C..

lahiyat Fakltesi Dergisi XII/1 - 2008, 33-61

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu Ve Sivasta Are Uygulamalar Do. Dr. Metin BOZKU

zet Yeryzndeki her din, inan ve ideoloji, baz tarih, gn veya geceleri di er zaman dilimlerinden farkl olarak kutsal, nemli veya daha itibarl kabul etmektedir. Buna ba l olarak, toplumlar n hayatnda inan ve gelenekten kaynaklanan baz nemli gnler, geceler ve aylar vard r. Bu zaman dilimlerinde, meydana geldi i varsay lan veya gerekten meydana gelmi olan bir takm olaylar sebebiyle, eitli kutlama ve yas trenleri yap lagelmi tir. Byle zaman dilimlerinin, ortak deerlere sahip topluluklarn sosyal ve kltrel hayatlarn hep canl tutan nemli unsurlar olduu bir gerektir. Bu gerek, slam dini ve Mslmanlar iin de geerlidir. Zira Mslmanlarn, aralarnda birtak m farklar olsa da, ortak olarak kutsal saydklar nemli gnlerden biri de aure gndr. Hicri takvimin birinci ay olan Muharremin onuncu gn (Are gn), tarih kaynaklarda geen bilgiler nda, kendisinde birok peygamberin kurtuluu ve baars n n yaand inanc yla, Arap, srail ve Fars milletleri tarafndan kutsal kabul edilmi ve eitli ekillerde kutlanagelmitir. Son yllarda Trkiyede Alevlii gndeme tayan hususlar n banda phesiz muharrem orucu/matemi ve are trenleri gelmektedir. Ben bu makalede, nce are gn ve orucu ile muharrem mtemi/orucunu, sonra da Sivasta bu konuda yaplan uygulamalar inceleme konusu yapt m. Bylece toplumun tamam nn ilgi duyduu ve paylat bir inan ve gelenek konusunu farkl ynleriyle sunmaya altm. Anahtar Kelimeler: Aure Gn, Muharrem Mtemi/Orucu, Sivasta Aure Uygulamalar Abstract Most, if not all, of the religions, faiths and ideologies attribute special importance or holiness to some of the dates, days or nights over the others. Such dates, days or nights derive their importance because of certain historical events taking place in those times and, thus, have been celebrated with joy or sadness in their anniversaries depending on the content of the events. Such dates and events are important factors which keep social and cultural fabric alive. This is true for Muslim societies as well. Asure is one of the important holy days among Muslims with little difference in its understanding. It is cele-

C.. lahiyat Fakltesi retim (mbozkus@cumhuriyet.edu.tr).

yesi

ve

Dekan

Yard mcs

34

* Metin BOZKU
brated on the tenth of the first month of Muslim lunar calendar. It is believed that many prophets were redeemed from the anguish or succeeded in their struggle in that date, and thus, it has been regarded as holy, and celebrated, in many Arabic, Israeli and Persian societies. It is the Muharram fast/ grief and Aura celebrations that currently marked Alevities in Turkey. In this study the author surveyed the practice and the celebration of the day of Aure and Muharram grief/fast in Sivas. In this way, one of the important symbols in a faith tradition, to which most of members of Turkish society are attracted, is presented in detail. Key Words: The day of Aure, Muharrem Grief/Fast, Practices of Aura Celebration in Sivas

GR Gnmz Trkiye'sinde din inan balamnda, gemi ten devral nan en olumsuz mirasn Alev ve Snnlerin birbirlerinin kltrlerini yeterince tan mad klar oldu u sylenebilir. Bugn bu tan mama olgusu, inan farkll klarn kar ve iktidar arac olarak kullanmak isteyen evreler tarafndan, baz din motiflerle de desteklenerek, istismar edilmekte ve sonuta mevcut durum daha da karma k bir hl almaktad r. Oysa Trkiyedeki bu inan ve gelenek farkll nn, zellikle de Alevilie ait baz inan ve merasimlerin, tarihsel sre iinde nasl bir evrilme geirdi i, buna bal olarak nas l farkl lat iyi anlat ldnda, kendiliinden istismar konusu olmaktan kmas mmkndr. Ayr ca bu hususlar n sorun olarak zaman zaman lke gndemine ta nmas , bu konuda belli a l mlar n salanmas na imkan verebilir. Bugn Alev vatandalarla ilgili inan sorunlarn n, sadece Alevlerle ilgili boyutunun olmad , bilakis Alevlerin dndaki di er toplumsal kesimlerle de balant l olduu, dolay s yla retilecek zmlerin de toplumun tamam n dikkate alarak ku at c bir yakla m iermesi gerekir. Son yllarda Alevli i gndeme ta yan hususlarn ba nda phesiz muharrem orucu/matemi ve are trenleri gelmektedir. Gncel tartmalardan uzak durularak sadece konunun zne deinilmeye al lacak olan bu makalede, konu ele alnrken, toplumun belli bir kesimini oluturan Alevi kesimi ile ilgili yakla mlarda tan mlay c deil, tan mac bir yakla m izlenecektir. Yine are ortak paydas yla, her trl nyarg dan uzak bir yakla mla, ehirdeki inan gruplar aras ndaki mevcut yak nlamay , samimiyetle daha da ileriye ta maya alan bata Valilik ve di er resm kurumlar olmak zere, Alev-Snn tm sivil toplum kurulularn yapt klar katklara deinilecektir. Bu amala nce are gn ve orucu ile muharrem mtemi/orucu, sonra da Sivasta bu konuda yap lan uygulamalar inceleme konusu yapan bu makalede, toplumun tama-

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

35

mnn ilgi duyduu ve paylat bir inan ve gelenek konusu farkl ynleriyle ele alnacakt r. A. A RE GN, ORUCU VE TATLISI 1. Are Gn stisnas z yeryzndeki her din, inan sistemi ve ideoloji, baz tarihleri, gnleri veya geceleri di er zaman dilimlerinden farkl olarak kutsal, nemli veya daha itibarl kabul etmektedir. Bu, slam dini ve Mslmanlar iin de geerlidir. Mslmanlarn, aralarnda birtak m farklar olsa da, ortak olarak kutsal sayd klar nemli gnlerden biri de aure gndr. Are kelimesi, Arapa kaynaklarda tam olarak r eklinde gemektedir. Bu kelimenin, on say s ile ilgili olan ar ve ir veya develerin gdlmesiyle ilgili r kknden tremi Arapa bir kelime olduunu kabul edenler oldu u gibi, bu dilde fl vezninin bulunmadn ileri srerek, kelimenin braniceden geldi ini syleyenler de vard r. Ancak dil bilginlerinin o unun bu gr e katlmad ve kelimenin Arapa asll oldu unu benimsedi i anlalmaktad r.1 Kelime, Trkemizde ise are olarak ifade edilmektedir. Kaynaklarda, kendisinde pek ok tarihsel olay n gerekleti i ifade edilen ve bundan dolay farkl din ve mezheplerin nem verdi i muharremin onuncu gnne verilen bu ismin, slamdan nce dnemlerde bu adla kullanl p kullanlmad konusunda bir fikir birli i olmad grlmektedir. Are gnnn, kutsall ve men ei slam ncesinden daha nceki bir tarihe kadar gitti ini ve bu konuda tarih kaynaklarda pek ok farkl rivyetin bulunduunu belirtmek gerekir. Bunlar k saca zetlemek gerekirse, A re gn, Hz. demin tvbesinin kabul edildii, Hz. Nuhun gemisinin tufan sonras Cd Da n n tepesine oturdu u ve inananlar n kurtulmalar na karl k kr orucu tuttuu, Hz. Ms ve kavminin, Firavunun zulmnden kurtulduu ve bu nedenle Yahudilerin oru tutmakla ykml olduu bir gn olarak gemektedir.2 Kaynaklar n bu konuda verdi i bilgileri iki noktada toplamak mmkndr. Birincisi, are, Hz. Ms ve kavminin, Firavunun zulmnden kurtulduu ve Yahudilerin oru tutmakla ykml olduu bir gndr. Daha ok msteriklerin benimsedi i bu gr e g1

Bkz. bn Manzr, Lisanul-Arab, Beyrut, 1995, IV/569-571; Zebd, Tacul-Ars min Cevhiril-Kms, Beyrut, 1994, VII/222; Yusuf evki Yavuz, r, D A, stanbul, 1991, IV/24. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kbr, Ms r, 1939, I/23; Taber, Tarihul-Umem velMulk, Beyrut, 1986, I/185, II/18; bnul-Cevz, el-Muntazam fTarihil-Mulk vel-Umem, thk. Suheyl Zekkr, Beyrut, 1995,IV/106, I/132.

36

* Metin BOZKU

re Mslmanlar n mbarek bir gn olarak kabul edip oru tuttuklar are, asl nda Yahudi geleneine dayanmaktad r. kincisi, are, Hz. Nuhtan itibaren btn Sm dinlerde mevcut olan ve Chiliye devri Araplar arasnda da, Hz. brahimden beri nemli grlp oru tutulan bir gndr. Arenin kayna yla ilgili bu iki yorum d nda baz tarih, hadis ve f k h kitaplar nda yer alan rivayetlerde ise bu gn, Hz. Yunusun bal n karn ndan kar ld , Hz. Musa ve san n do du u ve Hz. san n semaya ykseltildii, Hz. Sleymana mlkn verildii, Hz. Dvdun tvbesinin kabul edildi i, Hz. Peygambere, Allah taraf ndan gemi ve gelecek btn gnahlar nn affedileceine dair teminat verildi i ve Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye hicret etti i gn olarak ifade edilir.3 Ne var ki bu tarih olaylarn, vuku bulduklar n Kurn- Kerimden renmekle birlikte, tarih olarak bu gnde gereklemi olmalarn ilmen do rulama imkn yoktur ve bunlardan bir k sm nn da yanl olduu grlmektedir. rnein, Hz. Muhammedin Medineye hicreti 10 Muharremde deil 12 Reblevvelde gereklemi tir. A kas bu kadar nemli pek ok olay n ayn gne denk gelmi olmas , bizi ncelikle takdir-i ilahiyi d nmek yerine, bu kaynaklar kaleme alan alimlerin nas l bir tarih felsefesine sahip olduklar n dnmeye ve irdelemeye sevk etmektedir. Zira tm bu olaylar n, ay takvimine gre Muharremin 10. gnnde gerekleti ine dair rivayetlere yer veren tarih kaynaklar n hibir bilimsel veriye dayanmad a kt r. Anlalan, Mslmanlarn, Yahudi ve Hristiyanlarla zaman zaman bir arada bulunmalarnn bir sonucu olarak, bu gnde yaand varsay lan olaylarla ilgili sylencelerin, nce szl gelenee, ardndan da hibir tenkide tabi tutulmadan yazl kaynaklara aktar lm, sriliyat kabilinden rivayetler olmalar kuvvetle muhtemeldir.4 Glpnarl ise konuya farkl bir bak getirmi tir. Ona gre, H. 61. yl 10 Muharrem gn, mam Hseyin, Muaviye olu Yezidin emriyle Kerbelda, Kfe ve am ehlinin byk bir ordusu taraf ndan, kendisine uyanlarla beraber ehit edilmi tir. Bu ac y unutmayan ve her yl bu yas tazeleyerek Emevilere kar d manl glendiren Ehlibeyt taraftarlar na kar Emeviler, o gn bir bayram gn olarak sunma gayretine dm tr. Bu balamda, dem Peygamberin o gn yaratld , yerlerin, gklerin, Cebrailin, meleklerin o gn halk edildi i, smail Peygamberin o gn kurban edilmekten kurtulduu, Nuh Peygamberin o gn tufandan kurtuldu u, Yu3

Benzer rivayetler iin bkz. Heysem, Nreddn Ali b. Eb Bekr, Mecmauz-Zevid, Beyrut, 1407/1967, III/188; Yavuz, a.g.m., IV/24; Hz. Muhammed, Bisetin 13. yl 1. gn gecesi Mekkeden Medineye hicret iin yola kt ve Rebilevvel aynn 12. gn ortasnda Medineye ulat. Bkz Mehmet Ali Bykkara, mamiyye iasna Gre nemli Tarih, Gn ve Geceler, anakkale, 1999, s.32, 34. Bkz. Eyp Ba , Are Gn, Tarihsel Boyutu ve Osmanl Din Hayat ndaki Yeri zerine Dnceler, A FD XLV(2004), say 1, s. 169; Yavuz, a.g.m,, IV/25.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

37

sufun o gn zindandan kt , Yakubun gzlerinin o gn a ld , Yunusun baln karn ndan o gn halas olduu gibi birok haber uydurulmutur. Hlasa, tm peygamberlerin, bilumum dertlerden, belalardan o gn kurtulmalar ve bu gnn bir bayram gn olmas ... Bu gn srme eken gz ar s grmez, ehline-ayline, evine yiyecek iecek alan darl k ekmez, eklinde hadisler, Emeviler tarafndan uydurulmu ve bylece insanlar n bu gn kutlamalar tevik edilmi tir.5 Glpnarl nn bu yakla m , mamiyye ias n n bu konuya bak n yans tmas bak m ndan nemli grlebilir. 2. Are Orucu slam dininin temel ibadetlerinden biri olan, ekil ve sresi farkl da olsa gemi mmetlere de emredilmi bir ibadet olan oru, hicretten bir buuk yl sonra aban ay nda farz k lnmt r. Orucun farz klnmas n n hikmeti, Allahn emrine boyun emekle kulluk zevkini tatmak; ruhu, riya ve gsteri hastal klar ndan ar nd rarak ihls artt rmak ve kendisini Allahn korumasna teslim etmek iin nefis ile mcadele etmektir.6 Ey iman edenler! Sizden ncekilere yazld gibi, oru size de yaz ld (farz klnd ). Umulur ki sak nrsnz.7 ayetinden reniyoruz ki oru btn mmetlere emredilmi bir ibadettir. Ramazan ay nda oru tutma ise Hz. Muhammedin mmetine has bir durumdur. Oru ibadetini dier ibadetlerden ay ran en nemli zellik, Allahn onu kendi zat na nisbet etmi olmas d r. Bir hadiste demolunun btn amelleri kendisi iindir, oru mstesna. O benim iindir. Onun mkftn ben vereceim.8buyurulur. Orucun Allah n zat na nisbet edilmi olmas nn sebebi, hibir insan n Allahtan bakas ad na oru tutmamas d r.9 Arenin menei konusunda yukar da verilen iki temel gr , aslnda bugnn nemi yan nda bu gnde oru tutulmas na da vurgu yapmaktayd . Hadislerde tevik edilen nfile oru tutma gnlerinden biri de Muharrem aynn onuncu gn olan are g5

7 8 9

Bkz. Suyt, el-Lelil- Masna fil-Ahdsil- Mevza, Kahire, 1317, I/61-64; Abdlbaki Glpnarl , Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, 2004, stanbul, s.32-33; Aliyyl- Kaar ise (Mevztu Kebr, stanbul, 1289, s. 77, 102, 105, 107, 122, 286) adl eserinde bu bilgileri nakleder ve bunlarn, mam Hseynin katilleri tarafndan uydurulduunu bildirir; Emeviler, Safer ay nn 1. gn Hz. Hseyinin kesik bann ama gtrlmesi vesilesiyle bu gn bayram saydlar. Bkz. Bykkara, a.g.e.,s.52. Bkz. Ya ar Kandemir- smail L. akan ve Rait Kk, Riyzs-Slihn Tercme ve erhi , stanbul, 1998, V/ 473-474. Bakara, 2/183. Buhar, el-Cmius-Sahih, Savm, 9; Mslim, Sahihi Mslim, S yam, 161. Bkz.Selahattin Yldr m, Reslullah n Dilinden Ramazan ve Oru, stanbul, 2007, s.37; Ali elik, Peygamberimizin Ramazan Gnl, stanbul, 2003, s.23-23.

38

* Metin BOZKU

ndr. Esasen bugn gndeme ta yan hususlarn banda bu gnde tutulan oru ve bu orucun niteli i gelmektedir. Bu gnde oru tutulmas na dair gr lerden biri, Hz. ie ile Abdullah b. merin rivayetlerine dayanmaktad r. Buharide, Hz. i eden nakledilen rivayet yledir: Chiliye Devrinde Kurey kabilesi aure gn orucu tutarlard ; Peygamber de tutuyordu. Medineye hicret edince, hem kendisi tuttu hem de bakalarna tutulmas n emretti. Ramazan orucu farz kl n nca, kendisi are gnnde oru tutmay b rakt ve dileyen tutsun, dileyen tutmas n dedi.10 Abdullah b. merin ayn konudaki rivayeti ise yledir: Are Chiliye Devri insanlarnn oru tuttuu bir gnd. Fakat ramazan orucu farz k lnnca Reslullaha are konusu soruldu, o da, Are, Allahn gnlerinden bir gndr, dileyen bugnde oru tutsun, dileyen tutmas n buyurdu.11 Ashap aras nda ilimleriyle ne kan bu iki sahbnin rivayetlerinden, Chiliye devrinde, Kureyin bugne sayg duyduu, Kabenin rtsn bugnde dei tirdi i ve ona tam sayg duymalar n n bir ni anesi olarak da bu gnde oru tuttuklar , Hz. Peygamberin de bu orucu tuttuu, Ramazan orucunun farz k lnmas ile birlikte bugnde oru tutma ykmllnn kalkt anlalmaktad r.12 Dier gre gre, Hz. Nuhtan itibaren btn Sm dinlerde makbul saylan are gnnde oru tutmak Yahudilere farz k lnmt . Onlar, yedinci aylar olan Ti rinin onuncu gnne rastlayan areyi bayram kabul ederek birtak m merasimler yapar ve bir yll k gnahlardan temizlenmek zere oru tutarlard .13 Hz. Muhammed (a.s.) Medine'ye hicret edince Yahudilerin aure gnnde oru tuttuklar n grd. Bu durumu onlara sorunca onlar yle dediler: Bu gn kutsal bir gndr. Bu gnde Allah Hz. Musa ve srailo ullarn dmanlarndan kurtard . Musa bugnde oru tuttu.. Bunun zerine Allah Resl: Biz Musaya sizden daha lay k z.14 diyerek bugnde hem kendisi oru tutu, hem de bakalar na tutmalar n emretti. Bu ifadelerden, Hz. Musann Allaha kr iin bugnde oru tuttu u, bylece, hicretten nce bugne duyduu sayg ya, Hz. Msn n bu kaderi de eklenince Hz. Muhammedin

10 11 12

13 14

Buhari, Sahih, Savm,69; Ahmed bn Hanbel, Msned, stanbul, 1992, IV/29-30. Ahmed bn Hanbel, Msned, II/57, 143. Bkz.bn Kayyim el-Cevzi, Zdl-Med, tah. uaybAbdulkadir Arnavut, Kuveyt, 1994, II/70; Bedri Noyan, Bektailik-Alevilik Nedir, stanbul, 1995, s.150. Leviller, 16/30-34, 23/27. Buhari, Sahih, Savm,69; Ahmed bn Hanbel, Msned, II/359-360. Hadislerde aure orucu konusunda teviklerin olduunu grmekteyiz. Bir hadiste, aure orucunun, yl iindeki kk gnahlara kefaret olaca (Mslim,Syam, 36), bir baka hadiste ise, ramazan orucundan sonraki faziletli orucun muharremde tutulan oru olduu ifade edilir.(Mslim, Syam, 38)

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

39

kat nda bugnn neminin daha da artt , bir veya iki defa bu orucu tuttuu ve Mslmanlardan da tutmalar n istedi i, Ramazan orucunun farz kl nmas yla bu orucu iste e b rakt anlalmaktad r. Hz. Muhammedin sadece Yahudilere has olmayan are orucunu emretmesi tabii bir eydir. Byle bir tavsiyeden, kendisinin Yahudileri taklit etti i veya bu orucu Yahudilerden rendii neticesini karmak ncelikle, btn semav dinlerin kabul etti i, ibadetlerin ekil ve zaman nn Allah tarafndan tayin edildii hususunu ve sonra semav dinlerin ayn kaynaa bal olduu gereini kabul etmemektir. Kald ki Hz. Muhammed, Yahudileri taklit etmemek ve onlar n baz uygulamalarn n aynen slm bnyesine girmesine engel olmalar konusunda mminleri uyarm ve onlara sadece are gn deil Muharremin dokuz ve on veya on ve on birinci gnlerinde oru tutmalar n tavsiye etmi tir.15 Genelde btn nafile ibadetler, zelde nafile oru, kulun Allaha yak nlamas n salamas a sndan nemlidir. Bunu baz faziletli gnlerde yapmak daha bir nem arz etmektedir. Faziletli gnlerin bir k sm yl ierisinde, bir k sm ay ierisinde, bir k sm da hafta ierisinde bulunur. Y l ierisinde bulunan faziletli gnler Ramazan gnleri, Arefe gn, Are gn ve Zilhiccenin ilk on gndr. Ay ierisinde ay n ba , ortas ve sonudur. Hafta iinde ise Pazartesi ve Per embe gnleridir. Aure Gn Orucu hakk nda Hz. Muhammedin hem fiil, hem de szl snneti bulunmaktad r. Zira O, Muharremin onuncu gn hem kendisi oru tutmu, hem de oru tutmalar n ashab na tavsiye etmi tir. Ancak Onun aure gn orucunu di er nafile orulardan farkl ve nemli grmesi, Ramazan orucu farz klnmadan nceki dnemi kapsamaktad r. nk Ramazan orucunun farz k lnmas ndan nce Aure gn oru tutmak farz idi. Bu orucun farz oluu, Ramazan orucuyla ortadan kalkt . Hz. Muhammed de ashab n bu gnde oru tutup tutmamakta serbest b rakt . Ancak are gnnn/orucunun, ramazan orucunun farz k lnmas ndan H. 61/680 ylna kadar geen srede ne derece itibar grd konusunda elimizde yeterli bilgi yoktur. Ayr ca Hz. Peygamberin serbest b rakmas sonras ibadet ehli Mslmanlarca bugne sayg duyulduunu ve bugnde oru tutulmaya devam edildi ini tahmin etmek zor deildir.16 slm alimleri, Ramazan orucu farz k lnd ktan sonra are orucunun, snnet oldu u konusunda ittifak etmi ler; bu orucun dokuzuncu gnden veya on birinci gnden ba ms z tutulmas n ho bulmamlard r. Dolay s yla Muharremin onuncu gn ile birlikte dokuzuncu veya on birinci gnnde de oru tutman n mstehab
15 16

Buhari , Sahih, Savm,69. el-Mevsatl-Fkhiyye, Heyet, Kuveyt, 1992, XXVIII/89.

40

* Metin BOZKU

olduunu belirtmi lerdir. Bu konudaki yakla mlar n amac n noktada zetlemek mmkndr. Birinci olarak, Muharremin onuncu gn ile birlikte dokuzuncu veya on birinci gnnde oru tutmaya tevikin gayesi, Yahudilere muhalefet etmektir. nk onlar zellikle onuncu gnde oru tutarlard . bn Abbastan rivayet edildi ine gre Hz. Muhammed yle buyurmutur: Onuncu gnde oru tutun, Yahudilere muhalefet ederek ondan bir gn nce veya bir gn sonra da oru tutun.17 kinci olarak, Yaln zca Cuma gn oru tutman n mekruh saylmas gibi, sadece aure gn oru tutmak da mekruh saylm ve bunu dokuzuncu gnle biti tirmek mstehab grlm tr. Bu balamda Hanefler ve baz afiler dokuzuncu gnde oru tutamayanlar n on birinci gnde tutmalar nn mstehab olacan sylemi lerdir. Hanbeli ve Malikiler tek ba na tutulmas nda bir sak nca grmemi lerdir. mam afi ise dokuz, on ve on birinci gnlerin hepsinde oru tutman n mstehab olaca n sylemi tir. Yine Haneflere gre Muharremin dokuzuncu gn ile birlikte onuncu gn ya da onuncu gn ile on birinci gn oru tutulmas snnet, yaln z onuncu gn (Are/10 Muharrem Orucu) oru tutmak ise tenzihen mekruh kabul edilmitir. Bunun sebebi, Yahudilere benzemek ve onlar taklit etmektir. filere gre ise bu ayn dokuz ve onuncu gnlerinde oru tutulmas mstehap saylmtr.18 Hz. Peygambere, Yahudilerin Muharrem ay na hrmeten sadece onuncu gnde oru tuttuklar haber verildi inde, E er gelecek y l hayatta olursam, dokuzuncu gn oru tutar m19 buyurmu tur. Ancak Hz. Peygamber gelecek senenin Muharrem ay ndan nce vefat etmi ve o sene oru tutamamt r. Hz. Peygamberin niyet etti i ameller de mmeti iin snnet olaca ndan, Mslmanlar iin mstehap olan, aure orucunu Muharremin dokuzuncu ve onuncu gnlerinde tutmalar d r. Arede oru tutmann fazileti konusunda sahih hadislerin bulunmas na karl k, o gnde y kanmak, gzlere srme ekmek, ss17

18

Ahmed bn Hanbel, Msned, I/241. Bu ba lamda Hanefler ve baz afiler dokuzuncu gnde oru tutamayanlarn on birinci gnde tutmalar nn mstehab olacan sylemi lerdir. Hanbeli ve Malikiler tek ba na tutulmasnda bir sak nca grmemilerdir. mam afi ise dokuz, on ve on birinci gnlerin hepsinde oru tutmann mstehab olacan sylemi tir. Yine Haneflere gre muharremin dokuzuncu gn ile birlikte onuncu gn ya da onuncu gn ile on birinci gn oru tutulmas snnet, yalnz onuncu gn (Are/10 Muharrem Orucu)oru tutmak ise tenzihen mekruh kabul edilmitir. Bunun sebebi, Yahudilere benzemek ve onlar taklit etmektir. mam fi ise bu ayn dokuz, on ve on birinci gnlerin hepsinde oru tutmann mstehap olacan sylemitir. Bkz. el-Mevsatl-Fkhiyye, XXVIII/90; Ahmed Davudolu, Sahihi Mslim Tercemesi ve erhi, stanbul, VI/138-162; Y ldr m, a.g.e., s. 129-130; elik, a.g.e., s.52. 19 bn Mace,es-Snen, Syam 41; Ahmed bn Hanbel, Msned, I/224; Buhari, Sahih, Savm, 69.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

41

lenmek, k na yakmak, bayramlamak, hububat kar m a (are) pi irmek, sadaka vermek, mescitleri ziyaret etmek, kurban kesmek gibi fiiller hakk nda sahih bir rivayete rastlanmamtr. Hadis olduu ne srlen metinlerin bir ounun gerekte hadis olmay p Chiliye detlerine ve Yahudi geleneklerine dayanmas kuvvetle muhtemeldir. Zira bu detleri Hz. Muhammedin ve ashab n n yapt na dair herhangi bir kay t yoktur. Bu konuda son devir kitaplarnda yer alan, A re gn srme eken helk olmaz, A re gn gusleden o yl hasta olmaz tarz ndaki rivayetlerin de Ehl-i beyte buzeden Ns bler20 tarafndan uydurulmu olmas muhtemeldir.21 K saca halk arasnda gemi peygamberlerin kurtulularnn gereklemi olmas dolay s yla bu ayda oru tutmann yayg n oldu u ve gerekli grld, ancak bunun gn ve say s konusunda bir birliin olmad anla lmaktad r. Bu ayda oru tutan n sevap alaca , tutmayan n da gnaha girmeyecei; kim ne kadar oru tutarsa o kadar sevap alaca anlay da genel olarak bilinmektedir. Yine bu gnlerde dnyan n eitli yerlerinde, baz Mslmanlarn s rtlar n zincirlerle dvp kan ak tt klarna ahit olmaktay z. Bu uygulaman n dini bir ynnn olmad , bunu yapanlar n, gemi te yaanm zulmlerin ac sn bir lde kendi nefislerinde hissetmek iin bu i kenceleri kendilerine yaatt klar anlalmaktad r. Ancak son yllarda Trkiyedeki Caferiler taraf ndan uygulanan K zlaya kan ba gibi sevindirici geli meler de olmaktad r. Ayr ca hem Muharrem aynn onuncu gn nafile bir ibadet olarak oru tutmak, hem de Hz. Hseyin bata olmak zere Kerbela ehitlerini sevgi, rahmet dilei ve ibretle (gzel ahlak n ve anl mcadelesini rnek almak maksad yla) anmak mmkndr; bunlardan birinin di erini rtmesi, glgelemesi sz konusu olmamal dr. 3. Are Tatls Are gn ve orucu konusunda verilen bilgilerden sonra halk aras nda bu konuda en yayg n det olan are tatl sna da deinmek gerekir. Bu gelenein nereden kaynakland, gemi peygamberlerin bugnde yaadna inanlan olaylarla ilgili bir taraf nn olup olmad veya bu gelenein din bir ynnn bulunup bulunmad gibi hususlar insanlar n zihnini megul etmektedir. Bu konuda yayg n inana gre, Hz. Nuhun gemisi bugnde Cd Da 'nda karaya oturdu. Gemide bulunanlar bu kurtuluun kr olarak, geminin ambar nda arta kalan tah llar kartrarak bir Selamet orbas (zel bir tatl ) yapt ve bunu aralarnda birbirlerine ikramda bulunarak paylatlar. Zamanla bu inan yaylm; are yapa20

zellikle Hz. Aliden ve onun takipilerinden nefret edenler anlam nda Arapa bir terimdir. Bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Nasibi 21 Bkz. Yavuz, a.g.m,, IV/25.

42

* Metin BOZKU

rak ee-dosta da tmak, bir det olmutur.22 Bektai Dedebaba Bedri Nayana gre, teden beri, Mslmanlar aras nda Muharremin onuncu gn aure denilen bir tatl orban n pi irilip konu komuya da tlmas , muhta kimselere verilmesi dettendir. Hz. Muhammedin torunlar olan Hz. Hseyin, yine Muharrem ay nn onuncu Cuma gn Kerbelda ehit edildii iin aure, Onun ve Onunla birlikte ehit olanlar n ruhu iin pi irilir ve da tlr olmutur.23 Glpnarl ya gre, Ehl-i beyti seven, fakat bu i in esas n bilmeyen tarikat mensuplar , mam Hseyini hat rlamak, ona mersiyeler okuyup o musibeti anmak, alamak vesilesiyle are pi irirler. Mevlevilerde, are pi irme gelenei olmad hlde, onlar da di er tarikat yelerine uyup davetlerine icabet etmek zorunda kalmlard r. Bektailerdeyse are, Ehl-i beyti anmak, mersiye okumak iin bir vesile olmu tur. Dergahlarda a, yani Muharremin onuncu gn, yahut onundan sonraki bir gnde are pi irilirken ihvan, kazan n ba na toplan r. Areyi kepeyle kart ran, kepeyi perek bir bakas na verir; oda perek al r; kazandaki a , sadan sola, soldan saa kart rr; ayn tarzda bir bakas na sunar; bylece kazan n dibinin tutmamas salan r. Bektailerde kepe Y mam diye al n r; veren Y Huseyn der ve hep birden Selmullhi alel- Huseyn, lnetullahi al katilil-Huseyn denir. Aureyi bu tarzda kart rmaya ifte Vav evirmek denir. Ebced hesab nda vav alt d r; iki vav iki alt eder ki yan yana yazl nca, Allah lafza-i cellisinin ebced hesab nda tutar olan 66 say s belirir. ifte Vav evirmek, ayn zamanda zikir sayl r.24 Dolay s yla bu tarih olay, her yl are gn/10 Muharrem'de bir daha tekrar edilerek e-dostla, konu-komuyla yeniden bir sevgi sayg payla m na gidilmektedir. Bylece bu tatl , hem komular aras nda iyi ili kilerin geli mesine, hem de tarihte yaanm bu hadiseye bal krn bir daha zihinlerde canland rlmas na vesile olmaktad r. Are tatl s vesile olduu bu zellik ve gzelliinden dolay as rlar boyu varl n srdrmtr. Din a dan bir balay c l olmasa da bu gelenein gnmzde de devam ettirilmesi fevkalade nemlidir. Buraya kadar Are Gn/Orucu ve tatl s konusunda verilen bilgiler bu konuda yayg n olan anlay (snni) yans tmaktad r. Bundan sonra bu ayn ve gnn farkl bir anlam kazand iilik ve Alevilikteki boyutlar ele al nacakt r.

22 23 24

Glpnarl , a.g.e., s.?. Noyan, a.g.e., s.150. Glpnarl , a.g.e., s.33.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

43

B. MUHARREM MTEM / ORUCU 1. ilikte Muharrem Mtemi /Orucu iiler, dnya Mslman nfusunun yakla k % 10unu oluturmaktad rlar. Bunlar, dinin temel konularnda, kendi mezheplerine mensup olmayan di er Mslmanlarla mutabakat halindeler. i olan ve olmayan Mslmanlar din neme sahip tarih, gn ve geceleri tarih boyunca hep birlikte kutlamlar; sevinli gnlerde hep birlikte sevinmi , hznl gnlerde ise yine hep beraber zlm ve alamlard r. Fakat bu birliktelik yan nda, i mezhebin olu um ve geli im srecinde, nemli saylabilecek baz konulardaki gr ve amel farkl l klar olmu ve bunlar tarih srecinde, ilerin Mslman ounluktan ayr lmas na ve ayr saylmas na sebep tekil etmi tir. Genel ia iinde byk bir oranda o unluu mamiyye mezhebi oluturmaktad r. Bu mezhep, baz tarih ve gnleri, tarihte kendilerini ilgilendiren baz olaylara binaen nemli saym, bu gnlere ve tarihlere ayr bir deer atfetmi tir. mamiyyenin nem atfetti i gnlerin banda on Muharrem Aure Matemi ve Gadr Bayram gelmektedir. Bunlar n d nda da nemli gnler vard r rnein, ah Abbas, i nde gelenlerin doum gnlerini enlik, lm gnlerini de matem gnleri olarak ilan etmi tir. iler bu gnleri yo un bir dini istekle uygulamaktad rlar. Bu mezhebin nemsedi i gn ve tarihler ile kutsad ahsiyetlere ait inanlar, 16. yzyldan itibaren Anadolunun belli yrelerindeki halk inanlarn nemli lde etkilemi tir. Gnmzde Anadoluda yaayan Alevi inanlar nn bir k sm n bu kabilden saymak mmkndr. Bu a dan iliin aure konusundaki inanlar bizim iin nem arz etmektedir.25 i inanc nda are gnne, di er Mslmanlarn genelinin atfetti i nemin d nda, farkl bir nem verilmi tir. Bu gn, Hz. Muhammedin torunu Hz. Hseyin ve Ehl-i beytten birok insann Kerbelda ehit edilmelerinin an s na umumi yas gn olarak kabul edilmi tir. O gnden bu gne, bu matem, yas tutmak, alamak, sine dvmek ve zincir vurmak eklinde btn canll ile devam edegelmi tir.26 Bu ay boyunca, Kerbela yas tutan siyahlar giyinmi erkekler, din iirler okuyup, neredeyse bir lgnl k hline dnceye kadar kendilerine vurarak uzun alaylar tertiplerler. ok seyrek de olsa, bazen yle noktalara gelinir ki, bazlar kendilerine zincir ve kl larla vurarak, kan kaybndan bayg n d erler. Bu tr uygulamalar genellikle din otoriteler tarafndan eletirilir. ou alaylar kentlerin caddelerinden geer; davullarn ritmik vurular yla kederden t kanan insan sesleri ahenkli bir birlik oluturur. Daha byk kentlerde ise, din amblemlerin ve Peygamber Ailesinin
25 26

smail Mutlu, Cferlik, 1995, stanbul, s. 497. Ethem Rhi Flal, mamiyye as, 1984, stanbul, s.181-82.

44

* Metin BOZKU

sembollerinin ard ndan yryen binlerce ocuk, gen ve yal insanlarn grn, en tahrik edici bir din grnt hlini alr. te yandan, her ne kadar, Safevler ve Kaarlar dneminde aristokratik bir sanat ekline brnmse de, taziye de, yayg n trenlerden biridir. Kylerdeki basit ekillerinden, kentlerdeki kapsaml biimlerine kadar taziye, Hz. Hseyinin Kerbelda ehit olu uyla sonulanan olaylar canland rr. Trenler, nc mam Hseyinin lp ba nn kesildii Muharremin onuncu, yani are gn tam le vakti doruk noktas na ula r.27 Trkiyedeki Caferler aras nda da bu det Halkal Ayta Mahallesinde ve Seyyid Ahmed Deresi Mescidinde canl olarak devam ettirilmektedir. Ancak son yllarda zincir vurarak vucuttan kan ak tma yerine K zlaya kan banda bulunulmaktad r. randa ise are gn resm tatildir. Caferler Muharremin birinci ve onuncu gnleri aras nda glmez, yeni bir i e balamazlar. Bu ay n onuncu gn olan are gn dvnme ve yas gndr. Yas bittikten sonra ise are trenleri balar. 28 Muharrem, szlkte haram kl nan, yasaklanan; kutsal olan, sayg duyulan anlamlar na gelmekle beraber, Chiliye devrinde, savaman n haram kabul edildi i drt aydan birinin ad olarak bilinmektedir. Kurnda muharrem kelimesi ay ismi olarak gememekle birlikte saldr ya urama durumu hari sava n haram olduu aylardan sz edilmekte ve bu aylara sayg gsterilmesi emredilmektedir. 29 Hz. Muhammed, Muharrem ay n Allahn ay olarak nitelendirip Ramazandan sonraki en faziletli oru olduunu ifade etmi tir30. Matem ise Farsa bir kelime olup, Trkeye, ok sevilen deerli bir varl n veya yakn n kayb durumunda, insan n gnlk yaam n etkileyen; zen, kederlendiren; elenme, glme ve neelenmesini engelleyen, bir sre stnden atamay p znt ile geirdii zaman dilimine yas veya matem tutmak demektir. ilere gre, Hz. Muhammedin Ehl-i Beytine yaplan zulmn ac s hibir zaman unutulamaz.31 Dolay s yla Muharrem ay gelince o zulmn kendilerine yap lm gibi ac hissedilmesi esast r. Muharrem ay nn tarih boyunca yaanan pek ok zellik ve gzelliklere sahne olduu, gemi peygamberlerle ilgili birok mucizenin bu ayda yaand, slm tarihinde ilk muhacir ve ilk hicret kafilesinin bu ayda yola kt bilinmektedir. Bu ay tarihin derinlik27

Seyyid Hseyin Nasr, slam ve Modern nsan n kmaz, ev. Ali nal-Sara Bykduru, stanbul, 2001, s.157. 28 Bkz. Hayrettin Karaman, Caferiyye, D A, VII/4-10; lyas zm, Kerbela Hadisesi, Yeni afak ( slam ve Toplum eki), 07/05/1998, s.12-13. 29 Bkz. Bakara 2/191,194, 217; Mide 5/2, 97; Tevbe 9/5, 36; M. Kamil Yaarolu, Muharrem, DA, XXXI/4-5 30 Mslim, Sahih, S ym, 38. 31 mer Faruk Harman, Matem, D A, XXVIII/127-28.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

45

lerinden gelen bunca sevindirici olaylara sahne olmakla birlikte, bata Hz. Hseyin olmak zere Ehl-i beytten yetmi iki ki inin 10 Muharrem 61 (1 Ekim 680) tarihinde Kerbelda ehit edilmeleriyle, art k btn Mslmanlar iin gnl yak c , vicdan s zlat c bir zaman dilimi olarak tarihe gemi tir. Ayr ca bu tarih iler a s ndan, Hz. Hseyinin intikam n alma ahdinin tazelendi i siyasi nemi/boyutu olan bir matem gn olmutur. Ancak bu anlay Emevler dneminde do al olarak prati e geme imkan bulamamtr. yle anlal yor ki, Emevler, ilerin bu gn yas ilan etmesine karl k, Kerbel ac sn unutturmak iin olay siyasal bir zemine ekme yoluna gitmi tir. Do al olarak bu durum ilerin tepkisinin daha da artmas na yol amtr.32 iler, bu gn, Hz. Hseyin iin alamak, feryat etmek onun kabrini ziyaret etmek, ev eyalarn , kap-kacaklarn dei tirmemek ve Muharremin dokuzuncu gn oru tutmak gibi uygulamalarla yasa dntrmlerdir.33 Mslmanlar aras nda bu gne verilen farkl anlam ve deerle ilgili tarih ve hadis kitaplar nda pek ok haber bulunmaktad r. Ancak bu haberlerin ekseriyetinin i-Snn mcadelesi balam nda ortaya kt anlalmaktad r. Sanki Hz. Hseyinin tesadfen 10 Muharremde ldrlmesi ve bu gnn iler iin bir mtem hline gelmesiyle birlikte, bir alternatif 10 Muharrem veya are ekillendirilmi ve bunun iin gerekli malzeme, hem srailiyyat hem de hadisler eklinde temin edilmi tir.34 . iler, ehit olmas ndan itibaren, Hz. Hseyinin an s na yas tutmay ve onun kabrini ziyareti din bir vecbe saymlar ve bu konuda Emev ve Abbs ynetimleri tarafndan kimi zaman nlerine kartlan engellemelere ra men bu tutumlarn srdrmlerdir.35
32 33

34 35

Yavuz, a.g.m.,IV/25; Ba, a.g.m.,s.175. l- Brn, Eb Reyhan Muhammed. B. Ahmed, el-srl-Bkiye Anil-KurnilHliye, Ner. C. Eduard Sachau, Leipzig, 1923, s.329. Bkz. Gner, a.g.e., s.102. Hz. Hseyinin bas z cesedinin topraa verildii bu yer (mezar), onun ehit edilmesinin hemen ardndan, iler iin mehur bir ziyaret mahalli olmutur. Sleyman b. Surad ve taraftarlar, 65/ 684-685 ylnda Hz. Hseyinin kabrine gelerek, burada bir gn sresince kalmlar ve ona yardm etmemelerinden dolay, kendilerini onun ldrlmesinden sorumlu grerek alay p-s zlanm ve Allahtan af ve ma firet dilemilerdir.Bkz. Taberi, a.g.e., V/591-592; Hasan Onat, Emevler Devri i Hareketleri ve Gnmz ili i, Ankara, 1993, s.82-83; Zamanla buras bakclar ve korucular taraf ndan korunur olmu ve bunlar n cretleri halife el-Mehdinin annesi mm Musa taraf ndan kurulan vakflardan kar lanmtr. Harun Reid, bu durumu rendiinde, buna engel olmam bu bakc ve korucular n cretini vermeyi aynen srdrmtr. Taberi, VIII/ 353-354. Ancak halife Mtevekkil, 236/ 850-851 ylnda i kar t politikas erevesinde, art k evresinde ina edilen evlerle kk bir iskan mahalli haline gelen Kerbeldaki Hz. Hseyinin mezarn, evresindeki evlerle birlikte toprak seviyesine kadar ykt rm, evresini ekime am ve bu gibi yerleri ziyareti, a r cezalarla yasaklamt r Bkz. Taberi, IX/185. Mtevekkilin lmnden sonra, yle an-

46

* Metin BOZKU

i Bveyhler zaman nda ise are matemi resm bir hviyet kazanm ve eskisine oranla gerek ekil ve gerekse ierik olarak grkemli trenlerle kutlan r olmutur. Bir baka ifadeyle are mtemi, belirgin bir ekilde sosyal hayat n iine girmi tir. Bveyh emiri Muizzddevle, ilii glendirmek adna, 352 / 963 yl nda, Hz. Hseyinin, ehit edildi i, Muharrem ay n n ilk on gnn umumi matem olarak ilan etmi , ve ilerin bu gnlerde a ktan ve toplu olarak alamak, yas tutmak ve zincirlerle kendilerini dvmek eklinde, i geleneinde bugn de baz lkelerde dzenlenen, birtak m matem trenlerinin uygulanmasn balatmt r.36 Bu balamda insanlar, dkkan ve ar lar kapat p al veri e son vermi , helvac lar helva yapmaktan, alar yemek yapmaktan, kasaplar hayvan kesmekten, sucular su da tmaktan menedilmi tir. Sokaklarda kubbeler yaplarak, zerlerine k ldan dokumalar aslm, insanlar, kldan yaplm elbiseler iinde alayarak zntlerini yans tmlard r. Kadnlar, salar dan k, yzleri siyaha boyal bir ekilde, kendi yzlerine vurarak, elbiselerini y rtarak ehirde, cadde ve sokaklarda feryatlar iinde yrm ler. Ayr ca Hz. Hseyinin kabri bata olmak zere, i imamlar n trbeleri ziyaret edilip, alamakl bir makamla mersiyeler okunmutur. Kaynaklar, bu gn Badat n tarihinde ilk defa yaanan ve grlmesi gereken nemli bir gn olarak kaydetmi lerdir. 37 Bveyhler devrinde, i din adamlar , sosyal hayat n iine bylesine etkili bir ekilde giren are mateminin din nemini ortaya koymak ve insanlar arasnda bunu yaymak iin byk aba harcamlar; Emevilerin tavr na tepki olarak, bu gnn nasl bir hzn gn olduunu gstermeye almlard r. Bu itibarla Kumm (v.355/966) s k s k tevik olarak yle demektedir: Kim Are gn ihtiyalar iin al may brak rsa, Allah da onun dnya ve Ahiretteki ihtiyalar n karlarKim Are Gnn kendisine musibet, hzn ve alama gn yaparsa, Allah da k ymet gnn onun iin sevin ve geni lik gn yapar. Kim Are
lal yor ki, trbe yeniden ina olunmu ve ziyaret edilmeye balanmtr. Bkz. E. Hanigmann, Kerbel, A., VI/580. Burada gnden fazla bulunan insanlar n hapse at laca ilan edilmi, insanlar buray ziyaretten imtina etmi ve bu durum iler iin ciddi bir korku olmutur. Bununla beraber, Adududdevle (369/979) senesinde bata Ba datta bulunan mescit, ar ve pazarlar olmak zere Hz. Ali ve Hz. Hseyinin kabirlerini restore ettirmi tir. burada kubbeli bir trbenin mevcut oldu unu ve insanlar taraf ndan ziyaret edildiini kaydetmi tir. Bkz. evki Dayf, el-Asrul-Abbsyys-Sni , Kahire 1990, s. 43; bn-i Hallikan, a.g.e.,IV/55. Flal, a.g.e., s.181-82; Metin Bozku, Bveyhiler ve iilik, Sivas, 2003. Bkz. El- Hemedni, Muhammed b. Abdilmelik, Tekmilet Trhit-Taber, Trhlmem vel-Mulk XI (iinde), tah. Muhammed Ebul-Fadl brahim, Beyrut trz., s.397; bnl-Cevz, a.g.e., XIV/150; bnl-Esr, VIII, 543; Adam Mez, Onuncu Yzy lda slam Medeniyeti , ev. Salih aban, stanbul, 2000, s. 87; Gner, a.g.e., 103-104.

36 37

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

47

Gnn bereket ve bolluk gn olarak isimlendirir ve evinde birtak m eyleri yarsa, yd klar eylerden, o, bir hay r grmez ve k ymet gn Yezd, Ubeydullah b. Ziyad ve mer b. Sad b. Eb Vakkas (Allah onlara lanet etsin) ile birlikte cehennemin en aa tabakas nda har olunur.38 Muizzddevlenin emriyle, ilk defa kutlanmaya balanan Are Gn, bu tarihten itibaren iler iin en byk tren olmutur. Bu gnde Hz. Hseyinin Kerbelda bulunan kabri banda aynen Badattakine benzer bir mtem uygulanmt r. Bu mtem, Irak n di er ehirlerinde de aynen uygulanm ve bu uygulama her yl tekrarlanmak suretiyle gnmze kadar intikal etmi tir. Yine bugnde Badatta byk bir merasim alay oluturulmu, Hz. Ali, Hz. Hseyin ve di er imamlarn hayat hikyeleri mersiye tarz nda, evlerde ve meydanlarda anlatlm, hatta iler, her yl yaplan bu byk merasimle yetinmeyerek, yl n di er gnlerinde de Hseyin iin mtem tutmulard r. Ayr ca airler Ehl-i Beytin tarihte ekti i s k nt lar tasvir etmi ler ve bylece Hz. Hseyin iin alanan ve vgler sylenen bu mtem hdisesi, immiyye airler iin temel bir mevz olmu tur.39 Are trenleri, bu dnemde Bveyhler dnda, onlardan mlhem olarak, Fat mler taraf ndan da benimsenmi ve bir matem gn kabul edilmi tir. 40 mamiyye ias nda oru, slam n nemli bir rkndr. Ramazan orucu farzd r ve mutlaka tutulmal dr. Ki i hastal k ve susuzluk gibi nedenlerden dolay orucunu bozmamal d r. A ure orucu ise, arefe orucu gibi nisb bir orutur. On Muharrem aure gn, dnyevi lezzetlerden uzak durmak, gn batana kadar yiyecek ve iecekten ka nmak; akam ise s k nt l ve kederli insanlarn yapt gibi, lezzet vermeyen bir g da ile al gidermek gerekli grlmtr. Bu davran ayn zamanda bir oru eidi gibi alg lanmt r. Ayr ca bu gnde oru tutmak mstehap saylmtr. Onlara gre, bu oru hakiki bir oru deildir. Sadece hznn verdi i meguliyetten dolay yemeyi ve imeyi terk etmekten ibarettir. Bu amelin Allaha yak nlamak amac yla yaplmas gerekir. Ayr ca bu orucun iftar ikindiden sonra yaplmaktad r.41 Netice itibariyle, iilikte, Are matemi ve trenlerinin, bir a dan Emevlerin uygulamalarna tepki olarak ortaya kt , zamanla Bveyh, Fat m ve Safev yneticilerin uygulamalar ile ekillenerek
38

Gner, a.g.e., s.104; Mez, a.g.e., s.88. Ebl-Mehasin, En-Nucumuz-Zahire, Beyrut, 1992, III/384;Dayf, Asrud-Duvel Vel-marat, s.368. 40 Yavuz, a.g.m.,IV/25-26; ; Mez, a.g.e., s.84-85. 41 Kaifl-Gita, Aslu-ia ve Usuluha, Necef, 1965, s. 120; Bykkara, a.g.e., s.29,49-50.
39

48

* Metin BOZKU

resmiyet kazand, trenlerle kutland , bir a dan da tarihte ve gnmzde iSnn farkl lamas nn bir tr simgesi olarak devam ettirildi i anlalmaktad r. 2. Alevlikte Muharrem Mtemi/Orucu Gnmzde Muharrem ay ve orucu Alevler aras nda giderek farkl bir anlam ve ierik kazanmaya balamtr. Bu farkllamay anlamak iin nce bu orucun Alev gelenek iindeki nemi konusunda bilgi vermek gerekir. Bu bilgiyi, ncelikle Anadolu'nun eitli yrelerinde yaplan alan arat rmalar na ve benim Sivasta yapt m incelemeler sonucu edindiim gzlemlere dayanarak, vermek istiyorum. Cem ayini gibi, Alev gelenee zg uygulamadan biri de Muharrem Orucudur. Muharremin uzun bir tarihsel arka plan vard r. Bu ay, Kerbela ncesi iin kurtulu ve kran, Kerbela sonras iin matem ve ys ay d r. Halk aras nda, On iki mam Orucu ve Yas- Mtem Orucu gibi dei ik adlarla da an lan bu oru, Alevlerce anlam byk olan Kerbela Olay 'na dayand rlmaktad r. Burada iki temel vurgu bulunmaktad r. Birincisi; Kerbel'da Hz. Hseyin ve Ehl-i beyt ehitlerinin susuz kal lar , bu gnlerde tutulan susuzluk orucu ile yd edilir. kincisi, Hz. Hseyin ve Ehl-i beyt mensuplar nn ehit edilmelerinin an s na matem tutulur. K saca bu oru, Muharrem aynn birinci gn balamakta ve Hz. Hseyin ile on iki imamlar n akna on iki gn tutulmaktad r. Genelde on iki gn tutulan bu orucun sonunda yani on nc gn, are ve lokma (etli pilav) pi irilerek da tlmaktad r. Geri bu orucun sresi ve sonundaki are ve lokma da tlmas konularnda baz yresel farkll klar bulunmaktad r. yle ki, baz yrelerde on birinci gn tutularak are ve lokma on ikinci gnn sabah veya len vaktinde, baz yrelerde ise on iki gn tutularak lokma ve are on ikinci gnn akam nda da tlmaktad r. Dedebaba Bedri Noyan, bu konuda u bilgileri verir: Trkiyede ve dnyada yaayan tm Bektai ve Aleviler, Muharrem ay n n birinci gnnden, onuncu gn le vaktine kadar, su orucu tutarlar. Onuncu gn leyin oru biterse de, matem on ikinci gn sabah na kadar srer. Muharrem orucunu sadece su tahsis etmeksizin tam oru olarak tutanlar da vard r. Fakat, on gn devaml olarak gece gndz su iilmez. Sulu g dalar al nabilir. Bu orucu on ikinci ya da on yedinci gecesine kadar tutanlar da vard r. Muharrem matemi ierisinde sakallar tra edilmez, ehadet gnne kadar elence yaplmaz, kar kocal k ilikileri kesilir, hatta ama r bile dei tirilmez. Eskiden dergahlarda, bir-oniki muharrem gnlerinde yere yaln z sofra bezleri serilir; bunun zerine sofra tahtas konulmadan,

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

49

sofraya atal, b ak, ka k getirilmeden lokma edilirdi. Oniki Muharrem gn mersiye okunduktan sonra yine yere yaln z sofra bezi serilir, orba yani aure bunun zerinde yenilirdi. Sonralar sofra tahtalar da konularak sofralar kurulmaya balad . Zaten son zamanlarda baz dergahlarda yemek masalar nda sandalyelerde oturularak lokma edilmeye de balanmt . Muharrem ay nda, matem gnlerinde, Bektaler birbirlerine rastlay nca, ziyarete gidince kar l kl niyaz etmezler, yaln z: Ya mam! derler. Kar s ndaki de, Ya Hseyin diye kar l k verir. Bu gnler de birbirlerine mektup da yazmazlar. Baz yerlerde On Muharrem Gn akam ayn-l cemler balar. Talipler varsa nasip verilir. Hem de o gece nasip almak makbul say lr.42 Bektailik konusunda zgn arat rmalar olan Y lmaz Soyyer bu konuda unlar kaydeder: Hz. Hseyin, muharrem ay nn onuncu gn Kerbela lnde ehid edilmi tir. Onun iin Bektailer iin muharrem treni ok mhimdir. Btn Bektailer bu ay n ilk on gnnde oru tutarlar. Bu gnlerde doyas ya yemek yemezler, effaf kaplardan su imezler, hatta hi su imeyenler de vard r. Hamama gidilmez, ama r dei tirilmez, t rnak kesilmez, alg alnmaz, lzumsuz eyler grlmez, daima Hseyinin hat ras d nlr, kurban kesilmez, babalara da niyaz edilmez. Muharremin onuncu gn mutlaka tekkelerde bulunulur. Herkes yiyecek i ecek bir eyler getirir. Getirilen eyler aras nda buday, f st k, zm, badem, hurma vesaire bulunur, bunlar aure yap m nda kullanl r. Muharremin onuncu gn byk kazana btn bu aure malzemeleri konur ve alt yak lr. Kazan akamdan sonra kaynamaya balad zaman nde baba oldu u halde btn mritler a evine girerler. Burada mersiyeler ve nefesler okunmaya balanr. Kazann iinde tahtadan yaplm byk bir kepe bulunur. Bu kepeyi ilkin postni in olan baba eline alarak aureyi kart rr. Ondan sonra di er babalar ve dervi ler, daha sonra da btn bulunanlar kart rr. Bulunanlar, aureyi s rayla kart rarak, sabah ederler. Sabaha kar kazan zel bir trenle indirilir. Ortaya getirilir, btn canlar kazan n etrafna dizilirler. nce bir can mersiye okur, bunu takiben baba taraf ndan tercman okunur. ehitlerin ba Hz. Hseyinin ruhundan efaat dilenir. Baba aureyi byk karavana kaplar na taksim eder. Her karavanaya on iki er ki i otu-

42

Bedri Noyan, Bektailik-Alevilik Nedir?, stanbul, 1995, s.151; lyas zm, Tarihsel ve Kltrel Boyutlaryla Alevilik, stanbul, 2008, s.143.

50

* Metin BOZKU

rur. Yemekler yenildikten sonra o gn dinlenilir ve ertesi gece yap lacak yin-i ceme haz rlanl r.43 Alev geleneinde, Muharrem Orucu sresince, Hz. Hseyin'in susuz ehit olmas na duyulan sayg gerei, berrak su iilmez, et yenmez, kurban kesilmez, t ra olunmaz (resmi grevde bulunmuyorsa), cinsel ili kiye girilmez, elence ve dn yaplmaz. Buna benzer meyyidelerin uygulanmas na ra men, temizlik iin devaml y kan l r. Matem geceleri ekseriyetle Kerbela Olay 'n anlatan Fuzulnin Hadikat-hedas , Kumru, Faziletname gibi Trke manzum kitaplar okunur, mersiyeler ve nefesler sylenir. Ayr ca orucun bitiminde imkn olanlar kurban keserler ve toplu hlde pi irilen are orbas /tatl s herkese da tl r. Bu kurban ve are merasimi, mam Zeynel Abidin'in Kerbel'da lmden kurtulmas na ve Ehl-i beyt soyunun ondan devam etmesine duyulan sevin nedeniyle yap lr. Bugn Trkiye'de ve Avrupa'daki kentlerde Muharrem Orucu gnlerinde cem evlerinde geni katl ml orular almakta, lokmalar verilmekte, areler da tlmakta ve Hz. Hseyin, Kerbela ehitleri ve on iki imamlar anmak iin eitli etkinlikler dzenlenmektedir. zellikle Alevler taraf ndan kurulan televizyon ve radyo kanallar bata olmak zere yerel televizyon ve radyolarda gnn anlam ve nemi konularnda zel yay nlar yap lmaktad r. Muharrem ay nda zellikle iler tarafndan uygulanan dvnme de dhil eitli gelenekler Alev geleneinde bulunmamaktad r. Mehmet K zlgze gre, Muharrem Orucunun say snn esprisi yledir: On gn Kerbela sava nn on gn srmesi, iki gn cesetlerin lde iki gn kalmas , gn ise Hz. Hseyinin amcaolu Mslim b. Akil ve iki o lu brahim ve smailin lmleri sebebiyle toplamda on be gn oru tutulur. On nc gn cem ayini yapl r. Yas- matem noktalan r. Herkes evinde kr iin dua eder; durumu iyi olanlar Hz. Hseyin adna fakire sadaka verir. Bu orucu tutmayanlar ho grlr.44 Baz blgelerde Muharrem Orucundan nce gn oru tutulur. Bu gnlk oru, Masum-u Pak'lar n an sna tutulur. On drt Masum-u Pk, Oniki mamlar soyundan gelen ve ocuk yata ehit edildiklerine inanlan ki ilerdir. Bu nedenle masum olarak nitelenmektedirler. Kimi blgelerde Muharrem Orucu ile birletirilen bu oru, onlarn an s na tutulmaktad r. K saca, Muharrem Orucu, Hz. Hseyin ve Kerbel ehitlerinin ektikleri ac y ve yaad klar zorluklar hissetmek amac yla tutulmakta ve takvim olarak Kurban Bayram 'nn balang cn izleyen 20'nci gnn akam balamaktad r. Alev inana gre, bu ayda elence yaplmas , b aa ve kesici aletlere el srlmesi, dn,
43 44

A. Y lmaz Soyyer, 19. Yzy lda Bekta ilik, zmir, 2005, s.251-52. Mehmet K z lgz (Dede), Yld zeli, Davulalan Ky, 1944, Lise Mezunu.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

51

ni an, snnet trenleri, kar -koca ili kileri, kurban kesilmesi, et ve i tah a c g dalar n yenilmesi yasakt r. Yine Kerbel ehitlerinin ektikleri susuzluu hissetmek iin su iilmez, iki iilmez, vcudun su ihtiyac yenilen yemeklerden, ay, kahve, merubat, meyve suyu ve ayran gibi s v ieceklerden karlan r. Elence yerlerine gidilmez, sa ve sakal t ra olunmaz, ancak devlet memuru olanlarn t ra olmalar hogryle karlan r. Hibir canlya zarar verilmez, hatta aa kesilmez, iek kopar lmaz. Her ev, cenazesi varm gibi gzya dker. Muharrem Orucu akam nda yenilen yemekleri nitelemek zere "iftar" szc kullanlmaz, karanl k gzle grlnce oru al r. Oru dua ile al r. Genelde ismi azam duas okunur. Bilmeyenler bu duay ou zaman antalarnda yaz l olarak ta r. ftar tuzla al r; suyla almas gnaht r. Muharrem akamlar , gemi peygamberler ve mmetleri dualarla anl r. Ayr ca sahura kalkma uygulamas yoktur. Sahura kalkmak pek makbul saylmaz. Gece yar sndan sonra yenip yatl r. Sabah erken kalklr, Hz. Peygamber efendimiz dahil, onun tm akrabalar ve on iki imamlar iin dvaz ayinler ( on iki imam isminin geti i yerlere dvaz ayini, gemeyene deyi denir) okunur. Yemek yendikten sonra yle dua edilir: Ya Rabbi! nsanlar tant rmak iin gnderdi in Reslullahn torunu Hz. Hseyinin yas- matemine niyetle tutaca m oru iin bu gn son yemeimi yedim; sabahleyin sa kalkarsam sal k himmetlerine vesile eyle, lr isem rahmetine nail eyle der, bu niyetle yatar. Aure, yastqan sonra bir tr can a olarak grlr, aclar tatl ya balamak iin yapl r.45 Snn toplum aras nda da, gemi Peygamberlerin kurtulular na sahne olduu, Hz. Muhammedin oru tuttu u ve bunu tavsiye etti i gibi bir yayg n anlaytan dolay , son y llarda bu gnlerde oru tutman n gereklilii ile bu orucun gn/say s gibi konularda ciddi bir ilgi ve renme istei giderek artmaktad r. Genel olarak ise, bu ayda oru tutan n sevap alaca , tutmayan n gnaha girmeyecei, dolay s yla kim ne kadar oru tutarsa o kadar sevap alaca nn telkin edildi i gzlenmektedir. Ayr ca gnmzde, baz i Mslmanlarn bu gnde s rtlar n zincirlerle dverek kan ak tmalar da ilgi ekmekte ve bu uygulamann dini boyutu sorgulanmaktad r. Bu uygulaman n din bir balay c l olmad , s rf bu ileye ortak olma, Kerbela ehitlerinin mahrum kald eylerden kendilerini mahrum b rakma ve yaanan ac lar bir lde kendi nefislerinde hissetmek ad na yapld sylenebilir. Nitekim son yllarda bu uygulama giderek terk edilmektedir.
45

Yusuf Ziya Yrkan, Anadoluda Alevi ve Tahtaclar, Yay. Haz. Turhan Yrkan, stanbul, 2006, s. 60, 276-278, 429; Mehmet K zlgz (Dede), Yld zeli, Davulalan Ky, 1944, Lise Mezunu.

52

* Metin BOZKU

Sonu olarak, Muharrem aynda ve are gnlerinde nafile ibadet olarak oru tutmak, gzel ahlak n ve mcadelesini rnek alma maksad yla, Hz. Hseyin bata olmak zere Kerbela ehitlerini sevgi, rahmet ve ibretle anmak bu konuda yap labilecek en makul davrant r. 3. Trklerde Are Gelenei Are, Mslman Trklerin halk inanlar geleneinde nemli bir yer tutmu, ayn zamanda Muharremin onuncu gn balamak zere daha sonraki gnlerde de zel merasimlerle pi irilip da tlan tatl ya da (are) ad olmutur. Yine bu gn, Mslman Trklerin hayat nda, birtak m ibadet ve hay r i lerinin yaplmas na ve adn bu gnden alan bir tatl yla komuluk ili kilerinin zinde ve canl kalmas na vesile olan zel zamanlardan biri olmu tur. ok eskiden beri devam eden are a , Osmanl lar dneminde sarayda da pi irilmi tir. Helvaclarn nezaretindeki alar ve kiler aalar taraf ndan haz rlanan are, Muharremin onundan itibaren are testisi ad verilen zel kaplarla saray dairelerine ve halka birka gn sreyle da tlmt r. Anadoluda zengin aileler ve esnaf tekilatlar taraf ndan pi irilen are, sebilciler, duaglar ve halk n katld merasimlerle da tlm, baz blgelerde are da t m ndan sonra kurban kesilmi tir. Bu gnn tarihi sre ierisindeki dayana ve kkeni ne olursa olsun, aure gn her zaman insanlarda ibadet ve hay r yapma duygular n kabartan, Hz. Peygambere ve Ehl-i Beytine kar sevginin yaand zel bir gn olarak kutlana gelmi tir. Byle bir gnn kutlanmas nn dnen kimseye bir zarar olmad gibi, say s zca faydalar vard r. Gnmzde de aura orucu tutmak, are tatl s pi irip komulara da tmak ve aure trenleri tertiplemek btn canll ile devam etmektedir. 46 C. SVASTA MUHARREM MATEM VE ARE GELENE ZERNE ZLENMLER Bu yl Sivastaki Alevi Derneklerin Muharrem matemi/orucunu bizzat grerek bilgilenmeyi kendi a mdan gerekli grdm ve bunu arkadalar m n ve rencilerimin grmelerini arzu ettim. Bu amala 15/01/2008 Sal gn Cem Vakf nda iftara katld m. ftar yemei ncesinde, bu y l ilk defa Alevi slam Din Hizmetleri Bakanl tarafndan grevlendirilen, Dursun Zebil Dede sofra duas okudu. Yemek mns, mercimek orbas , nohut yahnisi, bulgur pilav ve hoaftan olu maktayd . Alevi inanc gerei yemekte et, masalarda b ak ve su yoktu. Yemek sonras vak f bakannn odasnda k sa

46

Yavuz, a.g.m., IV/26; Osmanl dini hayatnda aure gnnn nemli bir yer tuttuu, bu gnde Snni ve iilerin eitli uygulamalar gerekletirdii kaynaklarda nakledilmektedir. Bkz. Ba, a.g.e,, s.179-189.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

53

bir ay sohbeti oldu. Sonra saat 18.00de cem yap lacak salona indik. Dede ve yan nda bulunanlar, salonun giriine bakan duvar n orta yerinde kendileri iin haz rlanan 30 cm. ykseklikteki sunum yerine oturdular. Burann sa na (duvar nne olu turulan yast kl, minderli k sma) erkekler, soluna kad nlar, n k smna ise grevli genler s rayla oturdular. Dede salona gelince herkes aya a kalkt , sayg sundu. Dede yerine oturdu, sze Yasin suresinin ilk sayfas n Trke makamla okuyarak balad . Bu, benim ilk defa ahit olduum bir okuma tarz idi. Arapa okunmasna kar olarak, Kurn n anlalmas ve dinlenilmesi a s ndan byle bir uygulamann anlal r ve dinlenir olmas konusu tartlabilir. Ard ndan Fatiha ve ihlas surelerinin Trke anlamlar topluca makams z okundu. Bu tarz bir okuman n, okuyan ve dinleyen a sndan daha kolay ve anlalr oldu u sylenebilir. Sonra Hz. Peygamberden balayarak s ras yla on iki imamlara Arapa salavat okundu, ard ndan herkes oturduu yerde secdeye vard . Secde etmeyen Dede, orularn kabul iin dua etti. Dede konuda konu ma yapt . Birinci konuma, cem, cem evi ve k ble konusunda oldu. Dedeye gre, asl olarak cem ve cem evi vard r. K ble yoktur. Her nereye ynelirseniz ayeti ve Kabede klnan namaz bunun delilidir. Zira, kabe civarnda namaz klanlar, kabe ortadan kalk nca yz yze namaz klm olmaktalar. K saca iki tr namaz vard r. Biri halka namaz, dieri saf namazd r. Alevler halka namaz , Snnler saf namaz klarlar. Dedeye gre,slam dini ve Kurn, Hz. Peygamberden sonra anlam a sndan dei ime urad . Oysa Hz.Muhammed k rklar cemi yapt . Cem esnas nda yap lan dualarda amin yerine Allah, Allah deniyordu. kinci olarak, Kerbel olay dramatik olarak anlat ld . Saz eli inde a tlar sylendi. zellikle Dedenin nnde bulunan ba nda yeil earp ve zerinde krm z kuak olan genler, hep bir a zdan Lanet Yezide,Ya Hseyin diye l k att lar. Kerbel sanki imdi yaan yordu. Dedeye gre, Kerbel, bu ac lar ite yaamak, o insanlar sevmek ve mazlumun safnda yer almakt r. Yezid ise, yanln ad dr, onun Alevsi, Snnsi olmaz. Alev yanl yap yorsa Yezitten de Yezittir. teki Yezite lanet okumadan dtakine okuman n bir anlam yoktur. nc olarak, Muharrem Orucu anlatld. Buna gre bu gnlerde elence olmaz, kan ak tlmaz, can ac tlmaz, matem gn nasl davran lmas gerekiyorsa yle davran l r. Ancak kent yaam nda y kanmamak, tra olmamak, elbise dei tirmemek art k imkans z hle gelmi tir. Di er insanlar rahats z etmemek gerekir. Din anlay mant ktan uzaklat rmak doru deildir. Mesela, asker bu orucu tutmaz. Burada yaananlardan edindi im gzlemlerim nda yle bir deerlendirme yapmam mmkndr. lk defa katld m byle bir programda, ilgimi en ok eken ey, katl mclarn samimiyeti ile

54

* Metin BOZKU

dedenin yapt konu man n ieri i oldu. nce katl mclarn samimiyetine deinmek istiyorum: ncelikle kat lmclarda, serbest bir ortamda kendi inan ve kltrel kimliklerini kefetmenin rahatln hissettiklerini, din ve inan zerine yaplacak sohbetlere katl m arzusu ile kimlii yaama heyecan n n burada kendisini a ka hissettirdi ini grmek mmkn oldu. Ayr ca bu kimli in bakalar tarafndan art niyet olmaks z n -sayg temeli zerinde- renilmesinin ve bakalar nn da kendileriyle beraber cem ayinine katlmas nn kendilerini mutlu etti ini sylemek gerekir. Yine Alevi gelenekten gelmemekle beraber, dei ik sebeplerle cem ayininde gzlemci olarak bulunanlar n halka namaz na katlmalar konusunda zorlanmas , toplumumuzda ve birok slam toplumunda tek tipilii ve stten yaplanmay zorlayan eilimin bir tezahr olarak deerlendirilebilir. Grevli dedenin anlat mlar , bu inan, gelenek ve mezheb kimli in muhafaza edilmesiyle beraber zaman iinde kitab kaynaklara ve yazl kltre doru bir seyir izleyecei izlenimini de ortaya koymaktad r. Zira anlat mlar, bilgi ve entelektel dzeyde geli meye muhta gzkmektedir. Ayr ca yap c ve olumlu katklar n sz konusu geli meyi mspet ynde etkileyecei sylenebilir. slam' temel kaynaklar na uygun olarak renip yaama ile ada ve evrensel deerleri zmseyerek, bu konuda bir al m yapma noktas nda yaplmas gereken ok eylerin var olduu anlalmaktad r. K saca u hususlara da deinmekte fayda vard r. Dedenin, bir ilahiyat geleneinden gelmedi i iin, Kurn ayetlerine btncl olarak deil de parac bir yakla mla yorumlar getirdi i; rnek olarak, namaz, k ble, ve oru konularnda sylediklerinin ok ciddi bilgi eksikliinden kaynakland sylenebilir. Kurnda farz k lnan orucun, aslnda Muharrem Orucu olduu, k blenin olmad, Kurn n Arapa okunmas nn bir kltr emperyalizmi olduu vb. sylemler, zerinde durulmas gereken ciddi iddialardr. Yine s kl kla Alev slam inanc na gre vurgusu yaparak, slamiyet iinde btnyle kendine zg bir inan sistemi kurmaya al mak da doru deildir. Halka namaz ve Muharrem orucu, tmyle Hz. Hseyin iin bir tr ah u figan etmek ve Kerbelada yaanan aclara ortak olmaktan ibarettir. Gemi peygamberlerin an s na tutulan orula, gnmzde Alevlerin tuttu u oru aras nda, gerek niyet ve gerekse mahiyet itibariyle, bir ili ki oldu u sylenemez. Muharremde on veya on iki gn oru tutma detinin ilk defa nerede, ne zaman balad; gnmzde nerelerde tutulduu, gemi te bu orucu tutanlar n bunu Ramazan orucuna kar lk olarak m , yoksa onunla birlikte mi tuttuunu bilmek bugn ok zor. Nitekim bugn ileri yalardaki kimi Alev vatandalarn tutumlar , bu konuda ilgin

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

55

ipular vermektedir. K saca Ramazan orucu ile Muharrem orucu birbirinin alternatifi deildir. Yine cami ve cem evi konusunda da bir a rla gidildi i grlmektedir. Hemen belirtelim ki, Cami ve cem evi birbirlerine alternatif yerler deildir. Cami tm Mslmanlar -buna Aleviler de dhildir- iin bir ibadet yeridir. Cem evi ise, Alevi inan ve kltrn yaamak ve yaatmak isteyenler iin zel bir meknd r. Bu haliyle cem evi, gemi i itibariyle, bir tarikat dergh veya tekkesi, gnmzde ise bir kltr evi konumunda bulunmaktad r. Bir dergaha veya kltr evine mensubiyet, dileyenin camide veya evinde namaz klmas na engel olmad gibi; bir kimsenin camiye gitmesi de cem evinde semah yapmas na, diledi i takdirde orada namaz klmas na, saz alp sylemesine engel olmamald r. Zira slam dini a s ndan bir ki i ya mmindir ya da deildir. slam dinini kabul ettikten sonra, ki inin mezhebi, tarikat , partisi veya bir baka mensubiyeti, din bir mecburiyet olmay p, kendi bireysel tercihidir ve sadece onu ilgilendirir. Nas l ki, kendisini Snn olarak niteleyen birisi iin bir tarikata girmek, bir partiye ye olmak dini bir zorunluluk olmay p, istee bal dr ve bu ekliyle bu ki i iin cami ile tekke farkl konumlara sahiptirler; ayn ekilde Alev birisi iin de durum ayn d r. nsanlar inanlar yla veya bir inanc n bal s olarak domazlar. Allah, insanlar Alev veya Snn olarak yaratmaz ve bu ekilde de sorgulamaz. nsanlar herhangi bir inanc n kalnt s ile domaz, Allah da onlar bireyler olarak muhatap al r. Bunun dndaki bir yakla m hem slam inanc na ayk r dr, hem de toplum iinde din konusunda bir ikilik dourur. Bu da din ve mill birlii zedeler. Mslmanl k bu ikilii kaldrmaz. K saca, cem evleri, birer tarikat evi olarak kurumsallaabilir; ancak orada anlatlanlar n, cidd anlamda tashihe muhta olduklar nn ve buralardaki uygulamalar n da, slam n bilinen kurumsal yap s n kabul etmenin tesinde ekstra uygulamalar olduklarn n bilinmesinde fayda vard r. Bu konuda dinde zorlama yoktur ilkesinden hareketle, farkl l klara toleransla yaklamak, iyi niyete dayal olarak birbirini anlamaya al mak, bilgisizlii ve banazl kald rmak, insanlar aras nda sevgi ve sayg balarn geli tirmek her zaman hedef olmald r. Bunun gereklemesinde yneticilere, siyasilere; sivil toplum kurulu lar na, aydnlara ve bilim kurumlarna da nemli sorumluluklar d mektedir. Burada, rnek olmas a s ndan, Hollanda Dedeler Divan Genel Bakan Blent Duran n, Muharrem Orucu, bu orucun niyeti, iftar ile are konularnda verdi i bilgileri zetle sunmak istiyorum: Muharrem Matemi/Orucu, Hicri Takvim'e gre Zilhicce ay nn 10. gn balayan Kurban Bayramnn 1. gnnden itibaren 20 gn say lr ve 20. gnn akam Muharrem Orucu iin niyet edilir

56

* Metin BOZKU

ve oru balar. Bu oruca balamadan nce, Masum-u Paklar (Kufede ehit den mam Hseyinin amcas n n olu Mslm b. Akl, ocuklar brahim ve Muhammed) iin 3 gn ve Fatma Ana iin 1 gn oru tutulur. 12 gn Muharrem Orucu olmak zere, toplam 16 gn oru tutulduktan sonra Muharrem ay nn 13. gn kurbanlar tlan r ve A re da tl r. Kurban, mam Ali Zeynel Abidin'in Kerbela Katliamndan kurtuluundan ve Ehl-i beytin soyunun onun ile devam edeceinden duyulan sevinci belirtir. Muharrem aynda elence yap lmaz, dn-ni an-snnet trenleri yaplmaz, kar -koca ili kileri kesilir, kurban kesilmez, et yenilmez. Kerbela ehitleri'nin ektikleri susuzlu u hissetmek iin su iilmez, elence yerlerine gidilmez, sa ve sakal t ra olunmaz. Gnmzde bunlar n bir blm uygulanamamaktad r. Mesel, sakal t ra olmamak gibi.. Su, saf olarak iilmez. Vcudun su ihtiyac yenilen yemeklerden, ay-kahve-merubat-meyve suyu-ayran gibi s v ieceklerden kar lan r. Alev inanc ekilcilie takl p kalmay deil, z benimser. Akln ve ilmin yolundan ayrlmaz. nemli olan mam Hseyin'in ve di er Kerbela ehitleri'nin ektikleri ac y ve zorluklar beyninde, kalbinde ve gnlnde duymakt r. Onlar gibi d np, onlar gibi yaay p, onlar gibi inanmakt r. Zalime kar k p, mazlumdan yana olmakt r. Hz. Hseyin, asker anlamda, Kerbelada yenilmi ; ancak sergiledi i tutum ve kararll k, Emevi bask ve hileleri sonucu snmeye yz tutan Hak-Muhammed-Ali Yolunun ahlan bak mndan da tarihte eine az rastlanan bir byk zaferin ncs, nderi ve kahraman olmutur. Bu, sadece Alevler iin deil, baka mazlumlar iin de ciddi bir rnek oluturmu, ezilenlerin cesaret ve iman kayna olmutur. Alevi toplumunda, on iki gn sresince, Hz. Hseyini ve Kerbel ehitlerini anma ve Yezite lnet okuma anlamnda, hemen hemen her dakika deerlendirilebilir. Bu tmyle ki inin kendisine ve ona uygun den koullara bal d r. Bunu belirli szlerle snrlaman n olana yoktur. Bu orucun niyeti yledir: Bism-i h!.. Allh Allh!.. Erenleri himmetine, Er HakkMuhammed-Alinin. ak na, Hz. mam Hseyin efendimizin susuzluk orucu niyetine (niyyet-i savm- atnna). Kerbel ehitlerinin temiz ruhlarna matem orucu niyeti ile Hz. Fatma anam z n efaatna. Oniki mam, Ondrt Masm-u Pk efendilerimizin evkine, Onyedi Kemerbestler hrmetine. Hz r, gib gerek erenlerin yce himmetleri zerlerimizde hz r ve nz r ola, Yh mnkire, Lanet Yezide, Rahmet mmine. Allh, eyvallh H47 ftar zaman ise, saat ve dakika ile belirlenmi olmay p, bu genellikle ak47

Bedri Noyan, Bektailik Alevilik Nedir, Ankara, 1987; Mehmet Kzlgz, Glbank Alevilikte Dua, Ankara, 1997, s. 96-97,194-195.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

57

am n ge dakikalar na tekabl etmektedir. Gecenin on ikisinden nce ve a r derecede doymamak zere, sadece bir kez yenir, t ertesi gn ayn zamana kadar devam eder. Bu bir iftar olarak deil de a z mhr olarak adland rl r. A z mhrn bozmak ya da iftar iin genellikle u tercman okunur: Bism-i h, Allah Allah. mam Hseyine, Onun soyuna ve dostlarna selm olsun. Yezite, soyuna ve yandalar na yz bin lanet olsun. Yce Allah, mam Hseyin ak na tuttuumuz matem orular m z kabul eylesin. Geree H! 48 Matemin bitiminde, Are kazannn ba nda okunacak dua ise yledir: Bism-i ah Allah Allah; Yce Allah' m sana krler olsun ki, bizlere bu Muharrem Orucunu, Kerbela matemini tutmam z nasip ettin. Tuttuumuz orular , yapt m z ibadetleri, Kerbela'da susuz ehit denlerin yz suyu hrmetine kabul eyle. Esselamu aleyke, Ya Muhammed Mustafa. Esselamu aleyke, Ya mam Ali'yel Murtaza. Esselamu aleyke, Ya Hatice'tl Kbra. Esselamu aleyke, Ya Ftima'tl Zehra. Esselamu aleyke, Ya mam Hasan- Mteb. Esselamu aleyke, Ya mam Hseyin-i Deti Kerbela. Esselamu aleyke, Ya mam Zeynel-i Aba. Esselamu aleyke, Ya mam Bak r- Baha. Esselamu aleyke, Ya mam Cafer-i Sad k. Esselanu aleyke, Ya mam Musa'y Kaz m. Esselamu aleyke, Ya mam R za'y Cefa Esselamu aleyke, Ya mam Muhammed Taki. Esselamu aleyke, Ya mam Ali'yel el- Naki Esselamu aleyke, Ya mam Hasan alAskeri. Esselamu aleyke, Ya mam Muhammed Mehdi Sahibi Zaman. Ey yce Allah' m. lerin, belerin, yedilerin, Oniki mamlar n, Ondrt Masum-u Paklarn, onyedi kemerbestlerin, k rklar n aziz ruhlar hrmetine, gnller ah Erenler Sultan Hnkr Hac Bekta Veli'nin aziz ruhunun hrmetine, erenlerin, evliyalarn aziz ruhlarnn hrmetine, tuttu umuz orular , yapt m z dualar , piirdiimiz arelerimizi, lokmalar , dergah- izzetinde kabul eyle. Emeklerimizi boa verme. Hizmetlerimizden dolay , bizleri Hz. Muhammed'in efaat ndan, Ehli Beyt'in katar didr ndan mahrum etme. Geree H! Are yendikten sonra yap lan dua Bismi ah, Allah Allah. Elhamdlillah, Elhamdlillah, Smme Elhamdlillah. Nimeti Celil'ullah, bereketi Halil'ullah. efaat k l Ya Resulullah. Erenler sofras olsun, pir lokmas olsun, yiyene helal, yedirene delil olsun. Bu gitti ganisi gele, Hak Muhammed Ali bereketini vere. Gitti i yere gam keder getirmeye. Kazan p getirenlerin,
48

Esat Korkmaz, Alevilik ve Bektailik Terimleri Szl, stanbul, 2005, s.448.

58

* Metin BOZKU

pi irip hizmet edenlerin, elleri ayaklar dert grmesin, gnlleri keder grmesin. Kerbela'da susuz ehit d en hedalar n ruhlar ad olsun. Onlarn ruhlarnn aziz hrmetine emeklerimiz boa gitmesin. Pi irdiimiz are orbam z , verdi imiz lokmalar m z dergahnda kabul etsin. Ey Yce Allah' m, Hz. Muhammed'in soyuna, ilk zulm eden zalimden, son zulm eden zalime kadar, hepsine lanet olsun. Ehlibeyt'e ve onun soyuna rahmet olsun. Bizleri de Hz. Muhammed'in efaatinden mahrum etme, Ya Rabbim. Lokma hakk na sofra hrmetine, erenlerin keremine, cmertlerin demine H diyelim.49 Sivas merkezde son drt yldr Birlik A resi ad yla Valiliin nclnde, baz oda, dernek ve vak flarn katk lar yla resm are treni dzenlenmektedir.50 Tren Valilik bnyesinde olu turulan bir komisyon taraf ndan organize edilmektedir. 4 Eyll Kongre Mzesi bahesinde icra edilen trene bata Sivas milletvekilleri, ehrin resm kurumlar n n idarecileri, meslek teekkllerinin temsilcileri, sivil toplum kurulu larnn ve siyas partilerin temsilcileri ile halkn yo un katl m gzlenmektedir. Bahede bata resm erkn n oturaca protokol ad r ile are ikram nda bulunacak dernek ve vak flar n adrlar kurulmaktad r. nceden da tlan davetiye ve afi lerle gerekli duyurunun yapld programda, nce programa kat lan veya mesaj gnderen zevt anons edilmekte, sonra gnn anlam ve nemini anlatan protokol konumalar yaplmakta ve dualar okunmaktad r. Ard ndan ad r kuran kurulu lar are ikramnda bulunmaktad rlar. ok canl olarak icra edilen trende, farkl kesimlerden insanlar birbirleriyle tan makta hal hat r sormakta ve arenin zne uygun olarak okluk iinde birlik ruhu ortaya konmaktad r. Ayr ca Sivas n dei ik ilelerinde de Kaymakaml k ve
49

Bkz.Blent Duran, (Hollanda Dedeler Divan Genel Ba kan ), Muharrem Orucunun Anlam,www.kanalkultur.com/yolalevi,19.01.2007; Ayrca Alevi Bektailikteki oru niyeti ve iftar iin okunan dualarn fark iin, Bkz. Noyan, a.g.e.,s. 86;zm, a.g.e., s.143. 50 Bu yl Sivas Valili inin 10/0172008 tarihli Kutlama Ynergesi erevesinde,Sivas 4. Birlik Auresi adyla, 22 Ocak 2008 tarihinde Kongre Mzesi Bahesinde dzenlenen etkinli e destek veren kurulular unlardr: Sivas Ticaret ve Sanayi Odas , Sivas Esnaf ve Sanatkarlar odalar Birli i, Sivas Ziraat Odas Ba kanl , Kz lay Sivas ube Ba kanl , 4 Eyll Kltr ve Dayanma Dernei, Trk Ocaklar Sivas ubesi, Cem Vakf Sivas ubesi, Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf, Suba Han Esnaflar. Tertip Komitesi adna haz rlanan davetin n yznde bir tas aure evresinde tm renklerin temsil edildi i, byk bir bakr kazann stnde, Ak Veyselin u dizeleri yer almaktad r: timat edersen benim szme, Gel birlik kavline girelim karde. Birlik ok tatl dr benzer zme, ip erbetini kanalm karde. Program, a l konumalar , dua ve aure ikramyla sona erdi.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

59

Belediyelerin nclnde merkezi yerlerde, merkez camii nlerinde are ikramlar yaplmaktad r. Yine bu gnlerde bata camilerde, hutbe ve vaazlar verilmekte, yerel televizyonlarda Muharremin ba ndan itibaren yaplan cem ayini yay nlar ile are konusunda a k oturumlar yaplarak halk bilgilendirilmektedir. Deerlendirme ve Sonu Toplumlar n hayat nda inan ve gelenekten kaynaklanan baz nemli gnler, geceler ve aylar vard r. Bu zaman dilimlerinde, meydana geldi i varsaylan veya gerekten meydana gelmi olan bir tak m olaylar sebebiyle eitli kutlama ve yas trenleri yaplagelmi tir. Byle zaman dilimlerinin, ortak deerlere sahip topluluklar n sosyal ve kltrel hayatlarn hep canl tutan nemli unsurlar oldu u bir gerektir. Hicri takvimin birinci ay olan Muharremin onuncu gn (Are gn) de, tarih kaynaklarda geen bilgiler nda, kendisinde birok peygamberin kurtuluu ve baar s nn yaand inanc yla, Arap, srail ve Fars milletleri taraf ndan kutsal kabul edilmi ve eitli ekillerde kutlanagelmi tir. zellikle, Hz. Nuhtan sonra gelen peygamberlerin, bugnde kr ifadesi olarak, oru tuttu u ve bu gnn an sna kurtulu orbas pi irip fakir fukaraya yedirdi i kaynaklarda kaydedilmi tir. Bu gnn Mslmanlarca kutsal kabul edilmesinin tarih kkeninde ise, din bir etkenden ziyade, Hz. Muhammedin hicret sonras Medinede takip etti i siyaset yatmaktad r. Hz. Muhammedin vefat ndan sonra, (H. 10 Muharrem 61/Miladi 10 Ekim 680 tarihinde), Hz. Muhammedin torunu Hz. Hseyin ve beraberindekiler, F rat Nehri kenar ndaki Kerbelada, susuz b raklarak haks z bir katliama maruz kalmlard r. Dolay s yla bu tarihten sonra Muharrem ay denince, bu ac hadise ve bu balamda iler ve Aleviler iin yas veya matem ay akla gelmektedir. Bu nedenle Aleviler, Hz. Muhammede ve Ehl-i beyte sayg ve sevgilerinin bir ifadesi olarak, bu ayda 12 gn oru tutar; dnlere, elenceli yerlere gitmez, Ehl-i beyte yaplan haks zl klar kendilerine yaplm gibi kabul ederek ac hissederler. Matem orucu bitiminde, Hz. Hseyinin olu Zeynel Abidinin Kerbelda sa kurtulmas ad na, mutluluk ifadesi olarak are (orba/ tatl ) pi irir ve bunu evlere da t rlar. Sivasta edindi im gzlemlerim nda u kar mlarda bulunabilirim: Muharrem Orucu, Aleviler arasnda, daha ok yal ki ilerce nemsenmekte ve ya 50nin zerinde olanlar taraf ndan tutulmaktad r. Orta yata olanlar ara ara tutmakta, genler ise fazla ilgi duymamaktad r. Bu orucu tutanlarn, sosyo-kltrel a dan, daha ok geleneksel yap ya bal , eitim ve gelir dzeyi orta halli olduklar anla lmaktad r. Bu ayda ne kadar oru tutulursa o kadar sevap olaca inanc yaygn grlmektedir. Oru iin sahura kalkl-

60

* Metin BOZKU

mad konusunda gr birli i bulunmakta; ancak isteyenin kalkabilecei, genelde gece 23 civar nda yemek yenip yatld, gne bat m ile iftar yapld , evlerde bulunan takvimlerde belirtilen ezan vaktinin l alnd , iftar esnasnda o unlukla dua edildi i, ezbere bilenlerin bata yemek duas olmak zere bildikleri dualar , bilmeyenlerin ise bakarak okuduklar , bu orucu tutanlar -zellikle yal lar- aras nda Ramazan orucunu tutanlarn da oldu u, bu sre iinde oru tutanlar n su imedikleri, et, yumurta ve soan yemedikleri, mftlklerin bu oruca dnk bir faaliyetlerinin olmad , kimi yerlerde sadece mftlkler tarafndan are gnnde are da t ld , Alev vatandalar n, dlanma korkusuyla mftlklere soru sormaktan ekindikleri tespiti yaplmt r. Yine Alevilikte, Muharremin ilk on gn boyunca, oru a mnda da su imemeye al lr. Su yerine ho af, meyve suyu gibi sulu iecekler iilir. Oru sresince b aa ve kesici aletlere el srlmez, dn-ni ansnnet trenleri yaplmaz. Kar koca aras ndaki cinsel ilikiden uzak durulur, kurban kesilmez ve et yenilmez. Matem boyunca hi bir canl ya eziyet edilmez. 12 gn sren matem orucunu herkes kendi gcne, sal na ve maddi imkanlar na gre tutar. Oru a mn n dakikalarla belirlenmi - belirli bir saati yoktur. Genellikle akam karanl k olduunda oru al r. Al k giderilip duyuncaya kadar yenir. Sal yerinde olanlar oru tutarlar. Sal yerinde olmayanlar oruc tutmazlar ama di er grevleri yerine getirebilirler. Bu onlar iin oru tutmu kadar makbul sayl r. Ama, kendine eziyet ya da ktlk yapmak deildir. Baz yrelerde sakal kesmemek, y kanmamak gibi adetlerin devam ettirilmesine karn, zellikle gnmz ehir hayat nda bunlar uygulamann doru olmad anlay artmaktad r. Buna gre gerek olan, matemi d grnte deil, Hz. Hseyinin u rad haks zl anmak ve haks zla kar gelme geleneini gnlde yaatmakt r. Bu orucun temel esprisi, kimsenin kalbini krmamak, eli ile dili ile kimseyi incitmemek, gz ile kimseye kt gzle ve niyetle bakmamak k sacas nefsini terbiye etmektir. Oru akamlar , bata Hz. Hseyin olmak zere, ehitler an lr. Fuzuli`nin Saadete Ermi lerin Bahesi adl eserinden mersiyeler okunur. Hz. Hseyin`in haks zla kar cesur direni i ve lmne mcadelesi, Anadolu Alevilerinde ocuk eitiminde haks zl a kar gelmek, haks zl k yapmamak, haks zla u rayanlarn yan nda olmak eklinde nemli bir yer tutar. Bunu desteklemek iin; muharrem boyunca Kumru, Hsniye, Buyruk ve bu kltre hizmet verenlerin kitaplar ve di er tarihi ve kltrel kitaplar okunur. On ki mamlara ve di er masum insanlara yaplan insanl k d olaylar, birbirlerine anlatl r. Manaya ve bilgiye nem verilen Muharrem anma gnlerinde her ki i kendini dinler ve nefsini terbiye etmeye alr.

Are Gn, Muharrem Mtemi/Orucu ve Sivasta Are Uyg. *

61

Gnmzde -bata Alevler olmak zere- btn Mslmanlar n, bu gnlerde Kerbela'y anlamak yerine anmakla yetindi i; insanlarn, Kerbela'y anmaktan ok anlamaya ihtiyac n n oldu u gzden ka rlmaktad r. Alevlik tartmalar nda herkesin, kendi kafas ndaki Alevlikten hareketle tm Alevleri balay c bir yakla mla, ortak usul hatas na d t ; bu durumda, yaplan tartmalarda, olanla, bize gre olmas gerekenin birbirinden ay rt edilmeden srdrld sylenebilir. Burada k saca Alev-Snn birlikteliine de deinmek gerekir. Her eyden nce, ayrl klar ne kar p kavgaya tutumak yerine, benzer ve ortak ynleri sz konusu yaparak konuup birlik olmaya almak gerekir. Bu birliktelik iin say s z ortak konular vard r. Bata Allaha, Peygambere, Kitaba iman etme, Hazreti Aliye ve Ehl-i beyte kar sevgi besleme gibi ortak noktalar zerinde birliktelik aranmal d r. Alevlerde genelde Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi ok belirgin olmakla birlikte; bu sevginin Snnler arasnda da belirgin olduu ok a kt r. O hlde sevgileri din bir vecibe saylan Ehl-i beytin ac lar da gnllere iten bir znt salmal , onlarn maruz kald s kntlar herkesin yreini dalamal d r. Bu itibarla, lkemizin, milletimizin ve top yekn insanln bar iin byle ortak noktalarda bir birliktelik salayarak bir araya gelinmeli, karl kl olarak konumlara sayg duyulmal ; gemi in kavga nedenleri bugne ta narak, yeni atmalara meydan verilmemeli ve hi kimse asla bir di erini sulay c sz, tav r ve davranlar iine girmemelidir. rnek olarak, Ehl-i beyt'in on iki imam ve Ehl-i Snnetin drt imam bata olmak zere, slam limleri, Mslmanlar aras nda gemi te yaanm olan Sffn, Cemel ve Kerbel gibi znt veren olaylar yeniden gndeme ta may ve bunlar zerinde mnakaa etmeyi doru bulmam, aksine faydas z ve zararl bulmu lard r. Ayr ca hakl -haks z herkesin, ahirette yaptnn kar ln bulaca ndan hareketle, bu olaylarn sonucunu lah adalete havale etmeyi, bu konularda yeni sulular arar gibi yeni gerginliklere sebep olmaktan ekinmeyi tavsiye etmi lerdir. Bununla da, gemi te yaanm ihtilaflar n tekrarlanarak darg nl k ve k rgnl klar tazelemekten ka nm, byle bir f rsat bekleyenlere de yeniden ayr lklar krkleme malzemesi verilmemesini amalamlard r. Bu konuda mer bin Abdulazizin,Allah bizim elimizi o kanl hadiselerden temiz tuttu, biz de dilimizi temiz tutar, ileri geri konu maktan kan r z! szn l almlardr.