Prof. Dr.

Feridun Aasolu (Celilov)

Prototk dilinin yarand ilkin Atayurd (Urmu teorisi)

Prototrk dilinin hank ada dalb bat ve dou kollara ayrlmas probleminin Trkolojide doru yorumu yoktur. Bunun sebebi trk dl qlottogenezi, tarihi gramer ve tarihi dialektologiya sahasnda ciddi aratrmann olmamas, Trk dili ailesinin ve Prototrk dilinin hank mekanda ve hank ada yaranmas, zellikle hank ada dalmas hakknda s ylenen fikirlerin arkeoloji belgelere dayanmamasdr. Bu nedenle Trklerin etnogenezi haqqnda Trkoloji ilminde ok farkl fikirler ortaya km tr. Trkolojide derin k k salm, lakin sbut olunmam yanl Altay dil ailesi teorisi ise trk etnogenezi ilmini kmaza sokmu tur. Bu yanl teoriye kar trkolojide yeni Urmu teorisini gndeme getirmiiz. Ayr-ayr dialektlerin qovumas ile yaranan byk dil aileleri, yani protodiller m.. IV binylda iqlim degimeleri sebebi ile balanan klerle muhtelif kollara ayrlm ve ayr-ayr alarda bu kollardan yeni dialektler, diller tremitir. Orta Avrupada yaranm protohindavrupa, Uralda yaranm protofinuqor, Kuzey Kafkazda yaranm protokafkaz, Arabistan yarmadasnda yaranm protosami ve baka dil ailelerinin kedigi bu yol Trk dil ailesi iin de keerlidir. B yle ki, n Asyada yaranm prototrk dili m.. IV binyln ortalarnda bat ve dou kollara ayrlm, douya giden prototrk uruglar Orta Asyadan til yakalarna ve Altaya kadar ayr-ayr b lgelerde ikinci Atayurdlar salmlar.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Milattan nce IV-II binyllar arasnda douya miqrasiya etmi dou trk kolunun Altayda sald ikinci Atayurd yanl olarak Trklerin ilkin Atayurdu kibi yorumlanmtr. Bu problemi ayr-ayrlkta arkeoloji, kltr, etnografik ve dililik bakm ndan zmek isteyenler olmutur. Lakin trk etnosunun tarihine kronoloji ardcllkla degil, diakroniyadan kenarda tarihin muayyen sinkron kesiyinde baklm, arkeoloji belgeleri nazara almadan n Asya dnda nerede trk varsa, oras ikinci degil, ilkin Atayud saylmtr:
Dou Asya (Menges); Uzak Dou, Mancurya, Khingan dalar (Ramstedt); Mancurya ile Mongolustann gneyi (Parker ); Amur ay dolaylar (Y avuz); Baykal glnn dousu (Tomaschek); Baykaln gney-bats (Koppers); Baykaldan Gobu lne kadar (Gahz); Altay dalar (Klaprothe, Hammer, Schott, Castren, Vamberi); Altayn dousu (Radlov, Ligeti); Altay-Krgz bozkrlar (Menghin); Kazakstan (Eickstedt); Tanr dalar (Tyan-an) - Asyann kuzey-bat blgeleri (Stzygowsky); Tanr dalar blgesi (Almasy); Tanr dann kuzey-bat yakalar ile Aral gl aras (De Guignes, Togan); Altay ve Ural dalar aras ile Aral gl blgesi (Nemeth); Ural-Altay aras (Rasonyi); rt-Ural aras (Zichy); Orta Asya (Poppe, Gnaltay) ve saire.

Grndg kibi, trklerin ilkin Atayurdu Mancuryadan Ural dalarna kadar muhtelif b lgelerde g sterilmitir. Halbuki bu problemin zlmesi tarihi k lerin an ve y nn muayyen etmekten ok asld r. n Asya ve Gney Kafkazda m. . IV binyln ortalarnda balanan kuraklk neticesinde buradan kuzey ve dou ynlere ilk byk kler olmu tur. Orta Asyada yerleen prototrk uruglarnn bir ksm kurakln artmas sebebi ile m.. II binylda daha ileri giderek Ural ve Kazakistan aras bozkrlarda yerlemiler.1 Trk boylarnn toplum halda yerletigi yeni b lgeler onlarn ikinc Atayurduna evrilmitir.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Corafi durumuna g re m.. IV-II binyllar aras dnemde artk trk yurduna evrilmi Orta Asya sonralar trk boylarnn muhtelif y nlere migrasiyas yolunda k pr rolunu oynam tr. Dou trk uruglarnn bir ksm Orta Asya ve Kazakistan zerinden keerek bugn hakas, altay, tuva halklarnn Atayurdu olan Altay b lgesine girmiler. Altayda m.. XXV-VIII asrlar aras birbirinin ard ca ortaya kan Afanasyevo, Andronovo, Karasuk ve Tagar arkeoloji kltrnn batdan gelmesi bellidir. Bura gelenlerin iinde trk uruglarnn olmas ehtimal da vardr, lakin m.. VIII asrdan grnen Aldbel kltr ile m.. V-III asrlara aid Sagl kltrn dayanlarn trklg kukusuzdur. Arjan (m.. VIII-VII) ve Pazrk (m. . V) kurganlar bunun ayd n g stericisidir. kiayarasna V binylda gelen sumerlerden sonra III-I binyllar boyu dalalarla buraya sami uruglar (akkad, asur, aramey, arab ) gelmiler. II binyln banda kuzey-batdan Orta Anadoluya hindavrupadilli hettler, VIII-VII asrlarda frig ve haylar, kuzeyden GneyDo u Anadoluya ise II binyln banda kafkazdilli hurriler ve ayn binyln sonunda urartular gelib yerlemiler. Karadenizin kuzeyinden kalkarak Orta Asya zerinden Afganistann kuzeyindeki Areya blgesine gelen ari (hindiran) uruglar orada m.. II binyln sonlarnda iki kola ayrlm, biri Hindistana, digeri de m. . VIII asrda rann gneyinde ad trkce Bars (Fars) olan b lgeye gelib yerlemiler.

Grndg kibi, n Asyada prototrk yurdlar bura gelen baka dilli etnoslarla dolmu, trk uruglarnn oku ise do u b lgelere kemiler. Ayn durumu o alarda n Asyadan Hindistana k en protodravidler de yaamlar. B ylece, sakalarn m.. VII asrn balarnda

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

n Asyaya kayd na kadar burann etnik demografyas nemli derecede degimitir. Trk halklarnn sonrak Atayurdlarndan kkl ekilde farklanan prototrk etnosunun ilkin Atayurdu problemi, onun tarihi-corafi snrlar antropoloji, arkeoloji, tarihi, co rafi belgelerle yana, dililik, folklor, etnografik ve mitoloji belgelerin tarihi-mukayiseli tahlili ve kompleks analizi ile grenilmelidir. Size sunulan bu bildiride amacmz problemin zm degil, onun gndeme getirilmesi ve meselenin koyuluuna k tutan baz belgeleri dikkatnza arz etmektir.2 1. Antropoloji belgeler. Avropoid irgin Aralgdenizi tipine aid dolikokefal trk etnosunun douya migrasiya etmi uruglar orada binyllar boyunca i-ie yaadklar brakikefal ve mongoloid tiplerle karm, n Asyaya kaydan trk boylar haff da olsa, bu antropoloji cizgilerle geri d nm ler. Atayurddan uzak d meyen trkmen-azer boylarnda ise ulutrk andan kalma klassik n Asya antropoloji grkem daha kabark kalm tr. Altayda gerekleen trk-mongol karmas Hun anda intensivlemitir. Minusin ukurunda hala m.. VII-IV asrlarda ahalinin oku avropoid idi, yalnz Tatk kltr (m.. III m.s. V) anda burada mongoloid ve kar k tipler grnr. Tuva-hakas blgesi avrupoid brokikefal tipin formalat arazidir. ada hakaslarda mongoloid cizgiler kabark olsa da, Tatkl protohakaslarda mongoloid cizgiler hala zaif idi, hatta m.s. VII-X asrlara kadar Tibet ve in kaynaklar onlar mongol-tibet boylarndan farkl sarsa ve gkg z insanlar kibi verirler.3 Hakas-sagay toplumundan ayrlb do uya giden saha (yakut) boylar Baykal yakasnda mongoloidlerle daha davaml kaynaybkarm ve buras sahalarn ikinci Atayurduna evrilmitir. Sonralar kuzey-dou blgelere geen ve fiziksel g rkemi mongol-tunguslara yakn olan sahalarn dilinde de trk dilleri ile olan fark artmtr. Antropoloji belgelerle yana kann terkibi ve baz hastalklar da trklerin Atayurdunu douda degil, n Asyada oldu unu g steren bioloji belgedir. Azer trklerinde yalnz genle nesilden-nesile keen talassemiya ve ona benzer hastalk Aralgdenizi blgelerinde 4-5 binyl nce yaylmd.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

2. Arkeoloji kltr belgeleri. Etnoarkeoloji metodun gerekliyini, etnik tarihin marhaleler zre grenilmesinde tarihi-mukayiseli dililik, paleografiya ile yana etnik arkeolojinin geni imkan at n vurulayan A. Barta yazr: Ne yazk ki, arkeoloji kltrde etnik identifikasiya iin hala vahid metod yoktur.4 clam ncesi yazl kaynaklarda tesbit olunan trk blgelerinin arkeoloji kltrne dayanarak daha eski alara aid analoji kltrn etnoarkeoloji zellikleri arasnda paralellik arayb mkayiseler aparmak ilmi metoda aykr degildir. Bu ynde aparlan aratrmalar g sterir ki, trk etnoarkeoloji kltrnn kayna Dicle aynn, Van ve Urmu gllerinin havzasd r. Prototrk etnosuna aid arkeoloji kltrde etnik zellik zn bkl basrk (sonralar atl basrk, balbal, dababa elave edilmitir) ve kurgan kltrnde gsterir. Prototk anda n Asyada bir-birinin devam kibi yaranm arkeoloji kltrlerin (Carmo, Halaf, Hasun, Kr-Araz) dardan gelmesi fakt yoktur, dar tanmas fakt vard r. Lakin trklerin eski migrasiyasn do udan batya olduunu yazanlar arkeoloji kltrn kronologiyasn ve yerdegime y nn nazara almadan k n istikametini tersine verirler. kiayarasnda Halaf kltr zerinde yaranm kuzey Ubeyd kltr sonralar Tkmenistann gneyinde (Gksur 1) ortaya krsa, Anau kltrnn bat kolu Tahran etraf kltrn devam, dou kolu ise (Moncukludepe) randak Sialk, hatta kiayarasndak Hasun kltrnn devamd rsa, onda k n y nn do udan batya nasl olur? Halbuki bu arkeoloji abideleri aratran uzmanlar kn ynn do udan batya olduunu dafalarla vurulamlar.5 Bunu da unutmamak gerekir ki, Gney Sibirde neolit a n Asyadan 4 binyl sonra balanmtr. 3. Etnografik belgeler. Ekinilik, koyunuluk, atlk, demirilik, halalk sanatnn, teker ve arabann n Asyada yaranb buradan etraf blgelere yaylmas bellidir. Dou trklerde zn g steren atl ve bkl basrk ( l k mme) kltr, mitoloji ve folklor motifleri, kadim inanc ve kultlar, kosmonim ve teonimler, hatta tanr (tenger) s znn z de n Asya menelidir.6 Trk basrk geleneyinde yaygn olan balbal, dababa rneklerinin en esgisi son yllarda Hakkaride bulunmutur.7 Dababa geleneyinin trk klerile buradan Avrasya bozkrlarna tanmas kuku dourmur. 4. Tarihi demografya. Prototk boylarnn zaman-zaman n Asyadan gitmesi burada trk etnosunun skln azaltsa da, 2700 yl nce balanb XI-XII asrlara kadar dala-dala devam eden ger

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

kaytmalar eski Atayurdda trklern sayn artrmtr. nce douya, sonra batya olan trk klerinin okar ve farkl sebebleri vard r. lk dou k leri uzmanlarn byk migrasiyalar a adland rd m.. IV ve II binlerin ortalarnda gereklemitir.8 O ada yk ve koku hayvanlarnn yard m ile n Asyadan dar kleri Urmu-Van glleri arasnda yaranm ilk teker-araba da kolaylatrm, m.. II binyln ortalarnda ise atlk, ata binme atl-arabal bozkr trklerine ksa zamanda daha uzaklara gitmek imkan vermitr. Altay eposlarnda yerli faunaya yad olan bat b lgelere aid hayvanlar vardr.9 Tarihi klerin bir ksm iglim, landaft degimeleri, kuraklk, yiyecek ktl, epidemiya, sava, deportasiya sebebi ile, bir ksm da ahalinin artm ve yeni barnacak blgelerin aranmas ile gerekleir. Miladn ilk asrlarnda Mongol-Altay b lgelerinde balanan kuraklk hunlarn batya kleri ile neticelenmitir. inin kuzeyindese III asrda devam eden kuraklk, aclk ve sava dantlar ile ahalinin say 80 % azalmtr.10 Bazan biosferde yaranan mnasib arait b lge halkna teper verib passionarln artrr. G ytrkler anda krgzlarn 80 bin askeri vard, XI asrin banda ise onlar savaa 400 bin asker kara bilirdi.11 Orta Asyadan ouz-trkmen boylarnn Azerbeycan, rak ve Anadoluya kmesi sebebini o an arab yazarlar ailelerin okalmas ile izah edirdiler. 12 Tarihi klerin sebebini, trn, y nn gsteren antropoloji, arkeoloji, demografik, onomastik belgeler, kaya resmleri, tamalar ve yazl kaynaklar grenildikce kadim trklerin etnik orafyas da z gerek zn g sterir. Tannm trkolog A. N. Samoylovi krk yl sovet dililik mektebinin lideri olmu akademik N.Y. Marrn bu szlerine yksek deger vermitir: Aralgdenizi sahillerinde trklerin tarihi varl yunan ve latn dillerinin yaranmasndan, yunan-rum dnyasnn ortaya kmasndan evveldir .13 5. Onomastik belgeler. Trk onomastikasnn n Asya yazl kaynaklarnda yer almas ve ayn adlarn sonralar Gney Avrupadan Gney Sibir ve Trkstana kadar geni b lgelerde ze kmas kronoloji ard cllk bakmndan migrasyann y n ve a hakknda bilgi verir. n Asyada ilenen trkce ay, da ve yer-yurd adlar, ahs ve boy adlar buradan giden boylarn etnik yaddanda yaam, yeni Atayurdda yeniden ilenmitir. Yazl kaynaklar m. . III-I binyllar boyu n Asyada Subar, Aratta, Kut, Turuk (Trk), Kumuk, Kuman, Alban, Aran, Saka, Kaspi, Ermen, Bars, Padar, Azar (Azer), Gamer, Gger, Gargar, Sangi-but (Zengi boyu), Ka kay, Urmu, Kzl-bud Kzl boyu), Polad ve sair siyasi kurumlarn (b lge, lke, ehir, devlet, beylik) adn ekir ki, bunlarn ekseri trk etnotoponimleridir. 6. Dililik belgeleri. Monsillabik devri ilkin Atayurdda keen Prototrk dili dalanda artk stabil gramatik kurulua, zengn leksik

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

bazaya malik idi. kiayarasna gelib trklerle komulukda yaayan sumerlerin diline keen s zler srasnda bu fiiller vardr: dur-, d-, de-, t k-, get-, it-, ka-, kal-, koru-, ap-, tak-, deg-, e-. Trkizmler baka komu halklarn (hat, elam, kassi) ve bura gelen akkad-asur, hurri-urartu, hettlerin diline de kemitir. n Asya izogloslar srasnda kut, tengri, da , tepe, su (sub), kab, bars, br kibi yzlerle sz, trk adlar (Alpan, Turan, Tarkan, Ugur, Kamata ve b.) vardr. Sakalarn n Asyaya kayd ndan nce trklerin buraya gelmesi hakknda arkeoloji ve yazl belge yoktur. Bu halde m.. III-I binlere aid bu kadar trk s z nereden kt? Tabii ki, Altay teorisi baka suallar cevabsz burakt kibi bu suala da cevab vere bilmir. Do uya giden trklerin dil ve kltr teperi Orta Asya, Altay ve Trkistan bolgelerindeki geosiyasi ve etnolingvistik alanda hegemon duruma km, b lge halklar ile bilingvizm araitinde yaam lar. Mongol ve tunguslarla i-ie yaam ise trk-mongol-tungus dil ittifak yaratmtr. Bele birlik genetik akrabalk degil, sonrak kontakt ile yaranmtr, burada s z konusu dil ailesi degil, dil birligi olmaldr.14 Trk dillerinde ileri s znn dou anlam do uya giderken yaranmtr. Reng bildiren trk s zleri ise ilkin Atayurdun evresinde denizlerin hank tarafda bulunduunu gsterir: Kara (kuzey), Kzl (gney), A (bat), Gk (dou).Trk Atayurdundan gneyde Herodot Fars krfezinin de Kzl//Krmz adlandn yazr. Douda ise iki G kgl vard ve Kaspinin bir ad da G kdeniz idi. Grndg kibi, n Asyann denizleri de trk Atayurdunun koordinatlarn sergileyir.

N o t l a r: 1 Dou Aralgdenizi antropoloji tipinin m. . IV-III binyllarda Gney Trkmenistanda grnmesi (Etnografiya i arkheologiya Sredney Azii. Moskova, 1979, 10-14); III binyln balarnda Gney Azerbeycandan Orta Asyaya arkeoloji kltr szmalarn gsteren boyal-nakl keramik kablarn ortaya kmas (Avdusin D. A. Arkheologiya SSSR. Moskova, 1977, 72-76); II binyln ortalarnda Trkmenistanda Altntepe meskeninin dalmas ve ahalinin Kuzey Afkanistan - Gney zbekistan tarafa (Sappal, Gonur, Da l) gemesi (storiya Drevnego Vostoka. Moskova, 1979, 319); ve Urmu havzasndan douya olan kler m.. IV-II binlerde migrasyann batdan douya olduunu gsterir. 2 Prototrk Atayurdu, dili, dialektleri, arkeologiyas, boylar, etnografyas hakknda tarihi belgeler bu kitablarda verilmi tir: Aasolu F. (Celilov). Azerbeycan dili morfonologiyasndan oerkler (1985); Azerbeycan dilinin morfonologiyas (1988); Azer halk (2000; 3-c bask 2005); Kadim trk eli. Saka-Gamer boylar (2006); Tanr elisi brahim (2007) ve 9 cildde yazlb hala baslmam Dokuz Bitik (slamakadar trklerin tarihi). 3 Po sledam drevnix kultur. Ot Volgi do Tixogo okeana. Moskova, 1954, 199. 4 Barta A. Problem etnieskoy arxeologii v Uralistike i Altaistike. Uralo-Altaistika, Novosibirsk, 1985, 11-13.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Eneolit SSSR, Moskova, 1982, 34; Sarianidi V. . Drevnie svyazi Yujnogo Turkmenistana i Severnogo rana. Sovetskaya Arxeologiya, 4, 1970, 24. 6 Etnografik gelenekler daha konservativ olur. zellikle, l bastrma adeti binyllar boyu degimeden devam edir. Bu bakmdan, m. . IV-III binlerde kiayarasnda yaayan subar boylarnn bkl basrk geleneyi nemli belgedur. Rus tarihileri yazr: Subarlar tabiat olaylarn ilahiletirib o biri dnyann varlna inanrdlar. Alan mezarlarda kab-kacak, da ve kemik aletlerle birlikde bkl bastrma adeti grnr (Avdiyev V. . storiya Drevnego Vostoka. Leningrad, 1948, 358). lnn bklm halda mezara koyulmas trklerde slamakadar devam etmi tir. 7 . . . , 2005
5

Zablotska Y. storiya Blijnego Vostoka v drevnosti. Moskova, 1989, 43. Sagalayev A. M. Mifologiya i verovaniya altaytsev. Tsentralno-aziatskie vliyaniya. Novosibirsk, 1984, 69. 10 Gumilyev L. N. Geografiya etnosa v istorieskiy period. Leningrad, 1990, 74. 11 Togan A.Z.V. Umumi Trk Tarihine giri. I c. (III bask), stanbul, 1981, 143. 12 Ayn kaynak, 146. 13 Samoylovi A. N. Turkologiya i novoe uenie o yazke. AN SSSR, XLV, Akad. N.Y. Marru, Moskova-Leningrad, 1935, 119. 14 Altay dil ailesi teorisinin yanl olduunu yazan komparativist ve trkolog alimlerin (G. Clauson, V. Kotvi, B. A. Serebrennikov, G. D. Sanjeyev, G. Drfer, F. Zeynalov, B. gel, A. M. erbak ve b.) say artmagdadr.
9

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com