Zbirka

Zbirka resenih zadataka iz
Kvantne teorije polja

Voja Radovanovic
Fizicki fakultet
Beograd, 2001.
Sadrzaj
I Zadaci 3
1 Lorentz-ova i Poincare-ova grupa 5
2 Klein-Gordon-ova jednacina 11
3 -matrice 15
4 Dirac-ova jednacina 19
5 Klasicna polja i simetrije 27
6 Green-ove funkcije 31
7 Kanonsko kvantovanje skalarnog polja 35
8 Kanonsko kvantovanje Dirac-ovog polja 41
9 Kanonsko kvantovanje elektromagnetnog polja 47
10 Procesi u najnizem redu teorije perturbacije 51
11 Renormalizacija i regularizacija 59
II Resenja 63
1 Lorentz-ova i Poincare-ova grupa 65
2 Klein-Gordon-ova jednacina 75
iv SADR
ZAJ
3 -matrice 81
4 Dirac-ova jednacina 89
5 Klasicna polja i simetrije 109
6 Green-ove funkcije 115
7 Kanonsko kvantovanje skalarnog polja 125
8 Kanonsko kvantovanje Dirac-ovog polja 137
9 Kanonsko kvantovanje elektromagnetnog polja 151
10 Procesi u najnizem redu teorije perturbacije 159
11 Renormalizacija i regularizacija 183
Predgovor
Kvantna teorija polja je mlada naucna disciplina koja u sebi objedinjuje
kvantne i relativisticke fenomene. Danas postoji veliki broj udzbenika iz ove
oblasti savremene zike. Medutim, do sada se nije pojavila ni jedna zbirka
zadataka (osim [7] koja se minimalno prepoklapa sa ovom Zbirkom). Kako u
teoriji polja postoji dosta komplikovanog racuna, studentima sigurno nije lako
da steknu potrebnu racunsku rutinu. Iz tog razloga sam odlucio da napravim
jednu ovakvu Zbirku. Ona je rezultat rada sa studentima Fizickog fakulteta
Univerziteta u Beogradu. U periodu od 1991-99 drzao sam vezbe iz predmeta
Kvantna teorija polja studentima cetvrte godine Teorijsko-eksperimentalnog
smera, a od 1999. vodim kurs Kvantne teorije polja I na poslediplomskim
studijima studentima smera Teorijska zika elementarnih cestica i gravitacija.
Polja se mogu kvantovati na dva nacina. Prvi od njih je kanonski (oper-
atorski) formalizam a drugi je primenom funkcionalnog integrala. Najcesce
se u prvom semestru kursa teorije polja uci kanonski a u drugom funkcionalni
formalizam. Ova zbirka zadataka obraduje kanonsko kvantovanje polja. Zadaci
koji se odnose na relativisticku kvantnu mehaniku izdvojeni su u prvih neko-
liko glava. U uvodu svake glave dat je kratak spisak formula vise sa ciljem
da se ksiraju oznake nego da se objasni teorija. Preporucujem citaocima
da zadatke resavaju samostalno i tek ako naidu na problem da konsultuju
resenje.
Ovaj rukopis sigurno ne bi nastao da nisam imao podrsku svojih kolega.
U prvom redu bih se zahvalio recenzentima prof. dr Milutinu Blagojevicu i
doc. dr Maji Buric koji su pazljivo procitali ovaj rukopis i dali veliki broj
korisnih primedbi. Dusko Latas, asistent Fizickog fakulteta je nacrtao sve
slike u Zbirci i pomogao mi oko tehnicke obrade teksta. Pored toga Dusko
mi je dao veliki broj korisnih sugestija oko formulacija i resenja odredenog
broja zadataka. Marija Dimitrijevic, koja je takodje asistent na nasem Fakul-
tetu, pazljivo je procitala prvu i petu glavu ove zbirke i njene primedbe su
2
bile takode korisne. Pored toga, studenti Mihailo Vanevic, Marko Vojinovic,
Aleksandra Stojakovic, Boris Grbic, Igor Salom, Irena Knezevic, Zoran Ris-
tivojevic i Vladimir Juricic su resili najveci deo zadataka iz ove Zbirke i na
taj nacin bili svojevrsni kontrolori.
Molim citaoce da mi sve primedbe dostave postom ili na e-mail adresu
datu ispod.
Voja Radovanovic
Fizicki fakultet
P. O. Box 368
11000 Beograd
Jugoslavija
e-mail: rvoja@ff.bg.ac.yu
Deo I
Zadaci
Zadaci 1
Lorentz-ova i Poincare-ova
grupa
Prostor Minkowski-og, M
4
je realan cetvorodimenzioni vektorski prostor u
kome je denisan metricki tenzor
g
=
_
_
_
_
_
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
_
_
_
_
_
. (1.A)
Vektori u ovom prostoru su x = x
, gde su x
kontravarijantne komponente
vektora u bazi
e
0
=
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
, e
1
=
_
_
_
_
_
0
1
0
0
_
_
_
_
_
, e
2
=
_
_
_
_
_
0
0
1
0
_
_
_
_
_
, e
3
=
_
_
_
_
_
0
0
0
1
_
_
_
_
_
.
Kvadrat duzine cetvorovektora u prostoru M
4
je x
2
= g
. Kvadrat
intervala izmedu bliskih tacaka x
i x
+dx
ima oblik
ds
2
= g
dx
dx
= c
2
dt
2
dx
2
. (1.B)
Prostor M
4
je mnogostrukost u kojoj su x
globalne (inercijalne) koordinate.

Kovarijantne komponente denisane su izrazom x
= g
.
Lorentz-ove transformacije, : M
4
M
4
ne menjaju duzinu vektora, tj.
x
2
= x
2
, i imaju oblik
x
, (1.C)
6 Zadaci
gde je konstantna matrica. U zadatku 1.1 pokazacemo da iz prethodnog
uslova sledi da vazi
T
g = g. Kovarijantne komponente vektora trans-
formisu se po pravilu
x
= (
1
)
. (1.D)
Neka je u = u
proizvoljan vektor u prostoru Minkowski-og

1
, gde su u
njegove kontravarijantne komponente. Svakom vektorskom prostoru se moze

pridruziti dualni prostor. Dualna baza,
u ovom prostoru denisana je sa
(u) = u
. Vektori u dualnom prostoru, =
se nazivaju dualnim
vektorima ili jedan-formama. Komponente dualnih vektora se transformisu
kovarijantno pri Lorentz-ovim transformacijama. Skalarni proizvod vektora
u i v iz M
4
dat je kao
u v = g
= u
.
Tenzor tipa (m, n) u prostoru Minkowski-og je
T = T
1
...
m
1
...
n
(x)e
1
. . . e
1
. . . e
n
.
Komponente ovog tenzora pri Lorentz-ovim transformacijama transformisu
se po
T
1
...
m
1
...
n
(x
) =
1
. . .
m
(
1
)
1
. . . (
1
)
n
T
1
...
m
1
...
n
(x) .
Kontravarijantni vektori su tenzori tipa (1, 0), dok su kovarijantni vektori
tenzori tipa (0, 1). Metrika je tenzor tipa (0, 2).
Poincare-ove transformacije
2
, (, a) sastoje se od Lorentz-ovih transformacija
i translacija tj.
(, a)x = x +a . (1.E)
To su najopstije transformacije prostora Minkowski-og koje ne menjaju kvad-
rat intervala.
U proizvoljnoj reprezentaciji elementi Poincare-ove grupe su
U(, ) = e
i
2
M
+iP
, (1.F)
gde su
i M
parametri odnosno generatori Lorentz-ove podgrupe, dok

su
i P
parametri odnosno generatori translacija. Poincare-ova algebra

data je u zadatku 11.
1
U slucaju proizvoljne mnogustrukosti vektor u(x) je element tangentnog prostora u
tacki x.
2
Poincare-ove transformacije se cesto nazivaju i nehomogenim Lorentz-ovim transfor-
macijama
Glava 1. Lorentz-ova i Poincare-ova grupa 7
Simbol Levi-Civita-e,
je totalno antisimetrican tenzor. Koristicemo

konvenciju po kojoj je
0123
= +1.
1.1 Pokazati da Lorentz-ove transformacije zadovoljavaju uslov
T
g = g kao i
da cine grupu.
1.2 Data je innitezimalna transformacija Lorentz-ove grupe:
.
Pokazati da su innitezimalni parametri
antisimetricni.
1.3 Pokazati da je
detA ,
gde su a
matricni elementi matrice A.

1.4 Pokazati da su Kroneckerov simbol i antisimetricni simbol form-invari-
jantni na Lorentz-ove transformacije.
1.5 Dokazati
i naci kontrakcije
.
1.6 Ako je
= (1, );
= (1, ), gde je 1 jedinicna 2 2 matrica, a su

Pauli-jeve matrice onda je matrica X = x
hermitska matrica.
(i) Pokazati da transformacija
X X
= SXS
,
gde je S SL(2, C) opisuje Lorentz-ove transformacije cetvorovektora
x
. Ovim je denisan jedan homomorzam izmedu Lorentz-

ove grupe i SL(2, C) grupe.
(ii) Pokazati da je x
=
1
2
tr(
X).
8 Zadaci
1.7 Pokazati da je
=
1
2
tr(
), kao i da je (S) = (S), tj. da je veza

izmedu grupa SO(1, 3) i SL(2, C) dvoznacna.
1.8 Naci matricne elemente generatora Lorentz-ove grupe M
u prirodnoj (deni-
cionoj) reprezentaciji.
1.9 Ako denisemo M
i
=
1
2
ijk
M
jk
i N
k
= M
k0
pokazati da se komutacione
relacije Lorentz-ove algebre
[M
, M
] = i(g
+g
)
mogu prikazati i formi
[M
i
, M
j
] = i
ijl
M
l
, [N
i
, N
j
] = i
ijl
N
l
, [M
i
, N
j
] = i
ijl
N
l
.
Ako se dalje denise A
i
=
1
2
(M
i
+iN
i
) i B
i
=
1
2
(M
i
iN
i
) pokazati da vazi
[A
i
, A
j
] = i
ijl
A
l
, [B
i
, B
j
] = i
ijl
B
l
, [A
i
, B
j
] = 0 .
Ovo povezuje Lorentz-ovu algebru i dve su(2) algebre: so(1, 3)
c
= su(2)
su(2). Ireducibilne reprezentacije Lorentz-ove grupe se mogu klasikovati sa
dva kvantna broja (j
1
, j
2
) koja upravo dolaze od dve su(2) grupe.
1.10 Data je transformacija Poincare-ove grupe (, a):
x
+a
.
Odrediti zakon mnozenja u grupi, tj. vrednost izraza (
1
, a
1
)(
2
, a
2
); jedini-
cni i inverzni element.
1.11 U Poincare-ovoj grupi pokazati:
(i) zakon mnozenja
U
1
(, 0)U(1, )U(, 0) = U(1,
1
) ,
kao i da iz njega sledi
U
1
(, 0)P
U(, 0) = (
1
)
.
Naci komutator [M
, P
].
(ii) da je
U
1
(, 0)U(
, 0)U(, 0) = U(
1
, 0) ,
i naci komutator [M
, M
].
(iii) [P
, P
] = 0.
1.12 Eksplicitnim racunom proveriti komutacione relacije iz prethodnog zadatka,
u reprezentaciji gde su vektori x prostora Minkowski-og reprezentovani kolonom
(x 1)
T
, a elementi Poincare-ove grupe (, a) sa 5 5 matricom
_
a
0 1
_
.
1.13 Vektor Pauli-Lubanski-og denisan je sa W
=
1
2
.
(i) Pokazati da je W
= 0 i [W
, P
] = 0.
(ii) Pokazati da vazi W
2
=
1
2
M
P
2
+M
.
(iii) Pokazati da W
2
i P
2
komutiraju sa generatorima Poincare-ove grupe,
tj. oni su Casimir-ovi operatori grupe i kao takvi sluze za klasikaciju
njenih ireducibilnih reprezentacija.
1.14 Pokazati
W
2
[ p = 0, m, s, ) = m
2
s(s + 1) [ p = 0, m, s, ),
gde je [ p = 0, m, s, ) vektor stanja cestice mase m, impulsa p, spina s dok
je treca komponenta spina. Ovo pokazuje smisao Casimir-ovog operatora
W
2
. Klasikacija ireducibilnih reprezentacija Poincare-ove grupe vrsi se dakle
pomocu mase i spina.
1.15 Pokazati da vazi
(i) [M
, W
] = i(g
),
(ii) [W
, W
] = i
.
1.16 Izracunati komutatore
(i) [W
, M
2
]
(ii) [M
, W
].
(iii) [M
2
, P
]
(iv) [
, M
]
1.17 Malu grupu Lorentz-ove grupe cine one transformacije koje tzv. standardni
impuls ostavljaju invarijantnim. U slucaju masene cestice za standardni
impuls uzima se (m, 0, 0, 0), a u slucaju bezmasene (k, 0, 0, k). Pokazati da je
mala grupa u slucaju masenih cestica SU(2), a u slucaju bezmasenih cestica
E
2
grupa.
10 Zadaci
1.18 Pokazati da konformne transformacije, koje se sastoje od dilatacija:
x
= e
,
specijalnih konformnih transformacija (SKT)
x
=
x
+c
x
2
1 + 2c x +c
2
x
2
,
i elemenata Poincare-ove grupe, cine grupu. Naci komutacione relacije u ovoj
grupi.
Zadaci 2
Klein-Gordon-ova jednacina
Klein-Gordon-ova jednacina,
(2+m
2
)(x) = 0 , (2.A)
je talasna jednacina slobodne relativisticke cestice spina 0. Skalarno polje
(x) se u odnosu na Lorentz-ove transformacije menja po pravilu
(x) =
(x).
Jednacina za cesticu spina nula i naelektrisanja q u elektromagnetnom polju,
A
dobija se smenom
+iqA
u jednacini (2.A).
2.1 Resiti Klein-Gordon-ovu jednacinu za slobodnu cesticu.
2.2 Ako je proizvoljno resenje Klein-Gordon-ove jednacine izracunati velicinu
Q = iq
_
d
3
x
_
t
_
.
2.3 Hamiltonijan slobodnog realnog skalarnog polja je
H =
1
2
_
d
3
x[(
t
)
2
+ ()
2
+m
2
2
] .
Odrediti vrednost hamiltonijana za opste resenje Klein-Gordon-ove jedna-
cine.
12 Zadaci
2.4 Impuls slobodnog realnog skalarnog polja dat je sa
P =
_
d
3
x
t
.
Izracunati vrednost impulsa za opste resenje Klein-Gordon-ove jednacine.
2.5 Data je struja
j
= i(
).
Pokazati da ona zadovoljava jednacinu kontinuiteta, tj.
= 0.
2.6 Data je struja
j
= i(
) 2eA
,
gde je resenje Klein-Gordon-ove jednacine u spoljnjem elektromagnetnom
potencijalu A
. Pokazati da ona zadovoljava jednacinu kontinuiteta
= 0.
2.7 Naci energetski spektar skalarne cestice u sstanju koja se nalazi u potenci-
jalu
A
0
=
_
0, r < a
U
0
, r > a
,
gde je U
0
pozitivna konstanta a E energija cestice. Uzeti da vazi uslov
(E +eU
0
)
2
m
2
< 0.
2.8 Odrediti energetski spektar i funkcije stanja cestice spina 0 u konstantnom
magnetnom polju

B = Be
z
.
2.9 Klein-Gordon-ova cestica mase m i energije E nailazi na barijeru
A
0
=
_
0, z < 0
U
0
, z > 0
,
gde je U
0
pozitivna konstanta. Naci koecijente reeksije i transmisije.
2.10 Skalarna cestica, mase m i naelektrisanja e krece se u Coulomb-ovom polju
teskog nepokretnog jezgra, naelektrisanog sa Ze. Naci energetski spektar
takvog sistema. Ispitati nerelativisticki limes.
2.11 Ispitati kako se Klein-Gordon-ova jednacina transformise u odnosu na:
(i) Galilei-ove transformacije koordinata
t
= t, x
= x, y
= y, z
= z vt,
(ii) Lorentz-ove transformacije koordinata.
Glava 2. Klein-Gordon-ova jednacina 13
2.12 Uvodeci dvokomponentnu talasnu funkciju
_

_
, gde su komponente =
1
2
( +
i
m
t
) i =
1
2
(
i
m
t
), napisati Klein-Gordon-ovu jednacinu u
Schrodinger-ovoj formi.
2.13 Dijagonalizovati hamiltonijan iz zadatka 2.12. Naci nerelativisticki limes
hamiltonijana.
2.14 Odrediti operator brzine v = i[H, x], gde je H hamiltonijan iz zadatka 2.12.
Resiti svojstveni problem operatora v.
2.15 Ako se skalarni proizvod u prostoru dvokomponentnih funkcija denise sa
(
1
,
2
) =
1
2
_
d
3
x
2
(i) Pokazati da je hamiltonijan H iz zadatka 2.12 hermitski u odnosu na
ovaj skalarni proizvod.
(ii) Naci ocekivanu vrednost hamiltonijana H), i operatora brzine v) u
stanju
_
1
0
_
e
ipx
.
14 Zadaci
Zadaci 3
-matrice
U prostoru M
4
-matrice denisane su sa
= 2g
. (3.A)
Dirac-ova reprezentacija -matrica je
0
=
_
I 0
0 I
_
, =
_
0
0
_
. (3.B)
Druge reprezentacije se dobijaju iz Dirac-ove reprezentacije transformacijom
slicnosti,
= S
S
1
. Da bi matrica
0
bila hermitska, a matrice
i
an-
tihermitske potrebno je da matrica transformacije bude unitarna. Weyl-ova
reprezentacija -matrica je
0
=
_
0 I
I 0
_
, =
_
0
0
_
, (3.C)
dok u Majorana reprezentaciji -matrice imaju oblik:
0
=
_
0
2
2
0
_
,
1
=
_
i
3
0
0 i
3
_
,
2
=
_
0
2
2
0
_
,
3
=
_
i
1
0
0 i
1
_
. (3.D)
Matrica
5
denisana je sa
5
= i
0
3
, dok je
5
= i
0
3
. U Dirac-
ovoj reprezentaciji ona ima oblik
5
=
_
0 I
I 0
_
.
16 Zadaci

matrice denisane su sa
=
i
2
[
] .
3.1 Dokazati:
(i)
=
0
0
(ii)
=
0
0
(iii) (
5
=
0
0
.
3.2 Pokazati da je:
(i)
5
=
5
=
5
=
1
5
(ii)
5
=
i
4!
.
3.3 Dokazati:
(i)
5
,
= 0
(ii) [
5
,
] = 0.
3.4 Dokazati /a
2
= a
2
.
3.5 Proveriti sledece identitete sa kontrakcijama:
(i)
= 4,
(ii)
= 2
,
(iii)
= 4g
,
(iv)
= 2
,
(v)
= 12,
(vi)
5
= 4,
(vii)
= 0,
(viii)
= 4
,
(ix)
= 0,
(x)
= 12
5
.
3.6 Proveriti sledece izraze sa tragovima -matrica:
Glava 3. -matrice 17
(i) tr
= 0,
(ii) tr(
) = 4g
,
(iii) tr(
) = 4(g
+g
),
(iv) tr
5
= tr(
5
) = tr(
5
) = 0,
(v) tr(
5
) = 4i
,
(vi) tr(/a
1
.../a
2n+1
) = 0, gde je / a = a
,
(vii) tr(/a
1
.../a
2n
) = tr(/a
2n
.../a
1
).
3.7 Izracunati tr(/a
1
/a
2
/a
6
).
3.8 Izracunati tr[(/p m)
(1
5
)(/ q +m)
].
3.9 Izracunati
(1
5
)(/ p m)
.
exp (
5
/a) = cos
_
a
+
1
5
/a sin
_
a
,
gde je a
2
> 0 .
3.11 Pokazati da skup matrica
a
= I,
,
5
,
5
,
cini skup linearno nezavisnih matrica formata 4 4. Pokazati takode da je

proizvod bilo koje dve matrice iz ovog skupa opet matrica iz ovog skupa do
na 1, i.
3.12 Pokazati da se svaka matrica A C
44
moze rastaviti po potpunom skupu
a
= I,
,
5
,
5
,
matrica, tj A =
a
c
a
a
gde je c
a
=
1
4
tr(A
a
).
3.13 Proizvode matrica rastaviti po potpunom skupu
a
matrica:
(i)
,
(ii)
5
,
(iii)
5
.
3.14 Antikomutator
rastaviti po potpunom skupu matrica.

3.15 Izracunati tr(
5
).
3.16 Dokazati
5
=
i
2
.
3.17 Pokazati da se komutator [
] moze izraziti preko samih
matrica.
Odrediti koecijente u razvoju.
3.18 Pokazati da je matrica, koja komutira sa svim gama matricama
, skalarna.
18 Zadaci
3.19 Data je unitarna 44, matrica U = exp( n), gde su i Dirac-ove matrice
a n jedinicni vektor. Pokazati da je

U U
= (I U
2
)( n)n,
gde je I jedinicna 4 4 matrica.
3.20 Pokazati da skup matrica (3.C) cini jednu reprezentaciju matrica. Kako
izgleda unitarna matrica koja ovu reprezentaciju povezuje sa Dirac-ovom.
Kako u ovoj reprezentaciji izgledaju
matrice, a kako
5
matrica?
Zadaci 4
Dirac-ova jednacina
Dirac-ova jednacina,
(i
m)(x) = 0 , (4.A)
je jednacina cestice spina 1/2. Opste resenje ove jednacine je
=
1
(2)
3
2
2
r=1
_
d
3
p
m
E
p
_
u
r
( p)c
r
( p)e
ipx
+v
r
( p)d
r
( p)e
ipx
_
, (4.B)
gde su u
r
( p) i v
r
( p) bazisni bispinori koji zadovoljavaju jednacine
(/ p m)u
r
( p) = 0 ,
(/ p +m)v
r
( p) = 0 , (4.C)
kao i relacije ortogonalnosti
u
r
( p)u
s
( p) = v
r
( p)v
s
( p) =
rs
,
u
r
( p)v
s
( p) = v
r
( p)u
s
( p) = 0 . (4.D)
c
r
( p) i d
r
( p) u (4.B) su koecijenti.
Pri Lorentz-ovim transformacijama, x
Dirac-ov spinor, (x) se

transformise kao
(x
) = S()(x) = e
i
4
(x) . (4.E)
S() je matrica Lorentz-ove transformacije u spinorskoj reprezentaciji i ona
zadovoljava jednacine
S
1
() =
0
S
()
0
,
S
1
()
S() =
.
20 Zadaci
Jednacina kretanja elektrona, naelektrisanja e u elektromagnetnom polju,
A
je
[i
ieA
) m](x) = 0 . (4.F)
Transformacioni zakon Dirac-ovog polja pri prostornoj inverziji je
(t, x)
(t, x) =
0
(t, x) . (4.G)
Vremenska inverzija je antiunitarna operacija:
(t, x)
(t, x) = T
(t, x) . (4.H)
Matrica T, zadovoljava
T
T
1
=
=
T
. (4.I)
Resenje gornjeg uslova u Dirac-ovoj reprezentaciji matrica je T = i
1
3
.
Lako se vidi da vazi T
= T
1
= T = T
.
Konjugacija naboja transformise spinor (x) na sledeci nacin:
(x)
c
(x) = C

T
. (4.J)
Matrica C zadovoljava sledece uslove
C
C
1
=
T
, C = C
1
= C
T
= C
, (4.K)
i u Dirac-ovoj reprezentaciji je C = i
2
0
.
4.1 Proveriti koji od navedenih operatora komutiraju sa hamiltonijanom slo-
bodne relativisticke cestice, spina 1/2
(i) p = i,
(ii)

L = r p,
(iii)

L
2
,
(iv)

S =
1
2
,
(v)

J =

L +

S,
Glava 4. Dirac-ova jednacina 21
(vi)

J
2
,
(vii)

p
| p|
,
(viii)

n.
4.2 Resiti Dirac-ovu jednacinu za slobodnu cesticu.
4.3 Odrediti energiju stanja u(p, s)e
ipx
i v(p, s)e
ipx
Dirac-ove cestice.
2
r=1
u
r
(p) u
r
(p) =
/p +m
2m

+
(p)
2
r=1
v
r
(p) v
r
(p) =
/p m
2m

(p),
koristeci se resenjem zadatka 4.2. Velicine
+
i
nazivaju se projektorima
na pozitivno, odnosno negativno frekventna resenja. Indeks r prebrojava
nezavisne spinske stepene slobode.
4.5 Pokazati da je
2
, i
+
= 0. Kako ovi projektori deluju na bazne

spinore? Do rezultata doci u konkretnoj reprezentaciji spinora, kao i nezav-
isno od nje.
4.6 Operator spina Dirac-ove cestice denisan je u sistemu mirovanja sa S
=
(0,
1
2
) gde je

=
i
2
. Pokazati da je:
(i)

=
5
0
,
(ii) [S
i
, S
j
] = i
ijk
S
k
,
(iii) S
2
=
3
4
.
4.7 Pokazati da vazi:
p
[ p [
u
r
( p) = (1)
r+1
u
r
( p)
p
[ p [
v
r
( p) = (1)
r
v
r
( p).
Da li su spinori u
r
( p) i v
r
( p) svojstveni spinori operatora

n, gde je n
proizvoljan ort? Isto proveriti za spinore u sistemu mirovanja.
4.8 Naci operator prelaska iz nepokretnog sistema u sistem koji se krece duz z
ose brzinom v u spinorskoj reprezentaciji. Da li je taj operator unitaran?
4.9 Resiti prethodni zadatak pri prelasku u sistem koji je zarotiran za ugao
oko zose. Da li je taj operator unitaran?
22 Zadaci
4.10 Vektor Pauli-Lubanski-og denisan je sa W
=
1
2
, gde je M
=
1
2
+i(x
) angularni moment, a P
impuls. Pokazati da vazi

W
2
(x) =
1
2
(1 +
1
2
)m
2
(x),
gde je (x) resenje slobodne Dirac-ove jednacine.
4.11 Kovarijantni operator projekcije spina na proizvoljan pravac s je W
gde
je s
2
= 1 i s p = 0. Pokazati da je
W
m
=
1
2m
5
/s/p .
4.12 Pored spinorskog bazisa cesto se koristi i tzv. helicitetni bazis. Do spinora
u ovom bazisu dolazi se uzimanjem n =
p
| p|
za pravac orta n. Kako u ovom
slucaju izgleda kovarijantna jednacina za spin?
4.13 Kakav oblik imaju jednacine za spin iz zadatka 4.12 u ultrarelativistickom
limesu?
4.14 Pokazati da operator
5
/s komutira sa operatorom /p i da su mu svojstvene
vrednosti 1. Kako izgledaju svojstveni projektori operatora
5
/s? Pokazati
da oni komutiraju sa projektorima na pozitivno odnosno negativno frekventna
resenja Dirac-ove jednacine.
4.15 Dirac-ova cestica krece se duz z-ose sa impulsom p. Nerelativisticka spinska
talasna funkcija data je sa
=
1
_
[a[
2
+[b[
2
_
a
b
_
.
Odrediti ocekivanu vrednost operatora projekcije spina

na pravac jedini-
cnog vektora n, tj.
n). Naci nerelativisticki limes.

4.16 Naci Dirac-ov spinor za elektron koji se krece duz z-ose sa impulsom p, a
polarisan je duz pravca n = (, =

2
) koji pripada yz ravni. Naci ocekivanu
vrednost operatora projekcije spina na pravac polarizacije u tom stanju.
4.17 Pod kojim uslovom je operator
5
konstanta kretanja za slobodnu Dirac-ovu
cesticu? Naci njegove svojstvene vrednosti i svojstvene projektore.
4.18 Neka je
L
=
1
2
(1
5
)
R
=
1
2
(1 +
5
),
gde je Dirac-ov spinor. Izvesti jednacine kretanja za ova polja. Pokazati
da su one dekuplovane u slucaju cestice nulte mase. (Ova polja nazivaju se
Weyl-ova polja.)
4.19 Razmotrimo sistem povezanih dvokomponentnih jednacina
i
R
(x)
x
= m
L
(x) ,
i
L
(x)
x
= m
R
(x),
gde je
= (1, );
= (1, ), a su Pauli-jeve matrice.

(i) Da li se ovaj sistem jednacina moze napisati kao Dirac-ova jednacina?
Ako moze, naci unitarnu matricu koja povezuje novi skup matrica sa
standardnim Dirac-ovim matricama.
(ii) Pokazati relativisticku kovarijantnost datog sistema jednacina. Naci
2 2 matrice S
R
, S
L
takve da je
R,L
(x
) = S
R,L
R,L
(x) nova talasna
funkcija u novom koordinatnom sistemu povezana sa starom pomocu
busta duz x ose.
4.20 Pokazati da operator K = (
l + 1), gde je

=
1
2i
operator spina a

l
orbitalni moment, komutira sa hamiltonijanom slobodne relativisticke cestice
spina 1/2.
4.21 Dokazati (Gordon-ova dekompozicija struje)
2m u( p
1
)
u( p
2
) = u( p
1
)[(p
1
+p
2
)
+i
(p
1
p
2
)
]u( p
2
) ,
ne pozivajuci se na konkretnu reprezentaciju Dirac-ovih spinora.
4.22 Ne pozivajuci se na konkretnu reprezentaciju Dirac-ovih spinora pokazati
u( p
(p +p
u( p) = i u( p
)(p
p)
u( p).
4.23 Data je struja J
= u( p
2
)/ p
1
/p
2
u( p
1
), gde su u( p) i u( p) Dirac-ovi spinori.
Pokazati da je J
oblika
J
= u( p
2
)[F
1
(m, q
2
)
+F
2
(m, q
2
)
]u( p
1
),
gde je q = p
2
p
1
. Odrediti funkcije F
1
i F
2
.
4.24 Ne pozivajuci se na konkretnu reprezentaciju Dirac-ovih spinora, naci
u( p)
1
2
(1
5
)u( p)
kao funkciju normalizacije N = u
( p)u( p).
24 Zadaci
4.25 Data je struja
J
= u( p
2
)p
u( p
1
),
gde su u( p
1
) i u( p
2
) Dirac-ovi spinori za slobodnu cesticu mase m i impulsa
p
1
odnosno p
2
i gde je p = p
1
+ p
2
i q = p
2
p
1
. Pokazati da je struja J
oblika
J
= u( p
2
)(F
1
+F
2
q
+F
3
)u( p
1
),
gde funkcije F
i
= F
i
(q
2
, m), (i = 1, 2, 3) treba odrediti.
4.26 Pokazati da ako je (x) resenje Dirac-ove jednacine za slobodnu cesticu, da
je ono resenje i Klein-Gordon-ove jednacine.
4.27 Odrediti gustinu verovatnoce =

0
i gustinu struje
j =

, za elektron
koji se krece sa impulsom p u proizvoljnom spinskom stanju. Proveriti da
oni zadovoljavaju jednacinu kontinuiteta
= 0.
4.28 Ako je (x) opste resenje Dirac-ove jednacine izracunati:
(i) naelektrisanje Q = e
_
d
3
x
+
(ii) energiju H =
_
d
3
x[
(i
i
i
+m)]
(iii) impuls

P = i
_
d
3
x
+
.
4.29 Naci vremensku zavisnost operatora polozaja r slobodne relativisticke cestice
spina 1/2.
4.30 U trenutku t = 0 stanje slobodnog elektrona opisano je bispinorom
(t = 0, x) =
(3)
(x)
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
.
Naci (t, x).
4.31 Odrediti vremensku evoluciju talasnog paketa
(t = 0, x) =
1
(d
2
)
3
4
exp
_
x
2
2d
2
_
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
za slobodnu Dirac-ovu jednacinu.
4.32 Elektron sa impulsom p = pe
z
i helicitetom 1/2 nailazi na barijeru
eA
0
=
_
0, z < 0
V, z > 0
.
Odrediti koecijente transmisije i reeksije.
4.33 Elektron sa impulsom p = pe
z
i helicitetom 1/2 nailazi na barijeru
eA
0
=
_
0, z < 0, z > a
V
0
, 0 < z < a
.
Odrediti koecijent transmisije za prolazak elektrona kroz barijeru.
4.34 Naci energetski spektar parnih i neparnih resenja elektrona koji se nalazi u
potencijalnoj jami sirine 2a i dubine V
0
. Uzeti da energija zadovoljava uslov
(E +V
0
)
2
m
2
> 0 .
4.35 Naci energetski spektar Dirac-ove cestice u spoljnjem konstantnom magnet-
nom polju

B = Be
z
.
4.36 Pokazati da ako (x) zadovoljava Dirac-ovu jednacinu u elektromagnetnom
polju, onda ono zadovoljava i generalisanu Klein-Gordon-ovu jednacinu
[(
ieA
)(
ieA
)
e
2
+m
2
](x) = 0,
gde je F
tenzor jacine polja.

4.37 Naci nerelativisticki limes Dirac-ovog hamiltonijana H = ( p +e
A) eA
0
+
m uracunavajuci clanove reda
v
2
c
2
.
4.38 Dato je vektorsko polje V
(x) =

(x)
(x). Pokazati da je V
realna velicina
i ispitati kako se ona transformise pri pravim ortohronim Lorentz-ovim trans-
formacijama, konjugaciji naboja C, prostornoj inverziji P i vremenskoj in-
verziji T.
4.39 Data je bilinearna kovarijantna velicina A
(x) =

(x)
5
(x). Ispitati kako
se ona transformise pri pravim ortohronim Lorentz-ovim transformacijama
kao i pri diskretnim transformacijama C, P, T kao i kombinovanoj CPT
transformaciji.
4.40 Dato je tenzorsko polje T
(x) =

(x)
(x). Pokazati da je T
realna
velicina i ispitati kako se ona transformise pri pravim ortohronim Lorentz-
ovim transformacijama. Takode ispitati njegova transformaciona svojstva
u odnosu na diskretne transformacije C, P, T kao i kombinovanu CPT
transformaciju.
4.41 Pokazati da je velicina

(x)
(x) Lorentz-ov skalar. Kako se ona trans-

formise pri diskretnim transformacijama?
4.42 Koristeci se Dirac-ovom jednacinom, pokazati da je C u
T
(p, s) = v(p, s) gde je
C operacija konjugacije naboja a u(p, s) i v(p, s) Dirac-ovi spinori. Proveriti
i u konkretnoj reprezentaciji.
26 Zadaci
4.43 Matrica C denisana je sa
C
C
1
=
T
.
Pokazati da ako matrice C
1
i C
2
zadovoljavaju gornju jednacinu, onda je
C
1
= kC
2
, gde je k konstanta.
4.44 Ako je
(x) = N
p
_
_
_
_
_
1
0
_
3
p
E
p
+m
_
1
0
_
_
_
_
_
e
ipx
talasna funkcija relativisticke cestice spina
1
2
, naci:
(i) Talasnu funkciju
c
(x) = C

T
(x) anticestice,
(ii) Talasnu funkciju za posmatraca koji se krece impulsom p = pe
z
,
(iii) Talasnu funkciju koja se dobija iz zadate prostornom i vremenskom
inverzijom.
4.45 Kako operatori C i P izgledaju u Weyl-ovoj reprezentaciji?
4.46 Pokazati da helicitet Dirac-ove cestice menja znak pri prostornoj inverziji, a
ne menja pri vremenskoj inverziji.
4.47 Dirac-ov hamiltonijan je H = p +m. Odrediti parametar tako da trans-
formisani hamiltonijan H
= UHU
+
, gde je U operator dat sa U = e
p
,
ima neparan oblik (Foldy-Wouthuysen-ova transformacija).
4.48 Pokazati da u Foldy-Wouthuysen-ovoj reprezentaciji operatori spina i or-
bitalnog angularnog momenta imaju oblik:
FW
=
m
E
p
+
p ( p

)
2E
p
(m +E
p
)
+
i( p)
2E
p
odnosno
l
FW
=
l
p ( p

)
2E
p
(m +E
p
)
+
p
2

2E
p
(m +E
p
)

i( p)
2E
p
.
4.49 Naci Foldy-Wouthuysen-ovu transformaciju operatora koordinate x i impulsa
p.

Cemu je jednak komutator [x
FW
, p
FW
]?
Zadaci 5
Klasicna polja i simetrije
Ako je f(x) funkcija a F[f(x)] funkcional tada je funkcionalni izvod,
F[f(x)]
f(y)
denisan sa
F =
_
dy
F[f(x)]
f(y)
f(y) , (5.A)
gde je F varijacija funkcionala.
Dejstvo ima oblik
S =
_
d
4
xL(
r
,
r
) , (5.B)
gde je L gustina lagranzijana
1
, koja je funkcija polja,
r
(x), r = 1, .., n i
izvoda polja. Uslov da dejstvo (5.B) bude stacionarno (Hamilton-ov princip)
daje nam Euler-Lagrange-ove jednacine kretanja:
_
L
(
r
)
_
r
= 0 . (5.C)
Konjugovani impuls
r
(x) je
r
(x) =
L
r
. (5.D)
Kanonski hamiltonijan je
H =
_
d
3
xH =
_
d
3
x(

r
L) . (5.E)
1
U teoriji polja gustina lagranzijana se cesto jednostavnije naziva lagranzijanom, sto
cemo i mi praktikovati u ovoj zbirci. Lagranzijan je L =
_
d
3
xL.
28 Zadaci
Noether-ina teorema: Ako je dejstvo invarijantno na kontinualne innitezi-
malne transformacije:
x
= x
+x
r
(x)
r
(x
) =
r
(x) +
r
(x) ,
tada je divergencija struje
j
=
L
(
r
)
r
(x) T
(5.F)
jednaka nuli tj.
= 0. Velicina
T
=
L
(
r
)
Lg
, (5.G)
je tenzor energije impulsa. Velicine Q
a
=
_
d
3
xj
a
0
(x) su konstante kretanja.
Indeks a potice od grupe simetrije.
5.1 Za date funkcionale
(i) F
,
(ii) S =
_
d
4
x
_
1
2
(
)
2
V ()
_
,
odrediti funkcionalne izvode
F
odnosno

2
S
(x)(y)
.
5.2 Naci Euler-Lagrange-eve jednacine kretanja ako su lagranzijani dati sa
(i) L = (
)(
) +
1
2
m
2
A
+

2
(
)
2
,
(ii) L =
1
4
F
+
1
2
m
2
A
, gde je F
,
(iii) L =
1
2
(
)(
)
1
2
m
2
1
4
4
,
(iv) L = (
ieA
)(
+ieA
) m
2

1
4
F
,
(v) L =

(i
m) +
1
2
(
)
2
1
2
m
2
2
+
1
4
4
ig

5
.
5.3 Pokazati da je lagranzijan L = L(
r
,
r
), gde indeks r prebrojava nezavisna
polja, odreden do na divergenciju proizvoljne funkcije polja
r
.
5.4 Pokazati da se za lagranzijan slobodnog skalarnog polja moze uzeti L =
1
2
(2+m
2
).
Glava 5. Klasicna polja i simetrije 29
5.5 Pokazati da se za lagranzijan spinorskog polja moze uzeti L =
i
2
(
/
(
) m
.
5.6 Gustina lagranzijana masenog vektorskog polja A
je
L =
1
4
F
+
1
2
m
2
A
.
Pokazati da je jednacina
= 0 posledica jednacina kretanja.

5.7 Pokazati da je lagranzijan bezmasenog vektorskog polja invarijantan na gradi-
jentne transformacije A
(x), gde je = (x) proizvoljna

funkcija. Da li je u ovom slucaju jednacina
= 0 posledica jednacina
kretanja?
5.8 Odrediti hamiltonijan za skalarno i spinorsko polje.
5.9 Pokazati da je lagranzijan
L =
1
2
[(
1
)
2
+ (
2
)
2
]
m
2
2
(
2
1
+
2
2
)

4
(
2
1
+
2
2
)
2
invarijantan na transformacije
1
=
1
cos
2
sin
2
=
1
sin +
2
cos
i odrediti Noether-inu struju i naboje.
5.10 Dat je lagranzijan
L = (
)(
) m
2
,
gde je
_
2
_
dublet grupe SU(2). Pokazati da je ovaj lagranzijan SU(2)
invarijantan i odrediti Noether-inu struju i naboje.
5.11 Dat je lagranzijan
L =

(i
m) ,
gde je =
_
2
_
dublet grupe SU(2). Pokazati da L ima SU(2) simetriju i
odrediti Noether-inu struju i naboje. Naci jednacine kretanja za spinorska
polja
i
gde je i = 1, 2.
5.12 Pokazati da su lagranzijani
(i) L =

(i
m),
(ii) L = (
)(
) m
2
,
fazno invarijantni i odrediti Noether-inu struju.
30 Zadaci
5.13 Dat je lagranzijan realnog trokomponetnog skalarnog polja
L =
1
2

m
2
2

T
,
gde je =
_
_
_
3
_
_
_. Naci jednacine kretanja za skalarna polja
i
. Pokazati da
je ovaj lagranzijan SO(3) invarijantan i odrediti Noether-inu struju.
5.14 Ispitati invarijantnost Dirac-ovog lagranzijana na kiralne transformacije
(x)
(x) = e
i
5
(x).
Odrediti Noether-inu struju i njenu cetvorodivergenciju.
5.15 Zadat je lagranzijan tzv. -modela
L =
1
2
[(
)(
) + (
)(
)] +i

N/N
+g

N( +i
5
)N
m
2
2
(
2
+
2
) +

4
(
2
+
2
)
2
gde je skalarno polje, trokomponetno skalarno polje, N = (p n)
T
dublet
spinorskih polja, a Pauli-jeve matrice. Pokazati da je lagranzijan L invari-
jantan na transformacije:
(x) (x) ,
(x) (x) + (x) ,
N(x) N(x) i

2
N(x) ,
gde je innitezimalni parametar. Odrediti ocuvane struje.
5.16 Naci tenzor energije impulsa (ocuvana struja pri translacijama) i angularnog
momenta (ocuvana struja pri Lorentz-ovim rotacijama) za skalarno polje,
Dirac-ovo polje i elektromagnetno polje.
5.17 Pri dilatacijama koordinate se transformisu po x x
= e
x, a skalarno
polje (x)
(x
) = e
(x), gde je parametar. Naci innitezimalnu

varijaciju forme skalarnog polja. Da li je dejstvo za skalarno polje invarijantno
na ovu transformaciju? Naci Noether-inu struju.
5.18 Pokazati da je dejstvo bezmasenog Dirac-ovog polja invarijantano na dilat-
acije x x
= e
x, (x)
(x
) = e
3
2
(x). Naci Noether-inu struju i

naboj.
Zadaci 6
Green-ove funkcije
Green-ove funkcije (x y) za Klein-Gordon-ovu jednacinu zadovoljavaju
jednacinu
(2
x
+m
2
)(x y) =
(4)
(x y) . (6.A)
Razni tipovi Green-ovih funkcija zadovoljavaju razlicite granicne uslove.
Green-ove funkcije S(x y) za Dirac-ovu jednacinu zadovoljavju jednacinu
(i
m)S(x y) =
(4)
(x y) , (6.B)
naravno, opet uz odgovarajuce granicne uslove.
6.1 Odrediti Green-ove funkcije za Klein-Gordon-ovu jednacinu.
6.2 Ako je
F
Feynman-ov propagator, a
R
retardovana Green-ova funkcija za
Klein-Gordon-ovu jednacinu, pokazati da je njihova razlika
F
R
resenje
homogene Klein-Gordon-ove jednacine.
6.3 Pokazati da je
_
d
4
k(k
2
m
2
)(k
0
)f(k) =
_
d
3
k
2
k
f(k),
gde je
k
=
_
k
2
+m
2
32 Zadaci
6.4 Pokazati da je
R
(x) =
A
(x)
F
(x) =
F
(x).
6.5 Denisimo Green-ovu funkciju,

(x) za Klein-Gordon-ovu jednacinu sa
(x) = v.p.
_
d
4
k
(2)
4
e
ikx
k
2
m
2
Pokazati da je

(x) =
1
2
(
R
(x) +
A
(x)), kao i da je

(x) =

(x).
6.6 Naci
(x) =
1
(2)
4
_
C
d
4
k
e
ikx
k
2
m
2
i
(x) =
1
(2)
4
_
C
d
4
k
e
ikx
k
2
m
2
Konture integracije zadate su na slici.
C
C C
0
0
0
0
0
0
Imk
Imk
Rek
Rek
k
k
w
+ -
w - w - w
k k k k
Pokazati da je (x) =
+
(x) +
(x).
6.7 Pokazati da je
(x)
x
i
x
0
=0
= 0 ,
(x)
x
0
x
0
=0
=
(3)
(x) .
6.8 Pokazati da je (x) resenje homogene Klein-Gordon-ove jednacine.
6.9 Pokazati da je
F
(x)
m=0
=
1
4
(x
2
) +
i
4
2
v.p.
1
x
2
,
gde je
F
Feynman-ov propagator za Klein-Gordon-ovu jednacinu.
Glava 6. Green-ove funkcije 33
6.10 Pokazati da je
R,A
m
2
=0
=
1
2
(t)(x
2
)
za Klein-Gordon-ovu jednacinu.
6.11 Ako je (y) = g
(3)
(y), pokazati da je
R
=
g
4
exp(m [ x [)
[ x [
,
gde je
R
(x) =
_

R
(x y)(y)dy.
6.12 Pokazati da je Green-ova funkcija S(x) za Dirac-ovu jednacinu data sa
S(x) = (i/ +m)(x),
gde je (x) Green-ova funkcija za Klein-Gordon-ovu jednacinu.
6.13 Polazeci od Dirac-ove jednacine odrediti retardovanu, advansiranu, Dayson-
ovu Green-ovu funkciju kao i Feynman-ov propagator, za slobodnu rela-
tivisticku cesticu spina 1/2. Pokazati da razlika bilo koje dve od njih pred-
stavlja resenje homogene Dirac-ove jednacine.
6.14 Ako je j(y) = g(y
0
)e
i qy
(1, 0, 0, 0)
T
izracunati
(x) =
_
S
F
(x y)j(y)d
4
y ,
gde je S
F
Feynman-ov propagator za Dirac-ovo polje. Ovde je g konstanta,
a q je konstantan vektor.
6.15 Odrediti Green-ovu funkciju za maseno vektorsko polje, opisano lagranzija-
nom
L =
1
4
F
+
1
2
m
2
A
,
gde je F
.
6.16 Odrediti Green-ovu funkciju za bezmaseno vektorsko polje sa clanom koji
ksira kalibraciju. U ovom slucaju lagranzijan polja ima oblik
L =
1
4
F
+
1
2
(A)
2
,
gde je F
a je konstanta.
34 Zadaci
Zadaci 7
Kanonsko kvantovanje
skalarnog polja
Operatori kompleksnog skalarnog polja su
(x) =
1
(2)
3
2
_
d
3
k
2
k
(a(
k)e
ikx
+b
k)e
ikx
) , (7.A)
(x) =
1
(2)
3
2
_
d
3
k
2
k
(b
k)e
ikx
+a(
k)e
ikx
) , (7.B)
gde su a(
k) i b(
k) anihilacioni a a
k) i b
k) kreacioni opertori. U slucaju

realnog skalarnog polja je a(
k) = b(
k). Realno polje opisuje neutralne, dok

kompleksno polje opisuje naelektrisane cestice.
Konjugovani impulsi su
=
L
=
L
=

.
Kanonske komutacione relacije imaju oblik
[(x, t), (y, t)] = [
(x, t),
(y, t)] = i
(3)
(x y) , (7.C)
dok su ostali komutatori jednaki nuli. Komutacione relacije izmedu krea-
cionih i anihilacionih operatora su:
[a(
k), a
(q)] = [b(
k), b
(q)] =
(3)
(
k q)
[a(
k), a(q)] = [a
k), a
(q)] = [a(
k), b
(q)] = [a
k), b
(q)] = 0 ,
[b(
k), b(q)] = [b
k), b
(q)] = [a(
k), b(q)] = [a
k), b(q)] = 0 . (7.D)

36 Zadaci
Vakuum [0) je denisan sa a(
k) [0) = 0, b(
k) [0) = 0 za svako

k. Stanje
a
k) [0) odgovara skalarnoj cestici impulsa

k dok je b
k) [0) anticestica im-

pulsa

k. Visecesticna stanja se dobijaju delovanjem kreacionih operatora na
vakuum.
Normalno uredenje proizvoda kreacionih i anihilacionih operatora u oznaci
: :, denisano je tako da kreacione operatore u proizvodu premesta levo od
anihilacionih. Npr.
: a
1
a
2
a
3
a
4
a
5
:= a
3
a
5
a
1
a
2
a
4
.
Hamiltonijan, impuls i angularni moment skalarnog polja denisani su u
zadaku 5.16.
Feynman-ov propagator realnog skalarnog polja je
i
F
(x y) = 0[ T((x)(y)) [0) . (7.E)
Transformacioni zakon skalarnog polja pri Poincare-ovim transformacijama
dat je u zadatku 19 dok su transformacioni zakoni pri diskretnim transfor-
macijama denisani u zadacima 7.20, 7.21 odnosno 7.22.
7.1 Polazeci od kanonskih komutacionih relacija realnog skalarnog polja
[(x, t),

(y, t)] = i
(3)
(x y)
[(x, t), (y, t)] = [

(x, t),

(y, t)] = 0 ,
pokazati komutacione relacije izmedu kreacionih i anihilacionih operatora
[a(
k), a
(q)] =
(3)
(
k q) ,
[a(
k), a(q)] = [a
k), a
(q)] = 0 .
7.2 Ako je (t = 0, x) = 0,

(t = 0, x) = c, gde je c konstanta naci skalarno
polje (t, x) u svakom trenutku.
7.3 Za kompleksno skalarno polje izracunati operatore energije : H :; impulsa
:

P : i naelektrisanja : Q :. Rezultat uporediti sa rezultatima zadatka 2.2,
2.3 i 2.4.
Glava 7. Kanonsko kvantovanje skalarnog polja 37
7.4 Pokazati da su mode
u
k
=
1
_
2(2)
3
k
e
i
k
t+i
kx
ortonormalne u odnosu na skalarni proizvod
(f, g) = i
_
d
3
x[f(x)
t
g
(x) g
(x)
t
f(x)].
7.5 Pokazati da je vakuumska ocekivana vrednost (VOV) energije skalarnog polja
0[ H [0) =
1
4
m
4
(3)
(0)(2).
Kao sto se vidi ovaj izraz je proizvod dva divergentna clana.
7.6 Izracunati sledece komutatore (uzeti da je skalarno polje realno sem u slucaju
(iv))
(i) [P
, (x)],
(ii) [P
, F((x), (x))], gde je F diferencijabilna funkcija polja i impulsa,

(iii) [H, a
k)a(q)],
(iv) [Q, P
],
(v) [N, H], gde je N =
_
d
3
ka
k)a(
k) operator broja cestica,

(vi)
_
d
3
x[H, (x)]e
i px
,
(vii) 0[ e
A
He
A
[0), gde je A =
_
d
3
k[f(
k)a(
k) f
k)a
k)].
7.7 Pokazati e
iQ
(x)e
iQ
= e
iq
(x).
7.8 Operator momenta impulsa M
skalarnog polja izracunat je u zadatku

5.16, samo sto je sada klasicno polje zamenjeno operatorom skalarnog polja.
Pokazati da vazi :
(i) [M
, (x)] = i(x
)(x) ,
(ii) [M
, P
] = i(g
) ,
(iii) [M
, M
] = i(g
+g
) .
7.9 Pokazati da
k
=
_
(x)
0
_
zadovoljava Klein-Gordon-ovu jednacinu.
7.10 Izracunati naboje Q
a
=
_
d
3
xj
a
0
(x), gde je j
a
0
nulta komponenta Noether-ine
struje za simetrije iz zadataka 5.10 i 5.13. Pokazati da naboji u oba slucaja
zadovoljavaju komutacione relacije su(2) algebre
[Q
a
, Q
b
] = i
abc
Q
c
.
38 Zadaci
7.11 U zadatku 5.17 pokazali smo da je dejstvo za bezmaseno skalarno polje di-
lataciono invarijantno.
(i) Odrediti ocuvani naboj pri dilatacijama D =
_
d
3
xj
0
.
(ii) Pokazati da vazi [D, (x)] = i
0
(x) i [D, (x)] = i
0
(x) .
(iii) Naci [D, F(, )], gde je F proizvoljna analiticka funkcija.
(iv) Pokazati da je [D, P
] = iP
.
7.12 Neka se operator F transformise po zakonu
F =
a
[F, T
a
],
u odnosu na grupu simetrije ciji su parametri
a
, a generatori T
a
. Generatori
zadovoljavaju relaciju
[T
a
, T
b
] = if
abc
T
c
.
Pokazati da je
[
]F =
F,
gde je
c
= if
abc
b
.
7.13 Ako se umesto polja (x) uvede polje
f
(x) =
_
d
3
x(t, x)f(x) ,
gde je funkcija f data sa
f(x) =
_

2
_3
2
e
1
2
x
2
,
izracunati 0[
f
(t, x)
f
(t, y) [0) .

Sta se dobija u limesu m 0?
7.14 Operatori kreacije
m
(0 < m Z) i anihilacije
m
(0 > m Z) slobodne
bozonske strune zadovoljavaju komutacione relacije
[
m
,
n
] = m
m+n,0
g
.
Ako denisemo operatore L
m
=
1
2
mn
n
pokazati da vazi
[L
m
, L
n
] = (mn)L
m+n
.
Operatori L
m
cine Virazoro-vu algebru (strogo govoreci ova algebra se dobija
tek posle odgovarajuceg normalnog uredenja operatora cime se u predthod-
nom izrazu pojavljuje jos jedan, tzv. centralni clan).
7.15 Za bezmaseno skalarno polje izracunati vakuumsku ocekivanu vrednost
0[ (x), (y) [0) ,
gde je , antikomutator. Pokazati da dobijena VOV zadovoljava Klein
Gordon-ovu jednacinu.
7.16 Za slobodno skalarno polje izracunati VOV
0[ (x
1
)(x
2
)(x
3
)(x
4
) [0) .
7.17 Naci VOV
0[ (x)(y) [0)
u dve (1 + 1) dimenzije za bezmaseno skalarno polje.
(2
x
+m
2
) 0[ T((x)(y)) [0) = i
(4)
(x y),
tj. da je 0[ T((x)(y)) [0) Feynman-ov propagator za skalarno polje.
7.19 Pri Poincare-ovim transformacijama x x
= x + a realno skalarno polje

transformise se po zakonu
U(, a)(x)U
1
(, a) = (x +a),
gde je U(, a) reprezentacija Poincare-ove grupe u prostoru polja.
(i) Pokazati da se kreacioni i anihilacioni operatori transformisu na sledeci
nacin:
U(, a)a(
k)U
1
(, a) =
k
exp(i
)a(k) ,
U(, a)a
k)U
1
(, a) =
k
exp(i
)a
(k) .
(ii) Pokazati da se n-cesticno stanje [k
1
, . . . , k
n
) transformise po zakonu
U(, a) [k
1
, k
2
, . . . , k
n
) =
1

k
k
1

k
n
e
ia
(k
1
+...+k
n
)
[k
1
, . . . , k
n
) .
(iii) Pokazati da se operator impulsa skalarnog polja pri Lorentz-ovim trans-
formacijama transformise kao vektor tj.
U(, 0)P
U
1
(, 0) =

.
40 Zadaci
(iv) Dokazati da je komutator [(x), (y)] invarijantan pri delovanju Lo-
rentz-ovih transformacija.
7.20 Operator parnosti skalarnog polja dat je sa
P = exp
_
i
2
_
d
3
k
_
a
k)a(
k) a
k)a(
k)
_
_
.
(i) Pokazati da operator parnosti komutira sa hamiltonijanom.
(ii) Pokazati da je PM
ij
P
1
= M
ij
, gde je M
ij
angularni moment.
7.21 Pri vremenskoj inverziji operator skalarnog polja transformise se po
(x)
1
= (t, x),
gde je antiunitaran operator vremenske inverzije a fazni mnozitelj.
(i) Pokazati da je
a(
k)
1
= a(
k),
a(
k)
1
= a
k).
(ii) Ispitati kako se hamiltonijan i impuls transformisu pri vremenskoj in-
verziji.
7.22 Pri konjugaciji naboja kompleksno skalarno polje se transformise po zakonu
C(x)C
1
=
c
(x),
gde je
c
fazni mnozitelj. Pokazati da je
CQC
1
= Q,
gde je Q operator naelektrisanja.
Zadaci 8
Dirac-ovog polja
Operatori Dirac-ovog polja su:
=
1
(2)
3
2
2
r=1
_
d
3
p
m
E
p
_
u( p, r)c( p, r)e
ipx
+v( p, r)d
( p, r)e
ipx
_
, (8.A)
=
1
(2)
3
2
2
r=1
_
d
3
p
m
E
p
_
u( p, r)c
( p, r)e
ipx
+ v( p, r)d( p, r)e
ipx
_
. (8.B)
Operatori c
( p, r), d
( p, r) i c( p, r), d( p, r) su kreacioni odnosno anihilacioni

operatori.
Iz Dirac-ovog lagranzijana,
L =

(i
m) ,
dobijamo konjugovane impulse:
=
L
= i
=
L
= 0 .
Cestice spina 1/2 zadovoljavaju Fermi-Dirac-ovu statistiku sto namece is-

tovremene antikomutacione umesto komutacionih relacija:
a
(t, x),
b
(t, y) =
ab
(3)
(x y) (8.C)
a
(t, x),
b
(t, y) =
a
(t, x),
b
(t, y) = 0 . (8.D)
Ove relacije povlace antikomutacione relacije izmedu kreacionih i anihila-
cionih operatora:
c( p, r), c
(q, s) = d( p, r), d
(q, s) =
rs
(3)
( p q) , (8.E)
dok su svi preostali antikomutatori jednaki nuli.
42 Zadaci
Fock-ov prostor se izgraduje standardno delovanjem kreacionim operatorima
na vakuum [0) . Stanja c
( p, r) [0) , d
( p, r) [0) su jednocesticno elektronsko

odnosno pozitronsko stanje denisanog impulsa i polarizacije.
Normalno uredenje operatora denisano je na isti nacin kao u slucaju skalarnog
polja pri cemu ovde moramo voditi racuna o antikomutacionim relacijama.
Hamiltonijan, impuls i angularni moment Dirac-ovog polja denisani su u
zadatku 5.16.
Feynman-ov propagator za Dirac-ovo polje je
iS
F
(x y) = 0[ T
_
(x)
(y)
_
[0) . (8.F)
Pri Lorentz-ovim transformacijama operator (x) se transformise po uni-
tarnoj reprezentaciji Lorentz-ove grupe:
U()(x)U
1
() = S
1
()(x) . (8.G)
Transformacioni zakon Dirac-ovog polja pri prostornoj inverziji je
P(t, x)P
1
=
0
(t, x) . (8.H)
Vremenska inverzija je antiunitarna operacija
(t, x)
1
= T(t, x) . (8.I)
Osobine matrice T, koja deluje na spinore, date su u cetvroj glavi. Treba
voditi racuna o tome da je vremenska inverzija antiunitarna operacija te ona
ukljucuje kompleksnu konjugaciju:
(c...)
1
= c
...
1
.
Konjugacija naboja transformise polje na sledeci nacin
(
a
(x)(
1
= (C
0
)
ab
b
(x) . (8.J)
Osobine matrice C dali smo u cetvroj glavi.
U ovoj glavi cesto se koriste relacije:
[AB, C] = A[B, C] + [A, C]B ,
[AB, C] = AB, C A, CB . (8.K)
Glava 8. Kanonsko kvantovanje Dirac-ovog polja 43
8.1 Polazeci od antikomutacionih relacija (8.E) pokazati:
(x),

(y) = iS(x y) = i(i
+m)(x y)
(x), (y) = 0,
gde funkciju (x y) treba odrediti. Pokazati da se izraz iS(x y) za
x
0
= y
0
svodi na
0
(x y), tj. da u tom slucaju dobijamo istovremene
antikomutacione relacije za Dirac-ovo polje.
8.2 Hamiltonijan Dirac-ovog polja je
H =
_
d
3
x :
i
t
: .
(i) Pokazati da je energija Dirac-ovog polja
H =
r
_
d
3
pE
p
_
c
( p, r)c( p, r) +d
( p, r)d( p, r)
_
,
gde je E
p
=
p
2
+m
2
. Kakav rezultat bi se dobio da smo u procesu
kvantovanja koristili komutator umesto antikomutatora?
(ii) Pokazati da je i[H, (x)] =

t
(x). Prokomentarisati smisao ovog rezul-
tata.
8.3 Izracunati [H, c
( p, r)c( p, r)].
8.4 Polazeci od zakona transformacije spinorskog polja u odnosu na Lorentz-ove
transformacije pokazati da su generatori tih transformacija
M
= i(x
) +
1
2
.
8.5 Angularni moment Dirac-ovog polja je
M
=
_
d
3
x
(x)
_
i(x
) +
1
2
_
(x) .
(i) Pokazati da je
[M
, (x)] = i(x
)(x)
1
2
(x),
i prokomentarisati smisao komutatora.
44 Zadaci
(ii) Pokazati da je [M
, P
] = i(g
), gde je P
impuls Dirac-ovog
polja.
8.6 Pokazati da je helicitet Dirac-ovog polja dat sa
S
p
=
1
2
r
_
d
3
p(1)
r+1
[c
( p, r)c( p, r) +d
( p, r)d( p, r)].
8.7 Dato je dvocesticno stanje [p
1
, r
1
; p
2
, r
2
) = c
(p
1
, r
1
)c
(p
2
, r
2
) [0) . Odrediti
energiju, naelektrisanje i helicitet datog stanja. Da li je dato stanje anti-
simetricno?
8.8 Pokazati da naboji iz zadatka 5.11 zadovoljavaju komutacione relacije:
[Q
a
, Q
b
] = i
abc
Q
c
.
8.9 Kao sto je pokazano u zadatku 5.18 dejstvo za bezmaseno Dirac-ovo polje je
invarijantno na dilatacije. Naci ocuvani naboj D =
_
d
3
xj
0
pri dilatacijama
i pokazati da je
[D, P
] = iP
.
8.10 Za teoriju ciji je lagranzijan
L = i
gx
2

,
gde je g konstanta
(i) naci tenzor energije impulsa T
i njegovu divergenciju
. Proko-
mentarisati rezultat;
(ii) izracunati komutator [P
0
(t), P
i
(t)];
(iii) naci cetvorodivergenciju angularnog momenta M
.
8.11 Razmotriti komutator [J
(x), J
(y)] izmedu struja J
.
(i) Pokazati da je gornji komutator Lorentz kovarijantan.
(ii) Pokazati da je za interval prostornog tipa, (xy)
2
< 0, gornji komutator
jednak nuli.
(iii) Ako se antikomutacione relacije (8.E) zamene sa odgovarajucim komuta-
cionim relacijama da li vazi rezultat (ii)?
8.12 Izracunati 0[

(x
1
)(x
2
)(x
3
)
(x
4
) [0) .
8.13 Pokazati :

:=
1
2
[
] .
8.14 Pokazati da je izraz 0[ T(
(x)(y)) [0) jednak 0 za =

5
,
5
, dok je
za =
jednak 4img
F
(y x).
8.15 Dirac-ov spinor izrazen preko dvokomponentnih spinora i ima oblik
=
_

i
2
_
.
(i) Pokazati da Majorana spinor ima oblik
M
=
_

i
2
_
.
(ii) Dokazati identitete:
M
=

M
,

M
=
M
,

M
=

M
,
M
=

M
,

M
=
M
.
(iii) Izraziti Majorana spinor,
M
=
1
2
( +
c
) preko kreacionih i anihila-
cionih operatora Dirac-ovog polja. Uvesti kreacione i anihilacione oper-
atore za Majorana polje i naci odgovarajuce antikomutacione relacije.
(iv) Izraziti lagranzijan interakcije Dirac-ovog i elektromagnetnog polja preko
Majorana spinora.
8.16 Ispitati kako se operatori

(x)
(x) i

(x)
5
(x) transformisu pri Lo-

rentz-ovim i diskretnim transformacijama.
8.17 Pokazati da je lagranzijan
L = i
(x)
(x) +m
(x)(x) ,
invarijantan na Lorencove transformacije kao i na diskretne transformacije.
46 Zadaci
Zadaci 9
elektromagnetnog polja
Lagranzijan elektromagnetnog polja L =
1
4
F
, gde je j
struja
polja materije daje (dinamicke) jednacine kretanja:
= j
. (9.A)
Na osnovu denicija tenzora jacine polja F
direktno slede (kinematicke)

jednacine:
= 0 . (9.B)
(9.A-B) su Maxwell-ove jednacine elektrodinamike. Jednacina (9.B) se cesto
naziva Bianchi-jev identitet.
Usled kalibracione simetrije na potencijale se moze nametnuti kalibracioni
uslov. Najcesce korisceni kalibracioni uslovi su:
Lorentz ov
= 0 ,
Coulomb ov
A = 0 ,
vremenski A
0
= 0 ,
aksijalni A
3
= 0 .
Operator slobodnog elektromagnetnog polja razvijen po ravnim monohro-
matskim talasima je:
A
(x) =
3
=0
1
(2)
3/2
_
d
3
k
2
k
_
a
k)
k)e
ikx
+a
k)
k)e
ikx
_
, (9.C)
48 Zadaci
gde je
k
= [
k[. Od cetiri polarizaciona vektora,
k) samo su dva nezavisna.

U (9.C) pretpostavili smo da su polarizacioni vektori realni. Generalizacija
na slucaj kompleksnih vektora je ocigledna.
Relacije kompletnosti:
3
=0
g
k)
k) = g
. (9.D)
Iz ove relacije dobija se
2
=1
k)
j
k) = g
ij
k
i
k
j
(k n)
2
+
k
i
n
j
+k
j
n
i
k n
, (9.E)
gde je n
= (1, 0, 0, 0).
Kvantizacija u Lorentz-ovoj kalibraciji polazi od istovremenih komutacionih
relacija:
[A
(t, x),
(t, y)] = ig
(3)
(x y) ,
[A
(t, x), A
(t, y)] = [
(t, x),
(t, y)] = 0 , (9.F)

gde je
=

A
. Kreacioni i anihilacini operatori zadovoljavaju:

[a
k), a
(q)] = g

(3)
(
k q) ,
[a
k), a
(q)] = [a
k), a
(q)] = 0 . (9.G)
Stanja, [) zadovoljavaju uslov
A
(+)
[) = 0 .
Ovo je tzv. Gupta-Bleuler-ov metod kvantizacije elektromagnetnog polja.
U Coulomb-ovoj kalibraciji je
A(x) =
2
=1
1
(2)
3/2
_
d
3
k
2
k
_
a
k)
k)e
ikx
+a
k)
k)e
ikx
_
, (9.H)
dok je A
0
= 0. Istovremene komutacione relacije imaju oblik:
[A
i
(t, x),
j
(t, y)] = i
(3)
ij
(x y) ,
[A
i
(t, x), A
j
(t, y)] = [
i
(t, x),
j
(t, y)] = 0 , (9.I)
Glava 9. Kanonsko kvantovanje elektromagnetnog polja 49
gde je =

E, a
(3)
ij
(x y) transverzalna delta funkcija,
(3)
ij
(x y) =
1
(2)
3
_
d
3
ke
i
k(xy)
_
ij
k
i
k
j
k
2
_
.
Komutacione relacije izmedu kreacionih i anihilacionih operatora su
[a
k), a
(q)] =

(3)
(
k q) ,
[a
k), a
(q)] = [a
k), a
(q)] = 0 . (9.J)
Feynman-ov propagator za elektromagnetno polje je
iD
F
(x y) = 0[ T(A
(x)A
(y)) [0) .
9.1 Polazeci od komutacionih relacija (9.G) pokazati
[A
(t, x),

A
(t, y)] = ig
(3)
(x y) .
9.2 Naci komutator izmedu komponenti potencijala
[A
(x), A
(y)] ,
u Lorentz-ovoj odnosno Coulomb-ovoj kalibraciji.
9.3 Izracunati komutatore izmedu komponenti jacina polja:
[E
i
(x), E
j
(y)] ,
[B
i
(x), B
j
(y)] ,
[E
i
(x), B
j
(y)] .
9.4 Pokazati da je [P
, A
] = i
.
9.5 Odrediti helicitet fotona koji je opisan polarizacionim vektorima
+
(ke
z
) =
2
1/2
(0, 1, i, 0)
T
i
(ke
z
) = 2
1/2
(0, 1, i, 0)
T
.
50 Zadaci
9.6 Proizvoljno stanje koje ne sadrzi transverzalne fotone ima oblik
[) =
n
C
n
[
n
) ,
gde su C
n
konstante dok je
[
n
) =
_
d
3
k
1
. . . d
3
k
n
f(
k
1
, . . . ,
k
n
)
n
i=1
(a
0
(
k
i
) a
3
(
k
i
)) [0) ,
gde su f(
k
1
, . . . ,
k
n
) proizvoljne funkcije.
(i) Pokazati da je
_
n
_
=
n,0
.
(ii) Pokazati da je [ A
(x) [) cist gejdz.

9.7 Date su velicine P
= g
(k
+k
)/k
k i P
= (k
+k
)/k
k,
gde je

k
= (k
0
,
k).
Izracunati: P
, P
, P
+ P
, g
, g
, P
, ako je
k
2
= 0.
9.8 Angularni moment elektromagnetnog polja denisan je sa J
l
=
1
2
lij
M
ij
gde
su M
ij
odredeni u zadatku 5.16.
(i) Izraziti

J preko potencijala elektromagnetnog polja u Coulomb-ovoj
kalibraciji.
(ii) Izraziti spinski deo uglovnog momenta preko kreacionih i anihilacionih
operatora a
k), a
k) i dijagonalizovati ga.
(iii) Pokazati da su stanja
a
(q) [0) =
1
2
(a
1
(q) ia
2
(q)) [0) ,
svojstvena stanja za operator heliciteta sa svojstvenim vrednostima 1.
(iv) Naci komutator [J
l
, A
m
(y, t)].
9.9 Pokazati da je
0[ E
m
(x), B
n
(y) [0) =
1
2
2
njm

2
r
j
1
(x y)
2
,
gde je x
0
y
0
= , x y = r.
Zadaci 10
Procesi u najnizem redu teorije
perturbacije
Wick-ova teorema je
T(ABC . . . Y Z) =: ABC . . . Y Z + sve kontrakcije : (10.A)
U slucaju fermiona potrebno je voditi racuna o antikomutacionim relacijama,
tj. o cinjenici da se pri svakoj neparnoj permutacija fermi-polja pojavljuje
znak minus.
S matrica za teoriju u kojoj je H
I
gustina hamiltonijana interakcije u inter-
akcionoj slici je
S =
n=0
(i)
n
n!
_
. . .
_
d
4
x
1
. . . d
4
x
n
T
_
H
I
(x
1
) H
I
(x
n
)
_
. (10.B)
Matricni element S matrice ima generalni oblik
S
fi
= (2)
4
(4)
(p
f
p
i
)
b
1
2V E
f
_
m
V E
/ , (10.C)
gde su p
i
odnosno p
f
ukupan inicijalni odnosno nalni impuls, a /Feynman-
ova amplituda prelaza koju odredujemo na osnovu dijagrama. Delta funkcija
ukazuje na zakon odrzanja energije i impulsa u procesu. Takode u izrazu
(10.C) pojavljuju se i normalizacioni faktori koji zavise od toga da li se radi
u bozonima ili fermionima. U ovoj glavi talasnu funkciju cemo normalizovati
na zapreminu V . To dovodi do zamene faktora (2)
3
2
sa
V . Sa neprekidnog
spektra prelazimo na diskretan sto ima za posledicu prelazak sa Dirac-ove
delta funkcije na Kroneker-ovu deltu.
52 Zadaci
Diferencijalni presek za rasejanje dve cestice u N nalnih cestica je
d =
[S
fi
[
2
T
1
[
J
in
[
N
i=1
V d
3
p
i
(2)
3
, (10.D)
gde je

J
in
uks upadnih cestica:
[
J
in
[ = v
rel
/V .
Relativna brzina v
rel
je
v
rel
= [ p
1
[/E
1
,
u laboratorijskom sistemu (cestica 2 miruje), dok je u sistemu centra masa
odredena sa
v
rel
= [ p
1
[
E
1
+E
2
E
1
E
2
,
gde je p
1
impuls cestice 1, a E
1,2
energije cestica. U izrazu (10.D) V d
3
p/(2)
3
su fazni faktori.
Feynman-ova pravila u kvantnoj elektrodinamici su:
Verteks:
= ie
Fotonski i elektronski propagatori:

iD
F
=
m
n
k
=
ig
k
2
+i
,
iS
F
(p) =
p
=
i
/p m +i
.
Glava 10. Procesi u najnizem redu teorije perturbacije 53
Spoljasnje linije su
a) fermioni:
p
= u(p, s) pocetni
p
= u(p, s) nalni
b) antifermioni:
p
= v(p, s) pocetni
p
= v(p, s) nalni
c) fotoni:
m
k
=
m
(k) pocetni
m
k
=
m
(k) nalni
Spinorski faktori se pisu sa desna na levo duz svake fermionske lin-
54 Zadaci
ije. Redosled pisanja je bitan jer se radi o matricnom mnozenju odgo-
varajucih faktora.
Za svaku petlju impulsa k, moramo prointegraliti po tom impulsu:
_
d
4
k/(2)
4
. To odgovara kvantno-mehanickom sabiranju amplituda.
U slucaju fermionske petlje pored prethodnog pravila potrebno je uzeti
trag i pomnoziti dobijeni izraz sa 1.
Ukoliko se dva dijagrama razlikuju za neparan broj fermionskih izmena
onda se oni moraju razlikovati za relativan znak minus.
10.1 Za proces
A(E
1
, p
1
) +B(E
2
, p
2
) C(E
1
, p
1
) +D(E
2
, p
2
)
pokazati da je diferencijalni ekasni presek u sistemu centra masa dat sa
_
d
d
_
cm
=
1
4
2
(E
1
+E
2
)
2
[ p
1
[
[ p
1
[
m
A
m
B
m
C
m
D
[/[
2
,
gde je / Feynman-ova amplituda za dati proces. Sve cestice u procesu su
fermioni.
10.2 Zadat je integral
_
d
3
p
2E
p
d
3
q
2E
q
(3)
( p +q

P)(E
p
+E
q
P
0
).
gde je E
2
p
= p
2
+ m
2
i E
2
q
= q
2
+ m
2
. Pokazati da je gornji integral Lorentz
invarijantan. Izracunati ga u sistemu u kome je

P = 0.
10.3 Ako je
/= u( p, r)
(1
5
)u(q, s)
naci [/[
2
) usrednjen po spinskim stanjima fermiona.
10.4 Primenom Wick-ove teoreme izracunati sledece vakuumske ocekivane vred-
nosti:
(i) 0[ T(
4
(x)
4
(y)) [0) ,
(ii) 0[ T(
(x)(x)
(y)(y)) [ 0) .
10.5 Lagranzijan interakcije u
4
teoriji je L
int
=
4!
4
. Primenom Wick-ove
teoreme odrediti faktore simetrije S dijagrama sa slike.
i)
x
2
x
1
ii)
x
2
x
1
iii)
x
2
x
1
Rezultat proveriti primenom formule:
S = g
n=2,3,..
2
(n!)
n
,
gde je g broj mogucih permutacija verteksa koje ostavljaju neizmenjenim di-
jagram sa ksnim spoljasnjim linijama,
n
broj verteksnih parova povezanih
sa n identicnih linija, dok je broj linija koje spajaju verteks sam sa sobom.
10.6 U okviru
3
teorije izracunati
1
2
_
i
3!
_
2
_
d
4
y
1
d
4
y
2
0[ T((x
1
)(x
2
)
3
(y
1
)
3
(y
2
)) [0) .
10.7 Za QED procese:
(i)
+
e
e
+
,
(ii) e
+
e
+
,
koristeci Feynman-ove dijagrame, napisati izraze za Feynman-ovu amplitudu,
/. Naci srednju vrednost kvadrata amplitude [/[
2
) usrednjenu po spin-
skim stanjima ulaznih cestica i sumiran po spinskim stanjima nalnih cestica
u procesu. Na osnovu toga odrediti diferencijalni presek za rasejanje u sis-
temu centra mase u ultrarelativistickom limesu.
56 Zadaci
10.8 Odrediti diferencijalni presek za Compton-ovo rasejanje, e
u labo-
ratorijskom sistemu reference.
10.9 Naci diferencijalni presek za rasejanje elektrona u spoljasnjem potencijalu
(a, d, k su konstante)
(i) A
(x) = (ae
k
2
x
2
, 0, 0, 0),
(ii) A
(x) = (0, 0, 0,
g
r
e
r
a
) .
10.10 Naci presek u jedinici zapremine za kreiranje elektron-pozitronskog para u
potencijalu
A
= (0, 0, ae
it
, 0),
gde su i a konstante.
10.11 Naci diferencijalni presek za rasejanje elektrona u spoljasnjem potencijalu
A
= (0, 0, 0, ae
k
2
x
2
),
u teoriji koja se od kvantne elektrodinamike razlikuje samo po tome sto je
verteks ie
zamenjen sa ie
(1
5
).
10.12 Naci diferencijalni presek za rasejanje pozitrona na potencijalu
A
= (g/r, 0, 0, 0),
gde je g konstanta u teoriji u kojoj je amplituda prelaza data sa
S
fi
= ie
_
d
4
x
f
(x)
i
(x)A
(x) .
10.13 Naci presek za rasejanje elektrona sa pozitivnim helicitetom u potencijalu
A
= (a
(3)
(x), 0, 0, 0),
gde je a konstanta.
10.14 Naci diferencijalni presek za rasejanje e
sa mionom
+
e
+
e
+
,
u sistemu centra masa ako ulazne cestice imaju negativan helicitet dok je
spinsko stanje nalnih cestica proizvoljno.
10.15 Teorija koja opisuje interakciju skalarnog polja sa fermionskim opisana je
lagranzijanom
L =
1
2
()
2
m
2
2

2
+

(i
M) g

5
.
Naci kvadrat srednje vrednosti amplitude prelaza u jedinici vremena i to-
talni presek za rasejanje u sistemu centra masa za rasejanje dva fermiona u
najnizem redu teorije perturbacije.
10.16 Za Feynman-ove dijagrame, prikazane na slici naci Feynman-ove amplitude.
58 Zadaci
Zadaci 11
Renormalizacija i regularizacija
Dijagrami viseg reda u teoriji polja su cesto divergentni. Zbog toga se oni
prvo regularisu. Najcesce se primenjuje dimenziona regularizacija pri kojoj
se umesto u 4 dimenzije integrali racunaju u D = 4 dimenzija. Time
se iz datog integrala izdvaja singularan deo, tipa 1/
. Pauli-Villars-ova
regularizacija sastoji se u tome da se u teoriju ukljuce dopunska polja. Uzima
se da u polaznom lagranzijanu konstante interakcije i mase cestica nisu prave,
tj. merljive vec su beskonacne tzv. gole velicine. Renormalizacijom konstanti
interakcije, masa i polja u teoriji se beskonacnosti apsorbuju, tj. od nezickih,
divergentnih velicina dobijaju se konacne opservabilne velicine.
Pri dimenzionoj regularizaciji cesto se pojavljuju sledeci integrali:
_
d
D
k
1
(k
2
+ 2p k m
2
+i)
n
= i(1)
n
D
2
_
n
D
2
_
(n)
1
(m
2
+p
2
)
n
D
2
,
(11.A)
_
d
D
k
k
(k
2
+ 2p k m
2
+i)
n
= i(1)
n
D
2
_
n
D
2
_
(n)
p
(m
2
+p
2
)
n
D
2
,
(11.B)
_
d
D
k
k
(k
2
+ 2p k m
2
+i)
n
=
i(1)
n
D
2
(n)(m
2
+p
2
)
n
D
2
_
p
_
n
D
2
_
1
2
g
(p
2
+m
2
)
_
n
D
2
1
__
, (11.C)
_
d
D
k
k
(k
2
+ 2p k m
2
+i)
n
=
i(1)
n
D
2
(n)(m
2
+p
2
)
n
D
2
_
p
_
n
D
2
_
+
1
2
(g
+g
+g
)(p
2
+m
2
)
_
n
D
2
1
__
, (11.D)
60 Zadaci
_
d
D
k
k
(k
2
+ 2p k m
2
+i)
n
=
i(1)
n
D
2
(n)(m
2
+p
2
)
n
D
2
_
p
_
n
D
2
_
1
2
(g
+g
+g
+g
+g
+g
)
(p
2
+m
2
)
_
n
D
2
1
_
+
1
4
(g
+g
+g
)(p
2
+m
2
)
2
_
n
D
2
2
__
. (11.E)
Za gama funkciju vazi
(n +) =
(1)
n
n!
_
1
+(n + 1) + o()
_
, (11.F)
gde je n N i
(n + 1) = 1 +
1
2
+. . . +
1
n
.
Konstanta = 0, 5772 je Euler-Mascheroni-jeva konstanta.
Opsti izraz za Feynman-ovu parametrizaciju dat je u zadatku 11.1. Sada
cemo ipak navesti nekoliko najcesce koriscenih izraza:
1
AB
=
_
1
0
dx
1
[xA + (1 x)B]
2
, (11.G)
1
ABC
= 2
_
1
0
dx
_
1x
0
dz
1
[A + (B A)x + (C A)z]
3
. (11.H)
11.1 Dokazati (Feynman-ova parametrizacija )
1
A
1
...A
n
= (n 1)!
_
1
0
dx
1
...dx
n
(x
1
+... +x
n
1)
(x
1
A
1
+...x
n
A
n
)
n
.
11.2 Dokazati formulu (11.A).
Glava 11. Renormalizacija i regularizacija 61
11.3 Regularizovati integral
I =
_
d
4
k
1
k
2
1
(k +p)
2
m
2
,
Pauli-Villars-ovom regularizacijom.
11.4 Za teoriju opisanu lagranzijanom
L =
1
2
(
)
2
m
2
2

2
g
3!

4!
4
,
odrediti sopstvenu energiju skalarne cestice i njenu renormalizovanu masu.
11.5 Lagranzijan interakcije dva skalarna polja i zadat je sa
L =
1
2
(
)
2
+
1
2
(
)
2
m
2
2

2
v
3
v
2

4
(
2
+
2
)
2
,
gde je v
2
=
m
2
2
. Primetite da je polje bezmaseno. Pokazati da ono ostaje
bezmaseno i nakon uracunavanja kvantnih efekata na jednu petlju.
11.6 Razmotrimo teoriju interakcije dva skalana polja i , ciji je lagranzijan
L =
1
2
()
2
1
2
m
2
2
+
1
2
()
2
1
2
M
2
2
g
2
,
(i) Izracunati sopstvenu energiju cestice, (p
2
).
(ii) Izracunati sirinu raspada, cestice u dve cestice.
(iii) Pokazati da vazi
Im (M
2
) = M .
11.7 Naci divergentni deo dijagrama sa slike.
Pokazati da se ovaj dijagram ponistava sa dijagramom kod koga se elektron-
ska petlja obilazi u suprotnom smeru.
11.8 Polarizacija vakuuma u QED ima oblik
i
(q) = i(q
q
2
g
)(q
2
).
62 Zadaci
(i) Pokazati da je imaginarni deo dielektricne konstante (q
2
) dat sa
Im (q
2
) =
e
2
12
(1 +
2m
2
q
2
)
1
4m
2
q
2
(1
4m
2
q
2
)
(ii) Pokazati da je
(q
2
) (0) = q
2
_

4m
2
ds
Im(s)
s(s q
2
i)
.
11.9 U skalarnoj elektrodinamici polarizaciji vakuuma, u drugom redu teorije per-
turbacije doprinose dva dijagrama. Dimenzionom regularizacijom pokazati
da je divergentni deo tih dijagrama dat sa
e
2
24
2
1
(p
p
2
g
).
11.10 Lagranzijan teorije koja opisuje interakciju skalarnog i fermionskog polja
dat je sa
L =
1
2
()
2
m
2
2

2
+

(i
M) +g

.
(i) Naci izraz za sopstvenu energiju elektrona, (p) u najnizem redu teorije
perturbacije i ispitati njegov stepen divergencije.
(ii) Dimenzionom regularizacijom naci divergentni i konacni deo izraza (p).
Deo II
Resenja
Re
senja 1
Lorentz-ova i Poincare-ova
grupa
1.1 Kvadrat duzine cetvorovektora, x je x
2
= g
. Kako je x
i
x
2
= x
2
imamo
g
= g
(1.1-1)
Posto (1.1-1) vazi za proizvoljan vektor x, to je
= g
, sto se moze
prepisati u obliku
(
T
)

= g

T
g = g , (1.1-2)
sto predstavlja trazeni uslov.
Pokazimo da ove transformacije cine grupu. Ako su
1
i
2
Lorentz-ove
transformacije tada je i njihov proizvod,
1
2
Lorentz-ova transformacija jer
zadovaljava uslov (1.1-2):
(
1
2
)
T
g(
1
2
) =
T
2
(
T
1
g
1
)
2
=
T
2
g
2
= g .
Time smo pokazali zatvorenost. Mnozenje matrica je u opstem slucaju aso-
cijativno, te ta osobina vazi i za Lorentz-ove matrice . Jedinicna matrica
I zadovoljava uslov (1.1-2) i ona je jedinicni element u grupi. Uzimanjem
determinante izraza (1.1-2) vidi se da je det = 1, dakle det ,= 0,
te postoji
1
. Iz (1.1-2) inverzni element je
1
= g
1
T
g, odnosno
(
1
)
= g
, u komponentnoj notaciji.
1.2 Za innitezimalne Lorentz-ove transformacije iz (1.1-2) imamo
(
)g
) +o(
2
) = g
+o(
2
) = g
.
66 Resenja
pa je
= 0
.
Kako su parametri
antisimetricni, to ih je sest nezavisnih, pa je Lorentz-

ova grupa sestoparametarska grupa.
1.3 Zadata relacija je u skladu sa denicijama determinante i totalno antisimetricnog
simbola.
1.4 Iz (1.1-2) sledi
, odakle je
. Slicno je i
= det(
1
)
,
jer je det
1
= 1 za prave ortohrone Lorentz-ove transformacije. Dakle,
simbol je denisan nezavisno od inercijalnog sistema reference. Napome-
nimo da se komponente
dobijaju pri dejstvu antisimetricnog tenzora

na bazne vektore e
0
, . . . , e
3
, cime se dobija (e
, e
, e
, e
) =
. simbol
mozemo zapisati u obliku =
0

1

2

3
, gde su
bazne jedan
forme.
1.5 Rezultati su
= 2(
),
= 6
= 24
1.6 (i) Matrica X je
X =
_
x
0
x
3
x
1
+ix
2
x
1
ix
2
x
0
+x
3
_
,
pa je detX = (x
0
)
2
(x)
2
= x
2
. Pri zadatoj transformaciji, X
= SXS
,
jasno je da je
detX
= detSdetXdetS
= detX ,
odakle je x
2
= x
2
.
(ii) Mnozeci X = x
sa
i uzimanjem traga dobija se trazena relacija.

Matrice
zadovoljavaju sledece relacije ortogonalnosti tr[
] = 2g
.
1.7 Iz
x
=
1
2
tr(
) =
1
2
x
tr(
) =
,
sledi trazena relacija.
1.8 Proizvoljna Lorentz-ova transformacija unutar komponente povezane sa je-
dinicom je U() = e
i
2
M
, gde su M
generatori. Zbog antisimetricnosti

parametara
postoji sest nezavisnih Lorentz-ovih transformacija: tri rotacije

i tri busta. Matrica rotacije oko z ose za ugao
3
je
(
3
) =
_
_
_
_
_
1 0 0 0
0 cos
3
sin
3
0
0 sin
3
cos
3
0
0 0 0 1
_
_
_
_
_
I +
_
_
_
_
_
0 0 0 0
0 0
3
0
0
3
0 0
0 0 0 1
_
_
_
_
_
.
Iz poslednjeg izraza vidi se da je
1
2
=
12
=
3
. Odgovarajuci generator
je
M
12
= i
d(
3
)
d
12
3
=0
= i
d(
3
)
d
3
3
=0
= i
_
_
_
_
_
0 0 0 0
0 0 1 0
0 1 0 0
0 0 0 0
_
_
_
_
_
. (1.8-1)
Slicno se dobijaju generatori preostale dve rotacije:
M
13
= i
_
_
_
_
_
0 0 0 0
0 0 0 1
0 0 0 0
0 1 0 0
_
_
_
_
_
, M
23
= i
_
_
_
_
_
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 1
0 0 1 0
_
_
_
_
_
. (1.8-2)
U slucaju rotacija veza parametara
ij
i uglova rotacije
i
oko x
i
ose je
i
=
1
2
ijk
jk
.
Matrica busta duz xose je
(
1
) =
_
_
_
_
_
ch
1
sh
1
0 0
sh
1
sh
1
0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
_
_
_
_
_
I +
_
_
_
_
_
0
1
0 0
1
0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
_
_
_
_
_
,
gde je
0
1
=
1
= arc th v
1
. Odgovarajuci generator je
M
01
= i
d(
1
)
d
01
1
=0
= i
d(
1
)
d
1
1
=0
= i
_
_
_
_
_
0 1 0 0
1 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
_
_
_
_
_
. (1.8-3)
Slicno preostala dva bustgeneratora su
M
03
= i
_
_
_
_
_
0 0 0 1
0 0 0 0
0 0 0 0
1 0 0 0
_
_
_
_
_
, M
02
= i
_
_
_
_
_
0 0 1 0
0 0 0 0
1 0 0 0
0 0 0 0
_
_
_
_
_
. (1.8-4)
68 Resenja
Parametri bustova su
oi
=
i
= arc th (v
i
), gde je v
i
brzina kojom se
primovani sistem krece u odnosu na neprimovani duz x
i
te ose.
1.10 Zakon mnozenja u grupi je
(
1
, a
1
)(
2
, a
2
) = (
1
2
,
1
a
2
+a
1
) .
Jedinicni element je (I, 0), a inverzni (, a)
1
= (
1
,
1
a)
1.11 (i) Zadata relacija vazi u denicionoj reprezentaciji Poincare-ove grupe, pa
vazi i u proizvoljnoj reprezentaciji. Iz nje imamo
U
1
(, 0)(1 +i
)U(, 0) = 1 + i(
1
)
. (1.11-1)
Iz (1.11-1) je
U
1
(, 0)P
U(, 0) = (
1
)
. (1.11-2)
Izraz (1.11-2) pokazuje da se pri Lorentz-ovim transformacijama gener-
atori translacija, P
transformisu kao komponente cetvorovektora. Ako

sada u (1.11-2) stavimo U(, 0) = e
i
2
M
= 1
i
2
M
+ o(
2
)
dobijamo
(1 +
i
2
M
)P
(1
i
2
M
) = (
)P
, (1.11-3)
odnosno
i
(M
) =
(g
) . (1.11-4)
Na desnoj strani jednacine (1.11-4) izvrsili smo antisimetrizaciju po in-
deksima i , da bismo skratili parametre . Tako dolazimo do komu-
tatora
[M
, P
] = i(g
) . (1.11-5)
(ii) Iz zadate relacije proizilazi
U
1
(, 0)M
U(, 0) = (
1
)
(
1
)
. (1.11-6)
Uzecemo da je transformacija innitezimalna, tj.
.
Zamenom u (1.11-6) dolazimo do
i
2
[M
, M
] =
1
2
(g
+g
) ,
odnosno
[M
, M
] = i(g
+g
) . (1.11-7)
(iii) Lako se pokazuje da je
[P
, P
] = 0 . (1.11-8)
Relacije (1.11-5), (1.11-7) i (1.11-8) su komutacione relacije Poincare-
ove algebre.
1.12 U datoj reprezentaciji generator rotacije oko zose je
M
12
= i
_
_
_
_
_
_
_
0 0 0 0 0
0 0 1 0 0
0 1 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
_
_
_
_
_
_
_
.
Preostalih pet generatora Lorentz-ove grupe se lako dobijaju iz zadatka 1.8.
Generator vremenske translacije je
T
0
= i
_
_
_
_
_
_
_
0 0 0 0 1
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
_
_
_
_
_
_
_
.
Preostala tri translaciona generatora se nalaze slicno. Ostavljamo vam za
samostalnu vezbu da proverite da ovi generatori zadovoljavaju komutacione
relacije Poincare-ove algebre, (1.11-5), (1.11-7) i (1.11-8).
1.13 (i) W
=
1
2
= 0, jer se radi o proizvodu simetricnog i

antisimetricnog tenzora. Iz istog razloga je i [W
, P
] = 0.
(ii) Primenom zadatka 1.11 imamo
W
2
=
1
4
=
1
4
_
M
+i
_
P
=
1
4
. (1.13-1)
Kontrakcija dva simbola u (1.13-1) nadena je u zadatku 1.5 pa je
W
2
=
1
4
(
)
M
=
1
4
_
2M
P
2
M
+M
+ M
)
=
1
2
M
P
2
+M
. (1.13-2)
70 Resenja
(iii) Primenom (ii) dela ovog zadatka imamo
[W
2
, M
] =
1
2
[M
P
2
, M
] +[M
, M
] . (1.13-3)
Prvi komutator u (1.13-3) obelezicemo sa A a drugi sa B. Razvijajuci
komutator A i koristeci (1.11-7) dobija se A = 0. Komutator B je
B = M
(P
[P
, M
] + [P
, M
]P
)
+M
[M
, M
]P
+ [M

, M
]M
. (1.13-4)
Primenom (1.11-5) i (1.11-7) dobija se B = 0. Dakle, [W
2
, M
] = 0.
1.14 Primenom zadatka 1.13 (ii) i P
[p
, s, ) = p
[p
, s, ) dobija se
W
2
[ p = 0, m, s, ) = m
2
_
1
2
M
M
0i
M
0i
_
[ p = 0, m, s, )
=
1
2
M
ij
M
ij
m
2
[ p = 0, m, s, )
= m
2
_
(M
12
)
2
+ (M
13
)
2
+ (M
23
)
2
_
[ p = 0, m, s, )
= m
2
J
2
[ p = 0, m, s, )
= m
2
s(s + 1) [ p = 0, m, s, ) ,
jer su J
i
=
1
2
ijk
M
jk
komponente angularnog momenta.
1.15 (i) W
se pri Lorentz-ovom transformacijama transformise kao vektor pa

je
U
1
()W
U() =

. (1.15-1)
Iz (1.15-1) imamo
i
2
[M
, W
=
1
2
(g
,
odakle se dobija trazena relacija.
(ii) Primenom prvog dela ovog zadatka i denicije vektora Pauli-Lubanski-
og imamo
[W
, W
] =
1
2
[M
, W
]
=
1
2
_
M
[P
, W
] + [M
, W
]P
_
= i
.
1.16 (i) Na osnovu zadatka 1.15 (i) dobija se
[W
, M
2
] = 2i(W
+M
) .
(ii) [M
, W
] = 0. Pazite
= 4.
(iii) Primenom (1.11-5) dobija se [M
2
, P
] = 2i(P
+M
) . Primeti-
te slicnost dobijenog rezultata i rezultata (i). To je posledica vektorske
prirode ova dva vektora.
(iv) 0.
1.17 Zahtev da transformacija
ostavlja invarijantnim standardni

impuls, u slucaju m
2
> 0, daje
_
_
_
_
_
0
01

02

03
01
0
12

13
02

12
0
23
03

13

23
0
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
m
0
0
0
_
_
_
_
_
=
_
_
_
_
_
0
0
0
0
_
_
_
_
_
,
odakle se dobija
01
=
02
=
03
= 0,
ij
,= 0. Generatori koji odgovaraju
ovim parametrima su M
12
, M
13
i M
23
. To su generatori rotacione podgrupe
Lorentz-ove grupe. Dakle u slucaju masenih cestica mala grupa je SO(3)
grupa. Mala grupa kvantno mehanicke Lorentz-ove grupe, tj. SL(2, C) grupe,
je SO(3) = SU(2).
U slucaju bezmasenih cestica, analogno imamo
_
_
_
_
_
0
01

02

03
01
0
12

13
02

12
0
23
03

13

23
0
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
k
0
0
k
_
_
_
_
_
=
_
_
_
_
_
0
0
0
0
_
_
_
_
_
,
odakle je
03
= 0,
01
=
13
,
02
=
23
dok je parametar
12
proizvoljan. On
odgovara rotaciji oko zose. Odgovarajuci generator je M
12
. Zbog navedenih
veza izmedu parametara imamo jos dva nezavisna generatora M
01
+ M
13
i
(M
02
+M
23
). Ako primetimo da je W
1
= (M
02
+M
23
)k , W
2
= (M
01
+
M
13
)k kao i W
0
= M
12
k, onda iz zadatka 1.15 (ii) imamo
[W
1
, W
2
] = 0, [W
0
/k, W
1
] = iW
2
, [W
0
/k, W
2
] = iW
1
.
Ovo su komutacione relacije E(2) algebre. Dakle, mala grupa u slucaju bez-
masenih cestica je euklidska grupa, E(2) u dve dimenzije.
1.18 Lako se pokazuje da Poincare-ove transformacije zajedno sa dilatacijama i
SKT cine grupu. Ova grupa se naziva konformnom grupom simetrije, C(1, 3).
U proizvoljnoj reprezentaciji proizvoljan grupni element je
U(, , , c) = e
i(P
1
2
M
+D+c
)
,
72 Resenja
gde, pored generatora Poincare-ove grupe, imamo i generator dilatacija,
D i cetiri generatora SKT, K
. Konformna grupa je petnaestoparametar-

ska grupa. Komutacione relacije se nalaze na osnovu zakona mnozenja u
grupi. Sa (, a, , c) oznacicemo proizvoljan element grupe u tzv. deni-
cionoj reprezentaciji. Ako podemo od
(
1
, 0, 0, 0)(I, 0, 0, c)(, 0, 0, 0) = (I, 0, 0,
1
c)
za innitezimalne SKT dobicemo
U
1
()K
U() = (
1
)
,
odakle za innitezimalne Lorentz-ove transformacije sledi
[M
, K
] = i(g
). (1.18-1)
Pokazite zatim da je U
1
(, 0, 0, 0)U(I, 0, , 0)U(, 0, 0, 0) = U(I, 0, , 0) ,
kao i da odavde sledi
[M
, D] = 0 . (1.18-2)
Polazeci od
(I, 0, , 0)
1
(I, 0, 0, c)(I, 0, , 0)x
= (I, 0, , 0)
1
(I, 0, 0, c)e
= (I, 0, , 0)
1
e
+c
e
2
x
2
1 + 2(c x)e
+c
2
e
2
x
2
=
x
+c
x
2
1 + 2(c x)e
+c
2
e
2
x
2
= (I, 0, 0, e
c)x
,
dobija se
e
iD
(1 +iK
)e
iD
= 1 + iK
,
za innitezimalno male parametre SKT, c
. Iz poslednje relacije sledi

e
iD
K
e
iD
= e
.
Ova relacija pokazuje kako se generatori SKT transformisu pri dilatacijama.
Ako dalje uzmemo da su dilatacije innitezimalno male dobijamo
[D, K
] = iK
. (1.18-3)
Preostale komutacione relacije dobijaju se slicno, te cemo navesti samo rezul-
tate:
[P
, D] = iP
, (1.18-4)
[D, D] = 0, (1.18-5)
[K
, K
] = 0, (1.18-6)
[P
, K
] = 2i(g
D M
). (1.18-7)
Relacije (1.18-1)(1.18-7) zajedno sa (1.11-5), (1.11-7) i (1.11-8) su komuta-
cione relacije konformne grupe.
74 Resenja
Re
senja 2
Klein-Gordon-ova jednacina
2.1 Partikularno resenje jednacine
(2+m
2
)(x) = 0 , (2.1-1)
trazicemo u obliku ravnog talasa,
e
ikx
= e
iEt+i
kx
, (2.1-2)
gde su E i

k vrednosti energije i impulsa ravnog talasa, respektivno. Posled-
nje se vidi iz i

t
e
ikx
= Ee
ikx
i ie
ikx
=

ke
ikx
. Smenom (2.1-2) u
(2.1-1) dobijamo k
2
= m
2
tj. E =
_
k
2
+m
2
=
k
. Dakle, ravan ta-
las (2.1-2) jeste partikularno resenje Klein-Gordon-ove jednacine ako vazi
prethodna relacija. Za ksnu vrednost impulsa

k postoje dva linearno neza-
visna ravna talasa e
i
k
t+i
kx
i e
+i
k
t+i
kx
. Opste resenje jednacine (2.1-1) je
(x) =
1
(2)
3
2
_
d
3
k
2
k
_
a(
k)e
i(
k
t
kx)
+b
k)e
i(
k
t+
kx)
_
, (2.1-3)
gde su a(
k) i b
k) koecijenti. U drugom sabirku u (2.1-3) napravicemo

smenu

k
k, posle koje (2.1-3) prelazi u

(x) =
1
(2)
3/2
_
d
3
k
2
k
_
a(
k)e
ikx
+b
k)e
ikx
_
, (2.1-4)
gde je k = (
k
,
k).
2.2 Koristeci (2.1-4) imamo
Q = i
q
2(2)
3
_
d
3
xd
3
kd
3
k
__
a
k)e
ikx
+b(
k)e
ikx
_
_
i
k
a(
)e
ik
x
+i
k
b
)e
ik
x
_
_
a(
k)e
ikx
+b
k)e
ikx
_
_
i
k
a
)e
ik
x
i
k
b(
)e
ik
x
__
. (2.2-1)
76 Resenja
Integracijom po x u (2.2-1), dobijamo
Q =
q
2
_
d
3
kd
3
k
k
_
a
k)a(
)e
i(
k
k
)t
(3)
(
)
+a
k)b
)e
i(
k
+
k
)t
(3)
(
k +
) b(
k)a(
)e
i(
k
+
k
)t
(3)
(
k +
)
+b
k)b(
)e
i(
k
k
)t
(3)
(
) + c.c
_
. (2.2-2)
gde c.c oznacava kompleksnu konjugaciju. Ako u (2.2-2) izvrsimo integraciju
po

k
dolazimo do
Q =
q
2
_
d
3
k
_
a
k)a(
k) +a(
k)a
k) b
k)b(
k) b(
k)b
k)
_
. (2.2-3)
U (2.2-3) smo vodili racuna o redosledu pisanja koecijenata. U okviru ove
glave to nije neophodno, jer koecijenti su zapravo kompleksni brojevi, pa je
adjungovanje kompleksno konjugovanje. Ovakav zapis ce nam biti potreban
u 6. glavi ove zbirke, gde ce a(
k) i b
k) biti operatori.
2.3 Postupak je slican kao u prethodnom zadatku. Integracija po x daje
H =
1
4
_
d
3
kd
3
k
_
a(
k)a(
)(
k
k
+
m
2
)e
i(
k
+
k
)t
(3)
(
k +
)
+a
k)a
(k
)(
k
k
+
m
2
)e
i(
k
+
k
)t
(3)
(
k +
)
a(
k)a
)(
k
k
+
+m
2
)e
i(
k
k
)t
(3)
(
)
a
k)a(
)(
k
k
+
+m
2
)e
i(
k
k
)t
(3)
(
)
_
. (2.3-1)
Nakon integracije po

k
uz koriscenje disperzione relacije,

k
2
+ m
2
=
2
k
dolazimo do
H =
1
2
_
d
3
k
k
_
a
k)a(
k) +a(
k)a
k)
_
. (2.3-2)
2.4 Slicnim postupkom kao u prethodna dva zadatka dobijamo
P =
_
d
3
k
ka
k)a(
k) .
2.5 Divergencija zadate struje je
= i(
+2
2).
Polja i
zadovoljavaju jednacine kretanja, iz cega sledi da je
= 0.
2.6 Kao u prethodnom zadatku imamo
= i (
+2
2)
2e(A
). (2.6-1)
Jednacine kretanja su
_
2+ie(
+ 2A
+ieA
) +m
2
_
(x) = 0 , (2.6-2)
_
2ie(
+ 2A
ieA
) +m
2
_
(x) = 0 . (2.6-3)
Oduzimanjem jednacine (2.6-2) pomnozene sa i jednacine (2.6-3) pomno-
zene sa
uz (2.6-1), dobijamo
= 0.
2.7 Jednacina skalarne cestice u elektromagnetnom polju je
_
(
ieA
)(
ieA
) +m
2
_
(x) = 0 . (2.7-1)
U oblasti r > a (2.7-1) postaje
__

t
ieU
0
__

t
ieU
0
_
+ m
2
_
(x) = 0 . (2.7-2)
Ako u (2.7-2) stavimo (x) = e
iEt
F(r) dobijamo
_
(E +eU
0
)
2
+m
2
_
F(r) = 0 . (2.7-3)
Razdvajanjem promenljivih u talasnoj funkciji, F =
f(r)
r
Q(, ) iz (2.7-3)
dobijamo
d
2
f
dr
2
+
_
(E +eU
0
)
2
m
2
_
f =
l(l + 1)
r
2
f , (2.7-4)
1
sin
_
sin
Q
_
+
1
sin
2
2
Q
2
= l(l + 1)Q . (2.7-5)
Partikularna resenja jednacine (2.7-5) su sferni harmonici Y
lm
. U slucaju
l = 0, odgovarajuci sferni harmonik Y
00
je konstanta. Resenje jednacine
(2.7-4) je
f = Ae
r
+Be
r
, (2.7-6)
gde je
2
= [(E +eU
0
)
2
m
2
] > 0 . (2.7-7)
Konstanta B je jednaka 0, jer bi u suprotnom talasna funkcija divergirala u
r = . U oblasti r < a (U = 0) resenje je
f = C sin(kr) +Dcos(kr) , (2.7-8)
gde je k
2
= E
2
m
2
> 0. Da talasna funkcija ne bi divergirala u r = 0
potrebno je da je D = 0. Talasna funkcija je dakle
<
= C
sin kr
r
, (2.7-9)
78 Resenja
>
= A
e
r
r
. (2.7-10)
Uslovi neprekidnosti funkcije i njenog prvog izvoda daju
C sin(ka) Ae
a
= 0 , (2.7-11)
Ck cos(ka) +Ae
a
= 0 . (2.7-12)
Uslov postojanja netrivijalnog resenja sistema (2.7-11 - 2.7-12) daje trans-
cendentnu jednacinu koja odreduje spektar energije
tg(ka) =
k
. (2.7-13)
2.8 Talasna jednacina ima oblik
_
_

2
t
2

_

x
+ieBy
_
2

2
y
2

2
z
2
+m
2
_
_
(x) = 0 . (2.8-1)
Kako x i z komponente operatora impulsa, p
x
= i

x
odnosno p
z
= i

z
komutiraju sa hamiltonijanom, to resenje jednacine (2.8-1) trazimo u obliku
= e
i(Etk
x
xk
z
z)
(y) . (2.8-2)
Iz (2.8-1) i (2.8-2) imamo
_
d
2
dy
2
(k
x
eBy)
2
+E
2
k
2
z
m
2
_
(y) = 0 . (2.8-3)
Nakon smene = k
x
eBy, izraz (2.8-3) se svodi na jednacinu linearnog
oscilatora ciji je spektar dobro poznat. Tako dolazimo do
E
n
=
_
m
2
+k
2
z
+ (2n + 1)eB , n = 0, 1, 2, . . . .
2.9 U oblasti z > 0 (oblast II) jednacina je
_
2e
2
U
2
0
2ieU
0
t
+m
2
_
(x) = 0 . (2.9-1)
Zamenom = e
iEt+iqz
u (2.9-1), dobija se q =
_
(E +eU
0
)
2
m
2
, pa je
II
= Ce
iEt+iqz
, (2.9-2)
gde smo iz zickih razloga izostavili reektovani talas. U oblasti z < 0 (oblast
I) talasna funkcija je
I
= Ae
iEt+ipz
+Be
iEtipz
, (2.9-3)
gde je p =
E
2
m
2
. Prvi sabirak u (2.9-3) je upadni, dok je drugi reek-
tovani talas. Iz granicnih uslova sledi
A =
1
2
_
1 +
q
p
_
C, B =
1
2
_
1
q
p
_
C . (2.9-4)
Izraz za struju dat je u zadatku 2.5. Koecijent reeksije je
R =
[B[
2
[A[
2
=
p q
p +q
2
,
dok je koecijent transmisije T = 1 R.
2.10 Klein-Gordon-ova jednacina za cesticu u Coulomb-ovom potencijalu je
_
_
_

t
ie
Ze
r
_
2
+ m
2
_
_
(x) = 0 . (2.10-1)
Zamenom = e
iEt
R(r)Y (, ) u (2.10-1) uz (2.7-5) imamo
1
2m
1
r
d
2
dr
2
(rR) +
l(l + 1) Z
2
e
4
2mr
2
R
Ze
2
E
mr
R =
E
2
m
2
2m
R .
Ova jednacina analogna je sa radijalnom jednacinom vodoniku slicnog atoma.
Poredenjem dobijaju se svojstvene energije
E
n
r
,l
= m
_
1
Z
2
e
4
Z
2
e
4
+
_
n
r
+
1
2
+
_
(l +
1
2
)
2
Z
2
e
4
_
2
.
U nerelativistickom limesu imamo
E
n
m =
mZ
2
e
4
2n
2
Z
3
e
6
m
n
3
_
1
2l + 1

3
8n
_
.
2.11 U oba slucaja potrebno je krenuti od Klein-Gordon-ove jednacine u nepri-
movanom sistemu reference i izvrsiti odgovarajucu transformaciju.
(i) Lako se vidi da je

t
=

t
v

z
,

x
=

x
,

y
=

y
,

z
=

z
, pa u
primovanom sistemu Klein-Gordon-ova jednacina ima oblik
_
_
_

t
v

z
_
2

2
x
2

2
y
2

z
2
+m
2
_
_
(x
) = 0 .
80 Resenja
(ii) Pri Lorentz-ovim transformacijama Klein-Gordonova jednacina trans-
formise se kovarijantno.
2.12 Klein-Gordon-ova jednacina u Schrodinger-ovoj formi je
i

t
_

_
= H
_

_
,
gde je hamiltonijan dat sa
H =
_

2m
_
1 1
1 1
_
+m
_
1 0
0 1
__
.
2.13 Svojstvena jednakost, H = E u impulsnoj reprezentaciji ima oblik
_
p
2
2m
+m
p
2
2m
p
2
2m

p
2
2m
m
_
_

0
0
_
= E
_

0
0
_
. (2.13-1)
Svojstvene vrednosti su E =
p
=
p
2
+m
2
. Za E =
p
iz druge
jednacine sistema (2.13-1) imamo
0
=
p
2
2m
p
2
2m
+m +
p
2
+m
2
0

p
2
4m
2
0
. (2.13-2)
Iz (2.13-2) vidimo da je za pozitivno frekventna resenja
0

0
, zbog cega se
naziva malom komponentom. Zamenom (2.13-2) u prvu jednacinu sistema
(2.13-1) dobijamo
T
0
=
_
p
2
2m

p
4
8m
2
_
0
, (2.13-3)
gde je T = E m kineticka energija cestice. Iz jednacina (2.13-3) vidimo da
je prva relativisticka popravka hamiltonijana
4
8m
2
.
2.14 Operator brzine je
v =
H
p
=
p
m
_
1 1
1 1
_
.
Svojstvene vrednosti operatora brzine su nule.
2.15 Pokazati da je (
, H) = (H
, ). Ocekivana vrednost je v) =
p
m
.
Re
senja 3
-matrice
3.1 (i) Pokazati da je izraz tacan u Dirac-ovoj reprezentaciji gama matrica, a
zatim preci unitarnom transformacijom na proizvoljnu reprezentaciju.
(ii) Neposrednim adjungovanjem se dobija
=
i
2
(
)
=
i
2
0
(
)
0
=
0
0
,
gde smo iskoristili prethodni deo ovog zadatka.
(iii) Slicno kao i u prethodnom delu zadatka je:
(
5
5
=
0
5
=
0
0
.
3.2 (i) Adjungovanjem
5
matrice dobija se
5
= i
0
= i
0
0
= i
0
1
= i
0
3
=
5
Osobina
1
5
=
5
lako se pokazuje koristeci
1
0
=
0
i
1
i
=
i
=
i
.
Poslednje sledi iz antikomutacionih relacija
= 2
.
(ii) Primenom denicije simbola imamo
i
4!
=
i
4!
(
0
2
+... +
3
0
)
= i
0
3
=
5
.
82 Resenja
3.3 (i) Proverava se neposredno po komponentama.
(ii) Pokazuje se neposrednim racunom
[
,
5
] =
i
2
[
,
5
]
=
i
2
_
,
5

,
5
,
5
+
,
5
_
= 0.
3.4 /a/a = a
=
1
2
a
) = g
= a
2
3.5 (i) Trazeni identitet direktno sledi iz
= 2
= 2
= 8.
(ii)
= (2g
= 2
= 2
.
(iii)
= (2g
= 2
+ 2
= 4
, gde smo u
poslednjem koraku iskoristili (ii) deo ovog zadatka.
(iv) Prvo prokomutirati matrice
a zatim iskoristiti (iii) deo ovog

zadatka.
(v) Primenjujuci deniciju
matrica imamo
=
1
4
(
).
Ako sada iskoristimo (i) i (ii) deo ovog zadatka dolazimo do
= 12.
(vi) Koristiti zadatak 3.3 (i) i (ii) deo ovog zadatka.
(vii) Izracunajmo
=
1
4
(
)
=
1
4
(4
+ 4g
) = 0.
(viii) Slicno kao u prethodnom delu zadatka imamo
=
i
8
(
)
=
i
8
(8
16g
+ 8
+16g
16g
+ 8
)
= 2i(
) = 4
.
Glava 3. matrice 83
(ix) Koristiti (vii) deo ovog zadatka.
(x) Ovde je
=
1
4
(
)
=
1
4
5
(8 16 16 8) = 12
5
.
3.6 (i) Primenom 3.3 (i) i osobinom da matrice pod tragom mogu ciklicno da
se rotiraju, tj. tr(A
1
A
2
...A
n
) = tr(A
2
A
3
...A
n
A
1
) sledi
tr(
) = tr(
5
)
= tr(
5
5
)
= tr(
2
5
)
= tr(
) ,
odakle sledi da je tr(
) = 0.
(ii) Uzimajuci trag od
= 2g
dobija se trazeni rezultat.

(iii) Koristeci osnovne antikomutacione relacije (3.A) imamo
tr(
) = tr [(2g
]
= 2g
tr(
) tr[
(2g
]
= 2g
tr(
) 2g
tr(
) + 2g
tr(
)
tr(
) .
Ako sada iskoristimo rezultat iz prethodnog dela ovog zadatka, i cinje-
nicu da je tr(
) = tr(
) dobicemo trazeni rezultat.

(iv) tr
5
= tr(
5
0
) = tr(
0
0
), gde smo iskoristili identitet iz 3.3 (i).
Koristeci invarijantnost traga na ciklicnu izmenu matrica imamo
tr
5
= tr(
0
5
) = tr
5
,
odakle je tr
5
= 0.
(v) tr(
5
) je antisimetrican tenzor po indeksima , , , . Kon-

stanta proporcionalnosti se odreduje ako npr. uzmemo = 0, =
1, = 2, = 3.
(vi) Ubacicemo pogodno izabranu jedinicu
tr(/a
1
. . . /a
2n+1
) = tr(
5
5
/a
1
/a
2n+1
)
= (1)
2n+1
tr(
5
/a
1
/a
2n+1
5
)
= tr(
5
5
/a
1
/a
2n+1
)
84 Resenja
= tr(/a
1
.../a
2n+1
) ,
odakle sledi trazeni rezultat.
(vii) tr(/a
1
/a
2n
) = tr(C/a
1
C
1
C C
1
C/a
2n
C
1
) , gde je C matrica konju-
gacije naboja, denisana sa C
C
1
=
T
. Dalje je tr(/a
1
/a
2n
) =
(1)
2n
tr(/a
T
1
/a
T
2n
) = tr(/a
2n
/a
1
).
3.7
tr(/a
1
/a
2
/a
6
) =
4
_
(a
1
a
2
)
_
(a
3
a
4
)(a
5
a
6
) (a
3
a
5
)(a
4
a
6
) + (a
3
a
6
)(a
3
a
5
)
_
(a
1
a
3
)
_
(a
2
a
4
)(a
5
a
6
) (a
2
a
5
)(a
4
a
6
) + (a
2
a
6
)(a
4
a
5
)
_
+(a
1
a
4
)
_
(a
2
a
3
)(a
5
a
6
) (a
2
a
5
)(a
3
a
6
) + (a
2
a
6
)(a
3
a
5
)
_
(a
1
a
5
)
_
(a
2
a
3
)(a
4
a
6
) (a
2
a
4
)(a
3
a
6
) + (a
2
a
6
)(a
3
a
4
)
_
(a
1
a
6
)
_
(a
2
a
3
)(a
4
a
5
) (a
2
a
4
)(a
3
a
5
) + (a
2
a
5
)(a
3
a
4
)
__
3.8 4
_
p
(p q)g
+p
+i
m
2
g
_
3.9 2/ p 2
5
/p 4m4m
5
3.10 Razvojem eksonencijalne funkcije u red imamo
e
5
/a
= 1 + (
5
/a) +
1
2
(
5
/a)
2
+
1
3!
(
5
/a)
3
+ . (3.10-1)
Sa druge strane je (
5
/a)
2
= a
2
, (
5
/a)
3
= a
2
(
5
/a), . . . sto smenom u (3.10-
1) daje
e
5
/a
= (1
a
2
2!
+
a
4
4!
+ ) + (
5
/a)(1
a
2
3!
+
a
4
5!
)
= cos(
a
2
) +
1
a
2
sin(
a
2
)
5
/a,
gde je a
2
= a
.
3.11 Da je proizvod bilo koje dve matrice ponovo matrica (do na 1, i)
proverava se direktno. Npr.
5
01
= i
23
.
Sada cemo pokazati linearnu nezavisnost matrica. Ako izraz

a
c
a
a
= 0
pomnozimo sa matricom
b
= (
b
)
1
dobicemo
c
b
b
+
a=b
c
a
b
= 0.
Glava 3. matrice 85
Na osnovu leme o preuredenju poslednji izraz prelazi u
c
b
I +
a=b
abc
c
a
c
= 0 ,
gde je
abc
= 1, i. Koristeci ponovo lemu o preuredenju imamo da je
c
,= I. Uzimanjem traga prethodnog izraza imamo c
b
= 0 (b), sto znaci da
je skup matrica linearno nezavisan.
3.12 Ako izraz A =

a
c
a
a
pomnozimo sa desne strane matricom
b
i izdvojimo
bti clan u sumi dobicemo
A
b
= c
b
b
+
a=b
c
a
b
= c
b
+
a=b
c
a
acb
c
.
Uzimanjem traga poslednje relacije uz primenu
tr(
a
) =
_
0,
a
,= I
4,
a
= I
,
dobija se trazena relacija.
3.13 Koecijenti u razvoju zadatih proizvoda po potpunom skupu matrica
racunaju se po formuli iz prethodnog zadatka:
(i)
= (g
+g
+i
,
(ii)
5
= g
5
+
1
2
,
(iii)
5
=
ig
+ig
.
3.14 Na osnovu zadatka 3.13 (i) dobija se
= 2
.
3.15 Primenom 3.13 (i) dati trag se transformise u
tr(
5
) = (g
+g
)tr(
5
)
+ i
tr(
) .
Primenom 3.6 (iii) i (v) dobijamo
tr(
5
) = 4i(g
+g
+g
+g
) .
3.16 Trazeni izraz pokazuje se primenom zadatka 3.13 (ii).
3.17 Primenom [AB, C] = AB, CA, CB i antikomutacionih relacija izmedu
matrica dobija se
[
] = 2g
2g
2g
+ 2g
,
odakle je
[
] = 2i(g
+g
) .
Operatori
1
2
su generatori Poincare-ove grupe u spinorskoj reprezentaciji.

86 Resenja
3.18 Neka je M matrica koja komutira sa svim
matricama. Na osnovu zadatka

3.11 imamo (
b
,= I)
M = c
b
b
+
a=b
c
a
a
. (3.18-1)
Mnozeci (3.18-1) matricom
d
sa leva, odnosno
d
sa desna, koja antikomu-
tira sa
b
(takva uvek postoji jer je
b
,= I) dobijamo
d
M
d
= c
b
b
+
a=b
c
a
a
. (3.18-2)
Posto matrica M komutira sa
a samim tim i sa svim

a
matricama sledi
M = c
b
b
+
a=b
c
a
a
. (3.18-3)
Ako sada (3.18-1) i (3.18-3) pomnozimo sa
b
i uzmemo trag dobijenih izraza
dobija se da je c
b
= 0. Dakle, svi koecijenti u razvoju (3.18-1) su nula osim
koecijenta ispred jedinicne matrice.
3.19 Primenom Baker-Hausdor-ove formule
e
B
Ae
B
= A + [B, A] +
1
2!
[B, [B, A]] +
imamo
U U
= + 2n 2(n )n
8
3!
n + , (3.19-1)
jer je [ n,
i
] = n
j
(
j
,
i
,
i
j
) = 2n
i
itd.
Sa druge strane je ( n)
2
= 1, ( n)
3
= ( n), ( n)
4
= 1, . . . pa je
+ (U
2
I)( n)n = + 2n 2( n)n
8
3!
n + (3.19-2)
Jasno je da su izrazi (3.19-1) i (3.19-2) jednaki, cime je dokaz zavrsen.
3.20 Da bi se dokazalo da se radi o skupu
matrica potrebno je pokazati da one

zadovoljavaju algebru
= 2g
, sto je jednostavno. Veza sa Dirac-

ovom reprezentacijom
D
je data preko matrice S
S = S
D
. (3.20-1)
Ako uzmemo S =
_
a b
c d
_
, gde su a, b, c, d kvadratne matrice formata 22,
iz (3.20-1) dobijamo
_
c d
a b
_
=
_
a b
c d
_
,
_

i
c
i
d
i
a
i
b
_
=
_
b
i
a
i
d
i
c
i
_
. (3.20-2)
Glava 3. matrice 87
Resenje (3.20-2) je a = b = c = d = I. Jedno resenje za matricu S je
S =
1
2
_
I I
I I
_
.
Matrice
su
oi
= i
_
i
0
0
i
_
,
ij
=
ijk
_
k
0
0
k
_
, (3.20-3)
dok je
5
= i
0
3
=
_
I 0
0 I
_
, . (3.20-4)
88 Resenja
Re
senja 4
Dirac-ova jednacina
4.1 Kako je H
D
= p +m to je:
(i) [H
D
, p ] = 0,
(ii) [H
D
, L
i
] =
ijk
[a p +m, x
j
p
k
] =
ijk
l
[p
l
, x
j
]p
k
= i
ilk
l
p
k
= i( p )
i
,
(iii) [H
D
,
L
2
] = i
ijk
j
(l
i
p
k
+p
k
l
i
) ,= 0,
(iv) [H
D
, S
i
] =
i
4
[H
D
,
ijk
k
] = i
ijk
p
k
j
,
(v) Na osnovu rezultata (ii) i (iv) ovaj komutator je jednak nuli,
(vi) [H
D
,

J
2
] = 0,
(vii) Na osnovu (iv) imamo [H
D
,
p] = i
1
2| p|
ijk
p
j
k
p
i
= 0,
(viii) Ovaj komutator je razlicit od nule sem ako vektori n i p nisu kolinearni.
4.2 Resenje Dirac-ove jednacine
(i
m)(x) = 0 , (4.2-1)
trazicemo u obliku ravnih talasa,
=
_
_
e
ipx
. (4.2-2)
Smenom (4.2-2) u (4.2-1) (u Dirac-ovoj reprezentaciji matrica) imamo
_
E m p
p E m
__
_
= 0 , (4.2-3)
gde su E i p energija i impuls cestice, respektivno. Da bi homogen sistem
jednacina (4.2-3) imao netrivijalna resenja potrebno je (a i dovoljno) da mu je
determinanta jednaka nuli. To nas vodi ka uslovu E =
p
2
+m
2
= E
p
, iz
90 Resenja
koga vidimo da kao i u slucaju Klein-Gordon-ove jednacine postoje pozitivno
i negativno frekventna resenja.
Za pozitivno frekventna resenja, E = E
p
sistem (4.2-3) se svodi na
(E
p
m) p = 0 ,
p (E
p
+m) = 0 ,
(4.2-4)
odakle je
=
p
E
p
+m
. (4.2-5)
Dakle,
u(E
p
, p) =
_
_
=
_

p
E
p
+m
_
, (4.2-6)
gde je neodredeno. U slucaju negativno frekventnih resenja, E = E
p
,
resenje sistema (4.2-3) je
u(E
p
, p) =
_
_
=
_
p
E
p
+m
_
. (4.2-7)
Ako sada denisemo v( p) = u(E
p
, p) i u( p) = u(E
p
, p), linearno nezavisna
resenja jednacine (4.2-1), za ksno p, su
u( p)e
ipx
, v( p)e
ipx
,
gde je p
= (E
p
, p). Primetite da smo u slucaju negativno frekventnih resenja
promenili znak impulsu p. Linearno nezavisna resenja data gore odgovaraju
cestici energije E
p
i impulsa p odnosno E
p
i p. Da bismo odredili pre-
ostale stepene slobode odnosno u bispinorima u i v potrebno je da
nademo opservablu koja komutira sa Dirac-ovim hamiltonijanom. Opera-
tor heliciteta,
1
2
p, gde je p = p/[ p[, je takav operator (zadatak 4.1 (vii)). Iz

svojstvene jednacine p = i analogne relacije za dobijamo
1
=
1
_
2(1 + p
3
)
_
p
3
+ 1
p
1
+i p
2
_

2
=
1
_
2(1 + p
3
)
_
p
1
+i p
2
p
3
+ 1
_
(4.2-8)
i slicno za
r
(r = 1, 2). Ako se specijalno izabere da je p = pe
z
tada bazni
spinori postaju
_
1
0
_
,
_
0
1
_
.
Za bazne bispinore se dobija
u
1
( p) = ^
p
_
_
_
_
_
1
0
_
p
E
p
+m
_
1
0
_
_
_
_
_
, u
2
( p) = ^
p
_
_
_
_
_
0
1
_
p
E
p
+m
_
0
1
_
_
_
_
_
,
v
1
( p) = ^
p
_
_
_
_
p
E
p
+m
_
0
1
_
_
0
1
_
_
_
_
_
, v
2
( p) = ^
p
_
_
_
_
p
E
p
+m
_
1
0
_
_
1
0
_
_
_
_
_
,
(4.2-9)
gde je ^
p
=
_
E
p
+m
2m
normalizacioni faktor. Ne zaboravite da je p = pe
z
tj.
da je p = p
3
. Samo tada bispinori (4.2-9) cine helicitetni bazis. U slucaju
proizvoljnog impulsa p za nerelativisticke spinore treba da uzmemo (4.2-8),
da bi dobili helicitetni bazis. Mada, (4.2-9) predstavlja bazisne bispinore i za
proizvoljan impuls, samo sto se tada ne radi o helicitetnom bazisu. Bispinori
u i v su normirani prema (4.D) i oni cine bazne bispinore za ksnu vrednost
impulsa p. Opste resenje jednacine (4.2-1) je
=
1
(2)
3
2
2
r=1
_
d
3
p
m
E
p
_
u
r
( p)c
r
( p)e
ipx
+v
r
( p)d
r
( p)e
ipx
_
. (4.2-10)
Termin bispinor potice otud sto se sastoji od dva SL(2, C) spinora. U
kiralnoj reprezentaciji se jasnije vidi da se Dirac-ov spinor (tj. bispinor)
transformise po (1/2, 0)(0, 1/2) reducibilnoj reprezentaciji kvantne Lorentz-
ove grupe (tj. SL(2, C) grupe koja je natkrivajuca grupa za Lorentz-ovu
grupu).
4.3 Stanja u( p, s), v( p, s) su svojstvena stanja operatora energije i

t
sa svojstvenim
vrednostima E
p
odnosno E
p
, respektivno.
4.4 Koristeci izraze za bazne spinore iz zadatka 4.2 imamo
r
u
r
( p) u
r
( p)=
E
p
+m
2m
_

1
1
+
2
2
(
1
1
+
2
2
)
p
E
p
+m
p
E
p
+m
(
1
1
+
2
2
)
p
E
p
+m
(
1
1
+
2
2
)
p
E
p
+m
_
gde su
r
nerelativisticki spinori r = 1, 2. Koristeci relaciju komletnosti,
1
+
2
2
= I i ( p)
2
= p
2
= E
2
p
m
2
imamo
2
r=1
u
r
( p) u
r
( p) =
1
2m
_
E
p
+m p
p E
p
+m
_
,
sto je
/p+m
2m
. Druga jednakost se pokazuje analogno.
92 Resenja
4.5 Direktnom primenom izraza za projektore iz zadatka 4.4 imamo
2
+
=
1
4m
2
(/ p
2
+
2m/p + m
2
) =
+
, gde smo iskoristili /p
2
= p
2
= m
2
(zadatak 4.4). Slicno se
pokazuje i da je
2
. Ortogonalnost projektora sledi iz (/p+m)(/ pm) =

p
2
m
2
= 0.
Dejstvo projektora na spinore se dokazuje koristeci Dirac-ove jednacine u
impulsnom prostoru, (4.C). Naime,
+
u
r
( p) =
1
2m
(/ p +m)u
r
( p) =
1
2m
(m +m)u
r
( p) = u
r
( p)
+
v
r
( p) =
1
2m
(/ p m)u
r
( p) =
1
2m
(m +m)u
r
( p) = 0 .
Slicno se pokazuje i
u
r
( p) = 0,
+
v
r
( p) = v
r
( p). U konkretnoj reprezen-
taciji bispinora rezultat se lako proverava neposrednim racunom.
4.6 (i) Najlakse je trazenu osobinu proveriti po komponentama. Npr. za
xkomponentu imamo
1
= i
2
3
, dok je
5
1
= i
1
1
= i
2
3
.
Slicno se proverava za preostale dve komponente.
(ii) Po deniciji imamo
[
i
,
j
] =
1
4
ilm
jpq
[
l
m
,
p
q
]
=
1
4
ilm
jpq
_
[
l
m
,
p
]
q
+
p
[
l
m
,
q
]
_
. (4.6-1)
Ako sada komutatore u zagradi razvijemo preko antikomutatora imamo
[
i
,
j
] =
1
4
ilm
jpq
_
m
,
p
l
,
p
q
+
p
m
,
q

p
l
,
q
m
_
. (4.6-2)
Primenom antikomutacionih relacija u (4.6-2) dobija se
[
i
,
j
] =
1
2
ilm
jpq
_
g
mp
q
g
lp
q
+g
mq
l
g
lq
m
_
.
(4.6-3)
Prvi clan u izrazu (4.6-3) transformisacemo na sledeci nacin
ilm
jpq
g
mp
q
= (
ij
lq
iq
lj
)
l
q
= 3
ij
i
.
Slicno se mogu transformisati i preostala tri clana u (4.6-3), pa nakon
sredivanja izraza (4.6-2) dobijamo da je desna strana jednaka (
j
j
). Sa druge strane je
2i
ijk
k
=
ijk
klm
m
= (
j
j
),
cime smo pokazali trazenu jednakost. Dokazana jednakost pokazuje
da su operatori
1
2
generatori SU(2) podgrupe Lorentz-ove grupe u

spinorskoj reprezentaciji.
(iii) S
2
=
1
4
2
=
1
4
(
5
0
)
2
=
1
4
=
3
4
.
4.7 Koristiti p
r
= (1)
r+1
r
kao i p
r
= (1)
r
r
iz zadatka 4.2. Na primer:
p
[ p[
u
r
( p) =
p
[ p[
^
_

r
p
E
p
+m
r
_
= ^
_
p 0
0 p
_
_

r
p
E
p
+m
r
_
= ^
_
p
r
p p
E
p
+m
r
_
= (1)
r+1
^
_

r
p
E
p
+m
r
_
= (1)
r+1
u
r
( p) ,
gde je ^ normalizacioni faktor. Lako se vidi da spinori u
r
( p) i v
r
( p) nisu
svojstveni spinori operatora

n, sem ako vektor n nije kolinearan sa p.
4.8 Operator prelaska iz nepokretnog sistema u sistem koji se krece duz zose
brzinom v je S((ve
z
)) = e
i
2
03
03
. Ako se iskoristi
03
= = arc th(v),
dobija se
S() = ch
2
I sh
2
_
0
3
3
o
_
=
E
p
+m
2m
_
_
I
p
3
E
p
+m
p
3
E
p
+m
I
_
_
U slucaju proizvoljnog busta umesto
3
p treba staviti p. Lako se vidi da
ovaj operator nije unitaran. To je posledica teoreme iz teorije Lee-jevih
grupa po kojoj nekompaktne grupe (kakva je Lorentz-ova) nemaju konacno
dimenzione unitarne ireducibilne reprezentacije.
4.9 Operator prelaska u sistem zarotiran za ugao oko zose je
S =
_
cos

2
+i sin

2
3
0
0 cos

2
+i sin

2
3
_
.
Operator S jeste unitaran, jer je SO(3) kompaktna podgrupa Lorentz-ove
grupe.
4.10 Koristeci osobinu da je proizvod simetricnog i antisimetricnog tenzora jednak
nuli kao i zadatak 3.16 lako cete pokazati da je
W
2
(x) =
1
4
.
94 Resenja
Kako je
= 2
, to se primenom Dirac-ove jednacine lako dobija

trazeni rezultat.
4.11 Lako se vidi (zadatak 3.16 i uslov sp = 0) da je
W
=
1
4
=
1
2i
=
1
2
5
(
)p
=
1
2
5
/s/p ,
sto je trazeni rezultat. U sistemu mirovanja vektor s
prelazi u (0, n), pa je

/s = n. Sa druge strane u sistemu mirovanja, zbog jednacine kretanja vazi
/p
m
=
p
0
0
m
=
0
pa je
W s
m
=
1
2
0
n =
1
2
n ,
na osnovu zadatka 4.6.
4.12 Za pozitivno frekventna resenja imamo
5
/su( p, s) = u( p, s) .
Ako za vektor s
u sistemu mirovanja izaberemo (0, n =

p
| p|
), po uslovu za-
datka, onda je u sistemu u kome se elektron krece sa impulsom p, kvadrivektor
s
= (
| p|
m
,
E
p
m
n) (primenimo Lorentz-ov bust na vektor polarizacije u sistemu
mirovanja). Tako dobijamo
1
m
5
/s/pu( p, s) =
1
m
5
_
[ p[
m
E
p
m
n
_
(E
p
0
p)u( p, s) (4.12-1)
Ako u (4.12-1) iskoristimo ( p)
2
= p
2
dolazimo do
1
m
5
/s/pu( p, s) =
5
p
[ p[
u( p, s) =

p
[ p[
u( p, s) . (4.12-2)
Iz (4.12-2) je jasno da smo u ovom slucaju dobili jednacine iz zadatka 4.7.
Citaocu ostavljamo da isto proveri u slucaju negativno frekventnih resenja.

4.13 Ako je (0, n) vektor polarizacije u sistemu mirovanja, gde je n
2
= 1 tada u
sistemu gde se Dirac-ova cestica krece sa impulsom p on je s
= (
| p|
m
,
p
0
m
p
| p|
).
U ultrarelativistickom limesu je m [p
0
[ pa je
s
_
p
0
m
_
1
m
2
2p
2
0
_
,
p
m
_
1 +
m
2
2p
2
0
__
m
.
Zadrzavajuci samo najvise clanove u gornjem razvoju imamo
5
/su( p, s)
5
/p
m
u( p, s) =
5
u( p, s) ,
gde smo primenili Dirac-ovu jednacinu, /pu( p, s) = mu( p, s). Vidimo da u
ultrarelativistickom limesu operator heliciteta,

p
| p|
prelazi u operator kiral-
nosti,
5
. Svojstvene jednacine onda postaju
5
u( p, s) = u( p, s)
Sa vspinorima situacija je analogna. Dakle, za cestice visokih energija (tj.
malih masa) helicitet i kiralnost su priblizno jednaki, dok se za bezmasene
cestice ta dva pojma poklapaju.
4.14 Da operatori / p i
5
/s komutiraju sledi iz sp = 0. Kako je (
5
/s)
2
= s
2
=
1 onda su svojstvene vrednosti operatora
5
/s jednake 1. Odgovarajuci
projektori su
(s) =
1
5
/s
2
.
4.15 Rezultat je:
_
n
_
=
1
[a[
2
+[b[
2
E
p
+m
2E
p
_
n
3
[a[
2
+ (n
1
+in
2
)b
a + (n
1
in
2
)a
b n
3
[b[
2
+
E
p
m
E
p
+m
(n
3
[a[
2
+ (n
1
+in
2
)a
b (n
1
+in
2
)b
a n
3
[b[
2
_
.
U nerelativistickom limesu dobija se
_
n
_
=
n =
n
3
[a[
2
+ (n
1
+in
2
)b
a + (n
1
in
2
)a
b n
3
[b[
2
[a[
2
+[b[
2
.
4.16 U sistemu mirovanja trazeni spinor ima oblik
_
0
_
e
imt
, gde je odredeno
iz uslova
1
2
n
_
0
_
=
1
2
_
0
_
.
Poslednji uslov se svodi na
_
cos i sin
i sin cos
__
a
b
_
=
_
a
b
_
, (4.16-1)
gde je =
_
a
b
_
. Iz poslednjeg izraza nalazimo
=
_
cos

2
i sin

2
_
. (4.16-2)
96 Resenja
Dirac-ov spinor u sistemu mirovanja ima oblik
u(m, n) =
_
_
_
_
_
cos

2
i sin

2
0
0
_
_
_
_
_
e
imt
. (4.16-3)
Sada je potrebno da dati spinor bustiramo duz zose
(x) = S(pe
z
)u(m, n)e
ipx
, (4.16-4)
gde je S dato u zadatku 4.8. Primetite znak minus u S(pe
z
). Nakon
trivijalnog racuna dobijamo
(x) =
E
p
+m
2m
_
_
_
_
_
cos

2
i sin

2
p
E
p
+m
_
cos

2
i sin

2
_
_
_
_
_
_
e
ipx
. (4.16-5)
Trazena ocekivana vrednost denisana je sa
_
1
2
5
/s
_
=
1
2
_
d
3
x
5
/s
_
d
3
x
, (4.16-6)
gde je s kvadrivektor dobijen iz vektora (0, n) Lorentz-ovim bustom duz
zose. Njegove komponente su s
0
=
n p
m
, s = n +
(n p) p
m(E
p
+m)
. U nasem slucaju
je s
= (
p
m
cos , 0, sin ,
E
p
m
cos ). Dalje je (u Dirac-ovoj reprezentaciji)
5
/s =
_
s s
0
I
s
0
I s
_
. (4.16-7)
Nakon smene vektora s u (4.16-7) dobijamo
5
/s =
_
_
_
_
_
E
m
cos i sin
p
m
cos 0
i sin
E
m
cos 0
p
m
cos
p
m
cos 0
E
m
cos i sin
0
p
m
cos i sin
E
m
cos
_
_
_
_
_
. (4.16-8)
Nakon zamene (4.16-8) i (4.16-5) u (4.16-6) dobija se da je trazena ocekivana
vrednost 1/2, sto je ocekivan rezultat jer je (x) svojstveni spinor operatora
5
/s sa svojstvenom vrednoscu 1/2.
4.17 Dirac-ov hamiltonijan mozemo da napisemo preko matrica pa je [H
D
,
5
] =
[
0
p +
0
m,
5
] = 2m
0
5
. Dakle, operator
5
jeste konstanta kretanja u
slucaju bezmasene Dirac-ove cestice. Njegove svojstvene vrednosti su 1,
dok su svojstveni projektori
=
1
2
(1
5
). Operator
5
naziva se opera-
torom kiralnosti.
4.18 Mnozeci Dirac-ovu jednacinu matricom
5
sa leva dobijamo (i/+m)
5
= 0.
Sabirajuci, odnosno oduzimajuci poslednju jednacinu sa Dirac-ovom jedna-
cinom dobijamo
i/
L
m
R
= 0,
i/
R
m
L
= 0 .
4.19 (i) Dati sistem jednacina moze se napisati kao Dirac-ova jednacina ako se
za Dirac-ov spinor uzme
=
_
R
_
,
dok skup
=
_
0
0
_
,
cini skup matrica (vidi zadatak 3.20).
(ii) U primovanom sistemu (x
= x) ove jednacine treba da imaju oblik

i
R
(x
) = m
L
(x
) , (4.19-1)
i
L
(x
) = m
R
(x
) , (4.19-2)
da bi bile kovarijantne. Ako denisemo transformacije levog i desnog
spinora
L
(x
) = S
L
L
(x) i
R
(x
) = S
R
R
(x), gde su S
L
i S
R
nesingu-
larne 2 2 matrice, jednacine (4.19-1) i (4.19-2) postaju
i
S
R
R
(x) = mS
L
L
(x) , (4.19-3)
i
S
L
L
(x) = mS
R
R
(x) . (4.19-4)
Mnozeci (4.19-3) sa leva sa S
1
L
i (4.19-4) sa S
1
R
isto sa leva dobija se
iS
1
L

S
R
R
(x) = m
L
(x) , (4.19-5)
iS
1
R

S
L
L
(x) = m
R
(x) . (4.19-6)
Da bi jednacine bile kovarijantne potrebno je da su zadovoljeni uslovi
S
1
R

S
L
=
S
1
L

S
R
=
.
Resenje za matrice S
L
i S
R
(za innitezimalne parametre koji su den-
isani u zadatku 1.8) je
S
L
= 1 +
1
2
i
+
i
2
k
, (4.19-7)
98 Resenja
S
R
= 1
1
2
i
+
i
2
k
. (4.19-8)
Za bust duz xose dobija se
S
L
= cosh

1
2
+
1
sinh

1
2
(4.19-9)
S
R
= cosh

1
2

1
sinh

1
2
. (4.19-10)
Primetimo da se
L
i
R
na isti nacin transformisu pri rotacijama, dok
kod bustova postoji razlika u znaku. Levi
L
, odnosno desni
R
spinor
transformisu se po (1/2, 0) odnosno (0, 1/2) ireducibilnim reprezentaci-
jama Lorentz-ove grupe.
4.20 Ocigledno je
[H
D
, K] = [ p, (
l)] + [ p, ] + m[, (
l)] . (4.20-1)
Prvi sabirak u (4.20-1) je
[ p, (
l)] = [ p,
l] + [ p, ]
l
=
1
2i
mnp
(p
i
i
,
n
p
l
m
p
i
i
,
p
l
m
+
mjk
i
[p
i
, r
j
p
k
]) +i
i
p
i
(
n
p
r
n
p
p
n
r
n
p
p
) .
Ako dalje iskoristimo antikomutacione relacije izmedu Dirac-ovih matrica kao
i komutacione relacije izmedu koordinata i komponenti impulsa imamo
[ p, (
l)] = 2i(
j
p
i
r
i
p
j
j
p
i
r
j
p
i
+i
i
p
i
j
p
i
r
i
p
j
+
i
p
j
r
i
p
j
)
= 2( p) . (4.20-2)
Drugi clan u (4.20-1) je 2( p) dok je treci jednak nuli. Iz (4.20-1), (4.20-2)
i poslednjeg komentara sledi [H
D
, K] = 0.
4.21 Primenom denicije
matrica imamo
i u( p
1
)
(p
1
p
2
)
u( p
2
) =
1
2
u( p
1
)(
)(p
1
p
2
)
u( p
2
)
=
1
2
u( p
1
)[
(/ p
1
/p
2
) + (/ p
1
/p
2
)
]u( p
2
)
Koristeci
/p = 2p
/p
i slicno za / p
dobijamo
i u( p
1
)
(p
1
p
2
)
u( p
2
) = 2m u( p
1
)
u( p
2
) (p
1
+p
2
)
u( p
1
)u(p
2
) ,
gde smo koristili cinjenicu da u( p) i u( p) zadovoljavaju Dirac-ovu jednacinu.
Poslednji izraz je upravo trazeni identitet.
4.23 Lako se vidi da je
= 2g
2g
+ 2g
. (4.23-1)
Na osnovu (4.23-1) imamo
u( p
2
)/ p
1
/p
2
u( p
1
) = 2m u( p
2
)[p
1
+p
2
]
u( p
1
) u( p
2
)[2p
1
p
2
+m
2
]
u( p
1
) ,
(4.23-2)
gde smo koristili Dirac-ovu jednacinu. Prvi clan u (4.23-2) mozemo trans-
formisati zahvaljujuci Gordon-ovom identitetu (zadatak 4.21). Tako dobi-
jamo
u( p
2
)[2p
1
p
2
+ 3m
2
]
u( p
1
) 2mi u( p
2
)
u( p
1
) (4.23-3)
sto se lako prevodi na oblik
u( p
2
)
_
(q
2
+m
2
)
2im
_
u( p
1
),
iz kojeg se lako vidi da je F
1
= q
2
+m
2
i F
2
= 2mi.
4.24 Krenimo od u( p)
5
u( p) =
1
m
u( p)
5
/pu( p) =
1
m
u( p)/ p
5
u( p). Koristeci ponovo
Dirac-ovu jednacinu dolazimo do u( p)
5
u( p) = u( p)
5
u( p). Dakle u( p)
5
u( p) =
0. Primenom Gordon-ovog identiteta (za = 0) dobijamo
1
2
u( p)(1
5
)u( p) =
m
2E
p
N.
4.25 F
1
= iq
2
, F
2
= 2im, F
3
= 2m.
4.26 Delovanjem sa (i/ +m) na Dirac-ovu jednacinu dobija se (2+m
2
) = 0.
4.27 Gustina verovatnoce je =
(x)(x). Koristeci izraz za talasnu funkciju

iz zadatka 4.2 lako se pokazuje da je =
E
p
m
. Gustina struje data je sa
=

=
p
m
, gde smo koristili Gordon-ovu dekompoziciju struje (za

= i). Dakle, =
p
m
. Jasno je da je jednacina kontinuiteta zadovoljena.
4.28 (i) Zamenom (4.2-10) u izraz za velicinu Q dobijamo
Q = e
_
d
3
x
= e
r,s
_
d
3
p
m
E
p
_
c
r
( p)c
s
( p)u
r
( p)u
s
(p)
+d
r
( p)d
s
( p)v
r
(p)v
s
(p) +c
r
( p)d
s
( p)u
r
( p)v
s
( p)e
2iE
p
t
+d
r
( p)c
s
( p)v
s
( p)u
s
( p)e
2iE
p
t
_
, (4.28-1)
nakon integracije po x i po q. Primenom Gordon-ovog identiteta relacije
ortogonalnosti prepisujemo u obliku
u
r
( p)u
s
( p) = v
r
( p)v
s
( p) =
E
p
m

rs
, v
r
( p)u
s
( p) = u
r
( p)v
s
( p) = 0,
100 Resenja
iz (4.28-1) sledi
Q = e
r
_
d
3
p
_
c
r
( p)c
r
( p) +d
r
( p)d
r
( p)
_
. (4.28-2)
(ii) Primenom Dirac-ove jednacine (i
i
i
+m) = i
0
0
i izraza (4.2-10)
hamiltonijan je
H = i
_
d
3
x
r,s
1
(2)
3
_
d
3
xd
3
pd
3
q
m
E
p
m
E
q
_
u
r
( p)c
r
( p)e
ipx
+v
r
( p)d
r
( p)e
ipx
_
E
q
_
u
s
(q)c
s
(q)e
iqx
v
s
(q)d
s
(q)e
iqx
_
=
r
_
d
3
pE
p
_
c
r
( p)c
r
( p) d
r
( p)d
r
( p)
_
. (4.28-3)
(iii)
P =
r
_
d
3
p p
_
c
r
( p)c
r
( p) d
r
( p)d
r
( p)
_
. (4.28-4)
4.29 Operator r u Heisenberg-ovoj slici zadovoljava jednacinu
dr
dt
= i[r, H
D
] = .
Da bismo integralili poslednju jednacinu potrebno je da nademo Dirac-ove
matrice u Heisenberg-ovoj slici, = (t). Iz jednacine kretanja,
d
dt
= i[H
D
, ] = 2i( p H
D
) ,
dobija se ( p H
D
) = (0)e
2iH
D
t
. Rezultat je
r(t) = r(0) i( (0)
p
H
D
)
1
2H
D
+i( (0)
p
H
D
)
1
2H
D
e
2iH
D
t
.
4.30 Potrebno je naci koecijente c
r
( p) i d
r
( p) u razvoju
(0, x) =
1
(2)
3
2
r
_
d
3
p
m
E
p
(c
r
( p)u
r
( p)e
i px
+d
r
( p)v
r
( p)e
i px
) . (4.30-1)
Koristeci relacije ortogonalnosti, dobija se
c
1
( p) =
1
(2)
3
2
E
p
+m
2E
p
,
c
2
( p) = 0,
d
1
( p) =
1
(2)
3
2
1
_
2E
p
(E
p
+m)
(p
1
+ip
2
) ,
d
2
( p) =
1
(2)
3
2
1
_
2E
p
(E
p
+m)
p
3
.
(4.30-2)
Talasna funkcija u proizvoljnom trenutku t > 0 je
(x) =
1
(2)
3
2
r
_
d
3
p
m
E
p
(c
r
( p)u
r
( p)
r
e
ipx
+d
r
( p)v
r
( p)e
ipx
) , (4.30-3)
gde su koecijenti c i d dati sa (4.30-2).
4.31 Postupajuci kao u prethodnom zadatku koecijenti u razvoju (4.30-1) su:
c
1
( p) =
_
d
2
_3
4
E
p
+m
2E
p
e
d
2
p
2
2
,
c
2
( p) = 0 ,
d
1
( p) =
_
d
2
_3
4
1
_
2E
p
(E
p
+m)
e
d
2
p
2
2
p
3
,
d
2
( p) =
_
d
2
_3
4
1
_
2E
p
(E
p
+m)
(p
1
+ip
2
)e
d
2
p
2
2
.
4.32 Jednacina Dirac-ove cestice u elektromagnetnom polju ima oblik
[i
ieA
) m] = 0 . (4.32-1)
Ako pretpostavimo da talasna funkcija u oblasti z > 0 ima oblik
=
_
_
e
iEt+iqz
, (4.32-2)
onda (4.32-1) u toj oblasti prelazi u
_
E mV q
q E m +V
__
_
= 0 . (4.32-3)
Da bi sistem jednacina (4.32-3) imao netrivijalna resenja potrebno je da vazi
E = V +
_
q
2
+m
2
. (4.32-4)
102 Resenja
Talasna funkcija elektrona je
I
= a
_
_
_
_
1
0
p
3
(E+m)
_
1
0
_
_
_
_
_
e
iEt+ipz
+ b
_
_
_
_
1
0
p
3
(E+m)
_
1
0
_
_
_
_
_
e
iEtipz
, z < 0
II
= d
_
_
_
_
1
0
q
3
(E+mV )
_
1
0
_
_
_
_
_
e
iEt+iqz
, z > 0 ,
(4.32-5)
gde je p =
E
2
m
2
. Sabirci proporcionalni sa koecijentima a, b, d u
(4.32-5) su upadni
in
, reektovani
r
, odnosno transmitovani talas
t
. Iz
uslova neprekidnosti talasne funkcije u z = 0 imamo
a +b = d , (4.32-6)
a b = rd , (4.32-7)
gde je r =
E+m
E+mV
q
p
. Koecijent transmisije je
T =
j
tr
j
in
=

tr
tr
in
in
=
4r
(1 +r)
2
, (4.32-8)
dok je koecijent reeksije
R = 1 T =
_
1 r
1 +r
_
2
. (4.32-9)
Ako je V > 0 i [E V [ < m tada je q = i imaginarno pa talasna funkcija
eksponencijalno opada u oblasti z > 0. Povecavajuci potencijal ocekivali bi
da talasna funkcija brze opada u oblasti II, kao sto je to slucaj u nerela-
tivistickoj kvantnoj mehanici. Medutim, za V > E + m vidimo da impuls
q postaje ponovo realan, pa je talasna funkcija oscilatorna. Razlog za to je
u cinjenici da postoje dva dela u spektru elektrona izmedu kojih je procep
sirine 2m. Dalje, vidi se da u tom slucaju koecijent reeksije postaje veci
od 1. Opisani efekt je poznat kao Klein-ov paradoks.
4.33 Talasnu funkciju u oblastima z < 0, 0 < z < a, z > a obelelezicemo sa
I
,
II
,
III
, respektivno. Resenje Dirac-ove jednacine je
I
=
_
_
_
_
1
0
p
3
(E+m)
_
1
0
_
_
_
_
_
e
ipz
+B
_
_
_
_
1
0
p
3
(E+m)
_
1
0
_
_
_
_
_
e
ipz
,
II
= C
_
_
_
_
1
0
q
3
(E+mV )
_
1
0
_
_
_
_
_
e
iqz
+D
_
_
_
_
1
0
q
3
(E+mV )
_
1
0
_
_
_
_
_
e
iqz
,
III
= F
_
_
_
_
1
0
p
3
(E+m)
_
1
0
_
_
_
_
_
e
ipz
,
gde je p =
E
2
m
2
i q =
_
(E V )
2
m
2
. Iz granicnih uslova
I
(0) =
II
(0),
II
(a) =
III
(a), za koecijent transmisije dobija se
T = [F[
2
= 16
[r[
2
[(1 +r)
2
e
iqa
(1 r)
2
e
iqa
[
2
,
gde je r =
q
p
E+m
E+mV
.
4.34 Talasna funkcija elektrona je
I
=
_
_
_
_
B
B
i
3
(E+m)
_
B
B
_
_
_
_
_
e
z
, z < a,
II
=
_
_
_
_
C
C
q
3
(E+m+V
0
)
_
C
C
_
_
_
_
_
e
iqz
+
_
_
_
_
D
D
q
3
(E+m+V
0
)
_
D
D
_
_
_
_
_
e
iqz
, a < z < a,
III
=
_
_
_
_
F
F
i
3
(E+m)
_
F
F
_
_
_
_
_
e
z
, z > a,
gde je =
m
2
E
2
i q =
_
(E +V
0
)
2
m
2
. Kako je potencijal parna
funkcija to se spektar sastoji od parnih i neparnih funkcija, tj.
(z) =
0
(z) = (z) . Iz poslednje relacije imamo B = F, C = D, B
=
F
, C
= D
. Gornji znak odnosi se na parna a donji na neparna resenja.

Iz granicnih uslova dobija se disperziona relacija:
tg(qa) =
_
q
E +m +V
0
E +m
_
1
,
za parna, odnosno neparna resenja.
4.35 Dirac-ova jednacina u ovom slucaju ima oblik
_
i
0

t
+i
1
_

x
ieBy
_
+i
2

y
+i
3

z
m
_
= 0 . (4.35-1)
104 Resenja
Resenje jednacine (4.35-1) trazimo u obliku
= e
iEt+ip
x
x+ip
z
z
_
(y)
(y)
_
. (4.35-2)
Smenom (4.35-2) u jednacinu (4.35-1) imamo
_
E m (eBy p
x
)
1
p
z
3
+i
2
d
dy
(p
x
eBy)
1
+p
z
3
i
2
d
dy
E m
_
_
_
= 0 .
(4.35-3)
Iz druge jednacine u (4.35-3) sledi
(y) =
p
x
1
+p
z
3
eBy
1
i
2
d
dy
E +m
(y) , (4.35-4)
sto smenom u prvu jednacinu sistema (4.35-3) daje
_
d
2
dy
2
(p
x
eBy)
2
+E
2
m
2
p
2
z
eB
3
_
= 0 . (4.35-5)
Smenom, p
x
eBy = jednacina (4.35-5) se svodi na Schrodinger-ovu
jednacinu za LHO (parametri M, i ) gde je M
2
2
=
1
(eB)
2
, 2M =
E
2
m
2
p
2
z
eB
(eB)
2
. Svojstvene energije su
E
n
=
_
m
2
+p
2
z
eB + (2n + 1)eB, (4.35-6)
gde je n = 0, 1, 2, . . .
4.36 Delovanjem sa (i/ +e/A +m) na (i/ +e/A m)(x) = 0, dobija se
[2ie
2ieA
e
2
A
2
+m
2
] = 0 .
Sa druge strane pokazite da je
e
2
= ie(
) .
Kombinovanjem poslednja dva izraza dobija se trazena relacija.
4.37 Zamenom
=
_
_
e
imt
u Dirac-ovu jednacinu dobijaju se jednacine
_
i

t
+eA
0
_
= c( p +e
A) ,
_
i

t
+ 2mc
2
+eA
0
_
= c( p +e
A) .
Iz druge od njih, u slucaju

A = 0, sledi
=
1
2mc
_
p
i
2mc
2
p
t

eA
0
2mc
2
p
_
,
sto zamenom u prvu daje
i
t
=H
,
gde je
H
=
_
p
2
2m
eA
0
p
4
8m
3
c
2
+
e
4m
2
c
2
(2i
E pA
0
)
e
4m
2
c
2
(i
E p(
E p))
_
Operator obelezen sa H
, nije hamiltonijan jer nije hermitski. To je povezano

sa cinjenicom da velicina
nije gustina verovatnoce. Gustina verovatnoce

je
(1 +
p
2
4m
2
c
2
)+o
_
v
2
c
2
_
. Potrebno je preci na Schrodinger-ovu dvokompo-
nentnu talasnu funkciju
s
= (1 +
p
2
8m
2
c
2
). Pri tome je hamiltonijan
H =
_
1 +
p
2
8m
2
c
2
_
H
_
1
p
2
8m
2
c
2
_
,
odnosno
H =
p
2
2m
eA
0
p
4
8m
3
c
2

e
8m
2
c
2
A
0
+
e
4m
2
c
2
(
E p) .
Ako je

A ,= 0 za hamiltonijan se dobija
H =
( p +e
A)
2
2m
eA
0
+
e
2mc
B
p
4
8m
3
c
2
e
8m
2
c
2
A
0
+
e
4m
2
c
2
(
E( p+e
A)) .
4.38 V
= V
= (
= V
, jer je
=
0
0
. Dakle V
jeste realna
velicina.
Pri pravim ortohronim Lorentz-ovim transformacijama V
se transformise po
V
(x
) =

(x
(x
) =
0
S
1
S(x) .
U prethodnom izrazu primenili smo
0
S
1
= S
0
. Ako dalje iskoristimo
S
1
S =

dobicemo V
(x
) =

(x). Dakle, V
je Lorentz-ov
cetvorovektor.
Pri prostornoj inverziji imamo
V
(t, x) V
(t, x) =

(t, x)
0
0
(t, x) ,
106 Resenja
odakle je V
0
(t, x) = V
0
(t, x), V
i
(t, x) = V
i
(t, x).
Pri konjugaciji naboja imamo (x)
c
(x) = C

T
i

T
C. Tako
dobijamo V

T
C
C
1

T
= (
)
T
= V
. Koristili smo C
C
1
=
i C = C
1
(Pokazite ove osobine).
Pri inverziji vremena (x)
(t, x) = T
(t, x), gde vazi T
T
1
=
=
T
i T
= T
1
= T = T
. Lako se dobija da je

(x)

(t, x) =
T
(t, x)T
0
. Konacno V
0
(t, x) = V
0
(t, x), V
i
(t, x) = V
i
(t, x).
4.39 Pri Lorentz-ovim transformacijama imamo
A
(x
) =
(x)
S
1
5
S(x)
= det
(x)
5
(x) = det
(x) .
Pri konjugaciji naboja velicina A
menja znak. Prostorna inverzija menja

znak nultoj a ne menja prostornoj komponenti, dok vremenska inverzija
radi suprotno.
4.40 Rezultati su:
T
(x) =
(x) ;
T
c
(x) = T
(x) ;
T
0i
p
(t, x) = T
0i
(t, x) , T
ij
p
(t, x) = T
ij
(t, x) ;
T
ij
t
(t, x) = T
ij
(t, x) , T
0i
t
(t, x) = T
0i
(t, x) .
4.41 Velicina

je Lorentz-ov skalar. Prostorna inverzija ne transformise

zadatu velicinu. Pri konjugacijii naboja dobija se (
. Vremenska
inverzija transformise datu velicinu u (
.
4.42 Data jednakost dobija se transponovanjem Dirac-ove jednacine
u(p, s)(/ p m) = 0,
uz koriscenje C
1
C = (
)
T
.
4.43 Pretpostavimo da postoje dve razlicite matrice C i C
koje zadovoljavaju
zadatu relaciju. Iz C
C
1
= C
C
1
sledi [C
1
C,
] = 0 odakle na
osnovu zadatka 3.18, sledi trazena osobina.
4.44 Direktnim racunom imamo:
(i)
c
(x) = N
p
_
_
_
_
p
E+m
_
0
1
_
_
0
1
_
_
_
_
_
e
ipx
.
Konjugacija naboja menja spin i impuls cestice.
(ii)
(x
) =
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
e
imt
.
(iii)
p
(t, x) = N
p
_
_
_
_
_
1
0
_
p
E
p
+m
_
1
0
_
_
_
_
_
e
i(Etpz)
.
Prostorna reeksija menja smer impulsa cestice. Vremenska reeksija
zadatu talasnu funkciju prevodi u
t
(t, x) = iN
p
_
_
_
_
_
0
1
_
p
E
p
+m
_
0
1
_
_
_
_
_
e
i(Etpz)
,
odakle se vidi da se menjaju i impuls i spin.
4.45 P =
0
, C = i
2
0
= i
_
2
0
0
2
_
4.46 Delovanjem sa
0
na
p
[ p [
u
r
(p) = (1)
r+1
u
r
(p) , (4.46-1)
dobija se
p
[ p [
u
r
(p) = (1)
r
u
r
(p) , (4.46-2)
jer je
0
u
r
( p) = u
r
( p). Iz (4.46-2) se vidi da zbog promene impulsa cestice
dolazi i do promene heliciteta.
Pri vremenskoj inverziji talasna funkcija Dirac-ove cestice (4.2-6) prelazi u
t
= i
1
r
( p) =
_

2
p
E
p
+m
r
_
e
i(E
p
t px)
=
_

2
p
2
E
p
+m
r
_
e
i(E
p
t px)
, (4.46-3)
gde je u drugom koraku iskorisceno
2
=
2
. Iz poslednjeg izraza vidi
se da se pri vremenskoj reeksiji menja impuls cestice, tj. p p. Dalje,
108 Resenja
pokazite da je
2
1
= i
2
i
2
2
= i
1
. Uzmimo, jednostavnosti radi, da
je r = 1 (slucaj r = 2 je potpuno analogan). Iz (4.46-3) imamo
t
= i
_

2
p
E
p
+m
2
_
e
i(E
p
t px)
. (4.46-4)
Delujuci sa

( p)
| p|
na (4.46-4) vidi se da se helicitet ne menja. Do istog
zakljucka dolazi se konjugujuci i mnozeci jednacinu (4.46-1) sa leva izrazom
i
1
3
. Za vspinore dokaz je analogan.
4.47 Nakon transformacije hamiltonijan je
H
= p
_
cos(2p)
m
p
sin(2p)
_
+m
_
cos(2p) +
m
p
sin(2p)
_
,
gde je p = [ p[. Da bi H
imao neparan oblik potrebno je da koecijent uz p

bude nula. To je ispunjeno za tg(2p) = p/m .
4.49 Pokazite prvo da je
p
_
cos(2p)
m
p
sin(2p)
_
=
E
p
+m
2E
p
+
p
_
2E
p
(E
p
+m)
,
pa je
x
FW
=
_
_
E
p
+m
2E
p
+
p
_
2E
p
(E
p
+m)
_
_
x
_
_
E
p
+m
2E
p
p
_
2E
p
(E
p
+m)
_
_
.
Koristeci [x, f(p)] = if(p) dobija se
x
FW
= x +i
p
2E
p
(E
p
+m)
i
p( p)
2E
2
p
(E
p
+m)
i

2E
p
i
( p)
2E
p
(E
p
+m)
,
sto se moze prepisati u obliku
x
FW
= x i
p( p)
2E
2
p
(E
p
+m)
i

2E
p
p
2E
p
(E
p
+m)
.
Pri Foldy-Wouthuysen-ovoj transformaciji impuls se ne menja te je
[x
k
FW
, p
l
FW
] = i
kl
.
Re
senja 5
Klasicna polja i simetrije
5.1 Potrebno je da primenimo deniciju funkcionalnog izvoda (5.A).
(i) Iz F
=
_
d
4
y(
)
y
(4)
(y x) =
_
d
4
y
y
(4)
(y x)(y) ,
sledi
F
[(x)]
(y)
=
y
(4)
(y x) ,
(ii)

2
S
(x)(y)
= 2
y
(4)
(y x)

2
V
(x)(y)
(4)
(x y) .
5.2 U ovom zadatku koristicemo jednacine kretanja (5.B).
(i) Kako je
L
A
= m
2
A
i
L
(
)
= 2
+g
) onda je
( 2)
m
2
A
= 0 .
(ii)
L
(
)
=
1
2
F
)
=
1
2
F
) = F
. U poslednjem
koraku koristili smo cinjenicu da je F
antisimetrican tenzor, tj. F
=
F
. Euler-Lagrange-ova jednacina kretanja je
+m
2
A
= 0 ,
sto nakon zamene izraza za F
prelazi u
_
+m
2
_
A
= 0 .
(iii) (2+m
2
) =
3
(iv) Varijacijom dejstva po elektromagnetnom polju, A
, dobija se
2A
= ie[(
+ieA
ieA
)] .
Jednacine kretanja za polja i
su
2
+ 2ieA
+ie
e
2
A
2
+m
2
= 0 ,
2 2ieA
ie
e
2
A
2
+m
2
= 0 .
110 Resenja
(v) Jednacine kretanja su
(i
m) = ig
5
,

(i
+m) = ig

5
,
2 +m
2
=
3
ig

5
.
5.3 Dokazacemo da smena L L +
(
r
) u dejstvu ne utice na jednacine
kretanja, tj. da je
d
4
x
(
r
) = 0 .
Primenom Gauss-ove teoreme imamo
d
4
x
(
r
) =
_
=
_
r
= 0 ,
jer je varijacija polja na granici nula.
5.4 Dodati dejstvu divergenciju
1
2
). Primetimo da ona nema oblik iz

zadatka 5.3, jer F
zavisi od izvoda polja. Medutim,
) =
_
d
) =
_
d
) .
Prvi clan je nula jer je [
= 0 . Ako uzmemo da je granica u r ,

drugi clan je takode nula jer polja opadaju u beskonacnosti u nulu.
5.5 Postupite kao u prethodnom zadatku.
5.6 Na jednacinu kretanja masenog vektorskog polja dobijenu u zadatku 5.2 (ii)
potrebno je delovati sa
. Tako se dolazi do m
2
= 0 odakle sledi trazeni

uslov, jer je m ,= 0.
5.7 Jacina polja, F
je invarijanta na gradijentne transformacije. Iz toga sledi

i invarijantnost lagranzijana. Uslov
= 0 ne sledi iz jednacina kretanja,

ali se upravo korscenjem gradijentne simetrije ovaj uslov, koji se inace naziva
Lorentz-ova kalibracija, moze nametnuti na potencijale.
5.9 Kako je transformacija unutrasnja dovoljno je proveriti samo invrijantnost la-
granzijana na zadate transformacije. Prvi clan u lagranzijanu se transformise
na sledeci nacin:
1
2
[(
1
)
2
+ (
2
)
2
]
1
2
[(
1
)
2
+ (
2
)
2
] =
=
1
2
[(
1
cos
2
sin )
2
+ (
1
sin +
2
cos )
2
]
=
1
2
[(
1
)
2
+ (
2
)
2
] .
Slicno se pokazuje i za preostala dva clana iz lagranzijana. Innitezimalne
varijacije polja
i
su
1
=
2
i
2
=
1
pa je
j
=
L
(
i
)
i
= (
1
1
) .
Parametar moze biti odbacen. Naboj koji odgovara SO(2) simetriji je
Q =
_
d
3
x(
1

1
) .
5.10 Pri SU(2) transformacijama
= e
i
2
a
, gde su
a
(a = 1, 2, 3) Pauli-jeve
matrice. Innitezimalno je
i
=
i
2
a
ij
j
i
i
=
i
2
a
ji
a
gde indeks i
uzima vrednosti 1, 2. Noether-ina struja je j
a
=
i
2
_
a
ij
a
ij
j
_
,
dok su naboji Q
a
=
i
2
_
d
3
x(
0
a
ij
a
ij
j
) .
5.11 Struje i naboji dati su sa
j
a
=
1
2
a
ij
j
, Q
a
=
1
2
_
d
3
x
a
ij
j
.
Jednacine kretanja su (i
m)
i
= 0 i

i
(i
+m) = 0. Da je
j
a
= 0
pokazuje se lako:
2
j
a
= (
i
)
a
ij
j
+

a
ij
j
= im
a
ij
j
+

a
ij
(im
j
) = 0 ,
gde smo u poslednjem koraku koristili jednacine kretanja, jer Noether-ina
teorema vazi na jednacinama kretanja.
5.12 Fazna invarijantnost je zapravo U(1) simetrija, pri kojoj
= e
i
i
analogno za

.
(i) Noether-ina struja je j
, dok je Q =
_
d
3
x
. Primetimo da
struja nema pored Lorentz-ovog dopunski indeks, jer je U(1) jednoparam-
etarska grupa simetrije.
(ii) j
= i(
), Q = i
_
d
3
x(
0

0
)
5.13 Jednacine kretanja su (2+m
2
)
i
= 0. Invarijantnost lagranzijana je posled-
ica cinjenice da je forma
T
invarijantna pri SO(3) rotacijama. Pri SO(3)
transformacijama varijacije polja su
i
= i(J
k
)
ij
j
=
kij
j
pa je
Noether-ina struja
j
=
L
(
i
)
i
=
kij
k
.
Zbog proizvoljnosti parametara rotacija,
k
ocuvane su i struje
j
k
=
kij
i
.
112 Resenja
5.14 Prvo pokazati da je e
i
5
= cos + i
5
sin . Pri kiralnim transformacijama
Dirac-ov lagranzijan prelazi u
L
e
i
5
0
(i
m)e
i
5
= (cos
2
+ sin
2
)
m(cos +i
5
sin )
2

=

i
m(cos +i
5
sin )
2

.
Dakle, lagranzijan jeste invarijantan na kiralne transformacija ako se radi o
bezmasenom Dirac-ovom polju. Noether-ina struja je j
5
. Proverite
da je
proporcijalno sa masom Dirac-ove cestice m.

5.15 Noether-ina struja je
j
=
L
(
)
+
L
(
i
)
i
+
L
(
N
a
)
N
a
+

N
a
L
(

N
a
)
,
odakle se dobija
+
1
2
N .
5.16 Pri translacijama je x
, dok je totalna varijacija polja nula. Noether-

ina struja je
T
=
L
(
r
)
r
x
Lg
. (5.16-1)
Indeks u (5.16-1) je indeks translacione grupe simetrije. Za skalarno polje,
iz (5.16-1) se dobija
T

1
2
[()
2
m
2
2
]g
. (5.16-2)
Ocuvani naboji su hamiltonijan (za = 0)
H =
_
d
3
xT
00
=
1
2
_
d
3
x[(
t
)
2
+ ()
2
+m
2
2
] , (5.16-3)
odnosno (tro)-impuls (za = i)
P
i
=
_
d
3
xT
0i
=
_
d
3
x
t
i
. (5.16-4)
U slucaju Dirac-ovog polja tenzor energije impulsa je T
= i
Lg
,
dok su hamiltonijan i impuls dati sa
H =
_
d
3
x
[i+m] , (5.16-5)
P = i
_
d
3
x
. (5.16-6)
U slucaju elektromagnetnog polja iz T
=
L
(
)
A
Lg
odakle je
T
= F
+
1
4
F
2
g
. (5.16-7)
Tenzor energije impulsa nije jednoznacno odreden. Moguce mu je dodati clan
cija je cetvorodivergencija nula, tj.
T
, (5.16-8)
gde je
. Ova smena je korektna jer je divergencija novog tenzora

energije impulsa nula. Naboji (u nasem slucaju su to energija i impuls) se ne
menjaju pri ovoj smeni. Za antisimetrican tenzor uzecemo
= F
,
pa je novi tenzor energije impulsa
T
= F
+
1
4
F
2
g
. (5.16-9)
Ako dalje uvedemo elektricno i magnetno polje sa F
0i
= E
i
, F
ij
=
ijk
B
k
komponente TEI su (proverite)
T
00
=
1
2
(
E
2
+

B
2
) ,
T
0i
= (
E

B)
i
, (5.16-10)
T
ij
= (E
i
E
j
+B
i
B
j
ij
T
00
) .
Iz (5.16-10) se vidi da su T
00
T
0i
, T
ij
gustina energije elektromagnetnog
polja, komponente Poynting-ovog vektora odnosno komponente Maxwell-
ovog tenzora napona.
Pri Lorentz-ovim transformacijama x
dok su totalne varijacije

polja = 0 , =
i
4
, A
. Noether-ina struje su
j
= [x
,
j
= [
1
2
+ x
. (5.16-11)
j
= [F
+ (x
)]
,
redom za skalarno, spinorsko odnosno elektromagnetno polje. Odbacivanjem
parametara Lorentz-ove grupe simetrije
ocuvane struje su oblika M
i dati su izrazima u uglastim zagradama izraza (5.16-11). Naboj je ugaoni

moment M
=
_
d
3
xM
0
.
5.17 Varijacija forme polja denisana je sa
0
(x) =
(x) (x). Kako je

0
=

, gde je =
(x
) (x) totalna varijacija polja, to dobijamo
0
= ((x) +x
) , (5.17-1)
114 Resenja
za innitezimalnu varijaciju forme polja .
Varijacija dejstva je
S =
_
d
4
x [
0
L +
(Lx
)] , (5.17-2)
sto za innitezimalne transformacije daje
S =
_
d
4
x[m
2
(
2
+x
) +
(x
L4L] .
(5.17-3)
Nakon sredivanja izraza (5.17-3) dobijamo
S = m
2
_
d
4
x
2
. (5.17-4)
Iz (5.17-4) je jasno da dejstvo za bezmaseno skalarno polje jeste dilataciono
invarijantno.
Noether-ina struja je
j
+x
Lx
. (5.17-5)
Izracunajte
i uverite se da je rezultat proporcionalan sa m.

5.18 j
=
3
2
i
+ix
L .
Re
senja 6
Green-ove funkcije
6.1 Green-ova funkcija za Klein-Gordon-ovu jednacinu denisana je sa
(2
x
+m
2
)(x y) =
(4)
(x y) . (6.1-1)
Fourier-ovom transformacijom iz (6.1-1) dobijamo
(2
x
+m
2
)
1
(2)
4
_
d
4
k
(k)e
ik(xy)
=
1
(2)
4
_
d
4
ke
ik(xy)
. (6.1-2)
Iz (6.1-2) sledi

(k) =
1
k
2
m
2
=
1
k
2
0
k
2
m
2
. Dakle, Green-ova funkcija je
(x y) =
_
d
4
k
(2)
4
1
k
2
0
k
2
m
2
e
ik(xy)
. (6.1-3)
Integral u (6.1-3) je divergentan, jer podintegralna funkcija ima polove u k
0
=
k
. Modikovacemo konturu integracije obilazeci polove pa ce integral (6.1-
3) postati konvergentan. Naravno mi smo duzni da damo zicku motivaciju
za ovaj postupak. Postoje cetiri nacina obilaska polova. Prvi od njih je da
polove obidemo sa gornje strane (sl. 1). Eksponencijalni clan u (6.1-3) za
velike k
0
ponasa se kao e
Imk
0
(x
0
y
0
)
odakle vidimo da za x
0
> y
0
konturu
dopunjavamo sa donje strane (jer je Imk
0
< 0), dok za x
0
< y
0
to cinimo sa
suprotne strane. Na osnovu Cauchy-jeve teoreme o rezidumima imamo
(x y) =
1
(2)
4
_
d
3
ke
i
k(xy)
2i(Res
k
+ Res
k
)(x
0
y
0
) . (6.1-4)
Iz (6.1-4) se dobija
R
=
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i
k(xy)
(e
i
k
(x
0
y
0
)
e
i
k
(x
0
y
0
)
)(x
0
y
0
) . (6.1-5)
116 Resenja
Izraz (6.1-5) je tzv. retardovana Green-ova funkcija. Resenje nehomogene
jednacine (2+m
2
) = J je
(x) =
_
d
4
y(x y)J(y) +
0
, (6.1-6)
gde je
0
resenje homogene jednacine. Iz (6.1-5) i (6.1-6) (zbog funkcije)
jasno je da doprinos pri integraciji po y
0
potice od vremenskih trenutaka
koji su pre x
0
. Dakle, vrednost polja u trenutku x
0
odredena je vrednoscu
struje J u ranijim trenucima vremena. Otud naziv retardovana Green-ova
funkcija.
0
0
0
0
0
0
0
Imk
Rek
k
w - w
k k
x y <
x y >
0
0
0
0
0
0
0
Imk
Rek
k
w - w
k k
x y <
x y >
Slika 1 Slika 2
0
0
0
0
0
0
0
Imk
Rek
k
w
- w
k
k
x y <
x y >
0
0
0
0
0
0
0
Imk
Rek
k
w
- w
k
k
x y <
x y >
Slika 3 Slika 4
Obilazeci polove kao na slici 2 dobijamo tzv. advansiranu Green-ovu funkciju
A
=
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i
k(xy)
(e
i
k
(x
0
y
0
)
e
i
k
(x
0
y
0
)
)(y
0
x
0
) . (6.1-7)
Advansirana Green-ova funkcija daje nenulti doprinos polju (x) iz buduc-
nosti.
Ako polove obilazimo kao na slici 3 dobicemo tzv. Feynman-ov propagator
F
=
i
(2)
3
_
d
3
ke
i
k(xy)
_
Res
k
(y
0
x
0
) Res
k
(x
0
y
0
)
_
=
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i
k(xy)
_
e
i
k
(x
0
y
0
)
(x
0
y
0
) (6.1-8)
+e
i
k
(x
0
y
0
)
(y
0
x
0
)
_
.
Na osnovu obilaska polova vidimo da informaciju iz proslosti nose pozitivno
frekventna resenja, dok iz buducnosti postoji doprinos od negativno frekven-
tnih resenja. To je upravo ono sto nam treba u relativistickoj kvantnoj zici,
za razliku od klasicne teorije (npr. klasicne elektrodinamike) gde je u igri
retardovana Green-ova funkcija.
Na slici 4 prikazano je obilazenje polova kod tzv. Dyson-ove Green-ove
funkcije. Postupajuci kao i u prethodna tri slucaja lako se nalazi odgo-
varajuca Green-ova funkcija, sto ostavljamo studentima za samostalnu vezbu.
6.2 Na osnovu (6.1-5) i (6.1-8) lako se pokazuje da je (uz y = 0)
F
(x)
R
(x) =
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i(
k
t
kx)
, (6.2-1)
na osnovu trivijalnog identiteta (t) + (t) = 1. Delujuci sa (2 + m
2
) na
(6.2-1) pokazuje se da je (2+m
2
)[
F
(x)
R
(x)] = 0.
6.3
I =
_
d
4
k(k
2
m
2
)(k
0
)f(k)
=
_
d
4
k(k
2
0
2
k
)(k
0
)f(k)
=
_
d
3
kdk
0
1
2
k
[(k
0
k
) +(k
0
+
k
)] (k
0
)f(k)
=
_
d
3
k
2
k
f(k) .
Na osnovu dokazane jednakosti jasno je da je
d
3
k
2
k
Lorentz invarijantna mera.
6.5 Neka je x
0
< 0. Integral po konturi prikazanoj na slici 1 jednak je nuli jer
ona ne obuhvata ni jedan pol. Dakle
_

k
R
+
_
C
+
_

k
+
k
+
+
_
C
+
+
_
R
k
+
+
_
C
R
= 0 . (6.5-1)
0
0
0
Imk
Rek
k
w - w
k k
C
R
C
r
C
r
+ -
118 Resenja
Po Jordan-ovoj lemi integral po polukruznici, C
R
nakon uzimanja limesa R
je 0. Integral
_
C
+
mozemo izracunati uvodenjem smene k

0
=
k
+e
i
, tj.
_
C
+
=
_
0
ie
ix
0
(
k
+e
i
)
1
e
i
+ 2
k
d . (6.5-2)
Nakon uzimanja limesa 0 iz (6.5-2) sledi
_
C
+
=
i
2
k
e
i
k
x
0
. (6.5-3)
Slicno se dobija
_
C
=
i
2
k
e
i
k
x
0
. (6.5-4)
Iz (6.5-1), (6.5-3) i (6.5-4) dobija se da je za x
0
< 0
(x) =
i
(2)
4
_
d
3
k
2
k
e
i
kx
_
e
i
k
x
0
e
i
k
x
0
)
_
(x
0
). (6.5-5)
Slucaj x
0
> 0 potpuno je analogan prethodnom. Rezultat je
(x) =
i
(2)
4
_
d
3
k
2
k
e
i
kx
_
e
i
k
x
0
e
i
k
x
0
_
(x
0
) . (6.5-6)
Iz zadatka 6.1 sledi trazena relacija dok je iz (6.5-5) i (6.5-6) jasno da vazi
(x) =

(x).
6.6
(x) =
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i
kx
(e
i
k
t
e
i
k
t
) , (6.6-1)
(x) =
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
e
i(
kx
k
t)
. (6.6-2)
6.7 Neposrednom zamenom izraza za iz zadatka 6.6 slede trazene relacije.
6.8 Delovanjem operatora (2+m
2
) na izraz (6.6-1) dobija se
(2+m
2
)(x) =
i
(2)
3
_
d
3
k
2
k
(
2
k
+
k
2
+m
2
)
_
e
i(
k
t+
kx)
e
i(
k
t+
kx)
_
,
odakle, zbog k
2
= m
2
, sledi (2+m
2
)(x) = 0.
6.9 U slucaju m = 0 iz (6.1-8) sledi
F
[
m=0
=
i
(2)
3
_
d
3
k
2k
e
i
kx
_
e
ikx
0
(x
0
) +e
ikx
0
(x
0
)
_
=
i
2(2)
2
_

0
_

0
k sin dkd
_
e
ik(t+r cos )
(t)
+e
ik(t+r cos )
(t)
_
, (6.9-1)
gde smo u drugom redu presli na sferne koordinate i izvrsili integraciju po
polarnom uglu . Integracijom po dobija se
F
(x)[
m=0
=
1
2(2)
2
r
_

0
dk
_
(e
ik(tr)
e
ik(t+r)
)(t)
+(e
ik(t+r)
e
ik(tr)
)(t)
_
. (6.9-2)
Dalje cemo razlikovati dva slucaja t > 0 i t < 0. U prvom slucaju, t > 0
drugi sabirak u podintegralnoj funkciji (6.9-2) jednak je nuli. Preostali inte-
gral je divergentan, zbog ponasanja podintegralne funkcije u beskonacnosti.
Smenom t t i, gde 0
+
regularizovacemo dati integral. Tako iz
(6.9-2) dobijamo
F
[
m=0
=
i
2(2)
2
r
_
1
t r i

1
t +r i
_
. (6.9-3)
=
i
(2)
2
1
t
2
r
2
i
=
i
(2)
2
1
x
2
i
. (6.9-4)
Ako dalje iskoristimo formulu
1
z i
= v.p.
1
z
i(z) , (6.9-5)
iz (6.9-4) dobijamo
F
(x) [
m=0
=
1
4
(x
2
) +
i
4
2
v.p.
1
x
2
. (6.9-6)
Slucaj t < 0 takode daje ponovo (6.9-6), sto vam ostavljamo da proverite.
6.10 Poci od (6.1-5) i preci na sferne koordinate. Integracijom po koordinatama
i dobija se
R
(x) =
1
2(2)
2
r
_

0
dk
_
e
ik(tr)
e
ik(t+r)
e
ik(t+r)
+e
ik(tr)
_
(t) .
(6.10-1)
120 Resenja
Smenom k
= k u trecem i cetvrtom integralu u (6.10-1) dobijamo
R
(x) =
1
2(2)
2
r
_

dk(e
ik(tr)
e
ik(t+r)
)(t) . (6.10-2)
Primetite promenu donje granice integracije pri prelazu sa (6.10-1) na (6.10-
2). Iz (6.10-2) dalje imamo
R
[
m=0
(x) =
1
4r
[(t r) (t +r)] (t) . (6.10-3)
Drugi clan u (6.10-3) ima pogresan znak, no to nije problem, jer je on
jednak nuli zbog t > 0 i r > 0. Zamenom tog minusa sa plusom u (6.10-3)
dolazimo do
R
[
m=0
(x) =
1
2
(t
2
r
2
)(t) =
1
2
(x
2
)(t) . (6.10-4)
Slucaj advansirane Green-ove funkcije ostavljamo vam za samostalnu vezbu.
6.11 U zadatku 6.1, pri denisanju odgovarajucih granicnih uslova, modikovali
smo konturu integracije, dok su polovi ostali u tackama k
0
=
k
. Nekad
je zgodno da se uradi upravo obrnuto, tj. da se vrsi integracija po realnoj
k
0
osi, a da se polovi pomere. U slucaju retardovane Green-ove funkcije to
se postize smenom k
2
m
2
k
2
m
2
+ ik
0
, gde je mali pozitivan broj,
u imeniocu propagatora. Dakle,
R
(x y) =
_
d
4
k
(2)
4
e
ik(xy)
k
2
m
2
+ik
0
. (6.11-1)
Proverite da su polovi podintegralne funkcije integrala (6.11-1) u k
0
=
k
i/2. Iz (6.1-6) i (6.11-1) imamo
R
(x) =
g
(2)
4
_
d
4
k
e
ikx
k
2
m
2
+ik
0
_
dy
0
e
ik
0
y
0
_
d
3
y
(3)
(y)e
i
ky
.
(6.11-2)
Integraleci po y
0
, a zatim po y i na kraju po k
0
u (6.11-2) dolazimo do
R
(x) =
g
(2)
3
_
d
3
k
e
i
kx
k
2
+m
2
. (6.11-3)
Prelaskom na sferne koordinate u
k prostoru (pri cemu se uzme da je x = re

z
)
nakon integracije po i dobija se (uz smenu k
= k u jednom od integrala)
R
(x) =
g
(2)
2
ir
_

kdk
k
2
+m
2
e
ikr
. (6.11-4)
0
0
0
Imk
Rek
k
-im
Slika 1
Integral u (6.11-4) ima polove u k
0
= im. Kontura integracije se bira (zbog
ponasanja eksponenta pri velikim k) kao na slici 1. Primenom Cauchy-jeve
teoreme, iz (6.11-4) dobija se
R
(x) =
g
4r
e
mr
, (6.11-5)
sto je trazeni rezultat.
6.12 Delovati sa i/ m na S(x).
6.13 Fourier-ovom transformacijom jednacine (i/m)S(xy) =
(4)
(xy) dobija
se
(i/ m)
1
(2)
4
_
d
4
p
S(p)e
ip(xy)
=
1
(2)
4
_
d
4
pe
ip(xy)
. (6.13-1)
Iz (6.13-1) sledi

S(p) =
/p+m
p
2
m
2
. Dakle Green-ova funkcija je
S(x y) =
_
d
4
p
(2)
4
/p +m
p
2
0
p
2
m
2
e
ip(xy)
. (6.13-2)
Polovi podintegralne funkcije u (6.13-2) su p
0
= E
p
=
p
2
+m
2
. Propa-
gator je
S
F
(x y) =
1
(2)
4
_
d
3
pe
i p(xy)
_
C
F
dp
0
p
0
0
+p
i
i
+m
p
2
0
E
2
p
e
ip
0
(x
0
y
0
)
,
(6.13-3)
gde je kontura integracije C
F
denisana u zadatku 6.1. Primenom Cauchy-
jeve teoreme dobijamo
S
F
(x y) =
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
e
i p(xy)
_
(E
p
0
+p
i
i
+m)e
iE
p
(x
0
y
0
)
(x
0
y
0
)
+(E
p
0
+p
i
i
+m)e
iE
p
(x
0
y
0
)
(y
0
x
0
)
_
=
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
_
(/ p +m)e
ip(xy)
(x
0
y
0
)
(/ p m)e
ip(xy)
(y
0
x
0
)
_
. (6.13-4)
122 Resenja
Analogno se dobija
S
A
(x y) =
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
e
i p(xy)
_
(E
p
0
+p
i
i
+m)e
iE
p
(x
0
y
0
)
(E
p
0
+p
i
i
+m)e
iE
p
(x
0
y
0
)
_
(y
0
x
0
) . (6.13-5)
Ako uzmemo, jednostavnosti radi, y = 0 iz (6.13-4) i (6.13-5) dobijamo
S
F
S
A
=
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
e
i( pxE
p
x
0
)
(E
p
0
+p
i
i
+m)((x
0
) +(x
0
))
=
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
e
i( pxE
p
x
0
)
(E
p
0
+p
i
i
+m) . (6.13-6)
Dakle
S
F
S
A
=
i
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
(E
p
0
+p
i
i
+m)e
ipx
. (6.13-7)
Delovanjem sa i/ m na (6.13-7) dobijamo (i/ m)(S
F
S
A
) = 0, jer je
(/ p +m)(/ p m) = p
2
m
2
= 0.
6.14 Integracija po konturi C
F
ekvivalentna je integraciji po realnoj p
0
osi uz
smenu p
2
m
2
p
2
m
2
+ i, gde je mali pozitivan parametar. Prosti
polovi su u p
0
= E
p
i. Tako imamo
(x) =
g
(2)
4
_
d
4
y
_
dp
0
_
d
3
p
/p +m
p
2
m
2
+i
e
ip(xy)
(y
0
)e
i qy
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
(6.14-1)
Nakon integracije po y
0
i y imamo
(x) =
g
2
_
dp
0
d
3
p
/p +m
p
2
m
2
+i
e
i(p
0
x
0
px)
(3)
( p q)
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
. (6.14-2)
Posle integracije po p dobijamo
(x) =
g
2
e
i qx
_

dp
0
p
0
0
q +m
p
2
0
q
2
m
2
+i
e
ip
0
x
0
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
. (6.14-3)
Nakon koriscenja Cauchey-eve teoreme imamo
(x) =
ig
2E
q
e
i qx
_
(E
q
0
q +m)e
iE
q
x
0
(x
0
)
+(E
q
0
q +m)e
iE
q
x
0
(x
0
)
_
_
_
_
_
_
1
0
0
0
_
_
_
_
_
, (6.14-4)
sto daje
(x) =
ig
2E
q
e
i qx
_
_
e
iE
q
x
0
_
_
_
_
_
E
q
+m
0
q
3
q
1
+iq
2
_
_
_
_
_
(x
0
) +e
iE
q
x
0
_
_
_
_
_
E
q
+m
0
q
3
q
1
+iq
2
_
_
_
_
_
(x
0
)
_
_
(6.14-5)
6.15 Jednacina kretanja slobodnog masenog polja A
je
(g
+m
2
g
)A
= 0 . (6.15-1)
Green-ova funkcija (koja je zapravo inverzni kineticki operator) denisana je
sa
(g
+m
2
g
)
x
G
(x y) =
(4)
(x y)
. (6.15-2)
Ako uvedemo G
=
1
(2)
4
_
d
4
ke
ik(xy)

G
(k) u (6.15-2), dobijamo

(k
2
g
+k
+m
2
g
)

G
(6.15-3)
Resenje jednacine (6.15-3) trazicemo u obliku

G
= Ak
2
g
+Bk
, gde su
A i B invarijantne funkcije, tj. zavise samo od k
2
i m
2
. Zamenom pretpostavl-
jenog resenja u (6.15-3) i poredenjem odgovarajucih koecijenata dobija se
A =
1
k
4
+k
2
m
2
, B =
1
m
2
(m
2
k
2
)
sto konacno daje
=
1
k
2
m
2
_
g
+
k
m
2
_
. (6.15-4)
6.16 Postupajuci kao u prethodnom zadatku dobijamo
=
g
k
2
+
1
k
4
k
.
124 Resenja
Re
senja 7
skalarnog polja
7.1 Iz izraza za polje i kanonski impuls =

=
_
d
3
k
_
2(2)
3
k
_
a(
k)e
ikx
+a
k)e
ikx
_
,
= i
_
d
3
k
_
(2)
3
2
k
k
_
a(
k)e
ikx
+a
k)e
ikx
_
,
imamo
_
d
3
x(x)e
i
x
=
(2)
3
2
2
k
_
a(
)e
i
k
t
+a
)e
i
k
t
_
, (7.1-1)
_
d
3
x

(x)e
i
x
= i(2)
3
2
_
2
_
a(
)e
i
k
t
+a
)e
i
k
t
_
.(7.1-2)
Iz (7.1-1) i (7.1-2) sledi
a(
k) =
1
(2)
3
2
1
2
k
_
d
3
xe
ikx
_
k
(x) +i

(x)
_
, (7.1-3)
a
k) =
1
(2)
3
2
1
2
k
_
d
3
xe
ikx
_
k
(x) i

(x)
_
. (7.1-4)
Koristeci izraze (7.1-3) i (7.1-4) imamo
[a(
k), a
)] =
i
2(2)
3
1
_
d
3
xd
3
ye
i(kxk
y)
_
k
[(x),

(y)]
+
k
[

(x), (y)]
_
126 Resenja
=
1
2(2)
3
1
_
d
3
xe
i(
k
k
)t+i(
k)x
(
k
+
k
)
=
(3)
(
) . (7.1-5)
Pri dobijanju poslednjeg rezultata koristili smo istovremene komutacione
relacije za realno skalarno polje. To smo mogli da uradimo jer kreacioni
i anihilacioni operatori zapravo ne zavise od vremena. Direktnim diferenci-
ranjem dobija se
da(
k)
dt
=
1
(2)
3
2
1
2
k
_
d
3
xe
ikx
_
i
2
k
+i
2
im
2
_
.
Ako u drugom sabirku dva puta primenimo parcijalnu integraciju onda, uz
relaciju
2
k
= m
2
+
k
2
dobijamo
da(
k)
dt
= 0. Adjungovanjem predhodnog izraza
vidimo da ni a
k) ne zavisi od vremena.
Preostala dva komutatora [a(
k), a(
)] = [a
k), a
)] = 0 , pokazuju se
analogno.
7.2 Koecijenti a(
k) i a
k) ne zavise od vremena, sto je pokazano u predhodnom

zadatku, stoga ih mozemo odrediti na osnovu (7.1-3) odnosno (7.1-4) koristeci
(t = 0, x) i

(t = 0, x). Tako se dobija
a(
k) =
ic
2
k
(2)
3
2
(3)
(
k) .
Skalarno polje je
(t, x) =
c
m
sin(mt) .
Generalno, ako je na nekoj povrsi, prostornog tipa zadato polje i njegov
izvod u pravcu normale tada je polje u proizvoljnoj tacki dato sa
(y) =
_
[(x)
x
(x y) (y x)
m
(x)]d
.
Resite ovaj zadatak koristeci gornju formulu.
7.3 Rezultat je
: H : =
_
d
3
k
k
(a
k)a(
k) +b
k)b(
k)) , (7.3-1)
: Q : = q
_
d
3
k
_
a
k)a(
k) b
k)b(
k)
_
, (7.3-2)
:

P : =
_
d
3
k
k(a
k)a(
k) +b
k)b(
k)) . (7.3-3)
7.4 (u
p
, u
k
) =
(3)
(
k p), (u
p
, u
k
) = 0
7.5 Primenom (2.3-2) imamo
0[ H [0) =
1
2
(3)
(0)
_
d
3
k
_
k
2
+m
2
= 2
(3)
(0)
_

0
dkk
2
k
2
+m
2
.
Poslednji integral se smenom k = m
t svodi na Euler-ovu beta funkciju

0[ H [0) = m
4
(3)
(0)B(
3
2
, 2) =
m
4
4

(3)
(0)(2) .
7.6 Koristicemo izraze za odgovarajuce operatore iz zadatka 7.3 i komutacione
relacije iz zadatka 7.1.
(i) Direktnim racunom imamo
[P
, ] =
1
(2)
3
2
_
d
3
kd
3
k
2
k
_
a
k)a(
k), a(
)e
ik
x
+a
)e
ik
x
_
=
1
(2)
3
2
_
d
3
k
2
k
k
_
a(
k)e
ikx
+a
k)e
ikx
_
= i
. (7.6-1)
Do istog rezultata moze se doci polazeci od zakona transformacije ope-
ratora polja pri translacijama. Naime,
(x +) = (x) +
. (7.6-2)
Sa druge strane je
(x +) = e
iP
(x)e
iP
= (x) +i
[P
, (x)] +o() . (7.6-3)

Iz (7.6-2) i (7.6-3) dobija se (7.6-1).
(ii) Prvo pokazati da je [P
,
a
(x)
b
(x)] = i
(
a
(x)
b
(x)). Sa druge
strane proizvoljna diferencijabilna funkcija F(, ) moze biti razvijena
u red F(, ) =

a,b
C
ab
b
. Rezultat je
[P
, F(, )] = i
F .
(iii) [H, a
k)a(q)] = (
k
q
)a
k)a(q)
(iv) [Q, P
] = 0
(v) [H, N] = 0
128 Resenja
(vi)
_
d
3
x[H, (x)]e
ipx
= (2)
3
2
_
p
2
_
a( p)e
i
p
t
+a
( p)e
i
p
t
_
(vii) Prvo pokazati da je
[H, A] =
_
d
3
q
q
_
a(q)f(q) +a
(q)f
(q)
_
,
[[H, A], A] = 2
_
d
3
q
q
[f(q)[
2
[. . . [H, A], . . . A] = 0 .
Primenom Baker-Hausdor-ove formule dobija se
0[ e
A
He
A
[0) =
_
d
3
q
q
[f(q)[
2
.
Stanje [) = e
A
[0) naziva se koherentno stanje. Primetimo da kvadrat mod-
ula Fourier-ove amplitude klasicne funkcije f(x) na neki nacin zamenjuje
broj cestica u prethodnom izrazu. Koherentno stanje je kvantno stanje koje
je najpribliznije klasicnom stanju opisanom distribucijom f(x).
7.8 Operator angularnog momenta je
M
=
_
d
3
x(x
T
0
x
T
0
) .
(i) Direktnom zamenom imamo
[M
, (x)] =
_
d
3
y[y
g
0
L) y
g
0
L), (x)] . (7.8-1)
Dalje, lako se pokazuje da vaze istovremene komutacione relacije:
[L(y), (x)] = i
(3)
(x y)(y) ,
[(y)
(y), (x)] = i
(3)
(x y) i
0
(x)
(3)
(x y) .
Zamenom poslednja dva izraza u (7.8-1), nakon integracije dobija se
[M
, (x)] = i(x
)(x) . (7.8-2)
Do istog rezultata mozemo doci polazeci od zakona transformacije polja
pri Lorentz-ovim transformacijama
e
i
2
(x)e
i
2
= (
1
()x) .
(ii) Izracunajmo prvo komutator [M
, P
0
]:
[M
, P
0
] =
_
d
3
x[x
T
0
x
T
0
, P
0
]
=
_
d
3
x (x
[T
0
, P
0
] x
[T
0
, P
0
])
= i
_
d
3
x
_
x
0
T
0
x
0
T
0
_
= i
_
d
3
x
_
x
i
T
i
+x
i
T
i
_
= i
_
d
3
x
_
g
i
T
i
g
i
T
i
_
= i
_
d
3
x
_
T
g
0
T
0
+g
0
T
0
_
= i(g
0
P
g
0
P
) . (7.8-3)
U (7.8-3) koristili smo zadatak 7.6 (ii); jednacinu kontinuiteta
=
0; da bi na kraju izvrsili parcijalnu integraciju. Za = i potrebno je
izvrsiti parcijalnu integraciju. Rezultat je [M
, P
i
] = i(g
i
P
g
i
P
).
Dakle,
[M
, P
] = i(g
) . (7.8-4)
(iii) Izracunajmo prvo [M
ij
, M
kl
]. Lako se vidi da je
[M
ij
, M
kl
] =
_
d
3
xd
3
y
_
x
i

(x)
j
(x) x
j

(x)
i
(x),
y
k

(y)
l
(y) y
l

(y)
k
(y)
_
=
_
d
3
xd
3
y
_
x
i
y
k
[

(x)
j
(x),

(y)
l
(y)]
x
i
y
l
[

(x)
j
(x),

(y)
k
(y)]
x
j
y
k
[

(x)
i
(x),

(y)
l
(y)]
+x
j
y
l
[

(x)
i
(x),

(y)
k
(y)]
_
. (7.8-5)
Primenom komutacionih relacija izmedu polja, i impulsa =

do-
bijamo
[M
ij
, M
kl
] = i
_
d
3
xd
3
y
_
x
i
y
k
_

(x)
l
(y)
x
j
(3)
(x y)

(y)
j
(x)
y
l

(3)
(x y)
_
x
i
y
l
_

(x)
k
(y)
x
j
(3)
(x y)

(y)
j
(x)
y
k
(3)
(x y)
_
x
j
y
k
_

(x)
l
(y)
x
i

(3)
(x y)

(y)
i
(x)
y
l

(3)
(x y)
_
+x
j
y
l
_

(x)
k
(y)
x
i

(3)
(x y)

(y)
i
(x)
y
k
(3)
(x y)
_
_
.
130 Resenja
Ako dalje iskoristimo relaciju
x
m
(3)
(x y) =
y
m
(3)
(x y)
dobicemo
[M
ij
, M
kl
] = i
_
d
3
xd
3
y
_
x
i
y
k
_

(x)
l
(y)
y
j
(3)
(x y)

(y)
j
(x)
x
l

(3)
(x y)
_
x
i
y
l
_

(x)
k
(y)
y
j
(3)
(x y)

(y)
j
(x)
x
k
(3)
(x y)
_
x
j
y
k
_

(x)
l
(y)
y
i

(3)
(x y)

(y)
i
(x)
x
l

(3)
(x y)
_
+x
j
y
l
_

(x)
k
(y)
y
i

(3)
(x y)

(y)
i
(x)
x
k
(3)
(x y)
_
_
.
Parcijalnom integracijom u poslednjem izrazu dolazimo do
[M
ij
, M
kl
] = i
_
d
3
x
_
g
jk
(x
l

(x)
i
(x) x
i

(x)
l
(x))
+g
il
(x
k

(x)
j
(x) x
j

(x)
k
(x))
+g
ik
(x
j

(x)
l
(x) x
l

(x)
j
(x))
+g
jl
(x
i

(x)
k
(x) x
k

(x)
i
(x))
_
= i(g
jk
M
il
+g
li
M
jk
g
ik
M
jl
g
jl
M
ik
) . (7.8-6)
Preostala dva komutatora [M
ij
, M
0k
] i [M
0j
, M
0k
] racunaju se slicno te
ih ostavljamo za vezbu.
7.10 Trazeni komutator je
[Q
a
, Q
b
] =
1
4
_
d
3
xd
3
y
a
ij
b
mn
_

i
(x)
j
(x)
i
(x)

j
(x),

m
(y)
n
(y)
m
(y)

n
(y)
_
.
Primenom istovremenih komutacionih relacija dobija se
[Q
a
, Q
b
] =
i
4
_
d
3
x
_

[
a
,
b
]
[
a
,
b
]

_
.
Uz [
a
,
b
] = 2i
abc
c
dobijamo trazenu relaciju.
Kao i u prvom delu zadatka iskoristite istovremene komutacione relacije i
izraz za proizvod dva trodimenziona simbola. Tako dolazimo do komuta-
cionih relacija su(2) algebre, [Q
a
, Q
b
] = i
abc
Q
c
.
7.11 Dilataciona struja je
j
+x
Lx
.
(i) Generator dilatacija je
D =
_
d
3
x
_

+x
i

+
1
2
x
0
((

)
2
i
)
_
.
(ii) Komutator je
[D, (y)] =
_
d
3
x[(x)(x) +x
i
+
1
2
x
0
1
2
x
0
i
, (y)]
=
_
d
3
x
_
(x)[(x), (y)] +x
0
(x)[(x), (y)]
+ x
i
[(x), (y)]
i
(x)
_
,
gde smo izostavili nulte komutatore. Primenom komutacionih relacija
imamo
[D, (y)] = i((y) +y
0
(y) +y
i
i
)
= i((y) +y
(y)) = i
0
.
[D, (x)] = i(2 +x
) = i
0
.
(iii) Na osnovu prethodnog dela zadatka imamo
[D,
2
] = ([D, ] +[D, ])
= i((
0
) +
0
) = i
0
(
2
) ,
odnosno
[D,
a
] = i
0
(
a
)
Slicno je i
[D,
a
] = i
0
(
a
) .
Proizvoljnu analiticku funkciju mozemo predstaviti u obliku
F(, ) =
ab
c
ab
b
,
132 Resenja
pa je
[D, F] =
ab
c
ab
[D,
a
b
]
=
ab
c
ab
_
[D,
a
]
b
+
b
[D,
b
_
= i
ab
c
ab
_
0
(
a
)
b
+
a
0
(
b
)
_
=
0
_
ab
c
ab
f
a
b
_
= i
0
F .
(iv) Prvo cemo razmotriti slucaj = i:
[D, P
i
] =
_
d
3
x[D,
i
]
=
_
d
3
x
_
[D,
i
] + [D, ]
i
_
.
Ako dalje iskoristimo (ii) deo ovog zadatka imamo
[D, P
i
] [ = i
_
d
3
x
_
2 +x
0
0
+x
j
+
_
2
i
+x
0
i
+x
j
_
. (7.11-1)
Primenom Klein-Gordon-ove jednacine
0
=
i
i
drugi clan u prethod-
nom izrazu je
_
d
3
xx
0
i
=
_
d
3
xx
0
i
=
1
2
_
d
3
x
i
(x
0
k
) ,
gde smo u prvom koraku izvrsili jednu parcijalnu integraciju. Kao sto
se vidi ovaj clan je povrsinski i moze biti ignorisan. Lako se pokazuje
da je i pretposlednji clan povrsinski. Slicno je i
_
d
3
xx
j
i
= 3
_
d
3
x
i

_
d
3
xx
j
i
.
Zamenom poslednjeg izraza u (7.11-1) dobija se
[D, P
i
] = iP
i
.
Komutator [D, P
0
] = iP
0
pokazuje se slicno.
7.12 Prvo pokazite da je
F =
a
b
(FT
b
T
a
T
b
FT
a
T
a
FT
b
+T
a
T
b
F) . (7.12-1)
Primenjujuci (7.12-1) dva puta dobija se [
]F = if
abc
b
[F, T
c
] .
7.13 U vakuumsku ocekivanu vrednost zamenite izraz za polje
f
gde se izrazi
preko anihilacionih i kreacionih operatora. Od cetiri sabirka u dobijenom
izrazu jedini nenulti je clan proporcionalan sa 0[ a(
k)a
) [0) =
(3)
(
).
Tako se dolazi do
0[
f
(t)
f
(t) [0) =
1
2
3
(2)
6
_
d
3
k
k
_
_
d
3
xe
x
2
2
+i
kx
_
2
Integral u zagradi je Poisson-ov integral pa je
0[
f
(t)
f
(t) [0) =
1
2(2)
3
_
d
3
k
k
e
k
2
=
1
(2)
2
_
k
2
dk
k
2
+m
2
e
k
2
Smenom k
2
= t poslednji integral postaje
0[
f
(t)
f
(t) [0) =
1
8
2
_

0
tdt
t +m
2
e
t/
=
m
2
16
2
e
m
2
/(2)
_
K
1
(
m
2
2
) K
0
(
m
2
2
)
_
, (7.13-1)
gde su K
(x) modikovane Bessel-ove funkcije trece vrste. Primenom asimp-

totskih razvoja:
K
1
(x) =
1
x
,
K
0
(x) = (log(x/2) + 0, 5772)
za x 1 dobijamo
0[
f
(t)
f
(t) [0) =

8
2
,
u limesu m 0.
7.14 Operatore L
m
i L
n
izraziti preko operatora
m
i primeniti zadate komutacione
relacije.
7.15 Nakon jednostavnog racuna dobija se
0[ (x), (y) [0) =
i
2(2)
2
1
[x y[
lim
0
_

0
dke
k
_
e
ik(y
0
x
0
|xy|)
e
ik(y
0
x
0
+|xy|)
+e
ik(x
0
y
0
|xy|)
e
ik(x
0
y
0
+|xy|)
_
.
Integrale u prethodnom izrazu regularizovali smo uvodenjem kao regular-
izacionog parametra. Posle integracije potrebno je da uzmemo da 0.
Tako dobijamo
0[ (x), (y) [0) =
1
2
2
1
(x y)
2
.
134 Resenja
7.16 Neposrednim racunom se pokazuje da je
(x
1
)(x
2
)(x
3
)(x
4
)) = (x
1
)(x
3
)) (x
2
)(x
4
))
+ (x
1
)(x
4
)) (x
2
)(x
3
))
+ (x
1
)(x
2
)) (x
3
)(x
4
)) .
Ovaj rezultat je posledica tzv. Wick-ove teoreme o kojoj ce biti reci u desetoj
glavi ove zbirke.
7.17 U dve dimenzije realno skalarno polje je
(x) =
_

dk
_
(2)2
k
_
a(k)e
ik
+a
(k)e
ik
_
,
pa je
(x)(y)) =
1
4
_

dk
[k[
e
i|k|(y
0
x
0
)ik(yx)
. (7.17-1)
Ako dalje uvedemo oznake y
0
x
0
= i y x = r prethodni integral postaje
(x)(y)) =
1
4
_

0
dk
k
_
e
ik(r)
+e
ik(+r)
_
. (7.17-2)
Ako integral u (7.17-2) oznacimo sa I, onda je
I
=
i
4
lim
0
_

0
dke
k
_
e
ik(r)
+e
ik(+r)
_
=
1
2
2
r
2
. (7.17-3)
Iz (7.17-3) je
(x)(y)) =
1
4
log

2
r
2
2
=
1
4
log
(x y)
2
2
,
gde je integraciona konstanta koja ima dimenzije duzine.
7.18 Diferenciranjem 0[ T((x)(y)) [0) po x
0
dobija se
x
0
0[ T((x)(y)) [0) = (x
0
y
0
) 0[ [(x), (y)] [0)
+ (x
0
y
0
) 0[
x
0
(x)(y) [0) +(y
0
x
0
) 0[ (y)
x
0
(x) [0) .
Prvi sabirak je jednak nuli zbog istovremenih komutacionih relacija. Jos
jednim diferenciranjem po x
0
dobija se
2
x
0 0[ T((x)(y)) [0) = (x
0
y
0
)[(x), (y)]
+ (x
0
y
0
) 0[
2
x
0(x)(y) [0)
+ (y
0
x
0
) 0[ (y)
2
x
0(x) [0) .
U prvom clanu mozemo da primenimo istovremene komutacione relacije.
Tako dolazimo do
2
x
0 0[ T((x)(y)) [0) = i
(4)
(x y)
+ (x
0
y
0
) 0[
2
x
0(x)(y) [0)
+ (y
0
x
0
) 0[ (y)
2
x
0(x) [0) .
Na osnovu predthodnog izraza imamo
(2
x
+m
2
) 0[ T((x)(y)) [0) = i
(4))
(x y)
+ (x
0
y
0
) 0[ (2
x
+m
2
)(x)(y) [0)
+ (y
0
x
0
) 0[ (y)(2
x
+m
2
)(x) [0) ,
odakle imamo
(2
x
+m
2
) 0[ T((x)(y)) [0) = i
(4))
(x y) . (7.18-1)
7.19 (i) Zamenjujuci izraz za u U(, a)(x)U
1
(, a) = (x +a) dobija se
_
d
3
k
(2)
3
2
2
k
U(, a)
_
a(
k)e
ikx
+a
k)e
ikx
_
U
1
(, a)
=
_
d
3
k
(2)
3
2
2
k
_
a(
)e
ik
(x+a)
+a
)e
ik
(x+a)
_
. (7.19-1)
U integralu na desnoj strani (7.19-1) potrebno je uvesti smenu k
=
k
. Kako je d
3
k/(2
k
) Lorentz-invarijantna mera (zadatak 6.3) to je
d
3
k
2
k
=
_
2
d
3
k
k
.
Primenom inverzne Fourier-ove transformacije slede trazene relacije.
(ii) Lako se vidi da je
U(, a) [k
1
, . . . , k
n
) = U(, a)a
k
1
)U
1
(, a)U(, a)
U(, a)a
k
n
)U
1
(, a) [0)
=
1

k
k
1

k
n
e
ia
(k
1
+...+k
n
)
[k
1
, . . . , k
n
) .
(iii) Na osnovu izraza (7.3-1) i (7.3-3) i (i) dela ovog zadatka imamo
U()P
U
1
() =
_
d
3
kk
U()a
k)a(
k)U
1
()
=
_
d
3
kk
k
a
(k)a(k)
=

_
d
3
k
)a(
)
=

,
136 Resenja
gde smo u drugom redu uveli smenu k
u integralu.
(iv) Prvo pokazati da je U()[(x), (y)]U
1
() = [(x), (x)], a zatim
da je [(x), (y)] = i(x y). Takode proveriti, na osnovu integralnog
izraza-zadatak (6) da je (x y) = (x y).
7.20 (i) U zadatku 7.3 dobili smo energiju skalarnog polja
H =
_
d
3
k
k
a
k)a(
k)
pa je
PHP
1
= e
A
He
A
= H + [A, H] +
1
2
[A, [A, H]] +. . . ,
gde je A =
i
2
_
d
3
q
_
a
(q)a(q) a
(q)a(q)
_
. Prvi komutator je
[A, H] =
i
2
_
d
3
k
k
_
a
k)a(
k) a
k)a(
k)
_
.
Nakon smene

k
k u drugom integralu dobijamo [A, H] = 0. Jasno

je da su i ostali komutatori u (20) nula pa je
[P, H] = 0,
sto je trazeni rezultat.
(ii) Poci od resenja zadatka 7.8 i primeniti slican metod kao u prvom delu
ovog zadatka.
7.21

P
1
=
P, H
1
= H
7.22 Pokazati prvo da je C
C
1
=
c
, CC
1
=
c
i C
C
1
=
c
.
Re
senja 8
Dirac-ovog polja
8.1 Primenom datih antikomutacionih relacija antikomutator iS
ab
(xy) =
a
(x),

b
(y),
gde a, b = 1, .., 4 postaje
a
(x),

b
(y) =
r,s
1
(2)
3
_
d
3
pd
3
q
m
_
E
p
E
q
rs
(3)
( p q)
_
u
a
( p, r) u
b
(q, s)e
i(qypx)
+v
a
( p, r) v
b
(q, s)e
i(qypx)
_
.
Primenom zadatka 4.4 imamo
a
(x),

b
(y) =
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
_
(/ p +m)
ab
e
ip(xy)
+ (/ p m)
ab
e
ip(xy)
_
. (8.1-1)
Poslednji izraz se lako prepisuje u obliku
a
(x),

b
(y) = (i
+m)
ab
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
_
e
ip(xy)
e
ip(xy)
_
, (8.1-2)
odakle vidimo da je (xy) dato u zadatku 6.6. U slucaju x
0
= y
0
potrebno
je da u drugom clanu izraza (8.1-1) napravimo smenu p p nakon koje
dobijamo
a
(x),

b
(y)[
x
0
=y
0
= (
0
)
ab
_
d
3
p
(2)
3
e
i p(xy)
= (
0
)
ab
(x y) . (8.1-3)
138 Resenja
8.2 (i) Na osnovu drugog dela zadatka 4.28 i primenom normalnog uredenja
dobija se trazeni rezultat. Da smo u procesu kvantovanja spinorskog
polja koristili komutacione umesto antikomutacionih relacija za energiju
polja dobili bi
H =
r
_
d
3
pE
p
_
c
( p, r)c( p, r) d
( p, r)d( p, r)
_
,
odakle vidimo da spektar energije ne bi bio ogranicen sa donje strane
sto je zicki neprihvatljivo.
(ii) Lako se vidi da je
[H, ] =
r,s
1
(2)
3/2
_
d
3
pd
3
qE
p
m
E
q
[c
( p, r)c( p, r)
+d
( p, r)d( p, r), c(q, s)u(q, s)e

iqx
+d
(q, s)v(q, s)e

iqx
]
=
r,s
1
(2)
3/2
_
d
3
pd
3
qE
p
m
E
q
rs
(3)
( p q)[c( p, r)u(q, s)e
iqx
+d
( p, r)v(q, r)e
iqx
] =
r
_
d
3
p
(2)
3
2
_
mE
p
_
c( p, r)u( p, r)e
ipx
+d
( p, r)v( p, r)e
ipx
_
= i
t
.
8.3 [H, c
( p, r)c( p, r)] = 0
8.4 Varijacija forme spinorskog polja je
0
= x
=
=
i
4
=
=
1
2
_
x
i
2
_
.
Sa druge strane je
0
=
i
2
odakle se dobija trazeni izraz za gen-

eratore.
8.5 (i) Primenom [AB, C] = AB, C A, CB dobija se
[M
,
a
(x)] =
_
d
3
y
_
b
(y)
_
i(y
) +
1
2
_
bc
c
(y),
a
(x)
_
=
_
d
3
y
b
(y),
a
(x)
_
i(y
) +
1
2
_
bc
c
(y) .
Primenom istovremenih antikomutacionih relacija
b
(y),
a
(x)[
x
0
=y
0
=
ab
(3)
(x y)
dobija se trazeni rezultat. On je posledica zakona transformacije spi-
norskog polja pri Lorentz-ovim transformacijama.
(ii) Zamenjujuci izraze za angularni moment i impuls Dirac-ovog polja do-
bijamo
[M
, P
] = i
_
d
3
xd
3
y
_
a
(x)
_
i(x
)
+
1
2
_
ab
b
(x),
c
(y)
c
(y)
_
.
Primenom antikomutacionih relacija imamo
[M
, P
] = i
_
d
3
xd
3
y
_
a
(x)
_
i(x
)
+
1
2
_
ab
(3)
(x y)
b
(y)

c
(y)
y
(3)
(x y)
ac
(i(x
) +
1
2
)
ab
b
(x)
_
.
Dalje cemo analizirati slucaj = i, = j, = k. Poslednji izraz postaje
[M
ij
, P
k
] = i
_
d
3
x
_
ig
jk
i
ig
ik
_
,
gde smo izvrsili integraciju po y. Lako se vidi da je
[M
ij
, P
k
] = i(g
jk
P
i
g
ik
P
j
).
Preostali slucajevi pokazuju se analogno.
8.6 Operator heliciteta je
S
p
=
1
2
_
d
3
x :
p
[ p[
: (8.6-1)
Zamenom izraza za polja i
u prethodnom izrazu, nakon mnozenja, nor-

malnog uredenja i koriscenjem cinjenice da su u
r
( p) i v
r
( p) svojstveni spinori
140 Resenja
operatora

p/[ p[ sa svojstvenim vrednostima (1)
r+1
, (1)
r
respektivno
(zadatak 4.7) imamo
S
p
=
1
2(2)
3
_
d
3
x
2
r,s=1
_
d
3
pd
3
q
m
_
E
p
E
q
_
c
r
(q)c
s
( p)(1)
s+1
u
r
(q)u
s
( p)e
i(qp)x
+ c
r
(q)d
s
( p)(1)
s
u
r
(q)v
s
( p)e
i(q+p)x
+ d
r
(q)c
s
( p)(1)
s+1
v
r
(q)u
s
( p)e
i(q+p)x
d
s
( p)d
r
(q)(1)
s
v
r
(q)v
s
( p)e
i(pq)x
_
. (8.6-2)
Integracijom po x i primenom relacija otrogonalnosti
u
r
( p)u
s
( p) = v
r
( p)v
s
( p) =
E
p
m

rs
, u
r
( p)u
s
( p) = 0 , (8.6-3)
preostace samo prvi i poslednji sabirak u (8.6-2). Integracija po q daje
S
p
=
1
2
2
r=1
_
d
3
p(1)
r+1
_
c
r
( p)c
r
( p) +d
r
( p)d
r
( p)
_
. (8.6-4)
8.7 Zadato dvocesticno stanje je svojstveno stanje pomenutih operatora. Pri-
menom izraza za hamiltonijan iz zadatka 8.2 imamo
H c
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0)
=
r
_
d
3
pE
p
_
c
r
( p)c
r
( p)
+d
r
( p)d
r
( p)
_
c
r
1
( p)c
r
2
( p) [0) . (8.7-1)
Komutiranjem c
r
( p) sa c
r
1
( p
1
) imamo
c
r
( p)c
r
( p)c
r
1
( p
1
)c
r
2
( p
2
) [0)
=
r
1
r
(3)
( p p
1
)c
r
( p)c
r
2
( p
2
) [0)
c
r
( p)c
r
1
( p
1
)c
r
( p)c
r
2
( p
2
) [0) . (8.7-2)
Komutiranjem c
r
( p) sa c
r
2
( p
2
) u drugom clanu dolazimo do
c
r
( p)c
r
( p)c
r
1
( p
1
)c
r
2
( p
2
) [0)
=
r
1
r
(3)
( p p
1
)c
r
( p)c
r
2
( p
2
) [0) c
r
( p)c
r
1
( p
1
)
rr
2
(3)
( p p
2
) [0) . (8.7-3)
Lako se vidi da je
d
r
( p)d
r
( p)c
r
1
( p
1
)c
r
2
( p
2
) [0) = 0 . (8.7-4)
Zamenom (8.7-3) i (8.7-4) u (8.7-1) nakon integracije po p imamo
Hc
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0) = (E
p
1
+E
p
2
)c
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0) . (8.7-5)
Slicno se dobijaju i vrednosti za naelektrisanje:
Qc
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0) = 2ec
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0) , (8.7-6)
i helicitet
S
p
c
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0)
=
1
2
_
(1)
r
1
+1
+ (1)
r
2
+1
_
c
( p
1
, r
1
)c
( p
2
, r
2
) [0) . (8.7-7)
Dakle, energija, naelektrisanje i helicitet stanja [ p
1
, r
1
; p
2
, r
2
) su
E
p
1
+E
p
2
, 2e,
1
2
_
(1)
r
1
+1
+ (1)
r
2
+1
_
, (8.7-8)
respektivno.
[Q
a
, Q
b
] =
1
4
_
d
3
xd
3
y
a
ij
b
kl
[
i
(x)
j
(x),
k
(y)
l
(y)]
=
1
4
_
d
3
xd
3
y
a
ij
b
kl
(
i
(x)
l
(y)
jk
k
(y)
j
(x)
il
)(x y)
=
1
4
_
d
3
x(
a
ij
b
jl
b
ij
a
jl
l
)
=
1
4
_
d
3
x
[
a
,
b
]
=
i
2
abc
_
d
3
x
c
= i
abc
Q
c
.
Generatori Q
a
zadovoljavaju komutacione relacije su(2) algebre kao sto smo
ocekivali.
8.9 Naboj koji odgovara dilatacionoj struji nadenoj u zadatku 5.18 je
D =
_
d
3
xj
0
= i
_
d
3
x
_
3
2
+x
j
j
x
0

_
. (8.9-1)
Izracunacemo komutator operatora D sa operatorom tro-impulsa, P
i
[D, P
i
] =
_
d
3
xd
3
y
_
3
2
(x)(x) +x
j
(x)
j
(x)
x
0

(x)
j
j
(x),
(y)
i
(y)
_
. (8.9-2)
142 Resenja
Prethodni izraz rastavicemo na tri komutatora. Prvi od njih je
[
(x)(x),
(y)
i
(y)] = [
a
(x)
a
(x),
b
(y)]
i
b
(y)
+
b
(y)[
a
(x)
a
(x),
i
b
(y)]
=
a
(x)
a
(x),
b
(y)
i
b
(y)

b
(y)
a
(x),
i
b
(y)
a
(x) ,
gde smo izostavili nulte antikomutatore. Antikomutacione relacije daju
[
(x)(x),
(y)
i
(y)]
=
(x)
i
(y)
(3)
(x y)
(y)(x)
i
y
(3)
(x y) . (8.9-3)
Preostala dva komutatora racunaju se slicno:
[
(x)
j
(x),
(y)
i
(y)]
=
(x)
i
(y)
x
j
(3)
(x y)

(y)
j
(x)
i
y
(3)
(x y) , (8.9-4)
[
(x)
j
j
(x),
(y)
i
(y)]
=

(x)
i
i
(y)
x
j
(3)
(x y)

(y)
i
j
(x)
i
y
(3)
(x y) . (8.9-5)
Zamenom (8.9-3), (8.9-4) i (8.9-5) u (8.9-2) uz primenu
k
x
(3)
(x y) =
k
y
(3)
(x y) (8.9-6)
i parcijalnu integraciju dolazimo do
[D, P
i
] =
_
d
3
x
i
= iP
i
. (8.9-7)
[D, P
0
] = iP
0
. (8.9-8)
8.10 (i) Primenom jednacine (5.G) za tenzor energije implulsa dobijamo
T
= i
(i
/ gx
2

) .
Diferenciranjem prethodnog izraza, uz primenu jednacina kretanja, lako
se dobija
= 2gx
Cinjenica da je
,= 0 ukazuje na to da teorija nije translaciono

invarijantna, sto se vidi direktno iz lagranzijana. Energija i impuls nisu
ocuvani u ovoj teoriji.
(ii) Po deniciji imamo
P
0
(t) =
_
d
3
x(i
j
+gx
2

) ,
P
i
(t) = i
_
d
3
x
i
,
pa je
[P
0
(t), P
i
(t)] =
__
d
3
xd
3
y
_
[
(t, x)
j
j
(t, x),
(t, y)
i
(t, y)]
+ igx
2
[
(t, x)(t, x),
(t, y)
i
(t, y)]
_
=
__
d
3
xd
3
y
_
(
0
j
)
ab
[
a
(t, x)
j
b
(t, x),
c
(t, y)
i
c
(t, y)]
+ igx
2
0
ab
[
a
(t, x)
b
(t, x),
c
(t, y)
i
c
(t, y)]
_
.
Komutatori u prethodnom izrazu nalaze se slicno kao u prethodnom
zadatku pa je
[P
0
(t), P
i
(t)] =
_
d
3
x
_
i
+
i

+ igx
2
(
i
+
i

)
_
=
_
d
3
x(
j
(
i
) +igx
2
i
(
))
= 2ig
_
d
3
xx
i

,
gde smo odbacili clanove koji su totalne divergencije.
(iii) Lako se dobija
= 0, sto je posledica Lorentz-ove invarijantnosti

teorije.
8.11 (i) Pod dejstvom Lorentz-ovih transformacija na komutator dobijamo
U()[J
(x), J
(y)]U
1
()
= U()[
a
(x)
ab
b
(x),

c
(y)
cd
d
(y)]U
1
() (8.11-1)
= [U

a
(x)U
1
ab
U
b
(x)U
1
, U

c
(y)U
1
cd
U
d
(y)U
1
] .
Ako dalje iskoristimo relacije
U()(x)U
1
() = S
1
()(x), (8.11-2)
U()
(x)U
1
() =

(x)S() (8.11-3)
i S
1
S =
iz (8.11-1) dobijamo
U()[J
(x), J
(y)]U
1
() =

[J
(x), J
(y)] , (8.11-4)
cime smo pokazali da je dati komutator Lorentz kovarijantan.
144 Resenja
(ii) Zbog kovarijantnosti datog komutatora mozemo preci u sistem gde je
x
0
= y
0
= t, x ,= y. Tako imamo
[J
(t, x), J
(t, y)]
= (
0
)
ab
(
0
)
cd
[
a
(t, x)
b
(t, x),
c
(t, y)
d
(t, y)]
= (
0
)
ab
(
0
)
cd
_
a
(t, x)
b
(t, x),
c
(t, y)
d
(t, y)

c
(t, y)
a
(t, x),
d
(t, y)
b
(t, x)
_
. (8.11-5)
Primenom antikomutacionih relacija u poslednjem redu (8.11-5) dobi-
jamo
[J
(t, x), J
(t, y)]
=
_
(t, x)
(t, x)

(t, x)
(t, x)
_
(3)
(x y)
Kako je x ,= y to je
(3)
(x y) = 0. Na osnovu kovarijantnosti za-
kljucujemo da je [J
(x), J
(y)] = 0, tj. vazi princip mikrokauzalnosti.

(iii) Prvo pokazite da je
[
a
(x),

b
(y)] = (i/
x
+m)i
1
(x y) ,
gde je
i
1
(x y) =
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
(e
ip(xy)
+e
ip(xy)
) .
Integracija po polarnim uglovima (u slucaju x
0
= y
0
) daje
i
1
(0, x y) =
1
2
2
r
_

0
dp p sin(pr)
p
2
+m
2
,
gde je r = [x y[. Smenom p = msinh u poslednji integral postaje
i
1
(0, r) =
m
2
2
r
_

0
dusinh usin(rmsinh u) =
m
2
2
r
K
1
(mr) .
Dakle i
1
(0, x y) ,= 0 odakle sledi da rezultat iz prethodnog dela
zadatka ne vazi.
8.12 Pokazimo prvo sledece VOV
_
a
(x)
b
(y)
_
=
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
(/ p +m)
ab
e
ip(xy)
, (8.12-1)
_
a
(x)
b
(y)
_
=
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
(/ p m)
ba
e
ip(xy)
. (8.12-2)
Ako u izraz za
_
a
(x
1
)
b
(x
2
)
c
(x
3
)
d
(x
4
)
_
zamenimo izraze za Dirac-ova
polja, i

dobijamo
_
a
(x
1
)
b
(x
2
)
c
(x
3
)
d
(x
4
)
_
=
r
1
,..r
4
m
2
(2)
6
_
4
i=1
d
3
p
i
_
E
p
i
_ _
d
1
c
2
d
3
c
4
_
v
1a
u
2b
v
3c
u
4d
e
i(p
1
x
1
p
2
x
2
+p
3
x
3
+p
4
x
4
)
+
_
d
1
d
2
c
3
c
4
_
v
1a
v
2b
u
3c
u
4d
e
i(p
1
x
1
+p
2
x
2
p
3
x
3
+p
4
x
4
)
_
,
gde smo izostavili nulte clanove. Takode, koristili smo notaciju
d
1
= d
r
1
( p
1
), u
1
= u
r
1
( p
1
)
i slicno. Kako je
_
d
1
c
2
d
3
c
4
_
=
r
1
r
3
r
2
r
4
(3)
( p
1
p
3
)
(3)
( p
2
p
4
) ,
_
d
1
d
2
c
3
c
4
_
=
r
1
r
2
r
3
r
4
(3)
( p
1
p
2
)
(3)
( p
3
p
4
)
i uz primenu izraza za projektore na pozitivno odnosno negativno frekventna
(zadatak 4.4) resenja dobijamo
_
a
(x
1
)
b
(x
2
)
c
(x
3
)
d
(x
4
)
_
=
1
(2)
6
r
1
r
2
_
d
3
p
1
d
3
p
2
4E
p
1
E
p
2
(/ p
1
m)
ca
(/ p
2
+m)
bd
e
ip
1
(x
1
x
3
)ip
2
(x
2
x
4
)
+
1
(2)
6
r
1
r
3
_
d
3
p
1
d
3
p
3
4E
p
1
E
p
3
(/ p
1
m)
ba
(/ p
3
+m)
cd
e
ip
1
(x
1
x
2
)ip
3
(x
3
x
4
)
.
Koristeci izraze (8.12-1) i (8.12-2) poslednji izraz prelazi u
_
a
(x
1
)
b
(x
2
)
c
(x
3
)
d
(x
4
)
_
=
_
a
(x
1
)
c
(x
3
)
_ _
b
(x
2
)
d
(x
4
)
_
+
_
a
(x
1
)
b
(x
2
)
_ _
c
(x
3
)
d
(x
4
)
_
.
8.13 Zamenom (8.A-B) u komutator dobija se
1
2
[
] =
1
2(2)
3
r,s
_
d
3
pd
3
q
m
_
E
p
E
q
_
u( p, r)
u(q, s)(c
( p, r)c(q, s)
c(q, s)c
( p, r))e
i(pq)x
146 Resenja
+ u( p, r)
v(q, s)(c
( p, r)d
(q, s) d
(q, s)c
( p, r))e
i(p+q)x
+ v( p, r)
u(q, s)(d( p, r)c(q, s) c(q, s)d( p, r))e

i(p+q)x
+ v( p, r)
v(q, s)(d( p, r)d
(q, s) d
(q, s)d( p, r))e

i(qp)x
_
.
(8.13-1)
Primenom antikomutacionih relacija poslednji izraz prelazi u
1
2
[
] = :

1
2(2)
3
_
d
3
p
p
E
p
r
( u( p, r)u( p, r) + v( p, r)v( p, r)) ,
gde smo iskoristili 4.21 i
v( p, r)
v( p, r) =
p
m
v( p, r)v( p, r) .
Trazeni rezultat dobijamo primenom relacija ortogonalnosti (4.D).
8.14 Prvo cemo pokazati da je
0[ T(
a
(x)
b
(y)) [0) = iS
Fba
(y x) .
Po deniciji vremenskog uredenja uz (8.12-1) i (8.12-2) dobijamo
0[ T(
a
(x)
b
(y)) [0) =
1
(2)
3
_
d
3
p
2E
p
_
(/ p m)
ba
e
ip(yx)
(x
0
y
0
)
(/ p +m)
ba
e
ip(xy)
(y
0
x
0
)
_
. (8.14-1)
Na osnovu zadatka 6.13 vidimo da je desna strana izraza (8.14-1) jednaka
iS
Fba
(y x). Sada imamo
0[ T(
(x)(y)) [0) =
ab
0[ T(
a
(x)
b
(y)) [0)
= i
ab
S
Fba
(y x) = itr
_
S
F
(y x)
_
= i
_
d
4
p
(2)
4
e
ip(yx)
p
2
m
2
+i
tr
_
(/ p +m)
_
Identiteti iz zadataka 3.6(ii),(iv) daju nam
tr
_
(/ p +m)
5
_
= tr
_
(/ p +m)
5
_
= 0, tr
_
(/ p +m)
_
= 4mg
,
iz cega sledi trazeni rezultat.
8.15 (i) U Weyl-ovo reprezentaciji je
c
=
_

i
2
_
.
Uslov
M
=
c
M
onda daje = .
(ii) Neka je
M
=
_

i
2
_
,
M
=
_

i
2
_
,
onda imamo
M
= i
+i
T
= i
2ab
b
+i
2ab
b
= i
2ba
a
+i
2ba
a
= i
+i
T
2
=

M
.
U predhodnom izrazu koristili smo da su i antikomutirajuce (Grassmann-
ove) varijable. Sledeci identiteti se dokazuje slicno. Za naredni potrebno
je da primenite identitet
2
2
=
T
.
(iii) Odgovarajuci operatori su:
b
M
( p, r) =
c( p, r) +d( p, r)
2
, b
M
( p, r) =
c
( p, r) +d
( p, r)
2
.
Antikomutacione relacije su:
b
M
( p, r), b
M
(q, s) =
rs
(3)
( p q),
b
M
( p, r), b
M
(q, s) = b
M
( p, r), b
M
(q, s) = 0 .
(iv) Dirac-ov spinor je
D
=
1
+ i
2
gde su
1,2
Majorana spinori. La-
granzijan je
L = i
1
/
1
+i
2
/
2
m(
1
+

2
) +ei(
1
/A
2
2
/A
1
) .
8.16 Pri delovanju Lorentz-ovih transformacija operator V
(x) =

(x)
(x) se
transformise:
V
U()V
(x)U
1
()
= U()
(x)U
1
()
U()(x)U
1
()
=

(x)S()
S
1
()(x) =
(x) ,
(8.16-1)
148 Resenja
jer je S
S
1
=
. Operator A
(x) =

(x)
5
(x) prelazi u
A
(x) U()A
(x)U
1
()
= U()
(x)U
1
()
5
U()(x)U
1
()
=

(x)
5
(x) ,
gde smo iskoristili vec poznatu relaciju S
5
S
1
=
5
. Kako je dalje
to imamo
A
(x)
(x) . (8.16-2)
Pri prostornoj reeksiji imamo
V
(x) PV
(x)P
1
=
(t, x)
0
(t, x)
=
_
V
0
(t, x), za = 0
V
i
(t, x), za = i
= V
(t, x) ,
jer je P

(x)P
1
= (P(x)P
1
)
0
= (
0
(t, x))
0
=
(t, x) . Slicno se
dobija i
PA
(x)P
1
=
(t, x)
5
(t, x)
=
_
(t, x)
5
0
(t, x), za = 0
(t, x)
5
i
(t, x), za = i
= A
(t, x) .
Iz (t, x)
1
= T(t, x) gde je antiunitarni operator vremenske inverzije
sledi

(t, x)
1
=
(t, x)
1
0
=
(t, x)T
0
. Na osnovu toga je
V
1
=
(t, x)T
(
0
T(t, x) . (8.16-3)
Ako dalje iskoristimo T
T
1
=
dobijamo
V
(x)
1
=

(t, x)
(t, x) = V
(t, x) . (8.16-4)
Preporucujemo vam da do istog rezultata dodete u konkretnoj reprezentaciji
gde je T matrica data sa T = i
1
3
. Potrebno je da pokazete
i
1
i
1
3
=
(8.16-5)
Operator A
(x) pri vremenskoj inverziji prelazi u
(t, x)
5
(t, x) = A
(t, x) . (8.16-6)
Iz izraza (
a
(x)(
1
= (C
0
)
ab
b
(x) sledi (
a
(
1
=
b
C
1
ba
, gde je (
unitarni operator konjugacije naboja dok je C matrica. Lako se pokazuje da
je
(V
(
1
=
c
C
1
ca

ab
C
bd

d
=
c
(
)
T
cd
d
=
c
(
)
dc

d
=
dc
c
= V
Minus u pretposlednjem redu pojavio se pri antikomutiranju polja i

uz
ignorisanje beskonacne konstante. Slicno se dobija i (A
(
1
= (
5
)
T
8.17 Lorentz-ova transformacija deluje transformacijom slicnosti
U() . . . U
1
()
na Dirac-ov lagranzijan :
U()L(x)U
1
()
= iU()
(x)U
1
()
U()(x)U
1
() mU()
(x)(x)U
1
()
= i
(x)S
S
1
(x) m
(x)SS
1
(x)
= i(
1
)
(x)
(x)

(x)(x)
= i
(x)
(x) m
(x)(x)
= L(x) .
Prostorna reeksija lagranzijan, L prevodi u
PLP
1
= i
(t, x)
0
(t, x)
m
(t, x)(t, x) .
Kako je
=
0
0
+
0
i
=
0
,
to dobijamo
PL(t, x)P
1
= L(t, x) .
Za razliku od prethodnog zadatka gde smo koristili osobine matrica T i C
ovde cemo koristiti eksplicitne izraze za njih. Polazeci od
(t, x)
1
= i
1
3
(t, x) (8.17-1)
150 Resenja
dobijamo

(t, x)
1
=
(t, x)
1
0
= i
(t, x)(
3
)
(
1
)
(
0
)
= i
(t, x)
3
1
.
Dalje je
L
1
= i
(t, x)
3
1
(
(t, x)
m
(t, x)
3
3
(t, x)
Primenom
(
0
)
=
0
, (
1
)
=
1
, (
2
)
=
2
, (
3
)
=
3
,
antikomutacionih relacija izmedu matrica i prelazeci na diferenciranje po
primovanim koordinatama dobija se
L
1
= i
(t, x)
(t, x) m
(t, x)(t, x)
= L(t, x) .
Konjugacija naboja operator prevodi u
(
a
(
1
= i(
2
)
ab
b
,
odakle se dobija
(
a
(
1
= i
b
(
2
0
)
ba
.
Lagranzijan onda prelazi u
(L(
1
= i
c
(
2
2
)
ca
a
+m
b
(
2
2
)
ba
a
.
Kako je
= (
0
0
+
1
2
+
3
3
)
0
,
to kintecki term postaje
i
c
_
0
+
1
2
+
3
3
)
_
cd
d
.
U Dirac-ovoj reprezentaciji je
(
0
)
T
=
0
, (
1
)
T
=
1
, (
2
)
T
=
2
, (
3
)
T
=
3
pa kineticki term postaje
i
c
T
cd

d
=
dc
c
.
Ekstra minus u poslednjem izrazu je posledica antikomutiranja i

uz
ignorisanje beskonacne konstante
(3)
(0). Tako dolazimo do
(L(
1
= i
,
sto je polazni lagranzijan do na cetvorodivergenciju.
Re
senja 9
elektromagnetnog polja
[A
(t, x),

A
(t, y)] =
i
(2)
3
_
d
3
kd
3
q
2
k)
(q)
_
[a
k), a
(q)]e
i(
kx qy)
[a
k), a
(q)]e
i(
kx qy)
_
,
gde smo nulte clanove odbacili. Primenom komutacionih relacija, (9.G) kao
i relacija ortogonalnosti za polarizacione vektore, (9.D) dobijamo
[A
(t, x),

A
(t, y)] =
i
2(2)
3
g
_
d
3
k
_
e
i
k(xy)
+e
i
k(yx)
_
= ig
(3)
(x y) .
9.2 Prvo cemo izracunati trazeni komutator u Lorentz-ovoj kalibraciji. Pri-
menom komutacionih relacija i relacija ortogonalnosti, (9.D) dobija se
iD
= [A
(x), A
(y)] = g
1
(2)
3
_
d
3
k
2[
k[
_
e
ik(xy)
e
ik(xy)
_
. (9.2-1)
Integral (9.2-1) lako se resava prelaskom na sferne koordinate (koristicemo
oznake x
0
y
0
= t, [x y[ = r)
iD
(x y) = g
1
2(2)
2
_

0
kdk
_

0
d
sin
_
e
i(ktkr cos )
e
i(ktkr cos )
_
.
152 Resenja
Integracijom dobijamo
iD
(x y) = g
1
4ir
((t r) (t +r))
= ig
D(x y) ,
tj.
iD
(x y) = g
i
4[x y[
_
(x
0
y
0
[x y[) (x
0
y
0
+[x y[)
_
=
i
2
g
(x
0
y
0
)
(4)
((x y)
2
) ,
gde je
(x
0
y
0
) =
_
1, x
0
> y
0
1, y
0
> x
0
.
U Coulomb-ovoj kalibraciji je A
0
= 0 pa je jedini netrivijalni komutator
[A
i
(x), A
j
(y)] =
1
2(2)
3
2
=1
_
d
3
kd
3
q
k)
j
(q)
_
[a
k), a
(q)]e
i(kxqy)
+ [a
k), a
(q)]e
i(kxqy)
_
.
Primenom (9.E) dobija se
[A
i
(x), A
j
(y)] = i
ij
D(x y) +I , (9.2-2)
gde je
I =
1
2(2)
3
_
d
3
k
3
k
k
i
k
j
_
e
ik(xy)
e
ik(xy)
_
=
1
2(2)
3
x
i
x
j
_
d
3
k
[
k[
3
_
e
ik(xy)
e
ik(xy)
_
=

x
i
x
j
H(x y) . (9.2-3)
Integracijom po uglovima i za funkciju H(x y) dobija se
H(x y) =
i
2r(2)
2
_

0
dk
k
2
_
e
ik(tr)
e
ik(t+r)
e
ik(t+r)
+e
ik(tr)
_
. (9.2-4)
U poslednjem integralu k
2
u imeniocu podintegralne funkcije zamenicemo sa
k
2
+
2
. Ova smena je regularna jer podintegralna funkcija nema pol u k = 0.
Ako se jos u prva dva integrala uvede smena k k dobijamo
H(x y) =
i
2(2)
2
r
_

dk
k
2
+
2
_
e
ik(tr)
e
ik(t+r)
_
. (9.2-5)
Dobijeni integral cemo izracunati primenom Cauchy-jeve teoreme. Ako je
r > [t[, onda (da integral ne bi divergirao za veliko [k[) konturu integracije
zatvaramo u gornjoj poluravni pa je
H =
1
8i
2
r
2iRes
i
=
1
8ir
e
r
(e
t
e
t
) .
U limesu 0 dobijamo
H =
t
4ir
.
U slucaju r < [t[ pogodnije je da integral (9.2-5) prepisemo u obliku
H(x y) =
1
2i(2)
2
r
_

dk
k
2
+
2
e
ikt
_
e
ikr
e
ikr
_
. (9.2-6)
Konturu integracije zatvaramo u donjoj poluravni za t > 0, odnosno u gornjoj
poluravni za t < 0, pa je
H =
1
8i
2
r
2i
_
Res
i
, t > 0
Res
i
, t < 0
=
sgnt
4i
. (9.2-7)
Zamenom izraza za funkciju H u (9.2-2) dobija se trazeni komutator.
9.3 Komutatori izmedu komponenti jacina polja su kalibraciono invarijantni.
Najlakse ih je izracunati u Lorentz-ovoj kalibraciji potencijala. Komutator
izmedu komponenti elektricnog polja je
[E
i
(x), E
j
(y)] =
i
x
j
y
[A
0
(x), A
0
(y)] +
0
x
0
y
[A
i
(x), A
j
(y)] , (9.3-1)
gde smo izostavili nulte clanove. Na osnovu zadatka 9.2 dobija se
[E
i
(x), E
j
(y)] = i(
i
x
j
x
ij
0
x
0
x
)D(x y) .
Komutator izmedu komponenti magnetnog polja je:
[B
i
(x), B
j
(y)] =
ikl
jmn
x
k
y
m
[A
l
(x), A
n
(y)]
= i
ikl
jml
x
k
y
m
D(x y)
= i(
ij
km
im
kj
)
x
k
y
m
D(x y)
= i(
ij
2
+
x
i

x
j
)D(x y) .
154 Resenja
Slicno se dobija i
[E
i
(x), B
j
(y)] = i
jki
x
0
x
k
D(x y) .
Pokazite da su prethodni komutatori jednaki nuli za x
0
= y
0
. Takode
proverite da se prethodni izrazi dobijaju u Coulomb-ovoj kalibraciji.
9.4 Prvo cemo naci komutator hamiltonijana sa potencijalom A
:
[H, A
(x)] =
1
2
_
d
3
y[
+A
, A
(x)]
=
1
2
_
d
3
y
_
(y)[
(y), A
(x)] + [
(y), A
(x)]
(y)
_
=
1
2
_
d
3
y
(3)
(x y)
_
(y)(i)g
ig
(y)
_
= i
(x) = i
0
A
.
Slicno se pokazuje i komutator operatora A
sa operatorom tro-impulsa elek-

tromagnetnog polja,
[
P, A
(x)] = iA
.
9.5 Helicitet cemo odrediti na osnovu ponasanja vektora polarizacije,
()
(
k) pri
rotacijama za ugao oko ose

k/[
k[ = e
z
. Naime,
= ()
=
_
_
_
_
_
1 0 0 0
0 cos sin 0
0 sin cos 0
0 0 0 1
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0
1/
2
i/
2
0
_
_
_
_
_
= e
i
_
_
_
_
_
0
1/
2
i/
2
0
_
_
_
_
_
= e
i
,
odakle se vidi da je helicitet = 1.
9.6 (i) Pokazite prvo da je
[a
3
(
k) a
0
(
k), a
3
(q) a
0
(q)] = 0 ,
primenom komutacionih relacija. Na osnovu toga je
_
n
_
=
n0
.
(ii) Postoje samo dva nenulta clana u izrazu [ A
[) :
[ A
[) = C
0
C
1
0
[ A
[
1
) +C
0
C
1
[ A
[
0
) .
Pokazite da je
0
[ A
[
1
) =
1
(2)
3
2
_
d
3
k
_
2[
k[
f(
k)e
ikx
_
(0)
(
k) +
(3)
(
k)
_
.
Kako je
(0)
(
k) +
(3)
(
k) =
k
k[
,
to dobijamo
[ A
[) =
,
gde je
=
i
(2)
3
2
_
d
3
k
_
2[
k[[
k[
_
C
0
C
1
f(
k)e
ikx
C
0
C
1
f
k)e
ikx
_
.
9.7 Zadate velicine su projektori na bezmasena stanja heliciteta 1 odnosno 0.
Rezultati su P
= P
, P
= P
, P
+ P
= g
, g
=
2, g
= 2, P
= 0.
9.8 (i) Komponente M
ij
smo primenom Noether-ine teoreme nasli u zadatku
5.16. Na osnovu toga (u Coulomb-ovoj kalibraciji) dobijamo
J
l
=
lij
_
d
3
x
_

A
j
A
i
+x
i

A
k
j
A
k
_
.
(ii) Spinski deo uglovnog momenta je
S
l
=
lij
_
d
3
x

A
j
A
i
.
Zamenom izraza za potencijal dobijamo
S
l
=
i
2
lij

,
_
d
3
k
_
k)
i
k)a
k)a
k)e
2i
k
t

j
k)
i
k) : a
k)a
k) : +
j
k)
i
k)a
k)a
k)
+
j
k)
i
k)a
k)a
k)e
2i
k
t
_
.
Prvi i poslednji sabirak su simetricni pri zameni indeksa i i j (sto se
lako pokazuje nakon smene
,

k
k), pa posle mnozenja sa

antisimetricnim simbolom daju nulu. Tako dobijamo:
S =
i
2
_
d
3
k
_
k)
k)
__
a
k)a
k) a
k)a
k)
_
.
156 Resenja
Kako je
1
(
k)
2
(
k) =

k/[
k[ to imamo
S = i
_
d
3
k
k
[
k[
_
a
2
(
k)a
1
(
k) a
1
(
k)a
2
(
k)
_
.
Prelaskom na operatore a
k) denisane u zadatku, spin

S prelazi u
dijagonalan oblik
S =
_
d
3
k
k
[
k[
_
a
+
(
k)a
+
(
k) a
k)a
k)
_
.
Iz prethodnog izraza je jasno da je
=
_
d
3
k
_
a
+
(
k)a
+
(
k) a
k)a
k)
_
,
operator heliciteta.
(iii) Primenom komutacionih relacija (9.J) dobijamo
[a
k), a
(q)] =
(3)
(
k q)
odakle je
a
(q) [0) = [, a
(q)] [0)
=
_
d
3
k
(3)
(
k q)a
k) [0)
= a
(q) [0) .
(iv) Komutator izmedu angularnog momenta i potencijala je:
[J
l
, A
m
(t, x)] =
lij
_
d
3
y
_

A
j
(t, y), A
m
(t, x)
_
A
i
(t, y)
+ y
i
[

A
n
(t, y), A
m
(t, x)]
j
A
n
(t, y)
= i
lij
_
d
3
y
(3)
nm
(x y)
_
nj
A
i
(t, y) +y
i
j
A
n
(t, y)
_
= i
lij
1
(2)
3
_
d
3
y
_
d
3
ke
i
k(xy)
_
nm
k
n
k
m
k
2
_
_
jn
A
i
(t, y) +y
i
j
A
n
(t, y)
_
. (9.8-1)
Clan koji sadrzi k

n
k
m
/k
2
jednak je nuli sto se lako pokazuje:
_
d
3
y
_
d
3
k
k
n
k
m
k
2
e
i
k(xy)
_
A
i
nj
+y
i
j
A
n
_
=
_
d
3
y
_
d
3
k
_
A
i
nj
+y
i
j
A
n
_
k
m
k
2
(i

y
n
e
i
k(xy)
) . (9.8-2)
Primenom parcijalne integracije u (9.8-2) dobijamo da je predhodni
izraz jednak nuli (uz Coulomb-ov kalibracioni uslov). Iz (9.8-1) onda
dobijamo
[J
l
, A
m
(t, x)] = i
lmi
A
i
+i(r )
l
A
m
.
9.9 Jacina elektricnog polja je
E =
_
d
3
k
_
2(2)
3
k
2
=1
i
k
k)
_
a
k)e
ikx
a
k)e
ikx
_
,
dok je jacina magnetnog polja
B =
_
d
3
k
_
2(2)
3
k
2
=1
i(
k))
_
a
k)e
ikx
a
k)e
ikx
_
.
Lako se dobija da je
0[ E
m
(x), B
n
(y) [0) =
_
d
3
k
2(2)
3
2
=1
k)(
k))
n
_
e
ik(xy)
+e
ik(xy)
_
.
(9.9-1)
Kako je
2
=1
nij
k
i
k)
m
k) =
njm
k
j
,
to (9.9-1) postaje
0[ E
m
(x), B
n
(y) [0) =
_
d
3
k
2(2)
3
nim
k
j
_
e
ik(xy)
+e
ik(xy)
_
,
sto se uz oznake = x
0
y
0
i r = x y se moze prepisati u obliku
0[ E
m
(x), B
n
(y) [0) =
njm

2
r
j
_
d
3
k
2(2)
3
k
_
e
ik(xy)
+e
ik(xy)
_
=
1
2
2
njm

2
r
j
1
(x y)
2
. (9.9-2)
Odgovarajuci integral iz prethodnog izraza izracunali smo u zadatku (7.15).
158 Resenja
Re
senja 10
Procesi u najnizem redu teorije
perturbacije
10.1 Kvadrat modula amplitude prelaza je
[S
fi
[
2
= (2)
8
[
(4)
(p
1
+p
2
p
1
p
2
)]
2
m
A
m
B
m
C
m
D
V
4
E
1
E
2
E
1
E
2
[/[
2
. (10.1-1)
Kvadrat cetvorodimenzione delta funkcije je
[
(4)
(p
f
p
i
)]
2
=
(4)
(p
f
p
i
)
(4)
(0)
=
1
(2)
4
(4)
(p
f
p
i
)
_
V
d
3
x
_ T
2
T
2
dt
=
TV
(2)
4
(4)
(p
f
p
i
) , (10.1-2)
gde su: p
i
= p
1
+ p
2
inicijalni, p
f
= p
1
+ p
2
nalni cetvoroimpuls. Diferenci-
jalni presek (10.D) je
d =
[S
fi
[
2
T
1
[
J
in
[
V
2
d
3
p
1
d
3
p
2
(2)
6
. (10.1-3)
Fluks gustine struje u sistemu centra mase je
[
J
in
[ =

=
[ p
1
[(E
1
+E
2
)
V E
1
E
2
, (10.1-4)
sto se lako proverava. Zamenom (10.1-1), (10.1-2 ) i (10.1-4) u (10.1-3) dobija
se
d =
1
(2)
2
(E
1
+E
2
E
1
E
2
)
(3)
( p
1
+ p
2
p
1
p
2
)[/[
2
m
A
m
B
m
C
m
D
(E
1
+E
2
)E
1
E
2
[ p
1
[
d
3
p
1
d
3
p
2
. (10.1-5)
160 Resenja
Integracijom po p
2
dolazimo do
d
d
=
1
(2)
2
_
(
_
p
2
1
+m
2
C
+
_
p
2
1
+m
2
D
E
1
E
2
)[/[
2
m
A
m
B
m
C
m
D
(E
1
+E
2
)E
1
E
2
p
2
1
dp
1
p
1
,
gde smo iskoristili cinjenicu da radimo u sistemu centa mase. Primenom
formule
g(x)(f(x)) =
g(x)
[f
(x)[
(f(x)) (10.1-6)
dobija se trazeni rezultat.
10.2

Cetvorodimenzionalna delta funkcija i mera integracije su invarijantne veli-
cine (zadatak 6.3) pa je i dati integral Lorentz invarijantan. U inercijalnom
sistemu u kome je

P = 0 integral postaje
1
4
_
d
3
p
p
2
+m
2
d
3
q
q
2
+m
2
(3)
( p +q)(E
p
+E
q
P
0
) . (10.2-1)
Integracijom po q u (10.2-1) i prelaskom na sferne koordinate dobijamo
_

0
p
2
dp
1
p
2
+m
2
p
2
+m
2
(
_
p
2
+m
2
+
_
p
2
+m
2
P
0
) .
Primenom formule (10.1-6) dobija se
P
0
_
(m
2
m
2
P
2
0
)
2
4P
2
0
m
2
.
10.3 Feynman-ova amplituda, /, je broj pa je
/
= /
=
_
u( p, r)
(1
5
)u(q, s)
_
= u
(q, s)(1
5
)
0
0
u
( p, r)
= u(q, s)(1 +
5
)
u( p, r)
,
gde smo primenili identitete iz zadataka 3.1 i 3.3. Srednja vrednost kvadrata
modula amplitude je
1
4
2
r,s=1
[/[
2
=
1
4
2
r,s=1
u
a
( p, r)[
(1
5
)]
ab
u
b
(q, s)
u
c
(q, s)[(1 +
5
)
]
cd
u
d
( p, r)
=
1
4
_
2
r=1
u
d
( p, r) u
a
( p, r)
_
[
(1
5
)]
ab
_
2
s=1
u
b
(q, s) u
c
(q, s)
_
[(1 +
5
)
]
cd
.
Primenom izraza za projektore na pozitivno frekventna resenja (zadatak 4.4)
imamo
1
4
2
r,s=1
[/[
2
=
1
4
_
/p +m
2m
_
da
[
(1
5
)]
ab
_
/q +m
2m
_
bc
[(1 +
5
)
]
cd
=
1
16m
2
tr
_
(/ p +m)
(1
5
)(/ q +m)(1 +
5
)
. (10.3-1)
Koristeci osobinu da
5
matrica antikomutira sa
matricama kao i da je
(
5
)
2
= 1 izraz (10.3-1) prelazi u
1
4
2
r,s=1
[/[
2
=
1
8m
2
tr
_
(/ p +m)
(1
5
)/ q
.
Primenom odgovarajucih izraza iz zadatka 3.6 dobija se
1
4
2
r,s=1
[/[
2
=
1
2m
2
_
p
+p
(p q)g
.
10.4 U prvom delu zadataka primenicemo Wick-ovu teoremu za bozone a u dru-
gom za fermione.
(i) Jasno je da svi clanovi sa normalnim uredenjem otpadaju jer je njihova
vakuumska ocekivana vrednost jednaka nuli. Preostaju, dakle, samo
clanovi sa cetiri kontrakcije. Ako cetiri puta kontrakujemo jedno (x)
sa jednim (y) dobicemo (0[ T((x)(y)) [0))
4
. To mozemo uraditi na
4! = 24 nacina. Sledece sto mozemo da uradimo je da napravimo dve
kontrakcije izmedu polja (x) i (y). Jedno polje (x) mozemo kon-
trakovati na 4 nacina sa poljem (y). Sledece (x) polje mozemo da
kontrakujemo na tri nacina sa preostalim (y) poljima. Dobijeni ko-
ecijent moramo jos da pomnozimo sa 6, jer je to broj nacina na koji
mozemo da izaberemo dva (x) polja od cetiri moguca. Dakle, ukupno
162 Resenja
imamo 4 3 6 = 72 nacina. Dva polja (x) mozemo medusobno kon-
trakovati na tri nacina, slicno vazi i za (y) polja, pa je odgovarajuci
koecijent 9. Dakle,
0[ T(
4
(x)
4
(y)) [0)) = 24(0[ T((x)(y)) [0))
4
+ 72 0[ T((x)(x)) [0) 0[ T((y)(y)) [0) (0[ T((x)(y)) [0))
2
+ 9(0[ T((x)(x)) [0))
2
(0[ T((y)(y)) [0))
2
= 24(i
F
(x y))
4
+ 72(i
F
(x x))i
F
(y y)(i
F
(x y))
2
+ 9(i
F
(x x))
2
(i
F
(y y))
2
.
Poslednji izraz se moze gracki predstaviti:
24
y x +72
x y
+9 x y
Samo da napomenemo da ako bi se zabranile istovremene kontrakcije
onda bi preostao samo drugi sabirak u prethodnoj sumi. Preporucujemo
vam da nadete T(:
4
(x) ::
4
(y) :).
(ii) Primenom Wick-ove teoreme za fermione dobija se
0[ T(
(x)(x)
(y)(y)) [0)
= iS
F
(x x)iS
F
(y y) iS
F
(x y)iS
F
(y x) .
10.5 (i) Dati dijagram dobija se iz izraza
i
4!
_
d
4
y 0[ T((x
1
)(x
2
)
4
(y)) [0) ,
gde (x
1
) treba da kontrakujemo sa jednim (y) (to je moguce izvesti
na 4 nacina), a (x
2
) sa jednim od preostala tri (y). Faktor simetrije
je dakle
1
4!
4 3 =
1
2
. Rezultat se moze proveriti preko formule iz postavke
zadatka, gde je g = 1, = 0 i = 1.
(ii) Ovaj dijagram je jedan od sabiraka u
1
2!
_
i
4!
_
2
_
d
4
y
1
d
4
y
2
0[ T((x
1
)(x
2
)
4
(y
1
)
4
(y
2
)) [0) ,
gde je (x
1
) kontrakovano sa jednim od cetiri (y
1
) (dakle cetiri nacina);
(x
2
) sa jednim od tri preostala (y
1
) polja (tri nacina). Potrebno je jos
da se naprave dve kontrakcije izmedu (y
1
) i (y
2
) sto se moze uraditi
na 4 3 = 12 nacina. Dakle,
S
1
= 2!
1
2!
_
1
4!
_
2
4 3 4 3 =
1
4
,
pa je faktor simetrije S = 4. Sa vrednostima g = 1,
2
= 1 i = 1
dobija se, primenom formule iz zadatka, ponovo isti rezultat.
(iii) Da bi dobili ovaj dijagram potrebno je da u izrazu
1
3!
_
i
4!
_
3
_
d
4
y
1
d
4
y
2
d
4
y
3
0[ T((x
1
)(x
2
)
4
(y
1
)
4
(y
2
)
4
(y
3
)) [0) ,
(10.5-1)
treceg reda izvrsimo sledece kontrakcije: (x
1
) sa jednim od cetiri (y
1
)
(cetiri nacina); (x
2
) sa jednim od tri preostala (y
1
) polja (tri nacina);
dva (y
1
) polja sa cetiri (y
2
) polja (4 2 = 8 nacina); preostalo (y
1
)
polje sa (y
3
) poljima (4 nacina); tri kontrakcije izmedu tri (y
2
) i tri
(y
3
) polja (3 2 = 6 nacina). Dobijeni izraz potrebno je pomnoziti sa
dva zbog simetrije y
2
y
3
. Kombinujuci sve faktore imamo:
S
1
= 3!
1
3!
_
1
4!
_
3
4 3 4 2 4 3 2 2 =
1
12
, (10.5-2)
pa je S = 12. Rezultat mozemo proveriti primenom formule iz postavke
zadatka: g = 2, n = 3,
3
= 1, = 0.
10.6 Rezultat je
1
2
_
i
3!
_
2
0[ T((x
1
)(x
2
)
_
d
4
y
1
d
4
y
2
3
(y
1
)
3
(y
2
)) [0) =
=
_
d
4
y
1
d
4
y
2
(i)
2
_
1
2
i
F
(x
1
y
1
)i
F
(x
2
y
2
)(i
F
(y
1
y
2
))
2
+
1
12
i
F
(x
1
x
2
)(i
F
(y
1
y
2
))
3
+
1
8
i
F
(x
1
x
2
)i
F
(y
1
y
1
)i
F
(y
2
y
2
)i
F
(y
1
y
2
)
+
1
2
i
F
(x
1
y
1
)i
F
(x
2
y
1
)i
F
(y
1
y
2
)i
F
(y
2
y
2
)
+
1
4
i
F
(x
1
y
1
)i
F
(x
2
y
2
)i
F
(y
1
y
1
)i
F
(y
2
y
2
)
_
(10.6-1)
164 Resenja
sto se moze dijagramski predstaviti kao na slici.
1
2
x
2
x
1 1
y
2
y
+
1
12
x
2
x
1
1
y
2
y
+
1
8
x
2
x
1
1
y
2
y
+
1
2
x
2
x
1
1
y
2
y
+
1
4
x
2
x
1
1
y
2
y
Koecijent
1
2
u prvom sabirku (10.6-1) je dobijen na sledeci nacin: Kontrak-
ciju (x
1
) sa (y
1
) mozemo da izvrsimo na tri nacina, sto vazi i za kontrakciju
(x
2
) sa (y
2
). Dve kontrakcije (y
1
) sa (y
2
) mogu se izvrsiti na dva nacina.
Dobijeni rezultat treba jos pomnoziti sa 2! sto potice od zamene verteksa y
1
sa y
2
, jer na primer mogli smo (x
1
) kontrakovati sa (y
2
) umesto sa (y
1
).
Dakle, ukupni koecijent je
1
2
3 3 2
3! 3!
2 =
1
2
. (10.6-2)
Kod drugog i treceg dijagrama nema ekstra mnozenja sa 2 usled izmene
y
1
y
2
!
10.7 (i) Dijagram za ovaj proces prikazan je na slici,
p
2
p
2
q
2
p
1
p
1
q
1
+
odakle je Feynman-ova amplituda data sa
/=
ie
2
(p
1
+p
2
)
2
+i
v( p
2
, s)
u( p
1
, r) u(q
1
, r
v(q
2
, s
) ,
pa je
_
[/[
2
_
=
e
4
4
1
(p
1
+p
2
)
4
2
r,s=1
2
,s
=1
v
a
( p
2
, s)
ab
u
b
( p
1
, r)
u
c
(q
1
, r
)(
)
cd
v
d
(q
2
, s
) u
e
( p
1
, r)
ef
v
f
( p
2
, s)
v
g
(q
2
, s
)(
)
gh
u
h
(q
1
, r
)
=
e
4
4(p
1
+p
2
)
4
s
_
v
f
( p
2
, s) v
a
( p
2
, s)
_
ab
r
_
u
b
( p
1
, r) u
e
( p
1
, r)
_
(
)
ef
_
u
h
(q
1
, r
) u
c
(q
1
, r
)
_
(
)
cd
_
v
d
(q
2
, s
) v
g
(q
2
, s
)
_
(
)
gh
.
Matricno mnozenje daje nam dva traga u predhodnom izrazu, pa je
(zadatak 4.4)
_
[/[
2
_
=
e
4
4(p
1
+p
2
)
4
1
16m
2
e
m
2
tr[(/q
1
+m
e
)
(/ q
2
m
e
)
]
tr[(/p
2
m
(/ p
1
+m
] .
Primenom odgovarajucih identiteta iz zadatka 3.6 dobijamo
_
[/[
2
_
=
e
4
4(p
1
+p
2
)
4
1
m
2
e
m
2
_
q
1
q
2
+q
2
q
1
(q
1
q
2
)g
m
2
e
g
_
_
p
1
p
2
+p
2
p
1
(p
1
p
2
)g
m
2
_
.
Mnozenjem i sredivanjem poslednjeg izraza dobija se
_
[/[
2
_
=
e
4
4(p
1
+p
2
)
4
m
2
e
m
2
_
2(p
2
q
1
)(p
1
q
2
) + 2(p
2
q
2
)(p
1
q
1
)
+ 2m
2
e
(p
1
p
2
) + 2m
2
(q
1
q
2
) + 4m
2
e
m
2
_
. (10.7-1)
U sistemu CM cetvoroimpulsi su
p
1
= (E, 0, 0, p) p
2
= (E, 0, 0, p) ,
q
1
= (E
, q sin , 0, q cos ) q
2
= (E
, q sin , 0, q cos ) .
166 Resenja
gde su p i q intenziteti odgovarajucih trovektora impulsa. Nakon jed-
nostavnog racunanja skalarnih proizvoda u (10.7-1) dobija se
_
[/[
2
_
=
e
4
32E
4
m
2
e
m
2
_
2((EE
)
2
+m
2
e
m
2
)(1 + cos
2
)
+ 2(E
2
m
2
e
+E
2
m
2
)(1 cos
2
) m
4
e
m
4
_
. (10.7-2)
U ultrarelativistickom limesu (p E) izraz (10.7-2) postaje
_
[/[
2
_
=
e
4
16m
2
e
m
2
(1 + cos
2
) . (10.7-3)
Na osnovu predhodnog izraza i zadatka 10.1 diferencijalni ekasni presek
je
d
d
=
e
4
256
2
E
2
(1 + cos
2
) .
(ii) Navescemo samo glavne rezultate. Na osnovu dijagrama
p
2
p
2
q
2
p
1
p
1
q
1
-
amplituda je
/= u( p
2
, r
2
)(ie
)u( p
1
, r
1
)
ig
(p
1
p
2
)
2
+i
v(q
1
, s
1
)(ie
)v(q
2
, s
2
) .
Kvadrata modula Feynman-ove amplitude usrednjen po spinskim sta-
njima inicijalnih i sumiran po spiskim stanjima nalnih cestica je:
_
[/[
2
_
=
e
4
4(p
1
p
2
)
4
1
16m
2
e
m
2
tr
_
(/ p
2
+m
e
)
(/ p
1
+m
e
)
_
tr
_
(/ q
1
m
(/ q
2
m
_
=
e
4
2(p
1
p
2
)
4
m
2
e
m
2
_
(p
2
q
1
)(p
1
q
2
) + (p
1
q
1
)(p
2
q
2
)
m
2
(p
1
p
2
) m
2
e
(q
1
q
2
) + 2m
2
e
m
2
_
.
Konacno u sistemu centra mase, u ultraralativistickom limesu imamo:
_
[/[
2
_
=
e
4
8m
2
e
m
2
4 + (1 + cos )
2
(1 cos )
2
. (10.7-4)
Diferencijalni ekasni presek u sistemu centra masa je
d
d
=
e
4
128
2
E
2
4 + (1 + cos )
2
(1 cos )
2
. (10.7-5)
Primetite da za 0 diferencijalni presek divergira. To je posledica
cinjenice da je za te uglove dominantan doprinos virtuelnog fotona u
izrazu za /, koji je divergentan, jer je k
2
= (p
1
p
2
)
2
0.
10.8 Comptonovo rasejanje je proces e
. Dominantan doprinos ovom

rasejanju daju dva dijagrama:
p
k
k'
p'
k
k'
p'
p
pa je Feynman-ova amplituda
/ = u( p
, s
)(ie
)
i(p/ +k/ +m)
(p +k)
2
m
2
(ie
k)u( p, s)
+ u( p
, s
)(ie
k)
i(p/ k/
+m)
(p k
)
2
m
2
(ie
)u( p, s)
= ie
2
k) u( p
, s
)
_
(p/ +k/ +m)
(p +k)
2
m
2
+
(p/ k/
+m)
(p k
)
2
m
2
_
u( p, s)
Pre nego sto kvadriramo ovaj izraz, izvrsicemo nekoliko pojednostavljenja.
Posto je p
2
= m
2
i k
2
= 0, imenioci od propagatora su
(p +k)
2
m
2
= 2p k i (p k
)
2
m
2
= 2p k
.
Brojioci se takode mogu pojednostaviti, posto je
(p/ +m)
u(p) = (
+m)
u(p) = (2g
)p
u(p) +m
u(p)
= 2p
u(p)
(p/ m)u(p) = 2p
u(p).
168 Resenja
Uz ova dva pojednostavljenja, Feynman-ova amplituda je
/ = ie
2
k) u( p
, s
)
_
/k
+ 2
2p k
+

/k
+ 2
2p k
_
u( p, s)
= ie
2
k) u( p
, s
)A
u( p, s) , (10.8-1)
pri cemu smo uveli oznaku
A
k/
+ 2
2p k
+

k/
+ 2
2p k
. (10.8-2)
Kao i do sada racunacemo kvadrat Feynman-ovu amplitude usrednjen po
spinovima elektrona i polarizacijama fotona inicijanih cestica i prosumiran
po spinovima elektrona i polarizacijama fotona nalnih cestica. Sumiranje po
spinovima elektrona je isto kao i do sada, dok se sumiranje po polarizacijama
fotona svodi na
=1,2
(k)
(k) g
,
jer preostala dva clana iz (9.E) ne daju doprinos. Nama treba [/[
2
). Zato
najpre racunamo [/[
2
= /
/= /
/. Imamo da je
/
= ie
2
k)( u( p
, s
)A
u( p, s))
.
Ostaje jos da se izracuna
(u
( p
, s
)
0
A
u( p, s))
= u
( p, s)A
0
u( p
, s
) = u( p, s)B
u( p
, s
).
Ovde smo uveli novu oznaku
B
=
0
A
0
=

k/
+ 2
2p k
+

k/
+ 2
2p k
. (10.8-3)
Kvadrat usrednjene amlitude je
[/[
2
) =
e
4
4
r,s
,s
k) u( p
, s
)A
u( p, s)
k) u( p, s)B
u( p
, s
)
=
e
4
4
s,s
u( p
, s
)A
u( p, s) u( p, s)B
u( p
, s
)
=
e
4
4
s,s
u( p
, s
)A
u( p, s) u( p, s)B
u( p
, s
) (10.8-4)
=
e
4
4
tr
_
p/
+m
2m
A
p/ +m
2m
B
_
(10.8-5)
Vracanjem izraza (10.8-2) i (10.8-3) u (10.8-5), dobija se
[/[
2
) =
e
4
16m
2
tr
_
(p/
+m)
_
k/
+ 2
2p k
+

k/
2p k
_
(p/ +m)
_
k/
+ 2
2p k
+

k/
2p k
__
Kada se izvrse mnozenja pod tragom dobijaju se cetiri sabirka
[/[
2
) =
e
4
16m
2
_
I
(2p k)
2
+
II
(2p k)(2p k
)
+
III
(2p k
)(2p k)
+
IV
(2p k
)
2
_
.
(10.8-6)
gde su I, II, III i IV relativno komplikovani tragovi. Ipak, mogu se uociti
odredene simetrije medu njima. Trag IV jednak je tragu I ako se k
zameni
sa k, a zbog ciklicnih permutacija pod tragom, moze se pokazati da je
II = III. Znaci dovoljno je razmotriti samo I i II. U tragu
I = tr[(p/
+m)(
k/
+ 2
)(p/ +m)(
k/
+ 2
)]
imamo 16 sabiraka, ali pola ih otpada, jer su to tragovi neparnog broja
matrica. Preostaje da se izracuna 8 tragova. Na primer
tr[p/
k/
p/
k/
] = tr[(2p/
)k/(2p/)k/]
= 4tr[p/
k/(2p k k/p/)]
= 8(p k)tr(p/
k/) 4k
2
tr(p/
p/)
= 32(p k)(p
k).
Ovde se koriste ciklicne permutacije pod tragom, kontrakcioni identiteti (Za-
datak 3.5) kao i cinjenica da je p/p/ = p
2
= m
2
i k/k/ = k
2
= 0. Kada se izvrse
sva izracunavanja sa tragovima, dobije se
I = 16
_
4m
2
2m
2
p p
+ 4m
2
p k 2m
2
p
k + (p k)(p
k)
_
.
Ovaj izraz se moze uprostiti ako uvedemo Mandelstam-ove varijable
s = (p +k)
2
= (p
+k
)
2
= 2p k +m
2
= 2p
+m
2
;
t = (p
p)
2
= (k
k)
2
= 2p
p + 2m
2
= 2k
k; (10.8-7)
u = (p
k)
2
= (k
p)
2
= 2p k
+m
2
= 2p
k +m
2
.
Koriscenjem ovih relacija uz identitet s +t +u = 2m
2
dobija se
I = 16
_
2m
4
+m
2
(u m
2
)
1
2
(s m
2
)(u m
2
)
_
. (10.8-8)
170 Resenja
Zamena k k
je ekvivalentna sa zamenom s u, pa je
IV = 16
_
2m
4
+m
2
(s m
2
)
1
2
(s m
2
)(u m
2
)
_
. (10.8-9)
Slicna procedura daje
II = III = 8
_
4m
4
+m
2
(s m
2
) +m
2
(u m
2
)
_
. (10.8-10)
Ako se (10.8-8), (10.8-9) i (10.8-10) uvrste u (10.8-6) a pri tome se s i u izraze
preko p k i p k
konacno dobijamo
[/[
2
) =
e
4
2m
2
_
_
p k
p k
+
p k
p k
+2m
2
_
1
p k
1
p k
_
+m
4
_
1
p k
1
p k
_
2
_
_
(10.8-11)
Da bismo nasli diferencijani presek treba da izaberemo sistem reference.
Compton-ovo rasejanje se najcesce posmatra u ,,lab sistemu. Nas zadatak
da nademo presek u funkciji od i . Zato cemo naci energiju nalnog fotona
koristeci sledeci trik
m
2
= (p
)
2
= (p +k k
)
2
= p
2
+ 2p (k k
) 2k k
= m
2
+ 2m(
) 2
(1 cos ),
pa je
1
=
1
m
(1 cos )
=

1 +

m
(1 cos )
. (10.8-12)
Diferencijalni presek kada imamo dve inicijalne i dve nalne cestice je
d =
[o
fi
[
2
)
T
V d
3
(2)
3
V d
3
(2)
3
1
|v
1
v
2
|
V
, (10.8-13)
pri cemu je
[o
fi
[
2
) = (2)
8
4
(k
+p
kp)
TV
(2)
4
m
mV
m
E
V
1
2V
1
2V
[/[
2
). (10.8-14)
Posto je [v
1
v
2
[ = 1, onda (10.8-13) postaje
d =
1
T
(2)
4
4
(k
+p
k p)TV
m
4V
4
E
[/[
2
)
V d
3
(2)
3
V d
3
(2)
3
V
=
m
4(2)
2
E
+ (m
2
+
2
+ (
)
2
2
cos
. .
2
)
1/2
m)(
)
2
d
d[/[
2
)
=
md(cos )
8E
1 +

cos
E
[/[
2
)
=
m
d(cos )
8
1
E
cos
[/[
2
)
=
m
d(cos )
8
1
m + cos
[/[
2
)
=
m
d(cos )
8
m
[/[
2
) =
d(cos )
8
_
_
2
[/[
2
) (10.8-15)
Sada cemo izracunati [/[
2
) u ,,lab sistemu. To se zapravo svodi na za-
menjivanje p k = m i p k
= m
u (10.8-11)
[/[
2
) =
e
4
2m
2
_
+ 2m
_
1
_
+m
2
_
1
_
2
_
=
e
4
2m
2
_
sin
2
_
, (10.8-16)
pa je konacno
d
d cos
=

2
m
2
_
_
2
_
sin
2
_
,
gde je =
e
2
4
konstanta ne strukture. Ovo je poznata Klein-Nishina
formula. U nerelativistickom limesu 0

1 ona prelazi u Thomp-

sonovu formulu
d
d cos
=

2
m
2
(1 + cos
2
);
tot
=
8
2
3m
2
.
10.9 Inicijalno stanje, [i) = c
( p
i
, r) [0) je elektron impulsa p
i
i polarizacije r, dok
je nalno stanje u procesu elektron impulsa p
f
i polarizacije s, tj. [f) =
c
( p
f
, s) [0). Matricni element amplitude prelaza je:
S
fi
= ie
_
d
4
x f[

(x)
(x) [i) A
(x) , (10.9-1)
gde su i

operatori polja dok je A
klasicno elektromagnetno polje.

172 Resenja
(i) Iz (10.9-1) dobija se
S
fi
= iea
m
E
i
V
m
E
f
V
_
d
4
x u( p
f
, s)
0
u( p
i
, r)e
ip
i
x+ip
f
x
e
k
2
x
2
.
(10.9-2)
Kako je
_
d
3
xe
k
2
x
2
+i( p
i
p
f
)x
=
_

k
2
_3
2
e
( p
i
p
f
)
2
4k
2
,
to je
S
fi
= iea
m
E
i
V
m
E
f
V
_

k
2
_3
2
2(E
i
E
f
)
e
( p
i
p
f
)
2
4k
2
u( p
f
, s)
0
u( p
i
, r) . (10.9-3)
Delta funkcija u ampitudi prelaza (10.9-3) ukazuje na zakon odrzanja
energije, koji vazi zato sto potencijal polja A
ne zavisi od vremena.
Kako prostor nije homogen, jer potencijal zavisi od x to zakon odrzanja
troimpulsa ne vazi. Srednja vrednost kvadrata modula amplitude pre-
laza se dobija iz (10.9-3)
_
[S
fi
[
2
_
=
1
2
e
2
m
2
a
2
V
2
E
i
E
f
2T(E
i
E
f
)
_

k
2
_
3
e
( p
i
p
f
)
2
2k
2
2
r,s=1
[u( p
f
, s)
0
u( p
i
, r)[
2
. (10.9-4)
Kako je
_
u( p
f
, s)
0
u( p
i
, r)
_
= u( p
i
, r)
0
u( p
f
, s) ,
to je:
2
r,s=1
[ u( p
f
, s)
0
u( p
i
, r)[
2
=
2
r=1
_
u
a
( p
f
, s) u
b
( p
f
, s)
_
0
bc
2
r=1
_
u
c
( p
i
, r) u
d
( p
f
, r)
_
0
da
=
1
4m
2
tr[(/p
f
+m)
0
(/ p
i
+m)
0
]
=
1
m
2
(E
i
E
f
+ p
i
p
f
+m
2
) . (10.9-5)
Zamenom (10.9-5) u (10.9-4) dobija se
_
[S
fi
[
2
_
=
e
2
a
2
V
2
E
i
E
f
_

k
2
_
3
T(E
i
E
f
)
e
( p
i
p
f
)
2
2k
2
(E
i
E
f
+[ p
i
[[ p
f
[ cos +m
2
) . (10.9-6)
Zamenom (10.9-6) u izraz za ekasni presek,
d =
[S
fi
[
2
T
V E
i
[ p
i
[
V d
3
p
f
(2)
3
,
dobija se
d =
e
2
a
2
8k
6
_
E
i
E
f
+[ p
i
[[ p
f
[ cos +m
2
_
exp
_
[ p
i
[
2
1 cos
k
2
_
(E
f
E
i
)
[ p
f
[
[ p
i
[
dE
f
d .
Integracijom po E
f
dobijamo izraz za diferencijalni presek
d
d
=
e
2
a
2
8k
6
_
E
2
i
+[ p[
2
cos +m
2
_
e
| p|
2 1cos
k
2
.
(ii) Ovaj zadatak je analogan predhodnom, pa cemo samo navesti glavne
korake. Ampliduda prelaza je
S
fi
=
2iegm
V
_
E
i
E
f
(2)(E
f
E
i
)
1
q
2
+
1
a
2
u( p
f
, s)
3
u( p
i
, r) .
Pokazite da je
2
r,s=1
[ u( p
f
, s)
3
u( p
i
, r)[
2
=
1
4m
2
tr[(/p
f
+m)
3
(/ p
i
+m)
3
]
=
1
m
2
(2p
3
i
p
3
f
+p
i
p
f
m
2
)
=
1
m
2
(E
i
E
f
+[ p
i
[[ p
f
[ cos m
2
) .
Srednja vrednost kvadrata modula amplitude prelaza je
_
[S
fi
[
2
_
=
4e
2
g
2
T
V
2
E
i
E
f
1
_
q
2
+
1
a
2
_
2
(E
f
E
i
)(E
i
E
f
+[ p
i
[[ p
f
[ cos m
2
) .
Diferencijalni presek je
d
d
=
e
2
g
2
2
2
(E
2
m
2
)(1 + cos )
_
1
a
2
+ 2(E
2
m
2
)(1 cos )
_
2
.
174 Resenja
10.10 Inicijalno stanje je vakuum [0), dok je nalno stanje
[f) = c
( p
1
, r)d
( p
2
, s) [0) .
Amplituda prelaza je
S
fi
=
ie
V
_
d
4
x
_
d
3
q
1
d
3
q
2
m
E
q
1
m
E
q
2
0[ d( p
2
, s)c( p
1
, r)
(c
(q
1
, r
)d
(q
2
, s
) u(q
1
, r
(x)v(q
2
, s
)e
iq
1
x+iq
2
x
+...) [0) ,
gde sabirke koji daju nulti doprinos amplitudi nismo pisali. Sredivanjem
prethodnog izraza dobija se
S
fi
= ie
ma
V
E
1
E
2
_
d
4
x u( p
1
, r)
2
v( p
2
, s)e
i(p
2
+p
1
)x
e
it
= ie(2)
4
ma
V
E
1
E
2
u( p
1
, r)
2
v( p
2
, s)
(3)
( p
1
+ p
2
)(E
1
+E
2
) .
Srednja vrednost kvadrata amplitude prelaza je
_
[S
fi
[
2
_
= (2)
4
TV
(3)
( p
1
+ p
2
)(E
1
+E
2
)
e
2
a
2
4V
2
E
1
E
2
tr[(/p
1
+m)
2
(/ p
2
m)
2
]
= (2)
4
T
(3)
( p
1
+ p
2
)(E
1
+E
2
)
e
2
a
2
V E
1
E
2
(E
1
E
2
+[ p
1
[[ p
2
[ 2[ p
1
[[ p
2
[ sin
2
cos
2
+m
2
) .
Cetvoroimpulsi su
p
1
= (E
1
, p
1
sin cos , p
1
sin sin , p
1
cos ) ,
p
2
= (E
2
, p
2
sin cos , p
2
sin sin , p
2
cos ) .
Diferencijalni presek je
d =
[S
fi
[
2
)
T
V d
3
p
1
(2)
3
V d
3
p
2
(2)
3
.
Integracijom po p
2
i p
1
dobija se presek za rasejanje (u jedinici zapremine)
=
e
2
a
2
3
(
2
+ 2m
2
)
2
4
m
2
.
10.11 Amplituda prelaza je
S
fi
=
ieam
V
1
_
E
i
E
f
u( p
f
, s)
3
(1
5
)u( p
i
, r)
_
d
4
x e
ip
i
x+ip
f
x
e
k
2
x
2
.
Integracijom po t i x dobijamo
S
fi
= iea
m
E
i
V
m
E
f
V
_

k
2
_3
2
e
( p
i
p
f
)
2
4k
2
2(E
i
E
f
) u( p
f
, s)
3
(1
5
)u( p
i
, r) .
Srednja vrednost kvadrata modula amplitude prelaza je
_
[S
fi
[
2
_
=
e
2
a
2
m
2
V
2
E
i
E
f
2T(E
i
E
f
)
_

k
2
_
3
e
( p
i
p
f
)
2
2k
2
_
[/[
2
_
,
gde je
_
[/[
2
_
=
1
2
2
r,s=1
[ u( p
f
, s)
3
(1
5
)u( p
i
), r)[
2
=
1
2
1
4m
2
tr
_
(/ p
f
+m)
3
(1
5
)(/ p
i
+m)(1 +
5
)
3
_
=
1
m
2
(2p
3
f
p
3
i
+p
i
p
f
) .
Diferencijalni ekasni presek je
d
d
=
e
2
a
2
4k
6
_
E
2
i
+[ p
i
[
2
cos
_
e
1
k
2
| p
i
|
2
(1cos )
.
10.12 Navescemo samo izraz za amplitudu prelaza i krajnji rezultat za diferenci-
jalni presek:
S
fi
= ie
m
V
_
E
i
E
f
v( p
i
, s)v( p
f
, r)
_
d
4
x(iE
f
)
g
[x[
e
i(p
i
p
f
)x
,
d
d
=
e
2
g
2
E
2
(E
2
+m
2
p
2
cos )
2[ p[
4
(1 cos )
2
.
10.13 Amplituda prelaza, S
fi
je
S
fi
= iea
m
V E
i
m
V E
f
u( p
f
, s
f
)
0
u( p
i
, s
i
)
_
d
4
x
(3)
(x)e
i(p
i
p
f
)x
= iea
m
V
_
E
i
E
f
(2)(E
i
E
f
) u( p
f
, s
f
)
0
u( p
i
, s
i
) ,
176 Resenja
gde su s
i
i s
f
polarizacije inicijalnog odnosno nalnog elektrona. Da bi nasli
[S
fi
[
2
potrebno je da nademo kvadrat modula spinskog dela amplitude. Kako
je
u( p, s) u( p, s) =
1 +
5
/s
2
/p +m
2m
,
to je
[ u( p
f
, s
f
)
0
u( p
i
, s
i
)[
2
=
1
16m
2
tr
_
(1 +
5
/s
f
)(/ p
f
+m)
0
(1 +
5
/s
i
)(/ p
i
+m)
0
_
=
1
16m
2
_
tr[/ p
f
0
/p
i
0
] + m
2
tr[1]
tr[/ s
f
/p
f
0
/s
i
/p
i
0
] + m
2
tr[/ s
f
0
/s
i
0
]
_
, (10.13-1)
gde smo zadrzali samo nenulte tragove. Komponente impulsa p
i
, p
f
i vektora
polarizacije s
i
, s
f
su:
p
i
= (E
i
, 0, 0, [ p
i
[) ,
p
f
= (E
f
, [ p
f
[ sin cos , [ p
f
[ sin sin , [ p
f
[ cos ) ,
s
i
= ([ p
i
[/m, 0, 0, E
i
/m),
s
f
= ([ p
f
[/m, (E
f
/m) sin cos , (E
f
/m) sin sin , (E
f
/m) cos ) .
Sabirci u sumi (10.13-1) su:
tr[/ s
f
/p
f
0
/s
i
/p
i
0
] = 4m
2
cos ,
trI = 4
tr[/ s
f
0
/s
i
0
] = 4
_
k
2
m
2
+
E
2
m
2
cos
_
,
tr[/ p
f
0
/p
i
0
] = 4(E
2
+k
2
cos ) ,
gde je E
i
= E
f
= E dok je k = [ p
i
[ = [ p
f
[. Sabirajuci ove clanove dobijamo
[ u( p
f
, s
f
)
0
u( p
i
, s
i
)[
2
=
E
2
m
2
cos
2

2
. (10.13-2)
Diferencijalni presek za rasejanje se dalje nalazi standardno. Rezultat je
d
d
=
e
2
a
2
4
2
E
2
cos
2
(/2) .
10.14 Na osnovu dijagrama sa slike iz zadatka (10.7) (ii) amplituda za ovaj proces
je
/=
ie
2
k
2
u( p
2
, r)
u
2
( p
1
) v
2
(q
1
)
v(q
2
, s) ,
gde indeks 2 na u i v spinorima ukazuje da se radi o cesticama negativnog
heliciteta. Kvadrat modula Feynman-ove ampitude je
_
[/[
2
_
=
e
4
64m
2
e
m
2
k
4
tr[(/p
2
+m
e
)
(/ p
1
+m
e
)(1
5
/s
1
)
]
tr[(/q
1
m
)(1
5
/s
2
)
(/ q
2
m
] ,
gde smo sumirali po stanjima polarizacije nalnih cestica u procesu. Ovde su
s
1
i s
2
vektori polarizacije upadnog elektrona i mi mezona i kasnije cemo ih
odrediti. Primenom odgovarajucih formula iz zadatka 3.6 kao i odgovarajuceg
izraza za kontrakciju dva simbola iz zadatka 1.5 dobijamo
_
[/[
2
_
=
e
4
2m
2
e
m
2
k
4
_
(p
2
q
1
)(p
1
q
2
) + (p
2
q
2
)(p
1
q
1
)
m
2
(p
2
p
1
) m
2
e
(q
1
q
2
) + 2m
2
e
m
2
+ m
e
m
_
(s
1
s
2
)(p
2
q
2
) (s
1
s
2
)(p
2
q
1
)
(s
1
s
2
)(p
1
q
2
) + (s
1
s
2
)(p
1
q
1
)
(s
1
q
2
)(s
2
p
2
) + (s
1
q
1
)(s
2
p
2
)
+ (s
1
q
2
)(s
2
p
1
) (s
1
q
1
)(s
2
p
1
)
__
. (10.14-1)
U sistemu CM cetvorovektori impulsa su
p
1
= (E, 0, 0, p) ,
q
1
= (E
, 0, 0, p) ,
p
2
= (E, p sin cos , p sin sin , p cos ) ,
q
2
= (E
, p sin cos , p sin sin , p cos ) .

Vektori polarizacije s
1
i s
2
su
s
1
= (p/m
e
, 0, 0, E/m
e
) ,
s
2
= (p/m
, 0, 0, E
/m
) .
178 Resenja
Nalazenjem skalarnih proizvoda izmedu cetvorovektora u (10.14-1) i srediva-
njem dobijenog izraza dobija se
_
[/[
2
_
=
e
4
32m
2
e
m
2
p
4
sin
4
(/2)
_
(EE
+p
2
)
2
+ (EE
+p
2
cos )
2
2p
2
(m
2
e
+m
2
) sin
2
_
2
_
+ p
2
(4p
2
sin
2

2
+EE
sin
2
)
_
, (10.14-2)
odakle je diferencijalni presek
d
d
=
e
4
128
2
(E +E
)
2
p
4
sin
4
(/2)
_
(EE
+p
2
)
2
+ (EE
+p
2
cos )
2
2p
2
(m
2
e
+m
2
) sin
2
(
2
)
+ p
2
(4p
2
sin
2

2
+EE
sin
2
)
_
. (10.14-3)
10.15 Hamiltonijan interakcije je
H
int
= g
_
d
3
x
5
,
gde su operatori polja u interakcionoj slici. U najnizem redu (tree-level)
amplituda prelaza je
S
fi
=
1
2
(ig)
2
_
p
_
d
4
xd
4
yT: (
5
)
x
:: (
5
)
y
:
k
_
. (10.15-1)
Kako je
(x) [ p, r) =
m
V E
p
u( p, r)e
ipx
,
p, r[

(x) =
m
V E
p
u( p, r)e
ipx
,
to iz izraza (10.15-1) vidimo da postoje cetiri nacina na koje mozemo da
izvrsimo kontrakcije a koje odgovaraju trazenom procesu. Tako dobijamo
(napomenimo da postoje dva para po dva ista sabirka)
S
fi
= g
2
m
2
V
2
_
E
1
E
2
E
1
E
2
_
d
4
xd
4
yi
F
(x y)
_
u(
, s
)
5
u(
k, s) u( p
, r
)
5
u( p, r)e
i(p
p)y+i(k
k)x
u( p
, r
)
5
u(
k, s) u(
, s
)
5
u( p, r)e
i(k
p)y+i(p
k)x
_
. (10.15-2)
Relativan minus znak je posledica Wick-ove teoreme za fermione. Integraci-
jom prethodnog izraza uz
i
F
(x y) = i
_
d
4
q
e
iq(xy)
q
2
M
2
+i
,
dobija se
S
fi
= i
(2)
4
g
2
m
2
V
2
_
E
1
E
2
E
1
E
(4)
(p
+k
p k)
_
1
(p
p)
2
M
2
+i
u(
, s
)
5
u(
k, s) u( p
, r
)
5
u( p, r)
1
(p
k)
2
M
2
+i
u( p
, r
)
5
u(
k, s) u(
, s
)
5
u( p, r)
_
.
Feynman-ovim dijagrami za rasejanje prikazani su na slici.
p
k' p'
p'
k p
- k
k'
p'
p'
k p
-
Kvadrat modula amplitude je
_
[S
fi
[
2
_
=
g
4
(2)
4
T
(4)
(p
+k
p k)
4V
3
E
1
E
2
E
1
E
2
_
(k k
)(p p
) (k k
)m
2
(p p
)m
2
+m
4
((p
p)
2
M
2
)
2
+
(p k
)(k p
) (p k
)m
2
(k p
)m
2
+m
4
((p
k)
2
M
2
)
2
1
2
1
(p
p)
2
M
2
1
(p
k)
2
M
2
Re
_
(k k
)(p p
)
(p
)(k p) + (p k
)(k p
)
(k k
)m
2
(p p
)m
2
(k p
)m
2
(p k
)m
2
+ (k p)m
2
+ (k
)m
2
+m
4
__
.
Kvadrat amplitude prelaza po jedinici vremena u sistemu CM je
[S
fi
[
2
)
T
=
g
4
(2)
4
(4)
(p
+k
p k)
4V
3
E
2
[ p[
4
180 Resenja
_
(1 cos )
2
(2[ p[
2
(cos 1) M
2
)
2
+
(1 + cos )
2
(2[ p[
2
(cos + 1) + M
2
)
2
sin
2
(2[ p[
2
(cos 1) M
2
)(2[ p[
2
(cos + 1) + M
2
)
(10.15-3)
gde je E
1
= E
2
= E
1
= E
2
= E enrergija upadnih odnosno nalnih cestica.
Sva cetiri fermiona imaju isti intenzitet impulsa koji smo obelezili sa [ p[. U
ultrarelativistickom limesu iz (10.15-3) dobijamo
[S
fi
[
2
)
T
=
3g
4
(2)
4
(4)
(p
+k
p k)
16V
3
E
2
. (10.15-4)
Totalni presek za rasejanje je
=
_ _
[S
fi
[
2
)
T
V E
2[ p
1
[
V d
3
p
1
(2)
3
V d
3
p
2
(2)
3
=
3g
4
4
2
(2E 2E
)
16E
dE
1
d
1
2E
1
=
3g
4
64E
2
.
10.16 Direktnom primenom Feynman-ovih pravila dobijamo izraz za odgovaraju-
cu amplitudu. U narednim izrazima izostavili smo pisanje spoljnjih linija.
(i)
/= (ie)
2
_
d
4
k
(2)
4
_
1
/p /k m +i
k
2
+i
_
(ii)
/ = i(ie)
4
_ _
d
4
k
(2)
4
d
4
q
(2)
4
_
1
/p /k m +i
1
/p /k /q m +i
1
/p /k m +i
1
k
2
+i
1
q
2
+i
_
(iii)
/ = (ie)
3
i
3
_
d
4
p
(2)
4
tr
_
1
/p /q m +i
1
/p + / k m +i
1
/p m +i
_
(iv)
/ = i(ie)
3
_
d
4
p
(2)
4
_
1
/p + / k /q m +i
1
/p /q m +i
1
q
2
+i
_
(v)
/ = (ie)
7
i
6
(i)
3
_ _ _
d
4
k
1
(2)
4
d
4
q
(2)
4
d
4
k
(2)
4
_
1
/p
1
+ / q m +i
1
/q m +i
(p q)
2
+i
g
(p q)
2
+i
tr
_
1
/k m +i
1
/p /q + / k m +i
_
g
p
2
1
+i
tr
_
1
/p
1
+ / k
1
m +i
1
/k
1
m +i
__
(vi)
(k) = (ie)
2
_
d
4
p
(2)
4
tr
_
1
/p /k m +i
1
/p m +i
_
(vii)
/=
(k)
ig
k
2
+i
(k)
(viii)
/ = i
4
(i)(ie)
4
_
d
4
p
(2)
4
d
4
q
(2)
4
tr
_
1
/p /k m +i
1
/p + / q /k m +i
1
/p + / q m +i
1
/p m +i
_
g
q
2
+i
(ix)
/ = (ie)
4
_
d
4
p
(2)
4
tr
_
1
/p /k
1
m +i
1
/p /k
1
/k
2
m +i
1
/p /q
1
m +i
1
/p m +i
_
182 Resenja
Re
senja 11
Renormalizacija i regularizacija
11.1 Primenicemo metod matematicke indukcije. Za n = 2 imamo
1
A
1
A
2
=
_
1
0
dx
1
dx
2
(x
1
+x
2
1)
1
[x
1
A
1
+x
2
A
2
]
2
=
_
1
0
dx
1
1
[x
1
A
1
+ (1 x
1
)A
2
]
2
=
1
A
1
A
2
. (11.1-1)
Diferenciranjem (11.1-1) dobijamo
1
AB
n
=
_
1
0
dxdy(x +y 1)
ny
n1
[xA +yB]
n+1
. (11.1-2)
Pretpostavimo da je trazeni identitet tacan za n = k. Pokazimo da je tacan
za n = k + 1. Primenom pretpostavke i (11.1-2) dobijamo
1
A
1
...A
n
A
n+1
=
_
1
0
dz
1
...dz
n
(z
1
+... +z
n
1)
(n 1)!
[z
1
A
1
+... +z
n
A
n
]
n
A
n+1
=
_
1
0
dz
1
...dz
n
n! (z
1
+... +z
n
1)
y
n1
[yz
1
A
1
+... +yz
n
A
n
+ (1 y)A
n+1
]
n+1
. (11.1-3)
Ako dalje uvedemo smenu x
1
= yz
1
, ..., x
n
= yz
n
, x
n+1
= 1 y uz osobinu
(ax) =
1
[a[
(x) ,
184 Resenja
dobijamo
1
A
1
...A
n
A
n+1
=
_
dx
1
...dx
n
dx
n+1
(x
1
+... +x
n
+x
n+1
1)
n!
[x
1
A
1
+... +x
n+1
A
n+1
]
n+1
, (11.1-4)
cime je dokaz zavrsen.
11.2 Smenom q = k +p trazeni integral postaje
I =
_
d
D
q
1
(q
2
m
2
p
2
+i)
n
. (11.2-1)
Prelaskom na euklidski prostor q
0
= iq
0
E
, q = q
E
dobijamo
I = i
_
d
D
q
E
1
(q
2
E
m
2
p
2
+i)
n
. (11.2-2)
Integracija po < q
0
< prelazi u integraciju po imaginarnoj osi, <
q
0
E
< , na osnovu Cauchy-jeve teoreme. Prelazak sa Minkowski-jevog na
euklidski prostor je tzv. Wick-ova rotacija. Veza izmedu dekartovih i sfernih
koordinata u D dimenzionom prostoru je
x
1
= r sin
D2
sin
D3
... sin
1
sin ,
x
2
= r sin
D2
sin
D3
... sin
1
cos ,
x
3
= r sin
D2
sin
D3
... sin
2
cos
1
,
.
.
.
x
D
= r cos
D2
,
gde je 0 < < 2, 0 <
1
, ...,
D2
< . Element zapremine, dV
D
je
dV
D
= r
D1
dr d
D2
1
sin
m
m
d
m
.
Na osnovu toga je
I =
i
(1)
n
2
D2
m=1
_

0
d
m
sin
m
m
_

0
dr
r
D1
(r
2
+m
2
+p
2
)
n
. (11.2-3)
Ako dalje iskoristimo
_

0
d sin
m
=
_
m+1
2
_
_
m+2
2
_
,
Glava 11.Renormalizacija i regularizacija 185
i
_

0
dx
x
b
(x
2
+M)
a
=
_
1+b
2
_
_
a
1+b
2
_
2M
a(1+b)/2
(a)
,
dobijamo
I = i(1)
n
D
2
_
n
D
2
_
(n)
1
(m
2
+p
2
)
n
D
2
.
11.3 Feynman-ovom parametrizacijom (11.G) zadati integral postaje
I =
_
1
0
dx
_
d
4
k
1
[(k +px)
2
]
2
,
gde je = p
2
(x
2
x) + m
2
x . Uvodeci smenu l = k + px i prelazeci na
euklidski prostor (l
0
= il
0
E
,

l =
l
E
) imamo
I = i
_
1
0
dx
_
d
4
l
E
1
[l
2
E
+ ]
2
.
Uvodeci sferne koordinate u cetvorodimenzionom euklidskom prostoru i in-
tegraleci po uglovnim varijablama dobijamo
I = i
2
_
1
0
dx
_

0
dl
2
E
l
2
E
1
(l
2
E
+ )
2
= i
2
_
1
0
dx
_
ln(l
2
E
+ )[
0
1
_
.
Prethodni integral je ocigledno logaritamski divergentan. U okviru Pauli-
Villars-ove regularizacije propagator 1/k
2
u integralu I zamenicemo sa
1
k
2

1
k
2

1
k
2
2
,
gde parametar tezi beskonacnosti. Doprinos drugog clana pri integraciji je
I
= i
2
_
1
0
dx
_
ln(l
2
E
+
)[
0
1
_
,
gde je
=
2
+ p
2
(x
2
x) + x(m
2

2
). Oduzimajuci ova dva rezultata
dobijamo
I I
= i
2
_
1
0
dx ln
_
2
+p
2
(x
2
x) +x(m
2
2
)
p
2
(x
2
x) +m
2
x
_
,
koji je konacan za veliko .
186 Resenja
11.4 U D = 4 dimenzionom prostoru dimenzija skalarnog polja je D/21 dok
su dimenzije konstanti interakcije iste kao u cetvorodimenzionom prostoru:
[] = 0, [g] = 1. Dimenzija lagranzijana je [L] = D, pa je njegov oblik
L =
1
2
(
)
2
m
2
2

2
2
3!

3
4!

4
,
gde je parametar koji ima dimenzije mase. Sopstvena energija u najnizem
redu odredena je sa dijagramima prikazanim na slici.
k
p p
p
k
k
p
p -
Prvi od njih je
i
1
=
i
2

_
d
D
k
(2)
D
i
k
2
m
2
,
Primenom (11.A) dobijamo
i
1
=
im
2
32
2
_
4
2
m
2
_
2
_
1 +

2
_
,
sto uz (11.F) daje
i
1
=
im
2
32
2
_
1 +

2
ln
_
4
2
m
2
_
+o()
__
2
+ 1 +o()
_
=
im
2
32
2
_
2
+ 1 + ln
_
4
2
m
2
_
+o()
_
.
Drugi integral je
i
2
(p) =
(ig)
2
2

_
d
D
k
(2)
D
i
k
2
m
2
i
(k p)
2
m
2
.
Uvodeci Feynman-ovu parametrizaciju (11.G) poslednji izraz postaje
i
2
(p) =
(ig)
2
2

_
1
0
dx
_
d
D
k
(2)
D
1
[k
2
2k px +p
2
x m
2
]
.
Integracija po impulsu k daje
i
2
(p) =
i
2
g
2
1
(4)
2/2
2
_
_
1
0
dx (m
2
p
2
x +p
2
x
2
)
2
=
ig
2
2(4)
2
_
2
+o()
_
_
1

2
_
1
0
dx
_
ln m
2
+ ln(1 +
p
2
m
2
x(x 1))
__
.
Integracijom po Feynman-ovom parametru x dobijamo (za p
2
< 4m
2
)
i
2
(p) =
ig
2
32
2
_
2
+ 2 + ln
4
2
m
2
2
4m
2
p
2
1 arcsin
p
2
4m
2
_
.
Sopstvena energija skalarne cestice je
i = i
1
i
2
.
Renormalizovana masa je m
2
R
= m
2
+ (m) .
11.5 Verteksi u ovoj teoriji su prikazani na slici.
= iv = iv =
i
4
=
i
4
=
i
2
Sopstvena energija cestice odredena je sa sledecim dijagramima. Puna
linija se odnosi na polje a isprekidana na .
p
p
p
188 Resenja
p
p
Prvi od dijagrama je
i
1
(p
2
) = 6(iv)
2
i
m
2
_
d
D
k
(2)
D
i
k
2
m
2
.
Faktor simetrije ovog dijagrama je 6, jer je jedno spoljnje polje moguce
kontrakovati sa poljem iz verteksa na dva nacina, dok je kontrakciju
u verteksu moguce je izvrsiti na 3 nacina. Preostali dijagrami na slici
su:
i
2
(p
2
) =
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
m
2
,
i
3
(p
2
) =
2v
2
2
m
2
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
,
i
4
(p
2
) = 3
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
,
i
5
(p
2
) = 4
2
v
2
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
m
2
1
(k +p)
2
.
Primetimo da zapravo jedino poslednji integral zavisi od impulsa p. Renor-
malizovana masa odredena je sa (0) = m
2
R
. Lako se vidi da je
i
5
(0) = 4
2
v
2
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
m
2
1
k
2
=
4
2
v
2
m
2
_
d
D
k
(2)
D
_
1
k
2
m
2

1
k
2
_
.
Sabirajuci ove dijagrame dobijamo
(0) =
1
(0) +
2
(0) +
3
(0) +
4
(0) +
5
(0) = 0 ,
pa je m
R
= 0.
11.6 Iz dimenzionih razloga je jasno da interakcioni lagranzijan u D dimenzionom
prostoru ima oblik g
/2
2
.
(i) Sopstvena energija cestice odredena je dijagramom
p
k
k
p
p +
sa koga vidimo da je
i(p
2
) = 2g
2
_
d
D
k
(2)
D
1
k
2
m
2
+i0
1
(k +p)
2
m
2
+i0
. (11.6-1)
Uvodeci Feynman-ovu parametrizaciju (11.G) i integracijom po impulsu
k dobijamo
i(p
2
) =
ig
2
8
2
_
2

_
1
0
dx ln
m
2
+p
2
x(x 1) +i0
4
2
_
=
ig
2
8
2
_
2
ln
m
2
4
2

_
1
0
dx ln
_
1 +
p
2
m
2
x(x 1)
__
. (11.6-2)
Kao sto je poznato iz kompleksne analize logaritamska funkcija, ln z
ima zasek duz pozitivnog dela x ose koji pocinje u tacki grananja z =
0. Zasek je neophodan da bi pojedine grane logaritamske funkcije bile
regularne i uniformne funkcije. Odredimo tacku grananja za funkciju
ln[1 +
p
2
m
2
x(x 1)]. To je najmanja vrednost
p
2
m
2
za koju je argument
logaritamske funkcije nula, tj f 1 +
p
2
m
2
x(x 1) = 0 i on je odreden
uslovom
f
x
=
p
2
m
2
(2x 1) = 0 ,
odakle je x =
1
2
. Tacka p
2
= 4m
2
, koja je energija praga raspada
2, je tacka grananja. Zasek pocine u toj tacki i ide duz x-ose do
beskonacnosti. Za 0 < p
2
< 4m
2
, primenom
_
1
0
dx ln[1 +a
2
x(x 1)] = 2 +
2
a
4 a
2
arcsin
a
2
; (a
2
< 4) ,
(11.6-2) postaje
i(p
2
) =
ig
2
8
2
_
2
+ 2 ln
m
2
4
2
2
_
4m
2
p
2
1
_
1/2
arcsin
p
2
2m
_
_
.
190 Resenja
Gornji izraz mozemo analiticki produziti u kompleksnoj p
2
ravni vodeci
racuna o postojanju zaseka.
(ii) Amplituda prelaza u najnizem redu teorije perturbacije je
S
fi
= ig
_
d
4
x p
1
, p
2
[ (x)(x)(x)

M, p = 0
_
= (2)
4
(4)
(p p
1
p
2
)
1
2V M
1
2V E
1
1
2V E
2
(2ig) ,
gde su p
1,2
impulsi produkata raspada. Takode uzeli smo da je cetica
u miru.

Sirina raspada odredena je sa
=
[S
fi
[
2
T
V
2
d
3
p
1
d
3
p
2
(2)
6
.
Integracijom po impulsu p
2
dobijamo
=
4g
2
(2)
2
_
dEpE
1
8ME
2
(M 2E)
_
d ,
Integracija po prostornom uglu daje 2 (ne 4 jer su nalne cestice
nerazlicive). Konacni rezultat je
=
g
2
4M
2
M
2
4
m
2
.
(iii) Za p
2
> 4m
2
argument pod logaritmom u (11.6-2) postaje negativan
(ne racunajuci mali dodatak i0). Sa druge strane lako se vidi da je
Imlog[X i0] = (X > 0) ,
pa je
Im(p
2
) =
g
2
8
2
_
1
0
dx Imln
_
1 +
p
2
m
2
(x
2
x) i0
_
=
g
2
8
_
x
2
x
1
dx ,
gde su
x
1,2
=
1
_
1
4m
2
p
2
2
,
nule argumenta logaritamske funkcije. Lako se vidi da je
Im(p
2
) =
g
2
8
1
4m
2
p
2
. (11.6-3)
Imaginarni deo izraza (p
2
) mozemo naci primenom pravila presecanja.
Izraz (11.6-1) prepisacemo u obliku
i(p
2
) = 2g
2
_
d
4
k
(2)
4
1
(k)
2
m
2
+i0
1
(k +p)
2
m
2
+i0
. (11.6-4)
Diskontinuitet amplitude Disc(p
2
) = (p
2
+i) (p
2
i) dobija se
zamenom propagatora
1
p
2
m
2
(2i)
(4)
(p
2
m
2
)(p
0
) ,
u izrazu (11.6-4). Zbog invarijantnosti izraza (p
2
) uzacemo p
=
(p
0
, p = 0). Tako dobijamo
Disc(p
2
) = 2ig
2
(2i)
2
_
d
4
k
(2)
4
(4)
(k
2
m
2
)
(4)
((k +p)
2
m
2
)(k
0
)(k
0
+p
0
)
=
g
2
i
8
2
_
d
4
k
1
k
(
k
p
0
)
(k
0
+
k
)(k
0
+p
0
k
)
=
g
2
i
8
2
_
d
3
k
(p
0
2
k
)
k
(
k
p
0
)
. (11.6-5)
Integracijom po

k dobija se
Disc(p
2
) =
ig
2
4
1
4m
2
p
2
0
.
Kako je
Im(p
2
) =
1
2i
Disc(p
2
)
to ponovo dobijamo (11.6-3).
Na osnovu izraza za i (M
2
) odmah se vidi da je relacija iz postavke
zadatka zadovoljena. Ona je posledica opticke teoreme.
11.7 Amplituda za ovaj dijagram je
p
k
k
k
p
p
p
p
p
1
1
2
1
2
2
-
+
+
m r
n
192 Resenja
/= e
3
_
d
D
k
(2)
D
tr[
(/ k /p
1
+m)
(/ k + / p
2
+m)
(/ k +m)]
((k p
1
)
2
m
2
)((k +p
2
)
2
m
2
)(k
2
m
2
)
. (11.7-1)
Feynman-ovom parametrizacijom (11.H) imamo
1
((k p
1
)
2
m
2
)((k +p
2
)
2
m
2
)(k
2
m
2
)
= 2
_
1
0
dx
_
1x
0
dz
1
[k
2
m
2
+ (p
2
2
+ 2k p
2
)x + (p
2
1
2k p
1
)z]
3
= 2
_
1
0
dx
_
1x
0
dz
1
[(k +p
2
x p
1
z)
2
]
3
,
gde je
= (p
2
x p
1
z)
2
p
2
2
x p
2
1
z +m
2
.
Brojilac podintegralne funkcije u (11.7-1) je
tr[
(/ k /p
1
+m)
(/ k + / p
2
+m)
(/ k +m)]
= tr[
(/ l +A/ +m)
(/ l +B/ +m)
(/ l +C/ +m)] , (11.7-2)

gde je
l = k +p
2
x p
1
z ,
A = p
1
z p
2
x p
1
,
B = p
1
z p
2
x +p
2
,
C = p
1
z p
2
x .
Posto je trag neparnog broja gama matrica jednak nuli to (11.7-2) postaje
tr[
(/ l +A/ +m)
(/ l +B/ +m)
(/ l +C/ +m)]
= tr[
/l
/l
/l] + tr[
/l
/l
C/] + tr[
/l
B/
/l]
+ tr[
/l
B/
C/] + tr[
A/
/l
/l] + tr[
A/
/l
C/]
+ tr[
A/
B/
/l] + tr[
A/
B/
C/] +m
2
tr[
/l
]
+ m
2
tr[
A/
] +m
2
tr[
/l
]
+ m
2
tr[
B/
] + m
2
tr[
/l] +m
2
tr[C/
] . (11.7-3)
U integralu (11.7-1) napravicemo smenu varijabli k l.

Clanovi u (11.7-
3) koji sadrze neparan broj impulsa l dace nulu nakon integracije. Takode
clanovi proporcionalni sa m
2
kao i clan proporcionalan sa tr[
A/
B/
C/] su
konacni pa jedini divergentni doprinos potice od preostala tri integrala. Prvi
od njih je
/
1
= 8e
3
_
1
0
dx
_
1x
0
dz
_
d
D
l
(2)
D
_
2l
(l
C l +l
)
(l
2
)
3
l
2
(g
+g
)
(l
2
)
3
_
,
jer je
tr[
/l
/l
/C] = 2l
tr[
/l
/C] l
2
tr[
/C] .
Integracijom po impulsu l (11.C) dobijamo
/
1
=
4ie
3
(4)
D
2
2
_
_
1
0
dx
_
1x
0
dz
_
1

2
ln +o(
2
)
_
(1
D
2
)(g
+g
) .
Divergentni deo ovog integrala je
/
1
[
div
=
ie
3
2
2
_
1
0
dx
_
1x
0
dz(g
+g
) .
Preostala dva integrala racunaju se analogno. Rezultat je
/[
div
=
ie
3
2
2
_
1
6
_
g
(p
1
p
2
)
+g
(p
1
p
2
)
+g
(p
1
p
2
)
_
+
1
2
_
g
(p
1
+p
2
)
+g
(p
2
p
1
)
(p
1
p
2
)
__
.
Dijagram kod koga se petlja obilazi u suprotnu stranu prikazan je na slici.
p
k
k
k
p
p
p
p
p
1
1
2
1
2
2
-
-
- -
+
m r
n
Amplituda je ista kao i u (11.7-1) s tim sto je trag u (11.7-1) zamenjen sa
tragom
tr[
(/k /p
2
+m)
(/ p
1
/k +m)
(/k +m)] .
Ubacujuci C
1
C u prethodni izraz, gde je matrica C matrica konjugacije
naboja (4.K), dobijamo
tr[C
C
1
C(/k /p
2
+m)C
1
C
C
1
C
(/ p
1
/k +m)C
1
C
C
1
C(/k +m)C
1
].
Koristeci (4.K) lako se nalazi da je
tr[
(/k /p
2
+m)
(/ p
1
/k +m)
(/k +m)]
= ()
3
tr[
(/ k +m)
(/ k /p
1
+m)
(/ k + / p
2
+m)] ,
odakle sledi trazeni rezultat. Ovaj iskaz je ocigledno tacan za sve ovakve
dijagrame sa neparnim brojem verteksa i poznat je kao Furry-jeva teorema.
194 Resenja
11.8 Polarizacija vakuuma u kvantnoj elektrodinamici je
i
= (q
q
2
g
)i(q
2
) ,
gde je
(q
2
) =
e
2
2
2
_
1
3
(
2
+ ln
4
2
m
2
)
_
1
0
dx x(1 x) ln(1
q
2
m
2
x(1 x))
_
.
(i) Denisimo velicinu
R
(q
2
) sa
R
(q
2
) = (q
2
) (0) .
Tada je
R
(q
2
) =
e
2
2
2
_
1
0
dx x(1 x) ln(1
q
2
m
2
x(1 x)) . (11.8-1)
Parcijalnom integracijom u (11.8-1) dobijamo
R
(q
2
) =
e
2
2
2
_
1
0
dx
_
x
2
2

x
3
3
_
q
2
m
2
(1 2x)
1
q
2
m
2
x(1 x)
.
Smenom v = 2x 1 prethodni integral postaje
R
(q
2
) =
e
2
4
2
_
1
0
dv
v
2
v
4
3
v
2
+
4m
2
q
2
1
. (11.8-2)
Ako denisemo integral
I
n
=
_
1
0
dv
v
n
v
2
c i
,
lako se pokazuje da vazi rekurentna veza
I
n
cI
n2
=
1
n 1
.
Integral (11.8-2) je
R
(q
2
) =
e
2
4
2
_
8
9

c
3
+ (c
c
2
3
)I
0
_
, (11.8-3)
tako da nam je preostalo da izracunamo integral I
0
. Za < q
2
< 0
tj. 1 < c < integral I
0
je tablicni:
I
0
=
1
2
_
1
4m
2
q
2
_
1
2
ln
_
1
4m
2
q
2
1
_
1
4m
2
q
2
+ 1
.
Za 0 < q
2
4m
2
integral I
0
je
I
0
=
_
4m
2
q
2
1
_
1
2
arctan
1
_
4m
2
q
2
1
.
U slucaju 4m
2
< q
2
< podintegralna funkcija integrala I
0
ima pol
u tacki v
2
= c, te integral divergira. Sada se moramo setiti da smo
ignorisali i clan u propagatoru, te je pol pomeren u gornju poluravan.
Kontura integracije je modikovana u tacki v =
c jednim polukrugom
poluprecnika 0 koji lezi u donjoj poluravni. Tako se dobija
I
0
=
1
2
_
1
4m
2
q
2
_
1
2
ln
1
_
1
4m
2
q
2
1 +
_
1
4m
2
q
2
+
i
2
_
1
4m
2
q
2
.
Imaginarni deo potice od integracije po polukruznici, dok je realni deo
zapravo glavna vrednost integrala. Zamenom integrala I
0
u (11.8-3) do-
bija se trazeni rezultat. Mi cemo ovde navesti rezultat samo za poslednji
slucaj, 0 < q
2
4m
2
:
R
(q
2
) =
e
2
4
2
_
5
9
+
4m
2
3q
2

1
3
_
1 +
2m
2
q
2
_
f(q
2
)
_
,
gde je
f(q
2
) =
1
4m
2
q
2
ln
1 +
_
1
4m
2
q
2
1
_
1
4m
2
q
2
i
1
4m
2
q
2
,
odakle se lako nalazi imaginardni deo funkcije (q
2
). Napomenimo da
se imaginarni deo lako moze naci kao u zadatku 11.6, sto vam ostavljamo
za vezbu.
(ii) Ako u integralu
_

4m
2
ds
Im(s)
s(s q
2
i)
zamenimo izraz za imaginarni deo (s) i uvedemo smenu
s =
4m
2
1 v
2
dobijamo
1
q
2
e
2
4
_
1
0
dv
(1
v
2
3
)v
2
v
2
+
4m
2
q
2
1 i
,
sto poredenjem sa (11.8-2) daje trazenu disperzionu relaciju.
196 Resenja
11.9 U skalarnoj elektrodinamici postoje dva verteksa:
p p'
m
= ie(p +p
m n
= 2ie
2
g
Ostala Feynman-ova pravila su standardna s tim sto se svaka zatvorena fo-

tonska petlja mnozi sa faktorom 1/2. Sopstvena energija fotona u skalarnoj
elektrodinamici racuna se na osnovu sledecih dijagrama:
p
k
p k
p
k
+
Prvi dijagram je
i
(1)
= 2ie
2
g
_
d
D
k
(2)
D
i
k
2
m
2
.
Primenom (11.A) i (11.F) dobijamo
i
(1)
=
ie
2
4
2
m
2
g
+ kon. deo . (11.9-1)

Drugi dijagram je
i
(2)
= e
2
_
d
D
k
(2)
D
(2k +p)
(2k +p)
(k
2
m
2
)((k +p)
2
m
2
)
.
Feynman-ovom parametrizacijom prethodni integral postaje
i
(2)
= e
2
_
1
0
dx
_
d
D
k
(2)
D
4k
+ 2k
+ 2k
+p
[k
2
+ 2xk p +p
2
x m
2
]
2
.
Uz formule (11.A-C) dobijamo
i
(2)
=
ie
2
D
2
(2)
D
_
1
0
dx
_
2
_
1
(m
2
+p
2
x
2
p
2
x)
2
(4x
2
4x + 1)p
2g
2
1
_
(m
2
+p
2
x
2
p
2
x)
2
1
_
,
sto je
i
(2)
=
ie
2
16
2
_
2
3
(p
p
2
g
) +
4m
2
_
+ kon. deo . (11.9-2)
Sabirajuci divergentne delove (11.9-1) i (11.9-2) dobija se trazeni rezultat.
Primetimo da se clan sa m
2
krati u ovim izrazima kao i da je dobijeni izraz
kalibraciono invarijantan, sto smo i ocekivali.
11.10 Verteks

je ig
2
.
(i) Na osnovu Feynman-ovih pravila imamo
i(p) = g
2
_
d
D
k
(2)
D
1
(p k)
2
m
2
+i0
/k +M
k
2
M
2
+i0
.
Ovaj integral je linearno divergentan.
(ii) Jednostavnim racunom dobija se
i(p) =
ig
2
16
2
_
(
2
)(
1
2
/p +M)
_
1
0
dx (x/p +M) ln

4
2
2
_
,
gde je = p
2
(x
2
x) + (1 x)M
2
+m
2
x .
198 Resenja
Literatura
[1] D. Bailin and A. Love, Introduction to Gauge Field Theory, Adam
Hilger, Bristol, 1986
[2] M. Blagojevic, Gravitacija i lokalne simetrije, Institut za ziku,
Beograd, 1997
[3] J. Bjorken and S. Drell, Relativistic Quantum Mechanics, McGraw-Hill,
New York, 1964
[4] J. Bjorken and S. Drell, Relativistic Quantum Fields, McGraw-Hill, New
York, 1965
[5] N. N. Bogoljubov and D.V. Shirkov, Introduction to the Theory of Quan-
tized Fields, Wiley-Interscience, New York, 1980
[6] T.P. Cheng and L.F. Li, Gauge Theory of Elementary Particle Physics,
Oxford University Press, New York, 1984
[7] T.P. Cheng and L.F. Li, Gauge Theory of Elementary Particle Physics,
Problems and Solutions, Oxford University Press, New York, 2000
[8] M. Damnjanovic, Hilbertovi prostori i grupe, Fizicki fakultet, Beograd,
2000
[9] I.S. Gradshteyn and I.M. Ryzhnik, Table of Integrals, Series and Prod-
ucts, (trans. and ed. by Alan Jerey), Academic Press, Orlando, Florida,
1980
[10] W. Greiner and J, Reinhardt, Quantum Electrodinamics, Springer,
Berlin, Heidelberg, New York, 1996
200 Literatura
[11] W. Greiner and J, Reinhardt, Field Quantization, Springer, Berlin, Hei-
delberg, New York, 1996
[12] F. Gross, Relativistic Quantum Mechanics and Field Theory, Wiley, New
York, 1993
[13] C. Itzykson and J.B. Zuber, Quantum Field Theory, McGraw-Hill, New
York, 1980
[14] M. Kaku, Quantum Field Theory: A Modern Introduction, Oxford Uni-
versity Press, New York, 1993
[15] F. Mandl and G. Show, Quantum Field Theory, New York, 1984
[16] D. S. Mitrinovic, Kompleksna analiza, Gradevinska knjiga, Beograd,
1989
[17] M. E. Peskin and D. V. Schroeder, An Introduction to Quantum Field
Theory, Addison Wesley, 1995
[18] P. Ramond, Field Theory: A Modern Primer (second edition), Addison-
Wesley, RedwoodCity, California, 1989
[19] L. Rayder, Quantum Field Theory, Cambridge University Press, Cam-
bridge, 1985
[20] J. J. Sakurai, Advanced Quantum Mechanics, Addison-Wesley, Reading,
1967
[21] S. S. Schweber, An Introduction to Relativistic Quantum Field Theory,
Harpen and Row, New York, 1962
[22] A. G. Sveshnikov and A. N. Tikhonov, The Theory of Functions of a
Complex Variable, Mir Publisher, Moscow, 1978
[23] G. Sterman, Introduction to Quantum Field Theory, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge, 1993
[24] S. Weinberg, The Quantum Theory of Fields I and II, Cambridge Uni-
versity Press, New York, 1996

Zbirka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbirka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zbirka resenih zadataka iz

Kvantne teorije polja

globalne (inercijalne) koordinate.

proizvoljan vektor u prostoru Minkowski-og

njegove kontravarijantne komponente. Svakom vektorskom prostoru se moze

u ovom prostoru denisana je sa

. Vektori u dualnom prostoru, =

parametri odnosno generatori Lorentz-ove podgrupe, dok

parametri odnosno generatori translacija. Poincare-ova algebra

je totalno antisimetrican tenzor. Koristicemo

matricni elementi matrice A.

= (1, ), gde je 1 jedinicna 2 2 matrica, a su

. Ovim je denisan jedan homomorzam izmedu Lorentz-

), kao i da je (S) = (S), tj. da je veza

. Pokazati da ona zadovoljava jednacinu kontinuiteta

cini skup linearno nezavisnih matrica formata 4 4. Pokazati takode da je

rastaviti po potpunom skupu matrica.

] moze izraziti preko samih

Dirac-ov spinor, (x) se

= 0. Kako ovi projektori deluju na bazne

impuls. Pokazati da vazi

n). Naci nerelativisticki limes.

= (1, ), a su Pauli-jeve matrice.

tenzor jacine polja.

(x) Lorentz-ov skalar. Kako se ona trans-

= 0 posledica jednacina kretanja.

(x), gde je = (x) proizvoljna

(x), gde je parametar. Naci innitezimalnu

(x). Naci Noether-inu struju i

k) kreacioni opertori. U slucaju

k). Realno polje opisuje neutralne, dok

k), b(q)] = 0 . (7.D)

k) [0) odgovara skalarnoj cestici impulsa

k) [0) anticestica im-

, F((x), (x))], gde je F diferencijabilna funkcija polja i impulsa,

k) operator broja cestica,

skalarnog polja izracunat je u zadatku

= x + a realno skalarno polje

( p, r) i c( p, r), d( p, r) su kreacioni odnosno anihilacioni

Cestice spina 1/2 zadovoljavaju Fermi-Dirac-ovu statistiku sto namece is-

( p, r) [0) su jednocesticno elektronsko

(y)] izmedu struja J

(x)(y)) [0) jednak 0 za =

(x) transformisu pri Lo-

direktno slede (kinematicke)

k[. Od cetiri polarizaciona vektora,

k) samo su dva nezavisna.

(t, y)] = 0 , (9.F)

. Kreacioni i anihilacini operatori zadovoljavaju:

(x) [) cist gejdz.

Fotonski i elektronski propagatori:

antisimetricni, to ih je sest nezavisnih, pa je Lorentz-

dobijaju pri dejstvu antisimetricnog tenzora

i uzimanjem traga dobija se trazena relacija.

zadovoljavaju sledece relacije ortogonalnosti tr[

generatori. Zbog antisimetricnosti

postoji sest nezavisnih Lorentz-ovih transformacija: tri rotacije

transformisu kao komponente cetvorovektora. Ako

= 0, jer se radi o proizvodu simetricnog i

se pri Lorentz-ovom transformacijama transformise kao vektor pa

ostavlja invarijantnim standardni

. Konformna grupa je petnaestoparametar-

. Iz poslednje relacije sledi