A

lthusser'in Marksist teoriye en nemli katk larndan biri, hi kukusuz, "Devletin deolo jik Aygtlar" adl teorik metnidir. Marksist fi

lozof bu yazsnda klasik felsefenin ezel "ruh-madde" kartlnn dna kyor ve "ruh"u ya da "dnce"yi, maddenin belirli lde arptlm bir yansmas deil,

toplumun somut pratikleri ve aygtlar iinde oluan, madd bir nesne olarak tanmlyor. Bu tr bir ele al, "ideoloji"nin, snf mcadelesinin zgl bir alan olduunu nermekte ve ideolojinin klasik tanmlarn geersizletirdii gibi, politik mcadele anlayna da yeni ve nemli bir boyut kazandrmaktadr. 1990 ylnda hayata veda eden Fransz dnr Louis Althusser'in deoloji ve Devle tin deolojik Aygtlar adl kitab, Trkiye'de ilk kez yaym land 1978 ylndan bu yana geni ilgi grd.

LETM 83 POLTKA DZS 9

LOUIS ALTHUSSER (1918-1990) Marksist felsefeci ve siyasal eylem adam. Marxm yaptlarna getirdii yeni yorumlar ve Fransz Komnist Partisi (PCF) iindeki etkin likleriyle tannmtr. Genliinde Katolik genlik ve renci rgtlerinde yer alan Althusser, Nazi igali srasnda Fransz Direni Hareketine katld; Almanlar tarafn dan toplama kampna gnderildi. Savatan sonra cole Normale Suprieurede felse fe renimi grd; ayn okulda 1980e dein retmenlik yapt. 1948de PCFye ye olan Althusser, 1960lardan balayarak eitli dergilerde yaymlad yazlaryla Fran sz solu iinde etkili olmaya balad. Balca yaptlar: Pour Marx (1965), Lire le Capital (1968), Lnine et la philosophie (1968).

Birikim Yaynlan, 1978 (1 bask) Ideology and Ideological State Apparatus letiim Yaynlan 83 Politika Dizisi 9 ISBN 975-470-018-4 1989 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 1989, stanbul 2. BASKI 1991, stanbul 3. BASKI 1994, stanbul 4. BASKI 2000, stanbul (500 adet)
DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan KAPAK Fato Gencosman KAPAK FLM Diacan Grafik DZG Maraton Dizgievi UYGULAMA Hsn Abbas DZELT smail all BASKI ve CLT Sena Ofset

iletiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 Caalolu 34400 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

LOUIS ALTHUSSER

deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar

Ideology and Ideological State Apparatus
evirenler

Yusuf Alp - Mahmut zk

NDEKLER

nsz.................................................................................................... 7 1. BLM DEOLOJ VE DEVLETN DEOLOJK AYGITLARI (Bir Aratrma in Notlar)................................................................ 17 retim Koullarnn Yeniden-retimi zerine.................................... 17 retim Aralarnn Yeniden-retimi............................................ 19 Emek-Gcnn Yeniden-retimi................................................. 20 Altyap ve styap................................................................................ 24 Devlet.................................................................................................... 27 Betimleyici Teoriden, Teori Olarak Teoriye................................. 28 Marksist Devlet Teorisinin zsel eleri...................................... 30 Devletin deolojik Aygtlar........................................................... 32 retim likilerinin Yeniden-retimi zerine..................................... 38 deoloji stne...................... ............................................................... 46 deolojinin Tarihi Yoktur............................................................... 47 deoloji, Bireylerin Gerek Varolu Koullaryla Aralarndaki Hayali likilerin Bir "Tasarm"dr......................... 51 deoloji Bireyleri zne Diye Adlandrr........................................ 60 Bir rnek: Hristiyan Din deolojisi............................................... 67 2. BLM MARKSZM VE SINIF MCADELES.......................................... 77 3. BLM BTM HKYE, BTMEYEN TARH.......................................... 85

NSZ

Althusserin yaynevimizce karlan bu derlemesindeki yaznn kendi aralarnda bir btnlk oluturduu kansn dayz. Bu btnlk, yazlarn konularndan, dolaysz ere velerinden ok, hepsinin altnda yatan ortak bir sorunsala dayanyor. Her yaznn da "ideoloji" konusunu inceleyen teorik metinler olduunu sylemek gerekir. Yazlar birbirine ba layan ortak sorunsal ise, Sovyet devriminin sosyalizmi kur makta baarsz ya da yetersiz kalmasnn derinde yatan ne denlerinin aratrlmasdr. "deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar", yazarn, ideolojiyi maddi bir pratik, kendi etkile me alannda belirleyicilii olan bir pratik olarak ele almasnn teorik aklamas ve savunmas. Bu teorik tezlerin ardn da, Sovyetler Birliinde sosyalizmin kuruluu abalarnn gzlemi yatyor. Yeni ekonomik rgtlenme, yeni politik r gtlenme, buna karlk, kitle ideolojisinin dntrlmesin de abalar yetersiz. Sonu, sosyalizmin kuruluunda cidd eksiklikler.

Bunun altnda yatan neden ne olabilir? Althussere gre, styapnn bir "glge - fenomen" olarak kavranmas; yani, deien altyapnn kendine uygun styap kurumlarn oto matik biimde ve zorunlu olarak retecei inanc. styapnn grece zerkliini grmeyen ve onu altyapnn bir yardolayl ilevine indirgeyen bu anlayn ad "ekonomizm". Daha ksa olan br iki yazsnda bu "ekonomist" anlay n iki grnmn ele alyor Althusser. "Marksizm ve Snf Mcadelesinde, Kapitalin, Marksist teorinin neye indirgen diini aratryor: Devrimci, dnyay dntrmeye ynelik bir teoriden, bir burjuva ideolojisi olan ekonomi-politik "bilim"ine indirgeniini. Dominique Lecourtun Lyssenko stne kitabna yazd nsz olan sonuncu metinde ise Sovyetler Birliinin temsil ettii sosyalizm anlayna kesinlikle kar karken, indirgemeciliin bir baka trlsn ele alyor. Birincinin "deterministyekonomist" zelliine karlk bunun da, ayn eilimin tamamlaycs olan "volontarist" sapma olduu sylenebilir. Stalin dneminin Lyssenko uygulamas, burjuva ve sosyalist bilimleri ayrma bahanesiyle ortaya atlan "iki bilim teorisi" yoluyla bilimin ideolojiye ve her ikisinin pragmatik parti po litikalarna indirgenmesini anlatyor. Althusserin ideoloji konusunu Marksist teorinin bir nes nesi haline getiren "deolojik Aygtlar" incelemesi birok ba kmdan ilgin ve nemlidir. Burada ne srlen tezlerin, ya zarn Marksist teoriye en nemli katklar arasnda olduu nu syleyebiliriz. Bu incelemeyi yapmakla Althusser Marksistlerin cidd bir ekilde ihmal ettikleri -ve bu ihmalin ok acsn ektikleri- bir alan dikkatimize sunuyor. Althusserden nce bu konuyu en cidd biimde ele alan Marksist d nr Gramsci idi. Ancak Gramscide de bamsz bir ideoloji teorisi yoktur. ok parlak, ok dndrc gzlemler, bir

de, yazdklarnn tmn derinden belirleyen sorunsal ola rak ideoloji kavram vardr. Altbusserin tezleri Gramscinin at yolda azmsanamayacak bir ilerleme salyor. Althusserin ideoloji teorisini ksaca gzden geirelim. deoloji, toplumsal formasyonu meydana getiren ana dzeyden biridir (ekonomik, politik ve ideolojik dzeyleri). Bir "toplumsal dzey", bir pratie baldr: Ekonomik dzey de doa toplumsal ilikiler ierisinde dntrlr, ekono mik pratii tanmlayan budur; politik pratikte, szkonusu toplumsal ilikiler dntrlr (politik pratik, bu dntr meyle tanmlanr); ideolojik pratikte veya dzeyde ise, insa nn kendi hayatyla yaayan ilikisi demek olan ideolojik ta sarmlar dntrlr. u halde ideoloji, klasik/ortodoks/ekonomist anlayta ol duu gibi, ekonomik pratiin bir uzants deil, bir glge - fe nomeni deil, son kertede ekonomik pratikle belirlenmekle birlikte, kendi zerk belirleyici etkisi olan, madd bir pratik tir. Bunu sylemekle Althusser, klasik felsefenin "madde - fi kirler" ikileminin dna kyor. Bu ikilemin "maddeci" yoru mu bile, fikirlerin son analizde maddenin yansmas olduu nu ne srmek durumundadr. Yansma, ama arpk bir yan sma. rnein, Feuerbachn dini aklamas gibi. nsan, ken di madd zlemlerini tepetaklak kavrayarak, bir te-dnya inanc, bir din yaratyor. Demek ki dinde grdmz, nsa n (bu balamda "madd") olann tersyz edilmi eklidir. Althusser'e gre ise fikirler bu klasik anlayta olduu gi bi "maddenin soyut yansmas" deil, kendileri madd olan eylerdir. nk kendileri somut ve nesnel olan "dil, "ayin", "aile hayat" gibi toplumsal pratikler iinde yazldrlar ve bu pratiklerle belirlenirler. Bu bakmdan nesnenin kendisi ile nesnenin bilgisi arasnda farkllk vardr. Buraya kadar sylenenlerden dolaysz bir sonu, politik

bir sonu karabiliriz: Eski ekonomist anlaya aykr bir biT imde, ideoloji de, snf mcadelesinin ihmal edilmemesi ge reken nemli ve zerk bir alandr. te Althusserden nce Gramscinin vurgulad nokta da buydu. Bilinen politik m cadele yoluyla toplumsal ilikilerin dntrlmesi nasl zo runluysa, varolan ideolojinin ve bu ideolojiyi reten aygtla rn ileyi biiminin de dntrlmesi gerekir (devrim nce si ve sonras). Gramscide bu mcadelenin hayat nemi pek ok somut rnekle belirtilmitir. Fakat Gramsci ideolojinin nemini bir veri olarak alm, bu nemin nereden geldiini, dolaysyla ideolojinin nereden olutuunu aratrmamt. Ya da, yeterince aratrmamt. deolojinin maddliini ileri srerek Althusser bu aratrma y balatyor. Althussere gre bir toplumsal formasyonda in sanlar kendilerini nceden belirlenmi ilikiler iinde bulur lar. Toplumsal formasyonun pratikleri (ki bunlar son kertede retici glerin gelime dzeyince belirlenmitir) iinde in sanlarn oynayacaklar roller de izilmitir. Bu nedenle, bir toplum, bireyler-aras ilikilere indirgenemez. nk birey ler bu ilikilere, belirleyici zneler olarak deil, kendileri ili kiler iinde belirlenen bireyler olarak girmektedirler. (Althusserin hmanizme kar k gerekesi de budur: Tarihi insan-znelerle aklamann yanll). Ne var ki toplumsal formasyonun ileyii iinde, ilikilerin btnn hibir za man grmeyen bireyler, kendilerini zneler olarak grmekte dirler. te ideoloji, toplumsal ilikilerin taycs olan birey leri, bu ilikilerin znesi haline getirir. Althusser, somut bireylerin zneletirilmesini, bir "ar ma metaforuyla aklyor. rnein, arkadan biri "Hey, bak sana!" diye seslendiinde, bu sesin bana hitap ettiini bana bildiren ey. Bu bakmdan, ideolojiler iinde aldmz btn rollerde bu "arma ve "arldn anlama" zellii vardr:

10

"Ey Mslman", "Ey Trk", "Ey nsan", "Ey Proleter" veya "Ey Sosyalist". Ve btn bu adlarla arlanlarn hayatta birbirinden ayr somut pratikleri, kimlikleri vardr. arl dklar ad, bir bakma bu pratiklerin, bu kimliin zetidir. Szkonusu pratikler, ideolojinin byk harfli znesi altnda ("Allah", "Trk Milleti" v.b.) hiyerarik biimde yaplam tr. Byk harfli zne, bu pratikler arasnda uyarllk yara tr: Bugnk ortamda bir "Mslman" namaz klar, oru tu tar, ama ayn zamanda alveriini belli bir dkkndan ya par, belli bir politik partiye oy verir, kendi edebiyat, kendi sinemas, kendi yemekleri, ailesine verecek kendi tleri' v.b. vardr. Bunlarn hepsi, o ideolojinin belirli "Allah" yoru muyla uyarl olmak zorundadr. Bu rnekte, ekonomik, politik ve ideolojik dzeyleri uyarllk ve btnlk gsteren bir hayat tarzndan sz ettik. p hesiz bu ancak zel anlarda, dnemlerde olabilecek bir ey. Gerekte, btn bunlarda srekli bir deiim sz konusu ol duu, ayrca her dzey kendi zerk gelimelerini gsterdii iin, aslolan bu uyumdan ok uyumsuzluktur. "Skmaba" adyla anlan ve olduka yeni tremi kadn tipini dne lim. Mslman ideolojisinin kadna verdii ikinci ve tab rol, bu ideolojiye gre, Batc kopyacln saldrsna uram ve bozulmtur. Mslmanln bugnk "dirili"inde, konuya militanca giren baz kadnlar en gze grnr dzeyde, yani giyim kuamda, bu skmaba modasn uygulayarak tepkile rini gsteriyorlar. Ama ayn anda, militanca girdikleri iin, Mslmanln kadna verdii roln dnda bir yerde duru yorlar. Bu sistem iinde beliren elikidir. Nereye varaca, hatt bir yere varp varamayaca konusunda imdiden bir ey sylenemez; ama bir deiimin potansiyeli vardr burada. Bunun gibi ekonomik veya politik dzeylerde sisteme uyma yan birok yenilik belirebilir, ama bunlar ayn ideolojik ka

lplar iinde yumuatlabilir, gizlenebilir. elikilerin varl, ideolojinin varln tehdit etmez - elikisiz ideoloji zaten yok tur. Yeter ki, szkonusu ideolojinin ekonomi/politik temeli e itli zlemleri kendi sistemi iinde eklemlendirmeye yetsin. Ama hayatn iinde olan bir deiiklik, ideolojiyle gereklik arasndaki birikmi elikileri birdenbire patlayc bir noktaya getirebilir. te bu noktadan sonra snf mcadelesinin geneli iinde ideolojik mcadelenin nemi son derecede artar. Althussere gre tanmlanan bir ideoloji kavramnda l t, "doru" veya "yanl" olamaz. nk, yukarda syledi imiz gibi, gereklikle ideoloji arasdaki iliki bir yanstma ilikisi deildir. deoloji yoluyla kendilerini zne olarak g ren insanlar, aslnda gereklikle kendi aralarndaki ilikiyi ideoloji iinde tasarlamaktadrlar. Sorunun zm, bir ideolojinin, genel ideoloji iinde va rolan zlemleri kendi sistematii iinde eklemleme gcne bakarak bulunabilir. Baka bir syleyile; belirli bir ideoloji, belirli somut koullar altnda insanlar olduklarndan dei ik zneler haline gelmeye arr. arnn biimi ile koul lar arasnda ne kadar ok badama imkn varsa, ideoloji nin inandrcl ve ekicilii de o kadar fazlalar. yle somutlayalm. Trkiyede milliyetilik gemiten bu yana ar l olan bir ideolojidir. Ama bunun trl biimleri de vardr. Faist milliyetilik yorumu da genel milliyetiliin yannda ve ou kez kanad altnda- varolmutur. Ama yakn zaman lara kadar faist arya -faizmin "Hey, baksana!" ars na- pek fazla kulak veren olmamt. Oysa bugn var, her ta bakadan insanlaryla. Bu durumda Faizmin yapt daha nceki "genel" ideoloji iinde varolan ideolojik eleri, rne in "asil kan", "Komnizmle mcadale'yi, "Yahudi ft". "Devlet ve g' v.b. kendi sistematii iinde eklemlendirmektedir.

12

u halde, ideoloji kendisi geneldir ve snf kkenine indir genemez. Daha dorusu, ideolojinin eleri snf kkenine in dirgenmez. Ama her snf, bu eleri kendine gre eklemleye rek, onu uyarl ve tutarl bir snf ideolojisine dntrmeye alr. Bu adan bakldnda, rnein "milliyetilik bir bur juva ideolojisidir" demek yanltr. Bir ideolojik ge olarak milliyetilik eitli snf sylemleri (discours) iinde farkl bi imlerde eklemlenir. "Demokrasi" de byledir, "ahlkllk" da byledir v.b. ideolojinin evrensellii de buradan gelir. rne in Shakespearein Kral Lear oyunundaki "baba sevgisi" e si byledir. Kendisi tam anlamnda ideolojik olduu iin, ideolojik (politik armlar da olan anlamnda) saylmaz. Her lkeden ve her adan insan, bu oyunda izilen traged yay yaayabilir. Ancak daha derin bir dzeye inildiinde, bu enin ne tr "itaat", "karlkl sevgi", "karlkl grev ve ykmllk", "aile birimi" veya "aile rgtlenmesi" pratikle rine bal olduu grlr. Yukarda baladmz temaya devam edelim. deoloji, madde ile fikirlerin klasik felsefi sorunsaldaki biimiyle kar karya konuluundan tretilmiyorsa, yani ideoloji madd gerekliin (isterse tersyz) bir yansmas deil de, bir top lumsal formasyon iinde kendisi de madd olan pratikler iinde madd biimde tremi bir dnce tarz ise, ideoloji nin doruluunu veya yanlln tartmann bir anlam yoktur. Kald ki, doruluk ve yanllk bir yana, somut etki ler yaratan, somut sonular veren bir pratiktir ideoloji. r nein din motiflere dayanan bir kyl ayaklanmas bu anla ya gre yanl temele dayanyor olabilir. Ama bu yanll n tesinde somuttur sonulan. Aslnda smrye kar olan byle bir ayaklanmann yanl bir din ideoloji iinde di le geldiini sylemek de, Marksizme aykr bir "z" anlayn dan yola kmakla mmkndr. Bu anlaya gre her halk

13

hareketi, z gerei, sosyalist bir ideolojiye dayanmaldr dayanmyorsa bir yanllk veya bir "aldatmaca" szkonusudur. Gerek tarihi anlamay imknszlatran ideolojinin zerkliini inkr eden, ekonomist anlaya geri dnm olu ruz. deoloji doru veya yanl deildir, nk insanlarn kendi varolu koullaryla aralarndaki hayali ilikiden do ar ideoloji. Baka bir deyile, insanlarla varolu koullar arasndaki yaanan ilikidir. Ama yaanan ilikiden doru bilgi elbette kmaz. Doru bilgi, teorik inann sonucudur. Ama teorik bilgi ile ideolojik bilgi arasnda da, biri brnn dorusu ya da yanl gibi bir iliki kurulamaz. Aralarnda bundan farkl bir ayrm, bir nitelik ayrm vardr. deoloji in sann koullaryla yaanan ilikisinden doduu iin kapal bir dnce biimidir. inde olutuu toplumsal formasyona iseldir. Bu bakmdan, yanl veya doru bilgiden ncedir. te yandan, yukarda deinildii gibi, sonularn veren, ahlk-pratik bir biimde toplumlar yaatan bir dnce tarz dr. Althusserin gemiteki feodal toplumla kapitalist toplum arasnda yapt karlatrmalar ve birinci toplumda dinin, ikinci toplumda da eitimin balca ideoloji retme aygtlar olduunu sylemesi, gene nemli politik sonular ieren bir nerme. Marksizmin ekonomist yorumlarnda ngrlme yen, dnlmeyen bir balant bu yoldan kurulabilir: i snf hareketi ile aydn hareketi arasdaki balant. Bu da gene Gramscinin eserlerinde merkez nemi olan bir sorun dur. Gramsciye gre Marksist Parti bu iki hareketi (ve, p hesiz kyl hareketini vb.) biletiren rgtlenmedir. deoloji nin zerk bir mcadele alan olduunu, ideojik pratiin ken di bask mekanizmalarn da gelitiren bir pratik olduunu dnmeye baladktan sonra, parti etkinlii ile, rnein ka dn hareketi gibi klasik politik etkinliin grece uzanda ka

14

lan hareketleri birbirine eklemlemek de mmkn oluyor. Bu perspektifte sosyalist propaganda, sosyalist politik mcade le, anti-faist mcadele, sosyalistlerin ittifak politikalar vb. hepsi daha deiik ve ok daha geni boyutlu bir nitelik ka zanyor. Althusserin bu nemli metinlerini sunarken, son olarak, ideolojinin iinde retildii aygtlar devletin ideolojik aygt lar olarak tanmlanmasnn yeni sorunlar yaratmaya aday olduunu belirtmek gerekiyor. deoloji retiminde nemli pa y olan, sendikalardan aileye kadar birok kurumu, "Devle tin" ideolojik aygtlar gibi grmeye baladmzda, devlet toplum iinde somut ve dolaysyla snrl bir kurum olmak tan kar ve toplumun btnne yaylr. te yandan, Althus serin ideoloji stne teorisi, ideolojinin oluumunun anonim niteliini vurgularken, "devlet'e byle bir rol vermekle, dei ik trde de olsa, yeni bir "ideoloji reten zne" kavramna kap amaktadr. Bu da teoriyi yeniden tek-merkezli bir ak lama tarzna indirgemektedir. Althusserin tezinin bu gibi tartmaya ak yanlar olmakla birlikte btnyle taze ve ilgin bir yaklam olduu aktr. Ekonomist ematizmin almasna, ideoloji stne somut ve bilgiye dayal yeni al malar yaplmasna katkda bulunmutur. MURAT BELGE

15

1 deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar1

(Bir Aratrma in Notlar)

RETM KOULLARININ YENDEN-RETM ZERNE retimin mmkn olabilmesi iin retim aralarnn yeni lenmesi gerekliliinden sz ettiimiz analizimizde, ksack bir an, grr gibi olduumuz bir eyi ortaya karmamz ge rekiyor imdi. stnde fazla durmakszn yaptmz bir be lirtmeydi. imdi ise bunu kendisi iin ele alacaz. Marxn dedii gibi, eer bir toplumsal formasyon retim de bulunurken, ayn zamanda retim koullarn da yenidenretmezse, hayatn bir yl bile srdremeyeceini bir ocuk
(1) La Pense, no 151 (Haziran 1970) Bu yaz aslnda daha geni bir incele menin paralarndan olumutur. (ngilizce evirideki dipnotu: Bu metin, de vam eden bir incelemeden alnan iki paradan oluuyor. "Bir Aratrma in Notlar" alt-baln yazar kendisi koymutur. Tartlan fikirler asl tartma ya sadece bir giri olarak ele alnmaldr.)

17

bile bilir.2 retimin niha koulu, demek ki, retim koulla rnn yeniden -retimidir. Bu yeniden-retim "basit"(ancak nceki retim koullarn yeniden reterek) ya da "geniletil mi" (nceki retim koullarn genileterek, yayarak) olabi lir. Bu sonuncu ayrm imdilik bir yana brakalm. retim koullarnn yeniden-retimi nedir? Bu noktada hem ok tandk (Kapitalin II. Kitabndan beri) hem de alacak biimde grmezlikten gelinen bir ala na giriyoruz. Tek bana retimin hatt yalnzca retim s recine oranla kendisi de soyut olan retici pratiin gr a snn inat belirginlii (ampirist trden ideolojik belirginlik) gndelik "bilincimizle" ylesine btnlemiler ki yenidenretimin gr asna ykselmek imknsz olmasa da, son derece zordur. Gelgelelim, bu gr asnn dnda, -retim dzeyinde bile ve dahas, basit pratik dzeyinde de- her ey soyuttur. Sorunu yntemli bir biimde incelemeye alalm. Aklamamz basitletirmek iin ve eer her toplumsal formasyonun bir egemen retim tarzndan kaynaklandn gznne alrsak, retim srecinin belirli retim ilikilerinin altnda ve iinde varolan belirli retici gleri harekete ge irdiini syleyebiliriz. Bundan, her toplumsal formasyonun varolmak iin bir yandan retirken ve retebilmek iin, ayn anda retim ko ullarn da yeniden retmesi gerektii sonucu kar. Demek ki unlar yeniden-retmesi gerekiyor: 1. retici gler; 2. Varolan retim ilikileri.

(2)

Kugelmann'a mektup, 11 Temmuz 1868 (Kapital zerine Mektuplar, Ed. Sociales, s 229).

18

retim Aralarnn Yeniden-retimi retimin maddi koullarnn yeniden-retimi, yani retim aralarnn yeniden-retimi salanmadan retimin imknsz olduunu, Marx Kapitalin II. Kitabnda ikna edici bir biim de kantlad iin, artk (modern "makro-iktisat teorisyenleri" ya da ulusal muhasebede alan burjuva iktisatlar da dahil) herkes kabul ediyor. Herhangi bir iktisat (ki bu konuda herhangi bir kapita listten fark yoktur) her yl, retimde kullanlan ya da tke nenin yerine konulacak olan gznne almak gerektiini bi lir: Hammadde, sabit kurulular (yaplar), retim letleri (makinalar) vb. unu diyoruz: Her ikisi de iletmenin mali muhasebe pratiinin aylk hesaplarn yorumlamakla ye tinerek iletmenin gr asn dile getirdikleri iin herhan gi bir iktisat, herhangi bir kapitaliste eittir. Fakat biz "gze batan" bu sorunu ilk olarak ortaya geti ren Quesnayin dehas ve bu sorunu zen Marxin dehas sa yesinde, retimin maddi koullarnn yeniden-retiminin fir ma (iletme) dzeyinde dnlemeyeceini biliyoruz. n k bu yeniden-retimin gerek koullar iinde varolduu yer oras deildir. Firma dzeyinde olan, yalnzca yenidenretim gerei dncesini douran, fakat hibir ekilde yeni den-retimin koullarn ve mekanizmalarn dnmeye im kn vermeyen bir sonutur. Bunu kabul, etmek iin bir an dnmek yeterlidir: Do kuma fabrikasnda yn kumalar reden bir kapitalist, Bay X... hammaddesini, makinalarn, vb., "yeniden-retmek" zo rundadr. Ama o kendisi bunlar kendi retimi iin retmez, bunu yapan baka kapitalistlerdir: Bay Xin retim aralar nn yeniden-retiminin koulu olan bu rnleri retmek iin, kendi retimlerinin koullarn yeniden-retmek zorun

19

da olan, makina-avadanlk reticisi byk bir maden sanayi cisi Bay Z, Avustralyada byk bir koyun yetitiricisi Bay Y vb., vb. ve bu sonsuza kadar uzar. Btn bunlar, ulusal ya da uluslararas pazarda (yeniden-retim iin) retim arala r talebini arzn karlayabilmesi iin gerekli orandadr. Bir tr "ucu olmayan bir zincire" dnen bu mekanizmay dnmek iin Marxn "global" giriimini izlemek ve Kapi tal in II. ve III. Kitaplarnda zellikle, 1. Kesim (retim ara larnn retimi) ile 2. Kesim (tketim aralarnn retimi) arasnda sermayenin dolam ilikilerini ve artk-deerin gereklemesini incelemek gerekir. Bu sorunun analizine girmeyeceiz. retimin maddi ko ullarnn yeniden-retiminin gerekliliinin varlndan sz etmek bize yeter.

Emek - Gcnn Yeniden - retimi Buraya kadar okurun dikkatini ekmesi gereken bir ey var. retim aralarnn yeniden-retiminden sz ettik, fakat re tici glerin yeniden-retiminden sz etmedik. Demek ki retici gleri retim aralarndan ayran eyin yenidenretiminden, yani emek-gcnn yeniden-retiminden sz etmedik. Eer iyerinde olanlarn gzlemi, zellikle amortismanyatrm tedbirlerinin muhasebe ve maliyet pratiinin ince lenmesi bize madd yeniden-retim srecinin varlna ili kin yaklak bir fikir verebilseydi, iletmede olanlarn gzle minin tmyle deilse de neredeyse tmyle sonusuz kald bir alana giriyoruz imdi. Bu gzlemin sonusuz kalmas nn yerinde bir nedeni de vardr: Emek-gcnn yenidenretimi iletmenin dnda gerekleir.

20

Emek-gcnn yeniden-retimi nasl salanr? Emek-gcne kendini yeniden-retmesinin madd arac n vererek: Yani, cret ile. cret her iletmenin muhasebesin de yer alr, fakat hibir zaman emek-gcnn madd yenidenretiminin koulu olarak deil, "el-emei sermaye"3 olarak. Oysa cret yalnzca emek-gcnn harcanmasyla reti len deerin emek-gcnn yeniden-retimi iin vazgeilmez blmn gsterdiinden bu biimde "iler." Bunu cretli i inin emek-gcnn yeniden-retimi iin vazgeilmez (barn mas, giymesi ve yemesi, ksacas ertesi gn -Tanrnn bah ettii her ertesi gn- iletmede bulunmas iin gerekli) olan her ey diye anlayalm; unu da ekleyelim: Proleterin kendi ni emek-gc olarak bedenlerinde yeniden-rettii (X rnek: X-0,l,2, vb.ne eit olabilir) (*) ocuklarn eitimi ve yetime si iin vazgeilmez olan her ey. Emek-gcnn yeniden-retimi iin gerekli bu deer miktarnn (cret) yalnzca "biyolojik bir "S.M.I.G.in"(**) ih tiyalaryla deil, fakat tarih bir asgarinin ihtiyalaryla (Marx buna dikkat ekmiti: Fransz proleterlerine arap, ngiliz iilerine bira gerekir) -yani tarih olarak deikenbelirlendiini unutmayalm. Sadece kapitalist snfn "kabul ettii" ii snfnn tarih ihtiyalaryla deil, fakat proletarya snf mcadelesinin (if te snf mcadelesi: sresinin artrlmasna ve cretlerin drlmesine kar) zorla kabul ettirdii tarih ihtiyalarla tanmlad iin bu asgarinin iki kat tarih olduunu da be lirtelim.
(3) Marx ona bilimsel bir kavram atfetti: Deiken sermaye. (*) iinin kendini yeniden-retmesi, I) kendini besleyerek, kendi ihtiyalarn gidererek yaamaya ve bylece almaya devam etmesi; II) ocuk yapa rak, ii snfnn gelecek kuaklarn da yeniden-retmesi anlamna gelir. (**) S.M.I.G.: Salaire Minimum Interprofessioneli Granti. Bizdeki "Asgari cret" yasasnn benzeri.

21

Buna karn emek-gcne, emek-gc olarak yenidenretilmi olmas iin gerekli yeniden-retimin maddi koul larn salamak yetmez. Kullanlabilir durumdaki emekgcnn "bilgili", yani karmak retim sreci sisteminde ie konulabilecek yeterlikte olmas gerektiini sylemitik. re tici glerin gelimesi ve retici glerin belirli bir andaki tarih kurucu birlik tipi,(*) emek-gcnn (eitli biimde) nitelikli olduunu, dolaysyla yine bu biimde yenidenretilmesi gerektii sonucunu yaratrlar. eitli biimde: Ya ni toplumsal-teknik iblmnn farkl "grev" ve "mevkile rinin" gereklerine uygun olarak. Emek-gcnn bu (zengin bir eitlilik arzeden) vasfla rnn yeniden-retimi kapitalist dzende nasl salanr? K leci ve serfi toplumsal formasyonlardan farkl olarak, emekgcnn vasflarnn yeniden-retimi gitgide "yerinde" (re tim iinde eitim) deil, fakat gitgide daha ok retim dn da salanmaya yneliyor (bu, belli bir ynseme gsteren bir yasa): Kapitalist eitim sistemi iinde, baka kurum ve ker telerde. Ama, ne reniliyor okulda? renimde az ya da ok uzun bir yol yrnyor, fakat yine de okuma, yazma, sayma yani birka teknik ve deiik retim grevlerinde (iiler iin bir renim, teknisyenler iin bir baka renim, yksek kadrolar iin bir ncs vb.) dorudan doruya kullanla bilen "edebiyat" ya da "bilimsel kltr" (ok basit ya da tersi ne derinletirilmi olabilen) eleri ieren daha birok ey reniliyor. Yani bir sr "know-how" (**) reniliyor.
(*) "retici glerin belirli bir andaki tarih kurucu birlik tipi": retici glerin retim ilikilerini ve buna bal olarak baka toplumsal ilikileri belirlemesin de, btn bu ilikileri kendisiyle badar biimde deitirme ynsemi gs terir. Bylece, tarih olarak, btn bu eitli ilikiler arasnda kurucu ("cons titutif") bir birlik tipi yaratr. (**) "Know-how": Modern iktisatta ska geen bu ngilizce terimin anlam, "yap-

22

Fakat bu bilgilerin ve tekniklerin yannda ve bu vesile ile de, iblmnn her grevlisinin "tayin edildii" yere gre uymas gereken terbiye kurallar, grg "kurallar" reni liyor okulda: Sivil ve meslek vicdan, ahlk kurallar, ak as toplumsal-teknik iblmne sayg kurallar ve en sonunda da snf egemenliinin yerletirdii dzenin kural larna sayg. Okulda ayn zamanda, "Franszcay dzgn ko numa", dzgn "yazma" da reniliyor, yani (gelecekteki kapitalistlere ve uaklarna) gerekte "dzgn biimde em retme", yani iilerle "dzgn konuma (ideal zm) vb. retiliyor. Bu olguyu daha bilimsel bir dilde sylemek istersek, emek-gcnn yeniden-retiminin yalnzca nitelikliliinin yeniden-retimini deil, fakat ayn zamanda kurulu dzenin kurallarna boyun emesinin de yeniden-retimini, yani y neten ideolojinin iiler iin yeniden-retimini ve smr ve bask grevlileri iin ynetici snfn egemenliini "sz ile" salasnlar diye yneten ideolojiyi dzgn kullanma yetene inin yeniden-retimini de gerektirir diyeceiz. Baka bir syleyile, okul (fakat ayn zamanda Kilise gibi baka devlet kurumlan, ya da ordu gibi baka devlet aygtla r da) bir sr beceri retiyor, fakat bunu ynetici ideolojiye boyun emeyi ya da bu ideolojinin "pratiinin" egemenliini salayan biimlerde yapyor. Tm retim, smr, bask g revlileri ve "ideoloji profesyonellerinin" (Marx) grevlerini "bilinli olarak" yerine getirmek iin u ya da bu oranda, bu ideolojiyi "benimsemi" olmalar gerekir ya smrlenler (proleterler) ya smrcler (kapitalistler) ya smrnn
masn bilmek". Daha, ok ileri teknolojide retim yapma bilgisi olarak kulla nlyor. Althusser'in buradaki kullanm, daha ok, toplumdaki btn insanla rn hayatta paylarna den meslei yapabilmek iin gerekli "beceri" anla mnda.

23

yardmclar (ynetici kadrolar) ya da hkim ideolojinin b yk papazlar ("devlet memurlar") vb. Emek-gcnn yeniden-retimi, demek ki kendisinin si ne qua non (olmazsa-olamaz) koulu olarak yalnzca vasfla rnn deil, ayn zamanda egemen ideolojiye boyun emesi nin ya da bu "ideolojinin" pratiinin, yeniden-retimini orta ya karyor. Bu kesinlii belirtmek iin "yalnzca bu deil ayn zamanda u" demek yetmez, nk emek-gcnn va sflarnn yeniden -retimi, ideolojik boyun-eme biimlerinin altnda ve iinde salanyor. Fakat bylece, yeni bir gerekliin etkili varln tanyo ruz (kabul ediyoruz): ideoloji. Bu noktada, iki eye dikkati ekeceiz. Birincisi, yeniden-retim analizimizi tamamlamak iin. retici glerin, yani bir yandan retim aralarnn, br yandan emek-gcnn, yeniden-retim biimlerini hz la gzden geirdik az nce. Fakat henz retim ilikilerinin yeniden-retimi sorunu na deinmedik. Oysa bu sorun Marksist retim tarz teorisi nin belirleyici sorunudur. Ondan sz etmemek teorik bir bo luk, daha da kts, cidd bir siyasal yanltr. Demek ki ondan sz edeceiz. Fakat bunun iin gerekli aralar edinmek amacyla, bir kez daha nemli bir yndeitirme yapmalyz. ikinci uyar ise, bu yn-deitirmeyi yapmak iin, eski sorumuzu yeniden sormamz gerektii: Toplum nedir?

ALTYAPI VE STYAPI Marksist "toplumsal btn" anlaynn, onun Hegelci "b tn sellik"ten ayran devrimci karakteri zerinde durmak fr

24

satm daha nce elde ettik.4 Marxin her toplumun yapsn zgl bir belirlemeyle eklemlenmi "dzey" ya da "kerteler den olumu biimde tasarladn (bu kez tarih maddecili in nl nermelerini yeniden ele almaktan baka bir ey deildir) sylemitik: Altyap ya da ekonomik temel (retici gler ile retim ilikilerinin "birlii") ile kendisi de iki "d zey" ya da "kerte": Hukuk, siyasal (hukuk ve devlet) ve ideo loji (eitli ideolojiler; ahlak, din, hukuk, siyasal vb.) ieren styap. Teorik-pedagojik (Marx Hegelden ayran ayrm belirle yen) yararndan baka bu tasarm aadaki temel teorik el verililii de salar: Bizim karlkl etkililik gstergesi dedi imiz eyi asl kavramlarnn teorik aygtna yerletirmeyi mmkn klar. Bundan ne anlamal? Herkes tm toplumlarn yapsnn zerine styapnn ki "kat'nn ykseldii bir temeli (altyap) olan bir bina olarak tasarlanmasnn kolay bir mecaz, mekna ilikin bir mecaz olduunu kolaylkla kabul edebilir: Bu bir topiktir.5 Her me caz gibi bu mecaz da, bir ey gsterir, bir eyle ilgili bir fikir verir. Neyi? unu: Temele dayanmasalard stkatlarn tek balarna (havada) duramayacaklarn. Bina mecaznn betimleyecei nesne her eyden nce eko nomik temelin "son kertede belirlemesidir". Bu meknla ilgi li mecazn yapt, temele, nl kelimelerle tannan, bir etki lilik oran vermektir: Ekonomik temelde olanlarn son kerte de "kat"larda (styapda) olanlar belirlemesi. Bu "son kertede" etkililik gstergesiyle birlikte styap nn "kat"lar, elbette deiik etkililik gstergeleri olacaklar dr. Ne tr gsterge?
(4) (5) Marx iin ve Kapitali Okumak, Maspero, 1965. Topik, Yunanca topos: "yer" demektir. Bir topik, belirli bir meknda, u ya da bu gerekliin herbirinin bulunduu yeri gsterir: rnein, ekonomik aada (temel), styap stndedir.

25

styapnn katlar son kertede belirleyici deildir, teme lin etkililiince belirlenirler; eer kendi tarzlarnda (henz tanmlanmam) belirleyiciyseler, ancak temelle belirlenmi olarak belirleyicidirler. Temelin son kertede belirleyicilii ile belirlenmi olarak, etkililik (ya da belirleme) gstergeleri Marksist gelenekte iki biimde dnlmtr: 1) styapnn temele kar "grece bir zerklii" vardr; 2) styapnn temele "bir karlk ola rak etkisi" vardr. Demek ki Marksist topikin yani, meknla ilgili bina (te mel ve styap) mecaznn byk teorik avantajnn, hem be lirleme sorunlarnn temel sorunlar olduunu gstermek; bi nann tmn son kertede temelin belirlediini gstermek; ve bunun sonucunda styapya zg "tretilmi" etkililik t rnden teorik bir sorunu ortaya koymaya zorlamak, yani Marksist gelenein, styapnn grece zerklii ve styap nn altyap zerine "karlk olarak etkisi" diye birbirine ba l terimlerle belirttii eyin zerinde dnmeye zorlamak olduunu sylemeliyiz. Btn toplum yaplarnn meknla ilgili bir mecazla, bi na ile temsil edilmesinin/ gsterilmesinin en byk sakncas elbette mecazi olmasdr: Yani betimleyici kalmasdr. Bundan byle olanlar bir baka biimde gstermenin mmkn ve istenir olduunu sanyoruz. Bizi yanl anlama snlar: Bu klasik mecaz yadsyor deilim; ama mecazn ken disi, bizi onu amaya zorluyor. Ayrca, yprand gerekesiy le rafa kaldrmak iin de amyoruz onu. Bir betimleme bii minde bize ne verdiini dnmeyi denemek istiyoruz yalnz. styapnn doas ve varoluunun zn gsteren eyi dnmenin yeniden-retimden kalkarak mmkn ve gerek li olduu dncesindeyiz. Meknla ilgili bina mecaznn, kavramsal bir cevap vermeden varlklarn belirttii sorula

26

rn ounun aydnlanmas iin yeniden-retimin salad bak asna yerlemek ve oradan bakmak yeterlidir. Temel tezimiz, bu sorularn yeniden-retimin gr as dnda sorulamayaca ve dolaysyla cevaplandrlamayacadr. Hukuk, devlet ve ideolojiyi bu bak asndan ksaca analiz edeceiz. Ve ayn anda, bir yandan yeniden-retim asndan, te yandan retim ve pratik asndan neler oldu unu ortaya karacaz.

DEVLET Marksist gelenek bu konuda kesin konuuyor: Devlet, Mani festo ve 18 Brumaireden beri (ve sonraki tm klasik metin lerde, hepsinden nce Marxn Paris Komn zerine ve Leninin Devlet ve Devrim zerine olan metinlerinde) aka bask arac olarak kabul edilir. Devlet, ynetici snflarn (19. yzylda burjuva ve byk toprak sahipleri "snf") artkdeerin zorla elde edilmesi srecine (yani kapitalist smr ye) boyun emesi iin, ii snf zerindeki egemenliklerini gven altna almalarn salayan bir bask "makinas"dr. Devlet bylece her eyden nce, Marksist klasiklerin dev let aygt adn verdikleri eydir. Bu terim ile u anlalr: Hukuk pratiin gereklerine ilikin olarak zorunluluunu ve varln tandmz (dar anlamyla) zellemi aygt, yani yalnzca polis, mahkemeler, hapishaneler deil, fakat ayn zamanda polis ve uzmanlam yardmc birlikleri "olaylarla baa kamadklarnda" son kertede ek bir bask gc olarak dorudan doruya mdahale eden (proletarya bu dersi ka nyla rendi) ordu ve bu btnn zerinde, devlet bakan, hkmet ve ynetim.

27

Bu biimde sunulduunda, Marksist-Leninist devlet "teo risi" iin zne dokunuyor ve iin znn burada olduunu bir an iin bile reddetmek szkonusu olamaz. Proletaryaya kar burjuvazi ve yandalarnn yrtt snf mcadele sinde, "ynetici snflarn hizmetinde" bask araclyla m dahale ve yrtme gc olarak devlet demek olan devlet ay gt, gerekten btnyle devleti ve gerekten btnyle te mel "ilevini tanmlar.

Betimleyici Teoriden, Teori Olarak Teoriye Buna karn burada da, bina mecaznda belirttiimiz gibi (altyap ve styap) devletin zelliinin bu biimde sunulma s ksmen betimleyici kalmakta. Bu sfat (betimleyici) birok kez kullanacamz iin, her trl anlamazl ortadan kaldrmak amacyla ksa bir ak lama gerekiyor. Marksist devlet "teorisinden" ya da bina mecazndan sz ederken, bunlarn nesnelerinin betimleyici tasarm ya da kavramlar olduklarn sylediimizde, eletirel bir arddncemiz yok. Tam tersine, byk bilimsel bulularn, bi zim betimleyici bir "teori" adn verdiimiz bir aamadan ge meden edemediklerini dnmemizi gerektiren pek ok ne den var. Bu hi olmazsa bizi ilgilendiren alanda (toplumsal formasyonlarn bilimi) her teorinin ilk aamas olmutur. Byle olunca, bu aama teorinin gelimesi iin gerekli, geici bir aama olarak kabul edilebilir. Ve bize gre edilmelidir. Geici olduu, kullandmz deyimde yanyana getirdiimiz terimlerden de belli, nk "betimleyici teori" sz "eliki ye" e deer bir durum yaratyor. Gerekten de teori terimi, yannda bulunan "betimleyici" sfatna ksmen yakmyor.

28

Daha kesin szlerle sylenirse bu: 1) "betimleyici teori"nin gerekten, hibir kukuya yer brakmadan, teorinin geriye dnmeyen balangc olduu; fakat 2) teorinin kendini tan trken brnd "betimleyici" biim, bu "elikinin" etkisi nedeniyle, teorinin "betimleyici" biimi aan bir gelimesini zorunlu klar demektir. Dncemizi belirlemek iin imdiki nesnemize geri dnelim: Devlet. Sahip olduumuz Marksist devlet "teorisi" ksmen "be timleyici" kalyor dediimizde bu ilkin ve her eyden nce bu betimleyici "teorinin" hi phesiz, Marksist devlet teorisinin balangc olduu ve bu balangcn bize teorinin zn, yani ilerki gelimesinin tmn belirleyen ilkeyi verdii anlam na gelir. Gerekten de, devletin betimleyici teorisinin doru oldu unu sylememiz gerekiyor, nk ilgili olduu alandaki pek ok sayda olguyu, bu teorinin nesnesine verdii tanma te kabl ettirmek kolayca mmkn olabiliyor. rnein devle tin, baskc devlet aygtnda varolan snf devleti olarak ta nmlanmas, hangi alanda olursa olsun deiik bask dzen lerinde gzlemlenebilen olgularn tmn imek gibi aydn latyor: 1848 Haziran ve Paris Komn, Petrogradda 1905 Maysmn kanl pazarndan, Direniden, Charonnedan vb. Diderotnun Rahibesini ya da Gattinin Franco zerine bir oyununu yasaklayan bir "sansr'n basit (ve grece nem siz) mdahalelerine kadar; halk kitlelerinin smr ve yokedilmelerinin dolayl ya da dolaysz tm biimlerini (emperya list savalar) aydnlatr; Marxdan sonra Leninin burjuva diktatrl adn verdii, politik demokrasi biimlerinin ge risinden gzmze arpan o ince gndelik egemenlii de ay dnlatr. Buna karn betimleyici devlet teorisi, bu aamann "al masn" kendisi zorunlu klan teorinin kurulmas aamala

29

rndan birini gsterir. nk eer szkonusu tanmlama bask olgularn devlete baskc devlet aygt olarak tasarlan m devlete balayarak tanmak ve anlamak iin gerekli olan eyleri salyorsa, bu "karlkl iliki", az sonra deinme fr satn bulacamz ok zel bir tr berrakla, apakla yer veriyor: "Evet gerekten byle, gerekten doru!"6 dediimiz trden bir berraklk. Byle bir devlet tanm iindeki olgula rn birikimi, elimizdeki rnekleri oaltsa da, devlet tanm n, yani bilimsel teorisini gerekte ilerletmiyor. Bylece her betimleyici teori, teorinin vazgeilmez geliimini "engelleme" tehlikesiyle kar karya kalyor. te bunun iindir ki biz, bu betimleyici teoriyi, tam bir teoriye doru gelitirmek, yani devletin mekanizmalarn kendi ileyileri iinde anlamak iin, devletin devlet aygt olarak, klasik tanmna bir ey eklemenin vazgeilmez oldu unu dnyoruz.

Marksist Devlet Teorisinin zsel eleri nce nemli bir noktay aklayalm: Devlet (ve aygt iinde ki varoluu) yalnzca devlet iktidarnn bir ilevi olarak an lam kazanr. Tm siyasal snf mcadeleleri Devlet evresin de dner. Bundan anlayacamz: Devlet iktidarnn her hangi bir snf, ya da snflar ya da snf blmleri ittifak tarafndan elde tutulmas, yani elde edilmesi ve korunma s evresinde dner. Yaptmz bu ilk aklama demek ki bizi bir yandan siyasal snf mcadelelerinin hedefi olarak devlet iktidar (Devlet iktidarnn korunmas ya da elde edil mesi) ile, te yandan devlet aygtn birbirinden ayrmaya zorluyor.
(6) Bkz. daha ilerde: deoloji zerine.

30

19. yzylda Fransadaki burjuva "devrimlerin" (18301848) ya da hkmet darbelerinin (2 Aralk, 1958 Mays) ya da devletlerin yklmalarnn (1870de mparatorlukun k mesi, 1940da 3. Cumhuriyetin dmesi) ya da kk-burjuvazinin siyasal ykseliinin (Fransada 1890-95de) vb. kant lad gibi, devlet iktidarnn elde tutulmasn etkileyen siya sal olaylardan sonra bile, devlet aygtnn olduu yerde kala bileceini biliyoruz. 1917 gibi bir toplumsal devrimden sonra dahi, devlet ay gtnn byk bir blm, devlet iktidarnn proletarya ve yoksul kyllk ittifaknca ele geirilmesi durumunda bile olduu yerde kald: Lenin bunu yeterince tekrarlad. Devlet iktidar ile devlet aygt ayrmnn Marxn 18 Brumaire ve Fransada Snf Mcadelelerinden beri aka Marksist devlet teorisinde yer ald sylenebilir. Bu noktayla ilgili Marksist devlet teorisini zetlemek iin. Marksist klasiklerin her zaman unlar ne srdn syleyebiliriz: 1) devlet, devletin bask aygtdr; 2) devlet ik tidarn devlet aygtndan ayrmak gerekir; 3) Snf mcade lelerinin hedefi devlet iktidardr ve bunun sonucunda devlet iktidarn ellerinde tutan snflarca (ya da snf ya da snf blmleri ittifak) devlet aygtnn kendi hedefleri dorultu sunda kullanlmasdr; ve 4) Proletarya, varolan burjuva devlet aygtn ykmak ve bu ilk aamada onun yerine bam baka bir devlet aygt koymak ve ilerki aamalarda radikal bir sreci, devletin yklma srecini (devlet iktidar ve her trl devlet aygtnn sonu) balatmak iin devlet iktidarn elde etmelidir. Bu adan baklrsa, demek ki "Marksist devlet teorisine" eklemeyi nerdiimiz ey zaten kendinde btnyle var. Geri teori imdi, ek teorik gelitirmeye bavurulmadka i levi ve hareketi anlalamayacak karmak ve deiken ge-

31

ler ieriyor; ama gene de, bu teorinin hl ksmen betimleyici kald kansndayz.

Devletin deolojik Aygtlar Marksist devlet teorisine eklenmesi gereken demek ki baka bir ey. Burada, Marksist klasiklerin kendi deney ve giriimleri nin sonucu olan nemli ilerlemeleri teorik bir biimde sis temletirmeden, gerekten bizden ok nce getikleri bir alanda dikkatle ilerleyeceiz. Onlarn deneyim ve meseleleri ele alma usulleri esas itibaryla siyasal pratiin alanyla s nrl kald. Marksist klasikler gerekten de, siyasal pratiklerinde, devleti, bizim nerdiimiz ekilde tamamlanm bir Marksist devlet teorisinde bile verilen tanmdan daha karmak bir gereklik olarak ele almlardr. Bu karmakl pratiklerin de gznne aldlarsa da onu kendine uygun bir teoride dile getirmediler.7 ok ematik bir biimde, bu karmakla tekabl edecek teorinin taslan izmeyi denemek istiyoruz. Bu amala aa daki tezi neriyoruz. Devlet teorisini gelitirmek iin, yalnzca devlet aygt ile devlet iktidar ayrmn deil, fakat aka devletin (bask) aygtnn yannda olan fakat onunla kartrlmamas gere
(7) Bildiimiz kadaryla Gramsci, setiimiz yolda ilerlemi olan tek kiidir. Dev letin, Devletin Bask Aygtna indirgenemediini, fakat dedii gibi, "sivil top lumun" belirli sayda kurumunu da kapsad fikrine sahipti: Kilise, okullar sendikalar vb. Ne yazk ki Gramsci, keskin fakat ksm belirtmeler olarak ka lan bu sezgilerini sistemletirmedi. (Bkz. Gramsci: Oeuvres Choisies, Ed. Sociales, s. 290, 192 (n.3), 293, 295, 436. Bkz. Lettres de la Prison, Ed. Sociales s.313.)

32

ken bir gerei de gznne almak zorunludur. Bu geree kendi kavramnn adn vereceiz: Devletin deolojik Aygtla r. Devletin deolojik Aygtlar (DAlar) nedir? DAlar devletin (bask) aygtyla ayn ey deildirler. Marksist teoride, devlet aygtnn unlar kapsadn hatr latalm: Hkmet, Ynetim, Ordu, Polis, Mahkemeler, Ha pishaneler vb. ki bunlar bundan byle bizim devletin Bask Aygt adn vereceimiz eyi olutururlar. Bask kelimesi, hi olmazsa en son durumda (nk, rnein ynetimsel bas k fiziksel olmayan biimlere girebilir) szkonusu devlet ay gtnn "zor kullandn" belirtir. Devletin deolojik Aygtlar ile gzlemcinin karsna, bir birinden ayr ve zellemi kurumlar biiminde dolaysz ola rak kan belirli sayda gereklikleri belirtiyoruz. Bu gerek liklerin doal olarak ayrntl bir incelemeyi, denenmeyi, dzeltilmeyi ve yeniden dzenlenmeyi gerektirecek ampirik bir listesini sunuyoruz. Bu gerekliin ierdii tm sakncalar gznnde tutarak aadaki u kurumlar imdilik DAlar olarak kabul edebiliriz (adlarn saymamzdaki srann zel bir anlam yoktur): - Din DA (deiik Kiliseler sistemi) - retimsel DA (deiik, zel ve devlet "okullar"] siste mi) - Aile DAs 8 -Hukuk DA 9 - Siyasal DA (deiik partileri de ieren sistem) - Sendikal DA
(8) Aile bir DAnnkinden baka "ilevleri de aka yerine getirir. Emek gc nn yeniden-retimine katlr. retim tarzlarna gre, retim birimi ve/veya tketim birimidir. "Hukuk" ayn zamanda hem Devletin Bask Aygt'nda hem de DA'lar siste minde yer alr.

(9)

33

Haberleme DAs (basn, radyo-televizyon vb.) - Kltrel DA (edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.) unu diyoruz: DAlar devletin (Bask) Aygt ile ayn ey deildirler. Ayrlklar nerede? lk aamada, devletin bir tek (bask) aygt varsa, ok sa yda DA olduunu gzlemleyebiliriz. Varoluunu varsaysak bile DAlarn bu okluunu btnletiren birlik dolayszca grlmez. kinci aamada, devletin birleik (bask) aygtnn t myle kamu alannda yer almasna karn DAlarn (gr nteki danklklar iinde) en byk blmnn zel alan da bulunduunu saptayabiliriz. Kiliseler, partiler, sendika lar, aileler, baz okullar vb. vb. zeldir. imdilik ilk yaptmz gzlemi bir yana brakalm. Fa kat ounluu zel kurumlar olarak kamu statsne sahip bulunmayan kurumlan ne hakla DAlar olarak kabul ettii miz sormak iin ikinci gzlemimize itiraz edenler olacaktr. Bilinli bir Marksist olarak Gramsci daha o zaman, tek cm leyle, bu itiraz grmt. Kamu ve zel ayrm burjuva hu kukunda yer alan ve burjuva hukukunun "otoritesini" uygu lad (baml) alanlarda geerli olan bir ayrmdr. Devletin alan bu ayrmn dnda kalr, nk devlet alan "hukuk st'dr: Ynetici snfn devleti olan devlet ne kamusal ne de zeldir, tam tersine her trl kamusal ve zel ayrmnn n-kouludur. Ayn ey bu kez DAlarmzn balang nok tas iin de sylenebilir. DAlar oluturan kurumlarn zel ya da kamusal olmas pek nemli deildir. nemli olan ile yileridir. zel kurumlar aynen DAlar gibi "ileyebilir ler. Bunu ispatlamak iin DAlar dan herhangi birinin biraz de rinlemesine bir analizi yeterli olacaktr. Fakat artk iin zne ynelelim. DAlar Devletin (Bas k) Aygtndan ayran u aadaki temel farktr: Devletin

34

(Bask) Aygt "zor kullanarak" iler, oysa DAlar "ideoloji kullanarak ilerler." Bu ayrm dzelterek bir kesinlik kazandrabiliriz. Ger ekten de ister Bask ister deolojik olsun, devletin her aygt hem bask, hem de ideoloji ile iler; ama devletin deolojik Aygt ile devletin (Bask) Aygtn birbirine kartrmamay gerektiren ok nemli bir ayrm vardr arada. Bu ayrm, devletin (Bask) Aygtnn, kendi hesabna bas kya tmyle (fizik bask dahil) ncelik verirken, ideolojinin burada ikincil bir ilevi olmasdr (btnyle baskya daya nan aygt yoktur). rnekler: Ordu ve polis hem kendi uyar lklarn ve yenidep-retimlerini salamak iin, hem de da rya sunduklar "deerler ile ayn zamanda ideolojiyi kulla narak ilerler. Ayn biimde, fakat tersine DAlarda ideoloji tmyle ncelik kazanrken, ayn zamanda baskya, en son durumda olsa bile, fakat yalnzca en son durumda ok hafifletilmi, gizlenmi, hatt sembolik bir baskya (btnyle ideolojiye dayanan aygt yoktur) ikincil bir ilev verildii sylenmeli. Bylelikle kiliseler ve okul, ceza, ihra, seme vb. uygun yn temlerle yalnz kendi obanlarn deil srlerini de "disipli ne sokarlar". Aile de byledir... Kltrel (ilerinden birini sa yacak olursak, rnein sansr) DA da... vb. DAlarn ya da devletin (Bask) Aygtnn szkonusu ol masna gre, zor ve ideoloji kullanan bu ifte (ncelikli biim de ve ikincil biimde) "ileyiin" belirlenmesinin, DAlarn hareketi ile Devletin (Bask) Aygtnn hareketi arasnda s rekli olarak grlen ya da grlmeyen pek ince ilikilerin rldnn anlalmasn saladn sylemek bilmem ge rekli mi? Gnlk yaant saysz rneklerini sunuyor bu ili kilerin, ama sadece gzlem dzeyinin tesine gemek istiyor sak, olay ayrntlaryla incelemeliyiz.

35

Buna karn bu uyar bize, grnte blk-prk DAlar topluluunun birliini oluturan eyi anlamamz sala yacak yala sokar. Eer DAlar ideolojiye ncelik vererek ili yorsa, onlarn eitliliini birletiren ey de ite bu ileyi ol mal; nk ileyilerin temeli olan ideoloji, btn eitlilii ve elikilerine karn, ynetici ideolojinin altnda, yani "y netici snfn ideolojisi altnda, aslnda her zaman birlie sa hiptir. Eer ilke olarak "ynetici snfn devlet iktidarn elinde tuttuunu (tek bana ya da oklukla olduu gibi snf blmleri veya snf ittifaklar ile) ve bylece Devletin (Bas k) Aygtna sahip olduunu dnrsek, bu ayn ynetici s nfn DAlarda da etkin olduunu kabul etmemiz gerekir nk Devletin ideolojik Aygtlarnda gerekleen de btn elikileriyle, bu ynetici snfn ideolojisinin kendisidir. El bette devletin (Bask) Aygtnda yasalar ve kararnameler ile hareket etmek ile DAlarda ynetici ideoloji araclyla ha reket etmek apayr eylerdir. Bu ayrln ayrntlarna gir mek gerekir -fakat bu ayrlk derin bir zdeliin gerekliini gizleyemez. Bildiimiz kadaryla, hibir snf DAlar iinde ve stnde hegemonyasn uygulamadan devlet iktidarn s rekli olarak elinde tutamaz. Bunun iin tek bir rnek ve ka nt getiriyorum: Leninin, devlet iktidarn eline geirmi olan Sovyet proletaryas, "proletarya diktatrl nn gele ceini ve sosyalizme geii gvence altna alsn diye retim sel DIAda devrim yapmak gerektii ynnde sancyan kay gs.10 Bu son uyar bizi DAlarn yalnzca snf mcadeleleri nin kazanc deil fakat snf mcadelelerinin ve oklukla amansz snf mcadelelerinin alan da olabildiklerini anla
(10) 1937 tarihli dokunakl bir metinde N. Krupskaya, Lenin'in umutsuz abalar n ve kendisinin (Krupskaya) Lenin'in baarszl sayd eyi anlatt, ("katettiimiz yol.)

36

yacak duruma getiriyor. ktidardaki snf (ya da snfsal itti fak) DAlarda, Devletin (Bask) Aygtnda olduu gibi kolay ca bir yasa karamaz. Bunun nedeni yalnzca eski egemen snflarn DAlarda uzun zaman nemli mevzilere sahip ol malar deil, fakat ayn zamanda ezilen snflarn direnii nin, DAlarda, ister varolan elikileri kullanarak, ister mcadele ile sava mevzileri kazanarak sesini duyurma ara c ve frsatn bulabilmesidir. 11 Bu gzlemlerin zn tespit edelim. nerdiimiz tez eer doru temellendirilmise, o zaman bir noktada kesinlik kazandrarak klasik Marksist devlet teorisine geri geldik saylr, devlet iktidar (ve filancann elinde olmas...) ile devlet aygtn birbirinden ayrmak ge rektiini syledik. Fakat devlet aygtnn iki gvdeyi kapsa dn ekleyeceiz: Bir yanda devletin (Bask) Aygtn temsil eden kurumlar gvdesi, br yanda DAlar gvdesini temsil eden kurumlar gvdesi. Fakat eer durum byleyse, ksa da olsa belirtilerini gs terdiimiz bu durumda bile u aadaki soruyu sormamak
(11) Burada, DA'larda snf mcadelesi zerine ksaca sylenmi birka szle, snf mcadelesi sorunu elbette bitmi deildir. Bu soruna girimek iin iki ilkeyi aklda tutmak gerekir. Birinci ilkeyi Marx, Katk'nn nsz'nde formle etmiti: "Bu tr dnmleri (bir toplumsal devrim) ele alrken, ekonomik retim koullarnda meydana gelen -ve tam bilimsel biimde gzlemlenebilen- madd dnm ile hukuk, siyasal, din, sanatsal ya da felsefi dzeylerde insanlarn bu atmann bilincine varma larn ve sonuna kadar srdrmelerini salayan biimleri ayrdetmek gere kir" snf mcadelesi, demek ki ideolojik biimler iinde, yani ayn zamanda DAlarn ideolojik biimlerinde de dile geliyor ve gerekleiyor. Fakat snf mcadelesi bu biimleri rahat rahat aar ve at iindir ki smrlen snf larn mcadelesi DA'larn biimleri iinde gerekleebilir, yani iktidardaki s nflara ideolojinin silhn evirebilir. Bu ikinci ilke gereince, snf mcadelesi DA'lar aar, nk kk ideoloji nin dnda bir yerde Altyapda, smr ilikileri olan ve snf ilikilerinin te melini oluturan retim ilikilerindedir.

37

olmaz: DAlarn etkisinin gerek ls nedir? nemleri hangi temele dayanr? Baka bir syleyile: Baskyla deil ideolojiyle ileyen bu DAlarn "ilevi" nedir?

RETM LKLERNN YENDEN-RETM ZERNE Uzun sayfalar boyunca cevapsz kalan temel sorumuza cevap verebiliriz yleyse: retim ilikilerinin yeniden-retimi nasl salanr? Topikin (altyap, styap) diliyle sylersek: Byk bir b lmnde, hukuk-siyasal ve ideolojik styap yoluyla sala nr. Fakat mademki hl betimleyici niteliini koruyan bu di li amann vazgeilmez olduunu kabul ettik, o zaman unu diyeceiz: retim ilikilerinin yeniden-retiminin byk bir blm,12 devlet iktidarnn devlet aygtlarnda, bir yandan DAlarda, br yandan Devletin (Bask) Aygtnda uygulan masyla salanyor. Burada nceden deindiimiz ve imdi, aada, grup ta toplayacamz u noktalar gznne alnmaldr: 1) Tm devlet aygtlar hem ideoloji, hem de bask kulla narak ilerler. Aradaki fark, Devletin (Bask) Aygtnn bas kya tmyle ncelik vererek ilemesine karn, DAlarn ideolojiye tmyle ncelik vererek ilemeleridir. 2) Devlet (Bask) Aygtn ayr ayr elerinin bir komuta biriminin, devlet iktidarn ellerinde tutan egemen snflarn siyasal temsilcilerinin uygulad snf mcadelesi siyaseti
(12) Byk bir blm. nk retim ilikileri her eyden nce retim' sreci ve dolam srecinin maddliiyle yeniden-retilebilirler. Fakat ideolojik ilikile rin bu srelerde dorudan varolduklarn unutmamak gerekir.

38

biriminin, varlnda merkeziletii rgtlenmi bir btn oluturmasna kar, DAlar ok sayda ve birbirlerinden ay rdrlar, "grece zerktirler" ve proleter snf mcadelesi ile kapitalist snf mcadelesi ve onlarn baml biimleri ara sndaki arpmalarn sonularn, kimi zaman snrsz, kimi zaman snrl biimlerde dile getiren elikilere nesnel bir alan salamaya elverilidirler. 3) Devlet (Bask) Aygtnn birlii, iktidardaki snflarn snf mcadelesi siyasetlerini uygulayan, iktidardaki snfla rn temsilcilerinin ynetiminde birlemi merkezilemi r gtlenmesiyle salanmasna karn, deiik DAlar arasn daki birlik egemen ideolojiyle egemen snfn ideolojisiyle, oklukla elikili biimlerde salanr. Bu zellikler gznne alnrsa, retim ilikilerinin yeniden-retimi13 aadaki biimde, bir tr "iblmne uygun olarak tasarlanabilir. Devlet (Bask) Aygtnn grevi, z bakmndan, son analizde smr ilikileri olan retim ilikilerinin yenidenretiminin siyasal koullarn, Devlet (Bask) Aygt olarak, bask (fiziksel ya da deil) ile salamaktr. Devlet aygt yal nzca kendi yeniden-retimine nemli bir lde (kapitalist devlette siyasal hanedanlar, asker hanedanlar vb. vardr) katkda bulunmaz, fakat devlet aygt ayn zamanda ve zel likle, bask yoluyla (en sert fiziksel gten basit idari yasak ve emirlere, ak ya da gizli sansre vb. kadar) DAlarn i leyiinin siyasal koullarn salar. Gerekten de, Devlet (Bask) Aygtnn "kalkan" ardnda retim ilikilerinin yeniden-retimini de byk lde sala yanlar bunlar DAlardr. Egemen ideolojinin, devlet iktidar n elinde tutan egemen snfn ideolojisinin etkisi burada yo(13) DAlarn ve Devlet'in Bask Aygtnn katkda bulunduklar yeniden-retiminin payna.

39

unlamtr. Devlet (Bask) Aygt ve DAlar ve ayr ayr DIAlar arasndaki (kimi zaman di gcrdatan) "uyum" ege men ideolojinin araclyla salanr. Bylece DIAlarn, retim ilikilerinin yeniden-retiminde, ortak olduu iin tek olan grevlerindeki eitliliklerine uyarak aadaki hipotezi dnmemiz gerekiyor. Gerekten de, ada kapitalist toplumsal formasyonlar da, grece olarak, ok sayda DA saydk: retimsel aygt, din aygt, aile aygt, siyasal aygt, sendikal aygt, haberle me aygt, "kltrel" aygt vb. Oysa "servajc" (gndelik dilde feodal denilen) retim tarznn toplumsal formasyonlarnda, yalnz mutlak monar iden deil fakat bilinen ilk eskia devletlerinden tand mz bugnk devlete kadar, biimsel olarak hep birbirine benzer tek bir Devlet Bask Aygt varsa da, DAlar hem sa yca daha az, hem de deiik niteliktedirler. rnein Orta ada Kilisenin (din DAnn), bugn szn ettiimiz ge mi zamana gre, birok yeni DAnn devrald, zellikle kltrel ve retimsel birok ilevi bir arada yrttn gryoruz. Kilisenin yannda, kapitalist toplumsal formas yonlarda oynad rol ile karlatrlamayacak derecede nemli bir rol oynayan aile DAs vard. Sanldnn tersine tek DA Kilise ve Aile deildi. Bir de siyasal DA vard. (Etats Gnraux, Parlamento, modern siyasal partilerin atalar olan siyasal Liga ve topluluklar ve serbest Komnler ile e hirler). Ayn zamanda, eer bu ad kelimeyi kullanmay gze alrsak, gl bir "pre-sendikal" DA da vard (bankac larn, tcarlarn gl loncalar ve ustabalarn, kalfalarn oluturduu gl birlikler vb.). Basn ve yayn da, tiyatro gibi, tartlmaz bir gelime gsterdi -balangta Kilisenin btnsel paralaryken zamanla giderek bamszlatlar. En kaba izgileriyle incelediimiz kapitalizm-ncesi d

40

nemde, yalnzca din ilevleri deil, fakat retimsel ilevle ri, "kltr" ve haberleme ilevlerinin byk bir blmn de kendinde toplayan egemen bir DIAnn, Kilisenin varl kesinlikle aktr. Eer XVI. yzyldan XVIII. yzyla kadar ilk Reform sarsntsndan beri tm ideolojik mcadele, dine ve papazla kar bir mcadelede younlatysa bu bir rast lant deil, fakat din DAnn egemen konumuna bal bir ol gudur. Fransz Devriminin hedefi ve sonucu her eyden nce yalnzca, devlet iktidarn feodal soyluluktan tccar-kapitalist burjuvaziye geirmek, devletin eski (bask) aygtn ks men paralayp koymak olmamtr -ayn zamanda bir nu maral DA olan Kiliseye saldrmak olmutur. Ruhban sn fn bnyesinin sivilletirilmesi, Kilise servetlerine elkonmas ve din DAnn egemen rolnn yerini alacak yeni DAlarn yaratlmas bu hareketin sonular olmutur. Elbette bunlar kendi bana olmad: Concordat, Restoras yon ve bata okullar olmak zere eskiden Kilisenin yerine getirdii ilevlerde burjuva hegemonyasn kurmak amacyla tm XIX. yzyl boyunca sren sanayi burjuvazisi ile toprak aristokrasisi arasndaki uzun snf mcadelesi buna kanttr. Kiliseye kar mcadelelerini srdrmek ve ideolojik ilevle rini ele geirmek iin, ksacas yalnz siyasal hegemonyasn salamak iin burjuvazinin devrimin ilk yllarnda kurul mu, 1848de birka ay, II. mparatorlukun knden son ra ise on yllar boyunca sren iddetli mcadelelerden sonra onarlm yeni siyasal, parlamenter-demokratik DAya da yand sylenebilir. te bunun iindir ki, ierdii tm rizikolara karn aa daki tezi ne srmekte hakl buluyoruz kendimizi. Olgun kapitalist formasyonlarda eski egemen DAya kar iddetli bir siyasal ve ideolojik snf mcadelesinin sonunda egemen

41

duruma getirilmi DIAnn, retimsel ideolojik aygt olduu dncesindeyiz. lk bakta burjuvazinin kendi kendine ve smrd s nflara sunduu ideolojik tasarm uyarnca, kapitalist top lumsal formasyonlarda egemen DAnn okul deil, siyasal DA, yani parti mcadeleleri ve genel oy hakkn birletiren parlamenter demokratik rejim olduu izlenimi edinildii iin bu tez paradoksal grnebilir. Oysa tarih, yakn tarih bile olsa, burjuvazinin parlamen ter demokrasi dndaki siyasal DAlarna kendini eksiksiz bir biimde uydurabildiini ve hl uydurduunu gsteriyor: Yalnz Fransa ile yetinirsek, I. ya da II. mparatorluk, Me ruti Monari (XVIII. Louis, X. Charles), parlamenter monar i (Louis-Philippe), bakanl demokrasi (de Gaulle). ngilte rede durum ok daha ak. Burjuvazinin, kk aristokrasi nin ahmakl nedeniyle, kyl ve pleb kkenli "devrimci gnler" ile iktidara gelmeyi ok pahalya dedii Fransadan farkl olarak burjuvazinin devlet iktidarn elinde tutmay ve devlet aygtn kullanmay ok uzun zaman aristokrasi ile birlikte "oluturabildii" ve "paylaabildii" (egemen snfla rn tm iyi niyetli kiileri arasnda bar!) ngilterede dev rim burjuvazi asndan zellikle "baarlyd". Weimar Cumhuriyetini "bir batan bir baa gemeden" ve Nazizme bel balamadan nce siyasal DA iinde mparatorluk Junkerlerinin (Bismarck bunlarn simgesidir), ordu ve polisi ile kal kan ve ynetici personel salad emperyalist burjuvazinin, tarihe grltl bir biimde admn att Almanyada du rum ok daha arpcdr. Sahnenin nnde yer alan, burjuvazinin bir numaral, yani egemen DAs olarak kurduu siyasal DAsnn hare ketlerinin arkasnda eski egemen DAnn, yani Kilisenin i levlerini, gerekte retimsel aygtn yklendiini dnme

42

miz iin nedenlerimiz olduu kansndayz. Hatt unu da ekleyebiliriz: Okul-Aile ifti, Kilise-Aile iftinin yerini ald. Neden retimsel aygt kapitalist toplumsal formasyon larda egemen DAdr ve nasl iler? imdilik unlarla yetinelim: 1) Tm DAlar, hangisi olursa olsun, ayn hedefe ynelir: retim ilikilerinin yeniden-retimi, yani kapitalist smr ilikilerinin yeniden-retimi. 2) Herbiri bu tek hedefe kendine zg yoldan katkda bu lunur: Siyasal aygt bireyleri devletin siyasal ideolojisine uy durur -bu, ya "demokratik", "dolayl" (parlamenter) ideoloji dir, ya da "dolaysz" (plebisiti veya faist) ideoloji. Haber ay gt, tm "yurttalar basn, radyo, televizyon ile gnlk mil liyetilik, ovenizm, liberalizm, ahlklk vb. dozlaryla bes ler. Kltrel aygt da ayn eyi yapar (ovenizmde sporun ro l en ileri derecededir) vb. Dini aygt lm, evlilik ve doum gibi nemli trenler veya vazlarla, insann bir yanan to katlayana tekini sunacak kadar kardelerini sevemiyorsa, klden baka bir ey olmadn hatrlatarak. Aile aygt... Fazla stnde durmayalm. 3) Bu konserde, kimi zaman elikilerin (eski egemen s nflarn kalntlarnn, proletarya ve rgtlerinin elikileri) bulandrd tek bir partisyon ezgiye egemendir. Hristiyan lktan nce, Yunan Mucizesini, Hristiyanlktan sonraysa, ebed ehir Romann ihtiamn ve zel ve genel Menfaati vb. yaratan Yce Atalarn hmanizminin byk temalarn katan, imdiki egemen snf ideolojisinin partisyonu. Milli yetilik, ahlklk ve ekonomizm. 4) Oysa bu konserde, ezgisine kulak verilmese bile, bir DA aka egemen rol oynar; ylesine patrtszdr ki! Okul. Tm toplumsal snflarn ocuklarn ana-okulundan ba

43

layarak alr ve ana okulundan balayarak, yeni veya eski yntemlerle, yllar boyunca, ocuun "etkilere en ak" oldu u ada, aile DIAs ve retimsel DA arasnda skm ol duu yllar boyunca, egemen ideolojiyle kaplanm "beceriler"i (Franszca, hesap, doa tarihi, bilimler, edebiyat),ya da sadece katksz egemen ideolojiyi (ahlk, felsefe, yurttalk eitimi) tekrarlaya tekrarlaya ocuklarn kafasna yerleti rir. Onaltnc yla doru bir yerde, dev bir ocuk kitlesi reti min iine der: Bunlar iiler ve kk kyllerdir. re nim grebilecek genliin bir baka blm yoluna devam eder: Ve zar zor ksa bir yol daha aldktan sonra bir kyya yklr kalr ve kk ve orta teknisyenler, beyaz yakal ii ler, kk ve orta devlet memurlar, her trl kk-burjuva tabakalar oluturur. Son bir blm zirveye ular, ya ay dnlara zg yar-isizlige dmek ya da "kollektif emekinin aydnlar"dnda, smr grevlileri (kapitalistler, iletme ciler), bask grevlileri (askerler, polisler, siyaset adamlar, yneticiler vb.) ve profesyonel ideologlar (ou inanm "laik" kimseler olan her trl papaz) salamak zere... Yolda dp kalan her kitle, snfl toplumda yerine geti recei greve uygun ideolojiye pratik olarak sahip klnr: S mrlen olma grevi (son derece gelimi "meslek", "ahlaki", "meden", "mill" ve apolitik vicdana sahip), smr grevlisi olma grevi (iilere emretmeyi ve onlarla konumay bil mek: "nsan ilikiler"), bask grevlileri (emretmek ve "tar tmaya yer brakmadan" itaat ettirmeyi bilmek ya da siya sal yneticilerin belgatinin demagojisini kullanabilmek) ya da profesyonel ideologlar olma grevi (bilinleri sayg ile, ya ni hak ettikleri aalama ve demagoji ile ileyerek, Ahlk, Fazilet "Aknlk", Millet, Fransann Dnyadaki Rol vb. ile besleyebilme yetenei). Elbette, birbirine kart olan bu erdemlerin ou (bir

44

yanda alakgnlllk, feragat, itaat, br yanda sinizm, ki bir, kstahlk, gven, kendini byk grme, hatt tatl dilli lik ve kurnazlk) ailelerde, kilisede, orduda, gzel kitaplarda, filmlerde ve hatt stadyumlarda da renilir. Fakat baka hibir DA bu kadar yl boyunca haftann 5-6 gn 8er saat ten, kapitalist toplumsal formasyonun ocuklarnn tm nn zorunlu (ve stelik, bedava) dinleyiciliine sahip deil dir. Bylece bir kapitalist toplumsal formasyonun retim ili kilerinin, yani smrlenlerin smrenlerle, smrenlerin de smrlenlerle olan ilikilerinin byk bir blmnn yeniden-retimi, egemen snfn ideolojisinin toplu halde "kafa lara yerletirilmesi" ile kaplanm birka becerinin renil mesi ile salanr. Kapitalist dzen iin hayat olan bu sonucu reten mekanizmalar elbette evrensel olarak egemen burju va ideolojisiyle rtlm ve gizlenmitir, nk bu, egemen burjuva ideolojisinin temel biimlerinden biridir: Okulu "ve lilerinin" (kendileri zgrdrler, yani ocuklarn sahibidirler) kendilerine (tam bir gvenle) emanet ettikleri ocuklarn "zgrlk ve "vicdanna" saygl retmenlerin, kendi rnek leri, bilgiler, edebiyat ve "zgrletirici" erdemleriyle, onlar yetikinlerin zgrlk, ahlkllk ve sorumluluuna ilk admlarn attrdklar ideolojiden arnm (madem ki liktir) tarafsz bir ortam olarak gsteren ideoloji. Berbat koullar iinde, "renimini" yaptklar bilgi ve tarihte bulabildikleri birka ender silah kendilerini kskv rak saran ideolojiye, dzene ve pratiklere doru evirmeyi deneyen retmenlerden zr dilerim. Bir tr kahramandr onlar. Fakat saylar ok azdr ve ilerinden ka tanesi (o unluu) dzenin (onlar aan ve ezen) kendilerini yapmaya zorlad "i"ten kukulanmaya balamay bilir; daha da k ts bu ii inanarak yaparken btn yrek ve becerilerini

45

kullanr ve en ileri bilinlilie (nl yeni yntemler!) bavu rurlar. Bundan o kadar az kuku duyarlar ki, fedakrlkla ryla, bundan birka yzyl ncesinde atalarmzn gznde Kilise, cmert, vazgeilmez ve "doal" olduu gibi, okulu da adalarmzn gznde ayn derecede "doal" ve vazgeil mez, yararl, hatt hayrl klan bu ideolojik tasarmn bes lenmesine ve bakmna katkda bulunurlar. Gerekten, Kilisenin egemen DA roln bugn okul zerine almtr. Tpk eskiden Kilise ile aile bir ift olutur duklar gibi okul, aile ile bir ift oluturmutur. Okulun (ve Okul-Aile iftinin) egemen DA, dnya apnda snf mcade leleri ile varl tehdit edilen bir retim tarznn retim ili kilerinin yeniden-retiminde belirleyici bir rol oynayan aygt olduu kabul edilirse, dnyann her yannda bu kadar ok devletin renim dzenini (daha o zaman Manifestoda ak lanm olan), aile dzenini sarsan bir buhrana ou zaman bal olan benzeri grlmemi bir derinlikteki bu buhran si yasal bir anlam kazanr.

DEOLOJ STNE DA kavramn ileri srdmzde, DAlarn "ideoloji kulla narak ilediklerini" sylediimizde, belli lde tartma ge rektiren bir gerei hatrlattk: deoloji. deoloji deyiminin ona nesne olarak fikirlerin (genetik) teorisini tanyan Cabanis, Destutt de Tracy tarafndan yara tld bilinir.(*) Elli yl sonra Marx bu terimi ele aldnda
(*) Pierre-Jean-Georges Cabanis: 1757-1808 yllar arasnda yaam, duyum salc okuldan Fransz filozofu. Fransz Ansiklopedistleriyle yakn ilikileri vard. Fizyoloji, psikoloji ve felsefe zerine alp, bu dallar arasndaki ke simeleri tespit etmeye alt. Destutt de Tracy: 1754-1836 yllar arasnda yaam Isko asll bir Fransz

46

ona, genlik eserlerinde bile yeni bir anlam verir. Bundan byle ideoloji, bir insann ya da bir toplumsal grubun zihnin de egemen olan fikirler, tasarmlar sistemidir. Rheinische Zeitungdaki makalelerinden beri yrtt siyasal ve ideo lojik mcadele Marx hzla bu gereklikle yz yze getirecek ve onu ilk sezgilerini derinletirmek zorunda brakacakt. Buna karn, bu noktada olduka artc bir paradoks ile karlayoruz. Her ey Marx ideolojinin bir teorisini for mle etmeye yneltir gibiydi. Gerekten 1844 El Yazmala rndan sonra Alman deolojisi, ideolojinin ak bir teorisini sunar... fakat bu teori Marksist deildir (nedenini az sonra greceiz). Kapitale gelince, ideolojilerin (en belirgini: Baya iktisatlarn ideolojisi) bir teorisi iin bir ok belirti ieri yorsa da, byk lde genel bir ideoloji teorisine baml olan bu teorinin kendisini iermez. Byle bir teorinin ilk ve ok ematik bir taslan ner mek rizikosunu gze alyorum. leri sreceim tezler elbette u anda aklma gelmi deil, fakat gene da ancak derin ince leme ve analizlerle savunulabilir ya da denenebilirler, yani onaylanabilir ya da dzeltilebilirler.

deolojinin Tarihi Yoktur Her eyden nce, biimleri ne olursa olsun (din, ahlki, hu kuk, siyasal) her zaman snfsal tavrlar dile getiren zel ideolojilerin teorisini deil, genel bir ideoloji teorisi tasarsn temellendirmese de, hi olmazsa mmkn klan ilkenin ne denini aklamak iin ksa bir ey sylemeliyim. Az nce belirtilen ifte iliki iinde, bir ideolojiler teorisifilozofu. Balca eseri Elments didologie (deolojinin eleri) adndadr. De Tracyye gre dnce, duyumlamaya indirgenebilir. Dnmek, hatr lamak, yarglamak ve istemek, hepsi duyumlamaktr.

47

ne ynelmek gerekir phesiz. Bu yapldnda, bir ideoloji ler teorisinin son analizde toplumsal formasyonlarn, yani toplumsal formasyonlar iinde dzenlenmi retim tarzlar nn ve onlarn barnda gelien snf mcadelelerinin tarihi ne dayand grlecektir. Bu anlamda, ideolojilerin (yukar da belirtilen ifte iliki iinde tanmlanan ideolojilerin: Bl gesel ve snfsal) son kertede belirlenmeleri, elbette ideoloji leri ilgilendirmekle birlikte, onlarn dnda yer ald bir ta rihi olduundan, genel olarak bir ideolojiler teorisinin szkonusu olamayaca aktr. Buna karn, eer ben genel olarak bir ideoloji teorisi ta sars ileri srebiliyorsam ve eer bu teori, ideolojilerin teori lerinin baml olduklar elerden biriyse, bu, aadaki te rimlerle dile getireceim, grnte paradoksal bir nermeyi ierir: deolojinin tarihi yoktur. Bilindii gibi, bu forml Alman deolojisi'nin bir bl mnde harfi harfine yer alr. Marx tpk ahlk (ve baka ideoloji biimleri) tesinde bir tarihi yok dedii metafizik iin bu forml nerir. Alman deolojisinde, bu forml aka pozitivist bir ba lamda yer alr. deoloji (Alman deolojisisinde) katksz ya nlsama, katksz rya, yani hilik olarak tasarlanmtr. Tm gereklii kendinin dndadr. Demek ki bu eserde ideolojinin stats tmyle, Freuddan nceki yazarlarn r ya teorisinin statsne benzer hayal bir yap olarak d nlmtr. Bu yazarlara gre rya, keyfi bir dzenleme ve sra iinde, kimi zaman "tersine evrilmi", ksacas "karma kark" bir biimde sunulmu "gnden arta kalanlarn" t myle hayal, yani bombo sonucuydu. Onlara gre rya, bi ricik pozitif ve anlaml gerekliin, gnn, artklarnn gz ler kapalyken keyf olarak birletirilmesiyle kurulmu bo (anlamsz) ve deersiz bir hayal varlktr. Alman deoloji-

48

ne ynelmek gerekir phesiz. Bu yapldnda, bir ideoloji ler teorisinin son analizde toplumsal formasyonlarn, yani toplumsal formasyonlar iinde dzenlenmi retim tarzlar nn ve onlarn barnda gelien snf mcadelelerinin tarihi ne dayand grlecektir. Bu anlamda, ideolojilerin (yukar da belirtilen ifte iliki iinde tanmlanan ideolojilerin: Bl gesel ve snfsal) son kertede belirlenmeleri, elbette ideoloji leri ilgilendirmekle birlikte, onlarn dnda yer ald bir ta rihi olduundan, genel olarak bir ideolojiler teorisinin szkonusu olamayaca aktr. Buna karn, eer ben genel olarak bir ideoloji teorisi ta sars ileri srebiliyorsam ve eer bu teori, ideolojilerin teori lerinin baml olduklar elerden biriyse, bu, aadaki te rimlerle dile getireceim, grnte paradoksal bir nermeyi ierir: deolojinin tarihi yoktur. Bilindii gibi, bu forml Alman deolojisi'nin bir bl mnde harfi harfine yer alr. Marx tpk ahlk (ve baka ideoloji biimleri) tesinde bir tarihi yok dedii metafizik iin bu forml nerir. Alman deolojisinde, bu forml aka pozitivist bir ba lamda yer alr. deoloji (Alman deolojisisinde) katksz ya nlsama, katksz rya, yani hilik olarak tasarlanmtr. Tm gereklii kendinin dndadr. Demek ki bu eserde ideolojinin stats tmyle, Freuddan nceki yazarlarn r ya teorisinin statsne benzer hayal bir yap olarak d nlmtr. Bu yazarlara gre rya, keyf bir dzenleme ve sra iinde, kimi zaman "tersine evrilmi", ksacas "karma kark" bir biimde sunulmu "gnden arta kalanlarn" t myle hayal, yani bombo sonucuydu. Onlara gre rya, bi ricik pozitif ve anlaml gerekliin, gnn, artklarnn gz ler kapalyken keyf olarak birletirilmesiyle kurulmu bo (anlamsz) ve deersiz bir hayal varlktr. Alman deoloji-

48

sinde felsefe ve ideolojinin (bu eserde en stn derecede ideoloji, felsefe olduundan) stats tamam tamamna budur. Bylece ideoloji Marx iin, biricik anlaml ve pozitif ger ekliin, varolularn madd olarak reten, madd, somut bi reylerin somut tarihinin gerekliinin "gnden arta kalanla ryla" kurulmu, anlamsz ve yararsz, katksz bir rya, ha yal bir "birletirme"dir. Bunun iin Alman deolojisi'nde ideolojinin tarihi yoktur. nk tarihi kendi dnda, varolan tek tarihin, somut bireylerin tarihinin bulunduu yerdedir. Demek ki Alman deolojisi'ndeki, ideolojinin tarihi yoktur te zi, ayn zamanda unlar da belirttii iin, olumsuz (negatif) bir tezdir: 1) deoloji katksz rya olduundan hibir ey deildir (kimbilir hangi gcn yaratt bir rya: blmnn yabanclamasnca yaratlmasa dahi, bu durumda bile olumsuz (negatif) bir belirlemedir.) 2) deolojinin tarihi yoktur, fakat bu onun iinde bir tarih olmad demek deildir (tersine, madem ki gerek tarihin tersine evrilmi, anlamsz soluk, yanssdr); yalnzca, ken dine zg bir tarihi yoktur. Benim aka Alman deolojisinin terimlerini benimseye rek savunmak istediim tez ise ("ideolojinin tarihi yoktur") Alman ideolojisi'nin pozitivist-historisist tezinden kkten ay rdr. nk yle sanyorum ki, bir yandan ideolojilerin kendi lerine zg (son kertede snf mcadelesiyle belirlense bile) tarihleri olduunu savunurken, te yandan, genel olarak ideolojinizi tarihi olmadn, olumsuz bir anlamda deil (ta rihi kendi dndadr) tmyle pozitif anlamda, savunuyo rum. Eer ideolojinin zellii, onu tarih-d, yani tm-tarihi

49

bir gereklik yapan bir yap ve ileve sahip olmasysa, bu s zn olumlu (pozitif) bir anlam vardr. nk Komnist Ma nifesto nun tarih snf mcadelelerinin, yani snfl toplumla rn tarihi olarak tanmlad anlamda ideoloji, tarih dedii miz bu ey iinde, bu yap ve bu ilev deimez bir biimde vardrlar. Burada, teorik bir nirengi noktas saptamak iin, bu se fer Freudcu kavramyla rya rneimize geri dnecek olur sak "ideolojinin tarihi yoktur" nermemiz, Freudun bilind ebedidir, yani tarihi yoktur nermesine dorudan doruya balanabilir ve balanmaldr (keyf bir biimde de deil; iki nerme arasnda organik bir ba olduu iin byle olmas teorik bakmdan da zorunludur.) (*) Eger ebed sz (zamansal) her tarihe gre akn deil, fakat her yerde varolan, tarih-ar, yani tarihin tm alan iinde, biimi deimeden kalan anlamna geliyorsa, Freud un deyiini kelimesi kelimesine alp unlar syleyeceim: Tpk bilind gibi ideoloji de ebedidir. Ve bu benzetmenin,
(*) Althusser'in bu blmde syledikleri biraz bilmecemsi grnebilir. Bir somut toplumsal formasyondaki ideolojiler o toplumun somut tarihine ilikin olarak aklanabilir, ama genel olarak ideoloji, tarihe deil, insan zihninin ileyiine ilikin olarak aklanmaldr. Bu zihnin ileyii ise tarihin bandan beri ayn olduuna gre, tarih-d, nk tm-tarihdir, tarih boyunca hep ayndr ve somut tarih tarafndan belirlenmez. Somut tarih ideolojinin ieriini belirler, ama ileyi biimini belirlemez. Alman deolojisi, ideolojiyi; gereklikten bsbtn koparp, Freud-ncesi r ya kavramyla eit yere koyuyor. Bunun iin de Althusser bunu olumsuz (negatif) bir tanm olarak niteliyor; oysa ideoloji gereklikten kopuk bir hayal deil, gerekliin tam tersyz edilmi bir yanss da deil, gerekliin dei ik bir kavran biimidir. Bu niteliiyle, kendine gre bir mant ve ileyii vardr. Tpk, Freud'dan sonra ryalarn da, gerekliin bir baka biimde yansmas olduunu anladmz, ryalarn kendine zg mantn zd mz lde rya gerekliini nesnel gereklie tercme edebildiimiz gi bi, ideolojide yansyan gereklikle nesnel gereklik arasndaki bantlar da kurabiliriz.

50

bilindnn ebedliinin genel olarak ideolojinin ebedliiyle ilikisiz olmamas nedeniyle teorik olarak doruland kan snda olduumu ekleyeceim. te bu nedenledir ki kendimi, hi olmazsa varsaymsal olarak, Freudun genel olarak bir bilind teorisi sunduu anlamda, genel olarak bir ideoloji teorisi nermekte hakl g ryorum. Anlatm kolaylatrmak iin, ideolojiler zerine syle nenleri gznne alarak, tarihi olmadn ya da -ki ayn an lama gelir- tarihin (= toplumsal snflar kapsayan toplumsal formasyonlar tarihi) tmnde deimez biimde her yerde varolduunu sylediim genel olarak ideolojiyi belirtmek iin ksaca "ideoloji" terimini kullanacam. Geici olarak kendi mi "snfl toplumlar" ve onlarn tarihleriyle snrlyorum.

deoloji, Bireylerin Gerek Varolu Koullaryla Aralarndaki Hayali likilerin Bir "Tasarm"dr delojinin yaps ve ileyii zerine ana tezi ele almak iin, nce biri olumlu biri olumsuz iki tez sunacam. Birincisi ideolojinin hayal biiminde "tasarlanm" nesneyle, kincisi ideolojinin maddilii ile ilgilidir. 1. Tez: deoloji, bireylerin gerek varolu koullaryla aralarndaki hayal ilikilerini temsil eder. Yaygn olarak din ideolojinin, ahlki ideolojinin, hukuk ideolojinin, siyasal ideolojinin vb. ayn zamanda birer "dnya gr" olduklar sylenir. Elbette bu ideolojilerden birini gerek (rnein Tanrya, Greve, Adalete vb. "inanyorsak") diye yaamadka, "ilkel bir toplumun" mitlerini inceleyen bir etnolog gibi incelenen, eletirel bir adan sz edilen ideolojinin, bu "dnya grlerinin" byk bir blmnn

51

hayal olduu, yani "gereklie tekabl etmedii" kabul edi lir. Buna karn, gereklie tekabl etmedikleri, yani bir ya nlsama olduklar kabul edilirken, bir yandan gereklie im yollu deindikleri ve dnyay hayal (imgesel) biimde tasar lamalarnn altnda bu dnyann kendisinin gerekliini bul mak iin onlar "yorumlama'nn yettii de kabul ediliyor. [deoloji = yanlsama /antrma (im).] lerinde en tannmlar, 18. yzylda yaygn olan mekanist tr (Tanr, gerek Kraln hayal biimde temsil edilme sidir) ile ilk Kilise Babalarnn balatt Feuerbach ve Feuerbachdan kaynaklanan teolojik-felsefi okulun, rnein teolog Barthn vb. (Feuerbacha gre, rnein, Tanr gerek insann zdr) yeniden ele ald kutsal metinler yorumu tr olan deiik tr yorumcular vardr. deolojinin hayal yer deitirmesini (tersyz edilmesini de) yorumlamadmz srece, ideolojide "insanlarn gerek varolu koullarn ha yal bir biimde tasarladklar" sonucuna ularz. Ne yazk ki bu yorum kk bir sorunu askda brakyor: nsanlar neden gerek varolu koullarn "kendi kendilerine tasarmlamak" iin gerek varolu koullarnn hayal yer deitirmesine gerek duyuyorlar? lk cevap (18. yzylnki) basit bir zm neriyor: Su, despotlar ve papazlarda: nk insanlar Tanrya inandkla rn sanrken aslnda papazlara ya da despotlara boyun eer ler; bunlar sahtekrlkta ortaktr ve papazlar despotlarn ya da despotlar papazlarn hizmetindedir. Yukarda szn et tiimiz "teorisyenler'in siyasal tutumuna gre, bunlar uy durduklar Gzel Yalanlardan ideolojiyi ortaya karrlar. Demek ki gerek varolu koullarnn hayal yer deitirmesi bir tek nedene dayanyor: Bu neden az sayda sinik adamn varldr ki bu adamlar "halk" zerine egemenlik ve sm

52

rlerini dnyann arptlm bir tasarmyla salarlar ve bu tasarm da yle dnmlerdir ki baka zihinlerin imgele rine egemen olarak bu zihinleri kleletirsinler.(*) kinci cevap, (genlik eserlerine Marxn kelimesi kelime sine ald Feuerbachn cevab) daha "derindir", yani ayn derecede yanltr. Bu cevap da, insanlarn gerek varolu koullarnn hayal arptlmas ve yer deitirmesine, ksa cas insanlarn varolu koullarnn tasarlanmasnn hayal nitelii iinde yabanclamaya bir neden arar ve bulur. Bu neden, artk ne papazlarn ne despotlarn, ne onlarn etken hayal gleri ve ne de kurbanlarnn edilgen hayalgcdr. Bu neden, insanlarn kendi varolu koullarnda hkm s ren madd yabanclamasdr. Bu varolu koullarnn kendi leri yabanclatrc (1844 Elyazmalarnda: nk bu koul lara, yabanclam toplumun z- "yabanclam emek" egemendir) olduundan, insanlarn varolu koullarn ya banclam (= hayal) bir biimde tasarladklar Feuerbach dncesini, Yahudi Sorununda ve baka yerlerde byle sa vunur Marx. Btn bu yorumlar varsaydklar ve dayandklar tezi ke limesi kelimesine kabul ediyorlar: Bir ideolojide dnyann hayal olarak tasarlanmasnda insanlarn varolu koullar
(*) Bu son cmlenin evirisi kasten Trkeye biraz aykr brakld. nk Althusser'in kark szdizimi iinde gizledii ince alay aslna en yakn biim de korumak istedik. Burada anlatlan, gerekten 18. yzyln mekanist anla yndan kaynaklanan bu aklama tarz, ne yazk ki bugn bile birok dev rimci arasnda ideolojinin "en devrimci'' ve "en bilimsel" aklamasdr. Ege men snflarn ua olan politikaclar, din adamlar vb. ideoloji yoluyla halk uyuturlar. Bu anlay, nesnel bir yap olarak ideolojinin zerkliini hie say dktan baka aslnda "halk" dediimiz o kitleye kar da zne saygsz bir bak yanstr. Yanl bir teorik anlaytan kalkarak doru bir politik sonu alnamayacana gre, "bir avu namussuzun aldatt halkmz" anlayn dan yola kan devrimci hareketlerin de herhangi bir baarya eritii, hele aldatlan halka doruyu gsterdii hi grlmemitir.

53

nn, yani gerek dnyalarn yanstld tezi. imdi daha nce ne srdm bir teze dnebilirim: "n sanlar" ideolojide gerek varolu koullarn, gerek dnyala rn "kendilerine temsil etmezler"; orada onlara temsil edi len, kendilerinin bu varolu koullarna kar ilikileridir. Gerek dnyann ideolojik, yani hayal olarak her tasarlan masnn merkezinde bu iliki yer alr. Gerek dnyann ideo lojik olarak tasarlanmasnn dourduu hayal arptmay aklamas gereken "neden" bu iliki iinde yer alr. Ya da daha dorusu, "nedensellik" ilkesine dayal aklama tarzla rn bir yana brakrsak, bu ilikinin hayali niteliinin, her ideolojide gzlemlenebilen (eer bu ideolojiyi gerek olarak yaamyorsak) her hayal arptmann altnda yatt tezini ileri srmek gerekir. Marksist bir dil kullanmak istersek, retim, smr, bask, ideolojiyi yaygnlatrma ve bilimsel pratik grevlileri mevkilerindeki bireylerin gerek varolu koullarnn tasar lanmas, son kertede retim ilikilerinden ve retim ilikile rinden treyen ilikilerden kaynaklanyorsa, unu diyebili riz: Her ideoloji, zorunlu olarak hayal arptmas iinde, va rolan retim ilikilerini (ve onlardan treyen br ilikileri) deil, fakat her eyden nce bireylerin, retim ilikileri ve onlardan treyen ilikilerle olan hayal ilikisini gsterir. Demek ki ideolojide, bireylerin varoluunu yneten gerek ilikiler sistemi deil, fakat bu bireylerin iinde yaadklar gerek ilikilerle hayal ilikisi (temsil edilir) gsterilir. Eer durum byleyse, ideolojide, gerek ilikilerin hayal arptmasnn "nedeni" sorunu ortadan kalkar ve yerini bir baka sorunun almas gerekir: Bireylerin varolu koullar nn ve hem ortaklaa hem de bireysel hayatlarn yneten toplumsal ilikilerle olan (bireysel) ilikilerinin tasarlanmas neden zorunlu olarak hayalidir? Ve bu hayalliin doas na-

54

sl aklanabilir? Soru bu biimde konduunda, byk ideolo jik gizemin yaratcs bir (despot ya da papazlar) "klik"14 ile olduu gibi gerek dnyann yabanclam karakteri ile de sorunu zmek geersizleir. Bunun nedenini daha ilerde greceiz: u an iin ileri gitmiyoruz.(*) 2. Tez: deolojinin varoluu madddir. deolojiyi oluturur gibi grnen "tasarm" ya da "fikirle rin" ideal, fikr, manev deil, fakat madd bir varoluu oldu unu syleyerek bu teze deinmitik. Hatt "fikirlerin" ideal, fikr, manev varlklarnn yalnzca bir "fikir" ideolojisinden ve ideolojiden, hemen ekleyelim, bilimlerin douundan beri bu anlay temellendirir gibi grnen, rnein bilimlerin uy gulamaclarnn kendiliinden ideolojilerinde doru ya da yanl "fikirler" diye tasarladklar bir ideolojiden kaynak landn da syledik. Elbette, bir olumlama biiminde sunul duunda, bu tez kantlanamaz. imdilik bunu, maddecilik adna diyelim, kabul etmenizi istiyorum. nk gerekten kantlanmas iin uzun aklamalar gerekecek. "Fikirlerin" ya da baka "tasarmlarn" manev deil madd varl tezi, bu koullu tez, ideolojinin doasna ilikin analizimizde bize gerekten gerekli. Ya da daha dorusu, herhangi bir ideolojinin biraz cidd her analizinin, eletirel tutumu ne kadar fazla olursa olsun her gzlemciye dorudan ve ampirik olarak gsterdiini daha iyi ortaya koymak iin bize yararldr. DAlar ve pratiklerinden sz ederken, her birinin bir
(14) Bu pek modern terimi bile bile kullanyorum. nk komnist evrelerde bi le, herhangi bir siyasal sapmay (sa ya da sol oportnizm) bir "klik"in hare ketiyle "aklamak" ne yazk ki her an rastlanan bir eydir. (*) deolojinin varl, insan zihninin gereklii temellk tarzndan ileri gelen bir maddi olay olarak tanmlannca, hal dokur gibi ideolojiyi dokuyan "smr c klikler" sorunsal da, bir retim tarznn i ilikilerinin yaratt mistifikasyon sorunsal da, ideolojinin almas sorusuna cevap veremez oluyor.

55

ideolojinin gereklemesi olduunu syledik (Bu deiik bl gesel ideolojilerin -din, ahlk, siyasal, estetik vb.- birlii, egemen ideolojinin egemenliinde bamllatrlmalaryla salanr). Bu tezi yeniden ele alyoruz: Bir ideoloji her zaman hem bir aygtta, hem de (aygtn) pratiinde veya pratikle rinde varolur. Bu varolu madddir. Elbette, ideolojinin bir aygtta ve onun pratiklerindeki bu madd varoluu bir tfek ya da bir kaldrm tann madd varoluuyla ayn kiplie sahip deildir. Fakat bize YeniAristocu denmesi pahasna, (Marxn Aristoya byk deer verdiini belirtelim "madde birok anlamda tartlr" ya da daha dorusu hepsi son kertede "fiziksel" anlamda maddeye dayanan deiik kipliklerde varolur, diyeceiz. imdi en ksa yoldan gidip ideoloji iinde yaayan "bi rey" de neler olduunu grelim: Yani, dnyann belirlenmi (din, ahlk vb. bakmlardan) bir tasarm iinde bireyin ya ayan "birey"de -Bu ideolojide hayal arptma, varolu ko ullarnn hayal ilikisine dayanr yani, son kertede, retim ve snf ilikilerine (ideoloji=gerek ilikilerle olan hayal ili ki). Bu hayal ilikinin kendinin madd bir varolua sahip ol duunu nereceiz. Ama ayn zamanda unu da neriyoruz: Bir birey Tanrya ya da Greve ya da Adalete vb. inan yor. Bu inan, iinde bireyin inancnn fikirlerinin yer ald bir bilince sahip bir zne olarak, sz edilen bireyin fikirle rinden trer (ideolojiyi tanm gerei manevi bir varolua sa hip olan fikirlere indirgeyen, ideolojik bir tasarm iinde ya ayan herkes iin). Bunun araclyla, yani bylece kurul mu olan tmyle ideolojik "kavramsal" aygt araclyla (inand fikirleri zgrce oluturduu ya da zgrce kabul et tii bir bilince sahip bir zne) sz geen znenin (madd) ta vrlar doal olarak ortaya kar.

56

Sz edilen birey u ya da bu biimde davranr, u ya da bu pratik tavr kabul eder ve dahas zne olarak kendi bilin ciyle zgrce setii fikirlerin "baml olduu" ideolojik ayg tn kimi dzenlenmi pratiklerine katlr. Tanrya inanyor sa, Ayini izlemek iin Kiliseye gider, diz ker, dua eder, g nah kartr, cezasn eker (eskiden bu, kelimenin gndelik anlamndaki gibi maddydi) ve doal olarak piman olur vb. Greve inanyorsa ona ilikin ayin pratiklerinde yazl, "g reneklere uygun" davranlar olacak. Adalete inanyorsa, tartmakszn hukuk kurallarna uyacak ve hatt kurallar inendiinde bakaldrabilecek, dileke imzalayabilecek, bir gsteriye katlabilecek vb. Bu emann btnnde ideolojinin ideolojik tasarmnn kendisinin, bir bilince sahip ve "bilincinin" ona ilham ettirdi i ve kabul ettii fikirlere inanan her "zne' nin madd prati inin eylemlerine kendi fikirlerini, zgr znenin fikirlerini katmas, "fikirlerine uygun biimde hareket etmesi" gerekti ini kabul etmeye zorunlu kaldn saptryoruz demek ki. Yok eer bunu yapmyorsa, bu davran "ho bir ey deir dir. Eer gerekte, inandna gre yapmas gerekeni yapm yorsa, demek ki baka bir ey yapyor. Bu da, hep ayn idea list emaya gre, kafasnda sylediklerinden baka fikirler olduunu ve bu fikirlere gre ya "tutarsz" ya sinik ya da ah lksz insan olarak hareket ettii anlamna gelir ("kimse is teyerek kt olmaz"). Hangi durumda olursa olsun, ideolojinin ideolojisi demek ki, hayal arptmaya karn, bir insann "fikirlerinin" eylem lerinde varolduunu, ya da var olmas gerektiini kabul edi yor ve yok eer durum byle deilse, ona gerekletirdii baka eylemlere (ahlksz bile olsa) tekabl eden baka fikir ler veriyor. Bu ideoloji eylemlerden sz ediyor: Biz ise pratik

57

lerin iine dahil edilmi eylemlerden sz edeceiz. Ve bu pra tikler iinde yer aldklar ayin kurallaryla, bir ideolojik ay gtn, bu aygtn kck bir parasnn bile olsa, madd var l iinde dzenlenmilerdir: Kk bir kilisede kk bir yin, bir cenaze treni, bir spor kulubnde kk bir ma, bir okulda bir ders gn, siyasal bir partinin toplant ya da mitingi vb. Zaten ideolojinin nosyonel emasnn dzenini tersyz et memize imkn verecek muhteem forml Pascalin savun maya ynelik "dialektiine" borluyuz. Pascal aa yukar unlar syler: "Diz kn, dudaklarnz dua ederek kprda tn, inanacaksnz." sa gibi, bar deil blnmeyi, stelik hi de Hristiyan olmayan bir eyi (nk lnet olsun dnya ya rezaleti getirene!) rezaleti getirerek dzeni rezalet yarata rak tersine evirir. Jansenist bir meydan okumayla, onu ger ekliin kendisini belirten bir dil kullanmaya iten rezalet saolsun. Yaad zamann din DAs ile girdii ideolojik mcade lesinin kantlarn Pascale brakmamza izin verilsin. Ve eer olabilirse -nk henz pek az kefedilmi yerlerde iler liyoruz- daha dorudan doruya Marksist bir dil kullanma mz da gerekir. Tek bir zneyi (herhangi bir birey) ele almak iin, inanc nn, fikirlerinin varlnn madd olduunu syleyeceiz, y le ki fikirleri, bu znenin fikirlerinin kaynakland madd ideolojik aygta tanmlanan madd yin kurallaryla dzen lenmi madd pratiklerde yer alan kendi madd eylemleridir. Elbette nermemizde yer alan drt "madd" sfatna deiik kiplikler verilmelidir: Ayine gitmek iin bir yerden bir yere gitmenin, bir diz kmenin, bir ha ya da mea culpa iareti nin, bir cmlenin, bir duann, bir pimanln, bir ceza ek menin, bir bakn, bir el skmann, bir szl d ve "i" (bi-

58

lin) konumasnn maddliinin tek ve ayn maddlik olma dn biliyoruz. Maddliin kipliklerinin farkll teorisine girmeyeceiz imdi Kimi kavramlarn yeni tantmamzda kaytsz artsz yok olduklarn, buna karn baka kavramlarn varlklarn sr drdklerini ve yeni terimlerin bu tantmada belirdiini sap tadmza gre eylerin bu ters yz edilmi sunuluunda as lnda bir "tersyz etme olayyla ilgilenmiyoruz. Yok olan: Fikirler terimi. Varlklarn srdrenler: zne, bilin, inan, eylemler te rimleri. Belirenler: Pratikler, yinler, ideolojik aygt terimleri. Aadaki sonucu elde ettiimize gre bu bir tersyz et me veya devirme deil (bir hkmet ya da bir bardan devrilmesi anlamnda sylendiinin dnda) olduka tuhaf bir yeniden-dzenlemedir (bakanlara zg olmayan bir tr den). Varlklarn, son kertede bir ideolojik aygtn tanmlad yinlerle dzenlenmi pratiklerin eylemlerinde yer ald, or taya kt lde fikirler, fikir (mnev, ideal bir varolua sahip olarak) olarak yok oldular. znenin, aadaki sistem (gerek belirlenme dzeni iinde aklanm) tarafndan ha reket ettirildii iin hareket ettii ortaya kyor demek ki: Madd bir ideolojik aygt iinde varolan, madd kurallarn dzenledii madd pratikler, kendi inancna gre vicdan ra hatl ile hareket eden bir znenin madd eylemlerinde va rolan pratikleri buyuran ideoloji. Fakat bu tantmann kendisi aadaki kavramlar mu hafaza ettiimizi gsteriyor: zne, vicdan, bilin, inan, ey lemler. Bu blmden, ana terimi, son-sz-syleyen, her e yin bal olduu terimi ekip alyoruz: zne nosyonu. Ve hemen, birbiriyle ilikili iki tez aklyoruz:

59

1) Bir pratik, bir ideolojinin araclyla ve bir ideolojinin iinde vardr ancak. 2) Bir ideoloji, zne araclyla ve zneler iin vardr an cak. Artk imdi ana tezimize gelebiliriz.

deoloji Bireyleri zne Diye Adlandrr Bu tez yalnzca son nermemizi amak anlamna gelir: zne araclyla ve zneler iin olmayan ideoloji yoktur. Bundan unu anlayalm: Ancak somut zneler iin ideoloji vardr ve ideolojinin bu gereklemesi ancak zne araclyla mm kn olabilir: Yani, zne kategorisi ve ileyii tarafndan mmkn klnr. Bununla demek istediimiz, zne kategorisi (ama baka adlar altnda da ileyebilir- rnein, Platondaki ruh olarak, Tanr olarak vb.) ancak burjuva ideolojisinin ve zellikle hu kuk ideolojisinin15 ortaya kmasndan sonra da bu ad (z ne) almakla birlikte, nasl belirlenirse belirlensin (blgesel veya snfsal) ve tarih dnemi ne olursa olsun (ideolojinin ta rihi yoktur) btn ideolojinin Kurucu Kategorisidir.(*) unu diyoruz: zne kategorisi her ideolojinin kurucu ka tegorisidir. Fakat ayn zamanda ve hemen ekliyoruz, zne kategorisi her ideolojinin kurucu kategorisiyse bu, her ideolo jinin (her ideolojiyi tanmlayan) ilevinin somut bireyleri z
(15) "Hukuk znesi" denilen hukuk kategoriyi, ideolojik bir nosyon: "insan doa s itibaryla bir znedir", haline getirmek iin dn alr. (*) "zne" adn almasa da, bu rol oynayan bir varl n-gerektirir ideoloji. Burjuva ideolojisi, bireyi zne yapmtr. Bireyi bu derece yceltemeyen burjuva -ve kapitalizm- ncesi toplumlarda, birey olarak tanmlanmam bir varlk da "zne" olabilir. lkel toplumda belki btn bir klan "zne" olur, Platon'da "birey" ar olan ruh znedir vb.

60

ne haline getirmek olmasndandr. Her ideolojinin ileyii, bu ifte "oluturma" hareketi iinde varolur, nk ideoloji ken disi bu ilevin madd varolu biimleri iinde ilev grmek ten baka bir ey deildir. lerdeki satrlar anlamak iin, bu satrlar yazan kadar okuyan okurlarn kendilerinin de birer zne, yani ideolojik zneler (totolojik bir nerme) olduklarn gznne almak ge rekir, yani bu satrlarn yazan gibi okuru da "doal olarak ya da "kendiliinden" ideolojinin, "insan doas itibaryla ideolojik bir hayvandr" dediimiz anlamda, iinde yaar. Bi limsel olmak iddiasndaki bir sylemin satrlarn yazan ya zarn, "kendi" bilimsel syleminde "zne" olarak bulunmama s (nk her bilimsel sylem tanm gerei znesiz bir sy lemdir, "bilim znesi" ancak bir bilim ideolojisinde vardr) bir baka sorundur. Bu soruna imdilik deinmeyeceiz. Aziz Pauln pek gzel dedii gibi, "Logos" iinde, yani ideoloji iinde "yaarz, hareket ederiz, varz".(*) Bundan u kar ki, zne kategorisi sizin iin olduu gibi benim iin de kanlmaz bir "apaklktr" (apaklklar hep kanlmazdr lar): Sizin ve benim birer zne (zgr, ahlki vb.) olduumuz aktr. Bir kelimenin "bir ey belirtmesine" ya da "bir anlam tamasna" (yani dilin "saydamlnn" apakl da dahil) neden olan apaklklar dahil, tm apaklklar gibi sizin ve benim birer zne olmamz "apakl da" -ki bu da hibir zor luk karmaz- ideolojik bir etki, temel ideolojik etkidir.16
(*) "Logos", Hristiyan inancnda, Tanr'nn Kelm (Tevratn banda, Tanr'nn evreni yaratrken syledii "ol" sz). Dolaysyla, her an ve her yerde, "Lo gos" iindeyizdir, yani Tanr'nn yarats iindeyizdir. (Birikim Yaynlar'nn Hegel stne adl kitabnda, 1. Ek'de "Logos" retisi daha ayrntl aklan mt.) (16) Dilbilimciler ve deiik amalarla dilbilime bavuranlar, btn sylemlerde bilimsel sylemlerin kendileri de dahil- ideolojik etkilerin hareketinin tann mamasndan doan glklere taklp tkezlerler.

61

Gerekten de kabul etmekte baarsz kaldmz, karlat mzda: "Apak ortada! Bu iyi ite! Gerekten doru!" diye rek kanlmaz ve doal bir tepki ile haykrdmz (yksek sesle ya da vicdann kk, ince sesiyle) apaklklar apak lklar diye zorla kabul ettirmek (hi de byle bir ey yapyor mu gibi grnmeden, bunlar birer "apaklktr" madem ki) ideolojinin zelliidir. Bu tepkide, ideolojinin ideoloji olarak iki ilevinden biri olan ideolojik tanma (tersi tanmama ilevidir) ilevi gr lr. Pek somut bir rnek vermek istersek, kapmza vurduk larnda ve kapal kapnn ardndan "kim o?" diye sorduu muzda "benim" diye (nk "bu apak ortadadr") cevap ve ren dostlarmz vardr hepimizin. Gerekten de, "o kadn" ya da "o erkei" tanyoruz. Kapy ayoruz ve "gerekten de o gelmi". Baka bir rnek vermek istersek, sokakta bir tand (yeniden) tandmzda, "gnaydn, dostum" deyip elini s karak (bu, gnlk yaantnn ideolojik tanmasnn madd kural pratiidir, hi olmazsa Fransada: Baka yerlerde ba ka kurallar vardr) onu tandmz (ve bizi tandn tan dmz) belirtiyoruz. Bu szler ve somut rneklerle sizin ve benim her zaman zaten zne olduumuzu ve bu nedenle de, bizim gerekten so mut, bireysel, birbiriyle kartrlmaz ve (doal olarak) yerini bakasnn alamayaca zneler olduumuzu garanti eden ideolojik tanmann kurallarn durmadan uyguladmz be lirtmek istiyorum. u anda yazdm yaz ile u anda gerek letirdiiniz okuma da17 bu iliki iinde, ideolojik tanma ku rallardr. Dncelerimin "doruluu" ya da "yanll"nn
(17) unlara dikkat edin: Bu ifte u anda kullanm ideolojinin "ebed" olduu nun bir kantdr. Bu iki "u anda* herhangi bir zaman aral ile ayrlmlar dr, ben bu satrlar 6 Nisan 1969'da yazyorum, siz herhangi bir zaman okuyacaksnz.

62

size empoze ediliinin "apakl" da bu kurallarn iindedir. Fakat zne olduumuzu ve en basit gndelik hayatn pratik kurallar iinde hareket ettiimizi tanmak (kabul et mek), (el skma, sizi adnzla armak, ben bilmesem de sizi biricik bir zne olarak tantan bir zel adnz "olduunu" bil mek vb.) bize yalnzca, ideolojik tanmay srekli (ebed) uy gulamamzn, ideolojik tanma pratiimizin "bilincini" verir (bilincini, yani grnce tanma eklindeki bilgisini) fakat hi bir ekilde bu bilmenin (tanmann) mekanizmasnn (bilim sel) bilgisini vermez. Oysa, ideolojide ve ideolojinin iinde yer alarak konumak yerine, ideoloji zerine bilimsel (znesi ol mayan) bir sylemin balangcn yapmay denemek iin, ideolojiyle btn balarn koparmay deneyen bir sylemin taslan izmek istiyorsak bu bilgiye ynelmeliyiz. Demek ki, zne kategorisinin ideolojiyi, somut zneleri zneler biimine getirerek varolan ideolojiyi, oluturan kate gori olmasnn nedenini gstermek iin, zel bir aklama bi imi kullanacam: Tannacak kadar "somut, fakat dn lebilir ve dnlm olacak kadar da soyut -ki, bilgiye yol aabilsin. Bir ilk formlde unlar diyeceim: zne kategorisinin i leyiiyle, her ideoloji somut bireyleri somut zneler olanak a rr ve adlandrr. te, imdilik somut zneler ile somut bireyleri ayrma mz (bu dzeyde, somut bir bireyin tamad somut bir z ne olmad halde) gerektiren bir nerme. Ve bu noktada, ideolojinin bireyler arasnda zneler "se ferber ederek" ya da adlandrma ya da arma dediimiz "Hey, siz oradaki!"18 trnden, polisin (veya bir bakasnn)
(18) Gndelik pratik arma, kesin bir kurallar btnnn uygulamasna ald nda, "phelilerin1' arld polislere zg "arma'da btnyle "zel'' bir biim alr.

63

ok bilinen gndelik seslenii eklinde tahayyl edebilecek- o ok belirgin ilem yoluyla bireyleri znelere "dntrerek" "hareket ettiini" ya da "ilediini" ileri srebiliriz. Dlediimiz teorik sahnenin sokakta getiini dnr sek, arlan birey arkasna dner. Bu 180 derecelik basit fi ziksel dnme ile zne olur. Neden? nk armann "ger ekten" kendine yneldiini ve arlann (bir bakas deil de) gerekten kendisi olduunu tand. Deneyler, armay ileten haberleme aralarnn, arma eyleminin neredeyse hibir zaman yneldii kiiyi skalamayacak biimde olduu nu gsteriyor: ster szl ar, ister ddk sesi olsun, ar lan arlann gerekten kendisi olduunu tanr. Fakat bu gene de tuhaf bir olgudur ve "vicdannda yk tayan" kiile rin sayca okluuna karn, yalnzca "sululuk duygusuyla" aklanamaz. Elbette, kk teorik tiyatromuzun anlalrl ve kulla nll iin, olaylar bir blm halinde, bir nce ve bir sonra ile yani zaman iinde bir ardarda gelme biiminde sunmak gerekiyordu. Gezinen bireyler vardr. Bir yandan (genel ola rak arkadan) bir arma duyulur: "Hey siz, oradaki! Bir bi rey (yzde doksan arlan bireydir) kendisiyle ilgili olduu nu bilerek -phelenerek- sanarak, yani armann yneldi i kiinin gerekten kendisi olduunu tanyarak arkasna d ner. Fakat gereklikte olaylar byle bir sralama olmadan gerekleir. deolojinin varoluu ile bireylerin zneler olarak arlmalar veya adlandrlmalar bir ve ayn eydir. Buna unu ekleyebiliriz: Bylece ideolojinin dnda (da ha kesin olarak sylenirse sokakta) getii sanlan eyler gerekte ideolojinin iinde geerler. Demek oluyor ki, gerek te ideolojinin iinde geen eyler onun dnda geermi gibi grnyor. Bunun iindir ki ideolojinin iinde yer alan kii ler kendilerini tanm gerei ideolojinin dnda sanrlar:

64

deoloji araclyla, ideolojinin ideolojik karakterinin fiil yadsmas ideolojinin etkilerindendir: deoloji hibir zaman: "Ben ideolojikim" demez. "deoloji iindeyim" (kesinlikle, pek az rastlanan bir durum) ya da "ideoloji iindeyim" (genel du rum) diyebilmek iin, ideolojinin dnda, yani bilimsel bilgi nin iinde olmak gerekir. deolojinin iinde bulunmak su lamasnn, hibir zaman sulamay yapan deil, fakat hep bakalar iin geerli olduu pek iyi bilinir (bu noktada kesinlikle ayn tavr olan, gerekten Marksist ya da Spinozac olmak dnda). Bu ise idelojinin (kendi asndan) hi d olmad, fakat ayn zamanda, (bilim ve gereklik asndan) sadece d olduu demektir. Bunu, ayrntlaryla aklamadan uygulayan Marxdan 200 yl nce Spinoza eksiksiz olarak aklamt. Biz imdi bu konuyu brakalm, ama brakrken bilelim ki, varglar, yalnz teorik deil, ayn zamanda politik varglar vardr ve nemlidir; nk, rnein Marksist-Leninist snf mcadelesi pratiinin altn yasas olan btn bir eletiri ve z-eletiri teorisi buna dayanr. Demek oluyor ki, ideoloji bireyleri zneler olarak arr veya adlandrr. deoloji madem ki ebeddir, o halde imdiki zamansallk biimini -ideolojinin ileyiini onun iinde tasar lamtk- geersiz klmal ve unlar sylemeliyiz: deoloji bi reyleri her zaman ve zaten zneler olarak ard. Bu ise bi reylerin her zaman ve zaten, ideoloji tarafndan zneler ola rak arld demektir, ki bu da bizi zorunlu olarak son bir nermeye gtrr: Bireyler her zaman ve zaten znedirler. Yani her zaman zaten zne olduklarna gre bireyler znele re ilikin olarak "soyut"turlar. Bu nerme bir paradoks gibi gelebilir. Bir bireyin her zaman-zaten, domadan nce bile, zne olmas herkesin anlayabilecei bir eydir ve hi mi hi bir pa

65

radoks deildir. Her zaman-zaten soyut olan znelere ilikin olarak bireylerin her zaman "soyut" olduklarn Freud yal nzca, bir "doumun", bu "mutlu olayn" beklenmesinin hangi ideolojik tren-kurallaryla kuatlm olduunu belirterek gsterdi. Doacak bir ocuun nasl ve ne kadar beklendiini herkes bilir. Bu ise "duygulan", yani doacak ocuun bek lendii, aile ideolojisinin biimlerini, baba/anne/kar-koca/ karde, bir yana brakmay kabul edersek, son derece baya bir biimde unu demeye gelir: Babann Adn(*) tayaca, yani bir kimlii olaca ve yerini baka hi kimsenin alama yaca bir kimse olaca nceden kabul edilmitir. Demek ki ocuk, dogmadan nce, dllendiinden itbaren iinde yer al np "beklendii" zgl aile ideolojisinin biimi ile ve biimi iinde zne olmak iin belirlenmitir ve her zaman-zaten z nedir. Bu ideolojik aile biiminin, benzersizlii iinde, son de rece yaplam olduunu ve gelecein znesinin bu az ok "patolojik" (bu terimin kesinlikle belirtilebilen bir anlam ol duunu varsayarak) ve kusursuz yap iinde "kendi" yerini
(*) Althusser "Babann Ad'n (nom-du-pre) yalnzca gerek babay kastede rek deil, sembolik anlamda da kullanyor. Bu kavram ilk kez Freud'un To tem ve Tabusunda mitik ve sembolik anlamda, yani Yasa koyucu olarak belirlemiti. Lacan ise bu Yasa'nn kaynan "Baba"nn, sembolik konumu olarak grmekle yetinmemi, bu gerekte mevcut olmayan, yasa koyucu ve ad konuulmayacak denli kutsal olan "Babay, anlamn, dilin ve kltrn n koulu yapmtr. te yandan dip karmaasnda gerek babann de netleyici konumu sembolik yasalar uyarnca kltrel dnyann dzenlenme sinin, zgl aile ideolojisinin sonulardr. Bir baka deyile babann adn tayacak olan (erkek) ocuk kendisini 'Baba'nn bu konumunu ele geirebi lecek potansiyelde tahayyl eder ve Sembolik Baba'y ataerkil ailenin ger ek babasna indirgeyerek kendisini gelecekte (bilind) arzunun denetle yicisi olarak grme yanlgsna (tanmama) der (mconnaissance), ite btn ideolojilerin kavranmasna temellik eden ve znenin iinde kendini tand (connaissance) ideolojik formasyondaki yanlgnn yaps zneleri bu biimde her zaman -zaten zneler olarak grme zorunluluunu douru yor. Althusser'in burada sylediklerinde bu ereve gzard edilmemelidir.

66

"bulmas", yani zaten nceden de olduu cinsel (kz ya da o lan) zne olmas gerektiini sylemek bile bir fazlalk. Bu k stlama ve bu ideolojik nceden-seilmenin, evcilletirmenin ve daha sonra da aile eitiminin tm kurallarnn Freudun pregenital ve genital cinsellik "aamalarnn" biimlerinde, yani, etkilerini bilind olarak saptad yapnn "penesin de" olduu anlalr. Fakat bu noktay da bir yana brakalm. Bir adm daha atalm. imdi, bu adlandrma mizansenin deki "aktrlerin" ve her birinin rolnn, ideolojinin tm ya psnda nasl yansdna dikkatimizi vermeliyiz.

Bir rnek: Hristiyan Din deolojisi Her ideolojinin biimsel yaps hep ayn olduundan, ayn kantlamann ahlk, hukuk, siyasal, estetik vb. ideolojiler iin de yeniden retilebileceini belirterek, herkesin anlaya bilecei bir rnein, din ideolojinin analiziyle yetineceiz. yleyse Hristiyan din ideolojisini ele alalm: Bir retorik arac alp kullanacak ve onu "konuturacaz"; yani yalnz Tevrat ve ncilin, teologlarn ve vazlarn sylediklerini de il, fakat uygulamalarnda, tren-kurallarnda, trenlerinde ve din eylemlerinde (vaftiz, gnah karma, evlenme yini vb.) sylediklerini de kurgusal bir sylemde toplayacaz. H ristiyan din ideolojisi aa yukar unu syler: Der ki: Sana sesleniyorum, Pierre adndaki insan bireyi... (her birey kendi adyla, edilgen anlamda, arlr, birey hi bir zaman kendi adn kendine vermez) Tanrnn varolduu nu ve ona verecek hesaplarn olduunu sylemek iin. Ve u nu ekler: Tanr benim sesimle sana sesleniyor (Tanrnn S zn Kutsal Kitap derleyip toplam, Gelenek yeni kuakla ra aktarm, Papalk yanlmazl onun "nazik" noktalarn

67

sonsuza kadar saptamtr). unlar der: te senin kim oldu un: Sen Pierresin! te senin kkenin, sadan sonra 1920 ylnda domu olmana karn Tanr ebed olarak yaratt se ni! te senin dnyadaki yerin! te senin ne yapacan! Eer "sevginin yasasn" gzetirsen, onun araclyla, sen Pierre kurtulacaksn ve sann anl Gvdesinin bir paras olacak sn! vb. Ama bu tandk ve baya olduu kadar, btnyle ar tc bir sylemdir de. artc, nk din ideolojinin Pierrei arya, yani Tanrnn emirlerine uyup uymamakta zgr bir zne duru muna getirmek iin ararak, bireyleri "znelere dntr mek iin" bireylere seslendiini gznne alrsak;19 eer din ideoloji bireyleri kendi adlar ile aryorsa, bylece onlarn her zaman-zaten kiisel bir kimlie sahip zneler olarak a rldklarn kabul ediyorsa (yle ki Pascaln sas unlar syler: "Kanmn u damlasn senin iin dktm"); eer z neleri, znenin: "Evet, benim gerekten" diyecei biimde a ryorsa; eer onlara, dnyadaki yerleri diye gsterdii yeri, sabit bir konumu, gerekten igal ettiklerine ilikin tanmay elde ediyorsa: "Gerekten doru bu, ben burda, bu gzya vadisinde ii, patron ya da askerim!" dedirtiyorsa; eer on lar, "Tanrnn buyruklarna", Sevgiye dnm Yasa olan davranlarnda kullandklar sayg ve kibire gre, bir kade rin (hayat ya da ebed cehennem azab) varln kantlarsa; btn bunlar gerekten byle olursa (pek iyi bilinen vaftiz, arapl ekmek yini, gnah karma, vaftiz duas ve kutsal ya srme ayinlerinin kurallarnn uygulanmasnda) sahne ye Hristiyan din zneler getiren tm bu "prosedr"e tuhaf bir olgunun egemen olduunu belirtmeliyiz: Bu kadar ok sa(19) Bireyin her zaman-zaten zne olduunu bildiimiz halde, yaratt kontras tn etkisiyle kullanl olan bu terimi kullanmaya devam ediyoruz.

68

yda mmkn din zneler, ancak Tek, Mutlak, teki znenin, yani Tanrnn olmas mutlak kouluyla varolabilir. Bu yeni ve ei grlmemi zneyi belirtmek iin onu al lm, byk harfsiz znelerden ayrmak iin byk harfli zne yazmnda uyualm. O zaman, bireylerin zneler olarak arlmas, din ideo lojinin onun Adna tm bireyleri zne olarak ard, Tek ve merkez teki znenin "varln" varsayd ortaya kar. Bunlarn hepsi Kutsal Kitapta aka20 yazldr. "O za man Efendimiz Tanr bulutlardan Musa ile konutu. Ve Efendimiz Musaya seslendi: Musa! Benim (gerekten)! de di Musa, kulun Musaym, konu ve seni dinleyeceim! Ve Efendimiz Musa ile konutu ve ona unlar syledi: 'Ben, Ben olanm Yani Tanr kendini kendisi-ile ve kendisi- iin olan (Ben, Ben olanm) ve znesini aran ve bu arma yoluyla bireyi Kendi znesi yapan, rnein Musa adndaki bireyi zneletiren en stn zne olarak tanmlyor. Ve kendi adyla arl m -adlandrlm- Musa, Tanrnn ardnn "gerekten" kendisi olduunu tanyarak zne, Tanr'nn znesi, Tanrnn egemen olduu zne, zne ile zne ve znenin tabiyetinde olan zne olduunu tanr. te kant: Emirlerine uyuyor ve halkn Tanrnn emirlerine uyduruyor. Bylece Tanr znedir ve Musa ve Tanrnn halknn sa ysz zneleri, Onun (znenin) arlm- muhataplardr: Onun aynalar, Onun yanslandr. nsanlar Tanrnn sure tinde yaratlmamlar myd? Her teolojik dncenin kant lad gibi, onlarsz da olabilecei halde... Tanrnn insanlara ihtiyac vardr. znenin znelere ihtiyac vardr, tpk insan larn Tanrya ihtiyalar olduu, znelerin zneye ihtiyala
(20) Harfi harfine deil, 'ruhuna ve zne uygun' kark bir biimde alnt yap yorum.

69

r olduu gibi. Daha iyisi: Kendi grnnn onlardaki kor kun ters-evrilmesinde (zneler ahlkszlkta yuvarlandk larnda, yani gnah) bile Tanrnn insanlara, byk znenin znelere ihtiyac var. Dahas: Tanr, son Kurtarmay, Isann Diriliini gerek letirmek iin kendi iftini yaratr ve Olunu "terkettii" ba sit bir zne (armhta sona eren uzun Zeytin Da Vaizi) z ne fakat zne, insan fakat Tanr olarak dnyaya gnderir. Demek ki Tanrnn kendini "insan durumuna getirmeye" ih tiyac var, sanki znelerin ellerinin deebileci (Bkz. Aziz Thomas), gzlerinin grebilecei biimde, ampirik olarak eer onlar zneyseler, znenin egemenliindeyseler bunun yalnzca Kyamet Gnnde, sa gibi, sonunda Efendinin barna, yani zneye21 geri dnmek iin olduunu gster mek iin znenin zne olmaya ihtiyac var. znenin zneler ve znenin kendisinin zne-zne olarak ikiye blnmesinin hayranla deer gerekliliinin ifresini teorik bir dil ile zelim. Mutlak ve Tek zne adna bireyleri zne olarak aran, adlandran her ideolojinin yapsnn yansmal, yani aynayapsnda ve ifte yansmal olduunu gryoruz: yansmal (aynadaki) suret, ideolojiyi oluturur ve ileyiini salar. Bu, her ideolojinin merkezli olduu, Tek Merkezi, Mutlak zne nin igal ettii ve ifte yansmal bir bant iinde, znelere her znenin kendi grntsn, imdi ve gelecekte, seyrede bilecei znede, gerekten onlarn ve Onun szkonusu oldu unu garanti edip zneleri znenin znesi yaparak ve Aileye girerek (Kutsal Aile: Aile z gerei kutsaldr) -"Tanr or da (Ailede) kendinden olanlar tanyacak" yani Tanry ta nm olanlar ve kendilerini Onda tanm olanlar, onlar kur
(21) Teslis domas, znenin (Baba) zne (Oul) ve yansmal bantlar (Kut sal Ruh) olarak ikiye blnmesidir.

70

tulacaklar- sonsuz saydaki bireyi zne olarak evresine a rd anlamna gelir. Genel olarak ideoloji ile ilgili olarak neler elde ettiimizi zetleyelim: deolojinin kopya karan yani suret oluturan aynasalyaps ayn anda unlar salar: 1) "Bireylerin" zne olarak arlmas; 2) znenin tabiyeti altna girmeleri; 3) zneler ve zne arasndaki ve znelerin kendi arala rndaki karlkl birbirini tanma ve son olarak da znenin kendisi tarafndan tannmas,22 4) Bu durumda her eyin ok iyi olduuna ve znelerin ne olduklarn tanmalar ve buna uygun biimde davranma lar kouluyla her eyin yolunda gideceine ilikin mutlak gvence: "Amin". Sonu: zne olarak arlma, znenin tabiyeti altna girme, evrensel tanma ve mutlak gvencenin bu drtl d zeniyle sarlm zneler, "yrrler"; Devlet (Bask) Aygtnn u ya da bu mfrezesinin mdahale etmesine yol aan "kt znelerin" dnda "kendiliklerinden yrrler". Fakat, (iyi) znelerin byk bir ounluu "kendiliklerinden", yani (so mut biimlerini DAlarn gerekletirdii) ideoloji ile yrr ler. DAlarn yinleriyle ynetilen pratiklerde yer alrlar. Varolan durumun (das Besthende), "byle olduu ve baka biimde olmad gerekten iyi ve doru" olduunu, Tanrya, vicdanna, Papaza, de Gaullee, patrona, mhendise uymak gerektiini, "komusunu, kendini sever gibi sevmek" gerekti (22)
Hegel, ne yazk ki Mutlak Bilgi ideolojisinde son bulan Evrensel Tanmann "teorisyeni" olarak, ideolojinin hayranla deer bir "teorisyenidir". (Kendisi nin bundan haberi yoktur.) Feuerbach, ne yazk ki nsan z'n ideolojisin de son bulan, yansmal bantnn artc bir 'teorisyeni'dir. Bir garanti (gvence) teorisini gelitirmek iin gereken eyleri bulmak zere Spinozaya geri dnmeliyiz.

71

gini vb. kabul ederler. Somut madd davranlar, dualarnn hayran olunacak kelimesinin hayata yazlmasdr: "Amin!" (yle olsun!) Evet, zneler "kendiliklerinden yrrler." Bunun esrar az nce szn ettiimiz drtl dzenin ilk iki urayla ili kilidir ya da daha dorusu zne teriminin belirsizlii ile ilgi lidir. Genellikle kabul edildii zere bu terim, zne, gerek ten de 1) zgr bir znellik: Hareketlerinin yaratcs ve so rumlusu olan bir inisiyatif merkezi; 2) daha yksek bir otori teye boyun emi, yani zgrce boyun emeyi kabul etmek dnda her trl zgrlkten yoksun, bir bakasnn tabiyeti altndaki bir zneyi belirtir.(*) Bu sonuncu ayrm bize, ancak kendisini yaratan etkiyi yanstan bu belirsizliinin anlamn veriyor: znenin emirlerine zgrce boyu esin, yani kendi tabiyetinin eylem ve hareketlerini "tek bana tamamlasn" diye birey zgr zne olarak arlr. Tabiyet altna alnma lar yoluyla ve tabiyet altna alnmalar iin vardr ancak z neler. Bunun iindir "kendiliklerinden yrmeleri". "yle olsun" (Amin)... Yaratlmak istenen etkiyi kaybe den bu kelime, "doal olarak" byle olmadn kantlyor. ("Doal olarak": Bu duann dnda, yani ideolojik mdahale lerin dnda). Her ey olmas gerektii gibi olsun diye, keli meyi azmzdan karalm; "Amin" diyelim ki retim iliki lerinin yeniden-retimi yrsn, toplumsal-teknik iblm nn retim, smr, bask, idelojikletirme, bilimsel pratik ve benzeri alanlarda retim ve dolam srelerinde, her gn, kendilerine tannan mevkileri dolduran birey-znelerin vicdanlarnda, yani somut tavrlarnda bu yeniden-retim
(*) "Trke "zne" kelimesinde bulunmayan bir ift-anlamllk szkonusu bura da, Franszca (veya ngilizce) "Sujet" bizim bildiimiz anlamda "zne" oldu u gibi, ayn zamanda, "baml" anlamnda, "tabi" demektir. Bu kkten t retilme fiil, "tabiyet altna alma" anlamna gelir. Dolaysyla Althusser kelime nin her iki anlamn bir arada kullanarak ideolojinin belirsiz yapsn iziyor.

72

garanti altna alnsn. zne olarak arlm bireylerin ve z nenin yansmal tannmas ve znenin "emirlerine" uyacak larn zgrce kabul ederlerse znenin znelere verdii g vencenin mekanizmasnda szkonusu olan nedir? Bu meka nizmada sz edilen gereklik, tanmann kendi biimlerinde zorunlu olarak tannmayan gereklik son analizde gerekten retim ilikilerinin ve ondan treyen ilikilerin yenidenretimidir. (deoloji=tanma /tanmama). Ocak-Nisan 1969

P.S. - Bu birka ematik tez, styapnn ileyiinin ve altya pya mdahale biiminin birka grnn aydnlatyorsa da, bu tezler elbette soyutturlar ve birka szle deinmek ge reken nemli sorunlar zorunlu olarak askda brakyorlar: 1) retim ilikilerinin yeniden-retiminin gereklemesi nin genel sreci sorunu. Bu srecin eleri olarak DAlar bu yeniden-retime katkda bulunur. Fakat sadece katklarn ele alan bir gr gene de soyut kalr. Bu yeniden-retim ancak retim ve dolam srecinin kendi barnda gereklemitir. iler eitiminin "tamam land", onlara grevler vb. ayrld bu srelerin mekaniz masnda gereklemitir. Deiik ideolojilerin (her eyden nce hukuk-ahlk ideoloji) etkisi bu srelerin i mekaniz masnda duyulur. Fakat bu gr, hl soyut durumda kalmakta. nk snfl bir toplumda retim ilikileri, smr ilikileri yani antagonist snflar arasndaki ilikilerdir. Egemen snfn ana hedefi olan retim ilikilerinin yeniden-retimi, bireyle ri eitip "teknik iblm" iinde farkl yerlere datan ilem

73

olamaz yalnz. Gerekte, egemen snfn ideolojisi dnda bir "teknik iblm" yoktur: Emein her "teknik" blm, her "teknik" dzenlemesi, emein toplumsal (snfsal) bir dzen lenme ve blmlenme biimi ve maskesidir. O halde, retim ilikilerinin yeniden-retimi snfsal bir giriimden baka bir ey olamaz. Egemen snfla smrlen snf kar karya getiren bir snf mcadelesi iinde gerekleir. retim ilikilerinin yeniden-retiminin gereklemesinin genel sureci demek ki bu snf mcadelesinin bak as iin de yeralnmad srece soyut kalr. Yeniden-retiminin ba k as iine yerlemek, son kertede, snf mcadelelerinin bak asna yerlemek demektir. 2) Bir toplumsal formasyonda varolan ideolojilerin snf sal zellii sorunu. Genel olarak ideolojinin "mekanizmas" kendi bana bir olgudur. Birka kelime (Marxa gre genel olarak retimi, ya da Freudda genel olarak bilindn tanmlayan kelimeler kadar "yoksul" olan) tutan birka ilkeye indirgenebildiini grdk. Baz doru yanlar varsa da, bu mekanizma her ger ek ideolojik formasyon ile karlatrldnda soyut kalr. deolojilerin kurumlarda, yinler ve yin pratiklerinde, DAlarda gerekletirildii fikri ileri srld. Bu sfatla hep sinin, egemen snf iin hayat olan retim ilikilerinin yeniden-retimine, snf mcadelesinin bu biimine yneldikleri ni grdk. Fakat ne kadar gerek olursa olsun bu bak as nn kendisi de soyut kalyor. Geekten de, smrnn ve yeniden-retimin koullarn gvence altna alan ve snfsal basky salayan snf mca delesi aygt olarak, devlet ve aygtlarnn, ancak snf mca delesi asndan bir anlam vardr. Fakat antagonist snflar olmakszn snf mcadelesi olmaz. Egemen snfn snf m cadelesi diyen herkes ezilen snfn direnme, bakaldr ve s

74

nf mcadelesini de sylemi olur. Bu yzden DAlar genel olarak ideolojinin gereklemesi veya egemen snfn ideolojisinin ihtilafsz gereklemesi de ildir. Egemen snfn ideolojisi Tanr ltfu ya da devlet ikti darnn yalnzca ele geirilmesi sayesinde egemen ideoloji ol maz. Bu, ideolojinin gerekletirildii ve kendini gerekle tirdii DAlarn yerletirilmesiyle olur. Ama bu yerletirme de tek bana gereklemiyor, tersine ok sert ve aralksz bir snf mcadelesinin sonunda kazanlyor: lkin eski egemen snflara ve bunlarn eski ve yeni DAlardaki tutumlarna kar, sonraysa smrlen snfa kar. Fakat DAlar iinde bu snf mcadelesi gr de hl soyut kalyor. Gerekten de, DAlardaki snf mcadelesi, s nf mcadelesinin kimi zaman nemli ve belirtisel (semptomatik) bir grndr: rnein, XVIII. yzylda dine kar srdrlen mcadele, rnein bugn tm kapitalist lkeler deki retimsel DA "buhran". Fakat DAlardaki snf m cadeleci, DAlar aan bir snf mcadelesinin grnlerin den yalnzca biridir. ktidardaki bir snfn, DAlarnda ege men kld ideoloji, gerekten de bu DAlarda "gerekleir", fakat baka yerden geldii iin onlar aar. Bu trden DAlara kar ve DAlar iinde, ezilen bir snfn savunmay ba ard bir ideoloji de baka yerden geldii iin onlar aar. Bir toplumsal formasyonda varolan ideolojiler ancak s nflar, yani snf mcadelesi asndan anlalabilir. Sadece DAlarda egemen ideolojinin gereklemesi ve sonunda DAlarn elde edildii ve DAlarda gerekleen snf mca delesinin biimleri bu adan bakldnda anlalr olmakla kalmaz, fakat ayn zamanda ve zellikle buna dayanarak DAlarda gerekleen ve kar karya gelen ideolojilerin ne reden geldikleri de anlalr. nk, eer egemen snf ideo lojisinin zorunlu olarak gereklemesi gereken biimi ve y

75

netilen snfn ideolojisinin zorunlu olarak hesaplamas ve kar karya gelmesi gereken biimi, DAlarn temsil ettii doruysa, o zaman ideolojiler DAlarda deil, fakat snf m cadelesine katlan toplumsal snflardan "douyorlar": Yani snflarn varolu koullarndan, pratiklerinden, mcadele deneylerinden vb.
Nisan 1970 eviren YUSUF ALP

76

Marksizm ve Snf Mcadelesi1

Marta Harneckerin kk el-kitabnn yeni basksn tant mak iin ok basit bir fikri hatrlatmama izin verin. ok basit bir fikir bu: fakat teorik ve siyasal sonular nemli. te bu fikir: Marxn temellerini att bilimin (tarih maddecilik) ve Marxn (yolunu) at felsefenin (diyalektik maddecilik) yrei ve merkezi snf mcadelesidir. Demek ki snf mcadelesi, yalnzca Marksist-Leninist i i snf hareketinin siyasal pratiinde deil, fakat ayn za manda teoride de, Marksist felsefe ve bilimde de "son-szsyleyen halka"dr. Leninden beri, felsefenin teoride snf savan temsil et tiini aka biliyoruz: Daha kesin olarak sylersek, her fel sefe teoride kart snfsal bak asnn karsnda snfsal
(1) Marta Harneckerin elkitabnn ikinci basksna nsz: Tarih Maddeciliin Balang lkeleri (Siglo XXI, Mexico).

77

bir bak asn gsterir. Demek ki Marksist-Leninist felsefe (diyalektik maddecilik) teoride proletaryann bak asn gsteriyor: Bu, Marksist-Leninist felsefeyi anlamak gelitir mek iin "son-sz-syleyen halka"dr. Bu, felsefenin neden dnyann devrimci dnmne yardm etmek amacyla, onu yorumlamaktan vazgeebileceinin anlalmasnda "sonsz-syleyen halka"dr. Fakat snf mcadelesinin Marxn bilimsel teorisinde de "son-sz-syleyen halka" olmas, belki de daha zor anlalr. Tek bir rnekle yetiniyorum: Kapital. te Marksist bili min temel ilkelerini, Marksist bilimi kapsayan bir kitap. Ge ne de dlere kaptrmayalm kendimizi. .Gzmzn nnde bir kitap olmas yetmez: Onu okumay bilmek gerek. Oysa, Kapitali okumann, "Marxn bilimsel teorisini anlama'nn ve "aklama'nn tmyle burjuva olabilen bir biimi var. Burjuva bir biim; burjuva ideolojisinin, daha kesin sylenir se burjuva sosyolojist ya da ekonomist ideolojinin damgalad , szd, etkiledii bir biim demektir. rnein, Kapital aadaki biimde okunabilir: Kapita list retim tarznn ekonomi politiinin bir teorisi. Altyap dan ie balanacak, "i-sreci" incelenecek, "retici gler" ve "retim ilikileri" birbirinden ayrlacak, meta, para, artkdeer, cret, yeniden-retim, rant, kr, faiz, kr orannn dme eilimi, vb. vb. analiz edilecek. Ksacas, Kapitalde iktisadn "(kapitalist) yasalar" bulunacak. Ve "ekonomik" mekanizmalarn bu analizi bitirildiinde kk bir ek getiri lecek: Toplumsal snflar, snf mcadelesi. Toplumsal snflar zerine olan tamamlanmam kk blm Kapital in tam sonunda deil mi? Toplumsal snflar dan ancak kapitalist ekonominin tm mekanizmasn sk tkten sonra sz etmek gerekmiyor mu? Marx bizi, toplum sal snflar (ve dolaysyla snf mcadelesini) kapitalist eko

78

nominin yapsnn basit bir rn, son bir rn, sonucu olarak kabul etmeye armyor mu? Toplumsal snflar ka pitalist ekonominin basit bir sonucu, snf mcadelesi de s nflarn varlnn basit bir sonucu deil mi? Kapital'in bu ekilde okunmas, bu ekilde yorumlanmas Marksist teorinin cidd bir arptlmasdr: Ekonomist (bur juva) bir arptma. Toplumsal snflar Kapital'in sonunda de ildirler: Bandan sonuna kadar Kapitaldedirler. Snf m cadelesi toplumsal snflarn varlnn bir trevi deildir: S nflarn varl ve snf mcadelesi tek ve ayn eydir. Snf mcadelesi, Kapitali anlamak iin "son-sz-syleyen hal kadr. Marx, Kapitale Ekonomi Politiin Eletirisi alt-baln verdiinde, yalnzca klasik iktisatlar deil, fakat ekono mist (burjuva) yanlsamay da eletirmek kararnda olduu nu sylemek istiyordu. Bir yandan retim faaliyetini ve dei imi (ekonomi) br yandan toplumsal snflar, siyasal m cadeleleri vb. zenle ayran burjuva yanlsamasn radikal bir biimde eletirmek istiyordu. Marx kapitalist retim, do lam ve datm (yani szde tm ekonomi politiin) koulla rnn tmne toplumsal snflarn varl ve snf mcadelesi nin szdn ve egemen olduunu gstermek istiyordu. Birka kelimeyle Marxn tezinin temel ilkesini aklaya lm: "Katksz" ekonomik retim yoktur, "katksz" dolam (mbadeleler) yoktur, "katksz" dalm yoktur. Bu ekono mik olgularn tm, son kertede, yani "grntler" biiminde snf ilikileri ve uzlamaz snf ilikileri, yani snf mcade lesi ilikileri olan toplumsal ilikilerin varlnda gerekle en srelerdir. retim birimlerinde (fabrikalar, tarmsal iletmeler vb.) grdmz biimde, toplumsal yarar (kullanm deeri)

79

olan nesnelerin maddi retimini ele alalm. Bu madd re tim, bir hammaddeyi dntren retim aralarn (makinalar, avadanlk) ileten "emek gcnn" (emekiler) kulland "retici glerin" varln gerektirir. Bir burjuva iktisat s ya da Kapitalin "ekonomist" bir okuru, Kapitalde basit bir teknik i-sreci grecektir. Oysa bunun yanl bir yorum ol duunu grmek iin Marx ile birlikte dnmek yeterlidir. unu demek gerekir: retici gler, retim srecinde, sm r ilikileri olan, retim ilikilerinin egemenlii altnda ile tilirler. iiler varsa, onlar cretlidirler, yani smrlenler dir; eer yalnzca emek-glerine sahip olan ve onu (alk ne deniyle: Lenin) satmak zorunda olan cretliler varsa, demek ki retim aralarna sahip olan ve emek-gcn smrmek, ondan artk-deer kazanmak iin emek-gcn satn alan kapitalistler vardr. Uzlamaz snflarn varl demek ki retimin kendinde, retimin kendi yreinde yer alyor: re tim ilikilerinde. Daha ileri gitmek gerekir: retim ilikileri retici gle re yalnzca onlarn "biimi" olarak eklenen bir ey deildir. "retici gleri" ileten emek-gcnn kendisi "retici gle rin" bir paras olduundan ve kapitalist retim sreci dur madan emek-gcnn en yksek smrsne yneldiinde, retim ilikileri retici glerin iine girer. Ve bu, tm kapi talist retim srecine egemen eilim olduundan, retimin teknik mekanizmalarnn kapitalist smrnn (snfsal) me kanizmalarna bal olduunu sylemek gerekir. retici g ler denilenler, retim ilikilerinin, yani smr ilikilerinin hem tarih varolu biimi hem de madd temelidirler. (Marx, "teknik temel" der.) Marx 1. Kitapta (IV, blm 14 ve 15) retim srecinin (manifaktrden byk sanayiye) rgtlen mesinin birbirini izleyen biim ve temellerinin, kapitalist retim ilikilerinin tarih ve maddi varolularnn birbirini

80

izleyen biim ve temellerinden baka bir ey olmadn hay ran olunacak biimde gsterdi. retici gleri retim ilikile rinden ayrmak, demek ki, ekonomist ve teknokratik bir ya nlgdr. Gerekte varolansa, madd varolu biimlerinde, retim ilikilerinin egemenliinde, retici glerle retim ilikilerinin (eilim gsteren) birliidir. Eer byleyse "katksz" retim ve "katksz" iktisat yok tur. Uzlamaz snflar retim ilikileriyle, retim srecinin bandan beri vardrlar. Uzlamaz snflarn bu ilikisiyle, s nf mcadelesinin temelleri atlmtr: Snf mcadelesi mad d olarak retimin kendine kk salmtr. Fakat hepsi bu deil. retirken, varlnn (retiminin) toplumsal ve madd koullarn yeniden-retmezse tarihte hibir toplum varolmaz, yani hayatn srdrmez. Oysa kapi talist toplumun varolu koullar kapitalist snfn ii snf na uygulad smrnn koullandr: Kapitalist snf onlar ne pahasna olursa olsun yeniden retmelidir. Kapital'i anla mak iin demek ki yeniden-retim bak asna ykselmek gerekiyor; ve o zaman burjuvazinin, smrnn (retimde zorla kabul ettirdii) sre ve sabitliini ancak ii snfna kar srekli bir snf mcadelesini srdrmek kouluyla g vence altna ald grlr. Burjuvazi bu snf mcadelesini, smrnn siyasal, ideolojik ve madd koullarn srekli k larak ya da yeniden-reterek srdryor. Snf mcadelesi ni, retimde (emek-gcnn-yeniden-retimi iin gerekli olan cretin drlmesi, bask, ceza, iten atma, anti-sendikal mcadele vb.) srdryor. Snf mcadelesini ayn za manda (retimin dnda da srdryor; ite burada ii s nfn bask ve ideoloji ile yola getirmek iin devletin, devle tin bask aracnn ve Devletin deolojik Aygtlarnn (siyasal sistem, okul, kilise, basn-yayn) rol ie karyor. Byle okunursa Kapital, kapitalizmin "ekonomi politii"-

81

nin bir teorisi olmaktan kar, cretli emek-gcnn sm rs zerine kurulu bir retim tarznn ideolojik, siyasal, hukuk, madd biimlerinin teorisi -devrimci bir teori- olur. Byle okunursa, ekonomi politik, retici gler, teknik vb. gerek yerlerine konulabilir. Eer durum byleyse, snf mcadelesini bir baka biim de dnebilir ve kimi yanlglardan, kk-burjuva ideoloji den gelen "hmanist" (ve "ekonomist" yanlglarn tamamlaycs olan) yanlglar gibi yanlglardan vazgeilebilir. Kapi talist toplumun, bir bakma snf mcadelesinden nce varol duu ve bizim bildiimiz snf mcadelesini toplumun "hak szlklarna" kar bakaldran proletaryann (ve mttefikle rinin) ii olduu dncesini terk etmek gerekten zorunlu dur. Gerekte, kapitalist topluma zg snf mcadelesi kapi talist toplumla ayn zdendir: onunla birlikte balad, ba langcndan beri snf mcadelesini silahsz (savunmasz) bir proletaryaya kar benzersiz bir zalimlikle srdren burju vazidir. "Hakszlklara" kar yalnzca bakaldrmaktan uzakta, proletarya ilk nce rgtlenme, bilincini gelitirmek ve kar-saldrya gemeden sonra da iktidar elde edinceye kadar saldrya gemeden nce proletarya, burjuva snf m cadelesine kar direnmekten baka bir ey yapmad. Eer durum byleyse, eer Marxn bilimsel teorisi her eyin temelinde snf mcadelesinin yattnn kantn veri yorsa, tarihte benzeri grlmemi bu olayn nedenleri daha iyi anlalyor: Marksist teori ile ii snf hareketinin "kay namas". Bu gerek zerinde yeterince dnlmedi: Marx ve Engelsin Manifestoyu yazmalarndan nce varolan ii hareketi nasl ve neden Kapital gibi bu kadar g bir eserde kendini tand? Bu bir ortak noktadan balayarak gerekle ti: Snf mcadelesi. i snf hareketinin gndelik pratii nin yreindeydi snf mcadelesi. i snf hareketinden si

82

yasal deney olarak aldn Marx ii snf hareketine geri verdi. Maonun dedii gibi: "Snf mcadelesini hibir zaman unutmayalm".
Ocak 1970 eviren YUSUF ALP

3 Bitmi Hikye, Bitmeyen Tarih

Bu kitab tantmayacam,(*) kitabn kendisi okunsun ve hakknda bir karara varlsn. Ve gayet tabii, beenilmeyen yerleri varsa sylensin ve daha iyisi yaplsn. Bundan byle Lyssenkonun her yaptyla ve her bakm dan bir arlatan olduunu, nnn de sadece Stalinin keyf ynetiminden ileri geldiini sylemek pek kolay. Ama Lissenkizmin tarihini Marksist bir bak asndan sorgulamak ok tehlikeli bir giriim. Ben bu kitaptan ve bu kitabn konusundan faydalanarak gze batan ve gze batt kadar bellee de batan, henz taze birka andan sz etmek istiyorum.
(*) Sz geen kitap, bu yaznn nsz olarak yazld, Dominique Lecourtun Lyssenko: Histori relle d'une "science proltarienne" (Lyssenko. Bir "Proletarya Biliminin Gerek Tarihi) adl kitabdr (Libraire Franois Maspero. Paris, 1976), Bu kitabn bir blm, Birikimin "Stalinizm zel Says'nda (Birikim, 30/31, Austos-Eyll 1977) yaymlanm, Lecourtun tantlmasnda Lyssenko olay stne ilk bilgiler verilmiti.

85

nk Sovyet tarihinin aa yukar elli yln kapsayan, srasyla tarmsal aygtn, resm felsefenin ve nihayet 1948in byk onaylamasnda Sovyet devlet aygtnn ve tm dnya komnistlerinin glerini seferber eden bu uzun, utan verici ve dramatik Lissenkist macera -onyllar boyunca teorik dz meceleri temel alarak kavgalar, aclar, trajediler ve kurban lar yaratan, uzun skandallarla dolu bu dramatik tarih: Bu tarih, anszn yokoluverdi. Szkonusu tarih, politik ve teorik olarak bir daha stne gidilemeycek bir ekilde gmldnden beri, gizli Sovyet arivlerinin sessizlii iinde yatmakta. Hi phesiz bu tarih antajlara ve basklara ramen hayatta kalm olanlarn bel leklerinden silinmi deilse de, hibir Sovyet felsefecisi ya da bilim adam bu tarihi Marksist bir bak asyla yazmak ve karanlkta kalan noktalan biraz olsun aydnlatmak amacy la sesini ykseltebilmi deildir.1 Arivleri ellerinde tutan Sovyetlerin suskunluuna bir baka suskunluk katlmakta: SSCBnin dnda, ayn tarihi, ayn bask altnda yaam olan baka komnistlerin suskunluu bu.2 i hareketi tarihinin eitli dnemleri, III. Enternasyo nal ve gln bir deyimle "kiiye tapma" olarak adlandrlan korkun gerek ile ilgili olarak ayn eyleri syleyebilecei miz gibi, gerekten imknsz gibi grnen bir paradoksu da kabul etmemiz gerekmektedir: Tarihte ilk olarak Marx tara fndan tarihi anlamak iin bilimsel yntemlerle donatlan ve baka partiler veya gemi zaman szkonusu olduunda az ok bu bilimsel yntemleri kullanan Komnist Partiler, Marksistler olarak kendi tarihlerini, deerlendirmede baar (1)
Roy Medvedev'in kitab ilgin olmasna karn Marksist bir tarih olarak kabul edilemez. (2) ki istisna: Claudin, Komnist Hareketin Krizi; Bettelheim, SSCBde Snf atmalar.

86

sz grnyorlar, zellikle de bir hata yaptklar zaman. Her eye karn tarihin saydam olmad, en kavrayc iradenin bile koullara boyun eerek bu koullarn iinde yo lunu kaybedebilecei, gemiin, gelenein, alkanln (Leninin en ok ekindiiydi) iinde bulunan an glgeleri altn da ezilebilecekleri gerekesi ile syrlnamayacaktr yukar daki sulamadan. nk bu koullarn kendileri de analiz den kaamaz (anlalmalar iin yeni kavramlar retmek ge rekse bile -zaten bunu nleyen mi var?). Veya bu analizi de bir kenara braktmz varsayalm; en karanlk bir tarihin bile kabul grmesi yeterince aktr, yeter ki komnistler so nunda, yaptklar dzeltme yoluyla (u veya bu ayrntda ve ya izgilerinde), yaptklar yanl kbul etsinler. Ama denecektir ki, madem dzeltmiler, yanllarnn zerinde susmalarnn ne nemi var; ve ilerleme kaydediyor larsa, yanllarna srtlarn dnmelerinin ne nemi var? Sovyetler, "Sosyalist meruiyete indirilen darbeyi", bu darbe ye "kiiye tapma" adn vermekle, dzeltmi olmadlar m? Genetikilere krslerini ve alaya alnm uzmanlklarnn haklarn geri vererek Lissenkizmin yanlglarn dzeltme diler mi? Sonra Fransz Komnist Partisi de, "byk entellekteller'inin arkasna snm yneticilerinin azndan burjuva ve proleter olmak zere "iki bilim" tezini ve Lissenkizmi gklere karrken, zaman geldiinde, imann ve mili tanlarna yapt antaj bir kenara brakarak yanln "d zeltmedi mi?" Hi kimse hibir eyi aklamad m diyorsu nuz? "Dzeltmi" olduktan sonra ne nemi var... Hem sonra herkes bilir, "bu akl yrtmenin" en parlak klfn: Elimiz de pratiin teoriye ncellii gibi smarlama bir teori var: So mut bir eylem dnyann btn analizlerinden daha deerli dir? Btn bu akl yrtmelerin Marksizme aykr olduunu

87

tereddtsz sylemeliyiz. Lenin yanlgya ("yalanlama'nn btn amatr Popperlar iin sylemi olalm) bilgilerin d zeltilmesi srecinde ayrcalkl bir yer tanr; o kadar ki, bi limsel ve politik deney pratiinde, bir tr yeni bilgi alan a ma rol ve ncelii verir ona: Ve ite Lenine gre bir yanlg karsnda susmak ya da onu grmezlikten gelmek, yenil mekten ve o yanl yapmaktan daha vahimdir. Ve ka kez bunun rneini vermitir Lenin: Koullarn srekli olarak analiz etmeye urat Brest Litovskda; sa va komnizmiyle: "Yanldk" ve ite bu yzden... Lenin bir tarihi deildi, ama kavgann iinde bulunduu yerden Sov yet devriminin korkun elikileriyle yzleerek, ii hareke tinin tarih ak yznden deil fakat iinde bulunulan an ile ilgili siyasal sebepler yznden gemiini bilmesinin ve ana liz etmesinin zorunlu olduunu sylyordu: Karanlk iinde savamamak iin. nk her eyi derinliine incelemek ve bir yanl ne yaptn bilerek gerekten dzeltebilmek iin ncelikle koullarn analiz etmek gerekmektedir. Eer bu yaplmazsa, en iyi durumda bile yanln sadece bir yan ve o da sadece yzeysel olarak giderilebilir. Lenin pratii sadece bir durumun gerektirdii "dzeltme" olarak grrd. Anali zin nceliini savunurken, ii hareketinin kendi tarihini, ne yaptn, neyi baardn, neyi baaramadn bilmesini savunurken, Marksist politikann nceliini savunuyordu. Bir yanl stnde susmann, yanl yapm olmaktan daha vahim olduunu syledii zaman, Leninin ne demek is tediini iyice anlayabilmek iin, yanllarn dzeltmesi soru nunu cidd bir ekilde ele almak gerek. nk hibir dini olmayan, teorimizi bile dinletirmeyen, tarihin bir erei olduu inancna ise hi mi hi katlmayan bizler, biliyoruz ki, snf mcadelesi hibir zaman saydamlk iinde yrmez ve kendi snf mcadelesini yrtmekte olan

88

proletarya burjuvazinin tuttuu yoldan apayr bir yol izler; kendisi de kendine saydam grnmez ve birliini yaratmak zorunda olan, kark elerden oluan bir snftr. Snf m cadelesi iinde, proletarya iine girmi bulunduu g iliki leri ile gerekten karlar ve bunlar zer ve yine snf m cadelesi iinde, yava yava kavgadaki yerini bulur, birliini salar, mcadele ve snf tavrn alr. Mcadele "izgisini", mcadele iindeyken izebilir. Bunlarn hibirisi, bir duru mun ar nesnellii karsndaki ar bir bilincin aydnl iin de gereklemez. nk btn bu sre, ancak zamanla ger ekleen ve aa kan, ne almann (st-belirlenme) veya gecikmenin (alt-belirlenme) srprizlerini kendinde saklayabilen elikili ilikilerin egemenlii altndadr ve bunlar ta rafndan oluturulmutur. te bunun iindir ki, bir ilikiler sisteminin egemenlii altnda bulunan snf mcadelesinin yolu, bazen dramatik ve trajik sonular douran bir yanllar dizisi ile doludur. Sapmalarn olabilirlii gibi bu yanllarn olabilirlii de, snf mcadelesine egemen olan elikili iliki lerin iinde vardr. Yanlg, yenilmi, techizatsz, bir kenara itilmi, nemsenmeyen bir aznlk tarafndan haber verilse bile, her zaman, i olup bittikten sonra yanl olarak tannr ve resmen kabul edilir (gerekten yanl olduu zaman), sap ma, her zaman i olup bittikten sonra sapma olarak tannr ve resmen kabul edilir (gerekten sapma olduu zaman). Ve bu mcadele, her eyi nceden grm kimseler iin bile yu kardan yarglayan ve kesin karar veren hibir st "merci" olmadan srd iin paradoksal olarak dorusu olmayan yanl ve normu olmayan sapmadan sz etmek gerekiyor. Yalnzca, gerein iinde birdenbire veya yava yava bir boluk yaratan, bu denetlenemez kayma, yerinde sayma, bo zulma, yenilgi veya kriz: te yanlg ve sapma. Oysa yeniden Lenine geri dnmek istersek, her i bittik

89

ten sonra bir yanln (veya sapmann) Marksist olarak ger ek tarihinin, yani koullarnn ve nedenlerinin bir analizine girimeden sessizce "dzeltilmesi" yeterli midir? Ben, hayr diyorum. Eer gerekten uzaklat iin yanlgyla kar karya kalan parti, tutulacak taraf kalmam bir yanl hibir ey sylemeden dzeltmekle yetinirse, yani yanl de rinlemesine ve Marksist bir analizden geirmezse, yanln en byk ksm giderilmi olmayacaktr. Yanl karsnda suskunluk, ou zaman yanln suskunluun glgesinde s rp gitmeye devam etmesidir "dzeltilmi?" olsa bile. Fakat gerekten, analizi ve tarihi karsnda susulduuna gre bi linmesine de yanalmayan bir yanl ne kadar "dzeltilebi lir?" nk, son analizde anlamadnz bir yanln dzel tildii hangi ciddiyetle ileri srlebilir? Bu bizi yanln keyf olarak sadece en ok gze batan veya en rahatsz edici ksm larn, ayrntya giren veya yzeysel elerini dzeltmeye mahkm edecektir; ksacas, her eyden nce bir sessizlie ihtiyac olan kurulu dzeni rahatsz etmeyecek lde "he saplamaya gidilecektir. Bir yanl karsnda susuluyorsa, bu onun devam ettiinin bir kantdr. Yanln, tedirgin et meyecek lde srp gitmesi iin ne kadar gerekiyorsa o kadar "dzeltilmi" olduu da varsaylabilir. Grlyor ki, bu konularda yanl, hasralt etme ve ya lan dolan arasndaki snr ok iyi muhafaza edilmektedir: ou zaman yanln kklerinin istenerek veya kabul edile rek fiil olarak grmezden gelinmesi, belli bir politikann iz lendiini gstermektedir. Lenin, yanln ele alnmasna bu kadar nem veriyorduysa, bunun sebebi, yanln ele alm nn her zaman politik olmas ve bir politikann yrrle ko nulmasdr. Zaman iinde burada nc bir yol szkonusu deildir. Bir yanl kkleriyle birlikte skp atmak iin nasl politik bir irade gerekiyorsa, yine bir yanl analiz etmemek,

90

anlamamak, dolaysyla kkleriyle birlikte skp atmamak iin de, aa vurulmam, ama stnde susulan politik bir irade gerekir -yaplan yanltan yana tavr alma kararn ve yanln tedirginlik yaratmadan srp gitmesini gerekli k lan politik nedenler. nl "kiiye tapma" sz ile belirtilen geree bir daha dnmek gerekiyor mu? Gerekiyor, nk suskunluk hl de vam etmekte. Hibir ey anlatmayan bir szn altnda bu kadar uzun srm ve bu kadar trajik olan olaylarn gml mesini nlemeye almak yerinde grlmeyebilirdi. Ama, deniyordu, XX. kongre "yanl" kabul etti (ve, diye ekleniyor du, dnyadaki hangi parti byle bir eyin rneini vermi tir?) ve onu dzeltti: "Sosyalist meruiyet" sylendiine gre, inenmi (baka trl anlatlamaz bu), sonra da onarlm t. Sovyet yneticileri bylece "yanllarn dzelttiler" ve "k tye kullanmay" nlediler. Bu yanl nceden iaret etmi olanlar hakaret, ikence ve lmle susturulmulard. Bunun la birlikte yle bir an geldi ki, aa kan kriz saklanlamayacak bir hale vardnda, yanl kabullenmek zorunda ka lnd. Bylece, her ey olup bittikten sonra, dzeltilmek ze re snrlar zenle izilen ve tanm zenle hazrlanm olan bu yanl, verilen birka snrl kararla ortadan kaldrld resmen aklanarak, kabullenildi. Ama sra yanln, Sovyet toplumsal formasyonunun tarihi iindeki derin nedenlerini, snf atmalarn ve altyap ve styapdaki politik "izgisi ni" aramaya gelince: Suskunluk! imdiki suskunluk ya da yar suskunluktan sz etmiyorum. Yirmi yldan beri sren bir suskunluktan sz ediyorum. Aka grlyor ki, milyon larca kurbanndan sonra, devlet suskunluuna gmlm olan bu devasa yanln Marksiste analizine girimeyi Sov yet yneticileri aka reddetmilerdir ve hl da reddediyor lar. Sovyet yneticileri, Kruevin ilerisi iin umut veren za

91

vall birka aklama abasndan bile vazgemilerdir. SSCB bylece kendi tarihi stnde semptomatik bir suskunluk iinde yaamaktadr. Bu suskunluun kendi sistemine ya banc olmad rahatlkla iddia edilebilinir: Bu, kendi siste minin suskunluudur. O zaman Leninin u szleri kulaklar nlatmaktadr: Yaplan yanl karsnda suskunluk, yanl n mmkn olduu biimde veya bile bile srdrlmesi de mektir. Bir yanl karsnda devaml olarak susuluyorsa, bu onun srp gittiinin bir kantdr: Bu suskunluk, yanln srp gitmesini salamak iin de srdrlyor olabilir. Sr mesinden beklenen politik avantajlar iin. Elbette bu yanln kitleler zerinde en kanl ekillerinin ortadan kalktn ve dorudan doruya yaratt kurban sa ysnn eskiye gre ok azaldn grmezlikten gelmiyorum, ama yine de kurbanlar ve SSCBde, toplumsal, politik ve kltrel hayattaki Stalinci pratiklerin z ve bunlarn ara sndaki korkun derecede ar ve tutucu bir biimsel hma nizmin ideolojik kar sesiyle(*) katmerlenen ayn ekonomist izginin z yaad gibi, kamplar da dahil baskc Stalin sistemi hl yaanmaktadr. Bu konuda, sz sanatlaryla sslenmese gln olabilecek bir kar kant ister misiniz? Kamuoyunda Sovyet sosyalizmini temize karmak iin pek yetkili, sorumlu Fransz Komnistleri bize SSCBnin "de mokratik sosyalizme" geiteki duyduu glklerin basit bir biim sorunundan ibaret olduunu, nk SSCBnin sadece "sosyalizm iinde" ge kaldn yani "kendisi iinde" ge kal dn, akladlar. Bunun kant? SSCB demokrasiyi uygula
(*) "Kar ses" bir musiki terimi, "kontr-puan". Barok mzikte, iki ayr enstrma nn "kar" ama tamamlayc sesleriyle rlen melodiyi anlatmak iin kullan lr. Burada Althusser, SSCB'deki melodinin, bir yandan kitle zerinde terr, bir yandan da bunun tamamlayc "kar sesi" olan hmanizmle rldn anlatyor. Althusser'e gre hemen hemen btn Marksist sapmalar "hmanizm/ekonomizm" kilisine indirgenebilir.

92

mak iin -stelik bunun "ihtiyacn da" hissetmektedir ("ge niletilmi bir demokrasi ihtiyac")- btn gerekli "aralara sahiptir (ekonomik byme, genellemi kltr). Neyi eksik tir o halde? Dorusunu sylemek gerekirse, hibir eyi. Sade ce ufack bir ekleme: Daha aklna gelmemi, ama gelecek olan, "demokratik" sosyalizm fikri: Biraz daha beklemek ye tecektir. Ama tahlihsizlik ya da daha dorusu olgu u ki, SSCB bu gecikme, aralar, ihtiya ve "demokratik ekleme di yalektii ile ilgili hibir eyi aka bilmek istememektedir. Bize sylenenin ve hibir Marksist yan olmayan bu szdediyalektiin tersine, Sovyet rejiminin "demokratik sosya lizm" iin ne ihtiyac ne de aralar olduunu dnmek da ha gereki gzkmektedir. Bu muazzam tarih "yanl"n s nfsal nedenlerini, Marksist terimlerle gerekten analiz et mediyse, bu bir dalgnlk veya unutma eseri deil ama kendi toplumsal ilikilerinin kimi yerlerinde bunlar olduu gibi muhafaza etmek iin bu yanla politik olarak ihtiyac oldu undan ve onlarla birlikte bu yanln srp gitmesine ihti yac olduundandr. Olay neyse adn koymamz ve (kendimi ze) hikye anlatmaktan vazgememiz gerekir. u apak olan eyi kabul etmeliyiz: Sovyet yneticilerinin yanl Marksist terimlerle analiz etmeyi reddetmi olmalar ve red detmeleri gerei, yanln "dzeltilmeyen" taraflarnn nemli bir politik role sahip olduklar ve ister istemez Sovyet sistemiyle btnletikleri anlamna gelmektedir (ve basit bir gecikme veya basit bir kaza sonucu deil). Yaplan ayrmlar ve hatt savunma amacyla yazlan en usta tarihler bile bu konuda hibir eyi deitirmez. Analiz edilmemi Stalinist pratiklerin izgisi ve byk bir ksm SSCB ve baka yerler de tarih kariyerlerini rahatlkla srdrmektedirler. Analiz edilmemi olmalarnn politik sebeplerden ileri geldii de meydandadr: u anda varolan toplumsal ilikilerin durumu

93

iin gerekli olduklarndan srp gitmeleri ve kendilerine dokunulmamas istenmektedir. Ama o zaman soruyu tamamen baka bir ekilde sormak, Aristocu bir z kadar sarslmaz ni telie sahip bir sosyalizmin bana gelen "hem zaman hem mekn" ("spatio temporel") iindeki gln bir "kaza" teorisi ni, dolaysyla kaza-z kilisi ve ayrmn bir kenara brak mak ve cidd olarak kendimize u soruyu yneltmek gerek mektedir: Bugnk Sovyet toplumsal formasyonunu olutu ran toplumsal ilikiler nelerdir? phesiz Lyssenko olay bugn ayn arl tamamak tadr. Ama verdii ders reticiliini yitirmemitir. Ve Fran sz Komnist Partisi 1948-1952 yllarnda ideolojik ve politik nc rol oynad iin bizi dorudan doruya ilgilendirmek tedir. Orada da "dzeltme" yaplmtr. Ama nasl? Hibir analize girimeden. Bu durumda kke kadar inebilmek ve sebepleri anlayp sonular stnde bir etki yapabilmek iin ne kadar imkn vard? Olay "dzeltilmek" istenen bir tek ya nna indirgendi. Sovyetlerin Stalinci sapma olgularn sadece sosyalist yasalla saldrlar" hukuk grntsne indirge meleri gibi, Lissenkizm de, devlet mdahalesi altnda, biyo loji sorunlar ile ilgili teorik bir delilik nbetine indirgendi. Bilimsel alanda durum bir kere "dzeltildikten", "iki bilim" teorisi ve aratrmaya devlet mdahalesi bir kere terkedildikten sonra, baka hibir aklamaya gerek duyulmadan so run geitirildi. Bask, tehdit ve antaj altnda, verene veri lir, vermeyene verilmez hesabna devletin halk kitleleri ze rinde egemenliini salamasna hizmet eden, kendilerini bir letiren bu devlet ideolojisinden kar salayan "aydnlar" toplumsal tabakas stne hibir ey sylenmedi. Snf at malar ve ilikileri stne hibir ey, btn bu sistemi ayak ta tutan politik, ekonomik ve volontarist izgi stne hibir ey sylenmedi. Karlnda Lyssenkonun diyalektik mad

94

decilik anlayn dorulamasna ve onu "bilimlerin bilimi" olarak kabul ettirmesine yarayan, Lyssenkonun teorilerini garanti eden resm diyalektik maddecilik anlay zerine de hibir ey sylenmedi. Bu sapmann tarihi kaderini izen bu gerekliklere hi dokunmad Lissenkizmin denetimi altnda ki "dzeltilii". Ve gereklikleri rten resm sessizliin altn da kariyerlerini srdrmeye devam ettiler. Birok rnek arasndan sadece birisini ele alyorum: Marksist felsefe rneini. Lyssenko dneminde apak olarak itibar lekelenmi ve o kadar lekelenmiti ki, bu yanlgnn analizinin Marksist felsefenin yeniden batan aa gzden geirilmesini gndeme getirmesi gerekirdi. O zaman, Mark sist felsefenin belli bir anlaynn, ontolojik diyelim, SSCBde yllardan beri kendisini kabul ettirdii, Komnist Partisinin Tarihi adl nl kitabnda Stalin tarafndan ya salara geirilmi olduu ve SSCBde ve btn komnist par tilerde egemen duruma geldii grlebilirdi. Marksist felse fenin, Marxn ve Engelsin bile grlen daha nceki elikile rinin, bakalarndan sonra Staline de Marksist felsefeyi on tolojiye srkleme imkn vermi olduu anlalabilirdi. Bu yapld zaman, ancak belli anlarda dile getirilmi tezlerle tanmlanabilen ve Marksizmin teorik ve pratik eserleri iin de pratik durumda varolma pradoksunu gsteren ve btn bu nedenlerden tr sistemi ister istemez sorunsal nitelikte klan bir felsefenin tarihi stne, gelecee dnk perspektif ler elde edilebilirdi. Ksacas, Marksistler olarak, Marksist felsefeyi "eletirici ve devrimci" (Marx) rayna gerekten oturtmak iin, diyalektik maddeciliin ne olduu, elikileri nin ve sapmalarnn ne olduu hakknda kendimize sorular sorabilirdik. Ama hayr. Her ey olduu gibi brakld. Ve, maddecilii, diyalektiin kanunlarn koyduu, maddenin bir ontolojisi olarak ifade eden, diyalektik maddecilik anlay-

95

nn bu egemen yorumu, diyalektiin olduu gibi maddecili in de verimliliinin "kanunlar" deil, tezler nerebilmesi ol duunu kabul etmeyen bu gr, baarl kariyerini srdr meye devam etti. Bugn dahi bu grn, egemen olduunu bilmemiz gerekmektedir. nk Sovyet filozoflar ve onlarn benzerleri, baz haller dnda, her zaman politik, bilimsel olup bittilerin savunmas ve "yorumunda" bu kadar dokunul maz ve demek oluyor ki, bu kadar gerici ve ksr kalan Mark sist bir felsefe anlaynn egemenliinden, "tmden gelimcilik"e kar dikkatli olmaya aran -"cesime kar uyank ola lm" dercesine- gln inkrlar gibi uaka ve olumsuz szl protesto eylemleriyle hibir zaman kendilerini kurtaramaya caklardr. Marxn diyalektikten sz ederken ya bir yana ya da br yana dlebileceini sylediini Marksist filozoflar unutmular mdr: Diyalektik ya "eletirici ve devrimci" ola bilir ya da "varolan durumu yceltir".(*) Ve, sorunun politik temeline gelince: Marksist felsefenin bu egemen anlaynn srp gitmesi ve rtlmesi sonucunu veren bu suskunluk niye? undan ki, varolan "durumun yceltilmesi'nde ve aktrlerini teorik retimin genel denetleyi cileri haline getirmekte harikalar yaratan bu anlay yceltilmeye ve tutucu olma eilimi yrrlkte olan politik pra tiklere ok iyi itaat etmektedir: Onlardan hizmetini esirgeyemez, nk bu pratiklerin ona "ihtiya'lar vardr. Sadece "yorumlamakla (Marx) yetinen, en temel idealizm gelenei iindeki bu anlay, madem ki sadece kendi hizmetlerindedir -"her ie yarayan uaklar" demeyelim gene de- onlara zama nn tm politik kararlarnn gvence altna alnmasnda ve
(*) Diyalektii Marx devrimci ve eletirici bir dnce yntemi gibi grmt; ama diyalektik, Hegelin elinde, Prusya devletini yceltmeye yarayan bir arat. Marksist diyalektik de, arpk bir uygulamayla, varolan herhangi bir devleti yceltmeye yarayabilir.

96

hakl gsterilmesinde hizmet etmelidir. Ve hibir ey ret memesi ve darda bir ie yaramamas nemli deildir: Bu Marksist felsefe, hi olmazsa rgtn birliini daha da sa lamlatrmaya yarayan militan kadrolarna ortak bir parola szl ve ierde birbirlerini tanmalar iin bir iaretler sis temi salayarak partiye i ideoloji olarak hizmet etmektedir. u sylenebilir: rgtn birlii, evet -ama birlik iin birlik deil, hangi ama iin olursa olsun ve hangi yolla salanrsa salansn, byle salanan bir birlik deil! Hi phesiz btn bunlarn acs kmaktadr, nk diyalektiin "kanunlar nn" garantisini kendisine salayarak partinin politik ideolo jisini katmerletiren felsefenin pratik ideolojiye indirgenii, d dnya ile ilikisini keserek partiyi kendi iine kapamak tadr. Felsefenin bu d partiyi, btn alanlarda, teorisi ne olduu kadar tarih pratiine de "devrimci ve eletirici" Marksist bir felsefenin salayabilecei siyasal faydalardan yoksun klmaktadr. Sadece u sonu gznne alnsn (ki daha da nemlileri var): Fransz partisinin Lissenkizmi savunmasnn ve ortada ve tartlmakta olan felsef, teorik ve politik sorunlar stn de suskunluunun neye malolduu bilinmektedir. Sorunlar geitirdii iin, Marksist felsefenin gericileerek klk dei tirmesi stndeki tartmalardan kat iin, bu felsefeyi "devrimci ve eletirici" haline getirmedii iin, sryle aydn kaybetmitir: Bu nedenlerle yava yava kendisini terkedenleri olduu kadar ve belki bundan da fazla, kendisine katl mayanlar da. Lissenkizmden sz ederek "aydnlara dein mem bir rastlant deil: SSCB deki egemen diyalektik anla y ve "iki bilim" teorisi onlar iindi; onlar birletirmek ve kleletirmek iin. Aydnlar -varolan iblmnn bir sonu cu- Felsefi ve teorik sorunlara zellikle duyarldrlar. Kom nizmin partisiyle birlememek iin zaten yeterli ideolojik s

97

nf nyarglarna sahiptirler: Ama devrim ve eletiri adna aydnlarn teorik dzmecelere ve "varolan durumu ycelten" bir teoriye katlmalar istendii zaman, imknlar varsa (el bette Batda var bu), kendilerini kenara ekmelerine ama maldr. Ayn zamanda aydnlar ve parti arasndaki, "tedir gin edici bir soru" haline gelen ilikinin zmlenmesi szkonusu olmasa da (doru bir ekilde) ortaya konmasnn bile glemesine de gene amamaldr. Her yanln ele alnmas politik olduundan yani izlenen politikalarn kendine zg biimde bir gstergesi olduun dan, egemen diyalektik maddecilik anlayna dokunulmamas gerekte, "dzeltilmi" olduu iddia edilen bir yanln sebeplerinin analizine hibir "ihtiya" duymayan bir izginin ve pratiklerin srdrld sonucuna zorunlu olarak vardr maktadr. Bylece Lyssenko olay "dzeltildi". Ama her ne dense, egemen Marksist felsefe anlayna dokunulmad: nk hizmetlerine ihtiya vard. Lyssenkonun hikyesi bitti. Lissenkizmin nedenlerinin tarihi devam etmekte. Bitmi hikye. Bitmeyen tarih mi? (*) 1976
eviren MAHMUT Z1IK

(*) Althusser bu son cmlelerde Franszca "histoire kelimesinin hem "hikye" hem de "tarih" anlamna gelmesine dayanarak bir kelime oyunu yapyor. Bu cmlelerdeki szler her iki anlamda birden okunmal.