MUHAMMED BN ABDULVAHHAB KMDR?

Yazan P ro f. D r. M u h am m e d S el m a n

evi r en Muhammed a hi n

NSZ Hamd, lemlerin Rabbi Allahadr.Salt ve selm da peygamberimiz Muhammede, ilesine, ashbna ve ona tbi olanlarn zerine olsun. Muhammed b.Abdlvahhabn slahata ynelik

dveti, modern slm tarihimizin gnmze dek en byk sonular ve etkileri olan slm dnyamzn en briz slm dvetlerinden birisi saylr. Bu dvet ve sahibi Muhammed b. Abdulvahhab hakknda pekok yazlar yazlmasna, aratrmalar yaplp kitaplar yaynlanmasna ramen, bu konuda yaplan her yeni aratrma dier yaplan aratrmalar arasndaki yerini hl bulmaktadr. Bu dvetin birok yn hl aratrmaclarn kalem ve aratrmalarna malzeme olmutur. Bu aratrmalarla mefhumlar gelitike, derin ve ilm metodlarla aratrmalar yapldka, onun dvetinin iki asr boyunca slm mmetinin zihinlerini aydnlatmadaki etkisi hakknda yeni yeni srlar ortaya kmaktadr. Bu aratrmalarla mefhumlar gelitike, derin ve ilm metodlu bir aratrma vasfna sahip olduka, bu dvetin

slm tarihimizde yeri ve nemi hakknda, slm mmetinin zihinlerini aydnlatmada iki asra yakn zamandr oynad byk roln srlar yeni ortaya kmaktadr. Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dveti hakknda pekok aratrmalar yaplm ve kitaplar yazlmtr. Ancak bu aratrma ve kitaplarn ou, dvetin tarih ynn ele almaktadr.yle bunlar okuyan birisi, tarihi adan dahi bu dvet hakknda faydal bir neticeyle kmas mmkn deildir. Byle olunca Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin ilkelerini akladklar dvetin dier ynlerinden nasl faydal bir netice alnabilsin. Yine dvetin slm dnyasndaki etkileri ve yaylmas hakknda da faydal bir netice alnamaz. Muhammed b. Abdulvahhabn dvetini bu iki adan aratrp incelemeyenler, hataya derler. Bu, Muhammed b.Abdulvahhabn dveti hakknda yaplan baz aratrma ve kitaplar gzard etmek demek deildir.Nitekim bu aratrma ve kitaplarn bazlar kalitesini, asaletini ve derin oluunu isbat etmitir.Ancak ben, Muhammed b. Abdulvahhabn dveti hakknda yaptm bu mtezvi almayla bir katkm olmasn uygun grdm.

Bu almamn az da olsa kltrl slm toplumu ile dier toplumlarn bilmesi gereken bu mbrek dvetin tarz hakknda yeterli olmasn mit ederim. Kymetli okuyucuya takdim ettiim bu kitap aslnda gemite mam Muhammed niversitesi, Sosyal Bilimler Fakltesinin Kassim ubesinin Tarih blmnde Muhammed b. Abdulvahhabn dveti hakknda rencilere verdiim konferanslardan derlenmitir.Bende bu dvet hakknda baz ilm bilgiler toplandnda, bunlar bu kitapta toplamay uygun grdm. Bu kitab ana blme ayrdm: 1. Blm: Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin tarihi hakknda olmutur. Bu blm, Muhammed b. Abdulvahhabn yaad asrda slm dnyasnn siys ve dn ynlerini, daha sonra dvetin balangcndan nce Necd blgesinin siys ve dn ynlerini iermektedir. Ardndan Muhammed b. Abdulvahhabn yetimesi, ilm seferleri ve dvetin merhlelerini kapsayan ksa zgemiini zikrettim. 2.Blm: Bu blm Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin ilkelerini detayl olarak zikredip dvetin amacyla

hakikatini aklamakla birlikte bu dvetin ana kaynaklarnn ne olduunu zikrettim. 3.Blm:slm dnyasndaki dvetin yaylyla etkisini dvetin yaylmasna sebep olan eyleri zikrettim.Daha sonra dvetin slm dnyasnn drt bir yannda yaylmas, Asya ve Afrikada bu dvetten etkilenenhareket ve dvet almalarn, ardndan da bu yayln bir deerlendirmesini yaptm. Kitabn kaynaklarna gelince, bunlarn zellikle de dvetin ilkeleri konusundaki kaynaklarn asl kaynaklar olmasna aba sarfettim. Nitekim Muhammed b.Abdulvahhab ve dvet limlerinin yazm olduklar kitap ve rislelerle, bunun yannda baka konularda dier kaynaklara itimat ettim.Bu kaynaklar da kitabn sonunda belirttim. Son olarak, bu kitabn yaynlanmasndaki amacm, dvetin hakikatinin tamamlanmas iin arzulanan hedefe ulamasdr. Bu konuda baarl olduysam, bu baar Allahtandr. Yok eer baarl olamadysam, bu konuda beni ilm bir slpla tenkit edenlerin grlerini tm itenlikle kabul ederim.

Yce ve her eye gc yeten Allaha ynelerek bu almay rzsna uygun klmasn, bizi ve tm mslman kardelerimizin amellerini hayrla, baar ve muvaffakiyetle sonulandrmasn ve ayamz haktan kaydrmamasn, bu almamz,huzuruna duracam kmet gnnde amel defterlerimizin iyilik hanesine yazdrmasn niyaz ederiz. phesiz ki O, dular iiten ve kabul buyurandr. Bizleri hidyete erdirecek dosdoru yolu aklamak, Allaha kalmtr.

Prof. Dr. Muhammed b. Abdullah Selman

1. BLM DVETN TARH Muhammed b. Abdlvahhabn Yaad Asrda slm Dnyasnn Durumu: Muhammed b. Abdlvahhabn balatt slahata ynelik seleflik dvetine neden olan ilk ve son ey,yaad yzylda slm dnyasnn dn, siys, sosyal ve ekonomik ynlerden gerileyerek ktlemesiydi. Hi phe yok ki Muhammed b.Abdlvahhab bu slahat ynelik dvete sevkeden iki gl neden; dn ve siys ynden gerilemi olmasyd. Bu noktadan hareket ederek, Muhammed b. Abdlvahhabn yaad yzylda slm dnyasnn iinde bulunduu bu iki nedenle birlikte dier nemli nedenler zerinde de duracaz. Yine Muhammed b. Abdlvahhabn dvetinden nce, dvetin doduu yer olan ve kendisinin de yetitii Necd blgesinin dn ve siys durumu zerinde de duracaz.

1. Siys Durum: Hicr 12. (mild 18.) yzylda slm dnyasnn dousuna genel olarak nemli devlet hkmediyordu.Bu devlet: 1. 2. 3. Osmanl Devleti. randaki Safev Devleti. Hindistandaki Mool Devleti.1

Osmanl Devleti: Osmanl Devleti, hcr 10. (mild 16.) yzylda grkemde zirveye ulamt.slm dnini Avrupada fetihlerle yaymaya baladnda mslmanlar bu devlete gpta ve hayranlkla bakmlardr.2 Ancak zayflama ve g kaybetme belirtileri bu yzyldan sonra Osmanl devletinde ba gstererek yava yava onu iten rtmeye balamt. Hicr 12. (mild 18.) yzylda g ve siysler ynnden ok kt bir duruma derek durgunluk noktasna ulamt.O zamanlar Osmanl devletinin banda bulunan padiahlar, g ve kuvvet ynnden ok zayf bir durumda olup devlet ilerinde hibir nfzlar yoktu.3
Abdulmutel Sad: slmda hicr 1. yzyldan 14. yzyla kadar olan mceddidler. Sayfa:416-418. 2 efik rbl: Yeni Asrda Dou slm nsz.Yazan: Hseyin Munis: Sayfa: d 3 Muhammed Mahmud Surc:Arap Yarmasnn baz sorunlarla kar karya kalmasnn ardndan Msrn bu durum karsndaki konumu.Msrda yaynlanm tarih bir dergidir. (1957 ylnda yaynlanmtr) 7. cilt, sayfa:72
1

Bilakis devlet ileri, despot bir anayla sys ilerden anlamayan vezirlerle Yenieri komutanlarnn elinde idi. Bunun da tesinde, Osmanl padiahlar o dnemde dier devlet bakanlar gibi zevk ve ehvetleriyle urap devlet ilerini ihml etmi ve kendi zel ileriyle ilgilenmilerdi.Baz vezirler yabanc kkenli olup kendi menfaatlerine verdikleri deer kadar Osmanl devletinin menfaati ve gl olmas iin hibir aba sarfetmemilerdi.1 Eylet vlilerine gelince,bulunduklar lkelerin idresine atanmak veya eyletlere vli olabilmek iin dedikleri rvetleri tekrar tahsil edebilmek iin ynetimi ktye kullanarak idreleri altnda bulunan halktan zorla mal toplayp servet biriktirmek, bunlarn tek hedefi hline gelmiti. Bu nedenle vliler, Osmanl devletinin gelimesi iin hibir aba harcamam,gvenlii salayp adleti tesis etmekle hi ilgilenmemilerdi.2 Ayrca bu eyletlerde bulunan asker garnizonlar, maalarnn ok gecikmesi sebebiyle oralarda karklklar karp soygunlar yapmaktaydlar.Bu nedenle ziraat, ticret ve el sanatlar geri kalmt.3

Muhammed Kemal Cuma: Muhammed b. Abdlvahhabn Dvetinin Arap Yarmadas Dnda Yayl. Sayfa:11 2 Lothrop Stoddard: slm Dnyasnn Bugn.Arapaya eviren:Accc Nuveyhid, Talik: ekip Arslan; cilt:1,sayfa: 259 3 Muhammed Kemal Cuma: Ad geen eser.Sayfa: 14
1

10

Osmanl Devletinin durumunu daha da ktletiren ve o asrda urad bellardan birisi de asker ynden ktlemesiydi. Bunun sonucu olarak Avrupa devletleri her ynden Osmanl devletine kar birlemeye balamt.Nitekim

Osmanl devleti, Avusturya, Rusya, Polonya ve Venedik devletleriyle savamak zorunda kalm, Osmanl devletinin Avrupada sahip olduu birok eyi kaybetmek zorunda kald1 hicr 1110 (Ocak 1699) ylnda imzalanan mehr Karlofa Antlamas ile son bulmutur. Bu antlama,Avrupa devletlerinin Osmanl devletinin eyletleri zerindeki hrs ve arzulalarn arttrmt.Gzlerini hrs bryen Avrupa devletleri, Osmanl devletinin sahip olduu mallar kendi aralarnda paylamak iin, tarihiler tarafndan ark Meselesi olarak adlandrlan bir sorun kardlar.Bu sorun, mslman lkeleri siys smrge ad altnda istil etme esasna ve slm dnini gizlice ortadan kaldrma planna dayanyordu.nk onlara gre, bu smrge almalarna kar koyan slm dninin t kendisiydi.2

Ahmed Sad Sleyman: 1997-1998 retim ylnda niversitede Osmanl Devleti Tarihi ile ilgili verdii konferanslar. Sayfa:4 2 Abdulmutel Sad: slmda hicr 1.yzyldan 14. yzyla kadar olan mceddidler. Sayfa: 416

11

ark Meselesinin bu dnemdeki en nemli ekilllerinden birisi, Franszlarn hicr 1213 (mild 1798) ylnda Msr ve ama seferler dzenlemesiydi.1Dorusu biz, bu seferleri smrgenin doudaki balangc sayyoruz. Ayn ekilde Franszlarn douya seferler dzenlemeden nce hristiyan Portekiz tehlikesi, Hint Okyanusu ile Kzldenizin gney blgelerine kadar girmeye balamt.2 randaki Safev Devleti: Safev devletini hicr 906 (mild 1500) ylnda smil b. Safiyyuddn kurmu ve Tebrz ehrini de bakent olarak semiti.Devletin snrlar genileyerek Arap Krfezinden Hazar (Kazvn) denizine kadar uzanmt.Safev Devleti, snn olan Osmanl devletine dman olan i bir devlet idi. Daha sonra hicr 1135 (mild 1722) ylnda bu lke sona erdi.Bu devletin yerine Afganl prensler geldiler.Onlar da Ndir ah hicr 1142 (mild 1729) ylnda malup ederek kendini kral iln etti.Ndir ah, lkesinin snrlarn geniletmiti.yle bu lkenin snrlar Arap Krfezinden Hindistana kadar uzanmt.3

Cell Yahy: Gnmz Arap Dnyas. Giri sayfa:84 M. Mahmud Surc: Arap Yarmasnn baz sorunlarla kar karya kalmasnn ardndan Msrn bu durum karsndaki konumu. Msrda yaynlanm tarih bir dergidir. (1957 ylnda yaynlanmtr) 7. cilt, sayfa:73 3 Abdulmutel Sad: Ad geen eser.Sayfa: 416
1 2

12

Ndir ah, ordu ynetimine nem vererek orduyu modern yntemlerle dzenlemi ve bunun iin de ingilizlerden yardm almt.Ndir ahn, ehli snnet ile i arasnda kardelik ba kurmaya alt sylenmektedir.Bu olay, hicr 1160 (mild 1747) ylnda baz i imamlarnn planlar dzenleyerek kendisinin ldrlmesine neden olmutur. Ndir ahn ldrlmesiyle Fars (ran) diyr alkalanmaya balam ve bu alkant hicr 1203 (mild 1788) ylnda Kaarl devletinin kurulmasna kadar srmtr.1 Hindistandaki Mool Devleti: Bu devleti, hicr 909 (mild 1505) ylnda Timurlenkin soyundan gelen Bbr ah kurmutur.Bbr ah, devleti ynetmek iin hicr 12. yzyla kadar geride gl kimseler brakt.Ancak hicr 12. yzyla gelindiinde devlette alkantlar meydana geldi: Hindu prensler, ngiliz Dou Hindistan irketinin de yardmyla bu devlete kar hrslandlar.ran kral Ndir ah, Mool devletine yardm etmek amacyla Muhammed ah kendi himyesinde Hindistana kral tayin etti.Ancak Muhammed ah, gsz ve fsk bir kimseydi. Geriye, lkeyi i savalarn yuvas haline getiren kendisinden daha gsz kimseler brakt.Bundan sonra lke, eitli
1

Hseyin Munis:Yeni Asrda Dou slm.Sayfa:21.Muhammed Kemal Cuma:Ad geen eser.Sayfa: 20.

13

eyletlere ayrld ve ngiliz Dou Hindistan irketi de bu eyletleri kolaylkla tek tek istil etmeye balad. ok gemeden hicr 1274 (mild 1856) ylnda bu eyletlerin hepsinin ynetimi ngiliz hkmetinin egemenliine girdi.1 slm dnyas snrlar dnda yaayan mslmanlara gelince, onlarn durumu da slm dnyas snrlar ierisinde yaayanlardan daha farkl bir durumda deildi.yle ki Rusya imparatorluu snrlar ierisinde yaayan slm devletikler Rus basksna maruz kald.zellikle de Dou Trkistana basklar yapld.Bunun sonucunda mslmanlar hicr 1144 (mild 1731) ylnda Rus egemenliine girmeye rz olmak zorunda kaldlar.2 Yine indeki mslmanlar,ynetimdeki Manu ilesinin bask ve zulmlerine maruz kaldlar.Manu ilesi dn ynden de mslmanlara bask yaparak sr kesmeyi onlara yasaklad.Nitekim sr kestiklerinden dolay birok defa mslmanlardan intikam aldlar.3 Endonezya ve evresinde bulunan Dou Hindistan adalarndaki mslmanlara gelince, onlar da gsz bir

1 2 3

Abdulmutel Sad: Ad geen eser. Sayfa: 350 ve 418 Akdes Numet Kurat:The Cambridge History of Islam Volume.IP 507 Cambridge 1970. Abbas Mahmud Akkad: Yirminci Yzylda slm. Sayfa: 90

14

durumdaydlar.slmn, Endoneyada mslman tccarlar araclyla byk bir ekilde orada yaylmasna ramen, mslmanlar kk devletlere ayrldlar.Bu da Hollandal ve ngilizlerin mslmanlara kar savamalarn kolaylatrp onlar kendi diyrnda smrmelerine neden oldu.1 te Muhammed b. Abdlvahhab zamannda slm dnyasnn doudaki siys durumu bundan ibretti. Batdaki slm dnyasna gelince, dorusu buras da doudaki slm dnyasndan pek farkl deildi. Osmanllar, Tunus ve Ceziri spanyollarn eline gemeden nce istil etmi, hicr 964 (mild 1556) ylnda Ben Hafs devleti ile Ben Zeyyn devletini ortadan kaldrmt. Yine, Maraketeki Ben Vatts devleti yklm, yerine hicr 956 (mild 1549) ylnda Sadler devleti kurulmutu. Hicr 12. yzylda Osmanl devletini, siys ynden zayf ve gsz olduunu grdmze gre,phesiz ki bu durum Portekiz ve spanyann sava seferlerine kar koyamayacak durumda olan Tunus ve Cezir gibi Osmanl devletinin dier eyletlerine de yansyacaktr.Durumun daha da ktlemesine neden ey, Sadler devletinin zayf ve

Abbas Mahmud Akkad:Ad geen eser.Sayfa:85.Thomas Arnold:slma ar. Sayfa: 401 ve 402. Arapaya eviren:Hasan brahim Hasan ve Abdlmecid Abidin.Basm tarihi:1971
1

15

gsz durumda olmasyd.yleki Sadler devleti, bu sava seferlerinin nnde durabilecek bir gce sahip deildi.1 Buna ilve olarak, Sadler devletindeki Araplarla Berberler, prensliklerde yaayan mslman Havsa halk kendi aralarnda, son olarak da Havsa kabileleriyle Folan kabileleri arasnda fitne ve olaylar meydana gelmiti.2 Btn bunlar, slm dnyasnn bu blgesini zayf ve gsz klm, Avrupallarn seferlerine kar koyamayacak bir duruma getirmiti. Bu sylediklerimiz,dou ve batdaki slm dnyasnn siys durumuna ksa bir baktr.zetle, slm dnyasnn o dnemdeki genel siys yapsnn ne kadar bozuk bir hale geldiini gstermektedir.3 Bu durum, slm dnyasnn ekonomisine ne kadar kt ynde etkili olduu aka grlyordu.Bu ekonomik kn sonucu olarak emniyet ve huzur ortam ortadan kaybolmu, ticret byk bir kesada uram ve ziraat da ok ihml edilmiti.4 Bu durum, Avrupa devletlerinin zayf ve gsz bir halde bulunan slm dnyas zerindeki nfuzunu arttrmak
Abdulmutel Sad: Ad geen eser.Sayfa: 350 ve 418 Muhammed Kemal Cuma: Ad geen eser.Sayfa: 21-23 3 Nicholson, R.A., Aliteiary History of The Arabs, P:466 4Lothrop Stoddard: Ad geen eser.Sayfa: 259
1 2

16

iin aba sarfettii, orduyu glendirmek, bilim ve bulular gelitirmeye nem verdii,elektrik ve buhar gcn kullanmaya baladklar bir dneme rastlamaktadr.1 slm dnyasnda bu kt gidie ramen, mslman halkn ierisinde kendi toplumundaki bu bozukluu dzeltmek isteyenlerin olmamas mmkn deildi.2Ancak bu bozukluu dzeltmek istemek, tek bana yeterli olmayp srekli olarak yapc bir gye ile almak gerekir.

Abdulmutel Sad: Ad geen eser.Sayfa: 429 Cemleddn bl: Islahat Hareketler hakknda verdii konferanslar ve Modern Dou slmdaki Kltr Merkezleri; cilt:1, sayfa:55
1 2

17

2. Dn Durum: Dn durumla, slm inancnn mslmanlardaki ne halde olduunu ve bu inancn doru esaslarna ne kadar bal olup-olmadklarn ifde etmek istiyoruz. slm, inan ve hayat metodu olunca, Muhammed b. Abdlvahhabn dveti de -slma tbi olarak- dn ve siys bir dvet olmutur.Durum byle olunca, bu dvetin dn ve siys durumu hakknda konuup ikisini birbirinden ayrmamak daha uygun olurdu.Ancak biz, konuyu snrl tutma ve dzenleme asndan birbirinden ayr tutmay tercih ettik. Dorusu,mslmalarn dn ynden gerimesi, sadece bu asrda ortaya km bir ey deildir.Bundan birka asr nce, mslmanlar gl olduklar parlak dnemlerde, ortadan kaldrd dier dnlerle nceki uygarlklardan kimi insanlar grnte slma girdi.Ancak bunlarn slma girmekteki hedefi, ona hle ve desseler yapmakt.Bylece eitli dn frka ve mezhepler kurulmu, bunlar kendi gr ve mezheplerini desteklemek iin hadsler uydurdular. Daha sonra mslmanlarn hicr 15. (mild 16.) yzylda nce hristiyanlarla, sonra da moollarla iie

yaamasyla birlikte evliy ve slih kimseleri ilhlatrmak,

18

dn merasimlerinde hristiyanlar taklit etmek gibi, baz putperestlikler ortaya kmasna neden oldu.Buna ilve olarak, i karklk ve cehlet yaygnlaarak dn ve mukaddest ile ilgili eyler hafife alnmaya baland.1 Osmanl devleti hicr 12.yzylda gerileme dnemine girince-daha nce de belirtildii gibi-, mslmanlar arasnda dn durum iyiden iyiye ktye gitmeye balad. Bu durum, slm limlerinin zellikle stanbul ve Ezher limlerinin nasl olursa olsun, eski grlere sk skya bal kalmalar, o dnemde fikr ynden gelimeyip hareketsiz kalmasna neden oldu.Ynetimdeki gler,onlarn slahatn her trlsn irkin grmelerine tevik etmitir.ou zaman slahat isteyeni kfir saymlardr.Nitekim Osmanl Devleti Muhammed b.Abdlvahhabn dveti ve slahata ynelik hareketini dnden kmak olarak kabul etmitir.2 Buna karlk Osmanl devleti ynetimindeki gler, bidat ehline, tasavvufulara ve aklsz kimselere her trl fikir hrriyeti tanmt.Bu kimselerin halk nezdnde deerini ycelterek halkn onlarn evliy olduklarna inanmalarn salamtr.

1 2

Abdullah Ysuf ibl: Suud Devleti tarihi hakknda verdii konferanslar.sayfa:26 - 27 Nicholson, R.A., Ibid P 467

19

Abdlmtel Sid bu konuda yle der: Deli Muhammed b.Eb Bekir el-Marib et-Tarablus (lm:hicri 1201/mild 1786) kendisinin vel olduuna inanlan kimselerden birisiydi.kili lemleri sever ve kendi meclisine kadnlar toplanrd. Bununla birlikte lim ve deerli insanlar kendisine sayg duyar, kendisi hakknda gzel haberler naklederlerdi.Eylet vlileri de onun efaatini/ referansn reddetmezlerdi. Abdlmtel Sid bu konuda baka bir rnek vererek yle der: eyh Bekr (lm:hicr 1207/mild 1792)nceleri deliydi.Sokaklarda ba ak ve baldr plak bir halde dolard. Msr halk her deliye inandklar gibi bunun da vel olduuna inanmaya ve ona kermetler nisbet etmeye baladlar.1 Tarihi Abdurrahman Cebert kei kssas ile ilgili olarak Msrdaki Nefse Hanmn trbesine hizmet eden birisinin,Nefse Hanmn trbesine bir kei getirmi ve Nefse Hanmn bu kei hakknda iyi eyler tavsiye ettiini iddi etmi, insanlar da bu keiye kermetler nisbet ederek ona kymetli hediyeler gndermilerdir.2

1Abdulmutel 2

Sad: Ad geen eser. Sayfa: 421 Abdurrahman Cebert: Acibul-sr fit-Tercim vel-Ahbr.Cilt:1. Hicr 1172 ylndaki olaylar. Beyrutta bulunan Drul-Fris tarafndan baslmtr.(Tarihsiz)

20

Tasavvuf tarikat eyhlerinin chil halkla ynetimdeki gler nezdinde yeri ok bykt.Bylelikle arkclarla alglar edinmek,bayraklar ve byk tesbihler edinmek,zikir ekerken ve ark sylerken sesi ykseltmek, tarikat eyhine tzim gsterip ellerini pmek ve ondan bereket ummak gibi tavavuf tarikatlarnn dtkleri her trl bidatlar halk arasnda kolayca yaymaya baladlar. Merkez ynetim tarafndan tasavvuf tarikatlarnn nfzunun yaylmas, bizzat mslman limler tarafndan desteklenmekteydi.Tasavvuf tarikat eylerinin nufzu yle bir noktaya ulat ki onlardan birka belirli bir dnem Ezher eyhliine bile getirildiler.1 Bunun yannda Osmanl devletinin hkim olduu blgelerin tamam ile dier mslman lkelerde insanlar arasnda yaygnlaan bidatlar tevhdin zne ilemiti.Bu sebeple eitli lkelerde, evliy ve slih kimselerin trbelerinin zerine kubbelerin yaplmas yaygnlam, yalvarmak, yardm dilemek, kurban kesmek, adak adamak ve efaat istemek gibi, Allahtan bakasna yaplmas ciz olmayan eyleri, insanlar trbelerde yatanlara yapmaya balamt. ounlukla bu trbelerin yannda her trl irkin ve fen

Abdulmutel Sad: Ad geen eser. Sayfa: 423

21

eyler yaplmakta idi.Bu trbeler, Osmanl devletinin deiik eyletlerinde bizzat merkez ynetimin desteiyle yaygnlaarak oalmt.

22

Hicz Blgesinde: Medne-i Mnevverede Hz.Hamza ve Uhud ehitlerinin kabirleri bulunmaktadr.Buna ilve olarak Peygamber
-sallallahu aleyhi ve sellem-in

kabrini ziyret edenler, yalvarp

yakarmak ve ona secde etmek gibi irk eyler yapyorlard. Cidde ve Mekkede Hz.Hatice ve Eb Tlib, Tifte ise Abdullah b. Abbasn kabirleri bulunmaktadr. Yemende: Lehye, Hudeyde, Necrn, Hadramevt, ihr, Yfi ve Aden gibi Yemenin baz ehirlerinde chil insanlarn bereket umduklar kabirler bulunmaktadr. am Diyrnda: am, Halep ve dier cr ehirlerde kabirler bulunmaktadr. Irakta: Eb Hanfe, Marf Kerh ve Abdlkdir Geylnnin kabirleri bulunmaktadr.Ayrca i, Necefte Ali b.Eb Talib, Kerbelda Hseyin ile Mus Kzmn trbelerinin yannda irk eyler yapmaktaydrlar. Msrda: Mehr Ahmed Bedev trbesi bulunmaktadr.Yine Khirede Hseyine it olduu sylenen trbe ile bunlarn

23

dnda,insanlarn gelerek trbede yatandan yardm diledikleri, ihtiyalarn karlamasn ve skntlarn gidermesini istedikleri trbeler de bulunmaktadr.1 Genel olarak slm dnyasnn her yerinde ve ehrinde trbe ve kabirler yaygnlam, bununla da yetinilmemi slmdan nceki ilk chiliye devrinde olduu gibi, insanlar cansz varlklarla bitkileri bile kutsallatrmlardr.2 Bilakis kabirlerde yatanlara ibdet edenler yle bir hle geldiler ki onlarn limleri, bu kabirleri hac etme ve onlarn yannda bidatlar dzenleme hakknda chil halka kitaplar yazarak bu kitaplara Yatrlar hac etmek ve uyku, uyank ve buna benzer hallerde Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-den imdt dileme mensiki 3 adn vermilerdir. Mslmanlarn dn hayatlarna kt ynde etkileyen bidatlardan birisi de Mahmel/Hevdec bidat idi. Osmanllar, kendi vlileri tarafndan devenin zerine kurulmu ve ierisinde Kbenin rts bulunan bir hevdeci4 her yl Mekkeye gndermeyi det haline getirmilerdi. Kbenin rtsn tayan deve eitli sslerle sslenir,

Hseyin b.annm: Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa: 10 Cemleddn e-bl:Ad geen eser, sayfa: 57. 3 Hseyin b. annm: Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa:88-92. (1.Bask) 4 Hevdec: erisinde kadnlarn oturmas ve gneten korunmas iin devenin zerine adr eklinde yaplm bir palandr.(Mtercim).
1 2

24

davullar ve zurnalar eliinde tren alay eklinde Mekke-i Mkerremeye gelirdi.Baz insanlar bu rtye tzim gstermenin de tesinde ona bereket ummak amacyla el-yz srer ve onu perdi.Btn bunlar uyulmas gereken bir farzm gibi gsterdiler.Nitekim baz chiller, bu hevdecin haccn farzlarndan birisi olduunu zannederlerdi. Peygamber-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

doum gnn

kutlamak ve bu merasimlerde gerek slmn znden tamamen uzak olan ilenen bidatlar, bu bidatlardandr. Osmanllarn bu ve buna benzer btn bidatlerle slm dnine verdikleri nemi kaybettiklerini ve tabiyetinde yaayanlarn gnllerine yerletirmesi gereken gerek slm dnine gereken nemi vermediklerini grmekteyiz. Muhammed Hmid Fakk bu konuda yle der: Osmanllarn slm dnine verdii nem, cmileri sslemek, Kuranlar yaldzlarla sslemek,Delilul-Hayrt kitab ile (Bsrnin) Kaside-i Brdesinin basmn yenilemek ve buna benzer eyler yapmaktan ibretti.1 Hakikat u ki dndeki bu bidatlarn yaygnlamas, sadece Osmanl devletinin eyletlerine has olan bir durum deildi.Bilakis
1

dier

mslman

blgelerin

tamamna

Muhammed Hmid Fakk: Arap Yarmadasnda Dn ve Meden Islahatta Vahhbilik Dvetinin Etkisi. Sayfa:23

25

yaylmt.Evliynn kabirlerinin zerine kubbeler yapma ve buralardan bereket umma bidatnn yannda mslman blgelerde bidatlaryla birlikte birok tasavvuf tarikatlar yaygnlamt.rnein Marib ve Afrikann bat taraflarnda mslman kableler arasnda Ticn1 tarikat, Rusyaya komu olan Trkistan mslmanlarnda Nakibend tarikat yaygnlamt.Hindistan ve Endonezyada ise en nemlileri Nakbendlik ve eniye tarikat olmak zere birok tasavvuf tarikat yaygnlamt.2 O dnemdeki slm dnyasnn dn durumu hakkndaki szmz Amerikal bilim adam Lothrop Stoddardn u tasviriyle noktalayalm. Lothrop Stoddard der ki: Dne gelince, zerini siyah bir rt kaplam ve risletin sahibi Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in insanlara rettii vahdniyyetin zerine hurfeler ve tasavvuf safsatalar giydirilmi, cmiler namaz klanlardan boalm ve lim olduklarn iddi eden chiller oalmt.Btl ve pheli eyleri insanlara hak gsteriyor, onlar evliynn kabirlerini haccetmeye tevik ediyor ve kabirde yatanlardan efaat aramay onlara gzel gsteriyorlard.

Abdulfettah Abdussamed Mansur: ada slm Dnyas Tarihi konusunda verdii konferanslar. Sayfa:37.retim yl:Hicr 1393-1394 2 Muhammed Keml Cuma: Ad geen eser, sayfa: 23-25
1

26

Lothrop Stoddard devamla yle der : Genel olarak mslmanlar, mslmanlar olmaktan kp aalk bir duruma dmlerdi.Risletin sahibi Muhammed-sallallahu
aleyhi ve sellem-

o asrda tekrar dnse ve slmn bana gelenleri grm

olsayd, gazaba gelir ve dnden dnenlerle putlara tapanlara lnet edildii gibi, mslmanlardan lneti hak edene lnet ederdi.1

1Lothrop

Stoddard;slm Dnyasnn Bugn.Arapaya terceme eden:Accc Nuveyhid, Talik:ekip Arslan; cilt:1,sayfa: 259-260

27

Muhammed b.Abdulvahhabn Dvetinden nce Necd Blgesinin Durumu: 1. Siys Durum: Hicr 3. yzylda Necd blgesinde Abbas devletinden ayr olarak hicr 253 (mild 867) ylnda Muhammed Uhaydir tarafndan bamsz Uhaydiriye devleti kurulmu, hicr 5.yzyln ortalarna kadar devam etmi ve daha sonra da yklmt.1Bu devletin yklmasyla birlikte Necd diyr kk prensliklere blnerek Ahs blgesinde birbirlerine bal kk devletler olarak kalmlard.Ahs Blgesinde kurulan bu kk devletlerin bazlar unlard: Hicr 467-750 yllar arasnda hkm sren Uyniye devleti. Hicr 750-932 yllar arasnda hkm sren Ben mir b. Akl devleti. Hicr 1080 ylnda kurulan Ben Hlid devleti.2 Hicr 963 ylnda Ahs blgesini Osmanllar istil etti. Bu blgeyi hkmlerinde tuttuklar sre zarfnda, yakndan veya uzaktan Necd blgesine hi karmamt.

Abdurrahman b. Haldn: el-Iberu ve Dvnul-Mbted vel-Haber.Cilt:4, sayfa:98. Mnir Acln:Ad geen eser.Sayfa:28 2 Abdullah b.Ysuf ibl:Ad geen eser.Sayfa:21-23
1

28

Bu nedenle Necd blgesi, bu dnemde ne Osmanl vlilerini grm, ne de Trk garnizonlar bu blgeden gemiti.1 nk o dnemde Osmanl devleti Necd blgesini hkm altna alma siysetine nem vermiyordu.Osmanl devletini ilgilendiren ey, mukaddes mekanlarn bulunduu Hicz blgesiydi.Buna ilve olarak,zellikle hicr 15.yzylda Arap yarmadasnn bat ve dou shilleri, Portekiz seferlerine maruz kalnca, Osmanl devleti buralarla ilgilenmiti.2 Osmanllar hicr 11. yzylda gerileme devrinin balangc olan 4. Mehmet zamannda kadar Ahs blgesine hkmetti.Berrk b. ureyr l Hmeyyid bakanlndaki Ben Hlid hicr 1080 (mild 1669) ylnda Trk garnizonunu blgeden kararak Ahsya hakim oldular.Ben Hlid, en gl olduklar bir dnemde Kuveyt ve Necd blgesinin baz beldelerine kadar nfzlarn genilettiler.3 Geri Necd blgesi hicr 5. yzyldan beri birbirleriyle srekli anlamazlk halindeki kk ve dank prensliklere blnmt.Bu prensliklerden bazlar Ahs blgesindeki
1St 2

Husar: Osmanl Devleti ve Arap lkeleri.Sayfa:9,238 ve 239(1960 Beyrut Bas.) M. Mahmud Surc; Arap Yarmasnn baz sorunlarla kar karya kalmasnn ardndan Msrn bu durum karsndaki konumu.Msrda yaynlanm tarih bir dergidir. (1958 ylnda yaynlanmtr) 7. cilt, sayfa:73 3 Abdullah ibl:Ad geen eser.Sayfa:23.Abdullah b. Useymn: eyh Muhammed b. Abdlvahhab: Hayat ve fikirleri.Sayfa:9-11

29

kk devletlerin hkmleri altna girmiti. Ksa bir gemii olmasna ramen, Necd blgesinin o dnemdeki tarihine baklrsa, korkun bir gerekle karlalacaktr.O gerek de uyur: Her topluluk, srekli bir sava ierisinde, her an savaa hazr durumda bekler, bitmeyen bir intikam ierisinde olur ve biri dierinin bana bel ve musbetler gelmesini isterdi.Her ehir halk, bir dier ehir halkn tuzaa drmek iin frsat kollard.Kk olmasna ramen srekli tekrarland iin bu savalarda ok sayda insan ld. rnein savata ldrlen bir dededen yirmi sene sonra olunun, yirmi sene sonra da baka bir savata torununun ldrldn grebilirsiniz.Yine bir ileyi, hkmden uzaklatktan bir sre sonra tekrar hkme geldiini, hkm ele geirirken de, hkmden uzaklatrlrken de byk insan kayb verirdi.Oysa birbirlerine dman olan bu ileler, soy olarak birbirlerine ya yakn ya da ok uzak olmayan bir dedede birlemekteydiler.1 Hi phesiz ki bu prenslikler, kasaba ve ehirler, sknet,emniyet ve hrriyet denilen eyleri ok az bilirlerdi. rnein bir savata o ehir halk ldrlr, binlar yerle bir edilir, hurma aalar atee verilir ve mahsulleri yok edilirdi. Bar dnemlerinde ise insanlar ehirlerden dar kama-

Abdulaziz Huveytr: Ahmed b. Menkrun Tarihi adl kitabn nsz.Sayfa:22

30

yacak kadar hapis hayat yaar, ehrinden kabilen ise maceral bir ekilde kard.Gasp,soygun, adam ldrmek, ehirleri haraca balamak, ehirlerin gvenliini tehdit etmek ve yollar kesmek gibi, ehirlere ilkel bir hayat hakim olmutu.Necd blgesinde bulunan prensliklerin o devirdeki durumu, Endlste birbirlerine den prenslerin durumunu canlandryordu.1 Bunu aklamak iin o dnemin korkun olaylaryla ackl haberlerini Necd blgesinin tarihini oluturan kaynaklardan tanesini sunacaz.Bunlar, o dnemin baz tarihilerinin yazd eserlerdir ki bu kaynaklar: Birincisi: Ahmed Menkr tarihinde yle diyor: Hicr 1098 ylnda Mecmaa muhafz Ahmed Ali ldrld. Ondan sonra Mecmaada l-i Duhey ldrld.Sonra Ali b.

Sleymn ldrld.Sonra Ali b. Muhammed ve Zlf kaymakam l-i Muhdis ldrld.Sonra Zlfde Fevzn b.Zmil ldrld.2 kincisi: Tarihi Osman b. Bir tarihinde yle diyor: Hicr 1120 ylnda Diryye reisi Sultan b. Hamed Kabs ldrld.Yerine kardei Abdullah geti ama o da ldrld.Yine bu
1 2

Mnr Acln:Ad geen eser.Sayfa:36 Ahmed b. Muhammed Menkr: eyh bn Menkrun Tarihi.Sayfa:63

31

hicr 1120 ylnda Sudeyr snrnda bulunan Tuveym blgesinin hkimi Hseyin b. Nufeyr, amcasnn olu Fyiz b. Muhammed tarafndan ldrld.Yerine amcasnn olu Fyiz b. Muhammed geti. Bunun zerine Hurma beldesinin halk Tuveym blgesine doru yryerek ad geen Fyiz b. Muhammedi orada ldrp yerine Fevzn orann hkimi yaptlar.Daha sonra Nsr b. Hamed,Fevzna ihnet ederek onu ldrd.Tuveym blgesi, Muhammed b.Fevznn hkimiyetine girdi.Ancak Tuveym blgesinin ileri gelenlerinden drt kii birbirleriyle yardmlaarak onu da ldrdler.Fakat bu drt kiiden hibirisi hkmde uzun sre kalamad.Daha sonra blgeyi drde ayrp bylece herkes kendi blgesinin hkimi oldu.Bundan dolay bu blge, bir yl boyuncada Marbua (drde blnm blge) adyla anlmt.1 ncs: Lumau-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn yazar yle der: Zlimi, zulmnden caydran ve mazlma yardm eden gl ve kudretli bir reis yoktu.Bilakis her hkim kendi blgesinin hkimi idi.Bundan dolay her kabile ilkel yntemle idre ediliyordu.lde yaayan bedevler, kssa ve olaylarnda eriata gre deil de rf ve geleneklere gre hkmediyorlard.Yneticiler insanlar eriatn hkmle-

Osman b.Bir: Unvnul-Mecd f Trihi Necd.Sayfa:2, 228, 229.

32

rine uymaktan alkoyduklar iin tt idiler.Necd blgesinde ehirlerde yaayan halk, birbirleriyle devaml bir sava halindeydiler.1 Yukarda belirtilen kaynaklarn gsterdii gibi, Necd blgesinin o dnemde savalarn rettii asker, ahlk, nefs ve fikr ynden fitnelerin helk ettii srekli korku ve dehet dolu bir hayat ierisinde yaadn, hayatn her merhalesinde sknet ve huzur ortamn bulamamtr. Dorusu bu durum, Muhammed b.Abdulvahhabn, bir trl k yolu bulamad ve daha sonra kendisi iin de bir kurtulu olan ierisinde bulunduu toplumun blnml hakknda ak bir fikir vermektedir.2

1Yazar

bilinmemektedir: Lumau-ihb f Srati Muhammed b.Abdilvahhab. Sayfa : 29-30. (Dratul-Melik Abdilaziz Basks). 2 Abdulaziz Huveytir: Ad geen eser.Sayfa:23

33

2. Dn Durum: Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinden nceki Necd blgesindeki dn hayat detayl olarak anlatan en nemli kaynak, sanrm seleflik dveti limleri, tarihileri ve bu dvete uyanlarn yazm olduklar eserlerdir.1 Bunlarn banda da iki tarihi Hseyin b. annm ve Osman b. Bir gelmektedir. Necd blgesinin o dnemdeki dn hayatn detayl olarak anlatan, zellikle de yeni tarihilerin yazdklar kitaplardan aratran birisi, bu konuda baz tezatlklar bulabilir. Kimisi Necd blgesinin o dnemdeki dn durumunu fazla abartp ok kt bir ekilde tasvir etmitir.yle ki gezginci Palgrave, o dnemdeki Necd halk hakknda yler der: Kuran ihml ettiler ve kblenin hangi ynde olduunu bile unuttular.Zekt, orucu ve hacc unutmaya altlar.2 Lothrop Stoddard gibileri de gerei saptrp Necd blgesini o dnemin slm dnyasnn slm ynden en berrak beldesi, dn olarak da en temiz blgesi eklinde nitelendirmitir.3

1Ahmed 2

Muhammed Dubeyb:eyh Muhammed b.Abdulvahhabn Eserleri. Sayfa: 5 Palgrave:W.Narraative of a years Journey through central and Eastern Arabiz (18621863).London 1865.2.P.370 3 Lothrop Stodard: slm Dnyasnn Bugn.Cilt:1,sayfa: 260

34

Necd blgesinin o dnemdeki tarihini anlatan gvenilir kaynaklara baktmzda yukarda belirtilen iki

tasvirin de bir derece doru olduunu grrz.Dorusu, Necd blgesi, slm dnyasnn dier blgelerinden pek farkl bir durumda deildi. Nitekim gerek slm dninden saptran irk, bidat, Allahtan bakasna yalvarmak,Allahtan bakasna kurban kesmek ve Allahtan bakasna ibdet etmek gibi hurfe akmlarn Necd blgesine kadar srklemiti.Ancak slm dninden saptran hurfe akmlar, Necd blgesinin zellikle de ehirlerde yaayan kimselerin slm dninin vecbelerinden olan namaz, oru ve zekt gibi ibdetleri unutma noktasna getirmemiti. Muhammed b. Abdulvahhab, Necd blgesinde dvetine baladnda, kendisiyle muhalifleri arasndaki ihtilaf, tevhdin esaslar konusundayd.Ancak slmn dier hkmleri konusunda hi kimse kendisine kar kmamt.1 Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinden nce Necd blgesinde, Msr ve am gibi yerlerde ilim renmi limler vard.Bunlar, o devirde mam Ahmed b. Hanbelin mezhebi olan Hanbel mezhebi zere idiler.Hanbel

Hamed el-Csir: Mulhazt Munr Acln.Sayfa:451

35

mezhebi, hicr 10. yzyldan nce Necd blgesinde yaylmaya balamt.Ayrca bu blgede Hanbel mezhebinin dnda f ve Hanef mezhebine mensup olan az sayda lim de vard.1 Muhammed b. Abdulvahhab, Necd blgesindeki selef dvetine baladnda,ilm kitaplar yazm olmalarna ramen kendisine kar kan baz limler bulduuna gre, Muhammed b. Abdulvahhabtan nce yaayan limler ve onun dneminde yaayan baz limler de Muhammed b. Abdulvahhabn inand, bidatlarn yaylmas, kabirde yatanlara kurban kesmek, onlara adak adamak, onlardan medet ummak gibi slm inancna aykr olan irk eylerin yaygnlatna inandklarn grmekteyiz.2 Zir o limler de fikirlerini Muhammed b. Abdulvahhabn ald kaynaklardan almlard.Muhammed b.Abdulvahhabn fikirlerini

ald bu kaynaklar Kuran ve snnet olmakla birlikte eyhul-slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyim ile selef-i slihin yazm olduu kitaplard.Ancak Muhammed b. Abdulvahhab ile ayn fikirde olan bu limler lmden

1Mansr

Rueyd: Suud Dneminde Necd Blgesinin Kadlar.Dretul-Melik Abdilaziz Dergisi.Say:2.Yl:4. Recep:1398 hicr.Sayfa:27-28 2Hamed Csir:Ad geen eser.Sayfa:454. Abdullah b. Slih el-Useymn:Hicr Onuncu Yzyldan Muhammed b.Abdulvahhabn Ortaya kna Kadar Olan Dnemdeki Necd Blgesi.Dretul-Melik Abdilaziz Dergisi.Say:3.Yl:4.evvl:1398 hicr.Sayfa:40-43

36

veya kendi halklaryla kar karya gelmekten korktuklar iin fikirlerini yayma imkn bulamamlard. Nitekim bu noktadan hareketle, irk ve bidatlar, Allahtan bakasna yaplmas asla ciz olmayan yalvarmak, kurban kesmek, adak adamak, imdat dilemek gibi ibdet eitleri Necd blgesinin bir ucundan dier ucuna yaylmak sretiyle gerek slm inancnn esaslarndan sapmalar yaylmaya balamt.Buna ilve olarak evliy ve slih kimselerle tevesslde bulunmak, onlar kutsallatrmak, aa ve ta gibi cansz varlklarn insana fayda vereceine veya insandan zarar gidereceine inanmak gibi eyler de yaygnlamt.yle ki pekok mslman, sadece isimden ibret mslmanlar hline gelmi, ancak slm gereinden tamamen uzak idiler. Necd blgesinin tarihisi Hseyin b. annmn iir beyitleri halinde kaleme alp Ravdatul-Efkr vel-Efhm1 adn verdii ve Dr. Nsruddn Esedin dzyaz haline getirdii Necdin Tarihi adl eserde Necd blgesinde gerek slmdan sapmann ekillerini detayl bir ekilde anlatarak, insanlarn Necd blgesinde kabirlere, aalara, talara ve evliyya tzim gstermek gibi, gerek slm

Hseyin b. annm: Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Sayfa:7-8

37

inancnda meydana gelen bu sapmalar rnekler vererek aklamtr. 1. Kabirler: Cbeylede Zeyd b.Hattab-Allah
ondan rz olsun-,

eb

ubeyrda Drr b. Ezver, Diryyede Karyh denilen yerde sahbeden bazlarnn kabirleri bulunmaktayd. Halktan chil insanlar bu kabirlere gelerek o kabirlerde yatanlardan skntlarn gidermeleri, balarna gelen bellar ortadan kaldrmalarn ve ihtiyalarn gidermeleri iin onlara yalvarrlard.1 2. Aalar: Anlatldna gre kadn ve erkekler, erkek hurma aalarnn bol olduu Buleydetul-Fedd denilen yere gelip Fehhl denilen aatan bereket umarlar ve bu aacn kendilerine fayda vereceine inanrlard. Evlenemeyen kadn bu aaca gelip iki eliyle aaca sarlr, skntsn gidermesini mit ederek yle du ederdi: Ey erkeklerin erkei, bu yl dolmadan bir koca isterim. Ayn ekilde, Tarafiyye denilen aaca sk sk bir ok insan gelir ve ondan bereket umard.Kadnlar ise, erkek ocuk dourlarsa onu lmden korumas iin bu aaca

Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Dr.Nsruddn Esed.Sayfa:11

38

bir bez balard. 3. Talar: Anlatldna gre, bu talardan birisi Emrin Kznn Maaras idi.Gy fsklardan birisi emrin kznn rzna gemek isteyince, Allah Tel onu korumak iin maaray kendisine yardn iddi etmektedirler.nsanlar, maaraya et, ekmek ve eitli hediyeler gnderirlerdi. 4. Evliy: Anlatldna gre, Harc ehrinde halk arasnda veli olduu sylenen Tc diye birisi vard.nsanlar bu kiiyi yle ok sevdiler ki onu ttlatrp kendisine adaklar adar, ona yalvarr, onun fayda ve zarar verdiine inanrlard. nsanlar ihtiyalarn gidermesi iin gzleri grmeyen bu ahsa gruplar halinde gelirlerdi.Onun Harc ehrinden Diryye denilen yere tek bana geldiini iddi ederlerdi. Bunu da kendisine adaklar adamak ve haralar toplamak iin yaparlard. Tarihi Hseyin b.annm, Necdli yneticilerin bu ahstan korktuunu, halkn da bu liderlerin adamlarn korkuttuklarn zikretmektedir.1

Hseyin b. annm: Ad geen eser:Sayfa:12

39

te bu, Necd blgesindeki ehirlerde yaayanlarn hliydi.l hayatnn tabiat gerei hayat artlarnn zor ve rktc olmas, dank bir hayat yaanmas, buna ilve olarak okuma-yazma bilmeyenlerin ok olmas, insanlar hakka ve hakikate zorlayacak gl bir devletin olmamas nedeniyle llerde yaayanlarn hli, ehirde yaayanlarn hlinden daha kt deil ise ayet pek iyi de deildi. Btn bu sebepler, lleri her trl irk, bidatlar ve hurfeler iin verimli bir yuva hline getirmiti.1 Elimizdeki tarih kaynaklar llerdeki hayat hakknda gerekli bilgileri vermeyi ihml ettiine gre, tarihi Osman b. Bir llerde yaayan kabilelerin baz hastalklardan if bulmak iin Allahtan bakasna kurban kesmek gibi irkle dolu bir hayat yaadklarn haber vermektedir.2 Buna ilve olarak, aa ve talara ibdet etmek gibi irk olan eyler de llerde yaayan kabilelerde vard. Nitekim halk iri Rid Halv bu konuya iret ederek yle der: Ey Mun! Kavmime sormak istersen,onlara hi sorma. (nk) onlar talara, aalara ibdet ederler.3
Abdullah b. ibl: Ad geen eser.Sayfa:29 Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa:19-20 3 Abdullah b.Humeyyis:Rid Halv.Sayfa:237-238.Drul-Yemme yaynlar-Riyad. Yl:Hicr 1392/mild 1972
1 2

40

Durum ne olursa olsun, yllar ve gnler getike ehirler ve llerdeki durum iyiden iyiye ktlemiti. Nitekim Allah, Arap yarmadasnn dvetin nrlaryla aydnlanmas ve hayatn btn ynlerinin deimesi iin slahatlarn da dularyla Muhammed b. Abdulvahhab mbrek dvetine balamasna izin vererek yeni bir fecrin domasn temin etti.

41

MUHAMMED B. ABDULVAHHAB Muhammed b. Abdulvahhabn hayat, eski ve yeni, mslman ve mslman olmayan pek ok yazarn uzun aratrmalar yapmalarna nil olmutur.Bu yazarlarn hepsi Muhammed b. Abdulvahhabn slahat ve yenilik alannda lider olduundan sz etmektedirler.Bu aratrmalarn kimisi Muhammed b. Abdulvahhabn kiilii ve dveti hakknda yazlm mstakil eserler, kimisi de genel tarih ya da tarih ahsiyetler hakknda yazlm kitaplar eklindedir. Buradan hareketle, biz bir taraftan bu aratrmalara itimat edeceiz.Dier taraftan da tekrar olmamas iin Muhammed b. Abdulvahhabn mbrek dvetinin hakikatine k tutacak konular zikredeceiz. Muhammed b.Abdulvahhabn ilm ynden yetimesi: Muhammed b. Abdulvahhab, Temm kablesinin Vehbe kolunun Mirifeden Ali olu, Sleyman olu, Abdulvahhab olu Muhammeddir. Muhammed b. Abdulvahhab, Riyad ehrinin kuzey batsndaki Uyeyne kasabasnda hicr 1115 (mild 1703) ylnda dnyaya gelmi ve orada yetimiti. Tarihi Hseyin b. annm onu keskin zekl, akll, abuk kavrayan, dikkatli, fash konuan, abuk ezberleyen

42

birisi olarak nitelendirmektedir.Nitekim henz on yana gelmeden Kuran- Kermi ezberlemitir.1 Muhammed b. Abdulvahhabn yaad ortam, dn ilimleri olan iyi bir ortamd.Dedesi Sleyman b. Ali kendi dneminin Necd blgesinin limlerinden birisi olup orada fetv sadece kendisine sorulurdu.Hac mensiki hakknda mehr bir kitap yazmtr. Babas Abdulvahhab b.Sleyman,yaad beldenin limlerindendi.nce Uyeyne sonra da Hureymil kasabasnda kadlk yapmt.Amcas brahim b. Sleyman ise, deerli bir lim idi.2 Muhammed b. Abdulvahhab, ilk nce Hanbel fkh ile ilgili kitaplar okuyarak babasndan ilim almaya balad. Daha sonra tefsr, hads ve usl ilgili zel kitaplar kendi kendine okuyarak ilmini arttrmaya balad.Onda olan bu okuma ak kendisini, eline geen her dn kitab, -daha nce de belirtildii gibi-, Hanbel mezhebinin o dnemde Necd blgesinde yaygnlamas sonucu oradaki limlerin ellerinde olan Hanbel mezhebinin,zellikle de eyhul-slm bn-i Teymiyyenin kitaplarn okumaya sevketti.

Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Dr.Nsruddn Esed.Sayfa:11 Muhammed b. Abdullah b. Humeyd: es-Suhubul-Vbile al Darihil-Hanbile. (El Yazmas) .Sayfalar:8 ve 103
1 2

43

Nitekim Muhammed b.Abdulvahhab,zellikle eyhul -slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyimin kitaplarn okumaya zen gsterdi.Muhammed b. Abdulvahhab eyhul-slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyimin kitaplarna yle zen gsterdi ki o kitaplarn ounu kendi eliyle yazmaya balad.1 Londradaki British Museumda eyh Muhammed b. Abdulvahhabn kendi eliyle yazd eyhul-slm bn-i Teymiyyenin kitaplar hl mevcuttur.2 Muhammed b. Abdulvahhabn kitaplarn okuyan birisi, onun yazm olduu kitaplarda eyhul-slm bn-i Teymiyye ile bn-i Kayyimin etkisini aka grecektir. Muhammed b. Abdulvahhab bu ikisinin szlerine itibar ederek fikirlerinden etkilenmi ve grleriyle aydnlanmt. Dolaysyla Muhammed b.Abdulvahhabn inancn dzeltmede, hayatna ve dvet metoduna yn vermede bu ikisinin ok byk etkisi oldu.3 Bu nedenle Muhammed b. Abdulvahhab yazd eserlerde eyhul-slm bn-i Teymiyye ile bn-i Kayyimin eserlerinden ok alntlar yapt ak bir ekilde grlr.
Nicholson: Ibid.pp 463-464 Hasan Abdullah l-i eyh: Vahhbilik ve Lideri Muhammed b.Abdulvahhab. Mecelletul-Arab .Say:147.ubat:1971 3 Abdullah Ysuf ibl:Ad geen eser.Sayfa:31
1 2

44

Bu bilgilerden sonra Muhammed b. Abdulvahhabn dn ve ilm ortamda yetimesi onun hayatn u 5. sebepte etkilediini zetlemek mmkndr: 1. Zek olmas ve abuk kavramas, hzl ezberlemesi ve okumay ok sevmesi kendisinin kiisel ynden hazr olmasn salamtr. 2. Kendilerinden direkt olarak ilim ald veya eyhulslm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyim gibi, kitaplarn okumak sretiyle etkilendii hocalar. 3. Dedesi, babas ve amcasnn yaad blge limlerinden olmas sebebiyle lim bir ileden gelmesi. 4. Birok konuda slm dninin gerek ilkelerinden sapan bir toplumun zor artlarnda yaamas, Muhammed b. Abdulvahhab slm ilimlerde derinlemeye ve iin hakikatini renmeye sevketmiti. 5. Muhammed b. Abdulvahhabn ilm seyahatleri, onun ilm ve slahat olmas ynnde aka etkili olmutu.

45

LM SEYAHATLER: Muhammed b.Abdulvahhab Uyeyne kasabasndaki hocalarndan dersler alarak ve kendi abasyla kitaplar okuyarak eitimini tamamlaynca, selef-i slihin yapt gibi ilim renmek ve ziyret etmek amacyla komu lkelere yolculuk yapmaya karar verdi.Buna ilk olarak Beytullah -ikinci defa olmak zere- haccetmekle balad.Ardndan Mekkeden Medneye giderek orada bir sre kald.Orada Abdullah b. Seyf Necdden ilim almaya balad.Ondan iki yoldan iczet ald. Birincisi: bn-i Muflih, eyhul-slm bn-i Teymiyye ve mam Ahmed b. Hanbel yoluyla. kincisi: Abdurrahman b. Receb, bn-i Kayyim ve Ahmed b. Hanbel yoluyla.1 Yine, Mednede Muhammed Hayat Sndden ilim almaya balad Tarihi Osman b.Bir u olay rivyet eder: 2 Muhammed b.Abdulvahhab birgn Peygamber-sallallahu
sellem-in aleyhi ve

kabri bulunan odann nnde,kabrine yalvarp ondan yardm

dileyen insanlarn yannda geldi.Bunu gren Muhammed Hayat Sind ona: Buna ne dersin? deyince, Muhammed b. Abdulvahhab ona u yetle cevap verdi:
1 2

Muhammed Hmid Fakk:Ad geen eser.Sayfa:41-42 Osman b. Bir: Ad geen eser.Sayfa:20-21

46

phesiz ki (putlara bel balayan) bunlar, tapmakta olduklar ey, yklp yok olacaktr.Tapmakta olduklar (putlar) da btldr. 12 Muhammed b.Abdulvahhab ardndan Medneden ayrlarak Necd blgesi zerinden Basraya ulat.Orada birok limden ders almaya balad.Muhammed Mecmden nahiv, arapa, hads ve fkh dersleri ald. Basrada insanlar tevhde, ibdeti yalnzca Allaha yapmaya dvet ediyor ve onlara yle diyordu: Evliy ve slih kimseleri sevmek, onlarn yoluna uymak ve izlerinden gitmektir.Yoksa onlar Allahn dnda ibdet edilen ilhlar edinmek deildir.Her trl ibdet, yalnzca Allaha yaplr.bdetleri Allahtan bakasna yapan kimse kfir olur. Basrada chil insanlar kendisine basklar yapnca, oradan ayrlp Irak zerinden am diyrna gitmek zorunda kald.Ancak yolda az kaybolunca, Necd blgesine geri dnmek zorunda kald.Dnerken de yolda Ahsya urad ve orada fi mezhebi limi Abdullah b. Muhammed b. Abdullatife misafir oldu.Ondan tefsr ve hads dersleri ald. Ardndan oradan ayrlp Hureymil kasabasna yneldi.O tarihte Muhammed b.Abdulvahhabn babas Uyeyne reisi
1 2

Arf Sresi:139 Osman b. Bir: Ad geen eser.Sayfa:20-21

47

ile ihtilafa dmesi sonucu Huremilya gmt.1 Necd blgesinin iki tarihisi Hseyin b. annm ve Osman b. Bire gre, Muhammed b. Abdulvahhabn yapt yolculuklardan unlar zetlemek mmkndr: 1. Muhammed b.Abdulvahhabn ziyret ettii ehirler: Mekke, Medne-i Mnevvere, Basra ve Ahs. 2.Muhammed b.Abdulvahhabn ders ald limler: Medne-i Mnevverede:Abdullah b. brhm b. Seyf ve Muhammed Hayat Sind. Basrada: Muhammed Mecm. Ahsda: Abdullah b. Abdullatif Ahs. 3. Bu limlerden tefsr,hads, fkh gibi dn ilimler, nahiv, sarf, belat ve bu ilimlere yardmc ilimler almtr. Ancak Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab kitabnn yazar,2bu iki tarihi Hseyin b.annm ve Osman b. Bir, Muhammed b.Abdulvahhabn ziyret ettii ehirler,

Hseyin b. annm:Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Cilt:1. Sayfa:28 (Eb Battn Basks). Osman b. Bir: Unvnul- Mecd Cilt:1. Sayfa:19-20 2 Yazar bilinmemektedir.Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab. Sayfa: 9-13. (Dratul-Melik Abdilaziz Basks).Bu kitap, Muhammed b. Abdulvahhabn hayatn ve ilk kurulan Suudi Devletinin yaad olaylar hakknda yazlan bir kitaptr.Yazar hl bilinmemektedir.Kitab,Hasan b.Cemal b.Ahmed Rk, hicr 1233 ylnn Muharrem aynda yeniden yazmtr.Bu kitap, Dr.Ahmed Mustafa Eb Hkime tarafndan tahkik edildikten sonra ilk nce Beyrutta, daha sonra da Abdurrahman l-i eyh tarafndan tahkik edildikten sonra Riyadda Dratul-Melik Abdilaziz tarafndan olmak zere iki defa baslmtr.

48

ilim ald limler, ald ilimler, onun seyahatleri hakknda zikrettiklerinden tamamen farkldr. 1. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn yazarna gre Muhammed b.Abdulvahhab Kassm, Irakta Basra ve Badad, ran diyrnda Krdistan,

Hemedn,Asfahan,Ray,Kum,Eb Libs Ky,am diyrnda Halep, Dmek (am), Beytul-Makdis ve Msrda Khire ehirlerini ziyret ederek ardndan Mekkeye urayp Necd blgesine dnmt. 2. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn yazarna gre, Muhammed b. Abdulvahhabn bu ehirlerde ders ald limler, Kassmde; Abdurrahman b. Ahmed ve Hassn Temm, Badatta; Abdulkerm Kurd fi,sfahanda;Mrzcan Isfahn ve Muhammed Marib. 3. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn yazarna gre, Muhammed b. Abdulvahhabn yukarda ad geen limlerden tefsr, hads, nahiv, sarf ve belgat, ekoloji (evre bilimi), mantk, felsefe, mhendislik, tasavvuf ve matematik gibi ilimlerini ald.Anlatldna gre Muhammed b.Abdulvahhab Trkeyi de iyi konuuyordu. Muhammed b.Abdulvahhabn seyahatleri hakknda Lumeu-ihb f Srati Muhammed b.Abdilvahhab adl kitabn

49

yazarnn zikrettikleri, zet olarak bundan ibret olup Necd blgesinin iki byk tarihisi Hseyin b. annm ve Osman b. Birin zikrettikleri Mekke ve Basra ehirleri, dn ilimlerden ise nahiv, sarf ve belgat ilimleri hakknda haber verdikleri eyler birbirine uymakta, ders ald limler ise tamamen birbirinden farkllk arzetmektedir. Dorusu Muhammed b.Abdulvahhabn seyahatleri hakknda Necd blgesinin iki tarihisi Hseyin b. annm ve Osman b. Birin zikrettikleri eyleri iyice aratran bir kimse, bu ikisinin anlattklarna u sebeplerden dolay tam anlamyla mutmain olacaktr: 1. Hseyin b.annm ve Osman b.Bir, Muhammed b. Abdulvahhabn hayatn detayl olarak bakasndan daha iyi bilen kimselerdi.1 2. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn kim tarafndan yazld hl bilinmemektedir.Bu kitabn yazar,Muhammed b. Abdulvahhab ve dveti hakknda ou kez insafl davranmayp ona ktlk etmitir.Bu sebeple, aratrmacnn Muhammed b. Abdulvahhab ve dveti hakknda bilgi edinirken ok dikkatli olmas gerekir.

Hamed Csir: Mecelletul-Arab.Yl:4.Cilt: 10.Hicr 1390.Sayfa:944

50

3. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b.Abdilvahhab adl kitabn yazarnn Muhammed b. Abdulvahhabn seyahat ettii ehirler, ders ald limler ve ald ilimler hakknda zikrettii eyleri, Muhammed b. Abdulvahhabn kendisinin yazd risle ve kitaplarda bulamamaktayz. 4. Felsefe ve mantk gibi ilimleri tartma ve mnzalarda kullanma ihtiyac duyabilecei halde, bu kitabn yazarnn zikrettii ilimleri, Muhammed b. Abdulvahhabn yazd yazma ve mnzalarnda izine rastlayamadk.1 5. Lumeu-ihb f Srati Muhammed b.Abdilvahhab adl kitabn yazarnn zikrettii eyleri, dvet limleriyle tarihilerinin yazmalarnda izine rastlayamadk.Yazarnn zikrettii eyler gerek olsayd, Muhammed b. Abdulvahhabn hayat ve onun dveti,zellikle de onun faziletleri hakknda detayl bir ekilde kitaplar yazan bu limlerin kitaplarnda bunun izine rastlamamak mantkl deildir.Bilindii gibi ilim renmek amacyla yolculua kmak, fazletli bir ameldir. ayet o ilim renmek iin ad geen ehirlerden baka ehirlere yolculua km olsayd, bunu yazmaktan ve detayl bir ekilde aklamaktan geri kalmazlard.2

1 2

Abdullah b. Useymn: Muhammed b. Abdulvahhabn Hayat ve Dncesi.Sayfa:43 Abdullah b. Useymn: Muhammed b. Abdulvahhabn Hayat ve Dncesi.Sayfa:43

51

6. Muhammed b. Abdulvahhab ile ayn dnemde yaayp hicr 1178 (mild 1765) ylnda Arap yarmadasnn baz blgelerine onunla birlikte yolculuk yapan Avrupal gezginci C.Niebuhrun onun Badat ve ran diyrn ziyret ettiini zikretmesine ramen1, zellikle Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dveti hakknda hakknda dn ve tarih briz hatalar iermesinden dolay2 onun sylediklerini ihtiyatl davranmadan kabul etmemiz mmkn deildir. 7.Lumeu-ihb f Srati Muhammed b. Abdilvahhab adl kitabn yazarnn seyahatler hakknda zikrettiklerini tasdik eden yazarlarn szleri dell olarak kabul edilemez. nk onlar, bu kitabn yazarnn bu konuda zikrettikleri eylerden etkilenmi ya da bu kitaptan tamamen veya bir ksm alntlar yapmlardr.3 Durum ne olursa olsun, bu seyahatler Muhammed b. Abdulvahhabn fikr ynden almasn salam, onun ufkunu ve ilimlerini geniletmi, o dnemde dn ve siys

Niebuhr C. Travelsthrough Arabia.Vol 2 p.131-134 b. el-Useymn:Niebuhr ve eyh Muhammed b.Abdulvahhabn Dveti. Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi.Say:2.Yl:Hicr 1398.Sayfa:175-183 3 Bknz: Cemleddn eyyl:Islahat Hareketleri.Sayfa:56 ve Ahmed Eb Hkime:Arap Yarmdasnn ki Dousunun Tarih Konulu Konferanslar.Sayfa:156.Abdulaziz S. Ehl: Tevhd Dvetisi ve Hasan Hazal: Muhammed b.Abdulvahhabn Hayat konulu sohbetlerinde Muhammed b.Abdulvahhabn seyahatleri hakkndaki syleilerinden alnmtr.
1 2Bknz:Abdulllah

52

ynden slm dnyasnn yaad bozukluu1 gzleriyle grme imkn bulmutu. Muhammed b. Abdulvahhab, Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in: Sizden kim bir ktlk grrse, onu eliyle deitirsin.Eliyle deitirmeye gc yetmezse, onu diliyle (syleyerek) deitirsin. Diliyle deitirmeye gc yermezse, onu kalbiyle deitirsin (irkin grsn).te bu (fiil), sevap bakmndan en az olandr. 2 emri gerei gc yettii kadaryla bu bozukluu dzeltmek iin lkesine tam bir kararllkla ve mitle dnd.

1 2

Nicholson: Ibid p.466 Hadsi Mslim rivyet etmitir.

53

Muhammed b. Abdulvahhabn Dvetinin Merhaleleri: Hi phesiz ki siys artlar, bu dveti birok merhaleden gemeye zorlamas, sadece Arap yarmadasnda olmayp slm dnyasnn her tarafnda nemli bir slahat hareketinin olumasnda en byk etken olmutur. Muhammed b.Abdulvahhabn nce Uyeyne, sonra Hureymil, daha sonra da Diryyede yaad ortam inceleyen birisi bu merhalelerin neticesine varabilir. Muhammed b. Abdulvahhab, Hureymilya ulat zaman dvetini aktan yapmaya, chil insanlarn sz ve fiillerde iledikleri bidat ve irk ieren eyleri inkr edip reddetmeye balad.Ancak babas, halkn galeyana gelip kendisini ldrmelerinden korktuu iin onu bu iten engelledi.Bunun zerine Muhammed b. Abdulvahhab bu dnem ierisinde aratrmaya ve ilim renmeye yneldi. Bu arada babas lene kadar Tevhd adl kitab yazd. Hicr 1153 (mild 1740) ylnda babas lnce, yeniden dvetini aktan yapmaya balad.Ancak ok gemeden Hureymil halkyla kasaba ynetimin blnmesi sebebiyle emniyet ve gven ortadan kalkm, kendisi de kasabadaki klelerin tehlikesine maruz kald iin bu kasabann dveti yaymak iin uygun bir yer olmad kararna vard.Buradaki

54

klelerin Muhammed b.Abdulvahhabn kendilerini knamasndan ar bir ekilde rahatsz olmalar, sapkla ve gnah ilemeye devm etmelerine engel olmak istemesi, onu ldrmeye karar vermelerine neden olmutu.1 Bu artlar nedeniyle, Muhammed b. Abdulvahhab doum yeri Uyeyneye tekrar dnd.nk Muhammed b.Abdulvahhab hem Uyeyne halkn yakndan tanyor, hem de ynetim olarak Uyeyne kasabas, Hureymildan daha emniyetli idi.Zir o zamanki Uyeyne kaymakam,

Osman b. Hamed b. Muammer onun dvetini itenlikle kabul etti. Kendisi Muhammed b. Abdulvahhaba yardm edeceini ve dvetini yayacan vdetti. Bylece Osman b.Hamed b.Muammer,onun hikmet ve gzel tle Allahn yoluna dvet etme merhalesinden dvetin prensiplerini tatbik etme merhalesi olan ilm merhaleye intikal etmesi iin dvetine ortam hazrlad. Bu merhale, eyde ortaya kmaktadr: 1. Kabirlerin zerine bin edilen kubbeleri ykmak. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab Cbeyle kasabasnda bulunan Hz. merin kardei Zeyd b. Hattabn kabri zerine bin edilen kubbeyi bizzat kendi elleriyle ykmaya

Hseyin b. annm: Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa:30

55

balam, ardndan da arkadalar devam etmilerdir. 2. Chil kimselerin bereket umduklar aalar kesmek. Nitekim Muhammed b.Abdulvahhab Uyeyne kasabasndaki Zb adndaki aa ile Diryye kasabasndaki Karyh adndaki aac bizzat kendi elleriyle kesmitir. 3.Zin ettiini itiraf ederek drt gn sreyle kendisine gelen ve kendisine had uygulanmasn isteyen kadnn had cezsnn uygulanmas iin gerekli artlar yerine getirdiine emn olunca, Muhammed b.Abdulvahhab kadnn ldrlmesine hkmetmi ve kadn recm ettirmitir.nk recm edilen kadn evliydi.Kadn recm etme iine ilk olarak balayan da Osman b. Muammer olmutur.1 Muhammed b. Abdulvahhabn yapt bu icraatlar, btn insanlar dehete drd.nsanlarn alk olmadklar bu eyler onlarn iki ksma ayrlmalarna sebep oldu: Bir ksm insanlar, bunlara mn edip ikrar ettiler. Dier bir ksm ise inkr edip bunlara sava atlar. te inkr edip bunlarla sava aanlardan birisi de Ben Halidin Ureyir ilesinden Ahs kaymakam Sleyman b. Muhammed b. ureyr idi. Ahs kaymakamnn Uyeyne

Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa: 22-23

56

kaymakamna siys bir nfza benzer bir nfzu vard.Bu sebeple Ahsa kaymakam, Uyeyne kaymakamna bir mektup yollayarak Muhammed b. Abdulvahhab Uyeyneden karmazsa, Ahsdaki tarlalarndan elde edilen

mahsullerin yllk gelirini kendisinden kesmekle tehdit etti. O dnemde Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, Ahs kaymakamndan kaybedecei madd gelirin yerine

Uyuyne kaymakamna verebilecek madd gce henz sahip olamadndan dolay Uyeyne kaymakam, Ahs kaymakamnn tehdidine boyun eerek Muhammed b. Abdulvahhaba Uyeyneden kp diledii beldeye gitmesini emretti.Muhammed b. Abdulvahhab da daha yakn olmas, kaymakamn gzel ahlk sahip olduunu bilmesi, buna ilve olarak kaymakamn bamsz olmas ve dardan herhangi birisinin hkimiyetine girmemi etti.1 olmas

sebebiyle Diryye kasabasna gitmeyi tercih

Muhammed b. Abdulvahhabn gzel bir tercihle Diryyeye intikal etmesi, baarl olmutu.Nitekim Diryye kaymakam Muhammed b. Sud onu gzel bir ekilde karlam, eini ve ocuklarn savunduu gibi kendisini de savunacan vdederek kendisine yle der:
1

Abdullah b. ibl: Ad geen eser.Sayfa:36

57

Senin yurdunun bir paras olan bu hayr yurdunda izzet ve gl olmakla sevin. Muhammed b.Abdulvahhab ona yle cevap verir: Seni izzet,yeryznde iktidar olmak ve ak zaferle mjdeliyorum.Her kim, gelmi gemi btn peygamberlerin ona dvet ettii kelime-i tevhde (L ilhe illallah), smsk sarlr, gereiyle amel eder ve bu szn ycelmesine yadm ederse, insanlara ve lkelere hkim olur.irk, cehlet, ayrlk ve birbirini ldrme gibi eyler Necd blgesinin her kesine yayldn sen de gryorsun.Senin ve senden sonraki neslin,mslmanlarn evresinde topland bir devlet bakan olman mit ediyorum. Ardndan Muhammed b.Abdulvahhab Muhammed b. Suda bu dveti ve dvet ettii eyleri aklamaya balad.Sonunda kendisi buna ikn oldu.Her ikisi de bu mbrek dvetin prensiplerini yaymak zere anlatlar.1 Tarihte hicr 1157 (mild 1744) ylnda yaplan mehr Diryye ittifak olarak da bilinen ittifak bu ekilde sonulanmtr.Dorusu bu dvet, Necd blgesinin dn, siys, iktisd ve sosyal hayatnn, hatta gnmz Arap ve slm uyan tarihinin en nemli gei noktas olmutur.2

1 2

Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt:1, sayfa:24-25 Muhammed zzet Derveze: Modern Arap Hareketinin Douu.Cilt:1.Sayfa:75

58

Muhammed b.Abdulvahhab, Diryye kasabasnda iki yl kald.Bu sre ierisinde insanlar hikmet ve gzel bir tle Allahn dnine dvet ediyor, komu lke halklarna, bakan ve limlerine mektuplar yazyor, mnzaralar yolluyordu.Kimisi bu dveti kabul ederek hakka tbi oluyor, kimisi de yz evirerekp bu dvete kar koyuyordu.Ancak bu durum fazla uzun srmedi.Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab kartlar, ona ve bu dvetine dmanca tavr taknmaya baladlar.Onu ve ona uyanlarn kfir olduklarn ve kanlarnn hell olduunu aka iln ettiler. Bunun zerine Muhammed b. Abdulvahvab, kendisine uyanlara canlarn savunarak kartlarnn glerini krmalar ve dvetin yaylmasnn nnde engel tekil eden ta ortadan kaldrmalar iin kartlarna kar cihd etmelerini emretti.1Bylece Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, yeni bir merhale olan nc merhaleye girmi oldu ki bu merhale nsanlar hakka uymaya zorlamak iin cihd merhalesi dvetin yaylmas iin iyi bir ortamn hazrlanmas, mslmanlar Allahn yoluna ve onun eriatine dndererek buna inan ve hayat sistemi olarak uymalarn salama merhalesidir.

Hseyin b. annm: Ad geen eser.Cilt:1, sayfa:33

59

2. BLM Muhammed b. Abdulvahhabn Dvetinin lkeleri Giri: Muhammed b. Abdulvahhabn dveti ve dvetin dncelerinin detayna girmeden nce iki nemli hususa iret etmek istiyoruz: Birincisi:Vahhblik lakab,dvete uyanlarn kendileri iin setikleri bir lakap deildir,kendilerine byle bir lakabn da taklmasn kabul etmemilerdir.Ancak, insanlar rktp bu dvetten nefret ettirmek ve bu dveti iitenlere 4 byk mezhebe aykr 5. bir mezhep getirdiine inandrmak iin -deiik fikirlerde olmalarna ramen- bu dvete dman olanlar tarafndan kendilerine bu lakap taklmtr.Dvete uyanlarn holandklar lakap, kendilerine Selefler , bu dvete de Seleflik Dveti denilmesidir.1 Dorusu bu dvete uyanlara Vahhbler lakabn takmak cinyet olduu gibi, ayn zamanda bu dvetten dolay tarihe yaplan bir cinyettir.Bu durum, birok arkiyat (dou bilimci) tarihileri hataya drmtr. Nitekim slahata ynelik mbrek hareketi, Muhammedin babas Abdulvahhaba nisbet ederek bu dvet ve slahat
1

Hseyin Abdullah l-i eyh: Vahhabilik ve lideri Muhammed b. Abdulvahhab. Mecelletul-Arab.Say:147.ubat 1971.Sayfa:26

60

hareketinin kurucusunu Abdulvahhab yapmlardr.1 kincisi: Bu dvetin kendine has bir mezhebi yoktur.Bu dvet slma, onun btn ilke ve retilerini irk, putperestlik ve bidat gibi lekelerden arndrma dvetidir.Dvete uyanlar, dvetlerinde kl, kalem ve dil gibi birok zorluklara kar koymalar, gerek slmn o devirde gnllerde garip ve uzak olmasndan dolaydr.Nitekim Th Hseyin doru tesbitte bulunarak dvet hakknda yle demitir: Dedim ki bu mezhep, ayn anda hem yeni, hem de eskidir. Dorusu kendi devrinde yaayanlara yenidir.Ancak iin hakikatinde bu mezhep eskidir.nk bu mezhep, her trl irk ve putuluk lekesinden arndrlm, berrak ve temiz slma dvet eden dosdoru bir dvettir.Bu, Peygamber-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

yalnzca Allaha

ibdet edilmesi iin getirip Allah ile insanlar arasndaki btn vstalar ortadan kaldrd slm dnine dvettir.2

,
1 2

Ahmed Ali: Sud ilesi.Sayfa:212.Hicr 1376 (1957) Beyrut basks. Th Hseyin: Arap Yarmadasnda Edeb Hayat. Sayfa:13 ve sonras.

61

Bu Dvetin Hedefleri ve Kaynaklar: Muhammed b.Abdulvahhabn dveti, slam inancn dzeltmeyi, her trl irk, bidat ve hurfe lekelerinden arndrmay hedefler.1Bu ise, yaratlann her iinde Allahn kendisinin zerinde g sahibi olduunu itiraf etmesi, yaratc Allah ile yaratlan arasndaki alakay dzenlemesi ile gerekleir.Bu sebeple, Allahtan bakasna nem verilmemesi ve yalnzca Ona balanmas gerekir. Ayrca bu dvet, insan faaliyetlere arlk vererek slm ahkmn, hadlerini, ak ve gizli irn tatbik ederek2 slm dnine inan, ibdet, erat ve hayat metodu olarak inanan mslman bir toplum meydana getirmek iin Peygamber-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

devrindeki slm dnini

yeniden getirmeyi hedeflemektedir. Muhammed b. Abdulvahhabn dveti nemli kaynaa dayanmaktadr: Birincisi: Kuran- Kerm Kuran, slm dninin birinci kaynadr.Dvetin sahibi Muhammed b.Abdulvahhabn daha on yana gelmeden Kuran ezberlemesi, onun Kurana ne kadar nem verdiini gsterir.Muhammed b. Abdulvahhabn kitaplaryla
1 2

Abdullah Ysuf ibl:Ad geen eser.Sayfa:38 Abdullah Hayyat:Ad geen eser.Sayfa:137-140

62

rislelerini okuyan bir kimse, grlerini desteklemek iin Kuran yetlerini sralarken onun Allahn kitab Kurana verdii deeri ve onu ne kadar takdir ettiini grecektir. yle ki onun baz eserleri, Kuran ve snnetin naslarndan oluacak seviyeye ulaacak dereceye varr.1 Muhammed b. Abdulvahhabn mn Esslar adl kitabna,Allahn kitabyla amel etmeyi emretme diye bir blm eklemitir. Muhammed b. Abdulvahhab,Kassim halkna yazd rislede Kuran hakkndaki inancn yle aklamaktadr: Ben, Kurann Allahn kelm olduuna, Allah tarafndan indirildiine, mahlk (yaratlm) olmadna, Allahtan baladna, (hir zamanda) tekrar Ona dneceine, Allahn Kuran ile gerekten konutuuna, onu kulu, rasl, vahyinin emni, kendisiyle kullar arasndaki elisi Peygamberimiz Muhammed-sallallahu indirdiine inanrm.2 Muhammed b.Abdulvahhab, muhliflerinin RavdurReyhn ve Delilul-Hayrt gibi kitaplara Allahn kitabndan daha fazla nem vermelelerini inkr edip reddetmitir.
aleyhi ve sellem-e

Salh Akkd: Hareketler Dveti, Islahata Ynelik Dn Selef Hareketi.Msrda yaynlanan tarih bir dergidir.Cilt:7.Yl:1958.Sayfa:90 2 Muhammed b.Abdulvahhab: ed-Durer es-Snniyye fil-Ecvibetin-Necdiyye adl kitabn Kassim Halkna Gnderdii Mektup ksmndan alnmtr.Derleyen Abdurrahman b.Ksim.Cilt:1.Sayfa:14-17
1

63

Hatta Muhammed b.Abdulvahhabn muhlifleri Kuran yetlerini bile dell gstermekte chil kaldlar.1 Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab kendisine uyanlara kalplerinde Allahn kitabndan daha kymetli bir ey bulunmamasn emretti.Dvet limleri, dvetlerine kar gelen muhliflerinden grlerini desteklemeleri iin ou kez Kuran ve snnetten dell sunmalarn istiyorlard.2 kincisi: Snnet-i Nebeviyye Snnet-i Nebeviyye, slm dninin ikinci kaynadr. Muhammed b.Abdulvahhab, kklnden beri okumak ve ezberlemek sretiyle Kurana nem verdii gibi, ayrca Peygamber-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

hadslerini, zellikle daha

nce zikredilen mehr seyahatleri srasnda ziyret ettii o lkelerin limlerinden renmeye nem vermiti. Muhammed b. Abdulvahhab ve kendisine uyan dvet limlerinin kitaplarnda Kuran yetlerini zikrettikten sonra bunlarla Raslullah-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

hadslerini

birlikte zikretmedikleri neredeyse yok denecek kadar azdr. rnein Muhammed b. Abdulvahhab, mn Esslar adl kitabna Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem- snnete sarlmay tevik etmitir adyla bir blm eklemitir.
1 2

Hseyin b. annm: Ad geen eser.Sayfa:257 ve 260 Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:87

64

Muhammed b. Abdulvahhabn dvete balarken kendisine uyanlara kolaylk salamas iin bn-i Hacerin Fethul-Br f erhi Sahhil-Buhr adl eseriyle bn-i Himn Siretur-Rasl-sallallahu
aleyhi ve sellem-

adl eserini zetlemesiyle

Snnet-i Nebeviyyeye ne kadar nem verdii grlr.1 Dvet limleri, mam Mlikin-Allah
ona rahmet etsin-:

Herkesin sz alnr veya reddedilir, ancak Peygamber-sallallahu aleyhi

ve sellem-in

sz bundan mstesndr (reddedilmez) szn onayaleyhi ve sellem-den

lamaktadrlar.Raslullah-sallallahu

sahh bir

hads kendilerine ulanca onunla amel eder, kimin sz olursa olsun Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in sznn nne geirmez ve peygamberlerin en fazletlisi Muhammed
-sallallahu aleyhi ve sellem-,

mmetinin de en fazletlisinin Rid

halifeleri sonra da geri kalan ashb olduuna inanrlar. Yine Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in yaratlmlarn en yce mertebesi olduuna inanrlar. Peygamber-sallallahu
aleyhi ve sellem-den

haber veril-

dii zere, Her kim, kymetli vakitlerini ona salt ve selmla deerlendirirse, dnya ve hiret sadetine nil olur, keder ve sknts gider.2

Keml S. Derv: Muhammed b.Abdulvahhab ve Vahhblik Dveti.Sayfa:165-169 Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:41, 93, 110.(Dvet limlerinin mektuplarla hutbelerinden alnmtr.)
1 2

65

ncs: Selef-i Slihin Eserleri Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limleri, kendilerine salh ve ilimle hitlik edilen slm mmetinin gemi nesillerinden sahh olarak haber verilen eserlerine nem vermilerdir.Bunlarn en nemlisi sahbe
-Allah onlardan rz olsun-,

tbin ve onlara en gzel bir ekilde

uyanlarn zellikle de drt mezhep imam Eb Hanfe,Milk, fi ve Ahmeddir.Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limlerinin yazdklar eserleri aratran bir kimse, onlarn yazdklar eserlerle mektuplarda kendi grlerini desteklemek iin bu drt mezhep imamnn grleriyle dier limlerin grlerini sraladklarn ou kez grr.1 Muhammed b.Abdulvahhab, selef-i salihin limlerinden kiiden ok etkilenmiti.Bu limler, Ahmed b. Hanbel, bn-i Teymiyye ve bn-i Kayyimdir. mam Ahmed b. Hanbel (Hicr 164-241): Muhammed b. Abdulvahhab, mam Ahmedin dindrlndan, takvsndan, mevki ve makamlardan uzak duruundan, snnetin stn gelmesi iin gsterdii abadan ve bidatlara kar verdii mcdeleden etkilenmiti.

Hseyin b. annm: Ad geen eser.Sayfa:304-307

66

Muhammed b. Abdulvahhabn hicr 10. yzyldan itibaren Necd blgesinde yaylmaya balayan mam Ahmed b.Hanbelin mezhebinden etkilenmesi pek tabii idi. Hanbel mezhebi, itihadda Kuran ve snnetin evresinde toplanmaya dvet etmede ve mezhep imamlarnn istinbat ettikleriyle hkmlerle yetinilmemesi gerektiini savunan mezheplerin en nde olmasnn yannda, dndeki bidatlar reddedip inkr eden mezheplerin de en iddetlisi idi.Nitekim Muhammed b.Abdulvahhab btn bunlardan etkilenmiti.1 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limleri, amelde mam Ahmedin mezhebine mensup olduklarn aka ifde etmekle birlikte, dier mezhep imamn taklid edenleri inkr etmemektedirler. Kendilerine Kuran ve snnetten bir dell belli olduktan sonra mam Ahmedin mezhebine aykr doru bir gr ortaya ksa, Hanbelilerin grne aykr da olsa hemen onunla amel etmeye gayret ederlerdi. Muhammed b.Abdulvahhab ve ona uyan dvet limleri, itikatta ise ehli snnet vel-cemaat mezhebi zere idiler.zerinde bulunduklar yol,mam Ahmedin zerinde

Muhammed Eb Zehra:Ahmed b. Hanbel;Yaad Dnemi ve Hayat.Sayfa:6 ve 390.

67

bulunduu selefin yoluydu.1 Muhammed b. Abdulvahhabn devrinde yaayanlar Allahn isim ve sfatlar konusunda onu kendi taraflarna ekmek iin konumaya zorladklarnda, mam Ahmedin bu konudaki slubunu kullanp onlara u beyitle cevap verirdi: bn-i Hanbelin zerinde bulunduu byk nimet; inancdr. Srlarn ortaya karlaca gnde benim de inancm odur.2 eyhulislm Ahmed b. Teymiyye (661-728): Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limlerinin kendisinden etkilendikleri en nemli selef limlerinden birisi, eyhulislm Ahmed b. Teymiyyedir. Dolaysyla Muhammed b.Abdulvahhab eyhulislm Ahmed b. Teymiyyenin kitaplarna nem vermi, bazlarn elleriyle yazm ve grlerini hayatna tatbik edebilmiti.3 Muhammed b. Abdulvahhab eyhulislm Ahmed b. Teymiyyenin grlerinden ok etkilenmiti.eyhulislm Ahmed b. Teymiyyenin Hanbel mezhebinden olmas ve onun da Ahmed b. Hanbel gibi taklitilie, her trl bidat ve irk amellerle mcdele etmesi, Muhammed b.

1 2

Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:38 Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt: 1,Sayfa:116 Muhammed Eb Zehra: bn-i Teymiyye, Yaad Asr ve Hayat.Sayfa: 529-530.

68

Abdulvahhabn da houna gitmiti.eyhulislm Ahmed b. Teymiyyenin tasavvufulara, Yunan felsefecilerine saldrmas ve Kuran, snnet ve selef-i slihin grlerine bal kalmas gibi, Muhammed b. Abdulvahhab yle yapmtr.1 eyhulislm Ahmed b. Teymiyyenin am diyrnda pekok chil insann ibdet ettii ta ve aac kestii gibi2, Muhammed b. Abdulvahhab da insanlarn ibdet ettikleri aalar kesmi ve mezarlarn zerine bin edilen trbeleri ayn gye ile ykmtr. te bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limlerine gre en deerli kitaplar, eyhulislm Ahmed b.Teymiyye ile rencisi bn-i Kayyimin kitaplar idi. Muhammed b. Kayyim el-Cevziyye (691-751): Muhammed b. Kayyim el-Cevziyye eyhulislm bn-i Teymiyyenin en mehr rencilerinden birisidir. Muhammed b. Abdulvahhab bir yandan onun zhd ve takvsndan3,dier yandan onun her trl bidat ve irk amellerle mcdele etmesinden etkilenmiti.

1
2

Keml S. Derv: Muhammed b. Abdulvahhab ve Vahhblik Dveti.Sayfa:183-184 bn-i Kesr: el-Bidye ven-Nihye.Cilt:14.Sayfa:34. Hicr 704 ylnda vuk bulan olaylar. 1977 Beyrut basks. 3 Laoust (H): Ibid p 563

69

Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limlerinin yazdklar kitaplarda, bn-i Kayyimin kitaplarndan ve onun birok grnden alntlar ierir. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhabn olu

Abdullah yle der: mam bn-i Kayyim ve hocas eyhulislm bn-i Teymiyye, bizim nazarmzda ehli snnetin iki hak imam bilinir.Bize gre bu ikisinin kitaplar, kitaplarn en kymetlisidir.1 Muhammed b. Abdulvahhabn, bn-i Kayyimin Zdul-Med f Hedyi Hayril-bd adl kitabn zetlemesi, onun bn-i Kayyimin kitaplarna verdii deeri ve onlardan ne kadar etkilendiini aka gsterir. bn-i Kayyim bu kitabn nsznde L ilhe illallahn anlamn gerekletirme konusuna deinmiti.2 Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab bundan ok etkilenmi, kitaplaryla mektuplarnn pek ounda zellikle Kitabut-Tevhd adl eserinde bu konuya arlk vermiti.3 Kuran- Kerm ve Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in snnetinden sonra dvetin ilkelerini aklamakta dayand

Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:49 Bknz: bn-i Kayyim: Zdul-Med f Hedyi Hayril-bd.Cilt:1.Kemal Seyyid Dervi: Ad geen eser.Sayfa:188 3 Muhammed b. Abdulvahhab: Allahn kullar zerindeki hakk olan Tevhd, Kitab. Sayfa:11-12
1 2

70

nakli esaslardan birisi olmas iin, zikredilen btn bu hususlarn Muhammed b. Abdulvahhabn selef-i slihin eserlerine ne kadar deer verdiini idrak etmi oluyoruz. Muhammed b. Abdulvahhabn Dvetinin Hakikati: Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin hakikati konusunda tarihilerle aratrmaclarn grleri farkl

olmutur. Muhammed b. Abdulvahhabn dveti dn mi yoksa siys bir hareket miydi? Ya da hem dn hem siys bir hareket miydi? Kimisi Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin katksz dn bir slahat hareketi olduunu, amacnn slm dnine yerleen irk ve putperestlik lekelerinden arndrmak olduunu sylemitir.1 Kimisi bu dvetin siys bir hareket olduunu, amalarn gerekletirmek iin de dn slahat bir ara edindiini ki bu amalarndan en nemlisinin de Arap yarmadasnda Osmanl devletinden ayr bamsz bir devlet kurmak olduunu sylemilerdir.2 Kimisi de bu dvetin hem dn hem de siys bir hareket olduunu, bu dvetin dn slahat gerekletirirken

1 2

Qeyamuddin Ahmad: Ibid p 22 Tevfik Tavl:100 Yllk Arap Dncesi adl kitabndan alnmtr.1969 ylnda Beyrut Amerikan niversitesinde dzenlenen Arap Aratrmalar Sempozyumu. Sayfa:277

71

Osmanl hilfet devletinden ayr bamsz bir devlet kurmu olmasnn kant olduunu sylemilerdir.1 Bize gre, batllarla onlara uyanlarn tarih olaylar deerlendirmekte bir l olarak kabul ettikleri bu grlerin hepsi de slm dnini devlet ilerinden ve hayattan ayr tutma dncesine sahip olmasna ramen, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin hakikatinin anlalmasna en yakn gr, nc grtr. Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin bir slahat hareketi olduunu sylemek, geree en yakn vasf olur. Bu dvetin hedefi; slmn retileriyle hkmlerinin dn ve siys hayatta uyguland Peygamber-sallallahu aleyhi ve
sellem-

ile onun Rid halifelerinin sk skya bal olduklar

dneme mslmanlar tekrar dndrmek hareketidir.Hi phe yok ki bu hareket ilk mslmanlarn zerinde bulunduklar ve dnyay ynettikleri slma dnme hareketidir. slm, tabiat gerei hem dn,hem de devlet olunca, Muhammed b. Abdulvahhabn dveti de hem dn, hem de siys ileri birarada toplayan dvet olmutur. Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin dn

slahat alannda brakt izi aklamaya gerek yoktur.Bu

1

Salh Akkd:Ad geen eser.Msrda yaynlanan tarih bir dergidir.7.cilt.Sayfa:93-96. 1958 ylnda yaynlanmtr.

72

dvet ilk kt andan itibaren mslmanlarn dnlerine bulatrdklar her trl irk, bidat ve hurfelerden onlar uzaklamaya armtr.yle ki bu irk, bidat ve hurfeler neredeyse slm dninin ilke ve retilerini irkinletirecek, slmn gzelliini bozacak ve grkemliliini giderecek bir hle gelmiti.Allah Telnn elisi Muhammed-sallallahu
ve sellem-e aleyhi

indirdii gibi slm dninin saf ve katksz gerei

Muhammed b. Abdulvahhabn dvetiyle ortaya kmt.1 Dvetin siys ynne gelince, bu dvetin slma inan, eriat ve hayat metodu olarak inanan slm bir devletin glgesinde tam teekkll mslman bir toplum meydana getirmesi, buna dell olarak yeterlidir. Kanmzca, dvetin asl amacnn Osmanl devletinden ayr bamsz bir devlet kurulmas eklinde deerlendirmek, yanltr.nk dvetin aamac, gc yettiince Osmanl devletini ve bu lkenin snrlar ierisinde yaayan mslman toplumu dzeltme abasdr.2 Muhammed b. Abdulvahhab Cuma gn hutbede Osmanl sultanna du etmeyi kaldrnca, tarihi Hseyin b. annm,Muhammed b.Abdulvahhabn hutbede sultana
Muhammed b. Abdullah Selman: Selef Dvetin slm Dnyasndaki Etkisi.Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi.Birinci say, sayfa:484 2 Uceyl Nem:Hilfet Devleti ve Vahhblik Hareketleri. El-Muctem Dergisi. Say: 510. 30 Hicr 1401 Safer ay. (ubat 1981) Sayfa:38-39-40.
1

73

du etmeyi terketmesinin, dne sonradan yerletirilen bir bidat olmas ve kendisinden nceki bir grup limin bunu reddetmesi sebebiyle olduunu aklamtr.1 Osmanl devleti, Muhammed b. Abdulvahhabn dvet hareketine dmanca tavr taknmasnn sebebi, Osmanl devletinin bu hareketin Arap lkelerindeki otorite ve hilfetini ykacana, yeni bir dn bakanlk (immet) kuracana inandndan dolaydr. Yine bu dvet, Osmanllarn Arap yarmadasndaki nfzunu, zellikle de Hicz blgesindeki dn ve siys otoritesini ortadan kaldrm ve haremeyn erfeyn (Mekke ve Medne) koruyucusu veya hizmetisi lakabn Osmanllardan almtr.Bu sebeple Osmanl devleti Msrdaki vlisi Mehmet Ali Paaya hareketi bastrmak ve onu ortadan kaldrmakla grevlendirmitir.2 Baz aratrmaclarn temenn ettikleri gibi, Mehmet Ali Paa Necd blgesinde uygulad siys hareketinin, o zamanki slm slahat yolunda Necd blgesinde ortaya kan bu dn dvetle ibirliine girmi olsayd, ki ben de tm samimiyetimle diyorum ki Osmanl devleti ayet Necd

Hseyin b. annm: Ravdatyl-Efkr vel-Efhm. Cilt:1.Sayfa:132 ve Mnir Acln: Ad geen eser. Sayfa:266 2 Muhammed zzet Derveze: Modern Arap Hareketinin Douu. Sayfa:72
1

74

blgesindeki seleflik hareketiyle ibirliine girmi olsa, bu dvetin saf ve berrakln idrak edip kabul etseydi, hasta adam lakab verilen Osmanl devleti iin bu, bir if ve kurtulu vesilesi olurdu.1 Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Osmanl padiahlarna hakikatndan baka bir ekilde tantlp irkin gsterildiinden phe etmiyoruz.Bunu dorulayan ey de baz aratrmaclarn zikrettikleri gibi siys dvetin baz dmanlar ou kez Osmanllara Necd blgesindeki selef dvetin yneticileri olan Sud ilesinin kendilerine sancak edindikleri ve bu sancaktaki semboln L ilhe illallah Mahde Raslullah Muhammed lafznn ikinci mim harfini kaldrdklarn yani (hi kimse Allahn elisi deildir) eklinde yazmlardr.Btn bunlar Trkleri bu dvetten ve dvete uyanlardan soutup nefret ettirmek iindir.2 Hi phe yok ki Necd blgesindeki seleflik dvetini irkin gstermeye birok kesim katld.zellikle de ilk defa ortaya kmasyla Mekkenin ileri gelenleri3 gibi kimseler bu dvet hareketine kar geldiler.Ayrca ingilizler de dvet
Abdulaziz Seyyid Ehl: Tevhd Dvetisi Muhammed b. Abdulvahhab. Sayfa:82 ve Hseyin Mnis: Modern ada Doudaki slam.Sayfa:193 2 Hf z Vehbe: Yirminci Yzylda Arap Yarmadas.Sayfa:344-345 ve Muhammed Abdullah Md: Arap Yarmadasndaki Modern Uyanlar.Cilt:1. Sayfa: 60 3 Mesd Nedv:Muhammed b.Abdulvahhab:ftir Edilen ve Zulme Urayan Reformcu. Sayfa:179
1

75

hareketine kar kmlard.yle ki ingilizler, davran ve dvetlerinde Necd blgesindeki seleflik dvetiyle hibir alakas olmamasna ramen Hindistandaki dmanlarna Vahhbiler lakabn taktlar.1 Biz, dnp deriz ki: Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, btn bu olanlarla baka bir siys iz brakmtr.Bu dvetin ilke ve esaslar Muhammed b. Abdulvahhab ve ona uyan dvet limlerinin yazdklar eserlerde pekok siys gr iermitir. Bu grler, eyhulislm bn-i Teymiyyenin EsSiysetu-eriyye f Islhir-R ver-Raiyye2 adl kitaptan byk lde etkilenmi olmasna ramen, bu grler dorusuMuhammed b. Abdulvahhabn dvetinin siys ynn yanstmaktadr.Dvetin siys ynn yanstan en nemli kaynak ise, Muhammed b. Abdulvahhabn torunu Sleymann yazd Tavdhu Tevhdil-Hallk fir-Raddi al EhlilIrk 3 adl kitaptr. Bylelikle baz aratrmaclarn4 iddi ettikleri gibi bu dvetin iln ettii slah hareketinin sadece dn olmadn idrak etmi oluyoruz.
1 2 4

3Salh

Qeyamuddin Ahmad: Ibid p 232-268 Mnir Acln: Ad geen eser.Sayfa: 240 Akkd:Ad geen eser.Sayfa:90-95 Bu kitap ilk olarak hicr 1319 ylnda basld. Abdulmutel Sad: Ad geen eser.Sayfa:439

76

Dorusu bu dvet, dn slahata siys slahattan daha ok nem vermitir.Ancak bunun sebebi, o devirdeki slm dnyasnda dnde meydana gelen sapmalarn siys kten daha fazla olmasndan dolaydr.Btn bunlardan baka slm toplumunda yaayanlarn kalplerindeki slm inancn dzeltmek, slahatn esasn oluturmaktadr. Bu noktadan hareketle, dvet ilk defa ortaya ktnda dnya meden ynden ilerlerken Necd blgesinde seleflik dvetin meden ilerlemeye nem vermediini tenkit ederek onu ayplayan baz aratrmaclara cevap verebiliriz.Bu dvetin -gerek slma tbi olan- ilke ve prensipleri, Kuran ve snnetin yolunda ve selefi salihinin izledii yolda giderse, faydal olan hibir meden ilerlemeyle elimez. Belki uzun bir zaman dilimi ierisinde bu dvet ve bu dvete uyanlar evreleyen zor artlar, onlar medeniyetin imknlarndan yararlanmalarna engel olmutur. Medeniyet ve onun aralarnn, dn slahat dvetlerinin nnde engel oluturduundan dolay Muhammed b. Abdulvahhabn bunlardan uzak durduunu sylemek doru deildir.Nitekim yle olsayd medeniyet aralarn kullanmak daha kolay olduundan, Muhammed b. Abdulvahhab hedefe ulamada dvetinde hzl ve daha

77

acele hedefe ulamak iin bu imknlarndan yararlanrd.1 Kral Abdulaziz devrinde llerde yaayan baz kat bedevler (ihvn), otomobil ve telgraf gibi medeniyet aralarnn lkeye girmesine kar ktklarnda, o devirdeki dvet limleri onlarn bu itirazlarn rtm ve bu konuda doruyu aklamlard.2 Durum ne olursa olsun, bu dvetin ilkeleri slm hkmlerine ve retilerine aykr olmad srece- hibir zaman medeniyet ynnden ilerlemenin nnde bir engel olarak durmamtr.3 Suudi Arabistan hkmetinin gnmzde hayatn her merhalesinde kaydettii meden ilerleme, bu sylediklerimize en gzel delldir.

Abdulaziz Seyyid Ehl: Ad geen eser.Sayfa:11 Bu limlerin risle ve fetvlar kk bir kitapta toplanm ve Asrn ihtiya duyduu konularda Necd limlerinin derleyip toparladklar risle ve fetvlar adyla hicr 1346 ylnda Kral Abdulazizin emriyle Msrda Menr matbaasnda baslmtr. 3 Muhammed Halil Herras: Vahhbilik Hareketi.Sayfa:47-51
1 2

78

Muhammed b. Abdulvahhabn Dvetinin lkeleri: imdi, Muhammed b. Abdulvahhab ile o dnemde yaayan dn limleri arasnda meydana gelen gr ayrlklarna neden olan onun dvetinin temel ilkelerine k tutmaya alacaz. Bu gr ayrlklarn aadaki yedi meselede

snrlandrmak mmkndr: Tevhd, efaat, kabir ziyretler, kabirlerin zerine trbe ve kubbe gibi eyler bin etmek, bidatlar, iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak, tekfir, kitl (sava), itihad ve taklid. Bu meselelerin hepsini tek tek tanmaya alacaz. Birincisi: Tevhd

Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin en nemli meselesinin tevhd meselesi olduunu syleyebiliriz.Bunun dndaki tm meseleler ya tevhd meselesine girer ya da bu meselenin bir kolu saylr. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab tevhdi yle tanmlamaktadr:

79

Tevhd; bdette Allah Tely birlemektir.Tevhd, Allah Telnn kullarna gnderdii peygamberlerin

dnidir.1 Muhammed b. Abdulvahhabn torunlarndan

Abdurrahman b. Hasan tevhdi ksma ayrmaktadr:2 Rubbiyet Tevhdi: Rubbiyet Tevhdi; yaratmak, rzk vermek, diriltmek, ldrmek, kinattaki ileri evirip evirmek ve yamur yadrmak gibi fiillerde Allah Tely birlemek demektir. Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in zamanndaki kfirler Rubbiyet Tevhdini ikrar etmiler, ancak onlar mslman klmamt.Nitekim Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem- onlarla savam, kanlarn ve mallarn hell klmtr.Rubbiyet Tevhdine dell tekil eden yet, Allah Telnn u szdr:

[: ]

1 2

Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Sayfa:69 Abdurrahman b. Hasan l e-eyh: Mecmuatut-Tevhdin-Necdiyye.Sayfa:152-153 ve Abdurrahman b. Ksim: ed-Drer 3s-Seniyye f Ecvibetin-Necdiyye.Cilt:2.Syfa:34-37

80

-Ey Muhammed! O mriklere- De ki:Size gkten (yamur yadrmak) ve yerden (bitkiler yeertmek sretiyle) kim rzk veriyor? Kulaklara ve gzlere kim sahip bulunuyor? lden diriyi, diriden de ly kim karyor? (Yerde ve gkte olan btn) ileri kim idre ediyor? (Sana, btn bunlar yapan) Allahtr diyecekler.O halde onlara de ki: (Bakasna ibdet ettiiniz zaman) Allahn azabndan saknmyor musunuz?
1

Bu anlamdaki yetler pekoktur. ULHYET TEVHD: Ulhiyet Tevhdi; yalvarmak, adak adamak, yardm istemek,imdat dilemek, tevekkl etmek gibi Allah Telnn kullarna ibdet etmelerini emrettii ve onlara dn olarak kld fiillerde Allah Tely birlemeleri demektir.Tevhdin bu tr hakknda eskiden beri anlamazlk vuk bulmutur. Kfirlerin inkr ettikleri tevhd, Rubbiyet Tevhdidir. Nh-aleyhisselam-dan Muhammed Peygamberimiz

-sallallahu aleyhi ve sellem-e kadar olan

peygamberlerle mmetleri arasndaki dmanlklarn vuk bulduu tevhd, Rubbiyet Tevhdidir. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:

Ynus Sresi:31

81

[: ] -Ey Muhammed!-Hi phesiz ki sana ve senden nceki peygamberlere yle vahyolundu:Allaha (bakasn) ortak koarsan, muhakkak ki amelin boa gider ve mutlaka hsrana urayanlardan olursun.1

SM VE SIFATLAR TEVHD:

Allah Telnn isim ve sfatlar hakknda Kuran ve sahh snnette haber verilen her eye mn etmek, Allah Tely bu isim ve sfatlarn gerek anlamlarna gre vasfetmek, bu isim ve sfatlarna keyfiyet (nasllk) vermemek, tebihte bulunmamak (yarattklarna benzetmemek), isim ve

sfatlarn tevil etmemek (yorumlamamak) veya tahrif etmemek veyahut da anlamlarn tatil etmemek (boa karmamak) demektir.Allah Tely kendisini Kuranda vasfettii olduuna inanmaktr.2 Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:
Zmer Sresi:65 Sleyman b. Sehman: el-Hidyetus-Snniyye vet-Tuhfetul-Vehbiyye en-Necdiyye. Sayfa:88-105
1 2

82

] [:

(Ne ztnda, ne isim ve sfatlarnda ne de fiillerinde yarattklarndan) hibir ey, Ona benzemez.O, hakkyla iiten ve grendir.(Kullarnn yaptklar veya syledikleri hibir ey, Ona sakl kalmaz).1 Dvet limlerinin Allahn isim ve sfaltlar hakkndaki inanlar budur.Bu, ehli snnet vel-cemaat olan selef-i salihin inantaki mezhebidir.Dvet limlerinin selef-i salihin mezhebinin hak mezhep olduuna inandklarndan dolay ve slmi mezhepler arasndaki ayrlklar kkrtp birbirlerine dman klan mezhep kavgalarndan uzak durmak iin bu mezhebe tbi olmulard. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri, dvet almalarnda bu iki tevhd (Rubbiyet ve Ulhiyet Tevhdi) zerinde durmulardr.2 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin yazdklar kitap ve mektuplarn byk bir
r Sresi:11-12 Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Sayfa:299 ve Muhammed b. Abdulvahhab: Mecmatut-Tevhd en-Necdiyye.Sayfa:114
1 2

83

ksm Ulhiyet Tevhdi hakknda olmutur.Onlarla muhlifleri olan dmanlar arasnda bu meselede (Ulhiyet Tevhdi) anlamazlklarn kmasnda almamas gerekir. Muhammed b. Abdulvahhab, tevhdin kalp, dil ve amelle gereklemesine gerektiine inanyordu.nk tevhdi bildii halde yapmayan, Firavun ve blis gibi kfir ve inatdr.1 Muhammed b. Abdulvahhabn ilim talep etmeye balamasndan beri tevhd meselesiyle ilgilenmesi sonucu, bu konuda bir kitap yazd ve Allahn Kullar zerindeki Hakk Olan Tevhd kitab adn verdi. Muhammed b. Abdulvahhab tevhdi aklamak, onu istekli klp ona tevik etmek, irki aklamak ve insanlar ondan sakndrmak iin yet ve hadsleri bu kitapta toplayarak bu yet ve hadslerden dell olarak gsterilebilecek meselelere dikkat ekmitir. Muhammed b. Abdulvahhab Tevhd kitabna u yetle balamtr: [: ]

Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Sayfa:85

84

Ben, cinleri ve insanlar ancak bana ibdet etsinler diye yarattm1

Ardndan Allaha ibdet etmek, tevhd ve kelime-i ehdetin anlamn aklamak ve kelime-i ehdeti samim bir ekilde syleyip,irkten uzak duran ve kelime-i ehdetin gereini yerine getirenin gnahlarnn balanacana dir birtakm yet ve hadsleri sralamtr. Sonra Muhammed b. Abdulvahhab, bidatlar ve bazlar irk olan, bazlar da bely gidermesi veya uzaklatrmas iin ip ve halka balamak, muska ve nazarlklar takmak, aa ve talardan bereket ummak (teberrk), Allahtan bakasna kurban kesmek,Allahtan bakasndan yardm ve imdat dilemek, Allahtan bakasna yalvarmak ve slih insanlar hakknda arya gitmek gibi irke gtren pekok btl eyi zikretmitir. Muhammed b. Abdulvahhab Tevhd kitabnda yukardaki konular hakknda ksaca sz etmiti. Muhammed b. Abdulvahhabn grlerini aratran birisi, onun yazd kitaplarla mektuplar2 ve ona tbi olan
1

2Muhammed

Zriyt Sresi:56 b.Abdulvahhabn yazd kitaplar ve mektuplar bibliyografyas hakknda Dr.Ahmed Muhammed ed-Dubeydin yazd; Muhammed b. Abdulvahhabn Eserleri adl kitap, aratrmacya bu konuda yardmc olur. Bu kitap, hicr 1397 ylnda Riyadda

85

dvet limlerinin mektuplaryla kitaplarn okumadan bu konuda ilm olarak bir fikir sahibi olamaz. Ayn ekilde Muhammed b. Abdulvahhab tevhdi aklamaya byk nem verdii gibi tevhdin zdd olan irki ve ona gtren btn yollar da aklamtr.Hatta kendisi bu konuda zet olarak bir kitap yazm ve Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in Chiliye Ehline Muhalefet Ettii Meseleler adn vermitir. Bu kitaba yle giri yapmtr: Mslmann bu meseleleri bilmesi gerekir.Bir eyin gzel taraf n o eyin zdd ortaya karr.Eyalar zdd ile birbirinden ayrt edilir. Yz yirmi meseleyi ieren bu kitaptaki meseleleri Muhammed b. Abdulvahhab ok ve z ksa olarak zikretmektedir.1 Tevhd, ibdette Allah Tely birlemek olduuna gre, ibdete irk karnca o ibdeti bozar ve sahibinin amelini boa gtrr.Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:

zel Ofset Matbaalarnda baslmtr.Ayrca Riyadda bulunan mam Muhammed b. Suud slam niversitesi, hicr 1400 (mild 1980) ylnda eyh Muhammed b. Abdulvahhab haftas dzenleyerek onun yazd kitaplarla mektuplar derlemitir. 1Bu meseleleri Mahmd kr Als adl Irak lim detayl bir ekilde aklamtr. Bu kitap, Msrda bulunan Selefiye Matbas tarafndan defa baslmtr.

86

] [: Hi phesiz ki Allah, kendisine ortak koulmasn (ve inkr) asla balamaz.Bunun dndaki (gnahlar)

dilediine

balar.1

Muhammed b. Abdulvahhab ibdeti, ibdetin ierdii eyleri ve eitlerini yle tanmlar: bdet, Allahn houna giden ve onun rz olduu ak ve gizli sz ve fiilleri ifde eden ve byk anlam ieren bir isimdir.Yalnzca Allaha ibdet etmeyi ifde eden ve byk anlam ieren sz nedir? diye sorulacak olursa, derim ki:Allaha itaat etmek, emirlerini yerine getirmek ve yasaklarndan kanmaktr.Allahtan bakasna yaplmas asla ciz olmayan ibdet eitleri nelerdir? diye sorulacak olursa, derim ki:Yalvarmak, yardm istemek, kurban kesmek, adak adamak, korkmak ve mit etmek, tevekkl etmek, tevbe etmek, sevmek, hayet, rebet ve rahbet, ulhiyet (ibdet etmek),rk (eilmek), secde etmek, boyun emek ve ulhiyet zelliklerinden olan tzim gstermektir.
1

Nis Sresi: 48

87

Muhammed b. Abdulvahhab devamla yle der: Her kim, bu ibdet eitlerinden herhangi birisini Allah Teldan bakasna yaparsa, ortak komu olur.1 Allaha bakasn

Dorusu yukarda saylan bu ibdet eitlerinin hepsi Allahtan bakasna yaplmas,ulhiyet tevhdine ters der. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin hedefi, bu tevhde ters den irk ve putuluu ortadan kaldrmakt.2 eyhul-slm bn-i Teymiyye-Allah ona rahmet etsinMuhammed b. Abdulvahhabn kendisini rnek ald nemli birisiydi.Nitekim o bu konuda yle der: Nitekim Allah Tel kitabnda bu tevhdi aklam ve irke gtren yollar keserek Allahtan baka hi kimseden korkulmamas, Ondan bakasndan mit edilmemesi ve ancak Ona tevekkl edilmesi gerektiini aklamtr.3 Muhammed b. Abdulvahhab baz rislelerinde Allahtan bakasna yapld takdirde ulhiyet tevhdine ters den konular detayl bir ekilde aklamtr. rnein bir rislesinde yle der:
Muhammed b. Abdulvahhab: Mecmatut-Tevhd en-Necdiyye.Sayfa:114 Muhammed Hall Herrs: Ad geen eser.Sayfa:15 3 Ahmed bn-i Teymiyye: el-Vsta Beynel-Halk vel-Hak.Sayfa:24. Birinci Bask. Yl:Hicr 1397.Msrda bulunan Selefiye Matbas tarafndan baslmtr.
1 2

88

Her kim, Allah Telya gece-gndz ibdet eder, daha sonra kabrinin yannda bir peygambere veya velye yalvarrsa, iki ilh edinmi olur, Allahtan baka hakkyla ibdet edilecek bir ilh olmadna ehdet etmemi olur. nk kendisine du edilen ve yalvarlan ey, ilhtr.Yine her kim, Allah iin bin tane kurban keser, daha sonra da bir peygamber veya baka birisi iin kurban keserse, iki tane ilh edinmi olur.Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:

] [: Ey Muhammed!O mriklere -De ki:phesiz ki namazm, kurbanm, hayatm ve lmm lemlerin Rabbi olan Allah iindir.1 yette geen nsk kelimesi, kurban anlamndadr. Geri kalann buna gre kyasla....2 Muhammed b. Abdulvahhab, Bizim, Allahtan baka evliy ve slih kimselere ynelerek onlardan efaat dilememiz, onlarn Allah nezdindeki saygnlklarndan
1 2

Enam Sresi:162 Hseyin b. annm: Ad geen eser.Sayfa:394

89

dolaydr diyenlere yle cevap vermektedir: Bu sz, (Mekkeli) kfirlerin syledii szn aynsdr.Buna dell olarak Allah Telnn u szlerini okurum:

[: ] Onu (Allah) brakp da kendilerine birtakm dostlar edinen (mrik)ler: Biz, o putlara ancak bizi Allaha iyice yaklatrsnlar diye ibdet ediyoruz, derler.1

] [: Bunlar, derler.2,
3

bizim

Allah

nezdindeki

efaatlarmzdr,

kincisi: efaat

Muhammed b. Abdulvahhab efaati, msbet ve menf olmak zere iki ksma ayrmakta ve eyhul-slm bn-i Teymiyyenin bu anlamdaki szn aktarmaktadr.4
1 2 3 4

Zmer Sresi:3 Ynus Sresi:18 Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Ad geen eser.Sayfa:74 Muhammed b. Abdulvahhab: Tevhd Kitab.Sayfa:24

90

Abdurrahman b. Hasan, dedesi Muhammed b. Abdulvahhabn efaat hakkndaki szn yle aklar: efaat iki trldr.(Birincisi): Kuranda menf olan (reddedilen) efaattir ki bu, kfir ve mrikler iin menf olan efaattir.Nitekim Allah Tel bu efaat hakknda yle buyurmaktadr: [: ] Artk efaat edicilerin efaati onlara fayda veremez. (nk efaat Allahn rz olduu ve efaat edilmesine izin verdii kimse iindir.1 (kincisi):Kuranda sbit olan efaattir ki bu efaat tevhd ehline hastr.Ancak Allah Tel bu efaati iki eyle snrl klmtr: Birincisi:Allah Telnn efaat eden kimseye,

efaat etmesi iin izin vermesi. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr: ] [:

Mddessir Sresi:48

91

Onun (Allahn) izni olmadan Onun katnda kim efaat edebilir?1 kincisi:Allah Telnn efaat edilmesine izin

verdii kimseden rz olmas. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:

[: ] Onlar (melekler), Allahn (efaat edilmesine) rz olduu kimselerden bakasna efaat etmezler.2 Allah Tel tevhd ehlinden bakasna efaat edilmesine rz olmaz.3 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin selef-i slihi rnek alarak teyid edip doruladklar efaat trlerinden birisi de Kuranda veya sahh snnette haber verildiinden dolay peygamberlerin, meleklerin, evliynn ve ocuklarn efaatidir. Btn bunlar, Allah Telnn iznine ve efaat edilen kimseden rz olmasna baldr.Sana efaat etmeleri iin

Bakara Sresi: 255 Enbiy Sresi:28 Abdurrahman b. Hasan l e-eyh: Kurratu Uynil-Muvahhidn. (Mecmatut-Tevhd en-Necdiyyeden) Sayfa:376
1 2 3

92

bunlardan efaat talep etmen asl ciz deildir.efaati ancak Allah Teldan talep edersin.1 Dvet limleri,Peygamber-sallallahu aleyhi ve

sellem- bile olsa- onlarn Allah nezdinde saygn kimseler olduklar iddisyla llerden efaat talep etmenin Allaha ortak komak (irk) olduunu ikrar etmektedirler. Nitekim Allah Tel Mekkeli mriklerin diliyle onlar hakknda yle buyurmaktadr: [: ] (Mrikler):Biz, o putlara ancak bizi Allaha iyice yaklatrsnlar diye ibdet ediyoruz, derler.2 Baka bir yette yle buyurmaktadr:

[: ] Onlar, Allah brakp kendilerine zarar veya yarar vereme-yen eylere ibdet ediyorlar ve; bunlar Allah katndaki efaatlarmzdr, diyorlar.3,4
1 2 3 4

Sleyman b. Sehman: Ad geen eser. Sayfa:42 Zmer Sresi:3 Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht:Sayfa:73 Ynus Sresi:18

93

Dvet limlerinin bu bak alar genel bir kideden domaktadr ki o kide udur: htiyacn gidermesi iin lye yalvarmak asl ciz deilidir.Bilakis bu, Allaha ortak komaktr (irktir).En gzeli, lye du etmek ve ona rahmet okumaktr.nk lnn bu gibi eylere ihtiyac vardr.Hayatta olana gelince, gc yettii eylerde ondan yardm dilemek, cizdir.rnein hayatta olan slih bir kimseden sana du etmesini istemen gibi.1 Dvet limleri, peygamberler, melekler, evliy ve ocuklarn efaatlarn isbt noktasndan hereketle

Peygamberimiz Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in de kymet gn sahh efaatinin snnette olacan zere ikrar

etmilerdir.nk

Muhammed-

sallallahu aleyhi ve sellem-in efaati sbittir.Bu efaati alt ksma ayrmaktadrlar ki bunlarn hepsi kymet gn olacaktr: Birincisi: Byk efaati kincisi: Cennete girmeleri iin cennet ehline efaat edecektir. ncs: mmetinden gnahkr olanlara cehenneme girmemeleri iin efaat edecektir.

Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht:Sayfa: 83-84

94

Drdncs: Tevhd ehlinden olan gnahkrlar cehennemden karmak iin efaat edecektir. Beincisi: Cennet ehlinden baz kimseleri derecelerini ykseltmek iin efaat edecektir. Altncs: Amcas Eb Tlibden cehennem azabn hafifletmesi iin efaat edecektir.Bu efaat, dier kfirlere deil de sadece Eb Tlibe hastr.1 Dvet limleri, Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in efaatine nil olabilmenin veslesi ile ona gtren yolun, Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in sz, fiil ve inan olarak getirdii her eyde ona ittib etmekete olduunu ikrar etmektedirler.2 efaati Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in kendisin-den istemek, ciz deildir.efaati, ancak Allah Teldan istersin.rnein du ederken yle dersin: Allahm!Beni Muhammed-sallallahu aleyhi ve

sellem-in efaatinden mahrum eyleme. Allahm!Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-i bana efaati kl Ve bunun gibi du edersin3
1 2 3

Abdurrahman b. Hasan: Fethul-Mecd erhu Kitbit-Tevhd.Sayfa:211 Sleyman b. Sehman:Ad geen eser.Sayfa:16 Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht:Sayfa:75

95

Muhammed b. Abdulvahhabn efaat konusundaki dvetine ksa bir bakla, onun ve ona tbi olan dvet limlerinin tevhdi korumak,irke gtren her trl sebepten ve slih kimseler hakknda arya gitmekten uzaklamak iin gsterdikleri abay idrak etmi olmaktayz.

ncs:Kabir Ziyretleri ve Kabirlerin zerine bin yapmak

Muhammed b. Abdulvahhab ile onun muhlifleri arasnda tartma ve dmanlklarn kmasna sebep olan en nemli meselenin kabir ziyretleri ve kabirlerin zerine bin yapma meselesi olduunu syleyebiliriz.almamas gereken bir ey var ki Muhammed b. Abdulvahhabn yaad dnemde slm dnyasndaki chil insanlar evliy ve slih kimselerin kabirlerini takdis etmeleri, onlara ynelerek ibdet etmeleri veya onlara yaklaabilmek iin ibdet eitlerinden herhangi birisini onlara yapmak, yaygnlaan putuluk ekillerinden birisi hline gelmiti.1

Mnir Acln: Ad geen eser.Sayfa:269

96

Daha nce genel olarak slm dnyasnda, zellikle de Necd blgesinde dn durum hakknda bu konuda gerekli bilgiyi vermitik. Muhammed b. Abdulvahhab baz slm lkelerine seyahata ktnda bu putuluk ekillerinin yaygnlatn gzleriyle grm, gc yettiince bu durumu dzeltmeye azmetmiti.Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin yazdklar kitaplar iyice aratran birisi, onlarn yazm olduklar birok kitap ve rislelerde bu konu zerinde oka durduklarn grecektir. Nitekim Muhammed b.Abdulvahhab Tevhd kitabnda bal bana bir blm am ve Nh-aleyhisselm-dan beri insanlarn kfir olmalarnn sebebinin slih kimselerin kabirlerininde arya gitmek olduunu zikretmi, ardndan slih bir kimsenin kabrinin yannda Allaha ibdet edenler hakknda Allahn iddetli azabn belirten baka bir blm amtr.O halde kabirde yatan slih bir kimseye ibdet edenin hli nice olur? Daha sonra nc bir blm am ve orada Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in tevhdi koruma uruna gsterdii abas belirtmitir.

97

Nitekim Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem- bu konuda yle buyurmutur: Kabrimi, sk sk ziyret edeceiniz bir yer haline getirmeyin.1 Muhammed b. Abdulvahhab daka bir yerde chil insanlarn evliy ve slih kimselerin kabirlerinin yannda yaptklar ve ulhiyet tevhdine tamamen ters den eyleri aklamtr. yle ki bu insanlar, kabirlerde yatanlara kurban kesmek,adak adamak,onlara yalvarmak, onlardan medet dilemek gibi Allahtan bakasna yaplmas asla ciz olmayan eyler yapmaktaydlar.Nitekim Mekkeli mrikler de putlarnaa byle yapyorlard.Mekkeli mrikler, Allah Telnn rzk veren, yaatan ve ldren, kinattaki ileri ekip eviren olduuna mn ediyorlard.Ancak onlar, Allaha yakn olabilmek iin bu putlara yneliyorlard.te chil insanlar evliy ve slih kimseler hakknda da byle zannediyorlar.2 Bu sebeple bu chil insanlar da Peygambersallallahu aleyhi ve sellem-in dneminde dtkleri irke dm oldular.
1 2

Muhammed b. Abdulvahhab: Tevhd Kitab.Sayfa:26-30. Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Sayfa:76

98

Hatta Muhammed b. Abdulvahhab kendi dneminde vuk bulan irkin ncekilerin irkinden iki konuda daha iddetli olduuna inanyordu: Birincisi: lk mrikler, melekler,evliy, slih kimseler ve putlar gibi ilhlarna ancak bolluk annda ibdet ediyorlar, iddet ve darlk zamannda ise yalnzca Allaha ibdet ediyorlard. Nitekim Allah Tel ilk mrikler hakknda yle buyurmaktadr:

[: ] (Mrikler gemilere bindikleri ve) dalgalar onlar dalar gibi kuattnda (boulma korkusuyla dehete kapldklar iin) dni tamamen Allaha has klarak Ona yalvarrlar.1 Muhammed b. Abdulvahhabn zamannda yaayan mriklere gelince, onlar hem bolluk, hem de darlk annda kabirlerde yatanlara yneliyorlard. kincisi: lk mrikler Allah ile birlikte peygamberler, veller ve melekler gibi Allaha yakn olan varlklara yalvaryor veya Allaha isyan etmeyen bilakis Ona itaat eden
1

Lokman Sresi: 32

99

aalar

ve

talar

gibi

varlklara

tapyorlard.Halbuki

Muhammed b. Abdulvahhabn zamannda yaayan baz mrikler Allah ile birlikte zinkr, hrsz ve namaz klmayan kimseler olduklar bilinen en fsk insanlara yalvaryorlard.1 Bu sebeplerden dolay Muhammed b.Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri fkh usl ilminde Harama gtren her ey, haram gibidir anlamna gelen SedduzZera kidesine smsk sarlmlardr. Bu sebeple Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellemkabir-lerin zerine mescidler yaplmasn

yasaklamtr.nk bu durum, kabirde yatanlara tzim gstermeye, ardndan da onlara ibdet etmeye sebep olabilir. Ayn ekilde Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellemirk olan kendisine tzim gsterilmesine, daha sonra da ibdet edilmesine vesle olacak kendisi hakknda arya gitmeyi, kendisini gereinden fazla methetmeyi ve kabrini ibdet edilen bir yer haline getirmeyi yasaklamtr. Nitekim sahbeden birisi kendisine: Allah ve sen diledinizde (bu i oldu) deyince, ona:Beni Allaha e ve benzer mi tuttun? Yalnzca Allah diledi, de buyurmutur.2
1 2

Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Sayfa:77-78 Muhammed Hall Herrs: Ad geen eser.Sayfa:20-21

100

Bu, dvet limlerinin kabri ziyretlerini mutlak olarak engelliyorlard anlamna gelmez.Ancak kabir ziyretlerini ksma ayrmlard: er kabir ziyreti: Ziyretinin kendisine hireti hatrlatmas amacyla kabri ziyret etmesi, lye rahmet okumas, Allahtan balanmas iin kendisine du etmesi ve zerine Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-den bildirilen dular okumasdr.Bu, dnimizce mstehap olan ameldir. Bidat olan kabir ziyreti: Ziyretinin, lnn kabrinin yannda Allaha yalvarp bir eyi istemesidir.Bu amel, dnimizce yasak olan bir bidattr. irk olan ziyret: Putperestlerin kabirlerin yannda iledikleri ak irktir ki bu, Allahtan bakasna yaplmas asla ciz olmayan ibdet eitlerinden birisini kabirde yatan kimseye yapmaktr. rnein: Kabirde yatana yaklaabilmek iin kurban kesmek, adak adamak, kabrinin evresinde tavaf etmek sretiyle bana gelen bely gidermesi, kendisine bir

101

menfaat salamas ve hastalklara if vermesi iin kabirde yatana yalvarmasdr ki bu, apak irktir.1 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri, insanlar irk ve bidat olan kabir ziyretlerinden alkoyarak Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in kabir ziyreti srasnda yaplmasn mer kld er kabir ziyreti-ne ynlendirmek iin tm glerini harcamlardr. Bu noktadan hareketle dvet limleri Mescid-i Nebevyi ziyret etmek ve orada namaz klmann dnda yolculua klmamas gerektiine karar vermilerdir.Ancak bu yolculukla birlikte Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-in kabrini de ziyret etmeye niyet etmesinde bir saknca yoktur.2 Nitekim Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem- bu konuda yle buyurmaktadr: (( ] : )) [ mescid dnda yolculua klmaz: Mescid-i Haram, Bu benim mescidim (Mescid-i Nebev) ve Mescid-i Aks.3,1
Abdurrahman b.Abdullatf l e-eyh:Lmeu-ihb adl kitabn dipnotu.Sayfa:203. Dratul-Melik Abdulaziz.Bknz:Mecmatur-Resil vel-Mesil en-Necdiyye.Cilt:4.Sayfa: 279. Basm yeri ve tarihi:Khire.Hicr 1349. 2 Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:41-53 3 Buhr ve Mslim
1

102

Dvet limleri daha nce zikredilen fkh usl ilmindeki Harama gtren her ey, haram gibidir anlamna gelen Sedduz-Zera kidesine smsk sarlarak kabirlerin zerine kubbe ve benzeri eyleri bin etmenin haram olduu konusunda srar etmiler ve irke gtren yol olduundan kabirlerin zerine bin edilen kubbe ve benzeri eylerin yklmasn gerekli grmlerdir.nk bu durum, kabirde yatana tzim gstermeye ve daha sonra da ona ibdet etmeye sebep olur.2 Dvet limleri kabirlerin zerine kubbe ve benzeri eyleri bin etmenin haram oluu ve yklmas gerektii konusunda Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-den bildirilen sahh hadsleri dell olarak gstermilerdir. te bu hadslerden birisi de Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in Hz.Ali b. Eb Tlibe-Allah ondan rz olsun- vasiyetidir ki, bu vasiyette ona yerle bir edip dmdz etmedii bir kabir brakmamasn emretmitir.3 Yiner Cbir b. Abdullahtan-Allah ondan rz olsunrivyet olunan hadste, Raslullah-sallallahu aleyhi ve

1 2 3

Suyt: el-Cmius-Sar.Cilt:2, Sayfa:636 Abdurrahman b. Hasan: Fethul-Mecd erhu Kitabit-Tevhd.Sayfa:418 Hadsi Mslim rivyet etmitir.

103

sellem- kabrin svanmasn, zerine bin yaplmasn ve zerine yaz yazlmasn yasaklamtr. Bu anlamda buna benzer hadsler oktur.Bundan dvet limlerinin kabirlerin zerine bin yapmay haram klmalar ve bunlar ykmalarnn bu konuda Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den bildirilen sahh

hadslerden kaynaklandn renmi oluyoruz.1 Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab Uyeyne beldesindeyken ilk olarak Zeyd b. Hattabn-Allah ondan rz olsunkabrinin zerine bin edilen kubbeyi

ykmtr.Ayn ekilde, Emir Sud b. Abdulaziz komutasndaki dvet ordusu hicr 1216 (mild 1801) ylnn Zil-Kde aynda Kerbeldaki Hz.Hseyinin-Allah ondan rz olsun- kabrinin zerine bin edilen kubbeyi ykp yerle bir etmitir. Ayrca dvet ordusu hicr 1218 (mild 1803) ylnn Muharrem aynda Mekkeye girdiinde orada kabirlerin zerinde bulunan kubbeleri ykp yerle bir etmilerdir.2 Baz insanlarn zannettii gibi, kabirlerin zerine bin yapmann, aslnda byk irk derecesine ular anlamnda deildir.Bu, haram olan bir bidattr.nk bu hareket,

Sleyman b. Sehman: el-Hidyetus-Snniyye vet-Tuhfetul-Vehhbiyyetun-Necdiyye. Sayfa:83-84 2 Osman b. Bir: Ad geen eser.Sayfa:Cilt:1, Sayfa:161-162
1

104

kabirde yatana tzim gstermeye ve daha sonra da ona ibdet etmeye sebep olur.Bu sebeple bunun ortadan kaldrlmas gerekir.Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab bu konuda kendisine sorulan bir soruya yle cevap vermitir: Kabirlerin zerine kubbe yapmaya gelince, bunlarn yklmas gerekir.Ancak kabirlerin zerine kubbe yapmak, byk irk derecesine ulatn bilmiyorum.Ayn ekilde kabrin yannda namaz klmak ve orada du etmek de byk irk derecesine ulatn bilmiyorum.Ancak bunlar,irkin meydana gelmesine sebep olan eylerdendir. limlerin buna iddetle kar kmalar bu sebepten dolaydr.1 Bundan dolay Muhammed b. Abdulvahhabdan Medne-i Mnevverede bulunan Raslullah-sallallahu

aleyhi ve sellem-in kabrinin zerindeki kubbe hakknda herhangi bir ey haber rivyet olunmamtr. Bilakis Muhammed b. Abdulvahhab bir rislesinde kendisinin Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-in

kabrinin zerindeki kubbenin yklmasn gzel grdn ve ykl-masn emrettiini syleyenleri yalanlamtr.2

1 2

Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Dr.Nsruddn Esed. Sayfa:527 Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Dr.Nsruddn Esed. Sayfa:540

105

Bu sebeple mam Sud b. Abdulaziz hicr 1218 (mild 1803) ylnda ordusu ile Medineye girdii zaman sahabe ve baka insanlarn kabirlerinin zerine yaplan kubbeleri yktrmtr. Ancak Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in kabrinin zerine yaplan kubbeye dokunmam, sadece ziyret edenleri bidat ve irk olan ziyretlerden

engellemilerdir. Dier kubbeli kabirleri ykmasna ramen Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem-in kabrini ykmamasnn

sebebi, onu ykmakla slm dnyasnda errin giderek yaygnlamasn-dan, mslmanlarn aralarnda ihtilaflarn artmasndan, kendi aralarnda anlamazla derek

paralanmasna sebep olacak olmasndan dolaydr.1 Bununla birlikte bu dvete tbi olanlar, Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem-in kabrininin zerindeki

kubbeyi ykmaya altklar eklindeki iftiraya uramaktan kurtula-mamlard.zellikle de Avrupal tarihiler, bu

konudaki hayallerini istedikleri gibi ileri srerek bu btl efsneyi dile getirmekten zevk alr hle gelmilerdi.2

1 2

Rad Rz: Vahhblert ve Hicz.Sayfa:56 Mesud Nedev: Ad geen eser.Sayfa:220, Rad Rz: Vahhblert ve Hicz.Sayfa:56

106

Muhammed b. Abdulvahhabn kabir ziyretleri ve irke gtren kabirlerin zerine bin yapma, kabirlerde yatanlar takdis etme ve onlara tzim duyma konularna genel bak as bundan ibretti. Hi phesiz ki Muhammed b. Abdulvahhabn tevhde dvet fikri, mslmanlarn siys ynden birliine hizmet etmitir.1 Bu kabirlerde yatanlar, deiik yerlerde olduklarndan dolay bir frkann tzim gsterdii kabre baka bir frka tzim gstermemektedir.Tevhd ehline gelince onlar, yalnzca Allaha ibdet etmek ve her ilerinde yalnzca Ona ynelmektedirler.Her slm toplum tevhd ehlinin safna katlsa, her birliin temelini oluturan dn birlik glenmi olur. Drdncs: Bidatlar Muhammed b. Abdulvahhab baz rislelerinde dnde karlan her yeniliin bidat olduunu belirtmekte ve kendisi ve ona tbi olan dvet limleri dndeki bu yenilikleri bidatlar olarak adlandrmaktadrlar.2Bu konuda Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in hadsini dell gstermektedirler.

Mnir Acln: Ad geen eser. Sayfa:271 Abdurrahman b. Muhammed b. Ksim: ed-Drer es-Seniyye fl- Ecvibetin-Necdiyye. Cilt:1.Sayfa:16-17.Birinci Bask.
1 2

107

Baz aratrmaclarn dvet limleri ve onlara tbi olan limler bidatlar konusunda ileriye giderek ibdetlerle alakas olmayan giyim ve yemek ileri gibi gelenek ve grenekleri de bidat olarak telakki ettiklerini belirtmeleri doru deildir.1 te Abdullatf b. Abdurrahman b. Hasan l e-eyh bu konuda yle der: Szkonusu durum, gelenek ve greneklerde olmayp bilakis ibdetlerdedir.Dn konular, bir tr, ibdetler ise baka bir trdr.Gelenek ve greneklerin gerektirdii yeme, ime, binek, giyim ve benzeri eyler bidatlar konusuna girmez. Ardndan bidat yle tanmlamaktadr: Bidat; Kuran ve snnette asl olmayan ey olup, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ve ashbndan da bu konuda er bir dell naklolunmamtr. Yine, dvet limlerin birisi olan Sleyman b. Sehmn bu konuda yle der: mme takmak, rid ve izr gibi eyler giymek, yapann sevap, terkedenin ise gnah kazanmayaca, gelenek ve greneklerden olup, ibdet konularna girmez.2

1 2

Bknz: Muhammed Eb Zehr: bn-i Teymiyye, asr ve hayat.Sayfa:530-531 Mnir Acln: Ad geen eser.Sayfa:288

108

Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullah bidatn kn, zaman olarak hicr ilk asrdan sonra olarak snrlayp, bunlarn dn ve Allaha yaknlama veslesi edinilen bidatlar olarak snrlamtr.Dn ve Allaha

yaknlama veslesi edinilmeyenleri bidat olarak telakki etmemitir.Bunun anlam, kendisine gre bidatlar, sadece ibdelerle snrldr. Muhammed b.Abdulvahhab dvete balamasndan itibaren her trl bidtlarla savamtr.Bu sebeple, dnde bidat olan birok eyi ierdiinden dolay DelilulHayrt ve Ravdur-Reyhn adl iki kitab okumay rencilerine yasaklamt.1 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin yazdklar kitap ve rislelerde dne sonradan sokulan bidatlar konusu byk bir yer tutmutur. yleki bu kitaplarla rislelerde bidatlar hakknda bir eye rastlamamak neredeyse yok gibidir.Nitekim bu kiatplarla risleler, slm dnine sonradan sokulan, mslmanlar gerek ve katksz slm dninden kendilerini uzaklatran bidatlar konusuna detayl veya zet olarak deinmitir.

Hseyin b. annm: Ad geen eser.Sayfa:360.Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser. Sayfa:40. Delilul-Hayrt kitabnn yazar, Muhammed b. Sleyman el-Cezldir. Ravdur-Reyhn kitabnn yazar ise, Abdullah b. Esad el-Yfidir.
1

109

rnek olarak, Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullahn yazd kk ama bu konuda yeterli olan rislesidir.Bu risle, dvet ordusunun hicr 1218 ylnn Muharrem aynda Mekkeye girdiinde orada varolan trl bidatlar iermitir.Bu rislesinde Mekkede varolan ezndan sonra sesi ykselterek Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-e salt ve selmda bulunma, Mevlid-i Nebevyi kutlama, Peygamber-sallallahu aleyhi ve

sellem-in makamn vesle klarak Allaha yalvarma ve Allahtan bakas zikretmitir.1 Dvet limlerine gre bu bidatlarn hkmlerine gelince,bunlar her hlukrda yerilmi, ancak eitlerine, yapann isteine ve niyetine gre bunlarn hkmleri deimektedir.Bu bidatlarn baz eitleri haram olduu gibi, bazlar da irk derecesine ulamaktadr.Allahtan bakas adna yemn eden kimse gibi, zerine yemn ettii eye tzim gstermeyi kastederse, bu irktir.2 Diyebiliriz ki, dvet limlerinin szkonusu srekli zerinde durduklar birok mnsebetlerdeki bidatlar bir aratrmac bulabilir.Bu bidatlarn en nemlileri unlard:
1 2

adna yemn etme gibi

bidatlar

Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser.Sayfa:23, 47 ve 48 Abdurrahman b. Hasan:Ad geen eser.Sayfa:413

110

1-Mevlid-i Nebevyi Kutlama Bidat: Muhammed b. Abdulvahhab nderliindeki dvet limleri, Mevlid-i Nebevyi kutlamay,dne sonradan sokulan bir bidat olarak grmektedirler.nk bu mmetin ilk mslmanlarndan bu konuda byle birey rivyet

olunmamtr.Bunlarn banda da sahbe gelmektedir. Sahbenin, Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-i bizden daha fazla sevdiklerinde hi phe yoktur.ayet Onun doum gnn kutlamak hayrl birey olsayd, bunu ilk nce onlar yaparlard.Bunun yannda, bu kutlama dnin prensip ve retilerinden tamamen uzak olan irkinlikler iermekte idi. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab Riydn kads Sleyman b. Suheymin Mevlid-i Nebevyi kutlama merasimine itirak etmesine itiraz etmi ve ona yle demitir: nsanlar, Mevlid-i Nebevyi kutlama merasimine gidip onlara mevld okuduuna ve orada hazr bulunduuna dir senin aleyhine hitlik yapacaklardr.Oradakiler yardm etmeleri iin eyhlerini ardklarn, onlardan yardm ve medet istediklerini biliyorsun.Ve sen de bu

mersim iin hazrlanan yemekten yiyorsun.ayet bunun kfr olduunu biliyorsan, nasl olur da merasimlerine

111

giderek bu fiillerinde onlara yardm eder ve kfr olan bu merasimlerinde hazr bulunursun.1 Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullah ad daha nce iret ettiimiz rislesinde unlar zikreder: Mevlid-i Nebevye kasdeler ve nameler kartrrarak Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-e salt ve selmda bulunup okumak, zikirler yapmak ve Kuran okumak, baz lkelerde alk hle getirilen bidatlardan idi.Halktan chil insanlar bunlar insan Allaha yaklatran ve Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den bildirilen snnetler

olduunu zannederlerdi.2 Bu bidat ilk defa inkr edip redden sadece dvet limleri deildi.Nitekim onlardan nce eyhul-slm bn-i Teymiyye-Allah on rahmet etsin- bu bidat inkr edip reddetmi ve bu olay, sa-aleyhisselm-n doum gnn kendilerine benzemek bayram olarak iln edip kutlayan da hristiyanlara tesinde, bu

grmtr.Bunun

mmetin ilk mslman-lar bunu hi yapmadlar.ayet bunda hayr olsayd, ilk nce onlar yaparlard. 2-Mahmal (Hevdec) Bidat:

1 2

Hseyin b. annm: Ad geen eser. Sleyman b. Sehman: Ad geen eser.Sayfa:48

112

Osmanllar, devenin srtna kurulan ve ierisinde Kbenin rts bulunan hevdeci1 vlileri araclyla her yl Mekkeye gndermeyi bir gelenek hline getirmilerdi.Bu deveyi eitli sslerle ssleyip hac kafilesinin nne koyar, bu meknn kudsiyetiyle hi badamayan alglar ve zurnalar eliinde konvoy hlinde Mekkeye gelirlerdi. Bilakis bunu, uyulmas gereken bir snnet veya farz hline getirdiler.yleki chil kimseler bu hevdeci haccn bir blm zannediyorlar ve buna el srp bereket umuyorlar ve pyorlard.2 Dvet limleri, btn bunlar dne sonradan sokulan ve savalmas gereken bidatlardan saydlar.Bundan

dolay mam Sud b.Abdulaziz hicr 1218 ylnda Hicza girdiinde kbenin rtsn tayan bu hevdecin Hicz topraklarna girmesini engellemi ve Osmanl sultanna bir mektup yollayarak eriatn raz olmad ve bidat olan bu hevdeci yollamamas iin uyarmt. Kral Abdulaziz hicr 1345 (mild 1926) ylnda Mekkeye istil edince Msrllar bu hevdec mersimini

1 2

Muhammed Keml Cuma: Ad geen eser.Sayfa:18-19 Mnir Acln: Ad geen eser.Sayfa:294-295

113

yeniden canlandrmaya almlar, ancak kral Abdulaziz onlar bundan engellemiti.1 Dikkat etmemiz gereken bir nokta var ki bu hevdecin baka amalar da vard.Bu,haclar koruma amacyd. Bu sebeple Kbenin rtsn tamayan Suriye hevdeci de vard.Sudililerle Osmanllar arasnda anlamazlklar ktnda Osmanllar bu hevdeci asker amalar iin kullanmaya almlard. 3-Tasavvufuluk Bidat: Muhammed b.Abdulvahhab, ibdet ve halvetlerinde slm dnine aykr du ve zikirler olmas,ierisinde birok bidat ve Raslullah-sallallahu aykr eitli yollar aleyhi ve sellem-in sebebiyle

snnetine

bulunmasn

tasavvufuluu bozuk bir yol olarak gryordu.2 Dvet limlerinin, tasavvufuluk ve tasavvufularla olan sava bu noktadan balamtr.nk tasavvufuluun ierisine slm dni ile bir ilgisi olmayan eitli bidatlar girmi ve tasavvufuluu slm toplumunda bozuk frkalardan birisi hline getirmiti.3

1 2 3

Muhibbuddn Hatb:Vahhbler.Zehr Dergisi.Cilt:3.Sayfa:97.Yl: Hicr 1345 yl Safer Sleyman b. Sehman: Af geen eser.Sayfa:94 Abdulmutel Sad: slma Mceddidler.Sayfa:79, 114-116

114

Hseyin b.annm, Muhammed b.Abdulvahhabn tasavvufuluun samalklarna ve hayal rn eylerine kar kmasnn sebebini, bu gibi eylerin Kuran, snnet ve mmetin ilk mslmanlarnn izledikleri yola aykr olmakla aklamaktadr. Hseyin b.annm, tasavvufuluun hayal rn samalklarna u rnekleri vermektedir:Cennetin ve

ierisinde bulunan odalarn satlmas, velnin havada altndan bir merkebe binmi olmas, karann velnin bir elinde, denizin de baka bir elinde olduunu sylemeleri, velnin her an rhlarla semya ktn iddi etmeleri ve gelecekte vuk bulacak olanlar bildiklerini sylemeleri gibi kulaklarn iitmekten nefret ettii masallar... Hseyin b. annm rnekleri u szyle tamamlyor: Bu hikye ve hurfeler, slm eratn ortadan kaldrma ve dallet yoludur.1 Gerek u ki Muhammed b. Abdulvahhabn

tasavvufuluun bidatlarn inkr etmesi, bu mbrek dvete balad ilk andan itibaren ortaya kmt.Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab Basrada iken Basradaki orada bulunan tarikatlarla inn eyhlerine hcm
Hseyin b.annm: Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Cilt:1. Mnir Acln: Ad geen eser. Sayfa:265-266.
1

115

etmeye balam ve onlarn bidatlarna kar karak bu bidatlar inkr etmiti.1 Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab, onlarn eziyetlerine mruz kalm ve -daha nce de belirtildii gibionu Basradan kmak zorunda brakmt. Ayn ekilde Muhammed b. Abdulvahhab Necd blgesinde de emsn ilesi ile dris ilesinin ocuklarnn hcmuna ve dmanca tavr taknmalarna uramt. Ayrca eyh Abdulkdir Geylnye mensup olduklarn syleyen eytanlarn fakirlerinin de hcmuna uramt.Ali b. Eb Tlibin Rfizlerden ber olduu gibi, eyh Abdulkdir Geyln onlardan berdir. Muhammed b. Abdulvahhab onlarn amellerini yle nitelendirmektedir: Onlar, insanlarn mallarn btl yollarla yiyenlerdir.nsanlara kendilerine adak adamalarn, onlara kendilerinden yardm ve medet istemelerini emretmektedirler.2 Bu olay, Necd diyrnda da tasavvufularn var olduklarn gstermektedir.Nitekim ister Muhammed b. Abdulvahhabn dneminde olsun, isterse ondan nceki

1 2

Salh Akkd: Selef Islah Hareketleri.Cilt:7. Sayfa:89. Msrda yaynlanan tarihi bir dergidir.Yl:1957 Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Dr.Nsuruddn Esed.Sayfa:540

116

dnemde olsun, tasavvufularn bidatlar Necd limlerinde vard.1 Muhammed b.Abdulvahhab ve onun dveti, evliy ve slih kimselerin kermetlerini inkr ediyor anlamnda deildir.Bundan dolay Muhammed b. Abdulvahhab

Kassim halkna yazd mektupta yle demitir: Ben, evliyy ve onlarn sahip olduklar kermetleri ikrr ediyorum.Ancak onlar Allah Telya yaplmas gereken eylerin hibirisini hak etmezler.Allahtan baka hi kimsenin gcnn yetmedii eyler, onlardan istenmez.2 Ayn ekilde dvet limlerine gre, vel olduunu iddi eden herkes vel deildir.Bu sebeple mam Abdulaziz b. Muhammed b. Sud kendi dneminde yaayan ve vel olduunu syleyenleri kendisine it rislesinde yle

vasfetmektedir:Tesbihini uzatan,cbbesinin kolunu genileten, izrn uzun tutan, elini ptrmek iin uzatan, belirli bir elbise giyen, tef ve bayraklar birarada bulunduran, Allahn kullarnn mallarn zulm ve yalanla yiyen, Muhammed-sallallahu aleyhi ve sellem-in snnetinden ve

Abdullah b. Abdurrahman Bessm: Alt Asr Boyunca Necd limleri.Cilt:1. Sayfa: 19. Abdullah el-Useymn:Ad geen eser.Sayfa:40-43 (Dratul-Melik Abdulaziz Dergisi:Hicr 1397 yl evvl ay) 2 Abdullah b. Muhammed b. Kasm:Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa:14-17. Mekke basks. mml-Kur. Hicr 1352 yl.
1

117

slm eratnn ahkmndan yz eviren zamanda vel olmutur.1

kimse bu

Beincisi: yilii Emretmek ve Ktlkten Alkoymak Muhammed b. Abdulvahhabn balatt selef dvetin en belirgin zellii, dvetin teorik yn ile uygulama yn arasnda mesafenin olmamasdr.Bilakis prensiplerine sahip kan ve uygulama alannda buna sk skya bal kalan selef dvet gibi baka bir slm hareket bilinmemektedir.2 Bu sebeple dvetin benimsedii temel prensiplerden birisi de bu dvete tbi olanlara slm dninin emirlerini yerine getirmelerini ve yasaklarndan da kanmalarn uygulamaya karar vermek olmutur.slm toplumunda yaayan her mslman gcnn yettii kadaryla bunlar uygulamakla sorumlu tutmutur. Buna, Muhammed b.Abdulvahhabn dveti, yilii emretmek ve ktlkten alkoymak anlamna gelen Emri bil-marf ve nehyi anil-mnker adn vermitir. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab, slm eratyla onun prensiplerinin gerekli kld kadaryla iyilii
1 2

Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser:Sayfa:12 Muhammed Halil Herrs: Ad geen eser.Sayfa:69

118

emretmeyi ve ktlkten de alymay farz grmektedir.1 Dvet ordusunun hicr 1218 ylnda Hicz blgesine girmesinden sonra Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullahn Mekke halkna yazd rislede Emir Byk

Sud Mekke limlerine, aralarndaki ihtilafn u iki konuda olduunu belirtmitir: Birincisi: Tevhdi, Allah Telya hlis klmak. kincisi: Adndan baka bir eyi kalmam, izi ve resmi silinmi bulunan iyilii emretmek ve ktlkten alkoymak. Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullah Mekke limlerinin Emir Sud ile anlatklarn, onun bu konuda grn hibir glk karmadan gzel bulduklarn zikretmektedir.2 Muhammed b. Abdullatf b. Abdurrahman b. Hasan l e-eyh, dvetin iyilii emretme ve ktlkten alkoyma nizmn hakkndaki grn yle zetlemektedir: yilii emretme ve ktlkten alkoymay, her gc yetenin gc nisbetince eliyle, eliyle yerine getiremiyorsa diliyle, diliyle de yerine getiremiyorsa kalbiyle yerine getirmesini farz

grmekteyiz.Nitekim Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem- sahh bir hadste yle buyurmaktadr:

1 2

Abdullah b. Muhammed b. Kasm:Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa:17 Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser.Sayfa:49

119

Sizden her kim bir ktlk grrse, onu eliyle deitirsin. Eliyle deitirmeye gc yetmezse, (syleyemek sretiyle) onu dili ile deitirsin.Dili ile deitirmeye gc yermezse, onu kalbi ile deitirsin (irkin grsn).te bu (fiil, sevap bakmndan) mnn en zayf olandr. 1 Gerekte iyilii emretme ve ktlkten alkoyma nizm, Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dvetinin ortaya kard yeni bir ey deildi.Bu, prensibi ve temeli olan slm bir nizmdr.Nitekim slm devletinde eskiden bir mevki vard.Bu mevkiye Hisbe, bu mevkinin sahibine de Muhtesib denilmekteydi.Bunun grevi, iyilii emretme ve ktlkten alkoyma kidesini uygulamakt.Muhtesib ile birlikte, insanlarn ilerini, genel ahlk, ticreti, meslek sahiplerini, fiyatlar, lleri ve dier eyleri kontrol eden yardmclar da vard.2 Muhammed b. Abdulvahhabn dveti ibdetlere ve genel ahlk zerine younlam olsa bile yukarda zikrettiimiz nizm, selef dvette byk lde iyilii emretme ve ktlkten alkoyma nizmna benziyordu.

Nitekim selef dvetiler, insanlar cuma namazna gelmeye ve cemaatle namaz klmaya ynlendirmeleri, insanlarn
1 2

Hadsi Mslim rivyet etmitir. Mnir Acln: Ad geen eser.Sayfa:281-282

120

Ramazan aynda oru yemelerini yasaklamalar gibi eyleri yerine getiriryorlard. Ayrca, iki imek, btn bozuk oyunlar ve genel olarak aktan gnah ilemek gibi, her trl bozukluklardan toplumu korumaya alyorlard. Lumeu-ihb f Sreti Muhammed b.Abdulvahhab adl kitabn yazar bize unlar zikrediyor: 1.Suud Devleti dneminde iyilii emretmek ve ktlkten alkoymakla grevli kimseler, l ve tartlar noksan yapmak ve bakalarnn haklarna tecvz etmek gibi genel bozukluklara engel olmak iin alverisi kontrol ediyorlard.1 Muhammed b. Abdulvahhab kendisine tbi olanlar iyilii emretme ve ktlkten alkoyma nizmna sk skya bal kalmalarn emrediyor ve onlar bu konuda Allahn yoluna hikmet ve gzel t zerine kurulu olan slm yn olan Allahn u emri dorultusunda ynlendiriyordu: (Ey Muhammed!)Rabbinin (dnine ve Onun dosdoru) yoluna, hikmet ve gzel tle dvet et.2 Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab bir

rislesinde yle der:

1 Yazar bilinmemektedir: Lumeu-ihb f Sreti Muhammed b.Abdulvahhab . Tahkik:Abdurrahman l e-eyh.Sayfa:49 Dratul-Melik Abdulaziz basks. 2 Nahl Sresi:125

121

lim ehli der ki, iyilii emreden ve ktlkten yasaklamaya alann eye ihtiyac vardr:Emretmeye ve yasaklamaya alt eyi iyi bilmesi, emretmeye ve yasaklamaya alt eyde yumuak olmas ve bu uurda gelebilecek eziyetlere kar sabrl olmas.1 Muhammed b.Abdulvahhab, kendisine tbi olanlar iyilii emretme ve ktlkten alkoymann dbna riyet etmeye gayret etmekte, ister emir olsun, ister bakas olsun bir mslmandan ktlk sdr olursa, kendisine yumuak bir ekilde ve gizli olarak t verilmesini, ayet bu d kabul etmezse, ona nasihat edecek birisinin gnderilmesini belirtmektedir.Bununla da iflah olmazsa,bu ktlk aktan inkr edilir.Ancak ktl ileyen kimse emir ise, bunun durumu kendisinden daha yksek makama gizli olarak bildirilir.Bu direktif, slm mmetini birletirmek ve tefrikaya dmemesi iin Muhammed b. Abdulvahhabn gsterdii gayret idi.Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab yle der: limler,ktle itiraz ederek ayrla sebep olacaksa, o ktle itiraz etmesi, ciz deildir.Sakn ha size belirttiklerimi uygulamaktan baka bir ey yapmayn.ayet yapacak

Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Nsruddn Esed.Sayfa:411

122

olursanz, ktle kar gelmeniz ve onu inkr etmeniz dne zarar verir.Mslman, dnini ve dnyasn slah etmekten baka bir ey iin almaz.1 Dorusu, selef dvetin uygulamak iin gayret sarfettii iyilii emretme ve ktlkten alkoyma kidesi, tarih boyunca arzulanan sonucu vermitir.Bu da ncelikle Allahn tevfiki, sonra da Muhammed b. Abdulvahhabn dvetin db konusundaki direktifleri ve kendisine tbi olan dvet limlerinin bu kideye sk skya bal

kalmalaryla gereklemitir.Tarihi Osman b. Bir, dvet meydanna girdikten sonraki Mekke ile 1.Suud Devletinin hlini yle vasfetmektedir: yilii emretme ve ktlkten alkoyma Mekkede yaygnlat.Mekkenin ar ve pazarlarnda ttn iilmez oldu. Emir Suud Mekkenin ar ve pazarlarnda namaz vakti girdiinde insanlara namaz klmalarn emreden kiiler tahsis edilmesini emretti. Mezzin ezn okuduunda Nuvvb, ar ve pazarlarda dolap Namaza...Namaza diye barp insanlar namaza arrlard.2
Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Tahkik:Nsruddn Esed.Sayfa:411 Osman b. Bir: Unvnul-Mecd f Tarihi Necd.Cilt:1 Sayfa:191.Suudi Arabistan Milli Eitim Bakanl Basm.2.Bask. Nuvvb kelimesi Nib kelimesinin ouludur.Necd blgesinde yresel olarak iyilii emreden ve ktlkten alkoyan iin kullanlan bir kelimedir.Ayn ekilde bu ii yapana Mutavva da denir.Ancak Mutavva kelimesi anlam olarak daha kapsaml olup bid ve dindr kimseye denir.Ayrca kk yataki ilim talebelerine de Mutavva denir.
1 2

123

Gnmzde de Suudi Arabistanda iyilii emretme ve ktlkten alkoyma nizm var olup yilii Emretme ve Ktlkten Alkoyma Heyetleri Genel Bakanl ad altnda kendine has bir idresi, nizm ve btesi vardr. Altncs:Tekfir (kfir sayma) ve Ktl (savama) Muhammed b. Abdulvahhabn selef dvete, bu dvetin dmanlarna ve muhliflerine kar bu dveti yaymak iin onu korumann gerekli olduuna tamamen inanyordu. Bu sebeple o dnemde kendisine dayanaca bir dayanak aramaya balad.Sonunda kendisine bu dveti savunma ve yayma sz veren Diryye emiri Muhammed b. Suudu buldu.Bu, selef dvetin kl zoruyla yayld anlamna gelmez.Doru olan bunun tam tersidir.Bu dvetin tarihini iyice aratran bir kimse, byle olduunu grecektir.Nitekim bu dvet ou kez savalara giriyordu. Ancak bu savalardaki amac, dvete inananlar ve bu dvete uymak isteyenleri korumakt. Muhammed b. Abdulvahhab bu dvetini yaymak iin birik yollara bavurdu.Cihd ve savamak, bu yollarn son merhlesiydi.lk olarak vaz ve retme slbuna bavurmu, rencilerine dvetin prensiplerini retmek iin hergn birden fazla ilim meclisi oluturmutu.Ayrca

124

dvetin prensiplerini aklamak iin hitbet slbuna da bavurmutu.Yine kendisiyle eitli lke halklarna yazd mektuplar gibi, mektuplar yazp yollamak, o lke limleriyle mnzaralar dzenlemek ve dvetin hakikatini anlatan kitaplar yazmak gibi slplara bavurmutu. Ardndan saylan btn bu yollar fayda vermezse, bu dveti, ona tbi olanlar ve onun sanca altnda birlemek isteyenleri1 korumak, bu dvetin yaylmas iin uygun ortamn salanmas, slma inan, ibdet, eriat ve metod olarak inanan ve insanlar hakka tbi olmaya zorlayacak bir ynetime sahip slm bir devletin kurulmas iin cihd ve sava merhlesi gelir. Bylece grmekteyiz ki bu dvet, yaylmaya

baladktan sonraki merhlelerin ounda bar bir ynteme bavurmu ve bar yollar sonusuz kalmadka sava yoluna bavurmamtr.Ancak deiik olmalarna ramen dvetin dmanlar, mslmanlara sava atn belirterek bu dveti karalayp ktlemeye baladlar.

nk onlar, bu dvetin prensiplerinin mslmanlar tekfr etmeye dayandn iddi ediyorlard.

Keml Seyyid Dervi: Muhammed b. Abdulvahhab ve VahhbilikDveti.Sayfa:60-75 Slih b. Fevzn l Abdullahn Usluddn Fakltesinin kard dergideki yorumu. Say 1. Sayfa: 86 Riyad.
1

125

Malesef pekok aratrmacnn dvet tarihini tenkitlerinden birisi hline gelen ve durmadan tekrarladklar bu btl ithamlara verilecek reddiyeyi Muhammmed b. Abdulvahhab ve ona tbi olanlara brakalm.1 nk bu aratrmaclar dvetin prensipleriyle bilgileri asl kayna olan, bu dvetin sahibi Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin yazdklar rislelerden almayp dvetle ilgisi olmayan yazarlardan almlardr.Bilakis genellikle bu yazarlar, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetini insanlarn nnde ktlemek isteyen dmanlarndan almlardr. Muhammed b. Abdulvahhab tekfr konusunda aynen unu sylemektedir: Tekfr meselesine gelince, ben Raslullah-sallallahu aleyhi ve
sellem-in

bildikten sonra ona kfreden, insanlar onun dninden

yasaklayan ve bu dnin emirlerini yerine getirenlere dmanlk besleyenleri tekfr ediyorum (kfir sayyorum).te ben, bunu tekfr ediyorum. Allaha hamdolsun ki bu mmetin ounluu, Raslullah-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

dnine kfreden, insanlar

Bu konuda u kitaplara bakabilirsiniz:Abdulmutel Sid: slmda Mceddidler. Sayfa:439-440.Muhammed zzet Derveze:Modern Arap Hareketinin Douu. Sayfa:71. Abdulhakm Hatb: Vahhblik Dveti.Sayfa:75 2.Bask (Dru-urk Basks).
1

126

onun dninden yasaklayan ve dnin emirlerini yerine getirenlere dmanlk besleyen kimseler deildirler.1 Muhammed b. Abdulvahhab daha sonra yle der: Savaa gelince,biz bugne kadar ksas ve mukaddes eyleri koruma amacnn dnda hi kimseyle savamadk.Bu savatklarmz, diyrmza gelip de kendilerini serbest brakmamz iin bir sebep brakmayanlardr.Ancak mukabelede bulunmak amacyla baz kimselerle savatk.Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr: Bir ktl (yapan)n cezs, ona denk bir ktlkle (cezlandrlmasdr).2Raslullah-sallallahu
aleyhi ve sellem-in

dnini

bildikten sonra ona aka kfreden kimseyle de savarz.3 Dorusu yukardaki metin, ksa olmasna ramen bu dveti ktleyenlere karlk vermektedir.Hakikatte bu metin, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin tekfr ve ktl (sava) meselesindeki grn zetlemektedir. Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tb olan dvet limlerinin yazdklar risle ve kitaplarda Kuran, snnet ve selef-i slihin szlerinden delller sunarak dvetin

Mecmatur-Resil vel-Mesilun-Necdiyye.Sayfa: 4-8 mam Abdulaziz b. Abdurrahman l Suudun nafakasndan Msrdaki Menar Matbaas tarafndan hicr 1349 ylnda baslmtr. 2 r Sresi:40 3 Ad geen eser.Sayfa:8 ve Hseyin b. annm: Necdin Tarihi.Sayfa:36-362
1

127

bu meseledeki grn aklamakta ve bu dvete kar kanlar ikn etmeye almaktadrlar. Muhammed b. Abdulvahhab bu rislelerinin birinde, slm limleri,Raslullah-sallallahu
aleyhi ve sellem-i

bir eyde

tasdik edip dier bir eyde yalanlayann kfir, kannn ve malnn hell olduunda ittifak ettiklerini belirtmitir.

Tevhdi, Allah Telya hlis klmak, Raslullah-sallallahu aleyhi ve

sellem-in

getirmi olduu en nemli eydir.Namaz ve zekt

inkr edenle savayoruz da tevhdi Allaha hlis klmay inkr edip bilakis tevhd ehline dmanlk besleyip onlarla savaan kimseyle nasl savamayz? Bundan sonra Muhammed b. Abdulvahhab, Bir kimsenin tekfr edilmemesi ve onunla savalmamas iin onun L lhe llallah demesi yeterlidir diyenlere cevap

vermekte, ou zaman da onlarn ileri srdkleri pheleri Kefu-ubuht adl kitabnda rtmektedir. Muhammed b. Abdulvahhab son olarak tevhdin yalnzca Allah Telya hlis klnmasnn kalp ile mn, dil ile ikrar, zlarla amel etmek olduunu, bu saylanlardan birisi ihll edildiinde, o ahsn mslman olamayacan onaylamtr.1

Muhammed b. Abdulvahhab: Kefu-ubuht.Sayfa:79-85

128

Dorusu Muhammed b. Abdulvahhabn szlerini iyice dnen, L ilhe illallah dedii halde onun anlamn bilmeyen ve gereklerini yerine getirmeyen kimsenin kan ve maln kurtaramayaca konusundaki delilinin gl olduunu grecektir.Nitekim Necd diyrnda sahralarda yaayan bedevler irk ierisinde yayorlar, ancak bu durum onlar kfrden korumuyordu. Muhammed b. Abdulvahhab baka bir rislede tekfr edilmesi gerekenleri drt grupta toplamaktadr: 1-Tevhdi, onun Allah Tel hlis klnmas gerektiine ve ondan bakasna inanmann irk olduunu bildii halde, bunu nemsemeyen, onunla amel etmeyen, tevhde girmeyen, irki de terketmeyen kimse, kfirdir ve kfrnden dolay onunla savarz. 2-Btn bunlar bildii halde,Raslullah-sallallahu aleyhi ve
sellem-in

dnine kfreden, irk ehlini ven kimse, birinci

maddede saylan kimseden daha kfirdir. 3-Tevhdi bilip ona tbi olduu ve irki bilip onu terkettii halde, tevhde girenden nefret edip irk zere kalna sevgi besleyen kimse de kfirdir. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr:

129

Onlar,Allahn indirdii Kurandan holanmayp onu yalanladlar. Bu sebeple Allah, onlarn amellerini boa kard. 1 4-Btn bunlardan kurtulduu halde, o beldeden hicret etme imknna sahip olduu halde oradan hicret etmeyip yaad belde halknn tevhd ehline dmanlk beslemesi ve onlarla savamas sebebiyle belde halkyla birlikte mal ve canyla tevhd ehline kar savaan kimse de kfirdir.2 Muhammed b. Abdulvahhabn dveti yukarda saylanlarla iin banda bu iddet yoluna

bavurmamt.Bilakis daha nce zikrettiimiz eitim, vaaz, mnzara, mektulama ve kitaplar yazma gibi metodlara bavurmutu. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhabn olu Abdullah yle der: Biz, ancak dvetimizin hakkyla ulat, kendisine dosdoru yol gzkt ve huccet ikme olunduu halde, byklenip kabul etmemekte inatla srar eden kimseyi tekfr ederiz.Nitekim bugn savatklarmzn ou,irkte srar etme-

1 2

Muhammed Sresi: 9 Hseyin b. annm: Ad geen eser.Sayfa:475-476

130

leri,pek az da bu kimselere yardm etmesi ve ondan rz olmas sebebiyle savarz.1 Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin iin

banda dmanlarna kar iddet yoluna bavurmadna en yakn dell, daha nce de akladmz bu dvetin geirdii u merhledir: 1-Hureymil,Uyeyne ve Diryye gibi yerlerde Allahn yoluna hikmet ve gzel tle dvet etmi, onlarla en gzel bir ekilde mcdele etmiti. 2-Uyeynedeki Zeyd b.Hattabn kabrinin zerine yaplan kubbeyi ykmak, insanlarn bereket umduklar aalar kesmek ve had cezlarn uygulamak gibi dvetin esaslarn tetbik etme merhlesi. 3-nsanlar gerek slm dnine dnmeye zorlamak iin klla cihd etme merhalesi.Bu merhle, Muhammed b. Abdulvahhabn Diryyeye geliinden iki sene sonra gereklemiti.yle ki Muhammed b. Abdulvahhab iki yl boyunca muhliflerini ikn etmek ve onlar gerek slm dnine dndrmek iin kendilerine mektuplar yazyor ve mnzaralar dzenliyordu.

Sleyman b. Sehmn:el-Hdyetus-Snniyye vet-Tuhfetul-Vahhbiyye en-Necdiyye. Sayfa:45

1

131

Dorusu, dvet tarihini aratran birisi, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin iin banda iddet yoluna bavurduuna dir bir tane olay dahi bulamaz.Birok aratrmacnn, bu dvetin iin banda iddet yoluna bavurduuna rnek olarak gsterdii hicr 1216 (mild 1801) ylndaki Kerbel katlim hakknda iki noktaya dikkat ekmemiz gerekir: Birincisi:Bu olay, birok kitapta gereinden fazla abartlmtr.Buna ilve olarak dvet ordusuyla birlikte bu olaya katlan birok bedev kableler devlet bakannn emirleri ve Muhammed b. Abdulvahhabn dvet ettii grleriyle badamayan davranlara giritiler. kincisi:Bu olayn sorumluluu, mam Abdulaziz b. Muhammed b. Suda deil de o dnemde Iraktaki Osmanl vlisine ittir.nk Ahs halkn Suudlere kar ayaklandran ve dvet ordusuna kar savamas iin Suveyn komutasnda bir ordu gnderen Irak vlisidir.Ayn ekilde bu vli, Abdulaziz b. Muhammed b. Suuda sz verdii halde sznde durmam, kendi yandalarndan bir grup, mam Abdulazize ballk yemini eden kimseleri ldrmlerdi.Baz Osmanl kaynaklar bu saynn yz kii olduunu belirtmektedir.Bundan dolay mam Abdulaziz,

132

Irak vlisinden anlamaya uymasn, bu katlim yapanlar cezlandrmasn ve ldrlen kimselerin diyetlerini teslim etmesini istedi.Ancak Irak vlisi btn bunlara aldr etmedi.Bunun zerine mam Abdulaziz, Irak vlise kar olu Suud b. Abdulaziz komutasnda bir tugay yollad.Irak vlisne dman olan, mam Abdulazize ve Muhammed b. Abdulvahhabn dvetine ballk yemini etmeyen lde yaayan bedevlerden pek ok kimse Suud b.Abdulazizin ordusuna katldlar.Bunun sonucunda da nc

paragrafta anlattmz katlim gerekletirdiler.1 Muhammed b. Abdulvahhabn dvetini ktleyen ve dvete tbi olanlarn kendi mezhebinden olmayp fi, Hanef ve Mlik mezhebine mensup olan kimseleri tekfr ettikleri iddilarna gelince, bu kimselere verilecek en gzel cevap; Muhammed b. Abdulvahhabn dvetine tbi olanlar hicr 1217-1228 yllar arasnda Mekke ve

Medinenin ynetimi ellerinde iken, onlar hac fazasn ed etmekten yasaklamamlardr.Tekfr etmi olsalard hac farzasn ed etmekten onlar yasaklarlard.Dier yandan bu dvete tbi olanlar, tevhdin yalnzca Allah Telya

Hamed el-Csir: Arap Dergisinin Mlhatlar.4. yl, Cilt:9 hicr Rebul-Evvel 1390 yl.ve Cilt:10, Hicr Rebus-Sn 1390 yl.Sayfa:764, 937 ve 938.

133

hlis klnmas hususunda onlarn kendi mezhep imamlarnn szlerine smsk sarlmalarn istemektedirler. Mesel mam fi, bugn yaam olsa ve insanlarn kendi kabrinin yannda yaptklarn grm olsayd, bunu yapmaktan alkoymak ve slmn getirmi olduu tevhd inancn savunmak iin selef dvete tbi olanlardan daha iddetli bir ekilde bu insanlara kar kard.1 Btn bu saylanlarla anlyoruz ki Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dveti, mslmanlar tekfr etmemi ve onlarla savamay emretmemitir.Bilakis tekfr etmek iin artlar ve saysz ller koymutur. Yedincisi: ctihad ve Taklid phesiz ki Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin gerekletirmeye alt en nemli esaslardan birisi, Kuran ve snnete uymaya, o dnemde mslamnlarn akllarna hkim olan taklid anlay ile savamaya dvet etmek olmutur.Bu taklid anlayndan dolay mslmanlar, Kuran- Kermden, Peygamberin snnetinden ve selef-i slihin eserlerinden yz evirip eski imamlarn kr krne taklid etmeye ynelmilerdi.Bylelikle onlar imamlarnn

Muhibbuddn Hatb: Vahhblik.Zehr Dergisi.3.Cilt.Hicr 1345 Safer ay.Sayfa:96-97

134

huzurunda l ykayan kimsenin nndeki cenze hline geldiler.1 Bununla birlikte dvet limleri, dnin esaslarndaki mezheplerinin ehli snnet vel-cemaat mezhebi, amelde ise Ahmed b. Hanbelin mezhebi olduunu aka ifde ediyorlard.Ayn ekilde dvet limleri dnin esaslarnda ictihdn olmadn aka ifde ediyorlard.Muhammed b. Abdulvahhab, hangi imamdan olursa olsun, amelde kendisine gelecek hak sz kabul edeceini, bunun dndakileri terkedeceini bizzat kendisi aka ifde etmitir.Ancak Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-

bunun dndadr.nk hak ondan hi

ayrlmazd.2

Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olanlarn bal olduklar Hanbel Mezhebi, rencilerini ictihada dvet etmektedir.Bilakis Hanbel Mezhebi, ictihada

dnmeye aran slm mezheplerin ilkidir.Bu sebeple Hanbel mezhebinden eyhul-slm bn-i Teymiyye gibi becerikli mctehid limler kmtr.3 Bundan dolay Muhammed b.Abdulvahhabn

taklitilikle savamas, Kurana ve selef-i slihin eserlerine

Hseyin b.annm:Ad geen eser.Sayfa:361 ve Muhammed Hamid el-Fekk:Ad geen eser.Sayfa:44 2 Hseyin b.annm:Ad geen eser.Sayfa:423 3 Muhammed Eb Zehr: Ahmed b. Hanbel:Hayat ve Yaad Dnem.Sayfa:390
1

135

bakmaya dvet etmesi tabi idi.yle ki bunlara dnp bakmadka ictihad etmek mmkn deildir. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab, Kuran ve snnetten yz evirmeleri ve yeni limlerin yazm olduklar eserlerle uramalar sebebiyle, mslmanlarn gerek slm dninden sapm olduklarn idrk etmitir.Bunun sebebi, insanlarn ictihad makamna eriilmesinin imknsz olduuna inanmalardr.1 Nitekim Muhammed b. Abdulvahhab, slhat iin taklitilik prangasn ykmaktan, Kuran ve sahh snnete dnmekten baka bir arenin olmadna, Kurann anlam anlalmayan kitap ve snneti de anlamak isteyene onu anlamann imknsz bir ey olmadna inanmt.2 Muhammed b. Abdulvahhab birok mnsebette taklitilii yermi ve onu Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in mriklere muhlefet ettii eylerden saymtr. Nitekim bu konuda yle der: Mriklerin dninin en byk esas, taklitilik zerine bin olunmutur.Bu, ilk kfirlerden son kfirlere kadar olan btn kfirlerin en byk kidesidir.3
Sleyman b.Abdulvahhab: es-Savikul-lhiyye fir-Raddi Alal-Vehhbiyye.Sayfa:3-4 Keml Seyyid Dervi: Ad geen eser.Sayfa:129 3 Muhammed b.Abdulvahhab: Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in Chiliye nsanlarna Muhlefet Ettii Meseleler.Sayfa:90
1 2

136

Muhammed b.Abdulvahhabn taklitilie sava am olmas, onun taklidin her trlsne ve artlarna sava at anlamna gelmez.Ancak Muhammed b. Abdulvahhaba gre taklitilik, bazan haram, bazan da mbh ve izin verilmi olabilir. Buna gre, zarr haller dnda dellleri detayl bir ekilde bilen ve bunlardan hkm karabilin bir kimsenin taklit etmesi haramdr. Her iinde dellleri detayl bir ekilde bilemeyen kimsenin taklit etmesi mbh ve kendisine ruhsat verilmitir. Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab, kendisinin taklitilii tamamen iptal edip yol saymakla itham edenleri yalanlamtr.1 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olanlar, amelde belirli bir mezhebe bal kalmlarsa da -ki bu Ahmed b. Hanbelin mezhebidirancak mezhep

taassubuna girmemiler, mezhebin grn kesin olan bir nassa tercih etmemilerdir.Bundan dolay Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri kendilerine gre tercih edilen gr onaylamak iin birok mnsebette drt mezhep immnn baz meselelerdeki grlerini

Hseyin b. annm: Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Cilt:1, Sayfa:42 ve 114

137

aktardklarn grmekteyiz.Ayn ekilde onlar, birok aratrmalarnda deiik slm mezheplere it kitaplara dayanmlardr.Bunun iin Muhammed b.Abdulvahhab yle der: Sonra biz, Allahn kitabn anlamak iin elimizdeki yaygn tefsr kitaplarndan yararlanyoruz.Bizdeki bu tefsr kitaplarnn en kymetlisi bn-i Cerr Tabernin Tefsridir.Onun zeti durumundaki fi mezhebine mensup olan bn-i Kesrin tefsridir.Ayn ekilde Bev, Beydv, Hzin, Haddd, Celleyn ve dier tefsr kitaplardr. Hadsi anlamak iin, Buhrnin sahhini erheden bn-i Hacer Askaln ve Kastaln,Mslimin sahhini erheden Nevev ve Cmius -Sari erheden Menv gibi tannm imamlarn kitaplarndan yararlanyoruz.Hads kitaplarna, zelleikle de ktb-i sitte ve bunlarn erhlerine nem veriyoruz. Muhammed b. Abdulvahhab devamla yle der: (Bu ilimlerin dnda) dier dallardaki usl, fur,kavid,siyer,nahiv, sarf ve btn imamlarn ilimleri hakknda yazlan kitaplarla da ilgileniyoruz. 1 phesiz ki Muhammed b. Abdulvahhabn bu konuda szleri bizlere birok ipucu ve veriler vermektedir ki bunlarn en nemlisi; bu dvete tbi olan limler, Hanbel mezhebinin kitaplaryla ve bu mezhebin limlerine bir

Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser.Sayfa:39-40

138

banazlk yapmamakta, bilakis onlar kayna ne olursa olsun kendilerini hakka ulatracak her eyle ilgilenen ak grl limlerdir.Bu sebeple dvet limleri, yazdklar baz rislelerde, mctehid hak kendisine apak belli olduktan sonra drt mezhep imamnn grlerine aykr da olsa baka grleri tercih eder ve bu ictihaddan ise, bunun ictihad olduunu ikrar etmilerdir.1 Bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhab, Sveyd2 denilen ahsa yazd mektupta yle der: Ben, bir tasavvufu, fakh, kelmc veya bn-i Kayyim, Zeheb ve bn-i Kesr gibi byk imamlardan bir imamn mezhebine dvet etmiyorum.Bilakis ben, yalnzca Allah Telya ibdet etmeye ve onun hibir ortann bulunmadna dvet ediyorum.Yine ben, mmetinden sahbe ile onlardan sonra gelecek olanlara kendisine smsk sarlmalarn vasiyet ettii Raslullah-sallallahu aleyhi ve sellem-in snnetine dvet ediyorum.3 Burada belirtilmesi gereken eylerden birisi de, Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet

Ahmed b. Nsr b. Muammer:ctihad ve Taklid Rislesi.Sayfa:17.Cilt:3 Msrdaki Menr Matbaas tarafndan hicr 1349 ylnda baslmtr. 2 Suveyd: Muhammed b.Abdulvahhab ile ayn dnemde yaam Irak limlerindendi. (Mtercim) 3 Hseyin b. annm:Ad geen eser.Sayfa:152-154
1

139

limlerinin eyhul-slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyimin-Allah ikisine de rahmet etsingrlerine

hayranlk duymalar ve birok grlerinde onlara tbi olmalaryd. Ancak bu, -baz aratrmaclarn iddi etttikleri gibi- Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin eyhul-slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyimi taklid ettikleri anlamnda deildir.Bilakis bu, hakkn hak olana mutabk olmasdr. Taklidin anlam, delllere bakmakszn selef limlerinin bir meselede vermi olduklar fetvlar olduu gibi alp kabul etmektir.Bunlara dellleriyle mn edip ikn olmak, taklid olarak adlandrlmaz.1 Bundan dolay dvet limleri, eyhul-slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i Kayyimi hak olann dnda taklid etmediklerini aka ifde etmektedirler.Kayna ne olursa olsun, bu ikisinin dndaki limlerinin szlerini doru bulduklar zaman ona tbi oluyorlard. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhabn olu

Abdullah bu konuda yle der: Bize gre, bn-i Kayyim ve hocas bn-i Teymiyye ehli snnetin hak zere olan iki limidir.Bu ikisinin kitaplar bizim yanmzda kitaplarn en
Muhammed Hall Herrs:Vehhblik Hareketi.Sayfa:37-38 Dr.Muhammed el-Behiyin Vahhblik zerine yazd makaleye reddiye olarak yazlan kitap.
1

140

kymetlisidir.Ancak bizler, her meselede onlar taklid etmiyoruz.nk,Peygamber-sallallahu aleyhi ve sellem-in sznden baka herkesin gibi biz, sz birok kabul edilir veya onlara de, bir

terkedilir.Bilindii muhlefet mecliste

meselede birisi

etmekteyiz.Bu bir lafzla

meselelerden talakn

vuk

bulacan

sylememizdir.nk bizler, bu meselede drt mezhep imamnn dediklerine uyarz.1 Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri -daha nce de belirtildii gibi-, amelde mam Ahmedin mezhebine tbi olduklarndan dolay,drt mezhebin dndaki dier mezheplerin bir ls olmad iin drt mezhep imamndan herhangi birisini taklid edene itiraz etmemilerdir.Nitekim bunu Muhammed b. Abdulvahhab ad geen rislesinde belirtmektedir. Ayn ekilde Muhammed b. Abdulvahhab mutlak ictihad mertebesini hak etmediklerini, kendilerinden hi kimsenin de bunu iddi etmediini, ancak baz meselelerde ictihad etmekte bir saknca olmadn ve bu durumun mutlak ictihadla bir tezat oluturmadn belirtmektedir.Bu sebeple dvet limlerinden bazlar, ictihadda bulunup

Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser.Sayfa:49

141

baz konularda Hanbel mezhebine muhlefet etmilerdir. rnein Hanbel mezhebine aykr hareket ederek dede ile kardelerin mrs konusunda, dedeyi mrsta kardelerin nne almlardr.1 Bilakis Muhammed b.Abdulvahhab bizzat kendisinin bundan baka ok az da olsa yeni ictihadlar vardr.Ancak bu ictihadlar, selef dvetin ictihadn geni kapsna bak asn gstermektedir. Bundan dolay birok aratrmac, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin en gze arpan verilerinden birisinin, olmayan veya yok denecek kadar az olan ictihadn mslman limlerin furda (amelde) tekrar ictihda dnmelerini salamak olduunu ikrar etmilerdir.2 Ancak Muhammed b. Abdulvahhab mctehid bir lim sayldna gre, onu mctehid limler grubunun hangisinden adlandrabiliriz? Dorusu fkh usl limleri, ictihadn birok tr olduunu onaylamlardr.Bunlar: Mutlak mctehid, sonra belirli bir mezhebe bal olan mctehid, sonra herhangi bir mezhepteki mctehid,

Sleyman b. Sehmn: Ad geen eser.Sayfa:38-39 Vehbe Zuhayl: slm eratnda ctihad.Sayfa:9, Hicr 1396 ylnn Zilkde aynda Riyadda dzenlenen slm Fkh Konferans aratrmalarndan alnmtr.
1 2

142

sonra tercih eden mctehid, sonra mezhebin esaslarn ve mezhebinde rivyet edilenleri bilen, bu rivyetlerden daha doru, daha kuvvetli ve daha evl olann seip fetv verebilen mctehiddir.1 Muhammed b. Abdulvahhaba baktmzda onu mutlak mctehid grubundan saymamz mmkn deildir. Ancak onu belirli bir mezhebe bal mctehid grubundan sayabiliriz.nk Muhammed b. Abdulvahhab Hanbel mezhebine mensuptu.Bununla birlikte, bazan bu mezhebin grlerinden dar km ve ictihadlarda bulunmutur. Ayn ekilde Muhammed b. Abdulvahhab herhangi bir mezhepte ictihad eden mctehid grubundan da

saymamz mmkndr.nk kendisinin Hanbel mezhebi ierisinde de ictihadlar vardr. Abdulmutel Sad, Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dvetine bu konuda iki ynden itiraz etmektedir: Birincisi:Bu dvet, sadece mam Ahmed b.Hanbelin mezhebini taklid etmi, baka mezhepleri taklit etmemitir. kincisi:Muhammed b. Abdulvahhab, mslmann diyetini yz deve yerine sekiz yz riyal olarak tayin etmesi gibi, sayl konularn dnda ictihad ettii zikredilmemitir.

Zekeriy el-Berr: slm Fkh Usl.Sayfa:323-325

143

Abdulmutel

Sadnin

itirazna

yle

cevap

vermemiz mmkndr: Birincisi:Abdulmutel Sadnin 1. paragrafta zikrettii doru deildir.ayet dvet limlerinin yazdklar kitaplarla risleler okumu olsayd, Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin sadece mam Ahmed b. Hanbelin mezhebini taklid etmedikleri aka grrd. Onlar yalnzca hakka muvafk olanlar alyorlard.Daha nce de belirtildii gibi, Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limleri, hak kendilerine baka bir mezhepte apak belli olduktan sonra hemen onu almaya koarlard. kincisi: Abdulmutel Sadnin 2. paragrafta zikrettii Muhammed b. Abdulvahhabn az ictihad ettii konusuna gelince, bu Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin,vakitlerinin ounu byk dvet meselesi olan tevhdin tam olarak yalnzca Allaha yaplmasn insanlara ikrar ettirmek, her trl ibdeti Allahtan bakas adna yapmamalarn salamak ve slm toplumunda buna aykr olan her eyi ortadan kaldrmak olmutur. Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin harcadklar aba ve vakitlerinin byk bir

144

blmn

tevhd

meselesi

almtr.Bu

sebeple

ameli

konularda ictihd meselelere vakit ayramamlard.Dier yandan dvetin ortaya kt Necd toplumunun ictihd meselelerle uramalarna gerek yoktu.Baz konularda gerek duyduklar takdirde Muhammed b. Abdulvahhab o konuda fkh ictihadda bulunurdu.Nitekim mslmann diyeti ve bu diyetin takdir edilmesinde ictihadda bulunmu ve mslmann diyetini yz deve yerine sekiz yz riyal olarak belirlemitir. Ayn ekilde Muhammed b. Abdulvahhab, mam Ahmed b.Hanbelin mezhebine grne aykr davranarak fikh konularda da ictihadlarda bulunmutu.Nitekim farz namazda safn arkasnda tek bana namaz klann namaznn ciz oluu meselesi ve haksz yere kurulan vakfn iptali meselesi1 byle olmutur.Yine, ctihad ve ihtilaf konusunda Muhammed b. Abdulvahhaba it zel bir risle de vardr.2

Hseyin b. annm: Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Cilt:1, Sayfa:124-129.Ebbteyn Basks. 2 Bu risle, Londradaki British Museumda bulunan el-yazma eserlerdendir.Rislenin banda u yazldr: Bu risle, eyh Muhammed b. Abdulvahhabn telifidir.Bu risle ictihad ve ihtilaf konularnda rakamsz olarak yazlm olup, birka sayfadan olumaktadr.Bu rislele dvet limlerinin risleleriyle birlikte mikrofilm eklinde Zahrn ehrindeki Saudi Aramco petrol irketinin ktphanesinde bulunmaktadr.(Film xxtv)
1

145

Bu saylanlardan Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin ictihada ne derece nem verip ona ardn ve kr krne yaplan taklitilikle mmkn olan her trl yollarla savatn idrak etmi oluyoruz. Muhammed b. Abdulvahhab ve ona tbi olan dvet limlerinin zerinde oka durduklar bu dvetin esaslarna genel bak as, -daha nce de belirttiimiz gibi- slm kelimesinin tm anlamlarn tayan gerek slm dninin esaslarndan ibrettir. Dvetin bu ynnn doru olduunu isbat etmesi iin tarafszlyla bilinen tarihi Abdurrahman Cebertye brakalm.Tarihi Abdurrahman Cebert dvet limlerinin inanlarn aklayan baz risleleri naklederken aynen yle der: Ben derim ki eer byle ise, (bu dvet) bizim Allaha inandmz dnin t kendisi ve tevhdin zdr. Banazlk yapan ve dnden kanlar bizi ilgilendirmez.1 Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin esaslaryla ilgili olan szmz bitirmeden nce, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin iki ana esasta zetlendiini belirtmemiz gzel olur:2
Abdurrahman Cebert:Acibul-sr fit-Tercim vel-Ahbr.Cilt:2, Sayfa:591.Hicr 1218 ylnn Muharrem aynda meydana gelen olaylar.Beyruttaki Drul-Fris Basks. (Tarihsiz). 2 Ahmed Abdurrahm Mustafa:Modern Arap Dnyasnda slm Yenilik Hareketi. Sayfa:32
1

146

Birincisi: bdette Allah Telnn birliine dvet etmek, ibdeti sz ve fiille Allah Telya hlis klmak ve buna zt olan her eyden uzaklamaktr.Daha nce zikrettiimiz dvetin alt esas olan btn esaslar, bu esasn altnda toplanmaktadr. kincisi: Daha nce de akladmz gibi, Kuran ve snnete tbi olarak ictihad kapsn amak ve kr krne taklitilikle savamaktr.

3. BLM

DVETN SLM DNYASINDAK ETKLER

Dvetin Yayl: Dvetin esaslarn yayma ve dmanlarna kar bu dveti savunma istek ve arzusu -daha nce de belirtildii gibi- kl kullanlmasn zorunlu bir hle getirmiti.Nitekim hicr 1159 (mild 1746) ylndan itibaren savalar dizisi

147

balam Muhammed b. Abdulvahhabn lm tarihi olan hicr 1206 (mild 1791) ylna kadar devam etmiti.Bu savalar,Muhammed b. Abdulvahhabn lmnden sonra da srekli devam etmiti.yle ki bir sava biter, baka bir sava balard.Dvete tbi olanlar, bu savalarda kanlarn ve mallarn harcadlar. Bu savalar, Arap yarmadasnn byk bir blmne yaylmasna ramen, Arap yarmadasn bir hlden baka bir hle getirerek blnmlkten birlie, yoldan sapma, cehlet ve isyndan tevhde, ilme ve ibdete ynelterek ehresini deitirmiti.Yine bu savalar, Arap yarmadasn ahlk ve mumelt ynnden dzeltmiti.Bu ise slm ve mslmanlar iin dn ve dnyev ynden hayr olmutur.1 Hak ve btl mcdelesi olan bu savalar, hakkn dveti ve ona tbi olanlarn zaferiyle sona ermi, sonunda gl ve kendisinden korkulan bir slm devleti kurularak birbirleriyle arpan emirlikler bu devletin sanca altnda birletirilmi, snrlar batda Kzldenizden doudaki Arap Krfezine, kuzeyde am diyrndan gneydeki Yemene kadar uzanmt.2

Ali Tasntv: Muhammed b. Abdulvahhab.Sayfa:34-40 ve Hasan Hazal: eyh Muhammed b. Abdulvahhabn Hayat.Sayfa:338 2Abdullah ibl: eyh Muhammed b. Abdulvahhab.Sayfa:62
1

148

O devirdeki artlara gre bir devletin sahip olmas gereken her ey, bu devlet iin mevcuttu.Osmanl devletinin Arap yarmadasndaki nfzunu ortadan kaldran, am ve Iraktaki mlklerini tehdit eden bu devlet, tarihte 1. Suudi Devleti olarak bilinir.Btn bunlar, Osmanllar bu devleti ortadan kaldrmaya mecbur klan sebeplerdendi. Sonunda Osmanllar, bu grevi yerine getirmesi iin Msr vlisi Mehmet Ali Paaya yardmna kaldlar.Bunun zerine Mehmet Ali Paa nce olu Tosun komutasnda, sonra kendi komutasnda, en sonunda da hicri 1231 (mild 1816) ylnda olu brahim Paa komutasnda birok seferler dzenlemiti.Nitekim brahim Paa, yolda dvet sert bir direnile kar karya kaldktan sonra hicr 1233 ylnn Cumdel-l aynda 1. Suudi Devletinin ynetim merkezi olan Diryyeye kadar ulap buray kuatmaya balam ve son olarak hicr 1233 (mild 1818) ylnn Zilkde aynda Abdullah b. Suudun brahm Paaya teslim olmasyla1 Osmanllar 1. Suudi Devletini ortadan kaldrm oldular. 1. Suudi Devleti siys anlamda yklmasna ramen Necd diyrnda 2. Suudi Devletinin altyapsn oluturacak eyler brakmt.Nitekim slh selefilk dvetinin fikirleri hl

Osman b. Bir: Ad geen eser.Sayfa:285-307

149

insanlarn

gzleri

nnde

duruyordu.Necd

toplumu,

Osmanllara ve M. Ali Paaya kar bu dveti savunmay stlenen Suudi ilesine olan balln iinde gizliyordu.1 Trk b.Abdullah b.Muhammed b.Suudun hicr 1238 (mild 1823) ylnda ortaya kmas, 2. Suudi Devletinin kuruluunun balang tarihi olmutur.Rad ilesinin Necd diyrn hkimiyeti altna almasyla hicr 1309 (mild 1891) ylnda 2. Suudi Devleti sona erdi.Suud ilesi Necd diyrndan kp Kuveyte yerletiler.Ancak durum fazla uzun srmedi ki Suud ileisinin 3. dnemi balad.Kral Abdulazz l Suud hicr 1319 (mild 1902) ylnda Riyad istil etmesiyle baba ve dedelerinin mlklerini geri almaya balad.Bylelikle gnmze kadar sren 3. Suudi Devleti kurulmu oldu. Nitekim Muhammed b. Abdulvahhabn balatt seleflik dvetini savunma rhu, 1. Suudi Devletine siryet ettii gibi, 2. ve 3. Suudi Devletine de siryet etmiti. Msrdaki Mehmet Ali Paa devleti silinip yok oluncaya kadar bu dveti ortadan kaldrmaya almt.2 Seleflik Dveti, Suudi Devletinin glgesinde dn ve siys ynden her merhalede Arap yarmadasnn geni bir
1 2

Abdulfettah Hasan Ebu Aliyye: 2. Suudi Devleti. Sayfa:24 Abdulazz Seyyid Ehil:Tevhd Dvetisi:Muhammed b. Abdulvahhab.Sayfa:137-138

150

blmne hkim olunca, Arap yarmadasnda bulunan dier devletlerde de yaylmaya balad.yle ki doudaki Sumatradan batdaki Nijeryaya kadar slm mmetinin ufkunu aydnlatmt.

DVETN YAYILIININ NNDEK ENGELLER:

Burada Muhammed b. Abdulvahhabn balatt dvet, balangta birtakm engellemelerle kar karya kaldna deinmemiz gerekir.Bunun iki nemli sebebi vard: Birincisi: slm dnyasna kar srf bu dveti ktlemek iin deiik mezhep ve inantaki dmanlarnn oynadklar roldr.yle ki insanlara, bu dvetin slm ve mslmanlar iin yeni bir mezhep olduunu inandrabilmek iin bu dvete, Vahhblik Mezhebi adn verdiler.Bu karalama kampanyasna birok siys merc katlmt.Bunlardan bazlar unlardr: Osmanllar, Msrdaki Mehmet Ali Paa hkmeti, Mekkenin ileri gelenleri1 ve son olarak ngilizler1.
Mesd Nedev: Muhammed b.Abdulvahhab: Zulme uram ve Kendisine ftir Edilmi Reformcu.Sayfa:179. Arapaya tercme eden:Abdul-alm Bestn.
1

151

Btn bunlar, bu dveti siys menfaatleri iin bir tehlike olarak grmlerdi. Ayrca Muhammed b. Abdulvahhabn dvetine tbi olanlarn yktklar kubbelerin altnda dnyev menfaat elde edenler ve tasavvuf tarikatlarna bal kimseler gibi, ahs menfaatlerine ters gelen kimseler de bu dveti tehlike olarak grmlerdi.Btn bu saydklarmz, bu dvet yznden sahip olduklar dn ve sosyal merkezleriyle gelir kaynaklarn kaybedecek olmalarndan dolay bu dveti tehlike olarak grmlerdi.2 kincisi: Bu dvete mensup kimselerin davranlardr. Nitekim birok kimse, bu dvetin gye ve prensipleriyle

badamayan davranlar ierisine girmi ve bu dvetin esaslarna ktlk etmilerdir.Bununla birlikte bu kimselerin says pek azdr.Ancak dvete dman olanlar, arlklarn bu dvete ve onun fikirlerini ktye kullandlar.3

DVETN YAYILIINDAK ETKENLER:

Qeyamuddin Ahmad: The Wahabi Movement in India. Sayfa:231-258 Muhibbuddn Hatb: Vahhblik.Zehr Dergisi:3.cilt.Yl:Hicr 1345 yl Safer ay. Sayfa:84 (Dipnot). 3 Hamed el-Csir:Mlhazlar, yorumlar ve tepkiler.Arap Dergisi.Drdnc Yl. Cilt:19. Yl: Hicr 1390.Sayfa:764 ve 937
1 2

152

Yayln etkenleri: Yukarda belirttiimiz btn bu engellere ramen, mslmanlar bilinli ve aydn bir kafa yapsyla bu dveti deerlendirdikten sonra,dvet semeresini vermi, dvetin prensipleri ve ona tbi olanlar byk slm dnyasnn eitli blgelerinde yaylmaya balamt.Bu, dier reform hareketlerinden tamamen farkl olarak islhata ynelik bir dvet hareketi idi.Nitekim dvetin baarl olup Asya ve Afrikada yaylmasnda etken olan bu zellii bizi

aratrmaya sevketmitir. Dvetin yaylndaki etkenleri yle zetleyebiliriz:

1-Dvetin prensiplerinin doal oluu:

Bu dvetin prensipleri ak-seiktir.nsann tabiatna uygun ve anlalmas kolaydr.Anlalmaz ve felsef eylerden uzaktr.Dvetin, her trl bidat ve irk olan eylerden uzak katksz ve hlis slm dnine dvet oluuna almamas gerekir.

2-Dvetin sahibi ve mnn gl olmas:

153

Muhammed b. Abdulvahhab g ve kuvvetini bu dveti iin harcam, onu savunmak ve yaatmak iin kendisine uyacak ve bu yolda kendisine yardm edecek insanlar toplayabilmek amacyla hayatn tehlikeye atmt. Nitekim onun gl mn ve gerekletirmeye alt gye sayesinde bu dveti baarya ulatrmada muvaffak olmutu. Muhammed b. Abdulvahhab, slm dnyasnn bir felkete doru gittiine,eer slh ediciler nce nasihat ve ird yoluyla, olmazsa baka bir yolla onlar uyarmazlarsa dnin esaslarndan tamamen saplacana inanyordu.

Bunun zerine Muhammed b. Abdulvahhab kollar svayp kalemi ve dvetine tbi olanlarn kllaryla dveti bu yolculuk yapmak ve meydan okumak sretiyle sahada savunmaya balad.Muhammed b. Abdulvahhab hedefi gerekleinceye ve istedii tamamlayncaya kadar bu dvette esnek davranmam ve aka konumak sretiyle slm dnyasna kar koymasn bilmiti.1

3-Dvetin siys gc:

Abdulkerm el-Hatb: Muhammed b. Abdulvahhab.Sayfa:146-147

154

Dvetin siys gcn temsil eden, bu dvete yardm eden Suud ilesidir.Bu g, hicr 1157 (mild 1744) ylnda Diryyede Muhammed b. Abdulvahhab ile Emr Muhammed b. Suud arasnda yaplan anlamayla ortaya kmaya balad.Bu siys gcn dvetin hkim olmasnda ve sesinin doudan batya kadar ulamasndaki etkisi ok byktr.Allah Telnn tevfiki, sonra siys g olmasayd, Muhammed b. Abdulvahhab dveti ile uzun sre ayakta kalamazd.Dveti ayakta kalm olsayd bile lmnden sonra byle yank uyandramazd.1 Buradan hareketle Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, siys ve dn ileri birarada toplayan bir dvet idi.Baz oryantalistlerin iddi ettikleri gibi, sadece dn bir dvet deildi.2 nk slm dninin bizzat kendisi hem dn, hem de dnyadr.3 Dvete yardm edenlerden tarihin kendilerini altn harflerle yazd Suud ilesi, canlar ve mallarn bu yolda fed etmek sretiyle byk bir aba harcadlar.yleki
Abdullah b. ibl: mam Muhammed b. Abdulvahhab.Sayfa:46-60 Avrupal baz aratrmaclar, Necd diyrndaki slahta ynelik dvet hareketini, sadece dn hareket olduunu iddi ettiklerinden dolay Avrupadaki Katolik Reform hareketine benzetmektedirler.Geni bilgi iin bknz:Ahmed Abdurrahm Mustafa: slm Yenilik Hareketi.Sayfa:36 3 Mnr Acln: Suudi Arabistann Tarihi.Cilt:1 (1. Suudi Devleti).Sayfa:241
1 2

155

Muhammed b. Abdulvahhabn hayatnda olduu gibi, lmnden sonra da dvet melesini tamlardr. Hayatnda Muhammed b.Abdulvahhaba yardm ettikleri gibi, lmnden sonra da onun yerine bu dveti ayakta tutmaya devm etmilerdir.Mehmet Ali Paann ordusu tarafndan hicr 1233 (mild 1818) ylnda 1. Suudi Devleti olan devletleri ortadan kaldrlmasna ramen, bu yolda ne cimrilik yapmlar, ne de tembel davranmlardr.Nitekim dveti savunma ve benimseme rhu, 1. Suudi Devletinde olduu gibi, 2. ve 3. Suudi Devletine de gemiti.

4-Dvetin bulunduu ortam:

Dvetin ortaya kt Necd ortam, topra bu almaya uygun olan l ortam, halk ise basit yaants olan ve dnya zevklerinden uzak insanlard.Necd diyrnn insanlarnda yiitlik, cesret ve yardmseverlik gibi zellikler yaygnd.Bunlarn iinde ar ykn altndan kalkabilecek erkerler vard.te yandan Necd blgesi Osmanl Devleti ynetim merkezinden, dn adamlarnn, tasavvufularn ve Osmanl Devletinde nemli makamlar igl eden farkl mezheplere bal fakihlerin nfzundan uzak idi.Bu gibi

156

kimselerin, sahip olduklar merkez ve makamlar kaybetme endiesiyle bu dvete kar kmalar doald.1 Bundan dolay, iki dvetin prensip ve hedeflerinin kaynaklar bir olmasna ramen2 Muhammed ynelik b.

Abdulvah-habn

liderliindeki

slahta

dvet

hareketinin Necd diyrnda baarya ulamas ve eyhulslm bn-i Teymiyyenin hicr 661-728 yllar arasnda am diyrndaki dvetinden daha fazlas yaygnlamasnn sebeplerinden birisi de yukarda saydmz eyler idi.3 Ayrca u etkeni de ekleyebiliriz: eyhul-slm bn-i Teymiyyenin dveti, siys dayanaktan ve madd gten yoksundu.Daha nce de belirtildii gibi Muhammed b. Abdulvahhabn dveti ise her ikisine sahipti.4

5-Dvet limlerinin rol:

Muhammed b. Abdulvahhabn slm dnyasnda selefi dvetin esaslarn yaymada dayand faktrlerden birisi de dvet limlerinin rolyd.Bu limler yoluyla, ya
Muhammed Abdulllah Md: Arap Yarmadasnda Modern Kalknmalar. Cilt:1. Sayfa:46 Cemleddn eyyl: slahta Ynelik Hareketler ve Modern Dou slmdaki Kltr Merkezleri. Cilt:1. Sayfa:60 3 Ad geen eser.Sayfa:60 4 Abdurrahm Abdurrahman: 1. Suudi Devleti.Sayfa:63
1 2

157

yazdklar kitap ve risleler veya bizzat kendilerinin dveti yaymak amacyla bir beldeden baka bir beldeye geileri srasnda dvet hakkndaki haber ve prensipler birok slmi blge ve beldelere ulamtr. Baz dvet limleri, kimisi Arap yarmadasna, kimise de Arap yarmadasnn dna Necd blgesindeki dvet hkmeti tarafndan dvetiler eklinde gnderiliyordu. yleki bu dvet limlerinin Arap yarmadasnn deiik blgelerine gnderilmeleri,baz belde ve blgelerin dn ve siys ynden Necd blgesindeki selef dvet hkmetinin emri altna girmesine sebep olmutu.1

6-Dvetin ierisinde bulunduu asr:

Muhammed b.Abdulvahhabn dveti, slahat hareketleri iin en uygun bir zamanda ve en verimli bir asrda ortaya kmt.yle ki bidat ve hurfelerin mslmanlar arasnda yaylmas sebebiyle dn ynden sapmalar son noktaya ulamt.Buna ilve olarak siys ynden gsz, sosyal ynden gerileme ve iktisd ynden geri kalmlk gibi sebepler, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin

Abdurrahm Abdurrahmn: 1. Suudi Devleti.Sayfa: 63

158

insanlar bu durumdan -Allah Telnn tevfkiyle- kurtaran tek yol klmutur.Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, selm ftrata dvet etmesi ve slmn btn prensiplerinin ilk dnemlerdeki gibi tam olarak uygulanmas, bu dveti baarya ulatran sebeplerden olmutur.nsanlar, slm dnyasnda yeniden bu dninin esaslarna dnmenin, izzet ve erefi tekrar elde etmeye yardm edeceini anladlar.1 Bir muslih byle bir dvete ard zaman, dveti kabul edecek gnller ve ona kulak verecek insanlar bulabilecei gibi, bu dvete destek verecek insanlar ve bu dvetle beraber hareket edecek olanlar bulacaktr.

7- Hac mevsimi ve haccn ed edildii yer: Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin slm dnyasnn drt bir yannda yaylmasnn en nemli etkenlerinden birisinin bu etken olduunu syleyebiliriz. nk Hicz blgesinin hicr 12. ve 13. asrda (hicr 1217-1226 yllar arasnda) 1. Suudi Devletinin egemenlii altna girmesi2, slm dnyasnn drt bir yanndan gelen haclara selef dvetin gereini renme, bu dvetilerle bir araya gelme ve dvet ettikleri hususlarda onlarla
1 2

Cell Yahy: Ad geen eser.Sayfa:93 Osman b. Bir: Unvnul-Mecd f Trihi Necd.Cilt:1, Sayfa: 114 ve 149.

159

tartp bu konuda ikn olma frsatn tand.nsanlar, zellikle dvetin nfz dneminde Hicz blgesinin hlini, emniyet ve istikrar, slmn btn esaslarnn uygulanmas gibi zelliklere sahip olmasn grdkleri zaman, bu dvete mn edip onu lkelerinde yaymaya ikn olmu, lkelerine dndklerinde de insanlar bu dvete uymaya ardlar. Dvetileri gittikleri yerlerdeki hedef ve amalar, her trl bozukluk ve bidatlarla savamak,o lkedeki slm inancn dzeltmek ve slm dnini inan ve hayat metodu olarak uygulayacak slm hkmet kurulmasna almak olmutur.1

8- Ticr ilikiler:

Bu, slm lkeleri arasnda slm Ticret rgt diye bilinen bir harekettir.Yine, fertlerin kendi aralarndaki ilikileri olsun, Suudi Devletinin kendisine komu olan ve olmayan slm lkeleriyle yapt ilikiler olsun, bu ilikilerin selef dvetin yaylmasndaki rol ok byk olmutur. Elimizdeki kaynaklar, bu etkenin Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dvetinde oynad bu nemli

Muhammed Abdullah Md: Ad geen eser.Cilt:1, Sayfa:56

160

rol zikretmemesine ramen, gerekte bu etkeni inkr etmek veya unutmaya almak mmkn deildir. Yine Endonezya, Orta Afrika ve Dou Hindistan Adalar gibi1, slm ordularnn giremedii lkelerde slm Ticret rgt, slm dninin bar yoluyla yaylmasnda byk rol oynamtr.Bizler, ister Asyada, isterse Afrikada olsun, slm Ticret rgtnn slm dninin yaylmasnda oynad bu rol kesinlikle bir kenara brakamayz.

9- Selef dvete dman olanlar:

Son olarak, bu dvete dman olanlarn, zellikle de fikir adamlarnn bu dvetin yaylmasndaki roln unutmamamz gerekir.nk dvetin yaylmamas iin aleyhinde alan ve nefret ettirmek iin insanlarn dikkatini ekme sretiyle onlarn bu dvete ynelmelerini salayan onlar olmulardr.Tarihi Hseyin b. annm bu etkeni kabul ediyor ve bunu ir Eb Temmmn u szyle pekitiriyor2: Allah, gizlenmi bir fazleti yaymak istedii zaman, Bu i iin hasetinin dilini ona kolay klar. ayet ate, evresindekini yakacak olmasayd, Sarsabr (d) aacnn kokusunun kymeti bilinmezdi.
1 2

Abdulfetth Mansr:ada slm Dnyas Tarihi hakkndaki konferanslar.Sayfa:10 Hseyin b. annm: Ravdatul-Efkr vel-Efhm.Cilt:1, Sayfa: 34

161

Dvetin slm Dnyas zerindeki Etkisi:

Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin slm

dnyasndaki dier slahata ynelik hareketler zerindeki etkisine girmeden nce, bu belirtilerin doruluu ve bunun ne kadar etkili olduu zerinde durmay tercih ederiz. Baz aratrmaclar; Dier slahata ynelik dvetlerin ortaya kmas, bu dnya hayatnn gereklerinden olduu grne varmlardr.Arap yarmadasnda Muhammed b. Abdulvahhabn ortaya kmas gibi, Msr, Liby ve Hindistan gibi birok slam lkesinde baka slahatlar ortaya kmtr. Bu slahatlarn, seleflik dvetinden etkilendiklerini sylemek gerekmez.1 Gerekte Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dvetinden slahatlarn etkilenmeleri, u sayacamz eyleri gznne aldmzda kabul edilmesi gereken bir gerektir: 1. Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinden sonra ortaya kan slahat hareketlerinin seleflik dvetinden dorudan etkilenmemilerdir.Ancak bu hareketlere en azndan ortam hazrlayp g vermitir.nk Muhammed

1Abdulkerim

Hatib:Sayfa:135.Bu konuda Abdulmtel Mceddidler adl kitabna bakabilirsiniz.Sayfa: 543

Sidnin

slmda

162

b. Abdulvahhabn seleflik dveti, dorusu youn bir karanlk dneminde ortaya kan en cesretli bir dvet idi. Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dveti, bu ynyle cesretli bir nc ve liderdi.Bu dvete kar kararsz ve rkek davranan kimseler dvetin ierisinde rnek alabilecekleri ve slahat hareketinin her devresinde izinde yryebilecekleri iyi bir rnek olan slahatlarla bu dvetin mensuplar da vard. 2. Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dveti ile dier dvet hareketlerinin ortaya kmasnn zaman olarak birbirine yakn olmas, bu dvetin dier dvetlerle slahat

hareketlerin domasna veya erken domasna neden olduunu gsterir.Muhammed b.Abdulvahhabn seleflik dvetinin Arap yarmadasnda ilk defa hicr 12. yzyln ikinci yarsnda ortaya kp daha sonra o ekilde devam ettiine gre, Libyadaki Senslik hareketi de hicr 13. yzyln ilk yarsnda ortaya kmtr. Ayn ekilde Hindistandaki Ahmed Barill hareketi, Bat Afrikadaki Osman Danvodio hareketi ve bu ikisinden sonra gelen Msrdaki Cemleddin Afgn ve Muhammed Abduh hareketi ve dier slahat hareketleri bu yzylda ortaya kmtr.

163

3. Durum ve artlarn birbirine benzemesi.nk bu dvet hareketlerinin ortaya ktnda slm dnyasnn dn,siys ve sosyal ynlerden gerilemedeki artlar,birbirine ok benzemekteydi. Nitekim bu durum, herkeste slahata ihtiya duyma uurunun domasna yolat.te, bu sebeple Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, ayn yol zere yrmekte dier dvet hareketlerini yaknda veya uzaktan tevik eden bir unsur olmutur. 4. Herhangi bir dvetin baka bir dvetten etkilenmesi, o dvetin temel ve tli derecedeki ilkelerini kabul etmesi ve bu ilkelere boyun emesi demek deildir.Bilakis bu ilkelerin bazsndan veya en nemlisinden etkilenmesi yeterlidir. Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinden etkilenmi slahata ynelik dvet hareketlerinin hepsi,insanlar Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin en nemli esas olan iki eye dvet etmekteydiler. Bu iki nemli esas: Tevhdi, yalnzca Allaha hlis klmak, itihad kapsn amak ve Kuran ve snnete uymak sretiyle kr krne taklitilikle savamak.

164

Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinden etkilenmi slahata ynelik dvet hareketleri,dvetin tli meselelerindeki ilkelerine aykr olabiliyordu. ou aratrmaclar,Muhammed b.Abdulvahhabn balatt seleflik dvetinin kendisinden sonra ortaya kan slahata ynelik hareketleri belirgin bir ekilde etkilediinde ittifak etmilerdir. Nitekim Dr.brahim ureyk Arap Krfezi, Maskat ve Ummana Bir Bak adl kitabnda bu konuda yle der: Gerei sylemek gerekir ki, slahat byk lim Muhammed b. Abdulvahhabn dveti, Arap ve slm douyu bir uykudan uyandrm ve slm dnyasnda 18. 19. ve 20. yzyllarda ortaya kan btn slahat hareketlerinin kayna olmutur.1

DVETN ASYA KITASINDAK ETKLER:

Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin slm dnyasndaki etkilerini saymakla yetindiysek bu, dvetin slm dnyas dnda herhangi bir etkisinin olmad anlamna gelmez.Bilakis slm dnyasnn dnda, rnein Avrupa lkelerinde Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinden etkilenen ve onun dvetine aran fertler ve topluluklar
brahim ureyk: Arap Krfezi, Maskat ve Ummana Bir Bak. Sayfa:30. Milad 18. 19. ve 20 yzyllar, hicr 12. 13. ve 14. yzyllara tekbl etmektedir.
1

165

bulunmaktayd.Ancak bu fertler ve topluluklar, saylar az olmakla birlikte dank bir halde ve gsz bir durumda idiler.1 Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Asya ktasndaki etkileri hakknda konuurken, -baz tarihilerin zikrettikleri gibi-, dvetten etkilenen en nemli bu blgeleri zikredeceiz.Dvetten etkilenen bu blgelerin dnda baka blgeler bulunsa bile, bu blgeler dvet tarihinde belirli bir neme hiz deildir.nk bu blgeler pek azdr.2 Ayn ekilde aada zikredeceimiz blgelerde, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin sadece dier dvet ve slahat hareketleriyle olan balantsn zikredip geeceiz.Yoksa bu dvetin o blgelerdeki etkilerini detayl bir ekilde anlatmayacaz.nk bu uzun olduu gibi, aratrmamzn konusu da bu deildir. imdi Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Asya ktasnda etkili olduu en nemli blgeleri anlatmaya alacaz.

Birincisi: Yemen ve Arap Yarmadasnn cra Kesimlerinde:

Ahmed Abdul-afr Attr: Muhammed b. Abdulvahhab. Sayfa:208 rnein Endonzeyann Java adas ile Malavi yarmadasnn baz blgeleri bu blgelerdendir.Ad geen esere baknz.Sayfa:212

1 2

166

Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dvetinin etkileri Arap yarmadasnn snrlarn ap slm dnyasnn eitli blgelerine ulatna gre, Suudi Devleti hariArap yarmadasnn dier blgelerinin bu dvete kucak amas sanrm daha nce gelir.1 Yemende bu dvetten etkilenen bir gurup lim ortaya km ve insanlar bu dvetin ilkelerini benimseye dvet etmilerdir.Bu dvet almalar sonucu kendilerine tbi olan kimseler olmu, bu limlerle dman olan dier limler arasnda szl mnkaa ve mnazalar meydana gelmitir.Ancak bu hareketleri, sz dellosunun dna kmamtr.2 Bu en tannm limlerden birisi,Muhammed b. smail Sanndir (hicr 1099-mild 1182)3.Muhammed b. smail Sann, Yemen halkn tevhde ve tevhdi yalnzca Allah Telya hlis klnmas gerektiine, o dnemde Yemende yaygn olan salih kimselerin trbeleriyle tevesslde bulunmaktan uzak durmaya dvet etmitir.

Genel olarak Suudi Devletinin snrlar kuzeyden ama, gneyden Yemene, doudan Arap Krfezine ve batdan da Kzldenize kadar en u noktaya kadar genilemitir. 2 Ahmed Emn: Modern ada Islahat Liderler. Sayfa: 21-22 3 Yazarn bibliyografisi iin (Dvnul-Emris-Sann) adl dvnna baknz.Hicr 1384 ylnda Meden matbaasnda baslmtr. (nsz)
1

167

Muhammed b. smail Sannnin bu dvetten etkilenmesi, Muhammed b.Abdulvahhab Driyyede iken ona gnderdii bir mektupta kendisini vp dvetinin nemini belirttii u beyitinden anlamak mmkndr. Muhammed b.smail Sann kasidenin banda yle der: Necde ve Necdde ikmet edene selm olsun, Selmm uzaktan kendisine bir faydas olmasa bile. Yine bu mehr limlerden birisi de Muhammed b. Ali evkndir (hicr 1172- mild 1250). Muhammed b. Abdulvahhabn dvet ettii gibi, Muhammed b. Ali evkn de insanlar tevhde, itihda, bidatlarla ve kr krne taklitilikle savamaya dvet etmitir.Nitekim bu konuda bir kitapk yazm ve bu kitapa el-Kavlul-Mufd f Hukmit-Takld adn vermitir. mam evkn de Muhammed b. Abdulvahhab gibi bn-i Teymiyyeden etkilenmitir.Nitekim bn-i Teymiyyenin dedesi Mecduddn bn-i Teymiyyenin, Mntekal-Ahbr adl kitabn erhetmi ve bu kitaba Neylul-Evtr adn vermitir.1

Baknz: Arap Dergisi. (Hicr 1392 yl Recep ay/mild 1972). Maklenin bal: Yemenli el-yazmas eserden Vahhblik Dveti Tarihi

168

mam evknnin Seleflik dvetinden etkilenmesi, Muhammed b. Abdulvahhbn lm haberi kendisine ulatnda, ardndan syledii u at dolu kasdeden grlmektedir.mam evkn kasdenin banda yle der: Anszn gelen byk bel,kalbimin acsn fazlalatrd Bu fcia, hedefini bularak beni ldren ok oldu. Sann ve evknnin Yemen halk nezdindeki yeri gnmze kadar hl byktr. bu iki lim ile dier limlerin Yemendeki gayret ve almalarna, Driyyeden Yemene dvet ve ird edici kimselerin gnderilmesi, sonra ve siys ynden 1. Suud devrinde1 Suud nufzunun hicr 1220 ylnda Yemenin kuzey blgesindeki Hudeyde ehrine kadar ulaarak genilemesini de ilve edecek olursak, Seleflik dvetinin Yemenin deiik blgelerinde yaylmasnda bu nedenlerin etkili olduunu renmi oluruz. Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Yemenin dnda Arap yarmadasnn dier blgelerinde yaylnn farkl olmas, iki etkenin olmasna baldr:

Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt: 1. Sayfa: 132

169

Birincisi:

Driyye

hkmeti

tarafndan

dveti

yaymak amacyla o blgelere gnderilen dvet ve ird edici kimselerin derecesi. kincisi: Suud nufzunun siys ynden o blgelerde yayl alan. Katar, Bahreyn, Kuzeybat Umman, Ummann sahil blgelerinde yaayan eyhlere, zellikle Ksmlar1a bal olan kabileler, yine Suud ordularnn ulat, am diyrnn Havrn ve Kerek2 blgelerinde yaygn olan kabileler bunlara rnek olarak verilebilir. Iraka gelince, burada i mezhebinin yaygn olmas ve Seleflik dvetine dmanlk beslemeleri, zellikle hicr 1216 ylnda vuk bulan Kerbel olay, Seleflik dvetinin Irakta az yaylmasndaki etkisi byk olmutur.3 mam Abdulaziz b. Muhammed b. Suudun hicr 1218 ylnda Irakl bir i mensubu tarafndan ldrlmesi, bu dmanl ifde eden en ak rneidir.4

Abdurrahm Abdurrahmn Abdurrahm.Ad geen eser.Sayfa:86-103. Salih bid: Dvetin, Arap Krfezinde Yaylmasnda Ksmlarn Etkisi.Sayfa: 157 2 Osman b. Bir: Ad geen eser. Cilt:1. Sayfa:143 3 Buna ramen Irakta ehli snnete mensup baz kimselerden Seleflik dvetine tbi olan kimseler vardr.te bunlardam birisi Mahmud kr Alsdir. (Hicr 1273-1342).Als, Seleflik dvetini savunan pekok eserler yazmtr.Bibliyografisi iin, Abdurrahman b. Abdullatif l e-eyhin yazd,Necd diyr ile baka diyrlarn en tannm limleri adl kitaba bakabilirsiniz.Sayfa: 468 4 Osman b. Bir: Ad geen eser.Cilt: 1. Sayfa:114-119
1

170

kincisi: Hindistanda:
Seleflik dvetinin Hindistann birok blgesinde byk bir ekilde yaylmasnda Hindistanl lider Ahmed b. rfan Brelwinin etkisi bykt.(hicr 1201-1246/mild 18311786).eyh Ahmed, Barilly ehrinde, muhfakr mslman bir ileden dnyaya gelmi ve bu ehre nisbet edilmitir. Daha sonra ilim renmek iin, zellikle de dn ilimler renmek iin Barilly, Lucknow ve Delhi ehirleri arasnda gidip gelmeye balamtr.Hicr 1225 ylnda, askeriye girip Tong hkiminin ordusunda drt yl askerlik yapt.Son olarak hicr 1232 ylnda askeriyeyi brakp Delhiye dnd.Burada mslman kardelerinin ierisinde bulunduu ortam

yakndan aratrarak onlarn gsz kalmalarn ve ingiliz smrgesi altnda gerilemelerini gzleriyle grd.1 Ahmed b. rfan Brelwi, bunun sebebinin inanlarna putperest hindularn inan ve detlerinden birok eyin karmas sonucu, mslmanlarn gerek slmn prensiplerinden sapmalar, dnlerinde bidatlarla hurafelerin yaygnlamas ve aralarnda evliy ve salih kimseleri kutsallatrmalar olduunu anlad.2
1 2

Cemleddn eyyl: Ad geen eser. Sayfa: 67 Mahmud Abdullah Md: Cilt: 1. Sayfa:67

171

Hicr 1236/mild 1821 ylnda Ahmed b. rfan Brelwi hac farzasn ed etmek zere Mekkeye gitti.Mekkede baz Selef limler ve bu dvete uyan kimselerle bulutu.Bu Selef limler ve dvete uyan kimseler, dvetin ilkelerini Ahmed b. rfan Brelwiye sundular.O da bu ilkelerin doru olduuna ikn olup hemen kabul etti.lkesine dner dnmez Hindistann kuzeybatsndaki Pencap blgesinde bu dveti yaymak ve mslmanlarn iine yerleen bidat ve hurafelerle mcdele etmek iin btn gcyle alt.1 Yazd rislelerden de anlald gibi, Ahmed b. rfan Brelwinin hedeflerinden birisi, orada bulunan ingiliz smrgesine ve putperest sihlerin nfzuna son vermek ve slm ynetimi Hindistana yeniden getirmek idi.Onun nm, ksa srede Hindistann her tarafnda yayld.Nitekim binlerce mslman onun ilkelerini benimseyip kabul ettiler. Pencap ve evresinde bamsz bir devlet kurdu. Devletin nfzu genileyip Sind ve Belcistan blgesi ile Afganistann baz kesimlerine kadar ulat.Ardndan kendi grlerine aykr olan herkese cihad ilan etti.2 Pever yaknlarnda yaplan savata sihleri hezimete uratt.Ancak birbirleriyle ibirlii yapan ingilizlerle sihlerin
1 2

Qeyamuddn Ahmed Ibid.pp 232-268 Abbas Mahmud Akkd: Ad geen eser. Sayfa: 81

172

sert direniiyle karlat ve ingilizlerin yardm ettii sihlerle kendisi arasnda meydana gelen atmalarda hicr 1246/ mild 1831 ylnda ehd edildi.Bylelikle kurduu devlet, yklm oldu.Ancak Hindistanda balatt slahata ynelik dveti kendisine tbi olanlar arasnda srarla devam etti ve byk bir dn edebiyat meydana getirip ilkelerinin her toplulua ulamasn garanti altna almak iin urducay dil olarak semilerdir.Yine,ingiliz smrgesinden kurtulabilmek iin ticretle uramay tercih etmilerdir.1 Tarihiler, Barelwi hareketiyle kendisine tbi olanlarn hareketini, 1947 ylnda bamszlna kavuan Hindistann, bamsz Hindistan ihtillinin etkenlerinden biri saymlardr.2

ncs: Bangal Diyrnda:

Buras, gnmzde Banglade, eskiden ise Dou Pakistan olarak bilinmektedir.Nitekim Banglade,mslman halk arasnda Seleflik dvetinin yaylmasndan mutluluk duymutur. ki blge arasndaki mesafenin yakn olmas ve o devirde ayn lkeyi (Hindistan) temsil etmesi sebebiyle,

2Lutherop

Cemleddn eyyl: Ad geen eser. Sayfa: 68-69 Studard;slm Dnyasnn Bugn.Arapaya terceme eden:Accc Nuveyhid, Talik:ekip Arslan.Cilt:1.Sayfa:263

173

dvetin Bangal diyrnda yaylmasnn, Hindistandaki Ahmed Barelwi ve ona tbi olanlar tarafndan yaylmasyla balantl olduunu syleyebiliriz. Ancak biz, Bangal diyrndaki dvetin etkilerini, Hindistandaki dvetten ayr tutmamzn sebebi, Hindistanda olduu gibi, dvetin burada sava merhalesine kadar ulamayarak bar bir yol izlemesiydi. Nitekim Bangladeteki dvetilerin yaygn olmas sebebiyle 19. yzylda Muhammed b. Abdulvahhabn seleflik dveti hareketlilik kazanm ve bu dvetilerin almalaryla Bangladete pekok insan slm dnine girmitir. Bu dvetilerin hedefi, mslmanlarn bana gelen bellardan ve slm inancna yerleen putperest hindularn inanlarndan onlar kurtarmak ve bu lkedeki slm topraklarn geniletmek idi.1 Bu dvetilerin en nemlisi sanrm Hac eriatullah (hicr 1178-1256/mild1840) ve onun Fariyyn cemaati idi.Hicr 1214 ylnda hac farizasn ed etmek amacyla

Thomas Arnold: slma Dvet. Sayfa: 315

174

Mekkeye gelip dvet limleriyle biraraya gelmi ve onlarn dvetinden etkilenmiti.1 Seleflik dvetini yaymak iin, hem Banglade, hem de Hindistanda byk almalar yapan baka limlerle dvetiler de gelmitir.Bu limlerle dvetilerin kimisi dn ilimleri, zamann S. Arabistan Genel Mfts Muhammed b. brahim l-i eyh (lm hicr 1389), Abdullah b. Hasan ve mer b. Hasan2 gibi, Necd ve Hicz blgesindeki Selef dvetin limlerinden ilim almlard. Aratrmaclar, durum ne olursa olsun slm dninin Bengladete yaylarak oralara yerlemesinin en nemli etkenin Selef dvetiler olduunu belirtmilerdir.Nitekim bu dvetiler, Bangladete slm dni iin hl en kymetli hizmetleri vermektedirler.Ancak bunlar, baarl olabilmeleri ve yollarna devam edebilmeleri iin mli ynden yardma muhta bir durumdadlar.3

Drdncs:
Muhammed Kemal Cuma; Muhammed b. Abdlvahhabn Dvetinin Arap Yarmadas Dnda Yayl. Sayfa: 82. Muhammed Abdullah Md: Ad geen eser.Cilt:1.Sayfa: 63-67. Abbas Mahmud Akkd: Sayfa:79, 89, 139 ve 141. Abdul-Mutel Sad: slmda hicr 1.asrdan 14.asra kadar olan mceddidler. Sayfa: 483-486. 2 Abdullah b. Hasan: Hicz blgesindeki kadlarn bakan idi.(lm:hicr 1378). Kardei mer b. Hasan ise,S.Arabistann Necd blgesi ile Dou blgesindeki yilii emretme ve ktlkten alkoyma komiteleri genel bakan idi.(lm:hicr 1395). Allah hepsine rahmet etisn. 3 Thomas Arnold: slma Dvet. Sayfa: 315. Ahmed Abdulafr Attr: Ad geen eser. Sayfa: 210
1

175

Endonezyada:
Muhammed b. Abdulvahhabn Seleflik dveti Endonezyann kapsaml bir ekilde tam olarak yaygnlamamt.Ancak bu dvetin yayl, Malawinin gneyindeki Sumatra adas gibi Endonezyann en byk adalaryla snrl kalmtr.Sanrm Endonezyann dier adalarnda corafi engellerin olmas, dvetin o adalarda yaylmamasnda byk rol oynamtr.1 Aratrmaclarn dedikleri gibi, Seleflik dveti sadece Sumatra adasnda yaylm ise, Seleflik dvet hareketinin Sumatra adasnda gelimesi ve o blgelerle slm ticret hareketine yardmc olmas sebebiyle, dier komu lke ve adalarn bu dvetten -az da olsa- etkilendiklerini gznnden uzak tutamayz. Seleflik dvetinin Sumatra adasna girii, hicr 13. (mild 19.) yzyln balarnda (hicr 1218/mild 1803 ylnda) Sumatradan kiinin Suudi devleti zamannda Mekkede hac farizasn ed ettikten sonra adalarna dnmelerine rastlar. Bu kiinin Seleflik dvetinin Hicz blgesinde dn ve siys ynden msbet etkilerini yakndan grmeleri iin
1 Java adas gibi baz adalarda Seleflik dvetine tbi olan ok az sayda kimseler bulunmaktadr. Ad geen eser:Sayfa:212.

176

bir frsat idi.Nitekim Mekkede Seleflik dvetinin limleriyle balant kurarak bu dvetin ilkelerini gzden geirince, bu ilkelere ikn olup kabul ettiler.Ardndan bu dvetten derin bir ekilde etkilenmi olarak Sumatra adasna geri

dndler.1 Bu kii, Sumatra adasna ular ulamaz, insanlar tevhde dvet etmeye, lkelerindeki bidat ve hurafelerle mcdele etmeye baladlar.yle ki kendilerine tbi olan kimseleri ikn etmekte byk bir gce sahip olunca, mslman olmayan dmanlar (Petekler) ile mcdelede bu gce dayandlar. Endonezyadaki Hollanda smrge hkmeti, bu lkedeki menfaatleri, siys ve hristiyanlk dnnin nfzu iin bu hareketin byk bir tehlike oluturduunu grnce, 1821 ylnda bu dvete iddetle kar koymaya balad. Dvete mensup kimselerle Hollandal smrgeciler arasnda arpmalar ve savalar yaklak 16 yl srd.Bu arpma ve savalar, Sumatra adasnda Seleflik dvetine mensup kimselerin nfzunu ortadan kaldrmakla son buldu.2

1 2

Thomas Arnold: slma Dvet. Sayfa: 410. Muhammed Abdullah Md: Ad geen eser.Cilt:6. Sayfa: 68

177

Hollanda smrge hkmeti, Sumatrada Selef dveti ortadan kaldrmasna ramen bu dvete mensup kimseler, dvete sk skya bal kalmaya devam ettiler. Bylelikle dveti bar yollarla yaymada byk bir baar elde ettiler.1 Bilindii gibi, Sumatra adas ile dier adalardaki mslmanlar, Arap yarmadasndaki Selef dvete mensup kimselerle olan balantlarn bu olaydan sonra da koparmayp devam ettirdiler.Hicz blgesi, hicr 1344 ylnda Kral Abdulaziz l-i Suudun hkm altna geince, Sumatra,

Java ve Dou Hindistan adalarndan gelen mslman ilim talebeleri Mekke ve Medineye geldiler.Dvetin limlerinden Selef dvetin ilkelerini okuyup rendiler.Ardndan bunlarn ou lkelerine dnnce, Selef dvete aran ve bu dveti yayan kimseler oldular.Mslmanlar arasnda yaygn olan bidat ve hurafelerden inanlarn temizleyip dzeltmekte ve slmn henz ulamad o blgelerde slm dnini yaymakta bu rencilerin byk rol oldu.2 Muhammed Rad Rznn Msrda kurduu Menr dergisinin, Selef dvetin Endonezyada ncekinden daha

1 2

Thomas Arnold: slma Dvet. Sayfa: 410. Ahmed Abdulafr Attr: Ad geen eser.Sayfa: 212

178

byk bir ekilde yaygnlamasndaki etkisini unutmamak gerekir.1

Beincisi: Trkistanda:
Hicr 1288 (mild 1871) ylnda,Selef dvete aran Bat Trkistann Kukent ehrinden Suf Badal Hukand adnda bir dveti ortaya kt.Suf Badal Hukand, Muhammed b.Abdulvahhabn dvetine uyarak lkesinde bu dveti byk bir istek ve arzuyla yaymaya balad. Rus imparatorluuna kar yaplan ihtilale nderlik yapt. Takent yaknlarndaki Rus garnizonuna hcm etti.Ancak Rus kuvvetleri son olarak Suf Badal Hukand ve kendisine tbi olanlara glip geldi.Bylelikle kendisine tbi olanlarn almalar, dveti bar yollarla devam ettirmekle snrl kald.2

Altncs: inde:
inin Valso blgesinde hicr 1311 (mild 1894) ylnda eyh Nuh Makoyvan adnda bir slm dvetisi

1 Muhammed b.Abdullah Selmn: Rad Rz ve Muhammed b. Abdulvahhabn dveti (Master tezi).Sayfa:365-363 2 Keml Seyyid Dervi: Muhammed b. Abdulvahhab ve Vahhabilik Dveti. Sayfa: 250

179

ortaya kt.Mekkede hac farizasn ed ettikten sonra Muhammed b. Abdulvahhabn dvetine tbi oldu. nsanlar gerek slm dnine tekrar dnmeye, bidat ve irke gtren eylerle mcdele etmeye ard.Bunun zerine kendisine yardm edenler ve dvetine tbi olanlar onun evresinde toplanp kendilerine hvn adn verdiler. inde byk slah almalar yaptlar.1949 ylnda inde meydana gelen komunist ihtilale kadar bu almalar devam ettirdiler.1

Selef Dvetin Afrika Ktasndaki Etkileri:

Daha nce Selef dvetin Asya ktasndaki etkileri hakknda sylediklerimizi burada da aynen

syleyebiliriz.nk biz,kk olsun,byk olsun bu konuda her eyi bilemeyiz.Ancak Muhammed b. Abdulvahhabn Selef dvetinden etkilenen Afrika ktasnn en nemli blgelerini zikredeceiz.Bu dvet ile ona mensup kimseler, bu blgelerin tarihinde byk rol oynamlardr.Bu sebeple bu dvetten ok az etkilenen blgeleri zikretmeyeceiz.2
Fehmi Huveyd:indeki Mslmanlar ve Drtler etesi.Arap Dergisi.Muharrem 1401. (Aralk 1980).Sayfa: 87. Say: 265 2Bunun rnei, Afrikann dousundaki Zengibardr.Burada Selef dvetten etkilenen mslmanlar bulunmakta, insanlar bidat ve hurafeleri terketmeye ve (ibdet amacyla) Evliynn kabirlerine yaknlamaktan uzak durmaya dvet etmektedirler.Bknz: Ahmed Emn.Sayfa: 21
1

180

Ayn ekilde, slahat hareketlerinin bu blgelerde braktklar etkileri detayl olarak zikretmeyeceiz.nk bu durum, bizi konumuzun dna karr.Bizce burada nemli olan, -Asya ktasnda belirttiimiz gibi-, Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Afrikada bu slahat hareketleri zerinde ne kadar etkili olduunu gstermektir. Muhammed b. Abdulvahhabn dvetinin Afrika ktasndaki slam slahat hareketleri zerindeki etkisi ile Asya ktasndaki etkisinin byk lde birbirine benzediini syleyebiliriz.Selef dvetin btn ilkelerini benimseyen hi bir hareket olmam, ancak bu dvetin en nemli ilkeleri; Tevhdi, Allah Telya hlis klmak, bidat ve hurafelerle mcdele etmek, buna ilve olarak itihd etmeye ve kr krne taklitilii brakmaya dvet etmek olmutur.

Davetten etkilenen Afrika ktasnn en nemli blgeleri unlardr: Birincisi: Msrda:

Muhammed Rad Rz ve onun Menr dergisi, Muhammed b. Abdulvahhabn Selef dvetinin Msrdaki en byk yardmclar saylr.

181

Muhammed Rad Rz (hicr 1282-1354/mild 18651935), Menr dergisinin yannda Selef dveti ve onun hedeflerini aklamak amacyla birok kitap yazmtr. Bu kitaplardan bazlar unlardr: Vahhabler ve Hicz, Snnet ve eriat ya da Vahhablik ve Rafizlik ve Menr ve Ezher ve daha bakalar. Ayn ekilde Msrdaki Menr Matbaas, Selef dvet limlerininin yazm olduu birok eseri basmtr. Yine, Msrda Muhammed b. Abdulvahhabn Selef dvetinden etkilenen birok slm cemiyet ortaya kmtr.Bu cemiyetlerden birisi Ensrus-Snnetil-Muhammediyye (Muhammedin snnetine yardm edenler) Cemiyetidir. Bu cemiyetin bakan Muhammed Hmid Fakk, Selef dvet hakknda bir kitap yazp adna Vahhblik Dvetinin, Arap Yarmadasnda Dn ve Meden Islahattaki Etkisi adn vermitir.Bu cemiyet, aylk olarak Tevhd adnda da bir dergi karmaktadr.

kincisi: Libyada:
Mild 19. yzyln ortalarnda Libyay kendisine merkez olarak seen slahata ynelik bir dvet ortaya kt.Bu dvet, Muhammed b. Ali Sens (hicr 1202-1276/

182

mild 1787-1859) nderliinde idi.Bu dvet, 4. dedesi olmas hasebiyle kendisine nisbet edilmi ve Senslik dveti olarak adlandrlmtr.1 Sens, 1787 ylnda Cezirin Mustenim ehrinde dnyay geldi.lk olarak slm ilimleri Maribin (Fas) Fas ehrinde almaya balamtr.Nitekim dvetinin balangc, yaad dnemde mslmanlarn dn, siys ve ekonomik ynden zayflama sebebinin, gerek slm dninden sapmalarndan kaynaklandn hissetmeye balad.Bylece Avrupa devletleri mslmanlara hkim olmu ve onlarla kendi yurtlarnda savamlardr. Sens, hicr 1253/mild 1837 ylna kadar Kuzey Afrikann Fas, Trablusgarp, Bingzi ve Kahire gibi birok ehrine yolculuk yapm, son olarak hicr 1253 ylnda hac farizasn ed etmek iin Mekkeye gelmiti.2 Mekkede Selef dvetin baz limleriyle buluup onlarn grlerinden etkilenmi ve Tevhdi, Allah Telya hlis klmak ve salih kimselerle tevesslde bulunma gibi, bidat ve hurafelerden uzaklamaya, itihd yapmaya ve kr krne taklitilikle mcdele etmeye aran dvetinin esaslarn bu grler zerine kurmutur.
1 2

Abbas Mahmud Akkd: Ad geen eser.Sayfa: 129-133 Ahmed Abdurrahim Mustafa: Ad geen eser. Sayfa: 38

183

Kendisi Mlik mezhebine mensup olmasna ramen delli, mezhebin grne aykr grdnde o delli kabul ederdi.1 Sensnin bu yndeki dveti, Muhammed b.

Abdulvahhabn Selef dvetine benzemektedir.Ayn ekilde Sensnin dveti ile Muhammed b. Abdulvahhabn dveti ortam olarak da birbirine benzemekteydi.2 yle ki Muhammed b. Abdulvahhabn Selef dveti iin Necd blgesini balang noktas iln ettii gibi, Sens de LibyaMsr arasndaki sahrada bulunan Cubb vhsn kendi dveti iin ana hareket noktas klmt. Cubb vhsnn kuzeyde bulunan siys otoriteden uzak olmas ve

kervanlarn gei yeri olmas, ok nemliydi.Bylece Senslik hareketinin gneyde slm yaymas kolaylam oluyordu. Senslik hareketinin,Muhammed b. Abdulvahhabn hareketinden ayrld birka nokta vard.Bu noktalarn en nemlileri unlardr: 1.Senslik dvetinde,baz tasavvuf ilkeleri vardr.Bu ise Muhammed b. Abdulvahhabn -daha nce de
Cemleddn eyyl:Ad geen eser.Cilt:1.Sayfa:70.Abdulfettah Mansur:Ad geen eser. Sayfa: 38-39 2 Ahmed Abdulgafr Attr:Ad geen eser.Sayfa:115.Abdurrahman Cutayl: Muhammed b. Abdulvahhab. Sayfa: 54
1

184

belirtildii gibi- inkr ettii eylerdendir.Bu tasavvuf,Senslik dvetinin zhd ve ibdette arya gitmesi, dvete girmek isteyenlerden Ftiha sresini okumalarn istemesin-de ak bir ekilde grlmektedir. Senslik dveti, merhaleden gemektedir.Birinci merhalesi (Mntesipler), ikinci merhalesi (hvn) ve nc merhalesi ise (Havs). Yine, Senslik dvetinin Zviyeler in etmesinden tasavvufa meyletmesi aka anlalmaktadr.Zviyeler, ziraat, ticret ve ilim talep etmek gibi ilerle birlikte, dvete uyanlarn zhd ve ibdet iin kullandklar zel yerlerdir.1 2. Senslik dveti, ilkelerini yaymak iin bar bir yol izleyen ve g kullanmaktan tamamen uzak bir dvet idi.Bilakis Sens, hareketin esaslarn yerletirme almalarna kendini adayabilmek iin toplumda bulunan btn glerle atekes iln etmitir. Bylelikle Sens, bn-i Teymiyye ve Muhammed b. Abdulvahhaba tamamen aykr davranm oldu.Nitekim bu amala, Kuzey Afrika, Hicz, Sudan ve Msr gibi slm lkelerinde zviyeler kurdu.Cubb vhsnda kurduu zviyeyi de bu zviyelerin merkezi kabul etti.Sens, bu
1Cemleddn

eyyl: Ad geen eser.Cilt:1.Sayfa:69. Ahmed Abdurrahim Mustafa:Ad geen eser. Sayfa: 41

185

eitli zviyeler yoluyla dvetini yaymakta baarl oldu. yle ki bu yolla birok slm lkesinde Sensye tbi olanlar oald.1 Bu bar slba ramen Osmanl Devleti Sens ve onun dvetinden asla rz olmad.nk Osmanl Devleti, slahata ynelik dvet hareketlerinin, ayrlk hareketlerine dnmesinden dima korkard.Ancak ok gemeden Osmanl Devleti, bu harekete tbi olanlarn Libyada talyanlara, Msrda ise ngilizlere kar kahramanca kar koymalarndan istifde etmitir.2 Dorusu Senslik dvet harketinin bu bar slbu, bu dvete tbi olanlarn gl bir mn sahip olmalarn, Kuzey Afrikada talyan ve Fransz smrge belsna sabretmekte baarl olmalarn ve bu blgelerde dnlerini ve vatanlarn savunma pahasna canlarn vermelerini salamtr.Nitekim smrgecilerin bu blgelerde hezimete urayp tamamen ortadan kaybolmalarnda bu canlarn fed hareketlerinin etkisi ok bykt.Sensnin dvetine

slm dnyasnda bu zviyelerin says, 146 zviyeye ulat.her ky ve kasabada bir zviye vard.Bu zviyelerin isimleri iin Lutherop Studardn slm Dnyasnn Bugn adl eserine baknz.Cilt:1.Sayfa: 277-279 2 Cemleddn eyyl: Ad geen eser. Cilt.1.Sayfa: 70-71
1

186

tbi olanlardan birisi olan ehd mer Muhtar ve mchid arkadalar bu anlattklarmza en gzel rnektir.1

ncs: Cezirde:
Cezirin Seleflik yn, Abdulhamd b. Bds (hicr 1305-1359/mild 1887-1940) liderliinde kurulan Cezirli Mslman limler Cemiyeti tarafndan temsil edilmektedir. Abdulhamd b. Bds, hac farizasn ed etmek iin Mekkeye geldiinde Seleflik dvetinin ilkelerini okumu ve Mekkede bu dvetin baz limleriyle biraraya gelmiti. Nitekim Abdulhamd b. Bds, cemiyetini Seleflik dvetinin ilkeleri zerine kurarak Cezirdeki mslmanlarn inanlarn bidat ve hurafelerden arndrmaya dvet etti. Ayn ekilde mslmanlar, Kuran- Kerm ve Peygamberin snnetini derin bir ekilde okumak sretiyle itihada dvet edip kr krne taklitilikle ve dnce krlyle mcdele etmeye dvet etti.Abdulhamd b. Bdsin Cezirde kurduu cemiyetin Fransz smrgesiyle yapt

Abdulkerm Hatb: Ad geen eser.Sayfa: 143. Mahmud t Hattb: Bat Maribin Fethinin Komutanlar.Cilt:2.Sayfa:243
1

187

savataki rol bykt.Nitekim Cezir hicr 1382/mild 1962 ylnda bamszlna kavumutur.1

Drdncs: Sudanda:
Sudan, o zamanki adyla Dou Sudan,imdiki bilinen adyla Sudan devletidir.Sudanda, Muhammed Abdullah Ahmed liderliinde (1845-1885) Mehdlik adyla slahata ynelik bir hareket ortaya kt.Muhammed Abdullah Ahmed, kendisinin beklenen Mehd olduunu iddi etti. Sudanda dvetini yaymaya balaynca, Mehd lakabyla anld.2 Mehdlik dveti, doru veya btl pekok dvet ve slahata ynelik hareketlerin slm dnyasn istil ettii bir zamanda ortaya kmtr.te, randa, Hindistanda ve Nil vdisi gibi lkelerde ayr ayr ortaya kan ve her biri de balarna gelen zulm ve hakszlktan insanlar kendisinin kurtaracan ve bu gye ile belirli bir vakitte gnderilen Mehd olduunu iddi eden Mehdler dveti,bunlardandr.

Zirikl: el-Elm.Cilt:4.Sayfa:60. Abdurrahim Uveys: Muhammed b. Abdulvahhabn Islahata Ynelik Dvetinin Cezirde slm Dnce zerindeki Etkisi. Riyad mam Muhammed slm niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi.Say:5.Yl: 1401. Sayfa: 225-256. 2 Abbas Akkd :Ad geen eser.Sayfa: 161-164
1

188

Tarihiler, doru ve btl olular ynnden Mehdler hareketinin hakikati ve bu hareketlerin yalnzca dn bir hareket mi, veya sadece siys bir hareket mi veyahut da hem dn, hem de siys bir hareket mi olduu konusunda gr ayrlna dmlerdir.Ancak ou tarihi, slahata ynelik hareketlerinde Mehdlerin,insanlar aldatan, dvetlerinde bile bile yalan syleyen, slahat istediklerini ve dn eylere nem verdiklerini sylemekle ilerinde sakl olan darya vurmayan kimseler olduklar grnderdiler.1 Sudanl Mehd Muhammed Ahmed,Dou Sudanda tasavvuf bir evrede yetimi, kendisini ibdete adam, Kuran- Kermi ezberlemi, fkh ve tasavuf eitimi almt.2 Muhammed Ahmedin dvetine balamas, Beklenen Mehd grnn Sudan halk arasnda yaygn olduu bir zamana rastlamaktadr.Bunun da nedeni Sudan halknn, ngiliz nfzunun altnda bulunan Msr idresinden ektii sknt ve zorluklard. Fest ve bidatlarn yaygnlamasyla dn yaam bozulmutu.Ayrca iktisd yaam da Sudan halk arasnda

2Lutherop

Ad geen eser.Sayfa: 153 Studard;slm Dnyasnn Bugn.Arapaya terceme eden:Accc Nuveyhid, Talik:ekip Arslan.Cilt:1.Sayfa:89-90

189

ktye gitmiti.Bu nedenle insanlar, slahata ynelik bir hareketin zlemini ekiyordu.1 Nitekim Muhammed Ahmed bu durumu frsat bilerek 1881 ylnda kendisinin Beklenen Mehd olduunu iln etti.Birok tasavvuf ilkesini bu dvetine katt.

Muhammed Ahmedin ona dvet ettii eylerden birisi de fest ve bidatlar ortadan kaldrmak ve slm dnini ilk esaslarna geri dndrmekti. Muhammed Ahmed, lkeyi yabanc ynetimden ve onun geni nfzundan bamszlna kavuturmak iin de cihd iln etti.Mehd Muhammed Ahmedin, 1883 ylnda Heks Seferi olarak bilinen seferinde hkmet askerlerine kar kazand zafer idi.Bu zafer, onun deerinin artmasna ve dvetinin Sudann drt bir yannda yaylmasna neden oldu.Ayn ekilde bu hezimet, ngilizlerin Msr hkmetinden nefret etmesine ve Sudandan ekilmesine neden oldu.Bu olay, ngilizlerin Sudan yeni bir isimle smrmek iin giritii bir yollardan birisiydi.2 Nitekim ngilizler 19. yzyln sonunda (1899 ylnda) Sudan smrgesi altna aldlar.
Ahmed Abdurrahm Mustafa: Ad geen eser.Sayfa: 42-44 Abbas Mahmud Akkd: Ad geen eser.Sayfa: 162-163.Lutherop Studard;slm Dnyasnn Bugn.Arapaya terceme eden:Accc Nuveyhid, Talik:ekip Arslan.Cilt:1.Sayfa:9
1 2

190

Her ne olursa olsun Sudandaki Mehd hareketi, hem dn ve hem de siys bir hareket saylmaktadr. Veya hakikatte bu hareket, kendine g ve kuvvet salamas, bu dvete yardm edecek kimseleri evresine toplayabilmesi iin dni kendine bir dayanak yapmtr. Buna ilve olarak Mehdlik hareketi, insanlar ard grnteki bu dn dveti, pek ak deildi.1 imdi u soruyu sormalyz: Muhammed b.Abdulvahhabn Arap yarmadasnda balatt Seleflik dvetinin Mehdlik hareketi zerinde bir etkisi oldu mu? Dorusu Seleflik dvetinin, slm dnyasndaki dier slahata ynelik hareketler zerindeki etkisini nisbet edecek olursak, Sudandaki bu dvet veya hareket zerinde etkisi pek az olmutur. nk Seleflik dveti ile Sudandaki Mehdlik hareketinin ilkeleri temelde birbiriyle zt idi.Seleflik dveti, tasavvufla mcdele ediyor,Mehd ise buna inanmyordu.2

Abdulkerm Hatb: Ad geen eser.Sayfa: 139-140. Necd blgesinden baz limler eyh Ali b.Vdyi (lm 1361/Uneyze) Mehdnin doruluunu aratrmak amacyla Sudana gnderdiler.eyh Ali b.Vd Sudana gidip dndnde bunun doru olmad anlald.Baknz:Necdli limler:Abdullah Bessm. Cilt.3.Sayfa: 739.
1 2

191

nk Mehdnin ortaya k, sfatlar ve artlaryla ilgili olarak rivyet edilen hadsler, ehli snnet limlerinin grlerine gre Sudandaki Mehdye uymuyordu.1 Btn bunlara ramen Mehdlik hareketinin, Seleflik hareketinden iki ynden etkilendiini syleyebiliriz: Birincisi: Mehd, rislelerinde dvetindeki amacnn slm inancn canlandrmak ve Raslullah-sallallahu
sellem-in aleyhi ve

snnetini yaatmak olduunu srekli tekrarlamtr.

Ayrca Mehd, baz bidatlar ve bunlarn zararlarn yasaklamak, zellikle de iki imeyi haram klmak gibi, baz konularda sert bir slp kullanmtr.2 Seleflik dveti de daha nce belirtildii gibi-, btn bunlara dvet etmitir. kincisi: Mehdlik hareketi,hem dn,hem de siys bir grntyle ortaya kan dvettir.Bylece Mehdlik, Seleflik dvetinin izledii yolu izlemi ve ondan etkilenmitir. nk Muhammed b. Abdulvahhabn liderlii, Msrdaki Fatmler devleti ile Fastaki Muvahhidler devleti gibi devletler kuran liderlerin, hafzlarda yeniden hatrlan-

Mehdnin bu aykrlklar iin baknz:Lutherop Studard;slm Dnyasnn Bugn. Arapaya eviren:Accc Nuveyhid,Talik:ekip Arslan.Cilt:1.Sayfa:88.Basm tarihi: Hicr 1343 (Selefiye Matbas).Ve bn-i Kesr:el-Bidye ven-Nihye.Cilt:1.Sayfa:27-34. Muhibbuddn Hatb:Ana hatlaryla sn Aeriye is Mezhebi.Sayfa:39-40. Muhammed Ahmed Sefrn: Levmiul-Envril-Behiyye.Sayfa:70-86. 2 Ahmed Abdurrahm Mustafa.Ad geen eser.Sayfa:44.Abdulfetth Mansur.Ad geen eser. Sayfa:28
1

192

masn salamtr.Mehd, Selefilk dvetine btn ynlerinden bakm olmasa bile, dvetin bu ynne bakp ondan yararlanmas ve kendisinin dn liderliinde bir devlet kurmas yeterlidir.1 Btn bunlardan sonra unu syleyebiliriz: Hi phe yok ki Sudandaki Mehdlik hareket ve dveti, slm dnyasnda Seleflik dvetinden en az etkilenen slahata ynelik harekettir. Durum ne olursa olsun Mehdlik dveti, snrl ve byk lde yresel bir dvet olarak kalmtr. Bu hareketin kurucusu Muhammed Ahmed, 1885 ylnda Hortumda veft etmitir.Dvetin, gnmze kadar Sudanda kkleri kalm olmasna ramen2, Sudan dnda hibir yerde sesi duyulmamtr.3

Beincisi: Bat Afrikada:

Bat Afrika ile Orta ve Bat Sudan olarak bilinen yeri kastediyoruz.Orta ve Bat Sudan,Afrikann batsndaki Arap olmayan lkeleri kapsamaktadr.Bu lkelerin topraklarnda Seleflik dveti gneinin domasyla birok kabile, sevin

1 2 3

Abdulkerm Hatb: Ad geen eser. Sayfa:140-141 Ahmed Abdurrahm Mustafa: Ad geen eser.Sayfa: 45 Abbas Mahmud Akkd: Ad geen eser.Sayfa: 164

193

ve mutluluk duymu, bu blgeden baz kabileler -bu dveti benimseyip kabul ettikten sonra- zellikle de Filbi kabilesi, hicr 13. /mild 19. yzyln banda dveti yayma grevini yerine getirmeye baladlar.19. yzl, slm nrunun bu blgelere girmesi ve bu blgelerde yaylmasnn balang tarihi olmamtr.Bilakis slm, bu blgelerde hicr 7. /mild 13.yzyln balarnda yaylmaya balamt.Yine, bu blgelerde ilk defa slma giren, Filbi kabilesi olmutu.1 Bu byk kabile, ticr ynden byk bir etkinlie sahip olmakla birlikte, hayvanclk, ziraat ve ticreti de ellerinde bulunduruyordu.Bu kabile mensuplar cmertlik ve cesur olmalaryla da biliniyorlard. Yine bu kabile mensuplar savalar srasnda silah kullanmada ok maharetliydiler.2 Seleflik dvetinin bu kabile mensuplar tarafndan yaylmas, sadece dn ynden olmakla kalmam, siys ynden de yaylmtr.Bylelikle bu bu durum, Hindistanda 19. yzyln balarnda Ahmed Barelwi tarafndan yaylan dvete benzemektedir.

Mustafa Mesad:Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin, Osman b. Fodio hareketi zerindeki etkisi.Riyad mam Muhammed b. Suud slm niversitesi, Sosyal Bilimler Fakultesi Dergisi.Say:5. Yl:Hicri:1401.Sayfa:212 2 Ahmed Abdulafr Attr: Ad geen eser.Sayfa:215
1

194

Seleflik dvetinin Afrikada yaylmasndaki kssann kahramanna gelince bu kii, Filbi (Fola) kabilesine mensup slm dvetisi eyh Osman Dan Fodio idi.Osman Dan Fodio hac farizasn ed etmek amacyla Mekkeye geldii zaman Seleflik dvetinden etkilenmiti. Mekkeyi ziyret ettiinde, Seleflik dveti o vakitte gcn gelimekten almakta idi.Osman Dan Fodio,Seleflik dvetini beenip kabul etti ve slmn gzelliini bozan her trl irk,bidat vefat ve hurfelerden arnm bir ekilde gerek slm esas zre lkesindeki mslmanlarn inancn dzeltme heves ve arzusuyla lkesine dnd.1 Osman Dan Fodio, kabilesi ve yaad toplumda var olan bu eylerle mcdele etmi, Sudanllarn slm inanlarna karm durumda bulunan putperestlii ve llere ibdet etmeyi ortadan kaldrmak iin urat. Seleflik dvetinin ilkelerini yaymak ve duyurmak sretiyle gerek slmn ilkelerini yaymak sretiyle, birliklere blnm,birbirleriyle anlamazlk ierisinde ve gsz bir durumda bulunan kabilesini, birbirine sk skya bal dn ve inan birlii ierisinde kendi evresinde toplamaya

muvaffak oldu.2
1 2

Thomas Arnold: Ad geen eser.Sayfa:360 Muhammed Abdullah Md.Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa: 66

195

Bundan sonra hicr 1217/mild 1802 ylnda dvette g kullanma merhlesine balad.Putperest Havsa kabilelerine kar sava iln etti.Ayrca, Nijer nehrinin akt yerin uzantsna den Cubeyr krallna ortadan kaldrd. Cihadn ilnndan iki yl gemeden hicr 1219/mild 1804 ylnda bu blgelerin hepsini, Sokoto slm Krall ad altnda birleti.Bu kralln snrlar, Nijer nehrinin batsndaki Timbuktu ehri ile doudaki ad gl arasnda bulunan topraklara kadar ulat.Kralln sahip olduu topraklarn yzlm, 400.000 kilometre kareye,nfs da 10 milyona ulat.1 Kralln kurucusu Osman Dan Fodionun hicr 1231/ mild 1816 ylnda veft etmesine ramen, kurmu olduu krallk veftndan sonra da devam etti.Kralln snrlar genileyerek imparatorluk haline geldi.Snrlar doudaki Adamawa ehrinden gneybatdaki lorin ehrine kadar ulat.Sokoto Krallndaki bu byk genilemenin,Afrikann o blgelerinde slm inancn yaymasndaki rol bykt.2
1 Muhammed Abdullah Md.Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa: 66. Lutherop Studard; slm Dnyasnn Bugn.Arapaya terceme eden:Accc Nuveyhid,Talik:ekip Arslan. Cilt:1. Sayfa:302 2 Mustafa Mesad:Muhammed b.Abdulvahhabn dvetinin, Osman b. Fodio hareketi zerindeki etkisi.Riyad mam Muhammed b. Suud slm niversitesi, Sosyal Bilimler Fakultesi Dergisi.Say:5. Yl:Hicri:1401.Sayfa:217. Ahmed Abdulafr Attr: Ad geen eser.Sayfa:217

196

Bu imparatorluk,yzyla yakn bir zaman yani 19. yzyl boyunca Filbi kabilesinin nfzunda kald.Nihyet hicr 1318/mild 1900 ylnda Nijerde bulunan ngiliz idresi tarafndan Avrupal ngiliz smrgesi,Sokoto slm Krallnn bamszlna son verdi. Bilindii gibi bu blgelerde yabanc smrgelerin kurulmas,madd g ve siys nfz,hatta silah gc kullanlmasna ve bu blgelere misyonerler gndermek sretiyle bu yaylmay engellemesine ramen,slmn Filbi ve Havsa kabilelerinin mslmanlar tarafndan komu durumdaki putperest blgelerle dier blgelerde bar yollarla yaylmasn engelleyememitir.1 Yakn zamanda Filbi kabilesinden slm dvetisi mchid Ahmadu Bello Kuzey Nijerya eski babakankm ve inanc ve vatanna yardm etmek, smrgecilere kar koymak iin byk gayretler sarfetmitir.2 Ancak ok gemeden Ahmadu Bello, 24 1966 ylnda Ocak

umresini yaptktan sonra Mekkeden dn

nde slm dmanlar tarafndan suikastle ldrld.3

Thomas Arnold: Ad geen eser. Sayfa:361-362. 2 Ahmedu Bellonun slm ve vatan iin sarfettii gayretler iin Mahmud kirin: Mslman Topluluklar Dizisi: Nijerya adl kitaba baknz.Sayfa:88. 3 Ahmed Abdulaffr Attr: Ad geen eser.Sayfa:217
1

197

Btn bu engellemelere ramen, slm dni bu blgelerle Afrika ktasnn dier blgelerinde kolay bir ekilde yaylmaya devam etti.Seleflik dveti, Afrika ktasnda bir sembol olarak kald.Mslmanlar, orada bu hal ve dier madd glere kar slm dnlerinde sbit kalmaya devam ettiler. Mslmanlar, slm dninin ilkelerine hl sk skya bal kalmaya ve fazletlerini yaamaya devam etmektedirler.1Afrika, Allahn izniyle yakndan takip edilen, slmn ktas olarak kald.

Seleflik dveti hedefine ulat m?

imdiye kadar anlattmz eyler, Muhammed b. Abdulvahhabn Seleflik dvetinin slm dnyasnn deiik yerlerinde yaylnda ne kadar etkili olduunu grdk. imdi sormak istediimiz, bu dvetin yaylnn gzle grnen sonular nelerdir? Seleflik dveti iin yaplan bu byk almalar ve katettii uzun yol hakkndaki genel kanaat nedir? Dolaysyla bu mbrek dvetin balangcndan beri deerli slahat lim Muhammed b. Abdulvahhabn arzulad hedeflere acaba ulat m?

Muhammed Abdullah Md.Ad geen eser.Cilt:1. Sayfa: 66-67.

198

Hi phesiz ki bu dvet, iin balangcnda bir eye sahip deilken ksa bir sre sonra her eye sahip olmutur. Bu dvet, oluumunda ilk nce Muhammed b.

Abdulvahhabn ahsiyeti zere ayakta durmaktan ileriye gitmemi, ancak ksa bir sre sonra devletin tm birimleri onun omuzlarnda durmaya, retileriyle aydnlanmaya ve onun samimiyetiyle glenmeye balamt.Dvetin bu durumu, patlamasyla gecenin iddetli karanln yaran, gl sesiyle slm toplumunda ne kadar ok uyuyan insan varsa hepsini derin uykularndan uyandran, fzeye benzemekteydi.nsanlar bu dvete gzlerini atklarnda iki gurup halindeydiler: Birinci grup: Bu dveti kabul edip ierisindeki hak olan grdklerinde, ona tbi oldular.Btn gleriyle bu dveti savunup ona kesin delllerle destek olmulardr. kinci grup: Bu dvete dmanlk besleyerek onun tehlikesini gidermek iin btn glerini kullandlar. Bu dvete destek amacyla yaplan iddetli savalara klcyla katlamayan, fikir ve dncesiyle katlmtr. slm toplumu bu mbrek dvetle buluuncaya dek kl ve kalemle savalar devam etmitir.Bu dvet, bir yandan nnde hibir btln,yalan ve iftirnn duramad

199

ilimle, dier yandan ise dnle ilgili konularda derin bilgi ve aratrmayla devam etmitir. Bunun sonucunda deiik lkelerden ve ok sayda aratrmac1 Muhammed b. Abdulvahhab ve onun dveti hakknda yazlar yazm ve kitaplar telif etmilerdir. Baz aratrmaclar, Muhammed b. Abdulvahhabn slm toplumunu yaatmak,prangalardan ve dalletlerden kurtarmak iin stlendii roln ne kadar byk olduunu yazdklar kitaplarda aklamlardr. Bu mefhumlar gelitike, derin ve ilm metodlarla aratrmalar yapldka,bu byk slahatnn dhi oluu ve onun dvetinin iki asr boyunca slm mmetinin zihinlerini aydnlatmadaki etkisi hakknda yeni yeni srlar ortaya kmaktadr. Dorusu slm toplumunun 18. ve 19. yzyldaki

ierisinde bulunduu ortam insafla gzden geiren bir kimsenin,bu mbrek dvetin mslmanlar arasnda slm aydnlanmann ve gerek inancn yaylmasndaki roln,

Bu konuda, mslman ve mslman olmayan bir grup aratrmacnn Muhammed b. Abdulvahhabn dveti hakknda yazdklar Suudi Arabistan Diyrnn Tarihi adl kitaptaki gr ve dncelerine baknz.Yazar:Mnir Acln.Cilt:1.Sayfa:351-371. Yine, Abdullah b.Sad Ruveyidin: mam Muhammed b. Abdulvahhab.Cilt:2.Sayfa:303den kitabn sonuna kadar olan blme baknz.
1

200

slm dnyasnda Kuran ve snnete gre gelien fikr gelimeler zerindeki byk etkisini grmezlikten gelemez. Seleflik dvetinin gneinin douundan itibaren,bu dvet her trl yollarla mslmanlarn gerek slmn esaslarna yeniden dnmeleri iin almaktadr. nk mslmanlarn izzet ve erefli bir hayat yaayabilmeleri iin bu,nemli bir esastr.Bu esas ne zaman ortadan kaybolursa, kendileriyle beraber dier milletler nezdindeki itibarlar da yok olup gider. Bylelikle slm mmeti dier milletler arasnda unun nizamn uygulayan, bunun nizamn terkeden bir dalkavuk durumuna dm olur. Grld gibi bu dvetin ortaya kt slm beldedeki artlarla, hurfe ve bidatlarn yaygnlap slm inancna karmas, siys, sosyal ve ekonomik ynlerden gerileyip kntye urayan lkelerdeki artlara -derece bakmndan lkeden lkeyefarkl olsa da- byk lde birbirine benziyordu.Ancak Seleflik dveti, girdii her blgenin artlarn tam tersine eviriyor, o blgeleri mn ve emniyet ierisinde yaamaya, kalknma ve istikrarl bir hayata doru ynlendiriyordu.

201

Muhammed b. Abdulvahhabn Seleflik dveti, girdii btn bu lkelerde,zellikle slm inancn dzeltmek ve inancna sk skya bal slm bir toplum kurmak asndan baarl olduuna gre, dvetin bu ynndeki rol gnmze dek yoluna devam etmektedir.slm dnyasnda hl karanlk dnemlerde yaayan ve Seleflik dvetinin ilkelerine,onun mbrek retilerine ihtiyac olan lkeler vardr. Allah Telnn her trl irk ve bidatlarn kir ve lekelerinden uzak olarak elisi Muhammed-sallallahu
sellem-e aleyhi ve

indirdii gibi, bu alanda gerek slm dninin parlak

ynn ortaya karmas, Seleflik dveti iin iftihar olarak yeterlidir.Dvetin ortaya kt devirde, irk ve bidatlar slm dnini irkinletirip gzelliini bozacak ve ihtiamn gtrecek hle gelmiti. Seleflik dvetinin siys alanda brakt iz, aklama olarak yeterlidir.yle ki Seleflik dvetinin glgesi altnda, slm lkeleri kendi blgelerinde slma ve mslmanlara hizmet etmilerdir. Yine Seleflik dvetinin, slm dnyasnn deiik yerlerinde yaylmas, pekok Arap ve slm lkesine yerleen Avrupal smrgecilere kar bamszlk hareketlerine

202

nayak olmutur.Bu dvet ve slahata ynelik hareket yolu ile bu lkelerde slahata ynelik hareketler ortaya kmtr. Bu hareketler dorudan ya da dolayl olarak Seleflik dvetinden etkilenmitir.Smrgelerin slm lkelerinden kovulmalarnda bu hareketlerin rol bykt.Bu hareketlerin oynad bu rol tarih, iftihar ve gururla kaydetmitir. Seleflik dvet ve hareketi, bu dvet ve harekete dman olanlar tarafndan sava basklarna maruz kalmasayd,sz birliine ve hedeflerin birletirilmesine ihtiya duyduklar bir zamanda Arap ve mslmanlarn sz birliini salayabilirdi. Nitekim Taha Hseyin bu konuda yle der: Trkler ve Msrllar bu mezhebe1 sava amak iin birlemi olmasa, lde yaayanlarn bilemedii g ve silahlarla bu mezheple yurdunda savamasalard, slmn 1. yzylda Araplarn szbirliini salad gibi, gerekten bu mezhep hicr 12. ve 13. yzylda onlarn szbirliini salam olurdu.2 Yine, Seleflik dvetine yardm edenlerle, bu dvete dman olanlar arasnda vuk bulan birbirlerine huccet ikme etme ve karlkl tartmalar yoluyla her grubun
Taha Hseyinin Muhammed b.Abdulvahhabn dvetini,mezhep olarak nitelendirmesi, hatadr.Hakikat u ki bu dvet, Kuran ve snnet ve selef-i salihin eserlerine sk skya bal kalan ilk mslmanlarn zerinde bulunduklar gibi slm yaatmaktr. 2 Taha Hseyin: Arap Yarmadasnda Edeb Hayat.Sayfa:13-14.
1

203

kendi szn dellle ispatlamaya almas sonucunda ortaya kan ilm etkinlik, bu hareket ve slahata ynelik dvetin slm dnyasnda fikr uyan zerinde brakt iz inkr edilemez. Bu mnakaalar, slm dnyasnn uzun zamandan beri yaamakta olduu fikr donuklukla ilm geri kalmln ilm bir uyanla geni ierikli bir kltrn meydana gelmesine neden oldu. Dier taraftan Muhammed b.Abdulvahhabn Seleflik dveti, slmn ilk kaynaklarna ulap hep birlikte o kaynaklardan su imek iin,bak as farkl olan bakasnn grn kabul etmeye, ilk mslmanlarn brakt gr ve snnetlere dnmeye insanlar zorlamtr.Bundan da bak alar farkl olan grler dodu.Bunun sonucunda bugn de grld gibi, ayrlk alan daralmaya balad. Dorusu, her hareketin baarl olup olmadn, o hareketin elde ettii sonularla semeresini len bir kstas olsayd, btn emnet ve tarafszlkla unu syleyebiliriz ki Seleflik dveti,tamamen baarl olmu,beklenenden daha fazla semeresini vermitir.Nitekim Allah Tel, bu dvete uyanlara ummadklar izzet, zafer ve hkimiyeti onlar iin gerekletirmitir.

204

Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyurmaktadr: Allah, sizlerden mn edip salih amel ileyenlere, kendilerinden nceki (mn eden)leri sahip ve hkim kld gibi onlar da yeryzne sahip ve hkim klacan, onlar iin beenip setii dni (slm) onlarn iyiliine yerletirip koruyacan ve (yaadklar) korku dneminden sonra onun yerine onlara gven salayacan vdetti.nk onlar, bana ibdet eder ve hibir eyi bana ortak komazlar.1 Bu nedenle Allah Tel, bu dvetin sahibi ile bu mbrek dvet ve byk cihadlarnda kendilerine yardm edenleri her trl zaferi nasip etmitir. Bylece Allah Tel onlarn dvetlerini bereketli klm,bu dvetin kalc olmasn salam,zihinler hrriyete kavumu, insanlar esaretten kurtulmutur.Zaman getike ve gnler birbirini izledike bu dvet devam etmekte ve bu dvete tbi olanlar artmaktadr. Baar,Allahtan,yardm da yalnzca Allahtan dilenir.

Nr Sresi: 55