‫نظامی گنجوی ‪ ،‬شاعر بزرگ آذربایجان‬

‫حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید ملقب به نظامی‬
‫گنجوی (‪ )1209-1141‬از داستانسرایان بزرگ و‬
‫استادان مسلم در سرودن شعر تمثیلی و بزمی‬
‫‪.‬است‬

‫او در ‪ 22‬آگوست ‪ 1141‬در شهر گنجه‬

‫آذربایجان متولد شد و همه عمر را به جز سفر‬
‫کوتاهی که به دعوت قزل ارسلن به یکی از‬
‫نواحی نزدیک گنجه کرد‪ ،‬در وطن خود باقی ماند‬
‫‪Boğazımı gör necə düyünləyibdir‬‬
‫‪Gəncə‬‬
‫بوغازیمی گور نئجه دویونله ییبدیر گنجه‬
‫‪Yoxsa İraq xəznəsi mənim olardı,‬‬
‫‪məncə‬‬
‫یوخسا ایراق خزنه سی منیم اولردی‪ ،‬منجه‬
‫‪Aləm deyir övladsan sən dünyaya,‬‬
‫‪Nizami‬‬
‫آلم دئییر اولدسان سن دونیایا‪ ،‬نیظامی‬
‫‪Sığışmazsan Gəncəyə gen dünyada, Nizami‬‬
‫سیغیشمازسان گنجه یه گئن دونیادا‪ ،‬نیظامی‬
‫نظامی ‪ 63‬سال و ‪ 6‬ماه در گنجه زندگی کرد‪ ،‬در همین شهر وفات نمود و به‬
‫خاک سپرده شد‬
‫نظامی از تمام علوم عقلی و نقلی بهره مند بود و در وادی عرفان و سیر و‬
‫سلوک راهنمای بزرگ و در عقاید و اخلق ستوده پایبند و استوار و سرمشق‬
‫فرزندان بشر بوده و در فنون حکمت از طبیعی و الهی و ریاضی دست داشته و‬
‫منشا تغییر و تحول و پیشرفت این علوم شد و در بسیاری از مسایل آن دوره‬
‫جلوتر از زمان خود بود‬
‫نظامی علوه بر زبان ترکی که زبان مادری او بود به زبانهای عربی ‪ ،‬فارسی و‬
‫چند زبان دیگر به طور کامل مسلط بود‬
‫‪Dünyada nə qədər kitab var belə‬‬
‫دونیادا نه قدر کیتاب وار بئله‬
‫‪Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ‬‬
‫چالیشیب‪ ،‬اللشیب گتیردیم اله‬
‫‪Ərəbcə, dəricə, yeri düşərkən‬‬
‫اربجه‪ ،‬دریجه‪ ،‬یئری دوشرکن‬
‫‪Buxari, Təbəri əsərlərindən‬‬
‫بوخاری‪ ،‬تبری اسرلریندن‬
‫‪Oxudum, oxudum, sonra da vardım‬‬
‫اوخودوم‪ ،‬اوخودوم‪ ،‬سونرا دا واردیم‬
‫‪Hər gizli xəznədən bir dürr çıxardım‬‬
‫هر گیزلی خزنه دن بیر دور چیخاردیم‬
 ‫در پاکی اخلق و تقوی‪ ،‬نظیر حکیم نظامی را در میان تمام شعرای عالم‬
‫نمی‌توان پیدا کرد‪ .‬در تمام دیوان وی یک لفظ رکیک و یک سخن زشت پیدا‬
‫نمی‌شود و یک بیت هجو از اول تا آخر زندگی بر زبانش جاری نشده‌است‬
‫نظامی از سنین کودکی قلم به دست گرفت و الهامات قلبی خود را بر کاغذ‬
‫منتقل نمود‪.‬اولین نوشته های او قصیده و غزل بود‪ .‬نظامی تحولی عظیم در‬
‫سرودن قصیده و غزل پدید آورد و روح و جان تازه ای به آنها بخشید‬
‫نظامی یک دیوان اشعار ‪ 20‬هزار بیتی دارد که متاسفانه امروز تنها قسمتی از‬
‫آن موجود است و نسخه کامل آن شاید در یکی از کتابخانه های دنیا یافت شود‬
‫آنچه موجب ماندگاری ابدی نام نظامی شده و او را در ردیف اول ادیبان جهان‬
‫قرار داده‪ ،‬پنج مثنوی با نام «پنج گنج» یا «خمسه» است که تعداد ابیات آن را تا‬
‫حدود ‪ 20‬هزار بیت نوشته اند و عبارتند از‬
‫مخزن السرار(‪ ،)1177‬لیلی و مجنون(‪ ،)1188‬خسرو و شیرین(‪ ،)1180‬هفت‬
‫اسکندرنامه(‪ ،)1203‬که تمامی مثنویها به سبک ‪ )Yeddi gözəl((،‬پیکر(‪1196‬‬
‫عراقی است‬
‫اشعار مخزن السرار سراسر پند و نصیحت است و شامل ‪ 2260‬بیت می‬
‫باشد‪ .‬این مثنوی مشتمل بر ‪ 20‬مقاله در مواعظ و حکم است و حاوی اندیشه‬
‫های زاهدانه و عارفانه اوست‬
‫در هر مقاله پس از شرح عنوان مقاله‪ ،‬برای تأثیرگذاری بیشتر داستانی کوتاه‬
‫اما پر محتوا و دلنشین روایت شده است‬
‫به نظر نظامی خدمت بی تمنا و صرفا در جهت رضای الهی به انسانها و عدالت‬
‫‪.‬برترین ارزشها هستند‬
‫‪Çalış öz xalqının işinə yara‬‬
‫چالیش اوز خالقینین ایشینه یارا‬
‫‪Dünya əməlindən geysin zər-xara‬‬
‫دونیا املیندن گئیسین زر‪-‬خارا‬
‫‪Bacarsan hamının yükünü sən çək‬‬
‫باجارسان هامینین یوکونو سن چک‬
‫‪İnsana ən böyük şərəfdir əmək‬‬
‫اینسانا ان بویوک شرفدیر امک‬
‫‪Yaxşılıq etməsən əgər insana‬‬
‫یاخشیلیق ائتمسن اگر اینسانا‬
‫‪Böyüklük şərəfi verilməz sana‬‬
‫بویوکلوک شرفی وئریلمز سانا‬
‫ازدواج کرد و از این (‪ )Apağ‬نظامی با دختری از طایفه ترکان قبچاق به نام آپاغ‬
‫ازدواج صاحب پسری به نام محمد (‪ )1174‬شد‬
‫نظامی در اشعاری تحت عنوان "نصایحی برای پسرم محمد" چنین می نویسد‬
‫‪Yeddi yaşlı balam, gözümün nuru‬‬
‫یئددی یاشلی بالم‪ ،‬گوزومون نورو‬
‫‪Dilimin əzbəri, qəlbim süruru‬‬
‫دیلیمین ازبری‪ ،‬قلبیم سورورو‬
‫‪Ruzi verdi sənə o Pərvərdigar‬‬
‫روزی وئردی سنه او پروردیگار‬
 ‫‪Üstündə mənim yox, Onun adı var‬‬
‫اوستونده منیم یوخ‪ ،‬اونون آدی وار‬
‫‪Bilik kəsb etməklə dünyanı qazan‬‬
‫بیلیک کسب ائتمک له دونیانی قازان‬
‫‪Əsmanı oxu ki, məna alasan‬‬
‫اسمانی اوخو کی‪ ،‬منا آلسان‬
‫‪Qaç o sözlərdən ki, mənasız, boşdur‬‬
‫قاچ او سوزلردن کی‪ ،‬مناسیز‪ ،‬بوشدور‬
‫‪İlahi elmlər öyrənmək xoşdur‬‬
‫ایلهی ئلملر اویرنمک خوشدور‬
‫‪Elə namuslu ol, desin hər görən‬‬
‫ئله ناموسلو اول‪ ،‬دئسین هر گورن‬
‫‪Ağıllı oğluna, Nizami, əhsən‬‬
‫آغیللی اوغلونا‪ ،‬نیظامی‪ ،‬احسن‬
‫مرگ آپاغ روحیه نظامی را سخت تحت تاثیر قرار داد و پس از آن بود که مثنوی‬
‫‪.‬دوم خود "خسرو و شیرین" را سرود‬
‫مثنوی خسرو و شیرین شامل ‪ 6500‬بیت است‪ .‬این مثنوی داستان عشق‬
‫‪.‬خسرو پرویز به شیرین شاهدخت می باشد‬
‫مثنوی لیلی و مجنون شامل ‪ 4500‬بیت است‪ .‬در این مثنوی داستان پر سوز و‬
‫‪.‬گداز عشق مجنون و لیلی به رشته نظم درآمده است‬
‫مثنوی هفت پیکر در ‪ 5136‬بیت سروده شده است‪ .‬این داستان شرح روابط‬
‫بهرام گور با هفت دختر از پادشاهان هفت اقلیم است که بهرام برای هر کدام‬
‫گنبدی به رنگی خاص بر پا می کند و هر روز از هفته را میهمان یکی از آنان می‬
‫‪.‬شود و داستانی از هر کدام می شود‬
‫مثنوی اسکندرنامه شامل ‪ 10500‬بیت و در دو بخش به نامهای شرفنامه و‬
‫اقبالنامه به نظم درآمده است‪ .‬در بخش اول نظامی اسکندر را به صورت‬
‫‪.‬فاتحی بزرگ و در بخش دوم در لباس حکیم و پیامبری خردمند معرفی می کند‬
‫اگرچه زبان مادری نظامی ترکی بود اما در بزم سرایی‪ ،‬بزرگترین شاعر ادبیات‬
‫فارسی است‪ .‬به جرأت می توان گفت که او در سرایش لحظه های شادکامی‬
‫بی همتاست‪ ،‬زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف‪ ،‬و گفتارش دلنشین‪.‬‬
‫آن گونه که در بازگویی لحظه های رزم‪ ،‬نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به‬
‫اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است‪ .‬این شاعر بزرگ خود را به‬
‫اخلق پایبند می داند و برخلف بسیاری از شاعران و سرایندگان‪ ،‬هرگز در‬
‫سروده هایش بی پرده سخن نگفته است‪.‬نظامی گنجوی استاد مسلم شعر‬
‫‪.‬غنایی و داستانهای عاشقانه است‬
‫‪ :‬برجستگیها و ویژگیهای شعر نظامی‬
‫‪.‬تشبیهات و توضیحات او‪ ،‬زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند‬
‫‪.‬در تصویر جزئیات طبیعت و حالت‪ ،‬بسیار تواناست‬
‫‪.‬انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن‪ ،‬موسیقی شعر اوست‬
‫‪.‬ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند‬
‫تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می شود‪،‬‬
‫‪،‬کلم وی را گاهی دچار ابهام می کند‬
‫علوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلحات علوم» و «اصول و مبانی‬
‫فلسفه و معارف اسلمی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است‬
‫‪Qaynaq: http://www.qaynaq.com‬‬