Pocetak 20.

-og veka obelezen je naglim razvitkom industrije i revolucionarnim

naucnim otkricima. Uporedo, izdvojile su se velike sile, razvijene kapitalisticke
zemlje izmedju kojih se javila netrpeljivost zbog zelje za moci posredstvom
kolonija.
Ovakvo stanje u svetu dovodi i umetnost do naglih promena. Javlja se citav niz
– izama, umetnickih pravaca (obuhvacenih imenom avangarda) koji imaju
zajednicke uzroke:
 nezadovoljstvo tradicionalnim stvaralastvom
 opsta kriza gradjanskog drustva
 osecanje opsteg haosa
 osecanje nemoci
 strah
 covek koji je ugrozen tehnickim razvojem
Futurizam je jedan od tih pravaca. Sam naziv potice od latinske reci futurum,
sto znaci budocnost i objasnjava teznje predstavnika ovog pravca. Nastao je u
Italiji, razvio se i u Rusiji, a imao je i odjeka u Ukrajni (panfuturisti), Poljskoj
(krakova i varsavska skola), Madjarskoj, Francuskoj, Engleskoj ( Ezra Paund ),
Srbiji (zenitizam).
Iako se razlikuju u mnogim pojedinostima, zajednicko ruskom i italijanskom
futurizmu je: okrenutost buducnosti, odbacivanje kulturnog nasledja,
optimizam, nacin nastupanja (drskost, skandali, prkos, samouverenost).
Sustinska razlika je u tome sto je italijanski futurizam rusilacki, militaristicki i
nacionalisticki, dok je ruski futurizam revolucionaran, naklonjen narodnim
masama i demokratizaciji umetnosti. Razlike su se pre svega javile zbog jake
veze ovog pravca sa tada postojecim politickim idelogijama i dok je u Italiji
futurizam bio usko povezan sa fasizmom, u Rusiji su futuristi bili oslonjeni na
sve vise rastuci komunisticki pokret.
Za datum nastanka futurizma uzima se 20. Februar 1909. godine kada je Filipo
Tomazo Marineti, italijanski pesnik u pariskom listu “Figaro” objavio
“Futuristicki manifest”.
Marineti u “Manifestu futurizma” proklamuje svoja nacela: gnusanje naspram
tradicije i proslosti (biblioteke i muzeje, tj. groblja, treba unistiti), velicanje
ljubavi prema brzini (“trkacki automobil je divniji od skulpture Nike
Samotracke”), tehnologiji, nasilju (slavljenje rata kao jedine higijene sveta),
a simboli pokreta postaju automobili, avioni, industrijske gradske zone
predstavljajuci trijumf tehnologije nad prirodom.
Pobornici futurizma bili su svestrani. Bavili su se politikom, knjizevnoscu,
slikarstvom, skupturom, fotografijom, arhitekturom, muzikom, plesom, filmom,
pa cak i gastronomijom ( hteli su da sprovedu i revoluciju nacina ishrane i izdali
manifest futuristicke kuhinje ). Izmisljali su i nove umetnosi, kao taktilizam –
umetnost buke.
 FUTURIZAM U KNJIZEVNOSTI

Futuristi su pesnici energije i glavni elementi njihove poezije su:

• antitradicionalizam,
• teznja za originalnoscu,
 • oslobadjanje stiha metrickih stega,
• inovacije u pesnickom jeziku,
• stil istupanja – drskost, samouverenost, prkos.

ITALIJANSKI FUTURIZAM
Marineti i njegovi istomisljenici bili su vrlo aktivni, puni energije i novih ideja,
tako da su u u razdoblju od 1909. do 1914. godine objavili sezdeset manifesta
koji ce promovisati njihove ideje. Oni isticu snagu, agresivnost, temperament,
pustolovinu naspram sentimentalizma, romanticarskog zanosa i sanjarskih
junaka, ali i naspram pesimizma i pasivnosti aktuelne knjizevnosti. Njihove
junake odlikuju, pre svega, snaga i muzevnost (gaje prezir prema zenama), to su
ratnici, piloti i soferi. Knjizevni postupak italijanskih futurista odlikuje
inovativnost na planu morfologije, sintakse i eufonije. Zalazu se za slobodu reci
odbacujuci sintaksu, interpunkciju, veznike, prideve, glagolske nacine i
vremena. Izrazavaju se slikama, imenicama i neodredjenim nacinom;
matematicke znake i hemijske formule koriste umesto interpunkcije; neguju
VERS LIBRE – “slobodni stih koji jedini moze izraziti, nesputan tradicijom,
ritmove moderne duse”; takodje koriste i “topografske reljefe” – narocit
raspored reci i slova. Pored ovoga telegrafski stil i nelogizmi doprinose
hermeticnosti futuristicke poezije. Kod futurista su ucestali i onomatopejski
oblici (sumovi, krici,skripa, huk motora, buka radionice).
Iako je ostvario znacajne rezultate u likovnoj umetnosti, italijanski futurizam u
knjizevnosti nije ostavio nista u nasledje osim uticaja na druge pisce van
futuristickog kruga: Pirandelovo "groteskno pozoriste", "magicni realizam"
Masima Bontempelija, Ungaretijev slobodni stih.

RUSKI FUTURIZAM
“Gileja” je prva ruska futuristicka grupa pesnika ciji sastav su cinili:
V. Hljebnjikov, D. i V. Burljuk, V. Kamenski, J. Guro, V. Majakovski,
A. Kruconih i B. Livsic. Grupa je osnovana na jesen 1910. godine, a njen
inicijator je bio David Burljuk. Iste godine objavljena je prva futuristicka
zbirka pesama ove grupe pod nazivom “Sudijsko utociste”. Zbirka je
stampana na zidnim tapetama u 300 primeraka.
1912. godine objavljen je “Samar u lice javnom ukusu” – manifest ruskog
futurizma koji su potpisali David Burljuk, Aleksej Kruconih, Vladimir
Majakovski i Velimir Viktor Hlebnjikov. Oni sebe ne nazivaju futuristima,
vec budetljanima od ruskog budet (будетляне), sto znaci bice. I samom
Marinetiju su jednom prilikom ruski futuristi objasnili: "Nemamo nista
zajednicko sa italijanskim futurizmom, osim naziva. Nasi putevi i putevi mlade
ruske knjizevnosti diktirani su istorijski uslovljenim ustrojstvom ruskog jezika".
Ruski futuristi su, za razliku od Italijana, ostali u sferi estetike. Ruski futurizam
je, kao sto je vec pomenuto, naklonjen idejama Oktobarske revolucije i
narodnim masama, a izrazava mrznju prema burzoaskom drustvu i
kapitalistickom gradu. Svoj antitradicijski stav ruski futuristi ne izrazavaju
zahtevom za rusenje i spaljivanje muzeja, galerija i biblioteka, vec samo traze
da se vise ne slede klasici. Italijanski futuristi imaju negativan odnos prema
osecajnosti i zeni, dok ruski futuristi neguju osecajnost (jer za njih bez nje nema
poezije) i postuju zenu kao gradjansku licnost i pesnicku inspiraciju.

Svoju

centralnu ideju “reci na slobodi”, Majakovski (kao vodeci predstavnik ruskog

futurizma) izlozio je u tri manifesta. U prvom od njih “Tehnickom manifestu
futuristicke knjizevnosti” iz 1912. on nalaze kako treba srusiti kanon forme,
napustiti metricke norme, uneti aritmicnost, kao i promene u jeziku (unositi
arhaizme, dijalektizme, psovke, nove reci koje treba “osloboditi uobicajene
razumljivosti”). On uvodi stepenasti stih, kao i nove zanrove poeme : lirske
reportaze, lirsko-epske poeme , lirsko-fantasticne poeme. Svoje zahteve iznosi i
 u svojoj poeziji (“Oblak u pantalonama”, “Flauta –
kicma”, “Rat i mir”, “Covek Majakovski”...) .
Vladimir Majakovski se nije bavio samo pesnistvom,
vec je pisao drame, filmske scenarije, bio je reditelj,
glumac i slikar. Svoj zivot je u potpunosti posvetio
radu i prenosenju ideja futurizma (recitovao je svoje
stihove u skolama, fabrickim halama, na trgovima i na
taj nacin se povezivao sa slusaocima, rado objasnjavao
svoju poeziju, polemisao i diskutovao).
Samoubistvom,1930. godine naznacio je i nagli kraj
ruske avangarde.

PORTRET VLADIMIRA
MAJAKOVSKOG

Egofuturizam je futuristicki
pravac u ruskoj knjizevnosti nastao
izmedju 1910. i 1911. godine. Sam
pojam egofuturizam doslovno znaci
“ja u buducnosti”. Inicijator
pokreta je Igor Severjanjin, koji okuplja grupu mladih pesnika pod nazivom
“Ego”. Cinili su je K. Fofanov, G. Ivanov, Gral-Areljski, I. Oredez, P.
Kokorin i P. Sirokov. U novembru 1911. godine izlazi knjiga I. Severjanjina
“Prolog ego-futurizma”.1912. godine egofuturisti menjaju ime u “Akademija
Ego-poezije”. Iste godine izdali su casopis “Petrogradski glasnik”. Nakon
raspada grupe, po ugledu na “Akademiju Ego-poezije” Ignjatev osniva grupu
“Intuitivna asocijacija Ego-futurizma” (I. Ignjatev, P. Širookov, V. Gnedov).
Tek 1912. godine Igor Severjanjin izdaje osnovne stavke egofuturističkog
manifesta. Prvi deo potpisalo je udruženje “Akademija Ego-poezije”, a drugi
Igor Severjanjin. “Egofuturizam” je programski određen po stavkama:
1) Celina – Egoizam
2) Bozanstvo – Celina
3) Covek – deo Boga
4) Rodjenje – izdvajanje iz Vecnosti
5) Zivot – deo izvan Vecnosti
6) Smrt – povratak dela u celinu
7) Covek – Egoista
Ubzo posle toga, iste godine, ova grupa se raspala.
“Centrifuga” je knjizevna grupa umerenog futurizma. Postojala je od 1914. do
1920. godine. “Centrifuga” je predstavljala naziv za zamisljenu futuristicku
masinu koja ce omoguciti da se dosegne svemir. Predmet teorijskih istrazivanja
grupe predstavljalo je ispitivanje lirske poezije, odnosno pitanje odnosa
statickog centra ovozemaljskih normi i eksperimentalno-futuristickih
dinamickih pokusaja odvajanja delova od celine: “celina – kretanje – sastavni
delovi”. Predstavnici ove grupe uporedjivali su poeziju sa masinom baziranom
na centrifugalnom kretanju i izvodili analizu poezije preko matematickih
proračuna. B. Pasternak je napisao manifest ove grupe pod nazivom
“Centrifuga – Pismenost” u kome je obrazložio osnovne ideje. S. Bobrov je
formulisao pojam “lirskog prostora”, strukturirao je i prostranstvo stiha, a to
cini razbijanjem ritma, doziranjem rime i uvodjenjem matematickih termina u
stihove. N. Asejev i B. Pasternak se zalažu za ideju da je poezija bazirana na
intonaciji, ritmici i sintaksi.
 FUTURIZAM U LIKOVNOJ UMETNOSTI

Futurizam, kao i kubizam, ostao je jedan od potpokreta u okviru apstraktne

umetnosti. Futurizam je zapravo forma kubizma koju su stvorili italijanski
slikari koji su se našli u Parizu u vrijeme kada su Brak i Pikaso izazvali
uzbuđenje svojim novim likovnim poduhvatom.
8. marta 1910. godine slikari koji su sledili Marinetijev futurizam okupili su se
u torinskom pozoristu kako bi izdali “Manifest futuristickih slikara”
(“Il manifesto dei pittori futuristi”), i tu se “izmenilo isto toliko pesnica, koliko
i misli”. Znacajniji predstavnici futurizma u slikarstvu su: Djakomo Bala,
Umberto Boconi, Djino Severini, Karlo Kara, Luidji Rusolo, Depero
Fortunato, Primo Konti.
Futuristicki slikari su svoj likovni izraz formulisali na bazi modernih masina,
brzini i uzurbanosti svakodnevnog zivota (pas u setnji s vlasnicom, djevojcica
koja trci balkonom, plesacice). Oni prikazuju senzaciju pokreta i bave se
dinamizmom kao odnosom izmedju objekta u pokretu i njegovog okruzenja.
Pojavu kretanja docaravaju u celini, a ne u trenutku (zbog toga, na primer, konj
nema cetiri, vec dvadesetak nogu). Poseban izazov za njih predstavlja
prikazivanje zvukova gradjevinskog podrucja, sto ih dovodi do apstrakcije.
U tehnickom smislu futuristicki slikari ne donose nista novo. Koriste vec
poznate tehnike i usresredjuju se pre svega na ideju. Ugledajuci se na kubiste,
futuristi stvarnosti pristupaju analiticki, njihovi oblici su geometrizovani i
koriste tehniku lomljenja slikarske povrsine na delice od kojih svaki ima
drugaciju prostorno-vremensku perspektivu (poput slomljenog stakla). Nakon
sto su kubisti skoro izgubili kolorit i presli u monohromiju, futuristi donose svez
i intenzivni kolorit, koriste komplementarne boje i snazne poteze cetke kako bi
docarali dinamizam.
Kubofuturizam (ruski futurizam), nosi ovakvo ime jer su njegovi
predstavnici stil preuzeli od Pikasa, a svoju teoriju zasnovali na futuristickim
raspravama. Najznacajniji predstavnici kubofuturizma (ruskog futurizma):
K.Maljevic, M.Larionov, A. Sevcenko, A. Lentulov, Lj. Popova, N.
Goncarova, braca Burljuk (Vladimir i David). Kubofuturisti povezuju svoje
slikarstvo sa zaumom. Ovu rec su koristili ruski pesnici za govor koji je s one
strane smisla. Prevedeno na likovni jezik, zaum ne podrazumeva puko negiranje
postojecih oblika, vec racionalan i smisljen novi poredak.
Apstraktna brzina (automobil je prosao)
Djakomo Bala

Bitka za galeriju
Umberto Boconi

Sahrana Anarhiste
Karlo Kara
1912. godine Boconi izdaje drugi manifest koji se bavi skulpturom. Pored dva
osnovna cilja futurista koja vaze za sliku, pokret i brzina, za skulpturu vazi jos
i snaga. Futuristi pokusavaju da sistematizuju uzajamno prodiranje povrsina
kod oblika u pokretu. Boconi kaze: ”Mi razlazemo figuru i ukljucujemo je u
okolinu.” Pravi primer futuristicke skulpture je Boconijeva figura koja trci, pod
nazivom “Jedinstveni oblik kontinuiteta u prostoru”1. On nije pokusavao da
predstavi oblik ljudskog tela, vec otisak njegovog pokreta u prostoru u kome se
krece (sto cini skulpturu zapanjujuce slozenom).

JEDINSTVENI OBLIK
KONTINUITETA U
PROSTORU
Umberto Boconi

U sredistu zanimanja
futuristickih
arhitekata je grad, vidjen kao simbol dinamike i modernosti. Klasicna
1
Ova Boconijeva skulptura nalazi se na kovanici Italijanskog eura
arhitektura se osudjuje kao staticna i monumentalna, dok su karakteristike
futuristickog grada, grada buducnosti, pokret i promet. Antonio Sant’Elija,
italijanski futuristicki arhitekta, izjavio je: ”Moramo zamisliti i rekonstruisati
futuristicki grad kao ogromno, bucno dvoriste, a futuristicku kucu kao
dzinovsku masinu.” Njegovi projekti, kao sto je Cita nuova (Novi grad),
monolitni neboderi s terasama i mostovima, i uopste ideja grada kao trajnog
gradilista u vecitom pokretu je utopisticka. Futurizam u arhitekturi imao je
samo teorijsko – eksperimentalni znacaj, posto je nemoguce traziti izlaz iz
sadasnjice u buducnost (makar i da je tehnicki ostvarivo) odvojeno od socijalno
– bioloskih uslova drustva.

NOVI GRAD, Antonio Sant’Elija

Edvard Majbridz smatra se ocem fotografije pokreta (motion photography),
dok je Etjen-Zil Mare pretvorio fotografiju pokreta u umetnost. Njihove
fotografije pokazuju specificno moderno osecanje za dinamiku koji odrazava
novi tempo industrijskog doba. Medjutim, njihove ideje ostvaruju tek futuristi
(i to prvenstveno kroz sliku, a ne kroz fotografiju), zbog naucnih otkrica koja se
javljaju tek posle smrti ove dvojice preteca futurizma. Iako se nekim likovnim
umetnicima cinilo da je fotografija savrsen izraz modernog doba, futuristi
nikada nisu shvatili vaznost kamere za modernu umetnost, uprkos tome sto
su futuristicki slikari nastavili da rade na Majbridzovim i Mareovim idejama o
pokretu i dinamicnosti.

Kofa s vodom, Edvard Majbridz

Rvanje, Edvard Majbridz

U svom manifestu, koji je izdao 11. marta 1913. godine i koji nosi naziv
“Umetnost buke” (“L'arte dei rumori”), Luidji Rusolo je postavio temeljne
principe futuristicke muzike. Futuristicka muzika sumova grada, fabrika,
vozova, znacila je u sustini umetnicki cin proizvodnje potpuno novog zvuka,
izvan okvira klasicne tonske lestvice ("liberate dissonance"), ciji ce ekspresivni
dinamizam prouzrokovati angazovanje cjelokupnih slusaocevih cula na
jedan potpuno nov, agresivan i beskompromisan nacin. Rusolo se smatra
prvim teoreticarem elektronske muzike, autor je i drugog manifesta futuristicke
muzike – “Muzika futurista”. On je cak napravio instrumente da bi stvorio
muziku o kojoj je teoretisao, ali nazalost nijedan od tih instrumenata nije
preziveo Drugi svetski rat. Luidjijev brat, Antonio Rusolo, takodje se bavio
komponovanjem futuristicke muzike, dok se Luidji, pored toga, bavio i
slikarstvom.
“Pobeda nad suncem” je prva futuristicka, multimedijalna opera (napisana u
dva cina i sest slika). Prolog je napisao V. Hlebnjikov, libreto – A. Kruconih,
muziku – M. Matjusin, a dekor je uradio K. Maljevic. Opera ja premijerno
izvedena 3. i 4. decembra 1913. godine u “Luna parku” u Oficirskoj ulici u
Petrogradu. Idejni koncept opere je osvajanje Sunca (pod cim se podrazumeva
ne nebeska svetlost, vec simbol poretka drustva, umetnosti ili prirode) od strane
futurista i demonstriranje ideje umetnosti “post – sunca”. Ova opera je
simbolom, slikom, maskom i figurom istisnula iz pozorišta coveka i najavila
opoziciju svim tradicionalnim teznjama gradjanskog pozorista i njegove
dominantne forme - opere. Opera “Pobeda nad suncem” predstavlja “radikalan
obrazac futuristicke opozicije dramaturgiji simbolista”.
Futurizam gubi uticaj kada 1915. godine mnogi njegovi predstavnici odlaze u
rat. Smrcu Boconija i Sant'Elije, futurizam prelazi u drugu fazu koja traje do
Marinetijeve smrti 1930. godine.
Iz futurizma je proistekao ruski formalizam i konstruktivizam, kao i evropski
pravci: dadaizam, nadrealizam, letrizam. Vizije buducnosti u sadasnjosti ne
prestaju da postoje. Te vizije su znacajno doprinele razvoju SF-a (naucne
fantastike). Futurizam je ostavio neizmeran uticaj na zapadnoevropsku,
americku i japansku subkulturu. Tu treba spomenuti i Ridlija Skota i njegov
“Bleyd Runner”, kao i japanski mange/anime. Iako je postavio korene
elektronske muzike, futurizam danas prepoznajemo u cyberpunk-u.

LITERATURA:
• Miklos Sabolci – “Avangarda & Neoavangarda”, NARODNA
KNJIGA, Beograd, 1997.
• Slobodan Mijuskovic – “Umetnicke teorije (i prakse) ruske
avangarde”, Geopoetika, Beograd, 1998.
• Rose Lee Goldberg – “Performance Art. From Futurism to the
Present”, Thames and Hudson, London, 2001.
• H. W. Janson, Antony F. Janson – “Istorija umetnosti”,
STANEK,Varazdin (suizdavac PROMETEJ, Novi Sad), 2006.
• www.znanje.org
• www.poezin.net