba isteyenlere spanyollar yirmi para veriyorlard. - Niin bu yolculua kalkyorsun? diye inatla soruyordu Prudenzia. Gen kadn henz bir ay nce, gl bir hukuku ailenin mirassyla evlenmiti. Dn treni her ynyle, Artemisia'nn Roma'da, Santo Spirito in Sassia Kilisesi'ndeki nikh trenine taban tabana ztt. eyiz sepeti ve bohas, nianl kzn evinde bir haftaya yakn serili kalm ve ressam takm daha uzun sre sanatnn kzna verdii kumalar, mcevherleri, altn kaplama ve gm eyay konuacakt. - Yalvarrm gitme... - Geri dneceim, dedi mrltyla Artemisia. Prudenzia'nn elini gsne gtrd. "Tanr huzurunda yemin ediyorum, Napoli'ye geri dneceim." - Peki, ya kz kardeim? - Ona dikkat edip gzeteceinden eminim. Vasiyetimde ona... J 472 - Francesca'y burada brakmay m dnyorsun? diye sordu Prudenzia.
414

Elini ekti, yirmi yan verdii ilk isyankr devinimdi bu. Annesinin gzlerinde biriken ya grmedi. - Baka ne yapabilirim? diye sordu Artemisia. "Sava ve veba btn yollar kesiyor. Napoli'den gemiye binmek gerekiyor. Francesca'y bylesi bir tehlike iine nasl atarm?" - Dn akam yemekte, kocam bana Trk korsanlanndan sz etti, sava ortamndan yararlanp spanyol gemilerini tutsak alyorlarm. - Korkmadm m sanyorsun? - Kz kardeim... Onu Napoli'de brakma! - Peki ya barbarlar bizi ele geirirse? Onun iin bylesi bir tehlikeyi gze alamam! - Benim iin tehlikeleri gze aldn ama, diye yantlad gen kadn kuru bir ses tonuyla. Kayg ve aknlk dolu bir bakla kzna bakt. Bu tmceyi nasl yorumlayacan, bilemiyordu. Prudenzia, imdiye kadar yaptklar yolculuklarn skl nedeniyle sitem mi ediyordu acaba? Demek ki, kznn, ba baa geen yolculuklar her eyden ok sevdii dncesinde yanlmt. "Ama ta ngiltere'ye gtrmedim ya seni," diyerek savundu kendini, "olsun, seni sapknlarn yanna gtrmedim ki!" - Tanr bilir, ne zaman varrm Londra'ya, diyerek i geirdi Artemisia. Ka gn, ka ay sonra... Kukusuz, Cenova'da, Marsilya'da, dururuz... Yabanc lkelerin verdii salk belgelerinin geersiz olduu syleniyor. Bulac hastalk korkusuyla, tm kentler yolculan surlar dnda, karantina yerlerinde alkoyuyorlarm. Her limanda krk gn kalmaya zorlanacak olursam... ,,,..; :,.;. - Gitme! diyerek onun szn kesti gC kadn. Bu, maeaya atlmaya gerek yok! 473 Artemisia'nn yz acl bir ifadeyle glgelendi. - ntihara kalksan, belki de gitmezdim.
415

- Tanr bana ne derse onu yaparm, diye yantlad sakin sakin. Prudenzia bir an sessiz durdu, sonra devam etti: "Sonra kocam bana ne buyurursa onu." Annesinin yznden bir glmseyi gelip geti: Prudenzia hep baka bir dnyaya ait olmutu! Eer gen kocas lse, hi kuku yok, Prudenzia Napoli detlerine gre, btn salarn keserdi; gzelim salarn mezar ukuruna atar, kahverengi bukleleriyle lnn yz epeevre sarlrd. Salar yeniden uzayp beline varmaya dek merhum kocasna 'sadakatini' gsterirdi. Tam da greneklere uyan biimde... Artemisia kznn geri ektii elini sevgiyle avcuna ald, uzun uzun inceledi. sa'nn dul kars klnda, Prudenzia byle ne kadar da gzeldi! Yas giysileri tenine yakyordu. Bandaki u krmz rt, onu soylu snf kadnlarna benzetmiti. Artemisia byle olsun istemiti. Prudenzia'nn evlenmesi, yksek sosyeteye yerlemesi, Napoli'de giderek nem kazanan yeni soylular dzenindeki yeri, ana-kz ayryordu. Toplum iinde sizli bizli konuuyorlard. Prudenzia gzlerini yere indirdi. ok uzun, ok sevgili bir bakla, Prudenzia, kendisini son kez seyreden birinin derin sevgisini hissettii sansna kapld. Artemisia da baklarn hemen te yana evirdi. Sessiz ve dayankl, ana-kz ayn dnceleri paylayorlard. Francesco Gentileschi'nin gidiini, sembolik devinimini dnyorlard: Resim'in Simgesi, Artemisia Gentileschi'nin Kendi Portresi balkl tablolarn Napoli'de brakl. Kukusuz, ablasn bir oldu bitliyle kar karya brakmaya abalyordu. Ablas, kendisini etkilemeye altn anlamt, ama henz pes etmemiti. Portreyi asl sahibine de geri gndermemiti. Her eye karn ortaya saysz frsat kmt, ok sayda ngiliz tccar Napoli'ye demir atyordu, Artemisia'nn kard frsatlar. 474 1638 yl k sonu, ileri yle bir yoluna koymakla yetinmiti. Prudenzia'nn evliliini kesinletirmi, kendilerine parasal destek
416

salayanlara borlu olduu tuvalleri tamamlam, ajanlarndan parasn tahsil etmiti. Noteriyle uzun uzun grm, birlikte btn mal ve mlknn miras ayrntlarn da belirleyerek listesini yapmlard. Kzlar, Artemisia'nn ok uzun sredir bir yolculuk planladndan kukulanmlar myd hi? Prudenzia daha ocukluundan beri, onu zmeyi, onu anlamay kendine grev saymt: onu koruma, ikna etme, ona uzun uzun tler vermek gibi... Prudenzia daha kk bir kzken, sarsalayan sorular bulup sorar ve tekdze bir sesle, baz durumlarn yaratt sknty ksaca anlatverirdi. Artemisia'nn birden sessizlemesi, katlamas, sakinmi gibi gzkmeye almas gibi herhangi bir belirti sezdiinde Prudenzia hemencecik annesini sarsan kayglar, pheleri ortaya koyabilmiti... Bu yolculuun, bu kanlmaz ayrln tehdidini nceden hissetmiti. Artemisia'nn susmas, kimseyle konumamas skntsn biraz olsun hafifletiyordu. Evlenmesinden bu yana kzyla arasna mesafe koymutu. Ona, toplumda geerli olan deyimle "yavrucuum" diye sesleniyordu ve onunla konuurken sevimli ve zverili tavrlar gstermeye zen gsteriyordu: Anne, ipin ucunu artk karyordu. Prudenzia ondaki umursamazlk inanmayacak kadar annesini iyi tanyordu. Akas, davran biimi bir kat ve ngiliz mzisyenden ayrld sralar Artemisia'nn mizacn, ele avuca smaz buluyordu. yle ki, annesinin bile isteyerek kendine reva grd bir ayrlkt bu! Prudenzia, annesinde souk bir tavrla erteledii mcadeleyi takdir ediyordu: Venedik'te Artemisia'nn acsn tank olmam myd? Nicholas Lanier'yi terk ediindeki byk acsn, paralann grmemi miydi? ocuk o zaman her eyi anlamt. imdi de bu yeni projesi iin, bu yeni gidi iin ortaya konan zverileri anlyordu. Artemisia, Napoli'yi pek sevmediini bahane edebilirdi, orada 475 dostlar, koruyucular, yaam vard. Atlyesinden ne kadar uzak kalabilirdi? Bir yl m? ki mi? Be mi? Bu sre iinde hayranlarnn, mesen-lerinin, rencilerinin, raklarnn onu bekleyeceini nasl
417

dleyebi-lir insan? Daha, Napoli'de gzden yiter yitmez, rakipleri onu sulamalar ve kt szleriyle para blk ederlerdi. Evet, u an, kzna geri dnecei konusunda yeminler edebilir, Kutsal Ha stne ant iebilirdi; ama tek bir eyden ok emindi: Artk Napoli'ye kendisini kabul ettirmeyi baaramazd. Byle bir ey gereklese bile, bunun ok g olaca kesindi! Orazio'nun arsna yant olarak, Artemisa yaamnda nemli neyi varsa terk ediyordu. Meslek yaamna veda ediyordu. Kzlarndan kopuyordu... - Bu kez, anneciim, kendinize ne olur ktlk etmeyiniz! diye yalvard Prudenzia. Gen kadn gsz ve yaral halde, sosyetenin bu biimde konumak zorunda brakt, sizli bizli hitabna dnd. - sa sizden, ne sanatnzdan vazgemenizi, ne de sizin iin ok deerli olanlar kurban etmenizi istiyor. Artemisia irkildi. "Siz" diye seslenmeler, ince, kibar tavrlar sadece ve sadece sesin kendinden emin oluunu ve ses tonundaki atelilii daha bir kesinlikle vurgulamaktayd. Tatl Prudenzia, soylu ve edilgen bir biimde, sa adna konuuyordu ve sa'nn yazgsn en az onun kadar iyi biliyor gibiydi: - Eer Tanr sizi olduunuz gibi yaratmak istememi olsayd, size resim yapma yetisini vermezdi, sizden evlatlarnzn sevgisini alrd. Kukusuz, greviniz sizi babanzn baucuna aryor. Ama sizi burada, ok seven kzlarnz var!.. Heyecanlanan anne evladnn yzn inceliyordu. Prudenzia tutkuya, acya ilikin her eyi biliyordu, evet! Bu soylu dilini konuur gibi yapp, formalitelere, greneklere, grg kurallarna bavurmas, sade-476 ce ve sadece iindeki atei dizginlemek iindi. Artemisia onu hi anlam myd? Bu gece ilk kez, kznn yzn kefediyordu. Prudenzia'nn ona benzemediini nasl aklndan geirebilmiti? Yan banda oturan bu duru, saydam, kk kadnda, bu beyaz tende, alabildiine saf bu yuvarlak yzde, bildik bir yzle karlayordu:
418

Kendi yzyle. Prudenzia'nn atk ka, somurtkan dudaklarndaki ifade, ayn iddet, ayn fke, ayn scaklk. Artemisia'da, duygular, cokular baklar kendine kilitler, yanaklar kzartrd. Prudenzia'da ate, iten da vurmaktayd. - Mantkl ol! diyerek, on yllk ili dl oluun verdii rahatlkla, onu ikna etmeye alyordu. Napoli'de durmadan ikyeti olduun top sesleri ve sava sylentileri, talya'nn kuzeyinde daha da feci! Fransa'nn bats da, sylenenlere baklrsa, ate ve kan iinde. ngiltere'ye nasl geeceksin peki? Eer imdi, babann arsna yant verirsen, eer bu tr bir yolculua atlmay seersen, yaptn sadece lgnlk olur! Ayrca, senin cinsinde ve senin yanda biri iin yolculuklarn pek uygun dmediini anmsatmam gerek var m? Artemisia dudaklarn bzd, ok sevdii evlad ona hakaret ediyordu. Kar kmamay yeledi. Her iki kadnn da elleri dizleri zerinde, baklar duraan, sessiz sedasz ylece kalakaldlar... Anne kendine gvenmeli miydi? Prudenzia onun atlmay dnd servenin bykln kavramaktan uzakt. Artemisia btn Avrupa'y bir utan tekine geip, Hollanda'ya ulamay dnyordu. Orada, Orazio'nun eski meeni Fransa ana kraliesi Marie de Medicis ile buluacakt. Her yerde istenmeyen kii olan ve olu XIII. Louis tarafndan srgne yollanan, damad IV. Philippe tarafndan geri evrilen ana kralie, I. Charles'dan onu krallnda arlamasn istiyordu. Kutsal Cuma alaynn sonundaki azap ekenler korteji denize doru yol alyordu. lk dinsel ierikli tiyatro oyununun oyuncular Reale .. . ' ' . ' ',.' , ' ' 477 Saray'nn avlusuna ulamaktayd. Sinyora Artemisia, kz ve ailesi, Genel Vali'nin byk evinin balkonlarnda, tenteler altnda yerini alyordu. Yapmak istedikleri birazdan onlar birbirinden ayracakt. Az bir zamanlar kalyordu. - Eer kesin kararm vermisen anlarm, anlyorum, diye iini ekti krgn bir ekilde Prudenzia. Seni kararndan caydramam. Seni koruyamam, diye ekledi zgn bir ses tonuyla. En azndan kendine iyi
419

bak! Londra'ya varmak iin gereksiz zverilere girerek kendini zorlama. Hi deilse bu kez, senin iin nemli olan insanlardan kolay vazgeme... Her iki kadn da, ayn sevgi dolu bakla birbirlerine baktlar. Ama" son cmleyi bir buyruk gibi syleyiveren gen olanyd: - Francesca'y da beraberinde gtr. Bazen katr srtnda, bazen arabada, bitli hanlann pis iltelerinde ve karantinaya alnan yolcularn yld saman yataklarda, onca insann arasnda Artemisia peinden bir de on bir yanda bF kz ocuunu s-rklyordu. Ayn, Orazio'nun bir zamanlar, o tam kz yandayken Al-bains dalarnda, kiliselerini ssledii manastrlarn rak odalarnda Ar-temisia'y beraberinde srklemesi gibi... 1638 yl Ekim aynda, drt ay sren babo bir gebelik sona erdiinde, ana kz, La Haye'de, Marie de Medicis'nin filosundan bir gemiye bindiler. Bir yn rahip, papaz ve hizmetkrlar eliinde, Artemisia Gentileschi ngiltere'ye doru yelken ayordu. 478 BLM V BARIIN VE SANATIN ZAFER PUT VE RESM DMANLARININ TABLOLARI YAKTIKLARI BR ZAMANDA LONDRA 38 Londra Kasm 1638 - Yani lecek miyiz? diye sordu Francesca sakin bir sesle annesine. - Tanr buna izin vermeyecektir: Yapacak daha ok iimiz var, bizim iin lm zaman deil... - Peki, ya teki kadnlar iin? ocuk, geminin gvertesinde hi ekinmeden kusup duran hizmeti kadnlar ve dierlerinin zerinde baklarn gezdirdi! Ana kralie birinci gemide yolculuunu srdryordu. Artemisia ve kz nlerinde, dalga ukurunda ilerleyen geminin ien yelkenine bakmaktaydlar. Frtnann savurduu her dalgada atlarn kineyiini, korku iindeki maymunlarn ve papaanlarn lklarn, birka adm
420

nlerinde salama alnm arabalarn tekerleklerini tutan urganlarn gcrtsn iitiyorlard. Kendir ip her an kopabilir, arabalar kpeteye kadar yuvarlanp her ikisini de ezebilirdi. gndr, frtna kraliyet filosunun Douvres'a yanamasn nceden bilindii biimde engelliyordu. Dalgalar ve akan imekler arasnda, karada kprdanan kck insanlar fark ediliyordu. Byk bir olaslkla I.Charles'n hanesinden soylular, Majesteleri Ana Kralie'nin geliini sabr iinde bekleyen kentin belediye bakan ve nemli kii481 leri olmalydlar. Ama, ieklerle sslenmi kayklardan hibiri onlara ulamak amacyla limandan ayrlma tehlikesini gze alamyordu. Marie de Medicis ve adamlar, dnyayla ilikisi kesilmi durumda, sallant iinde, kararsz, kynn birka mil anda arpalayp duruyorlard. "Amaca bu denli yaknken," diye dnyordu Artemisia... (bu kadar yaknken!) Dalgakrana savrulmu kayklara, kayalara arpp paralanan sallara ve kydaki insanlara bakp duruyordu. Belki Orazio da bu kalabaln iindeydi. "Ben ona ulaabilecek miyim acaba?" - lmeyeceimizden emin misin? diye sordu Francesca. Ablas gibi, insan yreinden vuran ve rahatsz eden sorular sorma yeteneine sahipti o da. Ama, Prudenzia'nn d gc onda yoktu, tehlikeyi kestiremedii iiin korkuyu da bilmiyordu. Ergenlik dnemindeydi, ama annesinden daha uzun boyluydu. Artemisia'mn genliinde olduu gibi, o da sska abir bedene sahipti. - Bak, diye steledi: Kusmayan kadnlar papaza gnah kartyorlar. Karlkl helalleiyorlar birbirleriyle, kucaklap alyorlar. lmeye hazrlanyorlar. Artemisia arkasna dnmedi. Rzgr alnna arpyordu, ama deniz tutmasndan dolay sararan rengini pembeletirmiyordu. Salar her zamankinden daha koyu kahverengi, hatta yamur altnda neredeyse kapkarayd, tek bir ak teli yokmu gibi kara gzkyordu.
421

Ya ilerledike bedeni arlamt. Temmuz aynda krk beine basmt. Dimdik duruluydu, gzleri bir vakitlerin ayn ateiyle parlyordu. Yine de, rhtmdaki topluluu aratrp duran baklarndaki sknt, gzya perdesi ardndan kvlcmlar saar gibi gzken koyu kahve gzbe-bekleri, sabrszlktan daha tesini ele veriyordu: Korkusuz demlemeyecek bir tr ate. Sonuta gemi, Douvres'da limana yanaamad, fakat gn sonra, Essex'de, Harwich Liman'nda yanamay baard. Ana Kralie Marie de 482 Medicis, tam bir hafta dinlendi orada, sonra tantanal bir trenle, kortej halinde bakente doru yola koyuldu. I. Charles, kaynvalidesini karlamaya -dorudan kendisi- Londra Kaps'na geldi. evresindeki soylular arasnda sarayn bildik ressam yoktu. Orazio Gentileschi, kzna, onu Greenwich atosu'nda bekledii haberini gnderdi. Onu Thames Nehri kysndaki bir sarayda karlayacakt. Tm yaam boyunca korktuu buluma ann, yal sanat yine ileri bir tarihe atyordu. Kuku yok ki, Orazio onu yardm etmesi iin armt; Artemi-sia'ya ihtiyac vard. Bir zamanlar Agostino Tassi'nin nsezilerine dayanarak syledii gibi, onu, balad ii bitirsin diye armt. "Gentileschi Atlyesi"ni kursun, tamamlayamad o devasa yapt, bitirsin istiyordu. Ama bu istek imdilik bir bahane gibiydi. Bu grme iin aylardr hazrlanyordu ve karlamalarnn grkemli olmasn istiyordu. Orazio, her eyi sahnelermicesine kafasnda tasarlamt... lmn eiindeyken kendine yakr bir karlama istiyordu. O sahada, yani, yeniden buluma annda bile... Artemisia hemen onun peinde, birka adm gerisindeydi. La Haye'e beraber gittikleri yol boyunca hep, Marie de Medicis'yi etkilemeye almt. Sapknlar lkesinde, kimlii belirsiz bir yolcu, sonsuz bir ksr dng iinde, btn ktlklerin yerle bir ettii krk yrekli bir gezgin gibi sunmuyordu kendini. Tersine, kendisi gibi talyan ve Katolik olan bir kralienin maiyetinde bir hanmefendi,
422

sorgulu arabalardan ar ar kan bir aristokrat gibi grnyordu. Boru sesleri arasnda, yol boyunca ngiltere kentlerinden lenlerle geen Majesteleri I. Charles'n huzuruna, kendi babas tarafndan deil de, kraln anne ya da kaynvalidesi olan bir ahsiyet tarafndan karlyordu. Orozio ve Artemisia'nn her ikisi de, ilerinden birinin kibirli burnunun krlmasn arzuluyordu. Her ikisi de, kendi yeteneine gveniyordu. Kz evlat olarak sevgisi, Artemisia'nn lgn servenine yn vermi, baskn gelmise de, sevgi bunun yalnzca bir ynn oluturuyordu. Zira aralarnda son bir dello sz konusuydu! Karar Tanr katna gtryorlard; deta, yargnn "kim hakl?" snamasna bavuruyorlard! Artk Tanr bu sancl soruya bir yant vermeliydi: "Ustas m, rencisi mi? Babas m, kz m, hangisi en byk ressamd?" Bu kapma iin, ta Floransa'daki ilk baarlarndan bu yana, peinde olduu bu gerek iin, Artemisia meydan okuyordu. "ngilizler anlalmaz bir halk [...]. Ziyaretlerine bir karlk vermek iin atnz deniz onlarn mizalarnn bir gstergesidir." Elisinin, Londra'daki Katoliklerin inan zgrl zerine hazrlad raporu ok iyimser bulan Papa VIII. Urbain, uyarc nitelikteki konumasnda -iine domu gibi- Papalk Bykelisi'ne dncelerini byle ifade ediyordu. Bu ar iyimser yaklam zaten I. Charles'n btn evresinin yakalanm olduu bir hastalkt. Otuz Yl Sava ana ktay kasp kavuruyordu ve Ana Kralie Marie de Medicis, ngiltere'ye doru yola kyordu. Ama ngiltere kral kendisini Hristiyan dnyasnn en mutlu hkmdar olarak nitelendiriyordu. Doruyu sylyordu: Hayal iinde yayorlard, sanat korumas altna alarak, tablolar biriktirerek, I. Charles hayalini gerekletirmekteydi. Srekli var olan deimez bir toplumun biim ve simgelerini denetimi altna almak; kralln sava lklarndan ve dnya zevklerinden soyutlamak;
423

sanat dnyasna, kendisine hizmet etmesi iin egemen olmak, ngiltere parlamentosunu emri altna ald gibi, sanatlara da hkmetmesini salyordu. V Sarayn dzenledii saysz elenceler srasnda kral ve kralie, sah484 , neye simgesel giysileriyle Olimpos tanrlar gibi yukardan sahneye, imek grltleri ve efektleri iinde inerlerdi. Bunlar, kralln mimar nl nigo Jones, onlar iin zel olarak dzenlerdir. Bu nl mimar, Hanriette Marie'nin istei zerine ngiltere'nin, VIII. Henri'den bu yana grm olduu Katolik havailiin ve Roma tr kiliselerin en gsterilisini -Somerset Chapel- ina etmiti. Altn ve gm anmalklar, kudas kitaplar, kupalar; ilemeli atklar; ayinlerin grkemi - stnln, gerek imann belirtisi- ruhlar sarsmak, yreklere dokunmalyd. En azndan, kralienin Fransisken papazlarnn istekleri bu dorultudayd, Henriette-Marie, Fransa'dan, sapkn bir lkedeki halka egemen olup onlar dndrmek, yola getirmek iin ayrlmt. Evlilii, yalnzca siyasal bir ba, zel ya da dinsel bir grev gibi grnyordu. Ta gnlden duyulan bir Tanr ars. Roma ve Paris'in, kralieden ngiltere'yi imana getirmesinden baka bir ey bekledii yoktu. Bir Protestan ile birlemesine izin veren zel belgeyi imzalayarak, Papa VIII. Urbain, kralienin vaftiz babas, "Bask altnda ezilen halknn Esther'i", Katoliklerin koruyucu melei olmasn kesin biimde istemiti ondan. O zaman, I. Charles'n ve Henriette-Ma-rie'nin yaamlarnn en ince ayrntsna dek birlikte karar verecek biimde birbirlerini deliler gibi sevecekleri kimsenin aklndan gememiti. Birliktelikleri, sevgisi, kral olsa olsa sofulua itebilirdi: u kilise - Somerset ChapelI. Charles'n sevgili karsna armaan oluyordu. 'yi' niyetli kral, manevra alannn, btn Avrupa'y ve kendi lkesini ayaa kaldrp sarsmakta olan dinsel banazlk iinde daraldn ve bu nedenle kendine rahat bir yol aamayacan kestiremiyordu. Kukusuz, yz yldr, Anglikanizm, tebaasnn resmi dini olmutu. Ama, VIII. Henri tarafndan kurulan inan biimi, yadsnan bir din
424

olarak kalyordu: ngiliz Kalvinistlerin byk bir blm, papa dini olan Katoliklikle arasnda zmlenemeyecek bir anlamazlk gryordu. Bu kat blc edimin yelerine "Pritel" deniyordu. Daha saf bir H485 rstiyanlk yanls kiiler, kurtuluu yalnzca ncil'de buluyor ve tinsel bakan olarak kraln gcn kabul etmeyip, btn saray sanatlarn da mahkm ediyorlard. Onlarn gznde resim, mzik, iir, duyular bylyor ve ruhlar bozuyordu. Gzellik yalnzca bir tuzakt, Seylan'n insanlar mahvetmek iin girdii bir klkt. 1638 yl sonunda, dinsel anlamazlklarn krala bal Anglikanlarla, skoyal Presbiteryenler arasnda i savaa dnt bir srada; Londral Pritenler, Kralie Henriette'i lkedeki btn felketlerden sorumlu tutarak sulad bir srada, Ana Kralie Marie de Medicis, drt yz at ve alt arabasnn ardndaki markiz ve barones, cce, kei ve gnah kartan papaz srs olduu halde, kent iinde cirit atyordu. Ortadaki varl, davranlar, Protestanlara meydan okumay hedef alan korkun bir kkrtma hareketinden baka bir ey deilmi gibi grnyordu. Kendini dine, imana adam kralie, kk dua yerini, mumlarla aydnlatlan cenaze odasna dntryor ve duymak isteyen herkese damadnn doru yola dndrlmesin!, kendisinin stlendiini bara ara sylyordu... Durum byleyken, I. Charles'n mezhep deitirmesi ngiltere'nin, Kraln bir Katolik kadnla evlenmesinden bu yana bekledii bir ihanetti. Halknn ona duyduu gvensizlik, Mantova yaptlarnn gemiden boalttrmasyla balyordu. Bugn Anglikan ve Pritenler parklarda kalalarn akta brakan yzlerce plak heykele, atolarda biriken put benzeri tanralara, mihraplarda-ki tablolara, galerileri ssleyen meleklere ve halara kukuyla bakmaktaydlar. Hazineye bu kadar pahalya patlayan, Protestanlarn Re Adas nnde uradklar bozgunda byk pay olan bu denli deerli eya konusunda ne dnebilir ki insan? Drt yldr, Roma'dan gelen sandklar, tablolarn yerine varmas, Papa'nn hazinelerine katt
425

heykel-j ler, Londrallarn kafasn kartryordu. Acaba kral ruhunu eytana m j satmt? Katoliklerin umutlar ve protestanlarn korkular, I. Charles' amalarndan ok baka eylerdi. Kral dinsel trenlerde, gzelliin rol ve ilevi zerine dndnde, mezhep deitirmek fikrini aklnn ucundan bile gemiyordu. Krallnn ruhani bakan ayrcalklarndan vazgeme kararnda deildi, ama bunlar tamamen Papa'ya brakmaya niyetili de deildi! te bunu kimseler anlamyordu: Katolikler ve Pritenler, kralienin onun yrei zerinde etkili oluuna ve Papa'nn armaanlarnn kraln ruhunu efsunladna inanmakta uzlayorlard. Akn ba dndren cokusu ve sanatn etkileme gc -kimilerinin gznde eytann ktlk orta; kimilerine gre de Tanr'nn yardmclar- kraln tablolara, din yolunda ehit edilenleri gsteren resimlere, Maria Magdakna'mn Kendinden Geii ve Majesteleri Klnda Meryem gibi konulara olan ilgi ve tutkusu, Londra'da, gnaha girmeyle ayn anlama gelir olmutu. Marie de Medicis, resmin, damadnn, akl zerindeki etkisine o denli inanmt ki, bir zamanlar Ora-zio Gentileschi'nin frasn ona brakmt ve bu gn de bir baka ressamn, bir Katolik ve Roma kkenli talyan ressamnkini yine ona getiriyordu. Niin kanyordu acaba bu ie? "Kim ki Vatikan'n kutsanm tohumlar, madalyonlar ve papa tarafndan kutsanm gibi grnen her trl nesneyi; rnein mihrab gsteren tablolar, dinsel resim ve tasvirlerle halar ngiltere'ye getirir, o kii krala kar gelme suunu ilemi olacak, sulanacaktr," diye yasaya zel bir madde konmutu. I. Elisabeth dneminde ayn biimde, Katolik putperestler hapse atlacaktr. Oradan tahta bir kafes stnde srklenecek, cellat onu ikence direine balayacaktr. Boulmadan biraz nce, cellat onu asl tutan ipi kesecek, byke bir atein yanna, yere yatracaktr. Onu rlplak soyacak ve adn sylemeye utandmz organn kesecek ve o eyi atee atacaktr. Sonra cellat onun karnn yaracak, barsaklarn skecek, hl
426

arpmakta olan kalbini kartacaktr ve yksek sesle: 'te bir hainin yrei!' diye haykrarak ngiliz halkna gsterecektir!" 487 te bu tr gelenekleri olan; papann Deccal, Katolik bir kiinin bir Yahudi Judas ve ressamn da, bir kafir olarak grld bir lkede, Orazio meslek yaamnn bayaptn bitiriyordu: Kralie HenrietteMarie'nin Greenwich'tekiDe/z'ces* adn tayan evindeki balo salonunun tavan iin gerekletirdii, dokuz devasa tuvalden oluan yapt. Babasna doru yapt uzun yolculuu boyunca, Artemisia onu bir daha hibir zaman grememe korkusuna kaplmt. Douvres ve Hars-wich surlarna yaklaan geminin gvertesinde dimdik durmu, ngiltere kylarn gzleriyle taramt. Kyda kardei Francesco'yu tanynca, uzun boylu siluetinin ona doru ilerleyiini grnce umduu adam yerine bu hi kukusu kalmamt: Evet, ok ge kalmt. Orazio oktan lm olmalyd. Onu kaybetmenin acs ylesine yldrm gibi vurmutu ki, znts artk hi gitmeyecekti. Tepeden trnaa rper-di. Francesco onu daha sonra bu konuda rahatlattktan, babalarnn olabildiince iyi olduu zerine yeminler edip, bir tutsak gibi altn, zamannn bir dakikasn bile boa geiremeyeceini, tm gcn yaptna harcadn anlattktan sonra bile, Artemisia'mn acs dinme-miti. Nasl olur? O, arsna yant verip btn Avrupa'y ap gelsin, kck kzn binbir tehlikeye atsn, ama babas bir kalama zverisini gstermesin! Kiminle alay ettiinin farknda myd? fke iindeydi, bozulmutu. Yal sanatnn bu son arsn kabalk gstererek reddetti: Hayr, Greenwich atosu'na, onun atlyesine gitmeyecek onunla bulumayacakt. Artemisia, White-Hall Saray'nn Bear adl galerisinin yksek pencerelerinden nehre bakyordu. atonun dibinde bir direkler orman sanki tm perspektifleri kapatyordu. Kentin darack patikalar, kuruni renkli sulara atlmak iin uzayp gidiyorlard. Nehrin aa tarafnda,
427

^ * Delices: Byk zevkler, mutluluklar. 488 ta bloklar ve aa ktkleriyle ykl koca mavnalar depolarn nne yanamaya alyorlard. Ak denizde, kk tonajl gemiler toplarn kimbilir hangi eli iin gmbrdetiyor; yaylm ate, stakoz satan kadnlarn lklar, ikembe satclarnn kfrleri ve arabaclarn hakaret dolu szleri arasnda yanklar yaparak yaylyordu. Londra, bir grlt ve patrtyd kentiydi sanki. Artemisia, alnn cama dayam, gzn akp giden su eridinden, kentin can damar olan Thames'ten ayramyordu. Kayklar, mavnalar, sallar ve Londrallarn nehri geite kullandktan tek ara olan, kk tekne filosu bir kydan tekine gidip geliyordu. Zira kralln bu en geni kentinin tek bir kprs vard. London Bridge; dkknlar ve evleriyle tklm tklm ve lme mahkm edilenlerin kazklara takl kafalarnn dikildii kaps ile, tk tk. "Gelmeyecek," diyordu babasn dnerek, "onu daha fazla beklememin bir anlam yok... Tanrm o, ilk adm atmaktansa lmeyi yeler." Her eyi kabullenmi bir halde, bir zamanlar Sanatlar Mahallesi'nde, her iki ressamn da kendini tekinden stn grd, selamlamay reddettikleri zamanlardaki terslikler aklna geliyordu. Corso Soka'nda, Gentileschi ile Baglione'nin karlamalarn anmsyordu, her ikisi de tekinin apkasn nce karp selam vermesini beklerdi. Bu selam ve ncelik hakk sorunu, apka karma davalar, sonunda onlar iftira davalarna kadar gtrmt, "Babam gelmeyecek." ini ekti Artemisia. Eer k olmasayd, oktan dn iin gemiye binmi olurdu. ngiltere Saray'nn onu iyi karlamad iin deildi elbette! Kral, kralie ve ana kralie onu ilgiye bouyorlard. Kz Francesca ile birlikte Saint James Saray'nda, Marie Medicis'nin maiyetindeki hanmlara ayrlan dairelerde kalyordu. Orada, Tiziano'nun tuvallerini hayranlkla izliyordu. Kendi elinden km portresi de, Hampton Court Krallk Konutu'nun ba kesin-deydi. Gnde iki kez, saray efrad Artemisia
428

Gentileschi'nin portresinin nnden gemekteydi. Tpk, kendisinin de Nicholas Lanier'nin portresi nnden gemesi gibi. Mzisyenin Van Dyck tarafndan yaplm portresi, Artemisia'nn arkasndaydi: Whitehall'da; Bear Galleri-si'ndeki otuz be tablo arasnda, bu tuval bir bayapt zelliini tayordu. Artemisia'nn ona bakmaya cesareti yoktu. Zira, her ne kadar, Artemisia Gentileschi ve Nicholas Lanier'nin yzleri, kralln en tepesinde duvarlarda gzellik yarna girmi olsalar da, modellik yapm olan her iki sanat da henz yeniden kar karya gelmemilerdi. Lanier, kllenmi aknn yarataca kargaadan m kayordu? ngiltere'ye geldiinden bu yana Artemisia onunla ilgili bilgiler ediniyordu. Elli yandaki, Nicholas Lanier hl ele avuca smaz, korkusuz bir erkek ve mkemmel bir mzisyen saylyordu. ocuu yoktu. Dolap duruyordu yeryznde, ama dnp dolap yine de einin, akll bir kadn olup glgede kalmay bilen tatl Elisabeth'in yanna dnyordu. Bu gn acaba nasl biri olmutu Nicholas, neye benziyordu? Yerinde duramayan Artemisia pencereden ayrlp grkemli tablolara yanat. Tuval, ilikilerinin srd dnemde, belki de, Venedik'ten sonra Anvers'e getii dnemde yaplm olmalyd. Artemisia, onun bu krmz izgili hrkasn omuzuna atmak iin kolunun altnda katlayarak toplad pelerinini, parmandaki valye yz iyi tanyordu. Belleinde yer etmi nice an arasnda bu ok sevgili yz, ona bakar gibi eilen ve ona hl bir eyler soran u gri gzleri ve baklarndaki sert younluu yakalyordu yeniden. Artemisia, sol elin hemen zerinde yaplan deiiklikleri incelemek amacyla ilerledi: Van Dyck -belki de Lanier mi?- elinde tuttuu lavtay silmi, yerine bir kl tututurmutu. Saray nedimleri, bu portrenin niteliinin, I. Charles'da, tabloyu yapan sanatya hayranlk uyandrdn anlatyorlard. Van Dyk', Orazio Gentileschi'nin ald zaten olduka dolgun- dentilerden iki kat daha fazla bir cret karl ngiltere'de oturmaya davet etmiti kral.
429

Artemisia'nn yznde bir glmseyi belirdi. Bu ayrnt nasl olmu da daha nce gznden kamt? Anvers'li ressamn bu yaptn490 da, ok iyi bildii baz teknikleri yakalyordu Artemisia. Model Nicholas- kahverengi bir duvar pano nnde ayakta duruyor gibiydi. Sol tarafta neredeyse tuvalin drtte birini kaplayan bir manzara; gkyznn bir ayrnts gr ufkunu amakta... Duvarla gkyz arasndaki snr belirleyen nokta, ta desenleri, arasnda belli aralklarla kver-mi bitkiler, sarkan yapraklar, hepsi babasnn biemini artryordu. Bunlar onun tipik motifleriydi... Gentileschi'nin Van Dyck gibi bir byk sanaty etkilemesinde hibir artc yan yoktu: Her iki sanat aa yukar on be yl nce Cenova'da tanmlard. Ne var ki, Nic-holas'n yznn, Orazio'nun resim tekniklerinin, ayn tuvalde bir araya geldiini grmek Artemisia'y beklenmedik biimde heyecanlandrmt. Bu, yolculua karar verirken kafasna koyduu eye ulamak gereksinimi uyandryordu Artemisia'da. "Hemen yarn gidip greceim iini." Birden bu karara vard. Hemen Greenwich'e gidecekti. Bir kereliine. Babasnn yaptn grp, ondan bekledii iin byklne, kendi yaamna, gemie ve gelecee ilikin kararlarn verecekti. Yarn, kafasna adeta saplanan bu soruya yant bulacakt: Artemisia Gentileschi'nin sanatnn deeri nedir? Sisler ierisinde, ayak sesleri tahta demede nlyordu. Nehrin sularna dalacakm gibi uzanan dalgakrana indi, gel-git nedeniyle sular alalan Thames Nehri, uzaklara ekiliyordu. Ani bir kararla, Orazio'ya duyduu kavuma istei; sabahn krndeki bu tela, birden verilmi bir kararla ortaya km olan Orazio'yla konuma isteini, bir sevgi gsterisiymi gibi dndrse de, yine de Artemisia kendisini bekleyen tuzaklar aklndan karmyordu. Dahas, bunlara byk bir zenle hazrlanmt. nce, giyecei tuvalet iin hazrlk yapmt. Evlenme teklif eden taliplisiyle bulumaya giden bir sevgilinin titizlii iinde giyinmiti. Souk hava
430

ve rzgr, onu, samur krkne sarnmaya zorluyordu. Eh, bu iyiydi. Krk kaponunun, sa , ,^',':- '. ' . 491 bukleleriyle karan kl yanss gzn alyordu. Yalnzca gzleriydi ortada kalan; zira bir maske takmt yzne. Ne casuslardan kamak iin, ne Venedik'te ve ne de karnaval kalabalna karp gitmek iindi bu maske. Btn ngiliz soylular gibi maskeyi tenini kzart ve atlaklardan korumak iin takmt. Eteklii, eldiveniyle ayn kahverengi tonundayd. Geni tuvaletinin btn pillerini nde toplamt. Drape-lerin devinimi, belinden stnn; bedeninin gzelliini ortaya karyor ve ayakkablarnn gl biimli rozeti ile yksek kelerini ortaya karyordu. Nehirde karya gidip gelen ok saydaki kayklardan birine seslendi uzaktan. Yamurlu havalarda yolcularn barnak altnda olmasn salayan kabin ile kpr arasndaki aklkta bir tabureye oturarak, kendisini onu babasna kadar gtren son yolculua brakyordu. Londra'nn atlarnda, diken gibi sralanm bacalardan kara duman eritleri ykseliyordu. Bunlar, Newcastle madenlerinden kartlan kmrn dumanlaryd. Yirmi yldr, btn evler kmrle stlyordu. Hava kirlilii, geniz yakan, yanm kmrlerden kan koku, ylesine berbatt ki, aalar bu havada soluksuz kalp lmekteydiler. Pis kokuyu nlemek ve havay temizlemek iin her evde dolap kapaklarnn topuzlarna, kuru lavanta, biberiye ya da yasemin dolu iek keseleri asyorlard. Bu renkli kk keselerden ngiltere Kral'nn resim galerilerinin kaplarn aan gm kaplama anahtarlarn ucunda da bulunurdu. Londra'ya geldiinden bu yana, her an, farknda olmakszn burada bulduu, grd her eyi, talya'da brakt eyle karlatryordu. Onda ne bir pimanlk, ne bir eskiye zlem olmad gibi, kendisini evreleyen her eyin belli bir dzen iinde dkm, saym da sz konusu deildi. In soukluunu, renklerin tekdzeliini, ara gereteki yapmackl, tm bu tulalarn ve bu tahtann hznn saptyordu. Yeni saray bloklarnn ve mermerle kapl Whitehall Malikanesi'nin nnden,
431

nehirden, btn bu parlt ve gzellikten hi etkilenmeden, ar ar geip 492 gidiyordu. Onun gznde btn manzara kara ve sivriydi. Dahas, bahelerin uyumu, kk duvarlarn avlular oluturmas, kavaklarn dizi dizi durmas ve oklarn sralan, Westminster Katedrali'nin iki kulesinin kusursuz simetrisi ona bouk, skc geliyordu. Grd ya da duyduu her eyde, hareketlerde, Londra yaamnda, insan tehdit eden bir eyler buluyordu. Sanki nleyemedii bir iddet kulukaya yatm da onu bekliyordu. Bann zerinde dnen kargalarn gakla-mas, bir zamanlar Tiber Irma zerinde kularn dnp durmas gibi, ona Roma'daki martlarn lnn korkun biryanksym gibi geliyordu. ocukluunun kenti belleinden hi kmyordu: Napoli Krfezi, Venedik'in gizemli havas, ya da Floransa'nn o nefis zerafeti; Ro-ma'nn onda saplant gibiydi, onun iin gemii simgeliyordu. Uzakta, sular alald iin kyya vuran kayklar, ters evrilmi tekneler, yere yatm direkleri, gemilerin dibinde kprdanp duran krmz niformal kk insanlar, alarn onaran ya da balk iinde ivi ve kurtuk arayanlar, kafasnda bildik bir grnt artryorlard: bir zamanlar Agostino Tassi'nin yapt byk deniz resimlerinden birini. Artemisia onu Greenwich'teki atoda bekleyen yzlemeyi dnerek, uyuukluundan kurtulmaya alt. Orazio'nun Harwich'te olmay, bulumalarndaki tm duygusall silip sprmt, en azndan Artemisia'nn dnd buydu. O, babasna kar hibir ey hissetmediini sanyordu... Dahas, artk onun kim olduunu hatrlamyordu. Eskiden, o yok olan kiiye sevgi gsterisinde bulunduunda, onu, annesinin ld sralardaki haliyle anmsyordu: Deerli ve efkatli, souk bir grnm altnda, dnyann btn tutkusunu ve sevgisini gizleyen bir varlk olarak. Byk bir dikkatle stne titreyen bir baba; onu her zaman yan banda isteyecek denli ok seven bir usta; bir hoca gibi ok eskiyen bir grnt kalmt babasndan. Ama, gven veren bu kiinin
432

yanna, bellei bir bakasn daha koyuyordu: ylesine solgun, ince dudakl, ylesine ateli gzleri olan, insann iini oku. . . ' ' 493 yan trden; Artemisia'nn aldatt, ihanet ettii ve ne pahasna olursa olsun gvenini ve sevgisini yeniden kazanmak zorunda olduu bir adam. Btn bu yansmalar Thames Nehri'nin srsz aynasnda ve umursamazlk gibi ele ald u sis iinde belirmekteydi. Yirmi yla yakn bir sre bu karlamay istemi olmasna karn, yolculuu srasnda aylar boyunca kendini buna hazrlam olsa da, Artemisia bu son kez yzyze geliin dourduu bylesi bir heyecan beklemiyordu. 494 39 Greenwich atosu Kralienin Evi Kasm 1638 Kenarlar trabzanla evrili byk bir pavyon; tek kat, kk kareli on drt yksek penceresiyle, Greenwich'teki, Delices ad verilen beyaz ev, yumru tepeler ve nehrin kvamlar arasnda dikilmekteydi. Yamur rengi bir k altnda, saray yavrusu bir villa. ngiliz bahesinin, dip ksmlardaki koyu siyah zemini zerinde yer alan ve bir talyan prensine ait bir ikmetgh. Kralie I. Elisabeth'in nemli adam, Sir Walther Raleigh'in, amurlar kraliyet pabularn kirletmesin diye mantosunu kralienin ayaklar dibine att yerde kurulmu olan saray bombo, geni bir antiye gibi duruyor; Artemisia'nn iskarpinleri tekerlek izlerinde topraa gmlyordu. Titriyor ve yolu karken acele ediyordu. Kardei Francesco ile geli haberini ulatrmt. Bu kez babasnn onu orada, Great Hall'da, iki taraftan inili merdivenin tepesinde beklediini biliyordu. Ayrca, Orazio'nun orada, krk drt metre karelik, dokuz paraya ayrlm bir tavan resimlediini biliyordu. ngiltere tahtnn ona sipari ettii Bansn ve Sanatn Simgesi balkl bir resim... Bar, sanatlar, bu ikonografk program, baba-kz Gentileschi'lerin ruhunda
433

yanklanr gibiydi. Orazio sk alyordu. Tondi'ler iin yapmay tasarlad tavan 495 kaplayan dokuz kadn figr, bir zamanlar Kardinal Borghese iin Esin Perileri Pavyonu 'nda yapt kadn figrlerini andryor muydu acaba? O zaman yapt Esin Perileri, kzna, baba kskanlnn i arkadalarnn zevkine teslim ettii, on yedi yandaki Artemisia'ya benziyorlar-d. Acaba Gentileschi, yaptn balad gibi mi bitirecekti? Artemisia, yzndeki maskeyi karyor, merdiveni kyor, teras kapatan parmaklk blmn geiyor. Onu kapdan uzak tutan ksack bir mesafe kalm, oray ayor. Bir an, girite duruyor, sonra geni hole giriyor. Mkemmel biimde, tasarlanm kbik beyaz salon, Sarayn iki kat zerini btnyle kaplamakta. Pencereler arasnda, yaldzl alt ktk altlk zerinde Mantova mermerlerini sergiliyor: Artemisia hemen tccar Daniel Nys'in evinde grd Diana Avda heykelini tanyor! Topuklarn demenin siyah-beyaz karolarna arpyor, mcevherleri o sessizlik iinde krdyor. Etekleri hrdyor. Tek bir mobilya yok, hal, oday stacak duvar hals yok. Bu katta, duvarlar boyunca yine yaldzl bir balkon, uzun bir ahap galeri biiminde uzayp gidiyor. Tavanda, geni kalaslar demenin geometrik hatlarn yineliyor: merkezde gl biimli bir karo, kelerde kare biimindekiler; yanlarda ise dikdrtgenler. Kirilerin glgesi her yana gri izgiler atyor. Tek renk dokunumu bu ite. Zira tavan teknelerinde baka hibir ey yok. Bombo ereveler halinde! Orazio Gentileschi'nin byk yapt, Artemisia'nn ate iindeki gzleri karsnda yok, gzkmyor. Yoksa yine mi gizlenecek? Kaacak m? Artemisia, yz yukarya dnk, yerdeki gl biimli kara tan zerinde, holn tam ortasnda duruyor. Kattaki galerinin kap tokma alyor. Balkonda sir siluet var. Orazio Gentileschi! "Her zaman siyahlar iinde" 1612 ylnda, tecavz davasnn tanklarnn ifadelerinde betimledikleri gibi. "Orta boyda, zayf, kemikli." Ta
434

kendisi! Kei sakal enesinde, eskiden krd, imdiyse hepten bembeyaz. Salar -kk, ocuk bukleleriyle- onlar da aklam. Ama Artemisia'nn zerine in496 dirdii bakndaki ciddiyet, hocasnn rencisine ynelik gvensizlik, hl ayn. Orazio onu tanyor mu acaba? Krkne gmlm, kadifelere sarnm, boynunda ar, kocaman incileriyle, akaklarndaki zlfleri, brolar, tokalar ile, Van Dyk'n frasndan km, uzun boylu bir kadn, Cenova ya da Londral bir soylu hanm artryor. Croce Soka'nn tecavze uram kz ile bu soylu kadn arasnda ortak hibir yan yok. Orazio tereddt iinde. Evet, Francesco Gentileschi'nin yineleyerek, kafa tledii gibi hl gzel! Ama, yapay, ipeksi, her tr zordan, iddetten syrlm bir gzellik. Gerekten de, Orazio'nun kararn etkilemesinden korktuu -u dul yal kadn- karmda m? Artemisia da duralyor; sonra o da rahatlyor. Deimemi! Srtndaki hrkas ve kurdelelerine ramen, Orazio Gentileschi ksack, kck bir varlk olmay srdryor. Krallklarda dolanp durmalarndan, Avrupa saraylarndaki servenlerinden hibir ey renmemi. Dnyaya ve yaama ilikin hibir eyi anlamam. Artemisia'y hl korkutuyor: Evet bu baklaryla; ban dndrp belini bkyor, ama heyecan sonunda geecek. Artemisia dimdik ayakta ona bakyor: "te geldim!" diye haykryor iinden. Bir bak bekliyor tutunacak, yok! "Beni yardma ardn, anladm seni." Sonra yle bir sonuca varacak: "Beni yardma ardn, ie balamsn bile!" Sitemler edecek: "Ne diye beni buralara getirdin?" Orazio atlr hzla. Geriler, glgeye ekilir ve: - Soyun! der. Bu szlerle soluu kesilen Artemisia, yirmi be yldr ilk kez byle bir istein nedenini anlamaz. Kprtsz kalakalr. - kar u stndekileri! Terlersin, der, "almaya hazrsan, i ok sana!" . ' " '' '
435

Orazio balkondan ekilir. 4*7 atolarn bu prltlsnda, Artemisia tek bana kalacaktr... Krk yllk bir mcadeleden sonra buraya kadar gelebilmitir ancak: Cosimo Quorli'ye zg bir kabalkla kar karyadr!.. Agostino Tassi benzeri bir iddetle, Orazio Gentileschi'ye zg bir aptallkla yz yzedir!.. "Soyun." Sanatlar Mahallesi'nin balna dnmek iin ite krk yllk sava! "kar stndekileri, terlersin!" Artemisia, sava kaybetti ve bu, son kaybediiydi. Her eye sahip oldu: basan ve zgrle, ama ayaklar balkta kald. Evet kukusuz resime byk bir yetenei var, bir kadnda az grlr bir yetenek... Bunu biliyor. Ayn biimde, ruhunun ve sanatnn Orazio Gentileschi'ninkilerle bir arada yaayamayacan da biliyor. Babasnn eli onun elini eitti ve ustasnn fras, rencisininkinde sregidecek. Gzn drt am, kznn geirdii sarsnt ve aknln bir ann bile gzden karmad. Baba, onun, onu kzndan ayran mesafeyi lp, biip, amay baaramayacan anlyor birden. Orazio ki u bilgisiz; u akl ve zekdan yoksun, u Meryem tasvirleri reten, airin yrek ve iirinden yoksun Orazio, artk her eyin ayrdna varmtr. Ar-temisia'y kendi yapt zerinde ie koaca an beklemektedir: " ok sana!" Artemisia mantosunu demenin stne frlatr, eteklerini toplar. Hol geer, ilk giri kapsna varmak iin. Sonra, atya alan kata giden merdivenleri kar koarak. Tekrar salona iner, baka bir koridora dalar, bir baka merdiven sonra. Dosdoru a gider, terasa alan kapya; fakat orada duraksar. Soldaki odaya dalar. Bir kapy zorlar. gdleri onu yanltmamtr: Kralienin daireleri mineler iin mermerleri kesen yontucularla, kalaslar yerinde biip onlar altlk, kaide, tablo erevesi haline getiren ustalarn atlyeleriyle doludur. Sonra ressamlar da vardr... Orazio, Francesco, Giulio, Marco: Btn Genti-leschi kabilesi oradadr, onun geliini seyretmektedirler. Hi konu-makszn, onlarn yzne bile bakmakszn, Artemisia dosdoru yzle-
436

498 ri duvara dnk biimde kapatlm olan tuvallerin kurumaya brakld duvara doru yrr. Orazio Gentileschi'nin dokuz tuvali, son tuvalleri... Artemisia kollarn iki yana aar, bir ereveyi kapar ve ters dndrr... Sonunda renecektir, ikisinden hangisi tekinden daha uzun yaayacaktr. Resmin stne eilir. Korkun bir ok! O an, orada grdkleri karsnda aknlktan az ak kalr. Olay bir ihanete benzemektedir. Babas onu hainlikle sularken imdi onu taklit etmitir. Orazio'nn yapt yzlerdeki o silinmez sevgiye, kompozisyonlarn-daki dengeye neler olmu? Ya renklerindeki uyuma? In saydamlna? Artemisia'nn u an bir anlam tamayan, gsz, sevimlilikten ve incelikten yoksun, hibir aklamas olmayan bir pozla yzn buruturan kocaman bir ehresi var nnde. nsan bedeninin anatomisinde en ufak inceleme bile bu almadaki yanll gzler nne serebilirdi: kol ok ksa, bata oranlar bozuk... Ya k ve glge oyunlarndaki samalk! Artemisia bir trl anlayamyor. Babasnn baz tablolarn Londra'da greli ok az olmuyor mu? Joseph ve Patiphare'n Kans, Sulardan Kurtulan Musa, ki bunlar Veronese'in, Rafaello'nun, Cara-vaggio'nun derslerinin bir birleimi gibi gzken tablolard. Artemisia kolunu ne uzatarak, elinde tuttuu tabloya bir daha bakar. Renklerin irkinlii ve n matlyla ayn dzeyde bir desen zayfl! Her ey yumuak, her ey dmdz... Bu alma belki de bir kaza sonucu bu hale gelmi olabilir miydi? Bozuldu belki de? Yoksa baarszlk m? O da buna benzer durumlar yaamad m? Ate basm halde teki tuvalleri alr, bir bir inceler. Kyaslar. Kaygs yok olmaz! Bylesi ar, acemice bir kuma drape almas nerede, hangi berbat tabloda, hangi acemi ressamda bulunur ki? u hacimsiz kuma yalnzca ii bo delikleri rtm. Belki de bu yapt Orazio Gentileschi'nin elinden kmad... Tabii ya! Nasl da aklna gelmedi? Francesco'nun acemilii... Mar-co'nun beceriksizlii bunlar... Giulio'nun hibir ie yaramaz ressami- :
437

499 ! Gzlerini kaldrnca Artemisia'nn grd ey, babasnn yz, korkunun, lmn ta kendisi seyrettii ey! Zamann talatrd, korkunun pes ettirdii bu yzde, Artemisia, Orazio Gentileschi'nin her eyini feda ettii -sakin yaamn, mutluluunu, kzn ve Tanr'y- gzellik lksnn ondan katn okuyordu. Ortada gzkmeyeceini ve zaten byle bir eyin oktandr olmadn okuyordu. Yalnzca bedeni deildi ona ihanet eden; titreyen eli, iyi grmeyen, perdelenen bak. Ruhu ondan kayordu. Varlnn ta derinlerini yoklayp kendini aramas bouna, yalnzca eski ekiller, eskimi hayaletler, artk grmedii renkler dnyasnn bir rak yanksn buluyor bula bula. Artemisia onun yaptlarnn nnde durduunu anlyor: Orazio pekl oullarnn fralarna gereksinim duymu olmal, ama bu tuvali boyayan sanat, ta kendisinden bakas deil. Bakalarnn abalar karsnda onca sert biri olan babasnn gzlerinde, eletiriye her an hazr olan aznda, insan fazlasyla duygulandran bir yakar gryor. Orta halli bir sanat olduunu, ona sylemeyip, gizlemesi iin, varoluunun hiliini ve yaknlaan lmnn korkun boluunu ondan saklamas, ertelemesi iin, ona yalvaryor. Artemisia birdenbire, babasnn Douvres'da ve Harwich'te bulunmaynn nedenini kavryor... Neden onu karlamaya ngiltere kylarna gelemediini. Neden, kendinden metre yukarda, balkonda duran kzna kendisini gsteremediini. Neden bir zamanlar onu aalamak ve incitmek amacyla, iddete ve kabala bavurduunu sez-gileriyle kavryor. Orazio onu son bir kez etkilemenin yollarn aryordu. Kznn Londra'da olduunu ve Orazio Gentileschi'nin tablolarna hayran kalp bylendiini bile bile ektii aclan kafasnda lp biiyor Artemisia. Bu byk yaptlar acaba hangi yldan kalmayd? Be yl m? On yl ncesinin mi? Kendi sanatn, arkadalarnnkiyle artk karlatrmayan bir ressamn, kzyla rekabet edemeyen, kendi kendisiy500
438

le yaran bir ressamn acsn anlyor. Bir zamanlar kavram olduu gzelliklerle, bu gn rettiklerini ayran korkun uurumun nnde duran bir sanatnn skntsn kavryor. Orazio'nun zerinde alt son dnemlerdeki tuvallerinin yetersizlii, iini, sanatn ve belleini gzden drmtr. Artemisia, son baarszln btn yaptlarn tartmaya aacan bilmektedir. Bu akam ya da yarn, Bansn Esin Perileri ve Sanatn Zaferi sonsuza dek kaybolup gidecektir. Aratrma ve mcadele ile geen btn bir mrn sonunda, orta hallilik Orazio Gentileschi'yi mat etmitir. Babann umutsuzluu kzn sarsar: Onun adeta yalvararak istedii i anlamasn kabul eder. Orazio Gentileschi'nin yaptn Artemisia bitirecektir. Mealeyi o alacak, adlar yaayacaktr. Artemisia'nn sayesinde babasnn dehas ve baars lmnden sonra da anlacaktr. Artk Artemisia, peinde kotuu, arad yant bulmutur. Tatl bir baktr bu, sevgi, efkat, merhamet dolu bir bak: Yal adamn gzlerine Artemisia'nn yerletirdii bir bak. 501 40 Greenwich'de Delices Malikanesi Orazio Gentileschi ve Artemisia'nm Atlyesi Ocak, 1639 - Yeillerle, altn rengi ve morlarla bir senfoni kuruyordum. Dokuz f pano arasnda tam yirmi alt kii... Beni izliyor musun? Atlyenin byk oca nnde, yan kaynad kazann altnda, Artemisia yokken balad dokuz tuval yanmaktadr. O byk kor ate btn salonu aydnlatr. ekingen bir sesle: - Yz yze oturmu esin perileri biiminde tasarlamtm, diyor Orazio,
439

Artemisia resim izmektedir. ki kiinin sessizlii iinde kurun madeni gcrdyor. Babann dnd grnt kznn eli altnda yeniden domaktadr... - ... Orta dairenin tam merkezinde, kubbelerden tede grnen Roma g gibi masmavi bir gkyz perspektifi, k demeti iinde oturmu bir kadn var: Bar!.. Baba-kz, atlyenin kapsn kilitleyip, yan yana resim sehpasnn bana getiler. Francesco, Giulio ve Marco ar panolarn, nlerinde dikilmelerini seyrediyorlar, panolar yle ar ki, dengesini bulamayp 502 derek onlar ezecek sanki. Zaman kazanmak iin i blm yaparlar. kisi de ayn anda birka tabloda birden alyorlar. Artemisia, Orazio'nun toz boyalarn eziyor, tuvallerini zamklyor, fonlar abucak resmediyor. O srada sva-nanlan koruyor ve Artemisia ilk tabakay vurarak; bir glge veriyor ve saydam bir boyayla biraz daha gzelletiriyor. Srayan boyalardan ve souktan korunmak iin giydikleri byk robdamblar, ikisini de tepeden trnaa rtm. Bedenleri plilere, boya lekelerine boulmu; cinsiyetleri belli deil, yalar yok. Bir ileri, bir geri gidiyorlar; hep ayaktalar, yaplann iyi olup olmadna bir karar vermeye alyorlar. Bazen de sendeleyip dengeyi kaybediyorlar. te o zaman, bir ayaklarn tekinin nnden ileriye atyorlar, bedenlerinin st blm tuvale dikey olacak biimde; bir el ya srtta, ya kalada ylece duruyorlar. Sanki dello yapanlar gibi, her an havay yarp geiyorlar, birbirlerinin yanndan ayrlmyorlar. Ama kar karya klla vuruur gibi deiller artk. Ellerinde fralar, ayn rakipler karsnda yan yana mcadele ediyorlar. Rakipleri: orta halli veya berbat sanat olmak ve unutulmak. Onlara bakp duran Artemisia'nm kardeleri, Croce Soka'nn bu iki ressamnn tutkusunu iyi biliyorlar. Babadan gelen buyruklarn beklentisi iinde, buyruklara boyun eerek, verilen bilgileri uysalca dinleyerek... Artemisia, ocukluun yumuak bal uysallna yeniden dnm gibi hissediyor kendini.
440

- Keten yan al, ceviz ya ve haha yayla kartr onu... diyor Orazio. Ondan gelen her buyruu, yapmakta olduu ie mdahale olarak grse bile hemen kabul ediyor Artemisia. Gentileschi'nin oullar, gnl rzasyla tm baarlarn, zgrln ve etki gcn soyunan bu kadn seyretmeye dayanamyorlar. de onun beenisini bir vazgei olarak alyor. Orazio hari! O ar503 tk ne hoca, ne renci kalmadn biliyor. Ne baba var, ne kz olmak. Yalnzca, el ele vermi, elde kalan az zaman iinde ii iyi gtrmek isteyen iki sanat var. - nce fra... Hayr, o deil, diyor sabrszca, ince olan! Onu vernie batr. Sonra yeile kartr... Evet, dosdoru palet stnde. Tamam, imdi onu abucak vur... - Sarnn stne mi? Ama sar daha kurumad... - Yeili, abuk, yeili diyorum sana. - Ama yeili imdi vurursan renkler birbirine girer... - abuk! Sen benim dediimi yap! Artemisia boyun eiyor. Sonra paletine dnyor, frasn ucuyla bastrp palet ukurunda dndryor, dikkatlice yeni bir dokunula vurmaya hazrlanyor. - Hayr, o kadar fazla deil, ton kaacak. Yaptn bir gster bakaym! .... . : "-i Uysal uysal ii babasna gsteriyor. - Sa gzn altndaki glge ok yeil oldu. Krmz kat! ;,':( O rengi bezle alyor, nans yeniden vuruyor. ; Artk ne kn souunu, ne rutubeti, ne ngiltere sislerini duyuyorlar. Darda veba krp geiriyormu Londra'y; gnde drt yz kii lyormu; kral yeni vergiler koyuyormu; faizler ngiltere'yi kzdryor-mu, haberleri bile yok onlarn; ngiltere, skoyal Presbiteryenlere kar verilen sava kaybetmi, halk btn Katolik lke bykelilikle-rindeki kiliseleri tehdit ediyormu, bihaberler. Greenwich atosu zerinde atan afak onlar i banda yakalyor
441

her zaman. kisi de zaman ve lm takm kafaya, ayn d, ayn grnty paylamaktalar... Ama Orazio'nun eli titrer, kayar ve der. Kznn enerjisi tketir onu. Biraz dinlenmek isterdi o. Artemisia ise hi ara vermez. Yemeyi, giyinmeyi, uyumay reddeder. ki ay iinde en byk tuvallerden drt tabloyu oktan bitirdi bile. ,, , 504 - ok hzl, ok ok hzl gidiyorsun, diye kr Orazo. Bundan byle Artemisia ona artk hi soluk alma frsat tanmaz. A gzllkle, Orazio'yla beslemektedir sanki; Orazio'nun eitimi, Orazio'nun deseni, Orazio... In, rengini, maddesini zmser Orazio'nun... - Bekle! diyerek yalvarr. Seni izleyemiyorum! Bu krmz niye? Bu yeil de nereden kt?.. Anlamyorum. Artemisia'nn ruhu, kiisel bir hrsn, tutkunun ansn unutmu gzkse bile, eli, airlerin harikalar yarattn syledii eli, ne paleti, ne fralan, ne tuvalleri brakr artk. Yirmi yllk teknik, yirmi yllk uygulama. Artk Artemisia'nn eli tek bana boyuyor. Resim yapma, boyama ritmi arttka artyor. Delilik. Ama, Esin Perileri babasnn boyad kadn figrleriyle gitgide daha az benzerlik gstermektedir. Greenwich'te kilitli kaplar ardnda kurumaya braklan btn bu plak gsl kadnlar, Orazio Gentileschi'nin dnyasna ait deillerdir! Sert gl, dramatik figrleri uzayda gl bir yer edinirler kendilerine. Kprdanrlar. Konuur bu kadnlar, barrlar. Hi gc kalmayan Orazio, yaptnn onaya kn izler. Bir zamanlar Floransa'daki atlyede korkuya kapld ey gerek olur: Artemisia sonunda onu soyup soana evirir! Belki de babasnn istedii kompozisyonlar sonsuza brakacak ve onun arad tonlan bulacaktr kukusuz. Ama her renk, her biim, her glge, her bir fra darbesi, Orazio'nun anlatmak istediine kart bir sonu karacaktr ortaya. Orazio bir kez daha direnir inatla:
442

- nsan teni iin, gm rengiyle sedef sarsn kartr, ona krmz katarsn. Tendeki daha koyu nanslar iin, sedef rengini krmzyla iyice kartracaksn. taat eder. Ama, Artemisia iinden geleni dizginleyememekte, raz olamamaktadr. Orazio, onun yaptn ardn grmektedir. Ama bu ' ''' 53 bile nemini kaybeder. Kznn bulup oraya yerletirdii bir srann zerinde uzanm halde, Orazio, gzleri iyice ak, kzn son bir kez daha seyreder. Salar danktr... Ona srtndan bakmaktadr, kolunu uzatm: kocaman paleti, kapkara, orada eli, yz de kapkara. Ba parmayla iaret parma arasnda, on kadar fray - bir buket oluturan, saplarn ucundaki yakalayan fralar- tutmaktadr. Artemisia geriye dner. - Uyuyor musun? diye sorar, stne dikilmi bu gzden rahatsz olmu gibidir. - Hayr, uzun sredir seni seyrediyorum. ok gzelsin. Artemisia kzarr, sanki bu bak, bu tmce onda eski heyecanlan artrmtr. -... Seni yakndan grmek istiyorum... Yakla. Orazio kollarn uzatr, onu kendine doru eker. Devinimi ylesine kolay, ylesine bildik... Orazio bir daha hibir zaman yineleyemedi bunu. - Tanr bizi yarglamayacaktr, diye fsltyla konutu. Tanr ikimizden birini semeyi istemiyor... Bak sarslr. Szleri Artemisia'da yanklanr, sanki artk orada yokmu gibidir. Babas iin, kendisi iin, baka szckler arar, bir zamanlar birbirlerine syleyebildikleri szcklerden. - Ama Tanr bizi ayryor. Bizi bizden ayryor... Sz ver bana, yemin et, btn yapt bitirmeden bu kapy amayacaksn. Bunu istemesine gerek var myd? Orazio gzlerini kapatr. O ana kadar hi bilmedii bir gvende olu duygusuna kaplr; brakr
443

kendini: Onu, sevgili kzn yeniden bulmutur, ayn onun yaratt biimiyle kz yeniden karsndadr. Bu, Agostino Tassi ile karlamalarndan nceki, gzelliin ona babasnn baklar araclyla getii zamanlarn Artemisia'sdr; yaamn en byk serveninin, fralarnn ucunda ele geirdii zamann Artemisia'sdr. ;. 41 Londra, Somerset Kilisesi Orazio Gentileschi'nin Cenaze Treni 7 ubat 1639 "lm, ey lm!" Kralienin kilisesinde ilahiler syleyen koro byle seslenmektedir. Byk, gergin bir rtnn ardna gizlenen mzisyenlerin soluu, rtleri i karartc rperilerle titretmektedir. "Yaklan tabuta, yaklan," diyerek arda bulunuyor bu sesler. "Bakn zavall gnahkrlar, gururunuzu seyredin bir." Henriette-Marie'nin Fransisken tarikatndan on iki papaznn ar ar yryen alay, ba ahnda kurulmu katafalkn evresinde dnyor. Demedeki geometrik izgileri izliyor. Delices Malikanesi'ndeki siyah-beyaz deme talarn artran mermerden gl bezekli demeyi izliyor. Kilisenin tavan da Greenwich'teki evin byk giriindeki yaldzl dokuz tavan teknesini hatrlatyor. Orada, Ban ve Sanatlar, yeil, altn sars, mor karm bir senfoni, ayn Orazio'nun dledii gibi. Kompozisyonun tam ortasnda, bulutlar doyuran gnein klan iinde 'Bar' oturmakta. Ik, bir ses titreimi gibi btn tanrlarn yzleri zerine yaylarak geniliyor. Uygulamadaki olaanst ustalk, simgelerin dnyasn, elle tutulabilen dnya ile uzlatrmay baarm. Bu gzellik ne Orazio'nun frasnn 506 507 pek sevdii atafata, ne de Artemisia'nn mutlak istei olan gereklie: kan ve hayata ters dyor. Tavan, tek ve ayn gizil
444

grnty lm-szletiriyor: baba-kz Gentileschi'lerin grd grnty. Kilise korosunda, papazlarn kara renkli alay yarm bir daire oluturuyor. Her papaz sralar gelince ressamn lsn bekleyen yalanc mermerden iki rkn hayaleti simgeleyen heykellere yzlerini dnerek duruyor. Orazio Gentileschi'nin cenaze trenindeki grkem, Somerset Kilisesi Mezarlndaki istirahati, bir kralienin sunak ta altnda yer alacak olan mezar ta, btn bu tren, bu atafat, ona lmszln kapsn amakta. Ama artk bundan byle lmszln ne nemi var ki? Koronun stndeki tribnde yer alan Artemisia, gzn tabuttan ayrmyor. Deliler gibi sevdii babasnn, hocasnn, ustasnn, erkein ve yaratc kiinin yas iinde, kendi cnn, fkesinin ve kendi d^ nn yasnda ayn zamanda. Mezarda, bu katafalkn glgelii altnda Judith'in kllar, Yael'in ekici, Lucrece'in haneri, Kleopatra'mn ylanlar, Artemisia'nn kadn kahramanlarnn fkesi ve yaam donduruluyor. Yumuam, uzla-m, barl Artemisia, balyor, vazgeiyor her eyden. Kbus grntleri ve gzellik lks Orazio ile birlikte kaybolup gidiyor. Onun lm, baba-kz Gentileschi'lerin lm an gibi. Artemisia, rakibi olan babasnn uzaktan uzaa istek ve basksyla ancak resim yapabildii zamanlardaki o gnlleri fethettii yllarn ateini bir daha bulacak m acaba? , "Ama, yaptlar grmelisiniz" diye yazacaktr ksa bir sre sonra, l "Kendi kendine yeten yaptlar." Papazlar kollarn kaldryor, buhurdanlklarn kez lnn bat,:| stnde sallyorlar. Beyaz bir duman. skeletlerin, trpan ve kum saati- 508 . , , nin evresinde haleler oluturuyor. Tts, kiliseyi tmyle kaplyor... Peesi altndan hibir ey alglamyor Artemisia. Ttsnn kutsal yay-lmn, Tanr'nn kokusunu bile duyamyor. Ama giysilerine
445

sinmi terebentin kokusu, etekliindeki tutkal kokusu, salarndaki reine, yalar, hlasalar, vernikler, derisindeki ya, btn bu kokular tenine, etine szm, iliine, kemiine dek ilemi. O yalnzca bu kokuyu alglyor, soluyor: Kesimin kokusunu. Orgun gmbrdeyii, kilisenin nnde, bir ressamn cenazesi iin sergilenen bu atafat protesto eden Pu-ritenlerin haykrlar, hibir ey onun kafasnda alp duran ezgiden alamaz onu: hafif bir ovma sesi, hafif bir gel-git; bezin, atklarn dokusunu trtklayan bir kln srtnme sesi; trpleyen, gcrdayan bir kl. Tuval zerindeki fra bu... Bazen de bakr tngrts, yuvarlak havan iindeki elinin tkrts. 509 Sonraki Yllar ARTEMISIA GENTILESCHI, Orazio'nun lmnden sonra iki yla yakn bir sre daha ngiltere'de kalacaktr. Portreler yapacaktr, ama bunlarn ne olduunu bilemiyoruz. Son durak, talya'dr. Kardeleri, onlar Portekiz kodeslerine dek srkleyecek olan serven dolu bir yaam srdreceklerdir. Altm drt yanda Francesco, Fransa Kral'nn srekli ressam unvann alacak ve Angers'te bir gen kzla, ikinci evliliini yapacaktr. ngiltere'de, i sava sembolik bir kla balayacaktr: Somerset Kilisesi soygunudur bu. Halk kaplar, heykelleri kracak, tablolar yrtp paralayacak, mihraptaki tuvali koparacak ve Thames Nehri'ne atacaktr. Hl nehirdedir: Rubens'in bir yapt. Puritenlerin ressamlara ve Ka-toliklere kar besledikleri ar fke, Artemisia'y Marie de Medicis ile birlikte ana karaya yeniden dnmek zorunda brakacaktr. Napoli'ye dnecek, orada her eyi -brakt gibibulacaktr, atlyesini, rakiplerini, sanki ngiltere blm hi yaanmam gibi... Yine de resmi eskisi gibi deildir. Tarihilerin Artemisia Gentileschi'nin Napoli'deki ikinci dneminden diye nitelendirdikleri birka tuvalin, Floransa ve Roma dnemi resimleriyle uzaktan yakndan ilgisi yoktur. Onun olduu ne srlen son tablolar onun elinden mi kmtr? Yoksa rencilerinin midir? Bunlar onun atlyesinden mi? Artemisia kendini gnn
446

modasna m kaptrd? Ticari kayglara m? Buyruklara m? Ne olursa olsun, Artemisia yaamn her eye karn frasyla kazanacaktr ve kk kzn Saint-Jacques tarikatndan bir valye ile evlendirecektir. Altm yan-510 da hayata gzlerini yumar -1653'ler iin hatr saylr bir ya- ve byk bir olaslkla Napoli'de, Floransallarn bulunduu yre kilisesine gmlr. Arivler, onun olabilecek bir yazdan sz ediyor; soyad ve g-mt yazt yoktur: Heic Artemisia (Artemisia burada yatyor) yazmaktadr. NICHOLAS LANIER: Artemisia'nn gidiinin ertesinde ngiltere'de patlak veren i sava, saray, Londra'y terk etmeye zorlar onu. Monariye sadk olan Lanier, kral izleyecek, daha sonra da ana karada srgn yaam srdrecektir. Anvers'e yerleecek, ama Kralie Henriette-Ma-rie'nin hizmetinde Avrupa yollarnda koturmay srdrecektir. I. Charles'm kafasnn kesilmesinden sonra, Ekim 1649 ve Kasm 1651 yllar arasnda Cromwell'e bal Puritenler, btn bir resim tarihinin en byk ve en mthi satn gerekletireceklerdir: Kraliyet koleksiyonlarnn dalmasdr bu. Fransa Kral ve spanya Kral, el altndan gizlice ok sayda yapt, ajanlar, bankerleri ya da elileri araclyla satn alrlar. Bu nedenle, Caravaggio'nun Meryem'in lm -Lanier'in Venedik'te hayran kald tablo- balkl tablosu bugn Louvre Mzesi'nde yer almaktadr. Bu satlar srasnda, Nicholas Lanier, Van Dyk'n yapt, Lanier'nin kendi portresini, on sterlin gibi bir para karl satacaktr. Artemisia'nn Kendi Portresi, bu rakamn iki katna alnacak ve doruca, kraln muhasebecisi olan, Jackson adl birine gidecektir. Henriette-Marie'nin olu II. Charles'a gelince, tahta kacak, babasnn baz tablolarn elde etmeyi baaracktr. zellikle de Orazio ve Artemisia Gentileschi'ninkileri. Artemisia'nn Kendi Portresi, hl ngiltere Kraliyet Koleksiyonu'nn bir parasdr ve Hampton Court atosu'nda sergilenmektedir.
447

AGOSTINO TASSI: Tassi, Roma'da kalacaktr. Meslek yaam hibir zaman inie gememitir. .Altm yandadr ve ok gen bir hanmla, ya511 sal olmayan bir iliki iinde, Korsika'da srdrr yaamn. ki ocuu olacaktr ondan. Artrit'e yenilir, 1644'te, Artemisia'dan yaklak on yl nce lr. Santa Maria del Popolo Kilisesi'ne gmlecektir. YAPITLAR: Kralienin Greenwich'deki evinin byk hol tavan, 1711'de skld ve Londra'daki Malborough House'n tavanna monte edildi. Orazio ve Artemisia Gentileschi'nin tablolar dnyann en byk mzelerinde, zellikle Louvre, Prado ve New York Metropolitan Museum 'da sergilenmektedir. 512 EKLER Baba-kz Gentileschi'lerle ak hikyem, yirmi yl ncesine uzanr. Onlarla XVII. yzyldan ve talya'dan uzaklarda bir yerde karlatm: Los Ange-les'da. Gemi dnemleri kapsayan bu olaanst sergi, 1550 ile 1950 yllar arasnda yaam olan kadn ressamlarn tablolarn bir araya getiriyordu. Alt tablo, gerek grkemlilikleri, gerek ierdikleri iddet ve gerekse eitlilik asndan dikkatimi ekmiti. Byk bir heyecan ierisinde, bu tablolar yapanlarn kimler olduu konusunda bilgi edinmeye almtm. Yant olarak neredeyse paylandm, hatta dikkatli olmam istendi: "Orazio Gentileschi'nin kz ile ilgilenmeyiniz!" dendi. Bylesi bir engelleme abas, merakm iyiden iyiye artrd. Cokuma tank olanlarn edindikleri bilgiye baklrsa, Amerika Birleik Devletleri'nde, Artemisia Gentileschi zerine yaplan doktora tezleri, fakltelerin dolaplarnda ylp kalm. Pek yakn bir zamanda, Anglo-sak-son rencilerin, en ok deer verdikleri Caravage'c ressam olup kacakm; bu tespitin byk blm bir Amerikan yasasyla aklanabiliyordu: Yasa, niversite almalarnn nemli bir blmnn -sanat tarihi alannda, yzde otuz kadar bir oranda"aznlklardan" km sanatlara ayrlmasn istiyordu. Bu aznlk ise,
448

spanyol asll ressamlardan veya kadn ressamlardan oluuyordu. Yetenekleri zerine yaplan aratrmalarn onlarca yl kapsamasnn doruluunu kantlam olduu, kadn sanatlarn says katr acaba? Bu nadir ve sekin hanmlar arasnda en fazla oyu, Artemisia topluyordu. Artemisia'nn yaamndaki ac olaylar, tuvallerin zerine srayan kann renginin gerekliini rahata kantlyor. "Orazio Gentileschi'nin kz ile uramayn canm!" Uzman kiilerin bu tavsiyesi, kulaklarmda bir tehdit gibi tyordu. "Orazio'nun kz" u, adn dahi anmaya cesaret isteyen insan kategorisine dahilmi gibi gzkyordu. Ben de hainlik edip, boyun eeceim yle mi? Daha sonra ki yllar, baka baka yolculuklar srasnda, rastlant, her seferinde beni ayn tr cokulara salacak ekilde, sk sk Artemisia'y belleimde antrmt. Gvenemiyordum, kayordum. Artemisia fazlasyla glyd! 513 Ondan korkuyordum! imden geldiince, daha karanlk, bilinmeyen, tahtlarn ardnda kalan gc, haklarnda kimselerin bir eyler bilmedii kahramanlar yeliyordum. Orazio'nun kz beni hainlikle sulad. Beklemediim ve ummadm bir yerde yakalad beni. Bu yolda babasn kulland! Be yl nceydi, Roma'da yaz mevsimini yayorduk. Yap yap bir scak kentin stne kmt, Saint-Luis-des-Franais Kilisesi'nde, hayran hayran Caravaggio'nun tablolarn seyrediyordum. Saint Matthieu'nn man adl tablo nnde birbirini iteleyen kalabalk, beni, kilisenin kk bir blmnde bir kenarda sabr ierisinde beklemek zorunda brakmt. Parmakla abanm, bir kubbenin beyazlna alan byk mermer perdenin kvamlarn, minik bir pencerenin azizlii sonucu oraca den a boyas rengindeki , altnlarn ve meleklerin oynayn seyrediyordum. Klavuzuma sorup defterime notlar alyordum: Bu kilise, bir kadn, Plautilla Brii adl bir kadn tarafndan tasarlanm, izilmi ve ina edilmi... Bir mimar kadn, Caravag-gio zamannda, Papala bal devletlerde kiliseler ina etsin, olacak i mi? Bu dnce, aklmdaki eski bir yky
449

canlandryordu. Bibliotheque Nationa-le'de, sanat tarihi ile ilgili el yazmalarnda, Plautilla Brii, erkek kardeiyle birlikte gzkyor. Tabii babasyla da birlikte... lk formasyonu ona babas vermi, ayrca siparileri babasnn atlyesine borlu. Plautilla'nn yazgs bu akrabala, baba kz ortaklnda noktalanyor gibiydi. Onun yapt kk kilisede, onun garip meslek yaamn dlerken bir turistin veya klavuzun sesi, kulama u artc bilgiyi syledi: "Surda, Saint Matthieu, gryor musunuz? Bir portre almas sz konusu orda. Caravaggio, oraya galiba iki arkadalarndan birinin yzn resmetmi. Bu adam ressam Orazio Gentileschi." Orazio ile benim aramda eski bir ba var, tutkuyla stlendiim bir ba... Sanatseverler, tarihiler, tccarlar, Orazio Gentileschi'yi resim dnyasnn devleri arasna yerletirmi olsalar da, halk onu ok fazla tanmyor. Yine de Louvre'da tuvallerini her gn izlemeye gelenlerin says katr ki? Byk Galeri'de, tam da Caravaggio'nun Bakire Meryem 'in lm'nn yan banda, heyecan verici, gzel, nefis mi nefis, fazlasyla insancl bir Msr'dan kaarken, dinlenme annda, o keyi talandrmakta. Tablonun altnda bir plaka-514 da ressamn ad yazyor: Orazio Gentileschi (Pisa, 1562-Londra, 1639). Prado Mzesi'nde, Hampton Court'da, Nantes'da, yap ttan yapta gittike, gitgide byyen bir hayranlkla, tablolarm kefetmitim. Orazio Gente-leschi, daha Los Angeles'da, ilk kez dikkatimi ektiinde, bana gizlice, gzelliin lgn zevklerini sunmu oluyordu. Kariyerini ve daha sonraki yazgsn dnmeye cesaret bile edemiyordum. Bu kez, Roma Kilisesi iinde, bam dnmt. Artk dayanamyordum. Balklama, servene dalyordum... Orazio Gentileschi ve Artemisia Gentileschi mi? Bir baba ve kz m? Orazio'nun izini srerken, Artemisia'nn peinde gezinirken benim btn yaamm sarsld. Onlarn izini sreyim derken, Fransa'y terk ettim. Hi tanmadm yerlerde aratrma gezilerine ktm,
450

talyanca ve Latince rendim, paleografi okudum... btn Avrupa'da, baba-kz Gentileschi'lerin dolatklar yerlerde ke balarnda evler tuttum. Adm adm pelerinden gittim. alar arasnda byle iz srmem, benim yaammn en byk serveni oldu belki de. Vatikan'n gizli arivlerinde, Archives notariales, Capitole'de, Roma Tarihi ariv dairelerinde, devlet arivlerindeRoma'da, Floransa'da, Venedik'te, Napoli'de, Madrid'de, Paris'te, Londra'da, yzyllarn sarartt saysz muazzam kayt ktklerinde, binlerce kk ad ve milyonlarca l arasnda st ste bitien, karan kahverengi el yazlarnn bulunduu parmen ktlar stnde -her ikisi de daim vardlar: Orazio ve Artemisia... Vaftiz kaytlan, bor kaytlar, nikh kontradan, lmden sonra, mal bildirimleri, onlarn sesleri, sregiden sessizlik ierisinde de yanklanyor. Su bildiriminde bulunuyorlarsa, aalayc; suluyorlarsa, intikam duygusu ykl; mirasa konmularsa ya da mirastan karyorlarsa, ikiyzlcedir haykrlar. Balar, vasiyetler, davalar, tek tek her szleri, tasdikli, imzal, zabt ktiplerinin noterlerin huzurlarnda verdikleri ekliyle... kmet adresleri, alveri yaptklar kiiler, hizmetkrlar, yaamlarnn en ince aynntsna kadar, kaytl olarak, geen drt yzyl, onlarn anlarn sakl tutmutu. Ama ite birdenbire bu tartmalarn yetmeyeceini anlayacaktm. Onlarn hikyesini anlatmak iin, onlarn gelip getikleri ortamlarn tarihsel, dinsel ve toplumsal btnl ierisinde Orazio'nun ve Artemisia'nn yerine gemek zorundaydm. Caravaggio'nun resmine ve Saint-Pierre Bazilikas'na 515 hkmeden anlayn ve sanat ortamm yeniden canlandrmak. Daha da eskilere gitmek, aratrmak. Daha derine dalmak. Bu ikiliden daha da beteri vard: Birden, roman tr ayrdna varmak istediim gereklie tanklk edebilecek yegne forml gibi gzkecekti bana! Be yllk bir aratrmadan sonra iimde beliren Orazio'nun ve Artemisia'nn yazglarna ihanet etmeme saplants
451

ile, birden kurgulama tekniine gz kapal daldm. Servenimin dnemelerini bilmek, tanmak isteyen okuyucuya, bu durumda, aratrmalarmn yksn oluturan, varsaymlarma ve yaptm seimlere aklamalar getiren bu birka sayfay sunuyorum. 516 Alt kitap alma masamdan hi kalkmad, Bunlar, aratrmalarmn kayna, temel talan oldu. Yazarlarna, derinden teekkr ediyor, byk bir hayranlk ve saysz ibirlii iin minnet duygularm iletiyorum. Benim iin her ey, 1976 ylnda, Artemisia Gentileschi'nin tablolarnn bulunduu, Los Angeles'taki bir resim sergisinin katalogunu grmemle balad. Ann Sutherland Harris ve Linda Nochlin'in 1981'de Editions de Femmes yaynevinin, Franszca olarak yaymlad, 1550-1950 yllar arasnda yaam olan Kadn Ressamlar' da benim iin nemli bir kaynak oldu. Ksa bir sre sonra, 1982 de, yine Editions de Femmes yaynlan arasnda, 1612 ylnda gerekleen bir tecavz davasnn 'Belgeleri' ve 'Artemisia Gentileschi'nin Mektuplar' kt. Orijinal metin, Laetitia Martinetti tarafndan Latince olarak kaleme alnm, talyancas da, Anne-Marie Sauzeau Boet-ti, Eva Menzio ve Roland Barth'n tantm yazlan eliinde ve Dora Valli-er'nin nsz ile Marie-Anne Toledano tarafndan yazlmt. Bu kitap, be-,,; nim iin. Artemisia'nn sesine ilk giri oldu. Ksa bir zaman sonra, orijinal ba\' smyla, Eva Menzio'nun, bir yl nce talya'da yaymlanm olan 'Artemisia Gentileschi/Agostino Tassi, Atti di un processo Per stupro' adl kitaba da dalacaktm: Roma Devlet Arivleri'nde olduu ekliyle ylece korunmu olan en nemli ifadelerin, aslna sadk metinleriydi bunlar... P. O. L. Tarafndan, 1985 ylnda (1. Basm 1947 ylnda) baslm olan, 'Artemisia' adl roman bende yeni yeni grntler oluturacaktr. Bir tarihi ve sanat eletirmeni olan yazar Anna Banti, talyanlarn ok iyi tand biridir. nl Paragone adl bir tarih dergisini karan kocas, Roberto Longhi'nin bizzat kendisi, 'Gentileschi padre e fglia' adl ilk byk denemenin yazandr. 1916
452

da kaleme alnan deneme, L'ARTE adl dergide yaymlanmtr. Bu makalede Orazio ve Artemisia ile ilgili bavuru kaynaklan incelenmektedir. Roberto Longhi ve Anna Banti, biri bilgi asndan tekisi hayal gc asndan, dnyann btn mzelerinin ve koleksiyoncularnn dikkatini Genti 517 leschi'ler zerine eken ilk kiiler oldular. Michigan niversitesi'nde zerinde alt tezini, yakn bir zamanda, Orazio'nun yaam yks incelemesine dntrecek olan R. Ward Bissel, bunu, 'Orazio Gentileschi and the Poetic Tradition in Caravagesque Painting' ad altnda 1981 ylnda yaymlatacaktr. Bu bugn iin Orazio'yu temel konu alan tek kitaptr. 1976 ylnda, Los Angeles sergisini hazrlamaya katlanlardan biri olan Mary Garrad, 1989'da, 'Artemesia Gentileschi: The Image of the Female Hero in Italian Baroque Art' adn verecei ilk monografi almasn yaymlamak durumunda kalyordu. Bu nedenle hazrlanm kataloga ek blm olarak, dava tutanaklarnn nemli bir blmnn ngilizce evirisini ve yaymlanmam ariv belgelerinin asln ilave ediyordu. Nihayet, 1991 de, iki talyan sanat tarihisi, Roberto Contini ve Gianni Pa-pi, serginin 'Artemisia' adn verdii katalogunu hazrlyor ve bunu, Floran-sa'daki Casa Buanoratti'ye daha sonra da Roma'daki San Michele Manastr'-na gnderiyordu. Bu, tmyle Artemisia Gentileschi'ye ayrlan ilk sergi olmutur. Btn bunlar benim romanm oluturmam salayan belgelerdir. ansm, aknlk verici keifler yapmama sk sk yardm ettiyse de yazg, bazen de acmaszca intikamn ald benden. zellikle de Napoli'de. Muhasebe defterlerine dallanm, noterlerin kaytlarna, yre ve bucak kilise ve bapisko-posluklannca muhafaza edilen dinsel akit belgelerine inatla, tekrar tekrar geri dnmeme karn, Napoli arivlerinden hep eli bo akn dnmmdr. te bu boluk, Artemisia'nn Napoli'deki yaam blmlerine kadar, yaplm
453

yarm yamalak ek bilgilere bir aklk getirecektir. Bu eksii orada, onun bulunduu ortamlar betimleyerek gidermeye altm. Buna karlk Roma, bana ans getirdi. Papalk'taki hkmet rgtlerinin ve devletin, Agostino Tassi'ye kar, rza geme ve pezevenklikten at davann aslna degin tutanaklar, eer, Archive di Stato di Roma'da (buna ben bundan byle ASR. diyeceim) gayet gzel bir biimde, ulalabilir nitelikte idiyse; (Tribunale Criminate del Governatore -buna da TCG diyeceimprocessi, sec. xvu, vol. 104, f 270-447 eski usul sayfalamada; f 1-340 yeni say-falama dzeninde), bildiim kadaryla, btnyle ne Franszcaya evrilmitir 518 ne de yeniden kaleme alnmtr. Hl ilk gnk durumunda korunmaktadr. Durum byleyken, sradan bir sr kk insann saysz tanklklar, davann mantn ve yapsn anlamak iin kanlmazdr. Papalk Roma'snda, ceza sistemindeki mutlak aklclk bugnn ada jri yelerini hayran brakacak niteliktedir. Dava znn halka duyurulmasndaki hakemlik yapma izlenimine gre, yarg adamlar, insan psikolojisi denince, yorulmak bilmez bir merak gsterirlerdi. Yarglar, tam bir doruluk ierisindeydiler. Yasay uygulamaya koymada tereddt etmediler. Bylesi bir hukuki metinde, tarihilerin bugne kadar pek tatmin olmadklar dokuz ay sren bir sorgulama sresi bitiminde varlan hkm kararndaki bir yanllk olasl, bana bir yanl yorumlama gibi gzkyor. Davann anahtar olan ok saydaki paralar gibi, Agostino Tassi'yi mahkm eden karar metni de bugne dek korunmu. Bu belgeler, Devlet Ar Ceza Mahkemesi'nin saysz yarg tutana arasna karm ve dalm haliyle Roma Devlet Arivleri'nde bulunmaktadr. Orazio Gentileschi'nin lm haberi, Toscana Dk'nn ajannn Londra'dan Floransa'ya gnderdii acil haberde grlyor. Amergio Salvetti adl bu ajan, tek bana bir roman konusudur. Eer 1639 ylnda, ngiltere'de bulunuyorsa, bu, Lucques kentinin onu ldrtmek iin tuttuu katillerin hanerinden kamak iindir. Erkek kardei, orada idam edilmitir ve ailesi de btn
454

bireyleri ile, kovulmu, mallarna el konmutur. Asl soyad Salvetti deil; lakab, Alessandro Antelminel-li'dir. 11 ubat 1638'de (Roma takviminde, 1639) yle yazar: "Mori quatro giorni f, il Gentileschi, famoso pittore, regrettato molto da ua Maesta e da ogn'altro amatre di quella ua virt." Bu belge, Archivio di Stato di Firenze, Carteggio Mediceo 4199, kaydyla arivlerde saklanmaktadr. R. Ward Bissel tarafndan, Orazio zerine yaplan aratrma metninde yer almaktadr, (p. it.) ve ayrca Anna Marina Crino, deerli makalesinde kullanmaktadr: "Rintracciata la data di morte di Orazio Gentileschi" diyerek... 519 Artemisia 17. yzyl barok talya'sndan lmszlk uruna, bir baba ile kz arasnda yaanan dello Artemisia, n ve zgrle ulamak iin yaad toplumdaki btn kurallar ykan, yaptlaryla da lmszle ulaan tarihteki ilk byk kadn ressamlardan, Artemisia Gentileschi'nin (Roma 1597-Napoli 1652) servenidir. Roma'da, 161 l ylnda Sanatlar Mahallesindeki bir atlyede, gen ressam Artemisia yeteneini kantlamak iin byk bir savam vermektedir. En byk rakibiyse, resim dalndaki ustas, nl ressam, babas, Orazio Gentileschi'dir. Ama kader Orazio'nun kzyla ilgili planlarn altst eder: Bylece aralarnda, srasyla hem babann hem de kznn kurban ve kazanan olaca bir dello balar. Artemisia, kan ba olan iki insan arasndaki lgnca sevginin, efkatin ve nefretin dramdr. Sanatn, iktidar ve siyaret anlamna iki ressam arasndaki ackl rekabetin yksdr. Artemisia, ayn zamanda, gzellie ulamaya alan insanlarn, bu tutkularnn ortaya kt Roma, Floransa, Napoli, Venedik, Londra gibi kentlerin tarihidir.
455

Alexandra Lapierre - Artemisia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alexandra Lapierre - Artemisia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre

Artemisia lmszlk iin Dello Alexandra Lapierre