TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 105

Atatrk Devrimlerinin in Aydnlarnca Alglan ve XX. Yzyln lk Yarsndaki Trkiye-in likilerine Yansmas
Perception Of Atatrk's Reforms By Chinese Intellectuals: Its Reflection On Turkish-Chinese Relations During The First Half Of 20th Century
Mehmet TEMEL* ZET Atatrk nderliindeki Milli Mcadelenin ve devrimlerin inde ilgi uyandrmas nedeniyle bu lkede Atatrk ve Trkiye ile ilgili birok kitap yaynlanmtr. Trkiye Cumhuriyeti ile in arasnda ilk kez 1934 ylnda Dostluk Antlamas imzalanm, bu antlamann ardndan iki lke arasnda siyasi, ekonomik ve kltrel ilikiler gelimitir. ki lke ilikileri, Osmanl Padiah II. Abdlhamitin bu lkeye nasihat heyetleri gndermesiyle balamsa da Cumhuriyet dnemine kadar resmi bir anlama imzalanamamtr. ANAHTAR KELMELER Trkiye-in likileri, Dostluk Antlamas, On dokuzlar Komisyonu, in Trkistan,in Halk Partisi, in Milliyeti Partisi, in slam Cemiyetleri Federasyonu, in Halk Cumhuriyeti. ABSTRACT Since the Turkish National Struggle and Revolution under the leadership of K. Atatrk attracted attention, many books about Turkey and Atatrk were published in China.Friendship agreement was first made in 1934 between China and Turkey After the Friendship Agreement, political, economic, and cultural relations enhanced between the two countries. The relations between China and Turkey commenced when Abdlhamit II dispatched counseling committees to this country. But, an official agreement was could not signed until the Republican Period. KEY WORDS Turkish-Chinese Relations, Friendship Agreement, Committee of 19, Chinese Turkistan, Peoples Party of China, National Party of China, Federation of Islamic Committee of China, Peoples Republic of China.

Do. Dr., Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

106 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Giri Atatrkn Trkiyede gerekletirmi olduu siyasal, sosyal ve kltrel devrimlerin in aydnlar tarafndan alglan ve iki lke ilikilerinin gelimesine katks, bu almann ana temasn oluturmaktadr. Trk devriminin indeki etkilerine ve iki lke arasnda Atatrk dneminde kurulan ilikilere deinmeden nce de Cumhuriyet ncesindeki Trkiye-in ilikilerinin geliimine ilikin ksa bilgi verilmeye allacaktr. Bir buuk milyara yaklaan nfusu ve hzla gelimekte olan ekonomisiyle, gnmz dnyasnn kuvvetler dengesinde nemli bir yere sahip olan inin Osmanl Trkiyesi ile ilikileri, XIX. yzyln sonlarnda balamtr. XVI. yzyldan itibaren Avrupal devletlerin ekonomik ve ticari basklaryla hristiyan misyonerlerinin propagandalarna maruz kalan bu lkenin 1757 ylndan itibaren Canton ehri dndaki snrlarn yabanclara kapatmas1 XIX. yzyln sonlarna kadar Osmanl Devletiyle de iliki kurulamamasna neden olmutur. XIX. yzyln son yllarnda grlen ilikileri, ekonomik ve siyasi nitelikli ikili ilikiler olarak deil, Padiah II. Abdlhamitin, saylar elli milyonu bulan in mslmanlarn nfzu altna alma giriimleri olarak deerlendirmek gerekir2. Abdlhamitin slamclk politikas gerei, ine nasihat heyeti gnderilebilmesi iin 1900 ylnda karlan iradenin3 ardndan, yaver mirliva Enver Paa4 bata olmak zere ilerinde Fatih Camii dersimlarndan Ahmet Rmiz Efendi5, Mektib-i ptidiyye mfettilerinden Hafz Ali Rza ve Bursal Hafz

Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997, s.739. indeki mslmanlarn eyaletlere gre dalmlar ve nfus miktarlar iin bkz. Martn Hartmann, in, A (slam Ansiklopedisi), C. 3, s. 411-412; BCA (Babakanlk Cumhuriyet Arivi), Diyanet leri Reislii, Fon: 51.0, Yer no: 4.31.14. II. Abdlhamitin in Mslmanlar ile ilgili politikalar iin bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamit ve slam Birlii, tken Yaynevi, stanbul 1992. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), Y.A.RES (Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak), Dos. 110, no.30. BOA, Y.PRK.HR (Yldz Perakende Evrak Hariciye Nezareti Maruzat), Dos.29, no.69; BOA, .HUS (rade Hussi), Dos.89, no.1319. R. 04; BOA, .AS (rade Asker), Dos.36, no. 1319.S.25; BOA, DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektbi Kalemi.), Dos.836, no. 36, Lef.1,2. BOA, .HUS, Dos.151, no.1325.M.114; BOA, .HUS, Dos.152, no.1325.S.086.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 107

Hasan Efendilerin de bulunduu bir ok heyet, slamiyet ve dini bilimler konularnda eitim ve nasihat vermek zere ine gnderilmilerdir6. Baz heyetler de, in mslmanlarna dini konularda eitim ve bilgi vermelerinin yan sra, baz inlilerin de katlmyla in mparatoruna ve indeki Almanya nclndeki Avrupal ordulara kar isyana hazrlanan mslmanlar isyandan vazgeirmek ve in hkmetine sayg gstermelerini salamak amacyla gnderilmilerdir7. Alman mparatoru II. Wilhelm de in mslmanlarna bu konuda tavsiyelerde bulunmas iin stanbuldaki elisi aracl ile halifelik makamndan istekte bulunmutur8. Gnderilen nasihat heyetlerinin yan sra, hac amacyla gelip hilfet merkezi stanbula da urayan in mslmanlarna ilgi gsterilmi, ihtiyac olanlara yardmda bulunulmu, lkelerine gvenlik iinde dnebilmeleri iin her trl nlem alnmtr9. inin baz blgelerinden istenen kitaplarn karlanmas10, in mslmanlarnn ileri gelenlerine stanbulda ilgi gsterilmesi ve inli haclara yardm edilmesi, etkisini, Pekinde in mslmanlar tarafndan Abdlhamit adna bir niversite kurulmas (Pekin Hamidiye niversitesi)11 ve inde okunan hutbelerde Abdlhamitin adnn anlmaya balanmasyla gstermitir12.

7 8 9

10

11

BOA, .LM (rade lmiye), Dos.6, no.1325.S.1; BOA, a.g.dos (ad geen dosya), no.1325.Ra.2; BOA, Y.MTV (Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak), Dos.36, no.295; BOA, Y.PRK.M (Yldz Perakende Evrak Mehat Dairesi Maruzat), Dos.7, no.62; BOA, .HUS, Dos.88, no.1319.M.03; BOA, .HUS, a.g.dos, no.1319.M.26. BOA, Y.PRK.HR, a.g.dos, no.40; BOA, Y.PRK.M, a.g.dos, no.19. BOA, Y.EE (Yldz Esas Evrak), Dos.88, no.32. BOA, MV (Meclis-i Vkel Mazbatalar), Dos.163, no.36; BOA, MV, Dos. 180, no.8; BOA, MV, Dos.185, no.7; BOA, MV, Dos.187, no.65; BOA, MV, Dos.196, no.131, BOA, MV, Dos.199, no.139; BOA, MV, Dos.140, no.14; BOA DH.MU (Dahiliye Nezareti Muhabert- Ummiyye daresi), Dos.93, no.43. 1911 ylnda hac amacyla inden gelip hac mevsimine yetiemeyen inli haclar, gelecek hac mevsimine kadar iskan edilmi, bunlarn iskan ve geim masraflar iin Masrif-i Gayr- Melhze Tertbinden otuz bin kuru denmitir. BOA, MV, Dos.159, no.94. in mslmanlarnn nde gelen kiilerinden bazlar da mecdiye nian ve madalyalarla taltif edilmilerdir. inin mslman Ynnan blgesi hkiminin olu Prens Hasann padiahn huzuruna kabul edilmesi, BOA, .HR (rade Hariciye), Dos.256, no.15309, baz inli eyh ve itibarl kiilere madalya ve atiyye verilmesi bunlara rnektir. BOA, .DH (rade Dahiliye), Dos.1230, no.96307; BOA, .HR, Dos.257, no.15332; BOA, a.g.dos, no.15394; BOA .TAL (rade Taltft), Dos.75, no.1312.L.016; BOA, .TAL, Dos.300, no.1321.M.004; BOA, .TAL, Dos.315, no.1321..022; BOA, .TAL, Dos.412, no.1324.Za.049; BOA, .TAL, Dos.490, no.1332.Ra.44. BOA, Y.PRK.SGE (Yldz Perakende Evrak Mbeyn Erkn ve Saray Grevlileri Maruzat) Dos.10, no.22. Pekin Hamidiye niversitesi iin bkz. hsan Sreyya Srma, Pekin Hamdiye niversitesi. slam limler Fakltesi Prf. M. Tayyip Oki Armaan, Ankara 1978, s.159 vd; II. Abdlha-

108 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Ancak, Abdlhamitin bu tek ynl giriimlerinin iki lke arasnda siyasal ve ekonomik ilikilerin gelimesini salayamad grlmektedir. Osmanl Devletinin 1904 ylnda inde elilik ama giriimi13 ve 1909 ylnda indeki Osmanl uyruklularn hukukunun korunmas iin iki lke arasnda bir beyanname imza ve teatisi abalar sonusuz kalmtr14. Milli Mcadelenin ardndan kurulan Trkiye Cumhuriyeti ile 4 Nisan 1934 tarihinde imzalanan Dostluk Antlamasna kadar iki lke arasnda herhangi bir resmi antlama imzalanmamtr. inli Aydnlarn Atatrk, Cumhuriyet Devrimleri ve Trkiye le lgili Grleri Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnn ardndan, inin bu yeni lkeye bak deimeye balamtr. Mustafa Kemal nderliindeki ulusal bamszlk hareketi ve ardndan gelen devrimler, inli birok aydn ve devlet adamn etkilemi, inde Mustafa Kemal ve Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili ok sayda eser yaynlanmaya balamtr. Bu eserlerden birinin yazar olan Liu Ko-u Yeni Trkiye adl kitabnda Trkiye ilgili u grlere yer vermektedir: imdiki Trkiye 1924 inklbndan sonra artk hasta adam deildir, byk devletler arasna girmitir. Trkiye de emperyalistlerden zarar grm ve haksz muahedelerin tazyiki altnda kalm ve bu suretle talihsizlikte inle kardelik etmitir. Toprak kayb, harp tazmnat, adl kapitlasyon ve gmrk idaresine mdahale gibi bizim iin en ac olan eyleri, Trkiye kat derecede tatmtr. Bundan maada sultanlarn idaresi altnda Trkiye 6-700 sene karanlk mutlkiyet ve budalaca zulmlerle indeki generaller idaresinden aa kalmamtr. Bizim nokta-i nazarmza gre Trkiyenin boynundaki bu iki ar zincirle hibir suretle midi kalmamas icap ederdi. Fakat son senelerin tarihi hakikatleri bize yaplanlar gsterdi. Balarnda Kemalin bulunduu ve btn halkn takip ettii Trk inklb hakiki bir uyan, yekvcut bir topluluk, harite cesur bir ordu ve akll bir d siyaset vcuda getirmitir. Herkes btn kuvvetini ve kalbini vererek karlat mklta ramen kuvvetli ve canl yeni bir Trkiye meydana getirdi. Bizim vaziyetimiz tpk eski Trki-

12 13

14

mitin in politikas iin ayrca bkz. Srma, Sultan II. Abdlhamitin in Siyasetine Dair Bir Vesika, IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 21-25 Eyll 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, T.T.K, Yay, Ankara 1988, s.1111-1116. BOA, Y.PRK.M, Dos.4, no.91. BOA, Y.PRK.MK (Yldz Perakende Evrak Mfettilik ve Komiserlikler Tahrrt) Dos.19, no.28. BOA, MV, Dos.23, no.25. Osmanl Devleti nin, in ile siyasi iliki kurabilmek amacyla 1877 ve 1879 yllarnda bulunduu iki giriiminden de olumlu sonu alnamamtr. W. Eberhard, Yeni Trkiye ve in, Belleten, Tome,V, No.20, (Octobre 1941), s.625.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 109

yeninki gibidir. Trkiye tekrar kalkt ve yeni hayatna kavutu. Bizim daha ne kadar gayret etmemiz lzm!15 Bir dier yazar Lin Van-yen de Trkiyenin En Yeni D Politikas adl kitabnda I. Dnya Savandan itibaren izlenen politikalarla yeni Trkiyeyi ele almtr. Yazar Trk d politikas ile ilgili u tespitlerde bulunmaktadr: Cihan Harbindeki hezimet ve yeni Trk hkmetinin hibir zaman kabul etmedii Sevr Muahedesinden beri toprak kayb, mill hkimiyet hakk ve byk devletlerin muhtelif cebir ve tazyikleri o kadar ard ki, bundan daha ar olmalarna imkn yoktu. Byle fena bir vaziyet karsnda Trk haric siyaseti tabii bir dinamik siyasete temayl etti. Bunu fazla izah etmeye lzum yoktur. Fakat Trk hkmeti, ba emeden ve tecavz bir siyaset kullanarak byk devletlerin vaziyetlerini deitirmeleri iin onlar sktrmakla kendi hkimiyetlerini mdafaa edemeyeceklerini biliyordu. Netice hakiki bir fayda temin etmeden yalnz bo yere gayret sarf etmekten ibaret olacakt. Bu suretle Trkiye dinamik bir siyasete temayl ettiyse de, ayn zamanda byk devletlerle arpmaya mani olmak ve sulhperverne bir terakki ile yava yava kalknabilmesi iin vaziyet ald. Eer bunu bilirsek Trkiyenin en yeni siyasetinde esasl birka prensip mahede edilebilir. Sulhun idamesi, emniyet, komularla iyi dostluk mnsebt, siyasi vaziyetten istifade16. ye17 Sung u-jco tarafndan 1928 ylnda Shanghaide kaleme alnan Yeni Trkiadl eserde Trk devriminin ana hatlar 6 balk altnda ele alnmaktadr.

Trkiyenin Corafyas adl ilk balkta Trkiyenin nfusu, ekonomik deerleri, stanbul ve Boazlarn jeo-stratejik nemi hakknda bilgiler verildikten sonra XIV. yzylda Trkler tarafndan ele geirilen Kk Asyann I. Dnya Savann balarnda inin ekiang Vilayetinin yars kadar kaldna dikkat ekilmektedir18. Osmanl mparatorluunun Sktu adl ikinci balkta XVI. yzyln sonlarna kadar ikbal dnemini yaayan Osmanl Devletinin Viyana kuatmasndan sonra gerilemeye balad, XVIII. ve XIX. yzyllarda ise Avrupann byk devletlerinin merhametine ve paylama tehlikesine maruz kald dile getirilmektedir. Gerilemenin nedenleri olarak baskc ynetim, halkn sz ve matbuat
15 16 17

18

Eberhard, agm., s.626. Eberhard, agm., s.629. inceden ngilizce ve Franszcaya tercme edilerek 9 ubat 1942 tarihinde Trkiyenin Shanghai Elilii tarafndan Trkiyeye gnderilen bu kitap ayn yl zmirde alan Atatrk kesine konulmutur. BCA, Fon:490.01, Yer no:206.819.4; BCA, Fon:490.01, Yer no:206.818.1. Sung u-Jco, Yeni Trkiye, Shanghai 1928, s.1.

110 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

hrriyetinden yoksun braklmas, ar vergiler ve kapitlasyonlar gsterildikten sonra yle denilmektedir: Haricen yzlerce yl, Trkiye yabanc militarizm ile karlam ve yabanc iktisadi istila yznden byk kayplara uramtr. 1555de Fransa kralnn Trkiyeden baz imtiyzt- mahsusa koparmasn mteakip baka milletler de Trkiyeden ayn taleplerde bulunmulardr. Bylece Trkiye gmrk tarifelerini tatbik hususundaki muhtariyetini, adl masumiyetini kaybetmi, yabanclara ikamet, din, tahsil, seyahat ve posta ilerinde imtiyazlar bahetmek mecburiyetinde kalmtr. Trkiye o zamanlar imdi inin dt vaziyette bulunuyordu. Askeri ressnn cehaleti yznden topraklar gittike klyordu. Bu artlar altnda Trkiyenin yabanc devletlerin hcumuna maruz kalmamasna da imkn yoktu. Neticede Trkiye, Yunanistan, Karada, Srbistan, Romanya, ark Rumeli ve Msr ile Akdenizde daha birok yerleri kaybetmiti. Dier tarafta Kk Asyada Ermenistan birok defalar istiklalini kazanmaya uram, Arnavutluk bir talyan mstemlekesi halini alm, Makedonyada da muhtariyet iin temayller belirmiti. Bylece Trkiye artk byk bir memleket halinden km bulunuyordu19. Trkiye nklb adl nc balkla, Trkiyenin Anayasas adl drdnc balkta 1876, 1908, 1921 ve 1924 anayasalarnn ortaya k srelerine ilikin bilgiler verilmektedir. Yazara gre 1876 Merutiyeti yabanclarn, 1908 anayasas ttihat ve Terakkinin basklar sonucu ilan edilmitir. 1921 ve 1924 anayasalarnda ise egemenliin millete ait olduu ve bu egemenliin T.B.M.M.nin nefsinde topland, 1924 anayasasnda Trkiyenin bir cumhuriyet olduu, yasama kuvvetinin mecliste, yrtme kuvvetinin de cumhurbakan tarafndan seilen kabinenin elinde bulunduu, tek parlamento usulnn kabul edildii, cumhurbakannn yetkilerinin snrlandrld, hkmet ilerinin din ilerinden ayrld ifade edilmektedir. Yine drdnc balkta yasama, yrtme ve yargnn ileyi ekli, adli slahatlar ve dinin devletten ayrlmasnn sonular ele alnmtr. Yazara gre dinin devletten ayrlmas sorunu zmtr. a. eitli dinlere sahip kiiler arasndaki snf farklar tamamen ortadan kalkmtr. b. Hristiyan aznlklarn korunmas sorunu snf farknn ortadan kalkmasyla giderilmitir.

19

Yeni Trkiye, s.2.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 111

c. lkede vicdan hrriyeti salanm ve eitim-retim konular dinden ayrlmtr20. Sung u Jco bu balkta Milletler Cemiyeti cra Komitesinin Lozan Antlamasyla Trkiyeyi aznlklarn ve gayr- mslimlerin hukukunun korunmasndan uluslararas bir ekilde ve kesin olarak sorumlu tuttuunu, bunun Trk anayasas iin bir ayak ba, Trkiye iin de bir snav olduunu, koruma konusu iyi uygulanacak olursa Trkiye ile byk devletler arasndaki ilikilerin geliip ilerleyeceini ve Trkiyenin milletler ailesi arasndaki mevkiinin ykseleceini ifade etmektedir. Ancak yazar, Musul snr sorununun zmnde Milletler Meclisinin Trkiye aleyhine karar vermesinin gerekesini Trkiyenin Musuldaki hristiyanlara kt muamele etmi olmasyla ilikilendirmekte, bu durumun ngilizlere Trkiyeye hcum iin bir frsat verdiini, bu gerein de Trkiyenin yeni diplomasisinin baz eksikleri bulunduunu gsterdiini iddia etmektedir21. (Kanaatimize gre yazar bu konuda hem bilgi eksikliine sahip, hem de blgedeki ngiliz emellerini gz ard etmektedir.) Trkiyede Diplomasi adl beinci balkta Trkiyenin Atatrkn sosyal ve kltrel devrimleriyle birlikte Avrupa uygarln kabul etmesi, milliyetini tamamen idrak ettikten sonra hilafeti kaldrmas ve Lozandaki kazanmlaryla Trk-Yunan nfus deiimi ele alnmaktadr. Trkiye ve in adl son balkta ise yazar, slamiyetin ine Dong Hanedan zamannda girdiini, mslmanlarn inin ensi, Kansu, Sinkiang ve dier bat blgelerinde youn olduunu, saylarnn 50-80 milyon arasnda tahmin edildiini belirttikten sonra (Bu kitabn muharriri olarak her ne kadar slm deilsem de ve domuz eti yememenin taraftar olamasam da slamiyetin byk akideleri ihtiva ettii inkar olunamaz.) slamiyetin bara, ilme, insanlarn salk ve mutluluuna verdii nem nedeniyle inde byk bir gelecee aday olduuna dikkati ekmektedir22. Balk, iki lkeyi karlatran u ifadelerle son bulmaktadr: Trkiye ve in bir zamanlar arkn hasta ve zayf adamlar diye anlrd. Biri yakn dieri uzak arkn hastas saylrd. htilalden evvelki Trkiyeyi ele alrsak hakikaten in gibi onun da hasta olduunu takdir ederiz. Fakat tarihi bakmdan in ok daha eski ve yksek bir medeniyete sahip olup Trkiyeden binlerce sene evvel medeniyet gstermitir. Fakat btn bunlara ramen
20 21 22

Yeni Trkiye, s.10. Yeni Trkiye, s.11. Yeni Trkiye, s.17.

112 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Trkiye 1924 ihtilaliyle uzak arkn hasta adamn ok geride brakarak cihan byk devletleri ile msavi bir duruma km bulunuyor. Halbuki ine yle bir baktmz zaman hsl olan intiba nedir? imdi Trkiye ile in mtekabiliyet esas zerine bir muahede akdi iin mzakerededirler. Eer bu in-Trk muahedesi akdolunur ve imzalanrsa msavat esas zerine bir muahede akdolunmu demektir. Umarm ki vatandalarm kendi memleketlerini Trkiye derecesine ykseltmek ve byk devletler mertebesine karmak iin ellerinden geldii kadar alacaklardr23. Trk devrimini ksaca zetlemeye alan bu eserde yer yer tarih yanllar yaplm, baz olaylarn kronolojik sralar kartrlmtr. Ancak Trk devriminin inde tannmas asndan nemli bir kaynaktr. Japon yazar Dzeh Dien-Chienin Dnyann On Mehur ahsiyetinin Hl Tercmeleri adl eserinden ksmen yararlanlarak inli Dzng Cin tarafndan 1939 ylnda Shanghaide kaleme alnan Kemalin Bibliyografyas24 adl yapt da on balktan olumaktadr. Mustafa Kemalin doumundan lmne kadar olan dnemdeki Trk tarihinin Mustafa Kemalin yaam hikyesiyle zdeletirilerek anlatld bu eserde Mustafa Kemal ve devrimleri hakknda u grlere yer verilmektedir: 1. Kemalin Doduu Trkiye: Kahramanlar evre koullarnn yaratt gereinden hareketle bu balkta Mustafa Kemalin doduu dnemde byk devletlerin ekonomik ve siyasal saldrlarna maruz kalan Osmanl Devletinin iinde bulunduu olumsuz koullar ele alnmtr. 2. Kemalin Genlii: Mustafa Kemalin, ilkokuldan balamak zere subaylnn ilk yllarna kadarki yaamyla cemiyet ve gazete karma almalar hakknda bilgiler iermektedir. 3. Jn Trk Partisi: ttihat ve Terakki Cemiyetinin faaliyetleri, Mustafa Kemalin bu cemiyetle temas ve Hrriyet Cemiyetini oluturma abalar ele alnmaktadr. 4. Enver Bey Tarafndan Balanan htilalden Hkmeti Ele Geirdii Gne Kadar Olan Hdist: Enver Bey nclndeki ttihat ve Terakkinin, II. Abdlhamiti anayasay yrrle koymaya zorlayan almalar ve baarlar, hrriyet m-

23 24

Yeni Trkiye, s.17. Bu eser de inceden ngilizce ve Franszcaya tercme edilerek 9 ubat 1942 tarihinde Trkiyenin Shanghai Elilii tarafndan Trkiyeye gnderilmi ve ayn yl zmirde alan Atatrk kesine konulmutur. BCA, Fon:490.01, Yer no:206.819.4; BCA, Fon:490.01, Yer no:206.818.1.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 113

cadelesi iin Mahmut evket Paadan daha ok alan Mustafa Kemalin isminin Enver Bey ve yaknlar tarafndan kamuoyuna duyurulmay ele alnmtr. 5. Gelibolu Kahraman: Bu balkta da Enver Paa tarafndan hreti trplenmek istenen Mustafa Kemalin 19. Frka Kumandanlna atanmas ve baarszlnn beklenmesi, Enver Paann Kafkas yenilgisinin sorgulanmamas iin Mustafa Kemalin anakkale baarsnn kamuoyundan gizlenmeye allmas abalar dile getirilmektedir. Yazar bu abay yle ifade etmektedir: anakkale boazlarn geri almak suretiyle Kemal hayatnda parlak bir zafer kazanm oluyordu. Bu tarihteki zaferlerin en by idi ve bylece Trkiyede mhim bir askeri deha domu oluyordu. Alman gazeteleri de modern kahraman byk puntolu harflerle meth- sen etmeye balamlard. Fakat iin garip taraf Trk gazeteleri sanki harple alakadar deillermi gibi Kemalin bu byk zaferini sktla geitiriyorlard. Acaba bunun sebebi ne idi? Muhakkak ki Enverin kskanlk hilelerinden biri. Kemalin fazla hret kazanarak kendine rakip olacandan korkuyordu. Bundan baka Enver Kafkaslarda Ruslardan fena halde dayak yemiti. Orada 90 bin kiilik gezide bir orduyu berbat etmi, ancak 12 bin yaral ile dnebilmiti. ayet Kemalin muvaffakiyetleri memlekete yaylsayd Enverin hali ne olurdu? Fakat ne de olsa Kemalin muvaffakiyetini ilelebet bir sr olarak saklamak da kabil deildi. Bir gn gelip elbet de dnya bundan haberdar olacakt. Nitekim bu zafer Trk halknn dilinde destan oluvermiti. Ve iki sene sonra slam gazeteleri de dhil btn dnyaya yaylan bu zafer artk saklanamaz olmutu. te bylece Kemal 300 milyon mslmann hrmetini kazanm oluyordu25. 6. Elveda Enver: Mustafa Kemalin anakkaleden sonra Doudaki 16. Frka Kumandanlna tayininden savan sonuna kadarki gelimeler, Mondros Mtarekesinin imzalanmas, stanbulun fiilen igali, Mustafa Kemalin Samsun zerinden Anadoluya geii ve Damat Feritin Mustafa Kemalden kurtulma abalar bu balk altnda incelenen konulardr. 7. Yeni Trkiyenin Douu: Mustafa Kemalin Samsundan sonraki kongre almalar, zmirin igali, Misak- Millinin ilan ve ierii, stanbulun resmen igali, Sevrin imzalanmas iin artan ngiliz basklar, Sovyetlerle yaplan anlama ve T.B.M.M.nin almas ele alnmtr. 8. Yunan Ordusunun stilas Ve nhizam: Ankara hkmetini ezmeden Sevri uygulamann zorluunu gren ngilterenin Yunanistan Anadolu zerine
25

Dzn Cin, Kemalin Bibliyografyas, Shanghai 1939, s.14-15.

114 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

srmesi karsnda Mustafa Kemalin nce Sovyetlerle daha sonra da Fransa ve talya ile uzlamas, Yunan saldrlarnn pskrtlmesi, Londra Konferansnn baarszl, Yunanistana vurulan son darbe ve zmirin kurtarl bu baln konularn oluturmaktadr. 9. Yeni Trkiye Cumhuriyetinin Tesisi: Lozan grmeleri ve Trkiyenin mttefiklerden istekleri, Lozanda bar antlamasnn imzalanmas, Ankarann hkmet merkezi olu gerekeleri, Cumhuriyetin ilan. 10. Kemalin daresi ve Islahat: Gazi Mustafa Kemalin cumhurbakan olmas, hilafetin kaldrlmas ve Hint mslmanlarnn tepkileri, muhafazakar muhalefetin bertaraf edilmesi, 1924 anayasasnn ilan, sosyal ve kltrel devrimler bu balk altnda ele alnmaktadr. 11. Kemalin Yapclk Hamleleri: Yazar bu balkta Atatrkn Ankaray bakent yaptktan sonra mamur hale getirmesini, (ina edilen kamu binalar, su, sulama kanallar, elektrik tesisleri, ikmetghlar, havagaz, imendiferler, sosyal yardm kurumlar vs.) ekonomide izledii denk bte, israf nleme, borlanmama, i ve d borlar itfa, zirai vergilerde %10 indirim politikalarn, eitimin yaygnlatrlmas, hapishanelerin slah, eitim, adalet, tarm, sanayi ve ticaret alanndaki reformlarn, lkede yerli mal kullanlmasyla ilgili abalarn incelemitir. 12. Benim Karm Trkiyedir: Bu balkta Mustafa Kemalin kiilii zerinde durulmutur. Azim sahibi, enerjik, sabrl, glklere gs geren, hzl ve azimkr karar verebilen, ada, serbest dnce sahibi, centilmen, modern kltre hayran kiilik zelliklerini nefsinde toplayan yetim bir ocuun cumhurbakanl gibi en yksek bir makama ykselebilmesi, evlilik yaam, benim karm yeni Trkiyedir szleriyle Trkiye Cumhuriyetini ne kadar ok sevdii yazarn bakyla ele alnmtr. 13. Kemalin Bize Verdii lham: Mustafa Kemalin ine verdii ilham yazarn kendi ifadesiyle zetlemek daha uygun olacaktr. Yeni Trkiyenin domasndaki balca mil, Kemalin harp etmek kabiliyet ve ruhu ile faslasz mcadele kabiliyetidir. Kemalin yksek ahsiyeti bize hrmet ve hayranlk telkin etmelidir. Onun gibi yksek bir ahsiyet yalnz Trk halk tarafndan deil, btn dnya milletleri tarafndan sevilmeye ve hrmete layktr. Bilhassa kk ve zayf milletler onu herkesten daha fazla sevmelidirler.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 115

Garpllar, Trklerle inlileri arkn hastalar, zayflar diye tavsif ede gelmiler ve her zaman bu iki memlekete istihkar nazaryla bakmlardr. Trk hastas da, in hastas gibi ayn derde mptela idi. Fakat ite Kemal gibi byk bir adam karak Trkiyeyi kurtarmak ve onu iyi etmek iin are ve devasn kefetmi oldu. Byle bir hareket elbette ki byk takdirle karlanmaldr. Fani Kemal gemise de milletine olduu kadar kk ve zayf milletlere sonsuz bir ilham kayna olmutur. O milletler ki mevcudiyetlerini idame iin mcadele etmektedirler. Onlar bilsinler ki muvaffakiyet devaml mcadeleden ibaret ve nihai zafer de bu mcadelenin sonunda kabildir. Haydi, dnyann zayf ve kk milletleri! Haydi! Geliniz! Sizinle esaret zincirlerini kralm!26. inde Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili yaynlanan dier kitaplar da unlardr: 1. Liu Ko-u, 2. Liu Ko-u, 3. Cav Cing-yan, Yeni Trkiye, Shanghai 1927, 430 sayfa. Trk nklp Tarihi, Shanghai Basm yl ? Trkiye Tarihi, Shanghai 1935, 202 sayfa.

4. Trkiyenin Mill Hkimiyetinin stirdad. Yazar ve yayn yl belirlenememitir. 5. Lin Van-yen, 1937, 12 sayfa. Trkiyenin En Yeni D Politikas, Shanghai

Diplomatik, Siyasi, Askeri ve Kltrel likiler in aydnnn Atatrk ve Trk devrimiyle ilgili olumlu izlenimleri lkenin d politikasna da yansm, Osmanl diplomasisinin indeki Osmanl uyruklularn hukukunu korumak iin bir beyanname imzalamay bile kabul ettiremedii bu lke, Trkiye Cumhuriyeti ile Dostluk ve Ticaret Antlamas imzalayabilmek iin, 1925 ylndan itibaren diplomatik giriimlerde bulunmutur. ki lke arasndaki Dostluk ve Ticaret Antlamas grmeleri ilk nce Trkiyenin Belikadaki mmessili Kmil Bey ile inin Belika elisi Wang Cingci arasnda balamtr. Ancak Trk tarafnn teklif metninde en ziyade mazhar msaade-i millet (en ok gzetilen ulus) hakk bulunmas, inin egemenlik haklarna aykr olduu gerekesiyle grmelerin kesilmesine neden olmutur27.

26 27

Kemalin Bibliyografyas, s.50-51. Eberhard, agm., s.630.

116 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Asya nn iki byk lkesi arasnda bir antlamann yaplmas gerektiini dnen in, 1926 ylnda ikinci kez giriimde bulunarak Moskovadaki mmessili Cing Yen-hiden daha nce zerinde anlama salanan sekiz maddenin imzalanmas iin Trk elisiyle grmesini istemitir. inin bu teklifi zerine Trk hkmeti Moskova bykelisi Zeki Beye grme ve akit iin yetki vermitir28. Pekin hkmetinin in e bir Trk misyonunun gnderilmesini istemesi zerine 7 Mart 1926 tarihinde Tevfik Kmil Bey bakanlnda bir heyetin gnderilmesi kararlatrlmtr29. inin bu giriimi de Trkistan valisi Yang Dzin-huinin iki lke arasnda bir antlama yaplmasna iddetle kar kmas ve Nankinde halk hkmeti kurulmas zerine tekrar sonusuz kalm ve grmelere ara verilmitir30. Trkiyedeki inlilerin giriimleri zerine Nankindeki ulusal hkmet, 1929 ubatnda Washingtondaki elileri aracl ile grmelerin balamas isteini Trk elisi Muhtar Beye iletmi, bu kez Trk hkmeti, dnya ekonomik buhran nedeniyle ncelikle bir dostluk antlamas imzalanmadan herhangi bir ticari antlamaya niyetli olmadn bildirerek grmelerin balamasn uygun grmemitir. 1929 ylnda Hulusi Fuad Beyin Nankine maslahatgzar olarak gnderilmesinden31 sonra burada devam eden grmelerde dostluk antlamas zerinde anlama salanm, fakat her iki tarafn ticaret antlamasyla ilgili dncelerinin farkl olmas zerine ticaret antlamas konusunda uzlamaya varlamamtr. 1931 ylnda Cenevrede tekrar balayp tekrar sonusuz kalan grmeler dizisi 1934 ylnda anlama ile sonulanmtr. Bakanlar kurulu anlamann imzalanmas iin 3 Nisan 1934 tarihinde Dileri Bakanlna yetki vermitir32. in tarafn svire elisi Hu -dann temsil ettii Trk-in Dostluk Antlamas 4 Nisan 1934 tarihinde Ankarada imzalanm ve 4 Haziran 1934 tarih ve 2496 sayl yasa ile kabul edilerek onaylanmtr. Antlamann tasdiknamesinin teatisi iin de Dileri Bakanlnn Bern Elilik Ba Ktibi Nurettin Beye

28 29 30

31 32

BCA, Bakanlar Kurulu Kararlar, Fon:30.18.1.1, Yer no: 18.25.4. BCA, Mumelt Genel Mdrl, Fon:30.10.0, Yer no: 12.71.20. Trkistan valisinin grmeleri olumsuz etkileyen aklamalar yledir: Trkler islmiyetin nderidirler. Trkistan nfusunun % 70i mslmandr. Ve Trklere ilhi bir varlk nazaryla bakyorlar. Eer Trk-in Muahedesi zerine Trkler serbest olarak Trkistana seyahat edebilirlerse, Trklerin bize kar fena niyetleri olmasa dahi belki nc bir devlet tarafndan kendi menfaatleri iin kullanlabilirler ve memleketimizin garb tehlikede olabilir. Eberhard, agm., s.630. BCA, Fon:30.10.0, Yer no: 257.728.2. BCA, Fon:30.18.1.2, Yer no: 43.71.1.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 117

yetki verilmesini isteyen 16.10.1934 tarih ve 71603/749 sayl tezkeresi 22.10.1934 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafndan uygun grlmtr33. in, bu antlamann hemen ardndan 1934 Kasmnda General Ho Yuehzuyu Ankara eliliine atam34, ancak eli 1935 Nisannda greve balamtr35. inin Milletler Cemiyetindeki murahhas heyeti bakan Trkiyenin Bern elisine, elilerinin 16 kiilik bir heyetle geleceini, elilik memurlar arasnda eitli alanlarda uzman kiilerin bulunduunu, bunlarn Trk devriminin deiik safhalarn inceleyip lkelerinde hangilerinin uygulanabileceini aratracaklarn bildirmitir36.Elinin zgemii 11 Nisan 1935 tarihinde Babakanla sunulmutur37. Trkiyenin atad ilk eli ise 27 Aralk 1939 tarihinde in Cumhurbakanna gven mektubunu sunmu, unkingde greve balamasnn ardndan 13 Ocak 1940 tarihinde Dileri Bakanlna inde karlann, tantrld st dzey devlet erknn, uygulanan kabul trenlerini ve in basnna yapt aklamalarn bildiren 11 sayfalk bir yaz gndermitir38. 1949 ylna kadar unkingte ikamet eden Trk elilii, ayn yl komnist ynetimin iktidara gelmesi zerine Chiang Kai- sheki izleyerek Taiwana tanmtr. in ile ilikilerin daha Dostluk Antlamasndan nce gelimeye balad grlmektedir. Trk hkmeti 13 Aralk 1932 tarihinde in-Japon ihtilafn incelemekle grevli On dokuzlar Komisyonuna Bern Elisi Cemal Hsn Beyi atam39, 1933 ylndan itibaren de inli askeri ve sivil yetkililer Trkiyeyi ziyaret etmeye balamlardr. inin Moskova elisi 1933 yl Hazirannda bir in heyetinin ekonomik amal incelemelerde bulunmak zere Trkiyeyi ziyaret edeceini bildirmi40, 19 ubat 1934 tarihinde de General Yang hih bakanlnda bir askeri heyet Genel Kurmay Bakanln ziyaret ederek ordu tekilat hakknda bilgi alm, Ankara ve stanbuldaki baz askeri tesis ve garnizonlar gezdikten sonra Trkiyeden ayrlmtr41. Heyet bakan hih stanbuldan ayrlrken Dileri Ba33 34 35

36 37 38 39 40 41

BCA, Fon:30.18.1.2, Yer no:49.72.8. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:131.937.19. smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar I.cilt (1920-1945), T.T.K, Yay. Ankara 1989, s.250. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:131.938.1. BCA, agb., Lef.2. BCA, BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.15. BCA, Fon:30.18.01, Yer no:32.74.14. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:200.366.17. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:200.367.1; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.11.

118 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

kanlna ektii telgrafta, Gazi Mustafa Kemale, smet ve Fevzi Paalara duyduklar hayranlk ve minnettarlklarn bildirdikten sonra Trkiyenin stiklal Savandan sonraki durumunun takdir edilecek dzeyde olduunu, ancak lkelerinin Trkiyenin stikll Savandan nceki durumuna benzediine dikkat ekmilerdir42. 1944 yl balarnda da iki lke ilikilerinin gelimesine katkda bulunmak ve dostluk ilikileri kurmak amacyla in Parlamentosu ve Siyasi Halk Meclisi yelerinden M. Wang Yun-woo, M. Wen Yuan-ning ve M. Han Li-woodan oluan kiilik heyet Trk hkmetini ve T.B.M.Mni ziyaret etmilerdir43. Bu geziyi Milliyeti in Dileri Bakan George K. C. Yehin 1957 Subatndaki stanbul ve Ankara ziyaretleri izlemitir44. Heyet ziyaretleri devam ederken II. Dnya Savann kmasyla birlikte inin Trkiyedeki diplomasi trafiinin de hzland grlmektedir. 1940 ylndan itibaren eli atamalar sklam, 1945 ylnda stanbulda konsolosluk ama isteinde bulunulmutur. Bu istek Trk hkmeti tarafndan olumlu karlanmtr45. Ankaraya atanan eliler yllara gre unlardr: 1940- Chang Peng Chun, in Millet Meclisi yesi, in Gneydou Federal niversitesi profesr46. 1942- Msy Tsou Shang-yu, Bat Asya Dairesi genel mdr47. 1944- Msy Hsu-mo, Avustralya in elisi, eski in Dileri Bakanl siyasi mstear48. 1947- Msy Ti-Tsi- li, Nankin niversitesi Siyasi limler Enstits profesr, 1939-1946 yllar arasnda Gney Amerika lkelerinde orta eli49. 1956- M. Shao Yu-lin, in Cumhurbakan mstear, Szechuan niversitesi profesr50. 1964- Yuen Tse-kien, Wietnam bykelisi51.

42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

BCA, agb., Lef.2. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.20. BCA, Fon:30.01, Yer no:116.734.24. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.61. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:131.939.22. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.18. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:131.940.11. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:131.940.37. BCA, Fon:30.01, Yer no:127.818.10. BCA, Fon:30.01, Yer no:64.394.19.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 119

1930lu yllardan itibaren yaplan karlkl ziyaretler iki lke arasnda eitim, kltr, salk ve askeri alanlarda ilikilerin gelimesine katkda bulunmutur. ki lke arasndaki kltrel ibirlii daha Gazi Mustafa Kemal Atatrkn salnda inli rencilerin Trk okullarna kabul edilmesiyle balamtr52. 1937 ylnda in uyruklu D. S. Sadiya ve inin Ynnan Vilayeti in-tig Lisesi mezunu S. C. Osman Lin zorunlu hizmetten muaf ve yatl olarak Ankara Hukuk Fakltesine kabul edilmilerdir53. Genel Kurmay Bakanlnn 23.2.1940 tarih ve 36210 sayl teklifi zerine Trakya Zrhl Tabur Motosiklet Blnde temen olarak grev yapan Hikmet Ma nn Harp Akademisinde eitimine devam etmesi bakanlar kurulu tarafndan 9 Mart 1940 tarihinde uygun grlmtr54. Trk okullarna kabul edilen dier renciler de unlardr. Kazm Miran, 1940 ylnda bakanlar kurulu kararyla Yksek Mhendis Mektebine parasz yatl renci olarak kabul edilmi55, eitimini tamamlamasnn ardndan 1950 ylnda yine bakanlar kurulu kararyla Orman Genel Mdrlnde almasna izin verilmitir56. unking At Okulu Mdr Ali Ann olu Muzaffer An, Ziraat ve Dileri Bakanlnn teklifi ve bakanlar kurulunun oluru ile 1943 ylnda Ankara Yksek Ziraat Enstitsne kabul edilmitir57. in hkmeti 1944 ylnda Trk hkmetinden her yl inli zabitin Harp Akademisinde eitim grmesi isteinde bulunmu, bu istek rencilerin bavuranlar arasndan snavla seilmesi kaydyla bakanlar kurulunun 3.10.1946 tarihli toplantsnda kabul edilmitir58. Bu gelime zerine unking Elilii inli zabitin isim ve knyelerini Dileri Bakanlna bildirmitir. Eli, seilenlerin nn de mslman olduunu belirtmitir. lk yl iin seilen rencilerin isim ve knyeleri unlardr:59

52

53 54 55 56 57 58 59

inli rencilerin Trk okullarnda eitim grmesi II. Abdlhamit dneminde balamtr. 1904 ylnda in Trkistannn Kagar ve Tulca kentlerinden gelen bir grup renci stanbuldaki Hamdiye Ticaret Mekteb-i lsine (Bugnk Marmara niversitesinin ilk adn oluturan bu okul 16 Ocak 1883 tarihinde kurulmutur) kaydedilmitir. BOA, Y.PRK.AZJ (Yldz Perakende Evrak Arzuhal ve Jurnaller), Dos.50, no.33. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:71.4.1; BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:78.72.17. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:90.22.5; BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:89.129.11. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:93.103.5. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:122.36.8. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:142.15.14. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:112.664. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:143.22.10.

120 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Ad-Soyad Davut Liyu An-lin sa Liyu Bin-han brahim Cu Ce-bin

Ya 27 29 29

Memleketi Mukden Hopei Mukden

Snf Topu Nakliye Piyade

Rtbesi Binba Binba Binba

in 1946 ylnda Trkiyeye on renci daha gndermek istediini bildirmi, bu istein de kabul edilmesinin ardndan rencilerin tercihleri dorultusunda bei Siyasal Bilgiler Okuluna, Dil ve Tarih Corafya Fakltesine, biri Hukuk Fakltesine, biri de Yksek Ziraat Enstitsne parasz yatl olarak kabul edilmilerdir60. Trkiyenin unking Elilii, 1940 ylnda bata Singkiang (in Trkistan) olmak zere inin deiik blgelerinde dank halde bulunan Trkler arasnda Trkenin yeni yaz ile yazlp okunmasnn salanmas ve kitap ihtiyalarnn karlanmas iin giriimde bulunmutur. Eli, Dileri Bakanlna gnderdii 29.1.1940 tarih ve 63/14 sayl yazsnda, in Trkistanndaki Trklerin Sovyetlerin basksyla karlatn, Sovyetlerin baz Trk genlerini Rusyaya sevk edip komnist eitimiyle yetitirdikten sonra Trkistana iade ettiini, uygunsuz ve iddetli bir politikaya maruz kalan Trklerin Hindistana doru g ettiklerini bildirdikten sonra in Trkleri iin hayati bir neme sahip olan kitap temini ve yeni yaz konusuna ilgisiz kalnmamasn, aksi takdirde indeki Trklerin ya tamamen tahsil eilimini kaybedeceklerini ya da tahsil ihtiyalarn ulusal gelimelerine uygun olmayan aralarla veya arelerle gidermeye alacaklarn belirtmitir. Eli yazsnda devamla konuyu in Milli Eitim Bakan ile grtn, bakana konunun bir aznlk sorunu olmadn ve byle bir sorunun ortaya karlmasnn da dnlmediini, amacn Trkiyede gerekleen bir inklbn in vatandalna sahip bir kitle zerindeki doal etkileri olduunu sylediini de ifade etmitir61. unking elisi 30 Eyll 1940 tarih ve 348/157 sayl ayn konudaki ikinci ek yazsnda da Uzakdouda ve inde kk kitleler halinde veya dank halde zor artlar altnda yaayan Trklerin, evlatlarnn milli ve manevi eitimleri iin
60 61

BCA, Fon:30.10.0, Yer no:143.21.17. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.16.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 121

elilikten kitap istediklerini, her ynyle ilgi ve dostlua layk olan okulsuz, kitapsz ve retmensiz bir halde bulunan Trklerin olabildiince manevi fizyonomilerinin kurtarlmas ve rk kimliklerinin korunmas iin kitap ihtiyalarnn karlanmas gerektiini, bu konuda Milli Eitim Bakanlnn, Parti Umumi Ktipliinin, Trk Dil ve Tarih Kurumlarnn ve dier ulusal kurulularn gereken ilgiyi esirgememelerini bildirmektedir. Eli, gnderilecek olan alfabe, okuma, tarih ve ahlak kitaplarnn inde herhangi bir engelle karlalmadan oaltlp bedelsiz olarak datlabileceini de ifade etmektedir62. in Trklerinin manevi fizyonomilerinin kurtarlmas ve rk kimliklerinin korunmas konusunda unking elisinin kayglanmasn gerektirecek baz gelimeler de yok deildir. inde Trklere olumlu yaklaan dergi ve kitaplar baslabildii gibi, zararl yazlar ieren yaynlara da rastlanmaktadr63. Shanghaida 1933 ylnda yars ngilizce ve yars ince olarak baslan Fihristi Terceme-i ini adl kitabn zararl yazlar ierdii gerekesiyle matbuat yasasnn 51. ek maddesi gereince Trkiyeye girmesi Bakanlar Kurulu tarafndan 8 Haziran 1936 tarihinde yasaklanmtr64. Yine Pekinde Komnist in Hkmeti tarafndan yaynlanan Peoples China adl derginin lkeye sokulmas ve datlmas Bakanlar Kurulunun 8 Mart 1951 tarihli kararyla yasaklanmtr65. in Trkleri iin sakncal yaynlarn Trkiyeye girmesinin yasaklanmasnn yan sra Trkiyeye olumlu anlamda katkda bulunabilecek kitap, dergi gibi yaynlarla indeki partilerin nizamnameleri ve in anayasas da Trkiyeye getirilerek Trkeye tercme edilmitir. Trkeye evrilen Atatrk ve Trk devrimi ile ilgili kitaplarn yannda periyodik olarak yaynlanan Ya Trkistan, slam Genlii Aylk Mecmuas ve Yurt mecmualarnn baz saylar da Trkiyeye getirilerek gnmz Trkesine evrilmitir. in Kuomintang Partisi (in Halk Partisi) ile in Milliyeti Partisinin nizamnameleri ngilizce ve Trkeye tercme edilerek 1942 ylnda Dileri Bakanlna ve Cumhuriyet Halk Partisine gnderilmitir. Her iki nizamnamede partilerin merkez ve tara rgtlenmeleri, eyalet kongreleriyle, tefti ve denetleme komitelerinin oluumu, partiye yelik ve disiplin ilemleri vs. hakknda

62 63

64 65

BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.17. in Lanauda Mesud Sabrinin kard Yurt, Pariste baslan Ya Trkistan ve yine inde baslan slam Genlii Aylk Mecmuas in Trklerine dost olan dergilerden bazlardr. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.16, Lef.2; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.729.19; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:84.553.16. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:65.49.7. BCA, Fon:30.18.01.02, Yer no:48.519.4.

122 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

olduka detayl bilgiler yer almaktadr66. 14 fasl ve 175 maddeden oluan 25 Aralk 1946 tarihli in anayasas da Trkeye evrilmitir67. Sonu Osmanl Padiah II. Abdlhamitin inde uygulamaya alt slamclk politikasnn in ynetimi tarafndan olumlu karlanmamas nedeniyle Osmanl Trkiyesiyle in arasnda kurulamayan resmi ilikiler, Trkiye Cumhuriyeti ile 1925 ylndan itibaren kurulmaya balanmtr. Bu gelimede inin Mustafa Kemal nderliindeki Trk Kurtulu Savandan ve ardndan gelen adalama atlmlarndan byk lde etkilenmesinin pay olmutur. inde Atatrk, Milli Mcadele ve devrimler zerine yazlan kitaplar bu etkilenmenin boyutunu gstermesi bakmndan nemlidir. 1934 ylnda imzalanan Dostluk Antlamasndan sonra ikili ilikiler her alanda gelimeye devam etmitir. Atatrkn salnda birok in heyetinin Trkiyeyi ziyaret etmesi, Atatrkn, mrnn son aylarnda inin istei zerine indeki kolera epidemisi nedeniyle 1938 Austosunda bu lkeye 1 milyon santimetre mikabnda a gnderilmesi, Atatrkn bu ilikilere verdii nemi gstermektedir68. Atatrk, 1930lu yllardan itibaren inin Uzakdouda Japonya ve Rusya ile yaamakta olduu sorunlar da, oluturduu matbuat servisi aracl ile yabanc elilik raporlarndan, siyasi istihbarat servisinden ve yabanc basndan izlemeye almtr69. Osmanl son dneminde balatlan inli rencilerin Trkiyedeki okullarda eitilmesi uygulamas ve in mslmanlarnn Trkiyeye olan ilgileri

66

67 68 69

BCA, Cumhuriyet Halk Partisi, Fon:490.01, Yer no:206.818.1; BCA, Fon:490.01, Yer no:206.819.4. BCA, Fon:490.01, Yer no:61.235.6. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.14. 1929-1936 yllar arasndaki in-japon ve in-Sovyet krizleri ile Uzakdoudaki siyasi gelimelere ilikin yabanc gazeteler, elilik raporlar ve Siyasi stihbarat Servisi raporlarndan hazrlanan dkmanlar iin bkz. BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.3; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.4; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.5; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.6; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.7; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.726.4; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.726.7; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.726.11; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.726.15; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:245.657.26; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:222.498.13; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:248.676.13; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:221.492.43; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:221.490.17; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.2; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.5; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.6; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.7; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.8; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.11; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.13; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.727.15; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.728.9; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:220.486.13; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:220.484.2; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:267.802.8; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.729.11; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:257.729.12; BCA, Fon:30.10.0, Yer no:220.485.1.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 123

Cumhuriyet dneminde de devam etmitir. in-slam Cemiyetlerinin Federasyonu Bakan General Omar Pai Chung-hsi 1950 yl Ramazan Bayramnda Diyanet leri Bakan Ahmet Hamdi Aksekiye Trkiyedeki mslmanlarn bayramn kutlayan bir mesaj yollam, Akseki de 6 Eyll 1950 tarihinde cevabi kutlama mesaj gndermitir70. Atatrk nderliindeki Trk Milli Mcadelesinin ve devrimlerinin XX. yzyln balarnda emperyalizmin esareti altnda olan ve uluslaamayan birok doulu topluma rnek olduu, bu lkelerde milli uyanlar harekete geirdii in rneinde de grlmtr. inin bugn A.B.D.nden sonra dnyada en fazla yatrm yapan ikinci lke ve dnyann uyanan devi olmasnda Trk Milli Mcadelesinin ne kadar pay olduu inli aydnlarn yukarda ad geen eserlerinden de anlalacaktr.

70

BCA, Fon: 51.133, Yer no: 4.31.14.