ARTAUD: TYATRO VE DDET

Hakan ALTUN
Ac duymak anlamann tek kayna d r . " DOSTOYEVSK

Artaud, Bat tiyatrosunun en aykr simalarndan biridir ve tiyatro dncesinde ncesi ve sonras olmak zere radikal bir krlma yaratmtr. Aslnda bylesi bir yara neden olan Artaudun yalnzca tiyatrosuna deil, Batnn topyekun kltrne ve uygarlna kar olan tavrdr. Yaptklarnda ok yazdklaryla ve kuramsal nermeleriyle kendisinden sonra gelen tiyatro insanlarn derinden etkilemitir. Yazd mulak ve yoruma gereksinen metinlerle ve milat olarak duruuyla kolayca tiyatro dnyasnn bir peygamberi olarak deerlendirilebilir, ya da tiyatronun delisi olarak da. Deha ile delilik arasndaki ince izgi Artaud ile belirginleir. Toplumun Artaudu deli olarak snflayp onu kapatt da unutulmamaldr. Deli ve/veya deha; her durumda bir bilge olduu su gtrmez. Bir deli olarak Artaudun yapt kukusuz kuyuya ta atmaktr. Ardndan gelen aklllar da bu ta karmaya abalamaktadr. Buradan 1deli > 40 akll denklemi kar ki, aklllarn asl dnmesi gereken budur. Delilikte bir deha gizliyse atlan ta kukusuz karlsn diye deil, kuyuyu tkasn diye atlmtr. Aslnda aklllar o ta karmak iin harcadklar enerjiyi kuyuyu doldurmaya harcasalard ortada kuyu ile ilgili bir sorun kalmayaca ak seiktir. te Artaudun tkamaya alt kuyunun ad Bat Uygarldr. Ne yazk ki halen Artaud etkisiyle retilen teatral performanslarn byk bir ounluu ta karmaya alma yanln srdrmektedirler. Bu balamda da en skntl durum iddetin tiyatro ile ilikisi olmaktadr. Bat tiyatrosu konvansiyonlar iine yerletirilen iddet, Artaudun reddettii ideolojiyi yeniden retmekten ve kendinde bir varlk olmaktan teye geemez. Bu yaznn murad iddeti yeniden ritelletirme balamnda bir ara olarak deerlendirip, ta kuyuya hedeflemektir. iddet olgusu Artaud'da kanlmaz ve ayrlmaz bir ekilde tiyatro dncesinin bir parasdr. iddeti sahnesinden seyirciye ynelten Artaud, bununla belirli bir ama gder. Artaud'a gre insanszlaan bat toplumu kiiyi yok ermekte, tmekte, paralara ayrmaktadr. Toplum tarafndan bireye uygulanan youn bir iddet vardr. Dier yandan, Artaudun karsna ald izleyiciye ynelttii iddet, toplumun uygulad olaan iddetinin bir

Ankara niversitesi, Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi, Tiyatro Blm Doktora rencisi

118

uzants olarak ilev grmez. Tersine uygulanan iddet bombardman, yeni bir iddet yaratarak toplumsal iddetinin zerine kapanr, isellemi davran kalplarn ve hegemonyay ykmaya ynelir. Artaud, iddeti iddet dourmak iin kullanr. Artaudun iddetinin hedefinde Bat uygarl durur; btn deerlerine ayrm gzetmeksizin saldrr ve tersyz etmeye alr. Hedefine ulamak iinse tiyatroyu kullanr. Artaud Bat kltrne kar isyan bayran aarak tiyatrosunu geni bir eitlilikte, hem douya hem batya ait ritel kaynaklara dnerek salamlatrd. Artaud tiyatronun yitik gcn yeniden canlandrmak iin bir kuram oluturmaya abalad.1 Ulamaya alt ise son noktada insandr. Tpk daha sonra Derridann yapaca gibi, eril ve dil merkezli Bat akln sorunsallatrarak teatral arenada onunla hesaplaarak yapsn paralar. Innesin belirttii gibi toplumsal, ahlaki ve estetik kategorilere dorudan sava aar. Ancak Artaud Avrupa-d teatral biimlerin deil, zel olarak "uygarlk kart" biimleri arayan ilk sanatyd akln talam ahmaklyla bizleri balayan zincirler olarak grd mant ve akl reddetmitir. yi ve ktnn sistematik olarak tersyz edilmesi de Artaud'nun "Vahet Tiyatrosu"nun temelleridir. Sonuta var olan, szde yapay kltrmzn fiziksel ya da doal olan her eyi "kt" olarak etiketlemesidir. Doamza gre doru olmak ve bundan dolay "btn" bir insan olarak gerek potansiyelimizi zgrce aramak, Bat'nn beden/ruh blmlemesiyle daha fazla engellenmeyecektir. Toplumun "iyi" olarak grd kalplarn iine girmek iin kendimizi zorlamamz tam anlamyla sapklktr. Bu yzden de, bize "kt" olarak retilen eyleri yapmak zorundayz. Fakat her ne olursa olsun zm ilkel varolua ve mantk-ncesi bilince dnt.2 Artaudun vahetten kast ise bat toplumunun kendini uygar olarak deerlendiren evrimci/ilerlemeci mant ile yabani olarak deerlendirerek tekiletirdii kltrel ve toplumsal oluumlardr. Oysa bu oluumlar ve topluluklar Artaudun snaklardr; kat da kelimenin tam anlamyla Batnn insan ten vahet kltrdr. Innese gre vahet, Artaud tiyatrosunda ikincil bir sretir ve ok yaratmak, artmak ya da etkiyi glendirmek iin kullanlr. Vahet tepkiyi oaltmak iin kullanlan bir aratan baka bir ey deildir. Aslnda birincil dinamikler iddet deildir: Seyirci sarslacak ve gsterinin i dinamizminin snrna yerletirilecektir. Vahet toplumsal varsaymlar tersine evirerek ok etme amacndan kaynaklanmaktadr.3

Mark Pizzato, Edge of Loss. From Modern Drama to Postmodern Theory. (Michigan: University of Michigan Press, 2001), 64. 2 Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro. ev: Beliz Gbilmez & Aziz Kahraman. (Ankara: Dost Yaynlar, 2004), 87-9. 3 Innes,ayn, 96&126.

119

Kukusuz iddetin ikincil oluu Artaud tiyatrosu asndan yanl anlamalar nleyebilecek doru bir tespittir, ayrca buna eserlerinde kulland ritel ve karnavalesk motifler de eklenebilir. Ancak iddet, ayn zamanda Artaudun teatral diline ikin yapsal bir dinamik olarak da yer alr. Vahet tiyatrosu karnavalesk bir kanaldan beslenir. Karnavaln ykc potansiyelini sonuna kadar kullanmtr. Karnavalda dzen ve dzenin gleri askya alnr, egemen kltr ve ahlak igal edilerek tersine evrilir, tabular altst olur, karmaa ortama hakim olur ve aalanan her ey gibi beden de yceltilir. Kontrolden kan duygular kalabala bulaarak oalr. te bu ortam tam da Artaudun arad ortamdr, ancak o, (Roma Tarihininin yeniden yazm olan Heliogabalos kitabndaki) Heliogabalos gibi iki kopya halinde yapar; karnavaln karmaas ve sanatn dzeni Artaudun tiyatrosunun irazesidir. Heliogabalos'un kycl garip bir ritime gre gerekleir. Bu srra ermi adam her eyi sanatla ve iki kopya halinde yapar. Demek istediim, her eyi iki dzeyde yapar. Jestlerinin her biri iki azl bak gibidir. Dzen, Dzensizlik / Birlik, Anari / iir, Ses kakm / Ritim, Uyumsuzluk / Byklk, ocukalk / Yce gnlllk, Kyclk.4 Heliogabalos Artaudun d evreni ve bal olarak tiyatrosu hakknda ipular verir. Uygarlk kartl, mitlere/ritellere verilen nem ve karnaval kitab dokuyan temel motifler. Ancak atlanmamas gereken bir nemli nokta da Artaudun yaptlarnn baat zeliklerinden biri olan ataerkiyi reddeditir. Artaudun ataerki reddiyesi yine karnaval dolaymyla okunabilecek bir tartmadr. Karnavaln nemli yapsal zelliklerinden biri de kartlarn birlii olarak dalizmin reddidir. kili kartlklar olarak deil de bir btnlk iinde alglar evreni. Haymann da belirttii gibi Artaud dalizmi redderek retmeye gayret eder. Artaudun en gl ynelimi dalizm kartlyd. Akl ve beden bilinci arasndaki ayrm reddetti.5 Roose-Evans da ayrm ama abasn dile getirir ve bu argmana baka bir noktadan destek olur. [Artaud] akl ve beden, anlk ve duygu arasndaki dalist yarn kapatlmasnn zaruri olduunu grd.6 Heliogabalos erkek/kadn ve eril/diil dalizmini sorunsallatrarak verili toplumsal cinsiyet kurulumunu paralar. Hem erkektir hem dii Heliogabalos, stne stlk ocuktur daha. Erkek ve kadndr Heliogabalos. Gne dini ise erkein dinidir, ama ayrlmaz ei olan, aynasnda yansd kadn olmadan hibir ey yapamaz. Eylemek iin K'ye blnen BR'in dini... Ve OLMAK iin. BR'in ta balangta ayrmasnn dini. lk
4 5

Antonin Artaud, Heliogabalos Tal Anarlist. ev: smet Birkan. (Ankara: Dost Yaynlar, 2000), 96. Ronald Hayman, Theatre and Anti-Theatre. (New York: Oxford University Pres, 1979), 182. 6 James Roose-Evans, Experimental Theatre. (London: Routledge, 1989), 77.

120

erdiide (hnsa) birlemi BR ve K. O, erkek, Ve O, kadn olan. Ayn zamanda. BR'de birlemi olarak.7 Ataerkil iddet karsnda olduka duyarl olan Artaud, basknn merkezine koyduu ataerkil paradigmay tm boyutlaryla yok etmeye abalar. Srrealizmi tercihi, Bat dncesine sava a ve eril realist teatral dil karsnda kendi dilini yaratyla bu savam aka gzler nne serer. [Srrealizm] Bir yaznsal akmdan ok, ahlaksal bakaldr olmutur, insann organik l, iimizdeki varln her eit zorlamaya kar saldrlar. Ve ilk nce Baba'nn zorlamasna kar. Srrealist hareket, tamamyla, Baba'nn btn biimlerine kar, hayat tarzlarnda ve fikirlerde Baba'nn salgn halinde byyen etkinliine kar derin, isel bir isyan olmutur.8 Benzer biimde sanat/gerek dalizmini de bozar. Sanat gerein iinde eker. Cansz, pasif ve derinlikten yoksun olarak hazr bulunarak bir oluu dikizleyen izleyiciyi dinamikletirmek iin onlar bir oluumun, yaantnn iine eker. Bylece tiyatronun ikizi olan yaam vcuda gelir. Sanat buharlaarak, tiyatro kltrel bir oluum halini alr. Artaud iin tiyatro, kapitalist/ataerkil Bat Uygarlnn dayatt ideolojiden arnlan bir eit cin kovma ayini gibidir. iddet bu ayinde dorudan ve dolayl olayl olarak yerini alr. Dalynin belirttii gibi iddet eril dnyada hatrlatmann en nemli yollarndan biridir. Erkek ne zaman kendisi iin bellek yaratmak isterse ikenceye, kana ve kyma ynelir9 Artaud performans izleyicisi zerinde iz amak, etkili olmak iin iddeti kullanr. Bu ilk admdr. kinci adm ise izleyiciyi dinamikletirmektir. iddet izleyiciyi dinamikletiren bir arac etken olarak i grr. Etimolojik olarak iddet bir kiiye g ya da bask uygulayarak istei dnda bir ey yapmak ya da yaptrmak olarak geer. Kklerini Latince violareden alr. Anlam kurallara kar gelmek, deer bilmemektir. iddeti olumlu ya da olumsuz bir deer olarak

deerlendirmek mmkn deildir. Nereden baklrsa baklsn hep eksik kalacaktr. iddet snrlar basite izilebilen bir kavram deildir. iddeti incelerken kaba ve fiziksel zor kavramndan uzak durulamasa da, yalnzca zarar vermek zere bavurulan fiziki zor kullanma olarak deerlendirmek de bir o kadar yanl ve eksik olur. iddet vektrel bir olutur ve ancak ynelimiyle, nerede, ne amala kullanldna bal olarak nitelik kazanr. rnekse snrlarn zorlanmas, snrlamalarn almas demek olan yaratclk iddetten ok uzak deildir. Var olan normlar eskiye aittir, zorlaycdr ve snrlaycdr. Kendi kurallarn koyar. Bu kurallar ile

7 8

Artaud, nver, 77. Antonin Artaud, Suortaklar ve kenceciler. ev: Ahmet Soysal. (stanbul: Nisan , 1995), 81. 9 Mary Daly, Gyn/Ecology. (Boston: Beacon Pres, 1990), 110.

121

insan belli kalplar ierisinde yaamaya zorlar. Bu kalp ve kurallar zorlamak, dzeni askya almak ve tabular ykmak da tpk yaratclk gibi iddeti barndrr iinde. "iddetli diye nitelenen edimler sklkla sosyal yapy bozan ve blen edimler olarak ilev grr.10 Bylece iddet toplumsal alan dntrmede son derece etkili bir rol oynar. Kurallara ve normlara kar elme olarak iddet kavram bnyesinde olacakn kestirilememesi gzdan barndrr. Dzgn ve dzenli bir dnya iin denge bozukluu ve karmaa demektir.11 iddet var olan tartmaya aan, kurallar ineyen, lleri aan ykc bir g olarak tanmlanabilir. iddet ieren davrana girme sklkla, yeniden kurma ilemidir. Amac hem gerek dnyay hem de karlk dt ideal dnyay deitirmektir12 Ve normatif olana kar marjinal olann direnebilmesi iin solduka yaamsaldr. iddet kavram normlardan, doal, olaan veya ynetim kurallarndan uzaklama anlam ierir.13 iddet kavram g ile de yakndan ilikilidir. G belli bir dzeyin stne ktnda ya da var olan bir dzeni bozduunda iddet olarak alglanr. iddet ne temiz ne kirlidir. Ne kutsaldr ne de onur krc... rn ve getirisi kadar deer tar.14 iddet insan varlnn bir parasdr. Doal olan ile doal tepkiler iddetle birlikte var olur. En basit organizma bile yaamlarn iinde bulunduklar evreden gelen ve her biri saldr olarak nitelendirilebilecek etkilere tepkide bulunarak srdrrler.15 Hayvanlarn saldrgan davranlar hayvann yaamsal karlarna ynelik her trden tehdide verilen bir karlktr. Artk doal ortamlardan kopan insanda bu hiddeti toplumsal maske altnda grrz. iddetin insanlarn znde olduunu, bulularn, aratrmalarn ve ekin retiminin hep buna bal olduunu grrz.16 Bylece iddeti insan yaamnn kanlmaz bir paras olarak, insanln geliiminde nemli yer tutan bir olgu olarak deerlendirmek sanrm yanl bir tutum olmayacak. Varoluun devamna gz kulak olmak beynin grevi olduu iin, beyin var oluun devamna ynelik her tehdide dolaysz tepkiler salayacaktr.17 Saldrganlk gsterileri ayn zamanda aratrma/tanma isteinin de bir yansmasdr. Saldrganlk ile toplumsal balarn olumas yakndan ilikilidir. Saldrganlk igdsnn trn uyum salayabilmesi ve gelimesi acsndan olumlu ilevleri vardr. Bu igd toplumsal ilikileri oluturmaya, iliki ve iletiim kurmaya yneliktir. Bu canllar arasndaki ilikileri atma yoluyla dzenleyen
10 11

David Riches, Antropolojik Adan iddet. ev: Dilek Hattatolu. (stanbul: Ayrnt, 1989),153. Yvas Michaud, iddet. ev: Cem Muhtarolu. (stanbul: letiim, 1991),14. 12 Riches, n.ver,45. 13 Michaud, n.ver., 14. 14 Michaud, ayn, 14. 15 Michaud, ayn, 61 16 Michaud, ayn, 85 17 Erich Fromm, nsandaki Ykcln Kkenleri. ev: kr Alpagut. (st.: Payel, 1993)130

122

bir igddr.18 Bylece de iddet nemli bir iletiim arac olarak ilev grr. Afrika'da gruplar arasndaki atmalar, ilk temas iddetli arpmalar yoluyla gereklese de sonuta birbirleriyle iletiimi olmayan grup veya uluslarn birbirlerine karmalarna ve birbirleriyle iletiim kurmalarna olanak salar19 iddet iletiim arac olmann yannda bir de davurum ilevi grr. iddet canllarn ruh hallerini benliklerinin kutsalln ifade etmelerine yarar. Varln bir eit ifadesidir. Eskimo ve Kzlderili iddetinin ilevi Amerikal ya da Kanadal yetkililerin sosyal deerlerine kar bir muhalefet veya ret bildiriminde bulunmaktr20 iddetin gereklilii insan iin kanlmazdr. iddetin insan yaamnda yapc bir rol stlenmesi, yaratc ve devindirici bir misyonu yklenmesi yalnzca bir yndr. Dier yandan da dzeni srdrme adna da bir iddet hkm srer. Bu kez iddetin niteliini belirleyen onun basklamak, kalplara sokmak adna kullanlmasdr. Sosyal dzenin srmesi bu iddetin varlyla mlkndr. Ve yapc bir yn yoktur. nsan belli bir ynde koullandrr ve belirler. Sibernetik anda birey gitgide ynetilmeye ak hale gelmektedir. Onun almas, tketici ve bo zaman reklam ideologlar tarafndan ynetilmektedir. Birey toplumsal sreteki etkin sorumlu roln yitirmektedir, Btnyle uyarlanm hale gelmekte ve genel dzene uymayan herhangi bir davran, hareket, dnce ya da duygunun karlarn fena halde zedeleyeceini renmektedir. Gerekte o kendisinden nasl olmas bekleniyorsa yledir. Eer kendisi olmakta diretirse zgrln hatta yaamn tehlikeye atar.21 te tam bu noktada tepkisel olarak iddet, devreye girer. Bu iddet yaamsal bir neme sahiptir ve insanca olana ynlendirebilir. nsan kle olmaya koullandrlabilir ama, buna saldrganlk ya da yasam glerinde bir azalmayla tepki gsterecektir.Ya da insan kendini makinenin bir parasym gibi hissetmeye koullandrlabilir buna da sknt saldrganlk ve mutsuzlukla tepki gsterecektir.22 iddet her zaman grnr fiziksel bir gc iermez. Ayn zamanda grnmez bir iddet de varln srdrr. Grlmez iddetin ynelimi dnceleredir. Zihinsel tasarmdaki bir terim tehdit edildii zaman iddet yerini bulmu olur. Sembolist yaklam iddetin maddi

18 19

Michaud,n.ver , 83 Michaud, ayn, 104 20 Riches, n.ver, 32 21 Fromm,n.ver, 67 22 Fromm, ayn, 66

123

olduu kadar zihinselde olduunu vurgular. Zihinsel olarak iddet kimliklerin tecavze uramasyla ilgilidir. 23 Artaud iddeti iki ynl yaam bir insandr. Bir yandan yok edici (dzen tarafndan uygulanan) iddeti olanca younluuyla yaarken; dier yandan, yapc (dzene uygulanan) iddet ile kendini ve tiyatro dncesini var edebilmitir. Artaud deli olmas itibariyle yaam boyunca bask altndadr. Artaud ile psikologu arasndaki diyalog Artaud 'un gizli gler tarafndan kendisine ktlk edilecei inancnn hite hsn- kuruntu olmadnn iyi bir gstergesidir. ayet tekrar byclkten sz ederseniz bay Artaud size 65 elektro-ok yaplacak.24 Artaud kendisi ile Van Gogh arasnda yazgsal bir zdelik olduuna inand. Bylesi bir zdeliin da yalnzca bir inan olmad bunu hayatyla dediinde gzler nne serilmitir. Van Gogh iin syledikleri aynen kendi iin de geerlidir: Bylece toplum kurtulmak istedii ya da kendini korumak istedii herkesi tmarhanelerinde boazlatmtr, baz ulu pislikler konusunda kendisiyle su ortakl yapmay reddetmi kiiler olarak. Ama bu durumda ieri kapatma onun tek silah deildir. Ve insanlarn hemfikir toplamas, krmak istedii iradelerin hakkndan gelmek iin baka yollara sahiptir.25 Toplumun kiiyi tmek iin iddeti nasl her boyutuyla kullandn Artaudun kendini ifade ediinde grmek mmkn. Ben de bir tmarhanede dokuz yl geirdim ve hi intihar takntm olmad, ama biliyorum ki sabahleyin ziyaret saatinle bir psikiyatrla yaptm her konuma bana kendimi asma istei verirdi, onu grtlaklayamayacam hissettiimden.26 Dier yandan bir de Artaudun uygulad iddet vardr ki var olmayla ilgilidir. Kendine uygulanan gibi yok etme ynelimli deildir. Artaud iddeti tiyatro dncesinin birincil dinamiklerine yerletirerek baaryla kurgular. Artaudun iddeti tiyatro diline nasl yerletirdiini anlayabilmek iin nce iddetin ortaya k koullarna bir gz atmak gerekir. Doal ortamnda primatlarn ok az

saldrganlk gsterdiini gryoruz. Oysa hayvanat bahesindeki primatlarn ar derecede ykclk ortaya koyduu gzlemlenmitir.27 Bilinmedik ortamlarda olma ve kapatlma iddet duygusunun yaratr. Saldrganln artmasnda alann daralmas da nemli bir yer tutar. Bol yiyecek
23 24

kaynann

bulunmasnn

kalabalklama

koullar

altnda

saldrganl

Fromm, ayn, 44 David Cooper, Psikiyatri Ve Anti-Psikiyatri. ev: Gray S. Oral. (Ankara: teki, 1992 ), 24. 25 Antonin Artaud, Van Gogh. ev: Ahmet D. Soysal. (stanbul:Nisn,1991)11-2 26 Artaud, Ayn, 32 27 Fromm, n.ver, 140

124

nleyemediini kantlarn ortaya koyduunu belirtmek nemlidir.28 Kalabalklama dorudan alanla ilgili bir tanmdr ve birim alana den birey saysn belirler, bu nedenle de sayy arttrmak ya da alan daraltmak birbirleriyle doru orantldr ve ayn etkiyle sonulanr. Alann daralmasyla birlikte toplumsal yapda meydana gelen deiiklikler karlkl saldrganlk eylemini daha byk llere ulatrr. Uygun bir toplumsal denge hayvann var oluu iin zorunlu bir kouldur. Bu dengenin bozulmas hayvann var oluuna ynelik ok byk bir tehdittir. Ve beklenecek sonu youn saldrganlktr.29 Artaud tiyatro tarihinde ilk kez sahneyi seyircinin etrafn evirecek ekilde kurmay nererek onu hapseder. Seyirci gsterimdeki olayn ortasnda kalmal ve oyun kendisini her taraftan bir a gibi sarmaldr.30 Bylece Artaud seyircide iddet duygusunu ortaya karr. Ayrca iddetin olumasnda etkili olan dier eler de Artaud tiyatrosunda sz konusudur. Tiyatroyu kalabalk gruplarla birlikte dnen Artaud ayn zamanda izleyicisini alk olduu ortamdan kopararak tedirgin olaca bir ortama sokar. zleyici politikas da hetorojen ve deiik kesimleri bir arada bulundurmak ekildedir. Bylece iddeti oluturan btn eleri salam olur. Artaud ayn zamanda sahneden seyirciye youn bir iddet uygular. Bu iddet fiziksel olabildii gibi duygusal ve dnsel dzeyde de olabilir. Tm sahne etmenleri bu iddet uygulaymna yardmc olur ve seyirci adeta bir bombardmana tutulur. Gsteri sahnenin ortasndan kaldrlmasyla salona yaylacak salon zeminden balayarak seyirciyi somut olarak kuatacak ve onu srekli bir k, bir imge, bir hareket ve grlt banyosuna tutacaktr.31 Artaud mzikten kostme, aydnlatmaya varana kadar tiyatroda kulland btn objeleri seyirciyi irkiltmek, bask altnda tutmak iin kullanr. Bir iddet ediminin yn vardr. Birincisi bu edimi uygulayan aktr, ikincisi kurban ve ncs bu edimin tan olan izleyicidir. Artaud bu geni sahnede oluturduunda izleyici bazen tank bazen kurban durumunda olay deneyimleyerek uygulanan iddet ediminin asal paralarndan birine dnr. Richesin de altn izdii gibi, iddet belirli eylemleri yapanlardan ok onlarn tan ya da kurban olanlara ait bir szcktr.32 Sahne zerinde iddetin tan olan izleyici, bu iddet kendine dorudan uygulanmasa bile o iddeti duyumsayabilir. Dve tank olan insan fiziki kuvvetin

28 29

Fromm Ayn, 140 Fromm, Ayn, 141 30 Fromm, n.ver, 142 31 Antonin Artaud, Tiyatro ve kizi. ev: Bahadr Glmez. (stanbul: Yap Kredi, 1993) 85 32 Riches, n.ver, 12

125

tecrbesini yaamazken boksrn tecavzn yasayabilir, gerektende bylesi bir tecrbe dve tank olmann zelliidir.33 iddet Artaud tiyatrosunda, izleyicinin bedeninde karln bulacak ve onu eyleme geirecek yaamsal bir itkidir ve tpk kalp masajnda olduu gibi tazyikin hedefinde bir organizmaya canllk kazandrmak vardr. Btn bu abann amac ise son kertede da dnk fke ve ie dnk ac gibi iki bireysel ve yaamsal duyguyu ortaya karmaktr. Dalyin belirttii gibi fkeyi fark etmek eyleme gemeye hazrlk anlamna gelir, 34 yoksa normatif olana geri dn deil. te tiyatrodaki vahetin hedefi bu yaratc ve yaam onaylayan fkedir. Dier yandan fke, onun oluumuna elik edecek, acya gereksinir. Le Bretonun belirttii gibi ac yaamsal bir olgudur. Bedenin farkna varmak ac ile gerekleir.

Ac hi kukusuz insann lmle birlikte en gl biimde paylat deneyimdir: Hibir ayrcalkl onu bilmezlikten gelemez ya da herhangi birinden daha iyi bilmekle vnemez. nsann iinde domu bir iddettir ac Gerekten de gndelik yaamda beden gstermez kendini.35 Ac, bedeni tekiletirerek deneyimlemeyi salayarak bene dnk bilgiyi oluturur.

Her ac, en hafifi bile dnm getirir, yaamn grlmemi bir boyutuna atar, insanda bakalaryla ve dnyayla ilikisini altst eden bir metafizik aar. Aman vermeyen yabanc bir figrdr [bedeni] teki gibi, dardakiler gibi grr.36 Bedeni teki olarak kavramak ise, ardndan tekilerin varln ve onlarn da incinebilirliinin de farkna varmay salar. Sartwellin dile getirdii gibi ac kiin kendine, bedenine ve tekilere ak olmasn salayacak ve gerei oklarla deneyimleyecek bir kap aralamas itibariyle olumludur.

nk ok bizi geree, dolaysyla kendimize dndrr. iddetli aclar eken ve kendini sonuna kadar acnn kollarna brakan biri ne o acnn kaynann gerekliinden ne de kendi gerekliinden kuku duyar. Ancak kii acya dayanabildii, acdan korkmad ve acya izin verdii oranda, hibir ontolojiye gerek duymaz. Ac iinde yaamak gerekliin bir tezahrn yaamak, gereklie doru itilmektir. Ac olumlanmas gereken bir eydir ve, hi kukusuz, olumlanmas
33 34

Riches, Ayn, 44 Daly, nver, 337. 35 David Le Breton, Acnn Antropolojisi. ev: smail Yerguz. (stanbul: Sel Yaynclk, 2005), 19 36 Breton, Ayn, 21.

126

en zor eydir de. Ac gerek olann gerekliine bir ardr ve bu yzden bizim gibi mahluklarn en ok ihtiya duyduu eydir.37 Artaud tiyatrosu iddet (ac ve fke) ile glendiren bir ritel oluumdur. Ancak riteli, zellikle kar kt ataerki/iktidar ilikilerini yeniden retmemek iin yeniden dzenlemek durumundadr. Bu ilem bir yeniden ritelletirme olarak deerlendirilebilir. Turner ve Gennepin aksine Bourdieu, ritellerin sunduu eik alann dzeni altst etmekten ok statkoyu ve snrlar koruduunu iddia eder. Bu nedenle de gei ritelleri yerine kutsama, merulatrma ya da kurulu ritelleri nitelemesini kullanr. Gei ritelleri ya da merulatrma ritelleri eiin ncesini ve sonrasn belirginletirerek statleri olumlar. Bylece empoze edilen kimlikler normalletirilir. Bunu yaparken de fark ettirmeden bata toplumsal cisiyet olmak zere tm verili kimlikleri katlatrr. Sosyal dzende temel ayrmlar oluturan hatlardan geii ciddiyetle imleyen riteller gzlemcinin dikkatini geie eker, oysa asl nemli olan huduttur. Aslnda bu hattn birbirinden ayrd nedir? Aka sylemek gerekirse ncesini ve sonrasn ayrr: snnetsiz ocuk ve snnetli ocuk; ya da tm snnetsiz ocuklar takm ve snnetli yetikinler takm. Aslnda eikten geenin fark etmedii en nemli ayrm, ritelin snnetin znesi olan ocuk ya da yetikin erkeklerle, snnetin znesi olmayan kadnlar arasnda yaratt ayrmdr.38

Dier yandan dzenin yeniden kurulmas ve arnma ile sona eren riteller, katartik yapsyla katlmclar pasifletirir ki bu Artaudun en son isteyecei eydir. Artaudun ritellerden bekledii ise bu durumun tamamen tersidir, izleyicisini aktifletirmek iin antikatartik bir ritel yapy tercih eder. Richesin Radclife-Brownun ritel deerlendirmesinde dile getirdii gibi katlmclarn eikte tutan riteller de vardr. Radclife-Brown iin ritel sosyal deerleri glendirmenin bir arac olarak kayg yaratma eklinde iler.39 Artaud 'un ritel yaklam yerleik kanlarn aksine bireyin saaltm ya da rahatlamasna ynelik deil, Brown'un zmlemesine yakndr ve kayg yaratma ile izleyeni glendirmeye yneliktir. Gisu'larn snnet treni bu tarz ritele bir rnek olarak verilebilir. Grisularn snnetinde vurgu lirimann(*) kurtulmasnda ve aknlnda deildir, lirimann yaratlndadr. G salanr yoksa arndrmaz veya baka eye dntrmez.40 Bylece iddetin yn deitiinden, rengi de, ilevi de deiir. Kiiyi boyun emeye deil glendirmeye yneltir. Tiyatro yoluyla
37

Crispin Sartwell, Edepsizlik Anari ve Gereklik. ev: Abdullah Ylmaz. (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999),13. 38 Pierre Bourdieu, Language and Symbolic Power. (Massachusetts, Harvard University Press, 1991), 118. 39 Riches, Ayn, 99 (*) Lirima: Grisular arasnda iddete denk den ve vahi ilkel bir gc yaatma anlamna gelir. 40 Riches, Ayn, 100

127

yaamn zgrletirici gcn elde edebilmeyi umut eder.41 Bu balamda Artaud'un amac da, teatral dilinin birincil dinamiini ve ikincil destek eleman olarak kulland iddetle izleyiciye ynelmek, kendi iddetlerini oluturmalarn salayarak onlar glendirmek ve potansiyel ykclar yaratmaktr. Artaud, izleyiciyi saaltmak, artmak, rahatlatmaktan ok onlar tahrip kalplarna dntrp toplumun zerine frlatmay tasarlar. Artaud iin bat toplumu kokumutur ve ancak veba gibi kutsal bir hastalk bu toplumu alt st ederek dzeltebilir. Veba bir kente yerleince dzenli kurumlar ker.42 Kurallar da kalplar da yerle bir olur. Tiyatro her zaman tehlikeli ve dehetli bir eylemdir.43

KAYNAKA

Artaud, Antonin. Heliogabalos Tal Anarist. ev: smet Birkan. Ankara: Dost Yaynlar, 2000 Artaud, Antonin. Suortaklar ve kenceciler. ev: Ahmet Soysal. stanbul: Nisan, 1995 Artaud, Antonin. Tiyatro ve kizi. ev: Bahadr Glmez. stanbul: Yap Kredi,1993 Artaud, Antonin. Van Gogh. ev: Ahmet D. Soysal. stanbul: Nisan,1991 Artaud, Antonin. Yaayan Mumya. ev: Yaar Gnen. Ankara: Yaba Yaynlar, 1995 Bourdieu, Pierre. Language and Symbolic Power. Massachusetts, Harvard University Press, 1991 Cooper, David. Psikayatri ve Anti Psikiyatri, ev: Gray S. Oral. Ankara: teki,1992 Daly, Mary. Gyn/Ecology. Boston: Beacon Pres, 1990. Fromm, Erich. nsandaki Ykcln Kkenleri, ev: kr Alpagut. stanbul: Payel,1993 Hayman, Ronald. Theatre and Anti-Theatre. New York: Oxford University Pres, 1979 Innes,Christopher. Avant-Garde Tiyatro. ev: Beliz Gbilmez & Aziz Kahraman. Ankara: Dost Yaynlar, 2004 Le Breton,David. Acnn Antropolojisi. ev: smail Yerguz. stanbul: Sel Yaynclk, 2005 Michaud, Yves. idet, ev: Cem Muhtarolu. stanbul: letiim,1991 Pizzato, Mark. Edge of Loss. From Modern Drama to Postmodern Theory. Michigan: University of Michigan Press, 2001 Riches, David. Antropolojik Adan iddet. ev:Dilek Hattatolu. stanbul: Ayrnt,1989 Roose-Evans, James. Experimental Theatre. London: Routledge, 1989

41 42

Pizzato, nver, 65. Artaud, n.ver, 23 43 Antonin Artaud, Yaayan Mumya. ev: Yaar Gnen. (Ankara: Yaba Yaynlar, 1995),15.

128

Sartwell,Crispin. Edepsizlik Anari ve Gereklik. ev: Abdullah Ylmaz. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999 Kaynaka

Artauds remarkable approach (Theatre of Cruelty) disrupted the Western theatre thought, however his main target was whole dualistic Western culture, and theatre was his crucial apparatus for this purpose. Violence, which is used to create counter-violence to destroy hegemony and dissolve internalized behaviors, is the foremost element of Theatre of Cruelty. It is evident that this new movement with ritualistic pre-language in theater, at the same time, is a paradigmatic shift from mainstream theater. But it is crucial to recognize that using violence trough old paradigmatic axes rise on Western theatre tradition is misleading. Therefore Artaudian theatre needs a re-ritualization process to empower audiences with its anti-cathartic model Thus the subject of the theatre of cruelty can become agent with gaining power for action. As a result violence concept needs reconsidering in Artaudian theatre.

129