MEDICINSKI FAKULTET U RIJECI RADIOLOKA TEHNOLOGIJA KOLEGIJ: FIZIKA

MAMOGRAFIJA

STUDENT: SARA OBR PROFESORICA: DRESTO-ALA dipl.fiz., vii predava

SADRAJ:
1.Uvod...3 2.Fizikalni principi rada mamografije..3 2.1. Kako nastaju rtg zrake?...................................................................3 2.2. Spektar zraenja rtg cijevi...4 2.3. Podjela mamografskih ureaja5 2.4. Dijelovi mamografskog ureaja....5 2.5. Rtg cijev...6 2.5.1. Vrste rtg cijevi.6 2.6. Fotoelektrini uinak..7 2.7. Fotokemijski materijal..7 2.8. Radiografske folije u mamografiji..8 3.Mamografija u medicini...8 3.1. Nativna mamografija..8 3.2. Digitalna mamografija10 3.3. Screening metoda.10 3.4. Galaktografija..10 3.5. MR mamografija10 3.6. Scinti mamografija11 4. Nedostaci mamografije...11 5. Zakljuak.11 6. Literatura12

1.Uvod
Mamografija je neinvazivna, rentgenska metoda koja se koristi iskljuivo za pregled dojki. U mamografiji se koristi specijalno graen rentgenski aparat - mamograf, kojeg odlikuje posebno konstruirana rendgenska cijev koja emitira zrake male energije oko 20 kV. Dojka se nastoji prikazati visokim kontrastom i visokom rezolucijom, uz to manju dozu zraenja. Meutim, negativna strana ove metode je izloenost vedim dozama radijacije koje mogu izazvati kasniju pojavu karcinoma. Upotrebljava se kao klinika mamografija - u dijagnostici nejasnih klinikih nalaza kod simptomatskih pacijentica, zatim kao mamografija za rano otkride raka dojke - u dijagnostici kliniki okultnog karcinoma i kao screening mamografija - metoda probira kod asimptomatskih pacijentica. Zbog svoje jednostavnosti, cijene i korisnosti mamografija je jo uvijek zlatni standard u otkrivanju raka dojke.

2.Fizikalni principi rada mamografije

2.1. Kako nastaju rtg zrake? Rtg zraenje se proizvodi u vakumiranoj rentgenskoj cijevi u procesu termionske emisije. Zagrijavanjem katode strujom niskog napona i velike jakosti dolazi do oslobaanja elektrona iz atoma katode. Osloboeni se elektroni uslijed velike razlike potencijala izmeu katode i anode ubrzano gibaju prema anodi. Ubrzani elektroni razvijaju veliku kinetiku energiju te se sudaraju sa atomima anode na njenom fokusu pri emu se njihova kinetika energija 99 % pretvara u toplinsku, a 1% u energiju zraenja, odnosno rtg zraenje. Udarom ubrzanih elektrona u anodu dolazi do izbacivanja atoma iz fokusa. Izbacuju se elektroni na niim energetskim razinama te uslijed toga atom postaje energetski nestabilan. Upranjeno mjesto elektrona blizu jezgre nadomjesti se elektronom iz neke od vanjskih ljusaka. Prilikom toga elektron sa vieg energetskog nivoa prelazi na nii energetski nivo i pritom oslobaa viak energije u obliku elektromagnetnog vala odnosno, rentgenskog zraenja.

2.2. Spektar zraenja rtg cijevi Pojava kada naboj koi i izgubljenu energiju oslobaa u obliku fotona naziva se zakono zraenje (bremmstrahlung). Energija fotona ovisi o tome koliko naglo naboj koi. Zato su te energije u rasponu od gotovo nule (velikih valnih duljina), do fotona ija je energija jednaka poetnoj kinetikoj energiji elektrona. Prilikom dolaska na anodu svi elektroni imaju istu kinetiku energiju. Znai da su energije koje emitira X cijev, u rasponu od nule do najvede, odreene cijevnim naponom. Uestalost raznih energija u tom rasponu je spektar X zraenja. Njegov oblik ovisi o materjalu od kojeg je napravljena anoda i sastoji se od dva dijela koji se razlikuju po nastanku. KONTINUIRANI SPEKTAR - nastaje opisanim zakonim zraenjem, grafiki je unimodalna, neprekidna crta, nakoena udesno (najuestalija je energija oko 40% od najvede). U njemu su zastupljene rtg zrake razliitih valnih duljina, odnosno energija. Tako da uvijek u spektru zraenja imamo i meke i tvrde rtg zrake, a odabir napona odreuje vedu zastupljenost nekih valnih duljina. LINIJSKI SPEKTAR rezultat emisija nekoliko diskretnih energija vidljivih kao tanke linije koje stre iznad kontinuiranog dijela. Nastaje tako to brzi elektroni ioniziraju atome sredstva, imajudi dovoljno energije za oslobaanje dobro vezanih unutarnjih elektrona (iz K i L ljuski). Nakon toga se elektroni iz viih ljuski sputaju na nie ljuske pri emu se razlika energija osobaa vidom fotona (za sredstvo) karakteristinih energija. Zato poloaj tih linija ovisi samo o sredstvu od kojeg je napravljena anoda.

Svi rentgenski ureaji opde i specijalne namjene imaju rentgenske cijevi koje proizvode kontinuirani spektar zraenja osim mamografa, koji proizvodi karakteristian (molibdenski) spektar. Kod mamografskog ureaja arite anode i filtar su od istog materijala (molibdena) pa je spektar rtg zraenja izrazito malih energija i svojstven ovom metalu.

2.3. Podjela mamografskih ureaja 1. 2. 3. 4. Klasini mamografski ureaj sa sustavom film-folije Ureaj za mamografiju s digitalnom ciljanom mamografijom Kompjutorizirana mamografija - sustav digitalizacije s fosfornih ploa Digitalna mamografija - mamografija s ravnim detektorima

Na svim se ovim mamografskim ureajima moe ugraditi dodatak za stereotaktiku biopsiju dojke. Dojka je mekotkivni organ graen od tkiva niske gustode i elemenata nikog atomskog broja. Zato je apsorpcija rentgenskih traka u tkivu dojke veoma slaba, pa uobiajenim uvijetima snimanja dobivene snimke nebi imale dovoljnu otrinu i kontrastnost za valjanu radioloku analizu. Zbog toga je postupak snimanja potrebno prilagoditi snimanju mekih tkiva. To se postie rentgenskim cijevima specijalne konstrukcije koje emitiraju rentgenske zrake male energije, priblino oko 20 kV. Nepovoljna strana primjene tih zraka jest visoka apsorpcija i zbog toga relativno velika doza zraenja dojke. No, brojnim tehnikim poboljanjima danas su doze zraenja smanjene s nekoliko desetaka mGy (prije 20 do 30 godina) na manje od 1 mGy po snimci.

2.4. Dijelovi mamografskog ureaja 1. 2. 3. 4. 5. 6. postolje koje slui kao dra cijevi rentgenska cijev generator kolimatori i filtri koji smanjuju doze zraenja detektor ili dra kazete ploe za kompresiju

Mamografski ureaj se sastoji od posebnog generatora, specijalno graenih rentgenskih cijevi i specijalnih filmova. Od svih navedenih dijelova, najvanija je odgovarajuda konstrukcija rentgenske cijevi.

2.5. Rentgenska cijev

Sastoji se od katode i anode. Katoda je negativo nabijena elektroda koja slui kao izvor brzih elektrona, a izgraena je od spiralne niti volframa. Katoda se zagrijava elektrinom strujom iz gradske mree koja je transformirana u niskonaponskom transformatoru. Niskonaponski transformator pretvara izmjenini napon od 220V u niski napon od 6 do 10 V to omoguduje prolaz struje jakosti od 3 do 6 A. Procesom termionske emisije katoda izbacuje elektrone u okolinu. Strujom grijanja katode kontroliramo intenzitet rentgenskih zraka, ali ne i njihovu kvalitetu. Mamografski ureaj se sastoji od posebnog generatora koji proizvodi struju visokog napona na rentgenskoj cijevi (od 25 do 35 kV). Iznos visokog napona odreuje kinetiku energiju termionskih elektrona s kojom oni udaraju u fokus anode, a time i prodornost rentgenskog zraenja. Elektroni se gibaju od negativnog prema pozitivnom potencijalu. Fokus anode je izgraen od molibdena ili rodija jer se radi pri niskim kilvoltaama.

2.5.1. Vrste rentgenskih cijevi

ANODA OD MOLIBDENA I FILTAR OD MOLIBDENA - koristi fizikalni princip prema

kojem filtracijom rentgenskih zraka istim materijalom od kojeg je graena anoda dobivaju rentgenske zrake male energije, karakteristine upravo za taj materijal. Prozor je graen od radiotransparentnog berilija koji lako proputa zrake male energije. Pogodna je za snimanje dojki manjeg i srednjeg volumena, ali ne i dojki vedeg volumena za koje su potrebne meke, ali ipak prodornije rentgenske zrake.

ANODA OD VOLFRAMA I FILTAR OD PALADIJA ILI RODIJA - ima prozor od pyrex stakla. Emitira rentgenske zrake priblino energiji 24kV , te je pogodna za snimanje dojki vedeg volumna. DVOSTRUKA ANODA I FILTAR MOLIBDEN-MOLIBDEN I RODIJ-RODIJ prednost je u tome ta su pogodne za snimanje dojki bez obzira na veliinu, a doze su zraenja smanjene i do 40% u odnosu na druge cijevi.

Zajednika karakteristika svih mamografskih cijevi jest rotirajuda anoda s malim aritem (o,1 mm-0,6mm).

2.6. Fotoelektrini uinak Fotoelektrini efekt je proces koji nastaje u meudjelovanju fotonskog zraenja i tvari. Vjerojatnost interakcije je veda za fotone manje energije i visoke atomske brojeve apsorbera. Sudarom s atomom upadni foton se apsorbira i izbacuje se elektron iz unutranje K ljuske. Fotoelektron naputa atom pa atom postaje pozitivan ion. Na mjestu izbaenog elektrona nastaje praznina koja se popunjava elektronom iz vanjske ljuske pri emu se emitira karakteristino zraenje. Fotoelektrini efekt daje dobar kontrast i ne proizvodi raspreno zraenje, ali bolesnik apsorbira veliku koliinu zraenja.

2.7. Fotokemijski materijal Fotomaterijal je svaki materijal koji je osjetljiv na djelovanje svjetla, a slui za dobivanje snimaka. Fotokemijski materijal u kojeg se ubrajaju filmovi, fotografske ploe i fotopapiri, imaju na jednoj strani svoje povrine tanak sloj koji je osjetljiv na svijetlo i koji ima svojstvo trajno zadrati sliku. To svojstvo osjetljivosti na svjetlo zapaa se na fotomaterijalu tek nakon procesa razvijanja. Svaki fotomaterijal se sastoji iz dva sloja: 1. pravi osjetljiv sloj na svjetlo koji se zove fotosloj, fotoosjetljivi sloj, fotografski nanos ili fotografska emulzija 2. podloga koja slui samo kao potpora fotosloju

Dananji fotosloj se sastoji od jednolino rasprenih srebrnih halogenida u istoj elatini (spojeva srebra s bromom, kolorom ili jodom). Zbog veoma slaboga prirodnog kontrasta anatomskih i patolokih struktura dojke, za mamografiju je potreban film posebno velike osjetljivosti. Zato se koristi jednoslojni rtg film koji je 5 do 10 puta osjetljiviji od dvoslojnog rtg filma. Ima fotosloj nanesen samo na jednu stranu podloge.

2.8. Radiografske folije u mamografiji Rentgenske zrake su zrake visoke energije i prodornosti, ija apsorpcija u fot osloju filma iznosi tek oko 1%. Upotrebom radiografskih folija povedava se iskoristivost rentgenskog zraenja bududi da se jedan dio pretvara u svjetlosne zrake koje sudjeluju u proce su zacrnjenja filma. Radiografske folije dijelimo na: brze, srednje brze i spore. Vrsta folije koja se upotrebljava u mamografiji pripada sporim folijama (LOW SPEED). Spore folije podrazumijevaju vedu i duu ekspoziciju od brzih folija, ali i omoguduju izvrsnu otrinu snimke (preporua se kod prikazivanja finih morfolokih promjena kao to su mikrokalcifikati karcinoma dojke). U mamografiji se koristi snimanje s jednom folijom (single screen radiography) iz razloga to se neotrine slike smanjuju za 50%.

3. Mamografija u medicini
Dijagnostika mamografija provodi se kad ved postoji neka sumnja, kada ena osjeda odreene promjene ili kad prethodni preventivni mamogrami pokau potrebu za to. Dijagnostiki mamogrami su ekstenzivniji, te je izloenost X zrakama neto via, ali jo doze nisu vede od 0,3 rada. 3.1. Nativna mamografija Standardni mamogram zahtijeva rentgenske zrake manje prodornosti, koje dobivamo naponom rentgenske cijevi u rasponu od 26-30 kV. Istovremeno su potrebni veliki intenziteti zraenja (od 200-400 mAs). Najede se koristi kombinacija molibdenskog arite rentgenske cijevi i molibdenskog filtra (pogodna za snimanje dojki manjeg ili srednjeg volumena).Udaljenost izmeu arita i filma za standardni mamogram iznosi od 60-65 cm. Automatska kontrola trajanja ekspozicije omoguduje postizanje optimalne optike gustode na mamogramu, neovisno o razlici u veliini ili gustodi dojke. Automatska kontrola trajanja ekspozicije se postie posebnim detektorima osvjetljenja ili ionizacijskim komoricama koje su postavljene 3 do 5 cm posteriorno od bradavice (gdje se oekuje najvie gustog, ljezdanog parenhima). Pokretna
8

reetka eliminira dio rasprenog zraenja i na taj nain pridonosi otrini mamograma. Jednakomjernom kompresijom dojki smanjujemo potrebnu koliinu zraenja, jer je smanjena debljina snimanog objekta. Skradenjem ekspozicije onemogudujemo neotrinu slike izazvanu pomakom. STANDARDNE PROJEKCIJE Mamografija ukljuuje snimanje dojke u dvije projekcije jer samo jedna nema dovoljnu osjetljivost ni specifinost. Stoga se rabi samo u odabranim indikacijama kao kod uestalih kontrola poznatih mamografskih nalaza, u mladih ispitanica ili tijekom trudnode. Standardne mamografske projekcije su mediolateralna kosa projekcija i kraniokaudalna projekcija. 1.) MEDIOLATERALNA KOSA PROJEKCIJA ukljuuje meka tkiva torakalne stjenke i prednji aksilarni nabor. Prikazuje ukupno dojano tkivo, kraniolateralni kvadrant te donji dio maksile. Kaseta s filmom postavljena je izmeu pektoralnog miida i latisimusa, to se postie inklinacijom rtg cijevi sa smjerom centralne zrake od medijalno i gore, k lateralno i dolje pod kutom od 30-70 . Pektoralni miid je prikazan najmanje do visine bradavice. Na snimci se mora prikazati inframamarni koni nabor, bradavica mora biti paralelna s filmom, a ljezdano bi tkivo moralo biti podjednako razvueno. 2.) KRANIOKAUDALNA PROJEKCIJA dopunjava medipolateralnu kosu. Vano je odmaknuti dojku to je mogude dalje od torakalne stjenke. Potrebno je elevirati dojku u cijelini. Bolje prikazuje medijalni dio dojanog parenhima. Prikazuje itav parenhim s retromamarnim masnim tkivom i medijalni koni nabor. Kod mamograma visoke kvalitete vidjet de se diskretan rub pektoralisa u cijeloj duini. Optimalna projekcija s prikazom tkiva neposredno uz torakalnu stjenku posebno je vana za ranu dijagnozu karcinoma dojke. DOPUNSKE PROJEKCIJE 1.) LATERALNA PROJEKCIJA POD KUTOM OD 90 - rabi se kao treda projekcija kada nismo sigurno razluili tkivnu superpozicijuod stvarne patoloke sjene u dvije standardne projekcije. Primjenjuje se za procjenu neodreenih mikrokalcifikata. 2.) MAGNIFIKACIJSKA TEHNIKA dojka se postavlja kao podloak koji je uvijek jednako udaljen od nosaa kasete. Udaljavanjem snimanog objekta od filma postie se uvedanje njegove sjene na filmu zbog divergencije rtg snopa. Povedava rezolu ciju finih detalja, detalji se lake uoavaju, izbjegava se superpozicija sa susjednim tkivom koje je potisnuto izvan podruja kompresije. 3.) SNIMKE S LOKALNOM KOMPRESIJOM - za kompresiju se koriste manji nastavci u obliku pedale. Kompresijom sumnjivog podruja postiemo razmicanje tkiva koje uzrokuje superpoziciju, traena sjena je jasnije prikazana. Ova tehnika je korisna u razluivanju stvarne lezije od superpozicije u asimetrinim mekotkivnim sjenama dojki.

4.) SNIMKE S ROTACIJOM DOJKE - rijetko se primjenjuju, koriste se kod utvrivanja dubine lezije koja je bila prikazana u samo 1 projekciji.

3.2. Digitalna mamografija Predstavlja veliki napredak u odnosu na konvencionalne mamografske sustave. Koristi cezijev-jodid i amorfni silicijev-dioksid kao ravnu detektrosku plou. U toj detektroskoj ravnoj ploi nakon ekspozicije nastaje latentna slika koja se elektronikim putem izravno digitalizira te se gotovo trenutano pojavljuje slika na TV monitoru. Daje snimke velike kontrasnosti i velike rezolucije . Vrijeme potrebno za dobivanje mamograma je krade za 50-60 %, a doze zraenja su manje za oko 50 %.

3.3. Screening metoda Mamografija se koristi i za screening (probir), tj. preventivne preglede i za dijagnostiku. Na preventivne preglede idu ene koje nemaju nikakvih simptoma i obino se rade po dvije slike svake dojke. Takvi pregledi obino otkriju kvrice koje se ne mogu napipati runim i samo pregledima, pa se procjenjuje da u dobi izmeu 40 i 50 godina preventivni pregledi mogu smanjiti rizik od smrtnosti uslijed ranog otkrivanja i intervencije za 17%. U starijoj dobnoj skupini od 50 do 60 godina taj postotak je ak i vii, izmeu 25 i 30%. Strunjaci preporuuju regularne mamografije za ene iznad 40 godina iako ne postoji konzensus koje su optimalne frekvencije. U svakom sluaju svi se slau da bi to trebalo biti jedanput u godini ili jedanput u dvije godine. 3.4.Galaktografija Vrsta mamografije kada se koristi kontrastno sredstvo koje se ubrizgava u mlijene kanalide. Tehnika je osobito pogodna kod patolokog iscjedka iz bradavica dojke. 3.5.MR mamografija Koristi tehniku magnetske rezonancije. Pri tome pacijentica lei na specijalno konstruiranom leaju u poloaju na trbuhu. Radi se 30 do 50 presjeka prije i nakon injiciranja paramagnetskog kontrastnog sredstva (Gd-DTPA). Radi se o izvanrednoj metodi ija dijagnostika tonost lei oko 98% za invazivne malignome preko 4 mm. Osobito je omiljena tehika u diferencijalnoj dijagnostici recidiva, odnosno oiljkastih promjena na dojci, multifokalnih ili bilateralnih promjena, kod negativnog nalaza mamografije i pozitivne punkcije limfnih vorova aksile, kao i kod dojki s implantatima, gdje je nativna mamografija nemodna. MRM nije screening metoda zbog nejasne specifinosti i visoke uestalosti pozitivnih rezultata kod dobrodudnih nalaza dojke (fibroadenom, proliferirajuda mastopatija, adenoza i upala dojke).
10

3.6. Scinti mamografija Nuklearno-medicinska pretraga, to znai da se radioaktivna test-supstanca (methoxyisobutyl-isonitril MIBI vezan na tehnecij-99m) injicira intravenski, te potom prati njeno nakupljanje u dojkama. Tumorske stanice vezuju Tc-99m-MIBI u velikoj koliini, to je potom lako uoljivo na mamogramu. Osjetljivost ove metode je 80 - 96% i specifinost 84 - 100%, a primjena je ograniena kod vrlo malih karcinoma. Osobito se preporua kod mladih pacijentica s vrlo gustim ljezdanim parenhimom, gdje je nalaz nativne mamografije negativan.

4. Nedostaci mamografije
Najvedi nedostatak je via koliina zraenja nego u kod ostalih rentgenskih metoda. Bududi da se enama preporuuje redovito snimanje dojki (jednom godinje za ene s navrenih 40 godina ivota), kumulativni efekti zraenja kroz niz godina povedavaju rizik od pojave karcinoma dojke. Razvoju karcinoma izazvanog zraenjem dojki su posebno sklone ene mlae ivotne dobi. Oko 2% svih ena su nosioci A-T gena (ataxia-telangiectasia) koji ih ini vrlo osjetljivim na kancerogene uinke rentgenskog zraenja. Poseban problem mamografije su lano negativni i lano pozitivni mamogrami. Gusta struktura dojki, brojne lijezde i povedana proliferacija tkiva u kasnijem menstrualnom ciklusu oteava snimanje dojki. Snimanje je oteano i kod ena u postmenopauzi koje provode estrogensku terapiju, pa su nalazi esto lano negativni. Lano pozitivni nalazi su jedan od najgorih ishoda snimanja ove metode jer uzrokuju uznemirenost i stres, zahtijevaju dodatna snimanja, neugodne biopsije ili u najgorim sluajevima nepotrebnu kemoterapiju i mastektomiju.

5. Zakljuak
Mamografija se smatra klasinim primjerom trgovine ili zamjene rizika za koristan rezultat. Naime uz veoma mali rizik da mamografija stvarno izazove neki maligni poremedaj, ena dobiva potencijalni beneft otkrivanja ima li ved bolest i to u stadiju koji se lako i uspjeno lijei. Rizik od mamografije je toliko nizak, u suprotnosti koliko je rizik od raka dojke visok, da se danas u medicinskoj i znanstvenoj zajednici smatra kako korist viestruko nadilazi sve rizike koje ta tehnika ima. Rak dojke je u gotovo svim populacijama u samom vrhu vodedih uzroka smrtnosti kod ena, smatra se da de svaka 8 do deseta ena oboljeti od raka dojke. Naravno taj rizik je individualan i za neke npr. ako postoji povijest bolesti u obitelji, vii, a moe biti i manji.

11

6. LITERATURA: 1. SUVREMENA DIJAGNOSTIGA BOLESTI DOJKE, JOSIP FAJDID I SURADNICI,MEDICINSKA NAKLADA ZAGREB 2001. 2. RADIOLOGIJA, ANDRIJA HEBRANG I RATIMIRA KLARID-USTOVID, MEDICINSKA NAKLADA ZAGREB 2007. 3. RADIOLOGIJA, M. AGBABA I LOVRENID, MEDICINSKA NAKLADA ZAGREB 1994. 4. http://www.zanovidan.hr/to-je-mamografija/ 5. http://poliklinika-eljuga.hr/mamografija/zagreb/o-mamografiji/ 6. http://www.poliklinika-harni.hr/Default.aspx?sifraStranica=304

12