Professional Documents
Culture Documents
a ex
p
erincia Ja lllia moderna
COMUNIDADE t DEMOCRACIA
a ex
p
erincia Ja lllia moderna
Rober D. Punam
conz Robert Leonardi e Rajfaella 1 Nanetti
edio
Traduo:
Luiz Alberto Monjarti1n
FUNOAO Gt1UiIO VAkGA5
ISBN 85-225-0210-2
Copyright 1993 by Princeton University Press
Making democracy work: civic traditions in modem Italy
Direitos desta edio reservados
EDITORA FGV
Rua Jornalista Orlando Dantas, 37
22231-010 - Rio de Janeiro, RJ - Brasil
Tels.: 0800-021-7777 - 21-3799-4427
Fax: 21-3799-4430
e-mail: editora@fgv.br - pedidoseditora@fgv.br
web site: .fgv.br/editora
Impresso no Brasil / Printed in Bra=il
Todos os direitos reservados. A reproduo no autorizada desta publicao, no todo
ou em parte, constitui violao do copyright (Lei n 9.610/98).
Os conceitos emitidos neste livro so de inteira responsabilidade do autor.
1 edio - 1996
2 edio - 2000
3 edio - 2002
4 edio - 2005
5 edio - 2006
1 reimpresso - 2007
2 reimpresso - 2008
3 reimpresso - 2009
Reviso: Aleidis de Beltran e Fatima Caroni
Capa: Tira linhas studio
Ficha catalogrfica elaborada pela Biblioteca
Mario Henrique Simonsen/FGV
Putnam, Robert D.
Comunidade e democracia: a experincia da Itlia modernaobert D.
Putnam, com Robert Leonardi e Raffaella Y. Nanetti; traduo Luiz Al
berto Monjardim. - 5 ed. - Rio de Janeiro: Editora FGV, 2006.
260p.
Traduo de: Making denocracy work: civic traditions in modem
Italy.
Inclui ndice.
I. Regionalismo - Itlia. 2. Descentralizao administrativa -
Itlia. 3. Democracia - Itlia. I. Leonardi, Robert, 1945 - II. Nanetti,
Rafaella. III. Fundao Getulio Vargas. IV. Ttulo.
CDD 301.592
Pe r A l b e r t o e d a l t r i
3 UN A R I 0
Lista de figuras
Lista de tabelas
Prefcio
Captulo
Introduo: estudo do desempenho institucional
Uma viagem exploratri
Mapeamento da viagem
Mtodos de investigao
Sinopse do livro
Captulo <
Mudana das regras: duas dcadas de desenvolvimento
institucional
Criao do governo regional
A elite poltica regional: UH novo modo de fazer poltica"
A ampliao da autonomia regional
Criando razes: a regio e seus eleitores
Concluses
Captulo o
JJ
JU
19
19
23
27
30
33
34
41
53
61
74
Avaliao do desempenho institucional 77
Doze indicadores do desempenho institucional 79
Coerncia e fidedignidade do ndice de desempenho institucional 87
Desempenho institucional e avaliao do eleitorado 89
Concluses 94
Captulo
Explicao do desempenho institucional
M ode midade scio-econmica
A conumidade cvica: algumas . especulaes tericas
A comunidade cvica: verifcao da teoria
Vida social e poltica na comunidade cvica
Outras explicaes para o bom desempenho institucional ?
97
97
!0
8 . v / - .
Captulo O
Origens da comunidade cvica
O legado cvico da Itlia medieval
Tradies cvicas aps a uniicao
Durabilidade das tradies cvicas
Desenvolvimento econmico e tradies cvicas
Captulo O
Capital social e desempenho institucional
Dilemas da ao coletiva
Capital social, confiana e associaes de crdito rotativo
Regras de reciprocidade e sistemas de participao cvica
Histria e desempenho institucional: dois equilbrios sociais
Lies da experincia regional italiana
Apndice A
Mtodos de pesquisa
Apndice |
Dados estatsticos relativos a mudanas de atitude
entre os conselheiros regionais
Apndice C
Desempenho institucional, 1978-85
Apndice |
Abreviaturas das regies usadas nas figuras
Apndice L
Desempenho do govetno local (1982-86) e
desempenho do governo regional (1978-85)
Apndice /
Tradies de participao cvica, 1860-1920
Notas
ndice
133
133
147
158
162
173
173
177
181
186
190
195
200
203
205
206
210
ZJJ
Z4
' O U AB
!|al i a. uma viagcm cxplora|oria
I.I Es|udo das rcgics i|al ianas, I T0-S
l.I Dcspolarizao csqucrda-dirci|a, I T0-S
l.l Simpa|ia pclos advcrsarios pol|icos cn|rc os consclhciros
rcgionai s, I T0-S
l.J 1cndcncias da opinio dos consclhciros
s obrc os confli|os, I T0-S
l.1 !nfl ucncia dos ldcrcs par|idarios cm |rcs
campos cspccficos, I T0-S
l.5 Di mi nuio do apoio a disciplina par|idaria nacional, I T0-S
I S
2
45
4T
50
54
5G
l.5 Con|a|os rcgionais c l ocais dos consclhciros rcgionais, I T0-S 5 S
l.Z A|i |udc dos consclhciros cm rclaao ao govcrno
ccn|ral , I T0- S
l.5 Sa|isfao publica com os govcrnos rcgionais do
Nor|c c do Sul , ITT- SS
l.J Sa|isfao dc nor|is|us c suli s|as com os govcrnos nacional,
rcgional c local , I SS
l.IO O|imismo quan|o ao govcrno rcgional . conscl hciros,
ldcrcs comuni|arios c clci|orcs, I T0-S
l.II Apoi o ao govcrno subnaci onal . Alcmanha I 52-TS)
c !|ali a I TG-ST)
J.I Dcscmpcnho ins|i|uci onal, I T0-TG c I TS- S5
J.l Dcscmpcnho ins|i|uci onal I TS-S5) c
sa|isfao popular I TT-SS)
J.J Sa|isfao com o govcrno rcgional, por dcscmpcnho
govcrnamcn|al c fidclidadc par|idariu
J.1 Dcscmpcnho ins|i|uci onal I TS-S5) c sa|isfao dos
ldcrcs comuni|ari os I S2)
1.I Dcscmpcnho ins|i|ucional nas rcgics i|ali anas , I TS-S5
1.l Modcrnidadc ccon0mica c dcscmpcnho ins|i|ucional
1.J Comparccimcn|o a rcfcrcndos c vo|o prcfcrcncial
1.1 A comunidadc cvica nas rcgics i|alianas
5
G
G
T0
TJ
S
I
2
4
S
I 0
I I I
1 0 . / . - - o . -/
1.5 Comunidadc cvica c dcscmpcnho ins|i|uci onal
1.5 Clicn|clismo c comunidadc cvica
1.Z Con|a|os par|icularcs com clci|orcs c comunidadc cvica
1.5 Apoi o dos ldcrcs a i gualdadc poI|ica c comunidadc cvica
1.J Comuni dadc cvica c rcpublicani smo, I 4G
1.IO Comuni dadc cvica c rcormismo clci|oral, II
1.II Rcsis|cnci a dos ldcrcs a |ransigir c comunidadc cvica
1.Il Clcricali smo c comunidadc cvica
1.IJ Scn|imcn|o dc i mpo|cncia c grau dc ins|ruo dos cidados
c comunidadc cvica
1.I1 Sa|isao com a vida c comuni dadc cvica
5.I Jradics rcpublicanas c au|ocra|icas . !|alia, c. I J00
5.l Jradics cvicas nas rcgics i|alianas, I SG0- l 20
5.J Jradics cvicas c comunidadc cvica con|cmpornca
5.1 Jradics dc par|icipao cvica, l SG0- I 20, c dcscmpcnho
i ns|i|uci onal, ITS-S5
5.5 'ir|uais i n|cracs dc civismo, dcscnvolvimcn|o socio-ccon0mico c
dcscmpcnho ins|i|uci onal: !|ali a, dccada dc I 00-dccada dc I S0
5.5 Rcai s in|cracs dc civi smo, dcscnvolvimcn|o socio-ccon0mico c
dcscmpcnho ins|i|uci onal. !|ali a, dccada dc I 00-dccada dc I S0
.I Dcscmpcnho dos govcrnos rcgional c l ocal
.l Sa|isao com os govcrnos rcgi onal c local
I I 2
I I 4
l I 4
l I G
l I T
I I S
I I
l 2l
l 2J
l 2G
I 45
l G0
l Gl
l Gl
l G5
I GT
20T
20S
1 A 3 c 'AB
l.I
l.l
l.J
l.1
l.5
l.5
l.Z
l.5
l.J
J.I
J.l
J.J
1.I
1.l
1.J
1.1
1.5
5.I
5.l
B.I
Oas|os das rcgics i|alianas por sc|or), I S
Componcn|cs do ndicc dc qucsi|os csqucrda-dirci|a
Dcspolarizao dos consclhciros rcgionais, IT0-S
Jcndcncias da cul|ura pol|ica du cli|c, I T0-S
Opinio dos ldcrcs comuni|arios sobrc a admi nis|rao
rcgional , I S2
A|i|u dcs dcmocra|icas cn|rc os adminis|radorcs nacionais
c rcgionais, IT I -TG
A|i|udc dos clci|orcs c dos ldcrcs comuni |arios i|alianos
cm rcl ao a au|onomia rcgional , I S2
Sa|isao publica com o govcrno rcgi onal , I TT- SS
Avaliacs sobrc a rcorma rcgi onal , I G0 a I ST-S
Avali ao da i novao lcgisl a|iva
ndicc dc dcscmpcnho ins|i|ucional, ITS- S5
Avaliao do govcrno rcgi onal pcl os ldcrcs
comuni|arios, IS2
Associacs l ocais na !|alia. cscras dc a|ividadc
ndicc dc comparccimcn|o a rccrcndos, I T4- ST
ndicc dc vo|o prccrcncial, l 5J-T
ndicc dc comunidadc cvica
Honcs|idadc, coniana, obscrvncia da lci c
comunidadc cvica
Jradics dc par|icipao cvica, I SG0- I 20
Jradics cvicas c dcscnvolvimcn|o socio-ccon0mico
Diminuio do cx|rcmismo idcologico, I T0-T5 c I T5- S0.
rcnovao, pol|ica nacional ou convcrso!
B.l Mai or simpa|ia in|crpar|idaria, I T0-T5 c I T5-S0.
rcnovao, pol|ica nacional ou convcrso!
B.J Mcnor rclcvncia do conli|o, I T0-T5 c IT5- S0.
rcnovao, pol |ica nacional ou convcrso!
40
4G
4G
4S
GJ
G5
GT
GS
T2
SJ
SS
J
I 0G
I 0S
I 0
I I 0
I 25
I 5
I GJ
20I
202
202
C.I
.I
.I
1 2 .s :/. - :/ . - . /s
In|crcorrclacs (r) cn|rc componcn|cs do ndlcc dc
dcscmpcnho l ns|l|uclonal, ITS- S5
Componcn|cs do ndlcc dc dcscmpcnho do govcrno
local, IS2-SG
!n|crcorrclacs (r) dos componcn|cs do ndlcc dc
|radlcs dc par|lclpao cvlca, I SG0- I 20
204
20T
2I 0
c AC ' O
EsiocNoo as rcgl cs da !|alla, cs|c llvro cxaml na ccr|as qucs|cs undamcn|als
a|l ncn|cs a vlda cvl ca Iol cscrl|o |cndo cm vls|a dols |lpos mul|o dlcrcn|cs dc
puhllco lcl|or os quc par|llham do mcu ascnlo pclas su|l lczas da vlda l |a-
l lana c os quc, scm chcgar a |an|o, |odavla sc ln|crcssam pcl a |corla c a pra|lca
da dcmocracl a
A l dcl a da pcsqulsa nasccu cm convcrsas quc man|lvc com Ic|cr Iangc c Ic-
|cr Wcl|z na prlmavcra dc l T0, quando nos cncon|ravamos os |rcs cm Roma cs-
|udando varlos aspcc|os da pol|lca l|al l ana 1nopl nadamcn|c, o govcrno l|al l ano
dccldlu p0r cm pra|lca um dlsposl|lvo cons|l|uclonal ha mul|o rclcgado ao cs-
quccl mcn|o, o qual prcvla o cs|ahclcclmcn|o dc govcrnos rcglonal s Como as no-
vas lns|l|ulcs |crlam quc scr crladas a par|lr do nada nos dlvcrsas rcglcs
l |allanas, cssa cra uma rara opor|unldadc para lnlclar um cs|udo dcmorado c sls-
|cma|lco sohrc como as lns|l |ulcs sc dcscnvol vciu c sc adap|am ao scu mclo
soclal Con|udo, sc cu souhcssc quc |al pcsqulsa dcmorarla quasc um quar|o dc
sccul o c acaharla mc conduzlndo aos rcmo|os domnlos da |corla dos ogos c da
hl s|orl a mcdlcval , no scl ao ccr|o sc cu scrla capaz dc avcn|urar-mc a |an| o
Com o lnccn|lvo do alccldo procssor Alhcr|o Sprcalco c o apolo lnancclro
da Unlvcrsldadc dc Mlchlgan, no ou|ono dc l T0 conduzl uma prlmclra sonda-
gci un|o aos consclhclros rcccm-clcl|os cm varlas rcglcs da pcnnsula Ios-
|crl ormcn|c, dc vol|a a Ann Arhor, comcccl a anall sar cssas cn|rcvl s|as com a
auda dc dols ovcns colcgas |alcn|osos, Rohcr| Iconardl c Raaclla Nanc||l Em
l T, quando ol clcl |o um novo grupo dc consclhclros, Boh c Ral cs|avam cm
ou|ros lugarcs lcclonando clcncla pol |lca c planc amcn|o rcglonal, rcspcc|lva-
mcn|c Concordamos cm somar csoros para rcallzar uma scgunda scrlc dc cn-
|rcvl s|as, ormallzando asslm uma colahorao cs|rcl |a, duradoura c procua
Nas dccadas suhscqucn|cs , nos |rcs passamos ccn|cnas dc horas un|os, pla-
ncando c lcvando a caho a pcsqulsa dcscrl|a ncs |c llvro Nas c|apas pos|crl orcs,
Boh c Ral oram os prl nclpal s rcsponsavcl s pcl a cxaus|lva pcsqulsa dc campo
Rc|ornamos , |odos os |rcs , scguldas vczcs a s scl s rcglcs quc cons|l|uam o ccrnc
dc nossa pcsqulsa Alcm dlsso, quando nosso cs|udo |ornou-sc mals conhccldo
na !|all a, varl os ou|ros govcrnos rcglonals convl daram-nos a rcallzar cs|udos pa-
ralclos sohrc suas a|lvldadcs
Algumas puhllcacs suhscqucn|cs ao proc|o |lvcram co-au|orl a,
|
cnquan|o
ou|ras ,como cs|c ll vro c os varlos ou|ros quc Boh c Ral puhl lcaram)
oram
cscrl |as lndlvldualmcn|c, cmhora val cndo-sc dc lnormacs c ldcl as gcradas cm
con un|o Ncnhum dos ou|ros dols cs|udlosos c rcsponsavcl pclas |cscs dcscn-
vol vldas ncs |c llvro, mas scus nomcs lguram na olha dc ros|o cm slnal dc rc-
conhccl mcn|o c gra|ldo pcl os mal s dc 20 anos dc colahorao, crl a|lvldadc,
|rahalho dcdlcado c amlzadc
1 4 -=--/..
A cvoluo conccl|ual dcs|c pro c|o ol pcl o mcnos |o complcxa quan|o o
dcscnvolvlmcn|o dos proprlos govcrnos rcglonal s. Ocralmcn|c consldcra-sc quc
cm clcncl a soclal dcduzcm-sc hlpo|cscs dlrc|amcn|c da |corla, colc|am-sc dados
c cml|cm-sc uzos . Emhora |corla c dados |cnham sldo lmpor|an|cs ncs|c pro-
c|o, sua cvoluo mals parccc a dc uma ahsorvcn|c hls|orla pollclal cm quc va-
rl os suspcl |os surgcm c so dcscar|ados, gas|a-sc mulj
a sola dc sapa|o cm pls|as
alsas, novas |ramas sccundarlas sc ma|crlal lzam, ccr|os pal pl|cs sc conlrmam,
suspcl|as an|crlor
a. a .a a,, .a a
C A '1 'O
I ntroduo:
est udo do desempenho i nsti tuci onal
Io QUE al guns govcrnos dcmocra|icos |cm hom dcscmpcnho c ou|ros no! Essa
pcrgun|a, cmhora an|iga, c opor|una A mcdida quc nosso scculo |umul |uado sc
aproxima do i nal, vo csri ando os grandcs dcha|cs idcologicos cn|rc os dc-
mocra|as l ihcrai s c scus advcrsarios Ironicamcn|c, a suprcmacia il osoica da
dcmocraci a l ihcral sc az acompanhar dc uma crcsccn|c insa|isao com scus
rcsu l|ados pra|icos Dc Moscou a
cvoluao c varlas
ssas
s|l |ulcs rcgl onal s cmcrgcn|cs quc rcprcscn|am os drvcrsos mcros cconomrcos,
in
soclals , cul|urals c pol|lcos da pcnnsula l |all ana Nossas rcpc|rdas vsr|as as va-
rl as capl|al s rcgl onals logo rcvcl aram dlcrcnas marcan|cs no |ocan|c ao dcscm-
pcnho lns|l|uclonal
oprl os
hahl |an|cs da cldadc Jal como o pcsqulsador oras|crro, o crdadao apulm |
cu
prlmclramcn|c quc locallzar a lnslgnllcan|c scdc rcl nal quc
lc
alct
do pa|m
da crrovla Na luguhrc an|c-sala rccs|clam-sc vanos uncmnanos mdolcncs,
mas quc normalmcn|c so cs|o al l uma ou duas horas por dla c
`
mcsmo a
ssr m,
lmpassvcls o vlsl |an|c mal s lnsl s|cn|c podcra vcr qu
c nas dcmais
al as cxr stcm
apcnas llclras an|asmagorlcas dc cscrlvanl
n|,as
vazias Um prccr|o,
s|rado
com a lmposslhllldadc dc oh|cr alguma providcncia dos hurocra|as daicgiao, cx-
pl odl u conosco. El cs no rcspondcm as car|as , no a|cndcm o |clco
c c, q
ian-
do vcnho a Barl conclulr al gum |rahal ho, |cnho quc |razcr comigo mmha
maqulna dc cscrcvcr c mcu da|llograo!' Um arralgado sls|cma cllcn|cll s| mlna
a clclcncl a adml nls|ra|lva. um unclonarlo asslm rcspondcu ao scu supcnor cm
| ' E |
nossa prcscna. \occ no podc mc dar ordcnsl Jcnho cos|as qucn cs nquao
so os chccs da rcl o cnvolvcm-sc cm rlxas par|ldarlas para oh|cr nomcaocs
is , c
'
arcccm a
ais
concrc|lzar-sc Sc a Iugl la vlcr a |onar-sc uma nova Cal rorma
, como rzcm
as vczcs os oposlcl onls|as l ocal s, scra apcsar do novo govcrno rcgmnal c
nao por
causa dclc Os apul l os no cscondcm scu dcsprczo por scu govcrno rcgronal ; na
vcrdadc, ncm cos|umam consldcra-lo como scu'
.
o con|ras|c com a clclcncla do govcrno da Eml lla-Romagna cm Bol onha c
marcan|c \lsl|ar L prcdlo dc vldro da scdc rcgl onal c como cn|rar numa
'
-
dcrna lrma high-tech. Uma rcccpclonl s|a dlllgcn|c c cor|cs cncamlnha os ,isr-
|an|cs a sala aproprl ada, ondc ccr|amcn|c o unclonarl o cnc
arrcado clamara no
compu|ador os dados rccrcn|cs a prohlcmas c pol|l cas rcgronars A pwzza ccn-
|ral dc Bol onha c amosa por scus dcha|cs no|unos, cm quc sc rcvczam cons-
|an|cmcn|c dlvcrsos grupos dc cldados c mlll|an|cs pol|lcos, c cssa dlscusso
apalxonada das qucs|cs quc cs|o na ordcm do dla val ccoar nas salas do con-
zz . / - : . . .
sclho rcglonal Ilonclro lcglsl a|ivo cm mui|as arcas, o govcrno da Emili a passou
da pal avra a ao, c sua cicacla c a|cs|ada por dczcnas dc crcchcs c parqucs in-
dus|riais, |ca|ros c ccn|ros dc ormao proissional cspalhados pcla rcgio Os
cldados quc dcha|cm na piazza dc Bolonha no dclxam dc crl|icar o scu go-
vcrno rcgl onal , mas cs|o mui|ssimo mai s sa|isci |os do quc os apuli os Ior quc
a nova lns|l|uio |cvc hom dcscmpcnho na Emill a-Romagna c na Iugl l a no!
A qucs|o ccn|ral quc sc coloca cm nossa vlagcm cxplora|oria c a scguin|c.
Quais so as condies necessrias para criar instituies fortes, responsveis e
eficazes? A cxpcrlcncla rcgi onal l|al i ana ocrccc uma opor|unidadc uni ca para
rcspondcr a cssa qucs|o uma rara opor|unldadc para cs|udarmos si s|cma|l-
camcn|c o nasclmcn|o c o dcscnvolvimcn|o dc uma nova ins|i|uio.
Irimciro, cm io, criaram-sc slmul |ancamcn|c l 5 novos govcrnos rcgi onais
com cs|ru|uras c manda|os cons|i |ucionai s hasicamcn|c idcn|icos. Em it/,
apos a acirrada lu|a pol|i ca quc scra dcscrl |a no cap|ulo z, |odas as rcgics pas-
saram a |cr au|oridadc sohrc uma ampla gama dc assun|os puhlicos. Em con-
|ras|c parcial com cssas l 5 rcglcs 'ordinarl as', ou|ras cinco rcgics 'cspccial s'
|lnham si do crl adas alguns anos an|cs , com podcrcs cons|i|ucional s um pouco
mai s amplos Essas cinco rcgics sl |uavam-sc cm arcas llm|rocs quc oram
amcaadas por um movimcn|o scpara|is |a no i nal da T Oucna Mundial Em ccr-
|os aspcc|os, os govcrnos rcglonal s cspcclals sc dls|lngucm pcl o a|o dc scrcm
mal s an|igos c |crcm podcrcs mals amplos No mals, porcm, podcm scguramcn|c
lgurar ao lado das 15 rcgics ordl narias. Dc modo gcral, ncs|c llvro valcmo-nos
dc dados rccrcn|cs a |odas as zo rcgics.
No lncio dos anos o, os novos govcrnos , mal con|ando duas dccadas dc
cxis|cncla, gas|avam quasc um dcclmo do produ|o ln|crno hru|o l |all ano. 1odos
os govcrnos rcgionals |l nham sc |ornado r
ccon0mlcos,
cul|urais c pol|icos. Scraquc as novas organizacs sc dcscnvolvcnam rcalmcn|c
dc orma ldcn|ica cm solos |o dicrcn|cs quan|o os dc Scvcso c Iic|rapcr|osa!
Sc no, quc clcmcn|os scri am rcsponsavcls pclas dicrcnas! As rcspos|as a cssas
pcrgun|as |cm uma lmpor|ncla quc |ransccndc as ron|clras da !|alia, a qc cs-
|udiosos, pol|icos c cidados comuns dc |odos os pascs do mundo mdus-
|ri alizado, pos-indus|rl ali zado c prc-lndus|rlallzado cs|o cmpcnhado cm
dcscohrir como as ins|i|ulcs rcprcscn|a|ivas podcm unclonar dc modo crcaz.
MAPEAMENTO DA VIAGEM
A cicncia pol |ica |cm-sc ocupado das ins|i |uics dcsdc a An|l guidadc, mas rc-
ccn|cmcn|c os |corlcos passaram a ahordar as qucs|cs i ns|l|ucionais com vigor
c cri a|ivi dadc rcnovados, cm nomc do 'novo ins|l|ucl onal lsmo'. Iara |an|o scr-
vlram-sc da |coria dos ogos c da cons|ruo dc modclos dc cscolha raclonal,
concchcndo as l ns|i |ulcs como 'ogos cm orma cx|cnsiva', nos quais o com-
por|amcn|o dos a|orcs c dcinldo pcl as rcgras do ogo.
1conos
da
orgniao
salicn|aram os papci s c as ro|inas, os smholos c os dcvcrcs ms|r |ucmnas !ns-
|i|ucl onal is|as his|oricos dc|cc|aram con|lnuidadcs no govcrno c na pol |ica c dcs-
|acaram a cronol ogla c as scqucncl as no dcscnvolvlmcn|o ins|i |ucional .
Os novos i ns|i |ucional i s|as divcrgcm cn|rc sl com rclao a mul|os pon|os,
|an|o |coricos quan|o mc|odol ogicos Mas cs|o dc acordo cm dois pon| os un-
damcn|al s.
1. As instituies moldam a poltica. As ce.aas e es .eeee|aec.es ee.ae|eca| s .i|ees
nec.e .e-
e+z|ees + |c.e.ae ee je,e ee ||l|a. ees |ce|vie+es cea + |c.e.see eas te.as se-
e|a|s ,e.a|s As |cs.|.+|es |cl+ece|aa es .es+l.aees e.+e aeleaa a |eec.|eaee, e
eee. e a es..a.,|a ees a.e.es
z As instituies so moldadas pela histria. lceeeceec.eaec.e ee e+..es a.e.es +e
essaa |cl+ece|a. a s+a e.aa, as |cs.|.+|es .ea |c.e|a e .e|+s.ez e..ac.e
ee.e eaa ..aje.:as ||s.: eas e aeaec.es eee|s|ves A ||s..|a
|ae..act e.-
+e se,+e +aa ..aje..|a e +e eee..e ac.es ,aesae +e .ec|a s.ee ee ee..e aeee
ae|eec.al) eece|e|eca e +e eee..e eee|s Os |ce|vie+es eeea eseel|e. s+as
|cs.| .+|es, aas ce e azea ea e|.e+cs.+ce|as +e eles aesaes e.|a.aa, e s+as es-
eel|as e. s+a vez |cl+ece|aa as .e,.as eec..e eas +a|s se+s s+eesse.es azea s+as
eseel|as
z+ ./ - : . . .
Nosso cs|udo da cxpcrlcncla rcglonal l|allana vlsa a con|rl bulr com cvldcnclas
cmprlcas dcsscs dols |oplcos. 1omando as lns|l|ulcs como varlavcl l ndcpcn-
dcn|c, lnvcs|lgamos cmplrlcamcn|c como a mudana lns|l|uclonal lnl ucncl a a
l dcn|ldadc, o podcr c a cs|ra|cgla dos a|orcs pol|lcos Dcpols , |omando as lns-
|l|ulcs como varlavcl dcpcndcn|c, cxaml namos como o dcscmpcnho lns|l|u-
clonal c condlcl onado pcla hls|orla.
E
n|rc cssas duas c|apas, porcm, lncluuos uma |crcclra, quc |cm sldo ncgll-
gcnciada nos cs|udos rcccn|cs sobrc as lns|l|ul cs O dcscmpcnho pra|lcodas
lns|l |ul cs, scgundo prcsumlmos, c moldado pclo con|cx|o soclal cm quc cl as
a|uam
Asslm como um lndlvduo podc dclnlr c dccndcr scus ln|crcsscs dlcrcn|c-
mcn|c cm dlcrcn|cs con|cx|os lns|l |uclonal s, |ambcm uma lns|l|ulo ormal po-
dc a|uar dlcrcn|cmcn|c cm dlcrcn|cs con|cx|os Conquan|o no |cnha sldo
dcs|acado nas |corlas rcccn|cs, cssc pon|o c amlllar a malorl a dos quc cs|udam
as lns|l|ulcs c a rcorma lns|l|ucl onal As Cons|l |ulcs no cs|llo Wcs|mlns|cr
quc os lnglcscs dclxaram para |ras ao dcsl s|lr do lmpcrlo |lvcram dcs|lnos mul|o
dlcrcn|cs cm dlcrcn|cs par|cs do mundo !ndo mal s alcm dcssa gcncrallzao
scgundo a qual 'o con|cx|o c lmpor|an|c', vamos avcrlguar quc carac|crs|l cas do
con|cx|o socl al cxcrccm mal or lnlucncla no dcscmpcnho lns|l |uclonal
Quc cn|cndcmos por 'dcscmpcnho lns|l|ucl onal'? Iara ccr|os |corlcos, as lns-
|l|ulcs pol|lcas rcprcscn|am basl camcn|c 'as rcgras do ogo', as normas quc
rcgcm a |omada dc dcclscs colc|lva, o palco ondc os conll|os sc manlcs|am
c as vczcs) sc rcsolvcm
A mcnos quc cssa pol|lca sca 'nada a azcr', cla |cm quc
scr lmplcmcn|ada crlar novas crcchcs ou lnccn|lvar a lnlcla|lva prlvada a
azc-l o), p0r mals guardas na ronda, has|car bandclras com mals rcqucncla
Iara |cr um bom dcscmpcnho, uma lns|l|ulo dcmocra|lca |cm quc scr oo
mcsmo |cmpo scnsvcl c clcaz. scnsvcl as dcmandas dc scu clcl|orado e cl-
caz na u|l l l zao dc rccursos l lml|ados para a|cndcr a cssas dcmandas
Essc c um campo chclo dc complcxldadcs Iara scr clcaz, por cxcmpl o, o
govcrno mul|as vczcs |cm quc scr prcvldcn|c c an|cclpar-sc a dcmandas quc aln-
da no oram ar|lculadas Iolcmlcas c lmpasscs podcm obs|rulr o proccsso a
qual qucr momcn|o. Os rcsul|ados da ao govcrnamcn|al , mcsmo quando cla c
bcm planc ada c l mplcmcn|ada, podcm no scr aquclcs quc os proponcn|cs cs-
pcravam Con|udo, o dcscmpcnho lns|l |uclonal c lmpor|an|c porquc al nal qua-
l ldadc do govcrno l n|crcssa a vlda das pcssoas . conccdcm-sc bolsas dc cs|udo,
pavlmcn|am-sc cs|radas, vaclnam-sc crlanas ou cn|o sc o govcrno alhar)
nada dlsso acon|ccc
simul|nca dc l 5 ou zo
rcgi cs cm mul|iplos aspcc|os, c |ccnicas como a rcgrcsso mul |ipla c a analisc
a|orial simpl iicam mui|o cssa |arca. Con|udo, procuramos minimizar a i n|ro-
misso dc mc|odos cs|a|s|i cos complicados cm nosso rcla|o, gcralmcn|c rccor-
rcndo a pcrccn|uai s c graicos . Os rcsul|ados aqui aprcscn|ados passaram no so
nos |cs|cs convcnci onais dc signiicnci a cs|a|s|ica, mas |ambcm no amoso |cs-
|c |rauma|ico in|crocular' dc John Jukcy.
-
Assim como num romancc polici al , para dcsvcndarmos o mis|crio do dcscm-
pcnho ins|i|uci onal , |cmos quc invcs|igar o passado ou mclhor, os divcrsos
passados das varias rcgi cs. Em sc |ra|ando dc ccr|as cpocas, os hi s|oriadorcs da
!|al ia dcixaram rcl a|os cx|raordinariamcn|c ricos quc so impor|an|ssimos para
nossa |arca, dc modo quc nos valcmos amplamcn|c dc scu |rabalho. Alcm di sso,
no quc sc rccrc aos ul|imos iooanos, dcscobrimos um vas|o ma|crial cs|a|s|ico
quc nos pcrmi|iu quan|iicar, c assim |cs|ar com mai or rigor, algumas dc nossas
concl uscs mai s surprccndcn|cs. No somos his|oriadorcs dc proi sso, c nossos
csoros ncssc campo so rudimcn|arcs, mas, cm qual qucr anali sc ins|i|ucional
quc sc prczc, as crramcn|as do his|ori ador so um compl cmcn|o i ndi spcnsavcl
dos mc|odos an|ropologicos c compor|amcn|ais.
Em suma, a divcrsi dadc dc nossos proposi|os cxi gi a mc|odos quc propicias-
scm no so abrangcncia a capacidadc dc abordar dicrcn|cs problcmas c suas
|ransormacs num dado pcrodo , mas |ambcm uma anali sc mais prounda
dc ccr|os |cmas, rcgics c pcrodos da rcorma. Qucramos rcunir cvidcnci as sis-
|cma|icas |an|o no |cmpo quan|o no cspao para proccdcrmos a uma analisc |an-
|o longi|udi nal quan|o dc cor|c |ransvcrsal.
Iara orncccr cssc |ipo dc inormao, rcali zamos uma scric dc cs|udos sc-
parados quc a piincpio ocali zaram scis rcgics cscolhidas para rcprcscn|ar a am-
pla divcrsidadc cxi s|cn|c na pcnnsul a i|al iana. A igura l . l da uma viso gcral
dos lugarcs pcsquisados. ) Nossos cs|udos, dc|alhados no apcndicc A, incl uram.
:=. 5 . ,/. .-
L Q+a|te |a|et|as ee ea|tev|s|as essea|s eea eeasel|e|tes te,|eaa|s aas se|s te,|es es-
eel||eas, ea|te l -c e l -- As aa|s ee cc ea|tev|s|as teal|zaeas ae lea,e ee +ase
zc aaes etaeeetaa-aes +a te|ta|e |ae||e eas |as|||+|es te,|eaa|s ee ea|e ee v|s|a
ee se+s te|a,ea|s|as
o 1tes |a|et|as ee ea|tev|s|as essea|s eea lieetes eea+a||at|es aas se|s te,|es esee-
l||eas , ea|te l - e l --, e +aa seaea,ea aae|eaal et v|a es|al ]+a|e a esses l i
eetes ea l - 8aa+e|tes e lieetes t+ta|s, tee||es e ] etaal|s|as, lieetes |ta|al||s|as
e tetesea|aa|es ea elasse eatesat|al - esses ea|tev|s|aees eea|ee|aa |ea se+ ,e
vetae te,|eaal e eetaa-aes a etsee||va ee +ea es|a ee eta e |aetaaee
L se|s seaea,eas aae|eaa|s esee|alaea|e a+|et|zaeas e |aa|a vat|as eezeaas ee e+|tas
seaea,eas ] +a|e ae ele||etaee ea|te l - e l - 1a|s ea|tev|s|as eta|||taa
aes te-
,|s|tat as e|eteaas te,|eaa|s ea |etaes ee v|se eli||ea e ea,a]aaeae ee
: a, |ea
eeae eea|eeet as e|a|es ees +e se azea tetesea|at elas aevas ms|: |mees
F i g ura 1. 1
Est udo d as r egi es i t al i anas , 1 970- 89
Regies
selecionadas
Outras regies
s. ./- : . . . :
o Lxaae a| aae| ese ee | aaaetes | ae| eaeetes es|a||s||ees ee eeseaea|e | as|| |ae| eaal ea
|eeas as !c te,|es, eeae eese.| |e ae ea||ale
o Lxe.| eae|a aa|ea, teal|zaea ea l - e ee|al|aea ae ea||ale , v| saaee a |es|at a sel|
e| |aee ee ,evetae ea a|eaeet a eeasal |as ee e|eaees eea+as ea |eeas as !c te,| es
o Ls|aees ee ease a|eteaaee el||| ea |as|| |+e|eaal e laae]aaea|e te,|eaal aas se| s te
,|es eseel|| eas , ea|te l - e l --, e |aa|a aaa aaal| se a| aae| es a ea le,| sl ae
tee+z| ea ea |eeas as !c te,| es ee l -c a l -+ 1a|s te] e|es ae s emeeetaa
aes aa|e.al ata aval|at e exete|e| e e|a.. e ea el||| ea e ee ,evetae aas te,| es, aas
|aa|a a]aeataa-aes a | a|ette|at eaees es|a||s||ees aa| s aa|| -s|| ees ,|ess as v| s| |as
te,al ates a eaea aaa eas se| s te,|es eseel|| eas eta|||taa-aes |aa|a v| veae|at e
eevas|aeet |etteae|e ae a||a,| a e s+l ea l|al| a ea l -c, |ea eeae saas eeaseaea
e| as ) La s+aa, assaaes a eea|eeet |ea essas te,|es e seas te|a,ea| s|as
SI NOPSE DO LI VRO
Nos anos T0, um |umul |uado pcrodo dc rcorma rompcu com a sccul ar |radio
i|aliana dc govcrno ccn|ral i zado, dclcgando aos novos govcrnos rcgionais podcrcs
c rccursos scm prcccdcn|c. No cap|ulo 2, invcs|igamos como disscminou-sc o
proccsso dc rcorma c quai s as suas conscqucncias para a pra|ica da pol|ica c
do govcrno no nvcl local . Como sc cc|uou a rcorma, consi dcrando a i ncrcia
das vclhas ins|i|uics! Scra quc a nova ins|i|ui o al|crou rcalmcn|c a na|urcza
da l idcrana pol|i ca c o modo pcl o qual os pol|icos cxcrccm scu ocio! Jcra
cla modiicado a dis|ribuio da inlucncia c do podcr pol|icos! Scra quc acar-
rc|ou mudanas pcrccp|vci s para os clci|orcs dos novos govcrnos, c, ncssc caso,
qual a imprcsso dclcs a cssc rcspci|o! Quc indci os cxis|cm da i nl ucncia quc
a mudana ins|i|ucional supos|amcn|c cxcrcc no compor|amcn|o pol|ico!
O pri ncipal ob c|ivo dcs|c cs|udo c cxaminar as origcns do govcrno cicaz.
Iara undamcn|ar a pcsquisa, o cap|ulo J aprcscn|a uma analisc compara|iva c
ahrangcn|c dos proccssos c dcciscs rccrcn|cs a adoo dc pol|icas cm cada
uma das 20 rcgi cs. Enquan|o o cap|ul o 2 cxamina as mudanas ao l ongo do
|cmpo, o cap|ulo J c scguin|cs) az comparacs no mbi|o cspacial. Quo cs-
|avcis c cici cn|cs so os govcrnos das vari as rcgics! Quo inovadoras so as
suas lcis! Quo cicaz c a implcmcn|ao dc suas pol|i cas cm arcas como sau-
dc, habi|ao, agricul|ura c dcscnvolvimcn|o indus|rial ! Acaso cl cs sa|i sazcm
pron|a c cc|ivamcn|c as cxpcc|a|ivas dc scus cidados! Em suma, quc i ns|i |ui -
cs |ivcram bom dcscmpcnho c quc ins|i|uics no |ivcram!
O cap|ul o 4, quc dc ccr|o modo cons|i |ui o ccrnc dc nosso cs|udo, procura
cxplicar cssas dicrcnas dc dcscmpcnho ins|i|uci onal. Ncl c cxaminamos a co-
ncxo cn|rc modcrni dadc ccon0mica c dcscmpcnho ins|i|uci onal . E, o quc c mais
impor|an|c, cxami namos a rclao cn|rc dcscmpcnho c na|urcza da vida cvica
o quc chamamos dc 'comunidadc cvica'. Como oi obscrvado na i n|crprc|ao
classica da dcmocraci a amcricana ci|a por Jocqucvi ll c c cm ou|ros cs|udos so-
brc a vir|udc cvica, a comuni dadc cvica sc carac|criza por ci dados a|uan|cs c
:=. . . ,/. s:
imbudos dc cspri|o publico, porrclacs pol|icas iguali |arias, por uma cs|ru|ura
social irmada na coniana c na colaborao. Ccr|as rcgics da !|alia, como pu-
dcmos cons|a|ar, so avorccidas por padrcs c si s|cmas dinmicos dc cngaa-
mcn|o cvico, ao passo quc ou|ras padcccm dc uma pol|ica vcr|icalmcn|c
cs|ru|urada, uma vida social carac|crizada pcla ragmcn|ao c o isolamcn|o, c
uma cul|ura dominada pcl a dcsconiana. Jais dicrcnas na vida cvica so un-
damcn|ais para cxplicar o xi |o das ins|i|uics .
A or|c rclao cn|rc dcscmpcnho ins|i|ucional c comuni dadc cvica lcva-nos
i ncvi|avclmcn|c a indagar por quc ccr|as rcgics so mais cvicas do quc ou|ras.
Essc c o |cma do cap|ul o 5. Buscando uma rcspos|a, rcmon|amos a um pcrodo
impor|an|c, quasc um milcnio a|ras, quando sc cs|abclcccram cm dicrcn|cs par-
|cs da !|ali a dois rcgimcs con|ras|an|cs c i novadorcs uma podcrosa monarquia
no Sul c um no|avcl con un|o dc rcpublicas comunai s no Ccn|ro c no Nor|c.
Dcsdc csscs primciros |cmpos mcdicvais a|c a uniicao i|al iana no sccul o X!X,
pudcmos cncon|rar dicrcnas rcgionais sis|cma|icas nos modclos dc cngaamcn|o
cvico c sol idaricdadc social . Jais |radics |ivcram conscqucncias dcci sivas para
a qual idadc dc vida, |an|o publica quan|o privada, hoc cxi s|cn|c nas rcgics i|a-
l ianas.
Ior ul|imo, o cap|ulo t avcri gua por quc os modcl os c si s|cmas dc cnga-
amcn|o cvico inlucnciam |an|o as pcrspcc|ivas dc um govcrno cicaz c rcs-
ponsavcl, c por quc as |radics cvicas sc man|cm cs|avcis por |an|o |cmpo. A
abordagcm |corica aqui dcscnvolvida, undamcn|ada na logica da ao colc|iva c
no concci |o dc 'capi|al social ', visa no apcnas a cxplicar o caso i|aliano, mas
|ambcm a con ugar pcrspcc|ivas his|oricas c dc cscolha racional dc modo a quc
possamos comprccndcr mclhor o dcscmpcnho i ns|i|ucional c a vida publica cm
mui|os ou|ros casos. Nossas concluscs rclc|cm o podcr da mudana ins|i |ucio-
nal para rcmodcl ar a vida pol|ica c as podcrosas rcs|rics quc a his|ori a c o
con|cx|o social impcm ao cxi|o ins|i|ucional. Es|c livro no sc prc|cndc um ma-
nual pra|ico para rcormadorcs dcmocra|icos , mas ccr|amcn|c ormula os grandcs
dcsaios com quc |odos nos dcron|amos.
C A ' 1 ' O 2
Mudana das regras: duas dcadas
de desenvol vi mento i nsti tuci onal
A EXPERINCIA rcgi onal i|al iana inaugurada cm l 9T0 con|inua scndo, como ob-
scrvou Si dncy Jarrow, 'uma das raras |cn|a|ivas rcccn|cs dc cri ar novas ins|i-
|uics rcprcscn|a|ivas nos Es|ados-nacs do Ocidcn|c'.
Na
vcrdadc, quando o Es|ado i|al iano oi proclamado cm itc, a divcrsidadc lin-
gus|i ca cra |o pronunciada quc no mais dc ic~ dc |odos os i|ali anos' c |al-
vcz apcnas z, ~) alavam o idioma naci onal.
a[
qi o
ao govcmo dc coali zo nacional cm |roca dc a us|cs na pol|ica nacional quc
convicsscm as condics l ocais ou pcl o mcnos aos podcrosos locais). Os prc-
ci|os, cmbora incumbidos dc con|rolar o govcrno local , incumbiam-sc |ambcm
dc conciliar as |radici onais cli |cs locai s, cspcci al mcn|c no Sul. O si s|cma vcr|ical
dc rclacs cli cn|cli s|as |ornou-sc uma orma dc alocar obras publicas c a|cnuar
a ccn|ralizao adminis|ra|iva. O trasformismo pcrmi|ia quc as cli|cs locai s c os
rcprcscn|an|cs nacionai s barganhasscm in|crcsscs locai s c dirc|rizcs nacionai s cm
|roca dc apoio clci|oral c parlamcn|ar.
ll
Os canais pol|i cos dc l igao com o
ccn|ro cram mai s impor|an|cs do quc os canai s adminis|ra|ivos , cm |odo caso,
.
l l t
l !
porcm, o csscncm cra o vmcuo com o ccn o.
Essc sis|cma ncgoci ado c dicrcnciado dc con|rolcs ccn|rais sobrcvivcu de
facto duran|c |odo o in|crl udi o ascis|a. Aboliram-sc as clcics, os par|idos c as
l ibcrdadcs pol|icas, mas os orgos |radicionai s do Iodcr Exccu|ivo c boa par|c
da an|iga classc dominan|c pcrmancccram no podcr.
l 1
Apcsar das ins|i |uics
ormais al|amcn|c ccn|ral izadas, a rcalidadc da govcrnana i|aliana incorporava
ccr|a solici|udc implci|a para com as cli|cs l ocais. Con|udo, sob a Monarqui a,
sob o ascismo c por mai s dc duas dccadas sob a Rcpublica pos-asci s|a, para
as au|oridadcs locai s |odos os caminhos l cvavam a Roma.
Somcn|c apos a li Oucrra Mundi al , com o advcn|o da pol|ica dcmocra|ica c
a crcsccn|c rcvol|a dos movimcn|os l ocais con|ra a ccn|ralizao cx|rcma, oi quc
comcou a rcssurgir o scn|i mcn|o rcgional i s|a. Novamcn|c or|alccidos , os par-
|idos pol|i cos, |an|o dcmocra|as cris|os dc ccn|rodirci|a quan|o sociali s|as c co-
muni s|as a csqucrda, como scmprc sc opuscram ao govcrno naci onal c cm gcral
rcclamavam mai or dcsccn|ralizao. Sob sua cgidc, a nova Cons|i |uio dc i.+
b I I
.
d
. .
l 4
cs|a c cccu c ciocs irc|as para govcrnos rcgmnais.
Essc mandado cons|i |ucional oi cumprido quasc imcdi a|amcn|c cm cinco rc-
gics cspcciais' , si|uadas nas ron|ciras nacionais c nas ilhas da Sicl i a c da
Sardcnha, arcas amcaadas pclo scpara|ismo c por problcmas c|nicos.
l5
Iorcm a
criao das dcmais rcgics ordinarias', abrigando ~ da populao da !|alia,
cxigi a lcgislao compc|cn|c c oi pro|clada dcvido a or|c rcsi s|cncia pol|ica. A
admini s|rao ccn|ral na|uralmcn|c rclu|ava cm privar-sc dc qual qucr au|ori dadc
signiica|iva. E o quc c mai s impor|an|c, os dcmocra|as cris|os, agora prcdo-
mnan|cs no plano nacional, |cmiam, com razo, quc vari as rcgics do Cin|uro
'crmclho do Ccn|ro-Nor|c da !|al i a casscm cm mos dos comunis|as. Ior mais
dc zc anos, a disposio cons|i|ucional sobrc govcrnos rcgionais pcrmancccu lc-
|ra mor|a, c o con|rolc ccn|ral con|inuou scndo a rcgra.
Em mcados dos anos tc, porcm, mui|a coisa comcara a mudar. O pano dc
undo cra a incrvcl rapidcz da |ransormao social c ccon0mica na !|alia do
pos-gucrra. Nos zcanos dccorridos cn|rc i.cc i.c, a cconomia crcsccu mais
dcprcssa do quc nunca na hi s|ori a i |aliana c mai s dcprcssa do quc cm qual qucr
ou|ro pas oci dcn|al. Milhcs dc i |ali anos mi graram do Sul cmpobrccido para o
Nor|c indus|ri al.
l
A par|icipao da agricul|ura na ora dc |rabalho dcspcncou
dc +zpara i~ na mc|adc do |cmpo rcqucrido por mudanas scmclhan|cs ocor-
ridas cm ou|ros l ugarcs ao longo da hi s|ori a ccon0mica do Ocidcn|c. Os padrcs
ss ./ - : . . .z
nu|rlclonal s mclhoraram, o analabc|lsmo c a mor|alldadc l nan|ll dlmlnuram cm
dols |cros, as blclclc|as oram subs|l|udas por 'cspas, c as 'cspas por Il a|s.
Mllhcs dc l|allanos mudaram dc cmprcgo, dc casa c dc cs|l lo dc vlda. A !|alla,
asslm como a mal orl a dc suas rcglcs c dc scus cldados, conhcccu um dos mals
ln|cnsos pcrodos dc mudana soclal a rcgls|rados.
A pol |lca c o govcrno no acompanharam |als mudanas soclals c ccon0-
mlcas. Jodavla a csclcrosc cada vcz mals rus|ran|c da admlnls|rao ccn|ral l |a-
llana, um novo ln|crcssc pcl o plancamcn|o rcglonal c uma gulnada a csqucrda
na pol |lca naclonal sc comblnaram para |razcr novamcn|c a bal l a a qucs|o dos
govcrnos rcgl onal s. Em cvcrclro dc i.t, apos uma obs|ruo rccordc promo-
vlda por oposlcl onl s|as conscrvadorcs, o Iarlamcn|o aprovou uma lcl crl ando
mccanl smos clcl|oral s para as rcgl cs ordlnarlas . Dols anos dcpols aprovou-sc
um proc|o dc l cl dlspondo sobrc l nanas rcglonals, o qual pct!l|lu clcgcr, cm
unho dc i.c, os prlmclros consclhos rcglonal s con|ando dc c a c mcmbros,
dcpcndcndo da populao da rcglo). Nos mcscs subscqucn|cs, cada conscl ho,
scgulndo as convcncs do sl s|cma parlamcn|ar par|ldarlo l |all ano, clcgcu um
prcsldcn|c rcgl onal c uma un|a (giunta) c claborou um 'cs|a|u|o` rcglonal, dc-
l nlndo a organlzao, as normas c as arcas dc urlsdlo rcglonal su cl |as aos
dlsposl|lvos cons|l|uclonals c a lcgl sl ao naclonal compc|cn|c.
Os dccnsorcs das novas lns|l |ulcs aprcscn|aram |oda uma scrlc dc argu-
mcn|os . Os populls|as sus|cn|avam quc os govcrnos rcgl onal s clcvarlam os nveis
dc dcmocracla ao promovcr a par|lclpao dos cl dados c o a|cndlmcn|o das nc-
ccssldadcs local s. Os modcrados alcgavam quc a dcsccn|rall zao arla aumcn|ar
a eficincia administrativa. Os sul ls|as acrcdl|avam quc o govcrno rcglonal po-
dcrl a acclcrar o desenvolvimento social e econmico, rcduzlndo asslm as dcsl-
gual dadcs rcgl onal s. A autonomia regional ln|crcssava a qualsqucr grupos quc
porvcn|ura cs|lvcsscm a margcm da pol|lca naclonal como os comunls|as cm
mcados do scculo c os ca|ol lcos algumas dccadas an|cs. Os |ccnocra|as progrcs-
sls|as alnuavam quc as rcglcs cram ncccssarl as ao planejamento scio-econ
mico racl onal , podcndo lcvar a um "novo modo de fazer poltica", mals prag-
ma|lco do quc o |radl clonal cs|ll o pol|lco ldcol oglco l|allano.
Os dccnsorcs do rcgl onal lsmo acrcdl|avam no podcr da mudana lns|l|uclo-
nal para rcormul ar a pol |lca. !n|crprc|avam o dcs|l no dos novos govcrnos dc
modo quasc mcsslnlco, acrcdl|ando quc 'a crlao dc govcrnos rcglonals poll-
|lcamcn|c au|0nomos scrla rcsponsavcl por uma prounda rcnovao soclal c po-
l |lca do pas`.
|
Em nossa prlmclra scrlc dc cn|rcvls|as com os conscl hclros
rcccm-clcl |os cm i.c, clcs sc mos|raram cspcranosos c cn|uslasmados . O|l-
mls|as quan|o ao u|uro da rcorma, cn|cndlam quc as rcglcs rcprcscn|avam um
duro dcsalo para as au|orldadcs ccn|ral s. Aquclcs oram anos dc ldcallsmo c cu-
orla cn|rc os rcglonall s|as l|all anos.
Iorcm a l u|a para garan|lr as vcrbas c a au|orldadc ncccssarlas as novas rc-
glcs cs|ava apcnas comcando. Ioram prcclsos mals dols anos para quc o go-
vcrno ccn|ral balxassc dccrc|os |ranscrlndo podcrcs, rccursos c unclonarl os para
as rcgl cs , dc modo quc os novos govcrnos so pudcram rcal mcn|c arrcgaar as
mangas cm i dc abrll dc i.z. E o quc cra pl or, no plano rcglonal, os dccrc|os
v . ./,/ ./ =- c=/
dc i.z oram consl dcrados |o|almcn|c lnadcquados pcl os rcprcscn|antcs dc qua-
sc |odos os par|ldos c pcl a oplnlo publlca, bcm como pcl as proprl as au|qrldaJcs
local s. Ncsscs prlmclros anos, uma allana dc pol|lcos naclonals conscrvadorcs,
uma burocracl a naclonal or|cmcn|c arralgada c um Judlcl arlo |radlclonalls|a
comblnaram-sc para lmpor as rcglcs lnumcras rcs|rlcs dc ordcm l cgal, adml -
nls|ra|lva c l scal . As au|orldadcs ccn|ral s, quc man|lvcram podcrcs gcrals dc 'dl-
rco c coordcnao` sobrc os assun|os rcgl onals, no hcsl |aram cm azcr uso
dcsscs podcrcs. Ior cxcmplo, ccrca dc um quar|o dc |odas as l cl s aprovadas pc-
las rcglcs na prlmclra l cglsl a|ura ol vc|ado pcla admlnls|rao ccn|ral . Alcm
dlsso, o govcrno ccn|ral con|rolava com mo dc crro o corc dos novos go-
vcrnos. As pro ccs dc gas|os publl cadas cm i.z prcvlam alocacs pra|lca-
mcn|c l xas para as rcglcs nos |rcs anos subscqucn|cs , ao passo quc as dcspcsas
da burocracla ccn|ral aumcn|arlam cm zc~. A cuorla |ransormou-sc cm dcs-
nlmo c lrrl|ao, quando os rcglonall s|as pcrccbcram quc a vcrdadclra dclcgao
dc podcrcs lrla cxl glr uma lu|a pol|lca com o ccn|ro.
Ildcradas pclos dcs|cmldos govcrnos rcgl onal s da Iombardla sob con|rolc
dos dcmocra|as crls|os progrcssls|as) c da Emll la-Romagna sob con|rolc dos
comunls|as), c lnsul adas pcla onda csqucrdls|a na pol|lca naclonal cm i.+/,
as oras rcglonal l s|as vol|aram a carga. Oovcrnos rcgl onals dc varlos ma|lzcs
Nor|c c Sul , csqucrda c dlrcl|a ccrraram llclras na chamada 'rcn|c rcgl o-
nalls|a` . Essa collgao ganhou alnda o rcspaldo dos novos orgos nacl onals quc
havl am sldo crlados pcl a rcorma orlglnal o Mlnls|crlo das Rcglcs c a Co-
mlsso !n|crparlamcn|ar das Rcglcs. A mudana lns|l |uclonal comcava a ga-
nhar lmpulso proprl o.
Emul ho dc i., l ogo apos umaor|c gulnada a csqucrda no scgundo |urno
das clclcs rcglonal s, os rcglonalls|as conscgulram azcr passar no Iarlamcn|o
a Icl n z, au|orlzando a dcsccn|rallzao dc novas c lmpor|an|cs uncs cm
avor das rcgl cs . A lm dc mudar o pal co das dccl scs c lmpcdlr novas obs-
|rucs por par|c da burocracl a ccn|ral , a Icl n z cxl gla quc o govcrno ob-
|lvcssc no Iarlamcn|o a aprovao dos dccrc|os cxccu|lvos. A claborao dcsscs
dccrc|os consumlu mal s dols anos dc ncgoclacs ln|cnsas c as vczcs pcnosas
cn|rc o govcrno naclonal, as au|orldadcs rcglonal s c a Comlsso Iarlamcn|ar das
Rcgl cs, bcm como |odos os par|ldos pol|lcos. Em nossa ba|crl a dc cn|rcvls|as
rcal lzada cm i.t, os cn|rcvl s|ados mos|raram-sc bcm mcnos conlan|cs na ca-
pacldadc das rcglcs para alrmar sua au|onomla. Dccl araram havcr mal s conll|o
cn|rc o ccn|ro c a pcrlcrla c mal s con|rolc ccn|ral do quc havlam prcvls|o scls
anos an|cs. Scu o|lmlsmo quan|o a capacldadc das novas lns|l |ul cs para ll dar
com problcmas soclal s c ccon0mlcos prcmcn|cs cra agora mals comcdldo, c logo
acusaram Roma dc azcr corpo molc. Na|uralmcn|c as rcl vl ndlcacs dc au|o-
nomla |lnham agora mul|o mal s prlorldadc cm sua agcnda.
Jal como succdc com as rclacs ln|crgovcrnamcn|als cm |oda par|c, csscogo
cn|rc ccn|ro c pcrlcrla cra ogado slmul|ancamcn|c dc dols modos dl s|ln|os porcm
rclaclonados. 'um con|ra um` c '|odos con|ra um`. Na vcrso um con|ra um, cada
rcglo |cn|ava cvl|ar ou dlmlnulr os con|rolcs ccn|rals sobrc dccl scs cspcclcas .
Na vcrso |o! os con|ra um, os govcnos rcgl onal s lu|avam cm bloco para mudar
s- ./- : . . .z
as rcgras dos ogos um con|ra um, a im dc aumcn|ar scu podcr dc barganha. Ncs-
scs pnmciros anos, a mai ona das ba|alhas um con|ra umrcdundou cm vi|orias aca-
chapan|cs das au|oridadcs ccn|rais. Jodos os lados rcconhcccram quc as rclacs
cn|rc ccn|ro c pcricna ncsscs anos cram ormalis|as, an|ag0nicas c improdu|ivas.
Mas sc as ba|alhas um con|ra um avorcciam o ccn|ro, as ba|alhas |odos con-
|ra um a|ingiram um clmax mais avoravcl as rcgics . Numa longa scric dc rcu-
nics cn|rc rcprcscn|an|cs dos pri ncipais par|idos cm unho c ulho dc l 9TT,
chcgou-sc a um acordo quan|o ao paco|c dc mcdidas os chamados G l G dccrc|os)
quc dcsman|clava a burocracia nacional, |ranscrindo as rcgics 20 mi l pos|os,
inclusivc par|c considcravcl dc vari os minis|cri os, como o Minis|crio da Agri-
cul|ura, c |ambcm ccn|cnas dc dcpar|amcn|os sociais scmipublicos . Dclcgou-sc as
rcgi cs ampla au|oridadc lcgisla|iva cm varias arcas i mpor|an|cs, como scrvios
sociais c planc amcn|o |crri|orial . As disposics iscais dos G l G dccrc|os con-
criram as rcgi cs rcsponsabi li dadc por aproximadamcn|c um quar|o dc |odo o
oramcn|o naci onal ou um |cro, scgundo al gumas cs|ima|ivas , incluindo-
sc a mcdidas i ndcpcndcn|cs quc |ranscriram as rcgics pra|icamcn|c |oda a rcs-
ponsabi li dadc pclos sis|cmas nacionais dc assis|cncia mcdica c hospi |al ar. A|c
l 9S9, somcn|c cssc sc|or rcspondia por mais da mc|adc dc |odas as dcspcsas rc-
gionai s c, como scmprc succdc com a pol|ica dc saudc, por bcm mais quc a
mc|adc dos problcmas adminis|ra|ivos) .
Essa vi|oria rcgionali s|a dcvcu-sc cm par|c a mo|ivos pol|icos naci onai s. O
par|ido da Dcmocracia Cris| DC) soria o asscdio dos comunis|as IC!) , cu a
cs|rcl a subia rapidamcn|c cm mcados dos anos T0. Apoi ado pclos sociali s|as c
pcla ala csqucrda da DC, o IC! ba|i a-sc pcla maior dcsccn|rali zao cm avor
das rcgics. Os G l G dccrc|os rcprcscn|aram uma conccsso do primciro-minis|ro
Oiulio Andrco||i , da DC, visando a man|cr o apoi o comunis|a ao scu govcrno.
!gual mcn|c impor|an|c, porcm, a cxi s|cnci a dc govcrnos rcgionais clci|os dirc|a-
mcn|c gcrara or|cs prcsscs c inccn|ivos pol|icos para quc houvcssc maior dcs-
ccn|ralizao. A rcn|c rcgi onal is|a vi |oriosa |irou provci|o dc oras quc oram
dcscncadcadas c, cm ccr|os casos, a|c mcsmo gcradas pcla rcorma inici al .
A dclcgao dc podcrcs cons|i|ui i ncvi|avclmcn|c um proccsso dc ncgociao
c no mcro a|o urdico. O arcabouo urdico c cons|i |ucional, o arcabouo ad-
minis|ra|ivo con|rolcs, podcrcs dclcgados, modcl os pcssoais c|c. ) c as inanas
rcprcscn|am no apcnas os principai s rccursos do ogo a|ual , mas |ambcm os rc-
sul |ados dcogos an|criorcs . Iara os ldcrcs rcgionai s, os mai orcs |runos das au-
|oridadcs ccn|rais cram o con|rolc das vcrbas c o con|rolc da dclcgao dc
au|oridadc ormal o corc c o rcgulamcn|o. Os ldcrcs das rcgics do Nor|c,
mai s ricas c ambiciosas, cs|avam mais i n|crcssados no rcgul amcn|o, ao passo quc
o Sul cs|ava mai s prcocupado com o corc.
Di an|c da rccalci|rncia do ccn|ro, rcorada pcl o scu con|rolc sobrc as lcis,
os rcgulamcn|os c as vcrbas, as rcgi cs rccorrcram a cxpcdicn|cs pol|icos mcnos
on+ais . Con|avam sobrc|udo com a solidaricdadc in|cr-rcgional c com o apoi o
dos grupos dc in|crcssc rcgi onais c locais, da imprcnsa c da opini o publica. Os
sulis|as dcpcndiam mais dc cs|ra|cgias vcr|icai s', como o rccurso a algum pis-
|olo nacional, cnquan|o os nor|is|as cs|avam mai s dispos|os a rccorrcr a ao
v . 5/ ,/ 5/ =- c=/ s-
colc|iva 'orizon|
.
al' por mcio dc
. . . . ' . . . . . -
_ _ <
. y y .
y
_ _
.'
-' * - ^* .(_
t
e
. '
'
-= ~
"
..
-.
-.
-. .-
v
m
: -. : -s
- -a.+. .. a s. a .a a.
-= -a.+. =,. .a. .a a.
.. ...a. a. s.
-. -a. +. ... s.a .a a.
: --: /-z
-. -a. +. .. a ...a.a .a a.
-. -a. +. . a .a a.
.- ...a. a-. .a a
v v. .. .. a .a a.
: ---
Uma conscqucncia impor|an|c dcssa |cndcncia para a pol|ica rcgi onal c quc
a hos|ilidadc par|idaria dcixou dc rcprcscn|ar um obs|acul o a con|cmporizao no
|ocan|c a qucs|cs pra|icas. Corrobora cssa concluso o a|o dc o cs|ilo idcolo-
gico dc azcr pol |ica |cr cn|rado cm dccadcncia ncssas duas dccadas. Os pol-
|icos rcgionais ja no vccm o mundo somcn|c cm prc|o c branco, mas cm
|onal idadcs mais acinzcn|adas c mais passvcis dc ncgociao).
+- ./ - . . ..
Ta b e l a 2 . 4
Tendnci as da cu l t ur a pol t i ca da e l i te , 1 970- 89
-...a +....+a. a
/ a.s..|..s..s .s
s..+a..+. : -.. : -.s : --: /-. : ---
asa..a s|.s..ss.. a s.. .as
-.+a.a |.as..s +a.s
.-..as.aa .,s.+.|.as
..s +a.s,. . .as .- +s s+ ss
:as _ ...a+sa .,. . ..-
, _.s.,.|._a . , .a
.a .a.,, .,a. +. .. s. s+ .-
as....-s as,. . .as_a
+s .a,.s .s.a+as
,.|.a .s. ....s..as.a
.... .. .. .. ..
-. . aaa s a a +a+a.s
... +a+.s-a s ,..a.+.
|.a a +a+a.,a. +. s- .. -+ -+
,..a,. a+., .., : .-, : .+, : .: ,
A |abcla 2. 4 mos|ra como a cul |ura poll|ica dos consclhciros rcgionais sc mo-
diicou cn|rc 1 970 c 1 989. A proporo dc consclhciros quc cn|cndiam quc nas
a|uais qucs|cs sociais c ccon0micas c undamcn|al quc as considcracs |ccnicas
|cnham maior pcso quc as considcracs poll|icas` sal|ou dc 28% cm 1 970 para
63% cm 1 989. A proporo daquclcs para qucm |ransigir com o advcrsario po-
ll|ico c pcrigoso porquc gcrahucn|c implica |raio ao proprio par|ido` dcspcncou
dc 50% cm 1 970 para 29% cm 1 989. Os quc aconscl havam modcrao, cn|cn-
dcndo quc, nas con|rovcrsias poll|icas, cm gcral dcvcm-sc cvi|ar posics cx|rc-
madas porquc a mclhor soluo cos|uma cs|ar no ccn|ro`, aumcn|aram dc 57%
cm 1 970 para 70% cm 1 989. A proporo dos quc sus|cn|am quc, cm ul|ima
anal isc, a lcaldadc aos concidados c mais impor|an|c do quc a lcaldadc ao par-
|ido` subiu dc 68% cm 1 970 para 94% cm 1 989. Ncsscs anos, a idcia dc p0r a
lcaldadc clvica acima da lcaldadc par|idaria dcixou dc scr uma proposio dis-
cu|lvcl para |ornar-sc um l ugar-comum Examinando a|cn|amcn|c as mudanas dc
ano para ano indicadas na |abcla 2. 4, no|a-sc quc cssa mc|amorlosc da cul|ura po-
ll|ica da cl i|c cs|ava pra|icamcn|c concl ulda no inlcio dos anos 80.
Em pouco mais dc I 0 anos a sc aziam scn|ir os cci|os corrc|ivos c mo-
dcradorcs do cnvolvimcn|o no govcno rcgiona, c a in|ransigcncia idcologica ia
ccdcndo o passo a uma valorizao das vir|udcs da con|cmporizao c da cx-
pcricnc| a |ccn| ca Sol ici |ados a classiicar o pcril dc sua rcgio numa cscala dc
cinco pon|os, vari ando dc idcol ogico` a pragma|ico' ' , a proporo dc consc-
v . .// ./ =- c
lhci ros quc consi dcraram cssc pcril ni |idamcn|c idcol ogico cai u d c 26% cm
1 979 para 2 1 % cm 1 976, 1 4% cm 1 981 /82 c apcnas 1 0% cm 1 989. O prag-
ma|ismo no cra mai s uma pccha c sim um modo dc ncgociar.
A comparao das cn|rcvis|as ci|as com os consclhciros cm 1 970, 1 976 c
1 98 1 182 rcvcl a algumas mudanas in|crcssan|cs no modo dc cl cs anal i sarcm dc-
|crminadas qucs|cs rcgionais, como scrvios sociais ou dcscnvolvimcn|o ccon0-
mico
10
Em comparao com nossa primcira scric dc cn|rcvi s|as, pos|criormcn|c
os consclhciros ormularam suas anal i scs mcnos cm |crmos dc i ns prcclpuos c
mai s cm |crmos dc mcios pra|icos . Elcs passaram a vcr-sc mcnos como mcdia-
dorcs c mai s como rcsponsavci s, mcnos como |ribunos cloqucn|cs das causas po-
pularcs c mais como dccnsorcs compc|cn|cs do in|crcssc publico. Apos uma
dccada dc govcno rcgional, os lldcrcs rcgi onais sc havi am |ornado mcnos |co-
ricos c u|opicos c mcnos prcocupados cm dccndcr os in|crcsscs dc ccr|os grupos
rcgi onai s cm dc|rimcn|o dc ou|ros. As qucs|cs pra|icas dc cunho adminis|ra|ivo,
lcgisla|ivo c inancciro adquiriram mai or rclcvo Agora os consclhciros alavam
mai s cm prcs|ao cicicn|c dc scrvios c invcs|imcn|o cm cs|radas, c mcnos cm
capi|al ismo` ou socialismo`, l ibcrdadc` ou cxplorao`.
Jais |cndcncias ccr|amcn|c cs|avam ligadas ao scnso dc prioridadcs ins|i |ucio-
nais dos lldcrcs. Nos anos 80, ao alarcm das qucs|cs mais impor|an|cs cnrcn-
|adas pclo govcrno rcgi onal c dc suas cspcranas para o u|uro, os consclhciros
dcram mcnos a|cno a us|i a, a igualdadc c a rcorma social do quc haviam da-
do cm 1 970. Agora clcs sc conccn|ravam mais na rcorma adminis|ra|iva, poll|ica
c rcgimcn|al. A au|onomia lcgisla|iva c a cicicncia adminis|ra|iva ou, mais rc-
qucn|cmcn|c, a incicicncia admini s|ra|iva) ganharam cvidcncia cm suas anal iscs
sobrc o govcrno rcgional, ao passo quc a prcocupao com a |ransormao so-
ci al radi cal` dos primciros anos mcssini cos ora pra|icamcn|c csquccida.
Ao cn|rarcm pcl a primcira vcz na cmara do consclho, os novos lcgisladorcs
viam a poll|ica c as rclacs sociais basicamcn|c como um ogo dc soma zcro,
girando cm |orno dc conli|os quc cm ul|ima ins|ncia cram inconciliavcis Jal
vi so, arraigada nas lu|as sociais c i dcologicas do passado i |aliano, prcdi spunha
os conscl hciros a discordia c impcdia a colaborao pra|ica. Essc modo dc cn-
carar os conli|os sociais c poll|icos |ransormou-sc singularmcn|c no primciro
dcccnio da cxpcri cncia rcgi onal A igura 2. 3 mos|ra quc ncssc pcrlodo a cnasc
dos conscl hciros no conli|o inconcil iavcl diminui u, ao passo quc a cnasc no
conscnso aumcn|ou progrcssi vamcn|c
A poll|ica na arcna rcgional c gcralmcn|c modcrada. Ao longo dcsscs 20
anos, a maioria dos conscl hciros airmou quc cra posslvcl coniar cm scus co-
lcgas, mcsmo cm scus ri vai s poll|icos Ccrca dc dois |cros sus|cn|am quc ad-
vcrsari os idcol ogicos podcm chcgar a conscnso sobrc probl cmas pra|icos da
rcgio Jrcs quar|os dizcm quc as a|ividadcs do consclho so mais marcadas pcla
colaborao do quc pcl o conli|o, opinio quc c compar|i lhada pcl a csmagadora
maioria dos lldcrcs comuni|arios com qucm convcrsamos.
-. ./- : . . . z
F i g u r a 2 . 3
Ten dnci as da opi n i o dos con s e l h e i r os sobre os conf l i tos , 9 70- 89
: ..
-.
s.
+.
z.
.
: ..
-.
s.
+.
z.
Opinio dos conselheiros sobre conflitos sociais
e interesses comuns, 1 979 a 1 98 1 /82
: -.. : -.s
.. - as ,. +a s. +a+
0 sss ..s
0 . s .. a s .
0 . s .. a s
C sss ..s
Rl . s .. a s
. s .. a s
Opinio dos conselheiros sobre sua regio, 1 970-89
.s s, a s,
: -.. : -.s : -- : /-z : ---
.a, -
- aa . .sa .
- aa .ss.a
C .ss.a
Rl /as as . sas
. .sa
!sso cvidcn|cmcn|c no signiica quc |odos cs|cjam dc acordo cm |odas as
qucs|cs. Na vcrdadc a discordncia a rcspci|o dc ccr|os assun|os aumcn|ou dc-
pois dc 1 977, quando a |ranscrcncia dc au|oridadc c rccursos do govcrno ccn|ral
cz com quc os ldcrcs rcgi onais sc vi sscm pcla primcira vcz dian|c dc opcs
concrc|as c, logo, dian|c dc qucs|cs concrc|as cm rclao as quais podi am dis-
ccdar. A con|rovcrsia no dcsaparcccu da pol|icarcgional como vcrcmos no ca-
p|ul o 4), ncm o proprio conli|o c incompa|vcl com o bom govcrno. Jodavia,
v . 5/ ,/ 5/ - - c - / - :
con|rariamcn|c a s |radics d a pol|ica i|aliana, o s consclhos rcgionais cada vcz
mais sc carac|crizam por um par|idarismo 'abcr|o' cm vcz dc ''cchado' . o plu-
ralismo da pol|ica par|idaria nas rcgics no c o 'pluralismo polarizado' quc du-
ran|c |an|o |cmpo carac|crizou a pol|ica nacional i|aliana.
1 l
Os ldcrcs aprcndcram
a discordar scm sc dcscn|cndcr c aprcndcram a rcspci|ar scus advcrsari os.
As cvidcncias acumuladas so mprcssionan|cs. nas duas primciras dccadas da
cxpcncncia rcgional houvc uma mudana radical na a|moscra c na cul|ura pol|i-
cas, passando-sc do conli|o idcologico a colaborao, do cx|rcmismo a modcrao,
do dogma|ismo a |olcrncia, da dou|rina abs|ra|a a gcs|o pra|ica, da ar|iculao dc
in|crcsscs a agrcgao dc in|crcsscs, da rcorma social radical ao 'bom govcno'.
^lguns tcgionalis|as l amcn|am 'o rclaxamcn|o das |cnscs idcali s|as', c dc
ccr|o modo simpa|izamos com cssa qucixa. A passagcm do i dcalismo a mcra
'compc|cnci a' podc acabar lcvando a uma |ccnocraci a ari da, inspida c i nscns-
vcl.
1!
No con|cx|o i |aliano, porcm, cn|cndcmos quc as |cndcncias aqui dcscri|as
assi nal am uma impor|an|c c|apa na |ransormao da pol|ica i|aliana. Bcm ou
mal , as '|cnscs idcalis|as' sc rclaxaram, c os novos ldcrcs rcgionais vo lc-
vando adian|c a |arca dc cons|ruir a nova ins|i |ui o.
Como oi quc a cul|ura pol|ica das cli|cs rcgionais sc modiicou |an|o ncssas
duas dccadas! No c nada acil cxplicar cssas |cndcncias a par|ir dc uma pcrs-
pcc|iva gcral dos s uccssivos consclhos rcgionai s. En|rc as varias al|crna|ivas, |rcs
hipo|cscs sc dcs|acam.
11
o Renovao eleitoral. 1alvez es aea|tes aa| s ex|tea|s|as ees t|ae|tes eeasel|es ae
|ea|aa eease,+| ee teele,et-se, seaee s+|s|| |+iees et aeeetaees aa|s ae ,es|e ees
ele||etes e+ ees +e laaavaa eaae| ea|+tas es|aaee eta ce ,evetae te,|eaal seaee
ass|a, a aea|al|eaee ae es|at| a a+eaaee, aas a eeaes| e ees eeasel|es, s|a le
eeaes avet| ,+at essa |||ese eeaataaee es eeasel|e|tes teea-ele| |es ea l -: e
l -c eea es +e ee| xataa e cat,e aesses aaes
o Poltica nacional. 1alvez as a+eaaas +e ee|ee|aaes ea|te es eeasel|e|tes te,| eaa| s
tele|| ssea +aa eeselat|zae aa el||| ea aae|eaal 1alvez es el||| ees | |al|aaes ea
,etal - ae apeaas a+eles e|te|aaea|e eavelv| ees ae ,evetae te,|eaal - |ea|aa se
|etaaee aa| s eea|t|s|as e ta,a||ees aes aaes c e c Ceae ] ass| aalaaes, |al |a
|ette|ae es|a ea eav|ea ele a|e ee +e a elat|zae at||eat|a ea|te es ele|
|etes | |al| aaes ets | s|i + e a| aesae a+aea|e+ e+taa|e a aa| et at|e eesse et|eee
|e e| seaes ee eaees e| te|aaea|e eeaatave| s se|te a a+eaaa ee et|l ees e
l|||ees aae| eaa| s, aas eeeaes avet|,+at ael|et essa || |ese eeaataaee as e| a| es
ees eeasel|e|tes teem-ele| |es ea l -: e l -c eea as e| a| es | a| e| a| s ee se+s ee
le,as e| aee aaes aa|es. set| aa es s+eess| ves eea||a,ea|es ee aeva|es aa| s aeeetaees,
| ae| eaaee ass|a +e e eleaee aae| eaal ee eaae| ea|es, ee +al esses aeva|es |az|aa
at|e, es|at| a se |etaaaae aa| s aeeetaee:
o Socializao institucional. 1alvez e toe eave| v| aea|e ae ,evetae teg| eaai |ea|a
levaee se+s te|a,ea| s |as a |teeatea e ee,aa|| sae | eeel,|ee et +a ta,aa|| sae
aa| s eeaseas+al Das |ts | a|ette|aes al|etaa|| vas , es|a a aa|ea +e | al|ea +e
a tt|a teetaa |ast| |+e| eaal |te+xe |aet|aa|es eeaseaeae| as ata a eli|| ea te,|c-
-. ./- : . . ..
ea| , e. aeee aa :aa ee aal es l|ee:es el|:| ees ee| aa e|e,a: a aa aee:ee aae:e
aes :e|leaas ::|ees ee saa :e,| e A eea:evae eessa || :ese eeeeee ee aaa
eeaa:ae e| :e:a eas e| e| es ees eeesel|e|:es ae eee:|eaa:aa ee ea:,e ea 1 97 :
e 1980 eea suas prprias e| e| es e| eee aees ae:es
Nossa scric dc sondagcns, nas quais cn|rcvis|amos mui|os dos mcsmos indi-
vlduos cm 1 970 c 1 976 c novamcn|c cm 1 98 1 /82, lana luz sobrc cssas in|cr-
prc|acs al|crna|ivas, mas no podcmos rcsolvcr a qucs|o dcini|ivamcn|c.
14
Nosso cs|udo, conquan|o mc|icul oso, no oi um cxpcrimcn|o cicn|uico |o|almcn-
|c con|rolado. Iodcmos azcr uma comparao an|cs c dcpois' dos consclhciros
clci |os, mas no di spomos dc um grupo dc con|rol c dos poll|icos ora da ins-
|i|uio rcgional . Con|udo, nossos dados conoboram as scguin|cs concluscs .
15
o A :eeevae ele|:e:al :a:|eaaee:e ea eaea eee::| |a| a a:a a e:eseee:e aeee:ae
ees eeesel|es :e,|eea| s La ,e:al es eeesel|e|:es :eea-ele|:es ee e:aa aa|s ae
ee:aees ee ae aaeles a aea sa|s:| :a|aa, ea ve:eaee, es eeva:es e:aa +s vezes me
nos aeee:aees ee ae seas ae:eeesse:es |e :a:e a :eeevae ees:aaava eee:e: a
:eeeeee| a + aeee:ae, e ee aeele:-la A aeee:ae ee e:a | aes:a + | es:| :a| e
eles ele| :e:es eea eles ae l aeavaa eaee| ea:a:as es:aeee e:a ee ,eve:ee
o As :eeeeee| as eae| eea| s, aesae ee seeee ae| laee:e e| s:|e,a|ve| s eas :eeeeee| as es
ee| eaaee:e | es:| :ae|eea| s, a:eee ae eee::||a|:aa aeees:aaee:e Os saeess| ves
eee:| e,ee:es ee eeva:es ee eeesel |e e:aa aa| s eee::| s:as ee ae seas :eeeeesse:es
tinham sido inicialmente, e:a aeees eee::|s:as ee ae es:es haviam agora se tor
nado. As | eaeee|as eae| eea|s ee e:aa | ae::ae:es ee::e 1 970 e 1 976, aas eesses
eaees | ee|eaa ae a eesela:|zae ee l aee eae|eeal aeele:ea-se ees e| eee aees sa|-
se+ee:es , :e:eaeee-se aa| s |elaee:e ea el |:| ea :e,| eeal
o A see| al | zae | es:| :ae|eeal , | s:e , a eeeve:se ees :|:al a:es ee ea:,e, e| | ae::ae:e
e exl | ea ea ,:aeee a::e a :eeeeee| a + aeee:ae 1a|s | elaeee| as | es:| :ae| eea| s e-
:aa aa| s e::es ees :|ae| :es aees ea :ee:aa, aaeee es eeves l|ee:es :e,| eea| s | e| -
e|alaee:e ::ava:aa eee:a:e aes eea es ea::es e :aa|a eea es :e|leaas eeaaes
Os aesaes eeesel|e| :es ae, ae ele,e:ea-se el a .ae|:a vez, ee:aa aes::as ee ex-
::ea|sae | eeel,|ee e see:a. sae :evela:aa-se aa| s aeee:aees e|eee ea I O aees ee-
e| s A e:eseee:e aeee:ae e|se:vaea ee aaa le,|sl a:a:a a:a ea::a eeeeee::ava-se
:ee|saaee:e eaael es ae se aae:| ve:aa ee ea:,e Os aea|:es ea :|ae| :a ,e:ae
ae e|e,a:aa ae :e:ee|:e aaeea:e ,a:ex| aaeaaee:e aa :e:e ee ,:ae e:| ,| eal) es-
:avaa ee::e es aa| s ex::ea|s:as e ee,a:| ees aaeee se ele,e:aa el a :| ae| :a vez,
+ eea ee eessa :e:ee|:a s:|e ee ee::ev| s:as, e:a, eles se |eel a|aa ee::e es aa| s
aeee:aees e :ele:ae:es Os ae e:aa | e| e| alaee:e a::|e. es e::ee|es e:aa :aa|a
es ae e:aaeeee:aa ee eeesel|e e: aa|s :eae, + aee| ea ae se :e:eavaa aa|s
eevelv| ees eea a | es:| :a| e, eles | aa eeeeeee + saa |etl aeee| a aeee:aee:a
A concluso mais razoavcl a scr |irada dcsscs dados por vczcs prccari os c
quc a nova ins|i |ui o rcgional omcn|ava cn|rc scus mcmbros um pragma|ismo
|olcran|c c col abora|ivo. Na !|ali a dos anos 70 c 80, a mudana poll|ica sc pro-
ccssava dcn|ro c ora dos conscl hos rcgi onai s, mas cra:ais rapida c mai s abran
v . 5/ ,/ 5/ - - c - / -s
gcn|c dcn|ro dclcs, sobrc|udo nos primciros anos. A poll|ica i |aliana scmprc sc
carac|crizara pcl o dogma|ismo idcologico c pcl o par|idarismo cchado.
1
A dura
cxpcricncia das rcalidadcs pol l|icas dos govcrnos rcgionais con|ribuiu para mudar
cssc quadro. Os anos dcdi cados a l aboriosa |arca dc cons|ruir jun|os uma nova
organi zao cnsinaram aos consclhciros rcgionais as vir|udcs da pacicncia, do
scnso pra|ico c da |cmpcrana. Jal como cspcravam os scus dccnsorcs , a rc-
orma rcgional cri ou um novo modo dc azcr poll|ica'.
A AMPLI AO DA AUTONOMI A REGI ONAL
'As ins|i|uics poll|icas so au|0nomas na mcdida cm quc scus propri os i n|c-
rcsscs c valorcs sc dis|ingucm daquclcs dc ou|ras oras sociai s. '
1
Es|aro os
govcnos rcgi onais i |alianos sc |ornando ins|i|uci onal izados ncssc scn|ido? Havcra
uma |cndcncia a um sis|cma poll|ico au|cn|icamcn|c regional, dis|in|o das oras
sociais c poll|icas l ocais c nacionai s? Jcra a mudana das rcgras al|crado o cc-
|ivo cqui llbiio dc podcr c in|crcsscs na poll|ica c no govcrno i|al ianos?
A qucs|o c pcr|incn|c porquc as rcgics nasccram cncurraladas por podcrosas
oras nacionais c locai s. Como vimos, as rcgics oram cm par|c um subprodu|o
da pol l|ica par|idaria nacional , c a pol l|ica rcgi onal con|i nua scndo inlucnciada
pclo ambicn|c poll|ico naci onal. Ior ou|ro l ado, a primcira gcrao dc consc-
lhciros rcgionai s cs|ava or|cmcn|c li gada a poll|i ca l ocal . Naquclcs primciros
anos, as i ndicacs para o consclho rcgi onal cram con|roladas sobrc|udo pclas or-
ganizacs par|idarias l ocais, c os principais con|a|os poll|icos dos consclhciros
cram locai s. No inlcio as rcgics cram csscncialmcn|c uma criao nacional do-
minada por poll|icos locai s. Iara |ornar-sc uma ins|i|uio inlucn|c c podcrosa,
c no mcramcn|c cons|ar do rol dc organismos publicos moribundos da !|alia, o
govcrno rcgi onal |cria quc supcrar suas origcns. Scus novos lldcrcs |criam quc
adquirir maior indcpcndcncia dc scus an|i gos pis|olcs locais c nacionai s.
Nosso cs|udo mos|ra quc a au|onomia c a idcn|i dadc ins|i|uci onai s rcgionais
sc irmaram sobrc|udo apos 1 976. Ior cxcmpl o, cm cada sondagcm pcdimos aos
conscl hciros c aos l ldcrcs comuni|arios quc avali asscm a inlucncia dc uma l onga
lis|a dc a|orcs, dc no|avcis locai s a mini s|ros nacionai s, dc organizacs agrlcol as
a sindica|os |rabal his|as, do mundo dos ncgocios a !grcja, c do prcsidcn|c da rc-
gio aos burocra|as l ocais. Uma |cndcncia c incqulvoca a asccndcncia dos cxc-
cu|i vos rcgionais. O prcsidcn|c da rcgio, os mcmbros do gabinc|c rcgional, os
l ldcrcs par|idari os rcgionai s, os adminis|radorcs rcgi onais , |odos clcs ganharam
prcs|lgio cn|rc 1 970 c 1 989. Em compcnsao, pra|icamcn|c |odos os grupos dc
ora pcrdcram inlucncia, indcpcndcn|cmcn|c dc sua oricn|ao poll|ica agricul-
|ura, sindica|os, cmprcsari ado, imprcnsa, !grcja, parlamcn|arcs nacionais c l i dc-
ranas par|idarias locai s. lssas succssivas sondagcns rcvclam uma cl ara |cndcncia
ao prcdomlnio das l idcranas rcgionai s, cada vcz mais indcpcndcn|cs das oras
cx|crnas mas no imuncs a clas), prccisamcn|c no scn|ido dcinido por Hun-
|ing|on. Dcn|ro dos limi|cs da dcmocracia rcprcscn|a|iva, cada vcz mais compc|ia
aos lldcrcs da nova ins|i|uio conduzir scu proprio dcs|i no.
1
-+ ./- : . . ..
As mudanas na cs|ru|ura dc podcr dos par|idos pol|icos conirmam a i ns-
|i|ucional izao da pol|ica rcgional. !ndagamos rcgularmcn|c dos consclhciros
sobrc a inlucncia dos ldcrcs par|idari os nacionai s, rcgionais c l ocais cm |rcs
campos cspccicos. i ndicacs para o conscl ho, ncgociacs para a ormao do
gabinc|c rcgional c dcciscs sobrc lcgislao pcran|c o conscl ho. Em |odos os
campos c pra|icamcn|c cm |odas as rcgics, o podcr dos ldcrcs rcgi onais au-
mcn|ou cons|an|cmcn|c dc 1 970 a 1 989, ao passo quc o podcr dos ldcrcs na-
conais c l ocais diminuiu vcr igura 2. 4) .
F i g u r a 2 . 4
I nf l unci a d o s l der es part i dr i os e m t r s
campos es pecf i cos , 1 970- 89
Influncia nas indicaes para o conselho regional
c.-:---.:(%) |.- -+.-+-.---+.--
80
.
70
. . . . .
-
-"--.*".
" *" .+--:-..-:
00
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _
. . . .
-.+--: -,.-:
O
5
0
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
" Q" * .+--: ..:
40
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
30
20
10
. . -
. :. :.:.:.:.. :
.
-
_
.
------._ - -
O L-
1 970 1 976 1 981/82 1 989
Influncia na formao do gabinete regional
90
c.-:---.: (%) |.- -+:-+-.---+.--
80
- - +- - .+--:-..-:
70 -.+--:-,.-|:
60 - - @- - .+--: ..:
5
0
4
0
30
20
1 0
0 ...-.~--.~.c,
1 970 1 976 1 981/82 1 989
v . 5/ , / 5/ - - c - / --
Influncia na legislao regional
c.-:---.: (%) |.--+.-+----+.--
60
e
5
0
- - - - - - . : . . . . . . . . . .
.
40
m m m m m . . . . . . m m
. . . . . . . .
& & & . . & & . & & . . & . & & . & . & & & . & +
a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a
"
+.
10
. m m m m m_ m m m m m m m m m m . . m . m m m .
` `
`
.
"
"
L,--
1 970 1 976 1 981/82 1 989
"
Q- . .+--: -..-:
_.+--: -,.-:
" " " " .+--: ..:
11
c.-:---.: -,.-:
.. a s .-. a .a+a . +s -s .a,s, +s ,a +a s a. as
+s ,a +a s, a s +s ,a +a s .as . .as +a , s a, , a , s
,, s .s s
O monopolio ou|rora incon|cs|c dos caciqucs l ocais no |ocan|c as indicacs
para o consclho oi abalado, ao passo quc aumcn|ou o podcr dos ldcrcs rcgionai s
para indicar candida|os, mui|o cmbora a inlucncia dos chccs locai s ainda ossc
considcravcl cm 1 989. Os ldcrcs nacionais raramcn|c cnvolviam-sc nas i ndica-
cs, mas mui|as vczcs procuravam inlucnciar a ormao dc coali zcs. Na Sar-
dcnha, por cxcmpl o, a cupula nacional da DC impcdiu por varios mcscs a
c!ao dc um gabinc|c, |cmcndo quc uma ali ana com o IC! apoiado pclos
dcmocra|as cris|os darcgio) vicssc a prcjudicar a cs|ra|cgia nacional do par|ido.
Con|udo, como mos|ra a igura 2. 4, |ambcm ncssc campo a au|onomi a rcgional
sc ampliou nas duas ul|imas dccadas. Ior im, a au|oridadc rcgional sobrc os pro-
gramas lcgi sla|ivos |ornou-sc i ncon|cs|c. Ncssc sc|or, a mudana mais marcan|c
nos ul|imos anos oi a crcsccn|c indcpcndcnci a dos propri os consclhciros cm rc-
lao aos ldcrcs par|idarios rcgi onai s dc ora do conscl ho. Essa |cndcncia vcm
corroborar a nossa |csc sobrc a crcsccn|c au|cn|icidadc da ins|i|uio rcgional .
Em conscqucncia dcssa ampl iao do podcr c da au|onomia rcgionais, os po-
l|icos rcgionais |ornaram-sc mai s rclu|an|cs cm scguir a oricn|ao par|idaria na-
cional quando cla con|rariava os in|crcsscs rcgionai s. Nosso ndice de apoio
disciplina partidria nacional vcr igura 2.5) mos|ra como, cspccialmcn|c dcpois
dc 1 976, as opinics |cndcram a avorcccr uma i ndcpcndcncia mai or cm rclao
as dirc|rizcs par|idarias nacionais . No incio dos anos 70, o numcro dc dccn-
sorcs da di sciplina par|idaria naci onal cra mai s dc duas vczcs maior quc o dc
oposi|orcs , ao passo quc cm 1 989 o numcro dc oposi|orcs cra mai s dc qua|ro vc-
zcs mai or quc o dc dccnsorcs. Essa mudana dc opini o parcccu rclc|ir-sc |am-
bcm no compor|amcn|o. Marccllo Icdclc rcla|a quc a proporo dc coalizcs
-s ./- : . . . .
govcnamcn|al s regionais quc sc al |craram cm uno dc crlscs mmr s|cnas na-
clonals dlmlnulu accn|uadamcn|c cn|rc 1 970 c 1 990. Uma conscqucncl a dlsso c
quc a durao mcdl a dos govcrnos rcglonals aumcn|ou dc 525 dlas cm 1 970-75
para mals dc 700 dlas cm 1 985-90, cm comparao com uma mcdla dc apcnas
250 dl as para os gahlnc|cs nacl onals duran|c cssc pcrodo.
1-
Jamhcm ncssc cam-
po aumcn|ou a au|onomla rcglonal.
F i g u r a 2 . 5
Di mi n u i o do apoi o 3 di sci pl i n a part i dr i a naci onal , 1 970- 89
-.
+-
+.
s-
s.
.-
..
: -
: .
-
.s s, a s ,
.
: -.. : -.s
/ a
: --: /-.
.a
tno/ce oe apo/o o/sc/p//na part/or/a nac/ona/
: ---
: / .a , .a , a - a.a + .+ .a +as s +a .a , .a a. a
..+a,
. /sa-, a+,a+ + s.ssa aasa +asas , .s
+ s.+a,
s ..a+ s a+ a . ,a+ , . +s a + .a+s +a ,, a
+,+-. a ..+a,
+ . . aa- s a a +a+as .. +a+s- as ,a + |. a a +a+
a ,a + + s.+a,
. .a+a ,,..s as.s s s s ..+a a ..+a
a s.s + s.+aa s.s.+ s.+a a . + . -...
a s |.a s
O advcn|o dc um sls|cma pol|lco rcgl onal au|0nomo sc rclc|c nos con|a|os
dlarlos dos conscl hclros rcglonal s. Scndo prlmclramcn|c uma lgura local quc
v . 5/ ,/ 5/ - - c - / -.
passou a cxcrccr um cargo rcglonal , o consclhclro |ornousc uma lgura gcnul -
namcn|c rcglonal , mcsmo man|cndo, como |odo ocupan|c dc cargo clc|l vo, uma
hasc pol |lca local . Como mos|ra a lgura 2. 6, cm 1 970 os con|a|os dc um con-
scl hclro |plco oram mals rcqucn|cs com rcprcscn|an|cs dc grupos locals do quc
com rcprcscn|an|cs dc grupos rcgl onal s c |amhcm mal s rcqucn|cs com adml-
nls|radorcs l ocal s do quc com admlnls|radorcs rcglonal s. Nos anos 80 cssa |cn-
dcncl a lnvcr|cu-sc, sohrc|udo no caso dos con|a|os com admlnls|radorcs.
40
Es|a
lmplcl|o ncsscs gralcos o advcn|o dc um sls|cma pol|lco rcglonal au|0nomo,
cs|ando vcrdadclramcn|c cm jogo dcclscs como a|cs|am os con|a|os cn|rc con-
scl hclros c admlnls|radorcs rcglonals) c havcndo vcrdadclramcn|c um csoro pa-
ra lnlucnclar |als dcclscs como a|cs|am os con|a|os cn|rc conscl hclros c grupos
dc ln|crcssc rcglonals) .
Condlz com cssa crcsccn|c au|onomla a oplnlo dos consclhclros accrca da
mudana nos a|orcs quc l nlucncl am o compor|amcn|o clcl|oral . Em 1 970, dlzla-
sc quc os vnculos par|ldarlos |radlclonals c os programas nacl onal s dos par|ldos
dc|crmlnavam o rcsul|ado das clclcs rcglonals, scndo os proprlos candl da|os
rcgl onal s consldcrados cs|rl|amcn|c sccundarlos . Nos anos suhscqucn|cs, porcm, a
lgura do candlda|o ganhou rclcvo, cnquan|o dlmlnulu a l mpor|ncl a da l dcn|l-
lcao par|l darl a c das pla|aormas nacl onals dos par|ldos. En|rc 1 970 c 1 989,
a proporo dos consclhclros quc apon|avam a ldcn|llcao par|l darl a como a|or
mals lmpor|an|c nas dcclscs dos clcl|orcs calu dc 72 para 48%, cnquan|o a pro-
poro dos quc cna|lzavam os programas naclonals dos par|l dos cal u dc 55 para
24%. A proporo dos quc consl dcravam a lgura do candlda|o o a|or prlnclpal
sal |ou dc 3 8 para 57%, assumlndo asslm o prlmclro l ugar.
4 |
Ccr|amcn|c no dls-
pomos dc dados conclusl vos sohrc os crl|crlos dos clcl|orcs, mas no mundo pra-
|lco da pol|lca as pcrccpcs so l n|rlnsccamcn|c lmpor|an|cs . Os consclhclros
vccm as cl clcs rcglonals cada vcz mcnos como rccrcndos a mcdlo prazo sohrc
a pol|lca nacl onal . Elcs cs|o cada vcz mal s convcncl dos dc quc scu dcs|lno po-
l|lco cs|a cm suas proprlas mos.
Na pol|lca cs|rl|amcn|c ln|crgovcrnamcn|al , as rclacs cn|rc as rcgmcs c as
au|orldadcs ccn|ral s mclhoraram accn|uadamcn|c nos anos 80. Os 6 1 6 dccrc|os
promulgados cm 1 977 rcprcscn|aram, como vlmos an|crlormcn|c ncs|c cap|ulo,
um dl vlsor dc aguas nas rcl acs cn|rc o Es|ado c as rcglcs . As ha|alhas |ra-
vadas duran|c a crlsc gcrada pclo or|alcclmcn|o rcgl onal cram colsa do passado.
A grandc cruzada dos anos 70 para |raar a l lnha dlvl sorl a cn|rc as au|orldadcs
ccn|ral c rcglonal ccdcra o passo nos anos 80 a cscaramuas dc ron|clra mcnos
rcnhldas. Uma vcz cs|ahl ll zadas as llnhas dc ha|al ha nas rcn|cs ccn|ralls|a c rc-
glonall s|a, a ncccssldadc dc lnsls|lr ua au|onomla rcgl onal dclxou dc scr prc-
mcn|c. Nos anos 80, |an|o consclhclros quan|o ldcrcs comunl |arlos dclnlram scu
rclacl onamcn|o com as au|orldadcs ccn|ral s como scndo mal s |ranqullo do quc
aquclc dcscrl|o por scus an|cccssorcs cm mcados dos anos 70. Em compcnsao,
as dcl clcnclas pra|lcas das rcglcs |onaramsc mals cvldcn|cs para scus prln-
clpals a|orcs, como vcrcmos adl an|c cm mal orcs dc|al hcs. Com a promul gao
dos 6 1 6 dccrc|os , os admlnl s|radorcs rcgl onals no mal s podl am a|rlhulr suas a-
lhas a cxccssl va ccn|rallzao.
-- ./ - : . . . .
F i g u r a 2 . 6
Contatos r egi onai s e l ocai s d os con s el h ei r os r egi onai s , 1 970- 89
-.
+-
+.
s-
s.
.-
..
: -
: .
-
:
+.
s-
s.
.-
..
: -
: .
Freqncia de conta tos dos conselheiros com
os administradores locais e regionais
.s s
: -.. : -.s : --: /-.
I va s|. . .as
va s|. . ,as
Freqncia de contat os dos conselheiros com
grupos de interesse locais e regionais
.s .s , a s ,,
-
:
v a
/, .. .a
a.+
5s +.s a
-+..a,
.+,. .a
, .a, a+,
a,as
,.,
-..a+s|.|.a s
,+s,aaa,
- s .+s.. a s
.. -.
.. -+
ss ..
.. s-
+. +s
.+ : s
: .-., .-.,
-..a+s|...+a|.as
, .s+aa a. a
a. aa,a-sa+
- s
.-
: s.s,
.+s..a s
-:
s..,
Perguntou-se aos parti ci pantes da sondagem: " Ei s uma l i sta de coi sas que di zem respei to ao Estado e
regi o. Em quai s desses setores prefervel que o Estado ou a regi o di sponha de mai s poderes?"
A sa|i sao dos clci|orcs com o dcscmpcnho do govcrno rcgional aumcn|ou
dc mancira lcn|a porcm cons|an|c ao longo dcs anos 80, como vcmos na |abc-
l a 2. 8. En|rc 1 977 c o inal dc 1 988, a proporo dc i|al ianos pclo mcnos ra-
zoavclmcn|c' sa|i sci|os passou dc 33 para 45%. Essas mcdias nacionais cnco-
brcm impor|an|cs disparidadcs cn|rc as rcgics . Em ins dc 1 988, como mos|ra
a igura 2. 8, 57% do clci|orado nor|i s|a cs|avam razoavclmcn|c sa|isci|os com
scu govcrno rcgional, cm comparao com apcnas 29% do clci|orado sulis|a.
5
No inal dos anos 80, quase todos os govcrnos rcgionais nor|i s|as novc cn|rc
1 0) cs|avam sa|isazcndo a maioria dc scus cidados, mas nenhum das rcgics
mcridionai s aproximava-sc dcssa mc|a.
5
s- . / - : . . . .
Ta b e l a 2 . 8
Sat i sfao p bl i ca com o gover no r egi onal , 1 9 77- 88
-..a
ca.+sa sa, : -.. : --: : --. : --. : ---
v.sa s s . . . s
-a.a sa s s. ss s. s- +.
-..sa s +s ++ +. +. s-
a+asa s .+ .. .s : . : .
: .. : .. : .. : .. : ..
., : +-., : -ss, : -+-, : -.s, : ---,
Perguntou-se aos parti ci pantes da sondagem: " Est sati sfei to com as atividades do governo regi onal aqui ?"
A lgura 2. 9 quc compara a sa|lsao dos clcl|orcs com os govcrnos na-
clonal, rcglonal c local dclxa claro quc, para a malorla dos l|all anos, a cl-
cacla dos |rcs prlnclpals nvcls dc govcrno aumcn|a a mcdlda quc sc passa do
nvcl mal s dls|an|c c mal s dcsacrcdl|ado govcrno naclonal) para o nvcl mals
proxlmo c mals acrcdl|ado govcrno l ocal) No Nor|c, porcm, os clcl|orcs vccm
uma n|lda dlcrcna cn|rc o govcrno ccn|ral , com o qual a malorla dclcs cs|a
cx|rcmamcn|c lnsa|lscl|a, c os govcrnos rcglonal c local, com os quals a mal orla
cs|a razoavcl mcn|c sa|lscl|a. Ja os sulls|as cs|o lnsa|lsc|os com |odos os nvcls
dc govcrno, c as au|orldadcs rcgl onal s c locals no so mul|o mcnos crl|lcadas
do quc as au|orldadcs ccn|rals
5
As pcrgun|as sobrc lnclclcncla admlnls|ra|l va c lnclcacla lcglsl a|lva sal lcn-
|am as dlcrcnas cn|rc o Nor|c c o Sul Ao longo dos anos 80, aproxlmada-
mcn|c 60% do clcl|orado sull s|a concordavam quc ncs|a rcglo a admlnls|rao
c dclnl|lvamcn|c lnclclcn|c', cm comparao com ccrca dc 35% do clcl|orado
nor|l s|a. Ior ou|ro lado, ccrca dc 60% dos nor|ls|as concordaram quc, |udo con-
sldcrado, a|c agora o consclho dcs|a rcglo |cm unclonado sa|lsa|orl amcn|c',
cm comparao com apcnas 35% dos sull s|as
Apcsar das dclclcnclas da nova admlnls|rao rcglonal, os l|all anos do Nor|c
prccrcm scr govcrnados a par|lr dc uma scdc mals proxlma Iara mul |os su-
lls|as, ao con|rarl o, scr govcrnado a par|lr dc Barl ou dc Rcgglo Calabrla no c
mul|o mcl hor do quc scr govcrnado a par|lr dc Roma, alcm dlsso, o govcrno rc-
glonal |crl a lnda a dcsvan|agcm dc scr dcsconhccldo " mclhor um mal quc ja
sc conhccc do quc um mal novo' c um dl|ado quc alnda sc ouvc as vczcs no
Sul , mas no no Nor|c
v . 5/ ,/ 5/ - - c - /
s-
F i g u r a 2 . 8
Sat i sf ao p bl i ca com os gover nos r eg i onai s do Norte e do Sul
1 977- 88
I
s.
-.
+.
s.
..
: .
.
- s , . . a.a sa s s
: -.. : --: : --. : --. : ---
D sas . sas
F i g u r a 2 . 9
Sat i sfao de nort i stas e s u l i stas com o s gover nos n aci onal ,
r eg i onal e l ocal , 1 988
v. . a.a sa s s ,
- s sas
a. a -, a ..a
-.
.-
..
s-
s.
--
-.
+-
.. ./- : . . .z
F i g u r a 2 . 1 o
Ot i mi s mo q uant o ao gover no r egi onal : con s el h ei ros ,
l der es comu n i t r i os e e l e i t or es , 1 970- 89
. sas +a+s . .s ,
: -.. : -.s : --: /-z : --.--
.s s , a s
.+s .. a s
- s
/nd/ce de ot/m/smo quanto ao governo reg/ona/
: + a- a,a .s sa, .. a+ sasa a
..+a,
z -a s .aa a+ sa,-+ . ,,a+sa .a,.s+ ,
, a + s.+a,
- as s s ,,..s as sa+ss s ..+a a .
.+aa s .s + s.+aa s.s. + s.+a a . + .
- ...a s + s s
Essa n|i da dicrcna cn|rc o Nor|c c o Sul no |ocan|c a sa|isao popular
c conirmada por ou|ros indicadorcs dc dcscmpcnho dos varios govcrnos rcgio-
nais, dc modo quc |ornarcmos ai nda algumas vczcs a cssc |opi co nos proximos
cap|ulos . Ior ou|ro l ado, a igura 2. 8 |ambcm mos|ra quc, no inal dc 1 988, |an-
|o no Sul quan|o no Nor|c, os govcrnos rcgi onai s cs|avam mai s prcs|igiados do
quc nunca jun|o ao scu clci |orado.
Iodcmos rcsumir boa par|c da dinmica do govcrno rcgional nas duas ul -
|imas dccadas comparando dirc|amcn|c as opinics mu|avcis dos consclhciros
rcgi onais com as dc scus clci|orcs, scjam ldcrcs comuni |ari os ou cl ci |orcs co-
muns vcr igura 2. 1 0). Nos primciros anos da rcorma, os consclhciros, scndo
v . 5/ ,/ 5/ - - c - / . :
os pri ncipais a|orcs da nova ins|i|ui o, mos|ravam-sc o|imis|as c cn|usiasma-
dos. En|rc 1 970 c 1 989, porcm, cssa grandc cuoria com o projc|o dc or|a-
lccimcn|o i ns|i|ucional oi scndo subs|i|uda por uma avali ao cruamcn|c
rcal i s|a dos dcsaios pra|icos dc azcr o novo govcrno uncionar. Os ldcrcs co-
muni|ari os c os clci |orcs, por sua vcz, mos|raram-sc mui |o mais cc|icos i ni -
ci almcn|c, mas s uas duvi das oram aos poucos ccdcndo o passo a um o|imismo
modcrado.
5-
No inal dos anos 80, como sc vc no grai co, |odos os cs|ra|os
da vida pol|ica rcgi onal cs|avam convcrgi ndo para um o|imismo modcrado
mas ainda cspcranoso.
Dc a|o, apos 20 anos dc cxpcricnci a, podcm-sc ormul ar duas qucs|cs di-
crcn|cs ao cidado comum i |ali ano.
l Cees| ee:a ae sea ,eve:ee :e,|eeal es: :eeee aa eeseaee|e sa:| sa:ue:
! Ceeee:ea eea a | e| a ea :ee:aa :e,| eeal:
Mui |os i |ali anos, sobrc|udo no Sul , rcspondcm ncga|ivamcn|c a primcira qucs-
|o, mas airma|ivamcn|c a scgunda. Scndo assim, podcmos dcini-los como cr-
|icos simpa|izan|cs'. Jal dis|ino c poli|icamcn|c impor|an|c, pois cmbora suas
cr|icas chamcm a a|cno para a ncccssidadc dc mcl horias si gniica|ivas nos go-
vcrnos rcgionai s, sua or|c simpa|ia pcla idcia da rcorma dcs|aca a ncccssidadc
dc rcorar a au|oridadc dcsscs govcrnos. A insa|isao com o dcscmpcnho pra-
|ico do govcrno rcgional no minou o apoio popular a uma i ns|i|uio rcgi onal
or|c c au|0noma. Essa combinao paradoxal dc aguado scnso cr|ico c or|c
apoio undamcn|al c |pica sobrc|udo da gcrao mai s nova dc clci|orcs , bcm co-
mo dos ldcrcs comuni|ari os.
0
A grandc mai oria cspcci almcn|c cn|rc a gcrao
mai s nova) dcscja mclhorar a ins|i |uio rcgional c no dcsprcs|igia-la ou subs-
|i|u-l a.
O quc os i |alianos qucrcm no c um govcrno rcgional mais limi|ado, c sim
um govcrno rcgional mai s cicaz. E isso principalmcn|c porquc a maioria dos i |a-
lianos c ainda mais cc|ica cm rclao ao dcscmpcnho das au|oridadcs ccn|rais do
quc cm rclao as rcgics. Mas |ambcm podc scr quc mui|os cidados ainda cs-
|cjam dispos|os a conccdcr o bcnccio da duvida a nova i ns|i |uio rcgi onal . A
crcsccn|c sa|isao dos i|alianos com os govcrnos rcgionais c o a|o dc clcs prc-
crircm o govcrno rcgional ao nacional corrcspondcm a rcais dlcrcnas no |o-
can|c ao dcscmpcnho. 'alc lcmbrar, por cxcmpl o, quc os govcrnos rcgionais so
duas vczcs mais cs|avci s quc os govcrnos nacionais c quc a cs|abi lidadc dos pri-
mciros vcm aumcn|ando cons|an|cmcn|c.
l
A |abcla 2. 9 aprcscn|a alguns dados adicionai s qucsi n|c|i zam cssa concluso .
A pcrgun|a basica aqui rcsumida oi ci|a aos i |ali anos ao longo dc quasc 30
anos , dcsdc mui|o an|cs do advcn|o das rcgics ordinarias.
!
No causa surprcsa
o a|o dc quc, nos primciros anos, boa par|c do publico simplcsmcn|c no sabia
o quc cspcrar, c mui |os ou|ros |cmiam o pior. Nos anos subscqucn|cs, o numcro
dc opinics avoravcis aumcn|ou cons|an|cmcn|c cm rclao ao numcro dc opi-
nics dcsavoravci s, |an|o assim quc, cm 1 987 ul|imo ano para o qual dispomos
.z . / - : . . . z
dc dados comparavci s), o numcro dc clci |orcs i |ali anos quc aprovavam a rcorma
rcgi onal ( 41 %) cra quasc 2,5 vczcs mai or quc o numcro dos quc a dcsaprovavam
( 1 7% ) . En|rc os ldcrcs comuni|ari os, o balano c ainda mais avoravcl a rcorma
rcgi onal , apcsar das scvcras cr|icas as a|i vidadcs pra|icas do govcrno rcgional.
Nos anos 80, os dccnsorcs do rcgional ismo supcravam os cr|icos numa pro-
poro dc aproximadamcn|c sci s para um.
1
Dadas as qucixas dos suli s|as com
rclao as a|ivi dadcs pra|icas do govcrno rcgional, convcm sali cn|ar quc, dc mo-
do gcral , cl cs apoiam a rcorma rcgi onal .
4
Tab e l a 2 . 9
Aval i aes s obr e a r efor ma r egi on al , 1 960 a 1 987- 89
-..a
., ,. .a : -s. : -ss : -.s : -.- : --: : --z : --.
va s. s+|.,, ..s : - s : s- s: s: s: 4:
. s,,..s s : : : s z- s. z- s.
.. s,, ..s 4 . . - : s : : .
va s,, ..s+|.. s z. zz z: : + : - z: : .
sa -: s. : - : - - - -
: .. .. : .. : .. : .. : .. : ..
+ .aa.a : - : . : . : s : . z+
-..a
.+s.. - s : --: : --z : ---
va s. s+|.,, ..s s- -- sz
. s,,..s zz s : s
.. s,, ..s s : - : .
va s,, ..s+|.. s . : . -
: .. : .. : ..
+ .aa.a -- +z -+
Perguntou-se aos parti ci pantes da sondagem: '' criao das regi es trouxe [em 1 960 e 1 963: ' dever
trazer' ) mai s benefci os do que prejuzos ou mai s prejuzos do que benefci os?"
ndi ce a favor-contra (Mais benefcios do que prejuzos -mais prejuzos do que benefcios) .
Criar uma nova ins|i|uio pol|i ca no c |arca rapida ncm acil . Em ul |i ma
analisc, no sc podc avaliar o cxi |o cm alguns anos, mas cm dccadas . Cabc aqui
v . 5/ ,/ 5/ - - c - /
uma pausa para azcrmos uma rapida comparao com as a|itudcs dos alcmcs
cm rclao aos govcrnos cs|aduais (Ldnder) criados cm 1 949. Em 1 952, scgundo
uma pcsquisa dc opinio publica, 49% dos alcmcs cram avoravcis a cx|ino
dos Ldnder c 21 % sc opunham a cssa i dci a. Ja cm 1 960, cons|a|ou-sc quc uma
pcqucna maioria ( 42% con|ra 24%) passara a apoi ar as novas i ns|i |ui cs, |cndo
cssc apoi o sc man|ido modcrado por mai s dc uma dccada. Jrcs dccadas apos sua
criao, porcm, os Ldnder a con|avam com cxprcssivo apoio da populao, c cm
1 978 o numcro dc scus dccnsorcs cra bcm maior quc o dc scus oposi |orcs (7 1 %
con|ra 1 0% ).
1
F i g u r a 2 . 11
Apo i o ao gover no s ubnaci onal :
Al emanha ( 1 952- 78) e I t l i a ( 1 976- 87)
+ . a a.a ,..a |. +
.-
_
_____
______________
/ aa
-. ~ - a
z-
o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
z-
-.
o
/ aa
- a
- : . : - z. z- s.
/s +. +s +s+ a sa a,
. s a s s,s sa+.a sss s .ss a,as
, +a . .. a.a +ssa s.,s
+ . a a.a ,..a |. + a- as sa+s
'' s. a. a,+as , .s. a s . s +|.,, ..s .
a s ,,..s + |. . s
+ . a a.a ,..a |. + a- -s , .s
A | gura 2. 1 1 mos|ra o aumcn|o gradual do apoio a um go\co suhu+c| o-
nal or|c ua Alcmanha, cm comparao com |cndcncias scmc| hao|cs ohsct\ad+s
uos primciios anos dc cxi s|cnci a das rcg| cs i|alianas A | gui+ c\c| + quc as
icg| cs conqui s|aram o apo| o do c| c| |oiado ainda ma| s ccdo que os Uinder a| c-
mcs c quc, + pai| | i d+|, o apo| o puh| | co as rcgmcs cresceu el e moJo c| +| | -
\amcu|c l cu|o No sc podc garan|| i, c| +io , quc o +o| o s | '| a o+ s
.+ ./ - : . . . z
aumcn|ara nos proxuuos anos, scguindo a |rajc|oria |raada pclos Ldnder, ncm
quc cl as sc |ornaro |o cc|ivas c duradouras quan|o suas congcncrcs alcms
mai s podcrosas . Mas a cxpcricnci a alcm dc or|alccimcn|o dos govcrnos s ub-
naci onais nos mos|ra quc as novas i ns|i|uics , mcsmo aqucl as bcm-succdidas ,
so gradualmcn|c acabam adquirindo lcgi|imidadc popul ar. !sso nos ornccc um
cri|crio scnsa|o c rcalis|a para avaliar no so as mudanas dc a|i|udc do clci-
|orado cm rclao aos govcrnos rcgi onais i |ali anos, mas |ambcm as novas ins-
|i|uics dcmocra|icas quc cs|o scndo criadas cm ou|ras par|cs do mundo.
CONCLUSES
O dcscnvolvimcn|o dc uma i ns|i|uio humana no podc scr avaliado dc uma sc-
mana para ou|ra, ncm dc um mcs para ou|ro, c as vczcs ncm mcsmo dc um ano
para ou|ro. Os ri|mos da mudana ins|i |ucional so l cn|os. No ruro c prcci so
quc varias gcracs passcm por uma nova ins|i|uio par quc sc pcrccba cla-
ramcn|c os cci |os dcla sobrc a cul|ura c o compor|amcn|o. Modismos ccmcros
ou capiichos i ndividuais dc scus mcmbros cncobrcm |cndcncias mai s proundas .
Ior vczcs, nos pnmciros anos dc nossa pcsqui sa rcgi onal , julgavamos |cr pcr-
ccbido sinai s dc alguma mudana impor|an|c, mas cis quc nossas cxpcc|a|ivas
no sc conirmavam na visi|a scguin|c. Os quc cdiicam novas ins|i|uics c os
quc as aval i am prccisam
Em ccr|os aspcc-
.s ./- : . . .z
|os, |ais aspiracs aziam lcmbrar o cl i ma rcinan|c nos anos T0, quando oram
criadas as rcgics , cmbora no Nor|c o cl ima ossc mai s carrcgado c houvcssc
mai s rcsscn|imcn|o do quc an|cs, quando o o|i mi smo cra mai or. A hi s|ori a da
rcorma govcrnamcn|al na !|ali a sugcrc-nos cau|cla na i n|crprc|ao dcsscs a-
|os, poi s sc as au|ori dadcs ccn|rais sc opuscram irmcmcn|c a i dci a dc dclcgar
mai s podcrcs, as prcsscs rcgi onal i s|as con|inuaram aumcn|ando, sobrc|udo no
Nor|c. Mais uma pagi na cs|ava para scr virada na hi s|ori a do govcrno rcgi onal
i |al i ano .
!ndcpcndcn|cmcn|c do quc vcnha a ocorrcr no proxi mo cap|ul o, ja |cmos
i ndci os dc quc por ora qualqucr jul gamcn|o cocrcn|c sobrc a cxpcri cnci a rc-
gi onal c i lusori o, dada a hc|crogcncidadc das rcgi cs c dc scu dcscmpcnho. I
hora dc aval i ar o proprio dcscmpcnho i ns|i |uci onal c dc cxami nar cssas di -
crcnas .
C A - ' 1 ' O 3 ------
Aval i ao do desempenho i nsti tuci onal
As DUAS qucs|cs basi cas da crcncia pol|ica so. qucm govcrna!' c quo
bcm!'. !sso |raz a baila qucs|cs dc dis|ribuio c rcdi s|ri bui o. qucm ob|cm
o quc, quando c como!' . Nas ul|imas dccadas, |ais qucs|cs ganharam dcs|aquc
nos dcba|cs dcssa arca. Ior ou|ro lado, raras so as avaliacs rigorosas sobrc
o dcscmpcnho i ns|i|ucional , mui |o cmbora o bom govcrno' |cnha |ido pri ori-
dadc cm nossa pau|a. A i ncgavcl mcscl a dc jul gamcn|os norma|ivos cm qual qucr
cxamc do dcscmpcnho c da cicaci a cz com quc nos ul|imos 40 anos a mai oria
dos cs|udi osos sc |ornassc rclu|an|c cm abordar cssas qucs|cs. de gustibus non
disputandwn est, pclo mcnos numa cicncia social i scn|a, objc|iva'. Mui |o cm-
bora os cicn|i s|as pol|icos, como cidados comuns, quasc scmprc cs|cjam dis-
pos|os a julgar o dcscmpcnho dc um govcrno, sua discipl i na pron|amcn|c abri u
mo dcssc i mpor|an|c pa|rim0ni o da cicncia pol|ica dcssc an|igo dcvcr dc
nosso oci o
nd i ce d e
+ .a+++s,
., s a,a+a : -.--+
..s : --s
-a a,+s .a : -.--.
,ssas .s+ a,: --:
a, , s a a: -.--+
-sa +a++,a i -.---
a
. .asa as : -.-
s +a++a..a. a : --s
s.s+, .a +.s a i --+
-s.a,aa a : -.---
a
i n st i t uci on al
cass.. +a+sa a a .a : --s
.a,a. +a++.a,assaa, .. .a : -.--.
.a,aa a
. -.+
. --:
. -..
. .-.
. ..-
. s-:
. s+.
. sz-
. --.
. -..
. -+-
. +s-
` A pontuao nos i tens estabi l i dade do gabi nete e presteza oramentri a foi i nverti da em rel ao descri ta
no texto, a fi m de que uma pontuao el evada em termos absol utos corresponda a um bom desempenho.
Nos primciros anos da cxpcricnci a rcgi onal i |ali ana, logo apos o cnccr:amcn|o
da primcira lcgisla|ura, lizcmos uma avaliao prcliminar do dcscmpcnho das 1 5
rcgi cs 'ordinari as`
,1
Jal avali ao s c bascava cm indicadorcs dc dcscmpcnho
bas|an|c parccidos com os quc dcscrcvcmos ncs|c cap|ul o, mas os dados cram
rcfcrcn|cs ao pcrodo 1 970-76 c por|an|o no coi ncidiam com os dados quc cs-
|ivcmos aqui cxaminando Alcm disso, a anal isc prcliminar no u|i li zava |an|os
parmc|ros como a quc dcscrcvcmos ncs |c cap|ulo, mai s cspccificamcn|c, como
os govcnos rcgionai s |inham apcnas iniciado suas a|ividadcs, no havia como
avaliar a implcmcn|ao dc suas pol |icas
/v/ . / ,/. 5 . 5 - - v - - . - . . : : . . . . /. - -
A igura 3 . 1 , quc compara o s rcsul |ados das duas anal iscs, mos|ra uma no-
|avcl cs|abil idadc no dcscmpcnho aprcscn|ado. Dc modo gcral, as rcgics quc
ob|ivcram bons rcsul|ados na primcira avaliao iguram no |opo do scgundo n-
dicc, mais plcno, dc dcscmpcnho ins|i|ucional, c as quc ob|ivcram as ul |imas co-
l ocacs na primcira avaliao con|inuaram scndo as ul|imas |ambcm na scgun-
da. Cabc dcs|acar algumas cxcccs . a Iombardia, quc an|cs icara pcr|o do
|opo, cai u um pouco na scgunda classiicao, cnquan|o o Picmon|c cz no|avcl
progrcsso Mcsmo assim c 0agran|c a cs|abi lidadc gcral Jal imobilidadc |alvcz
sc a dcsalcn|adora para os govcrnos mal colocados, mas c |coricamcn|c impor-
|an|c c mc|odologicamcn|c |ranquili zadora. As dicrcnas no dcscmpcnho i ns|i -
|ucional, |al como oram aqui apuradas, so razoavclmcn|c cs|avcis c po1an|o
mcrcccm cxplicao .
6
1
C
0
C
E
0
v
0
L
F i g u r a 3 . 1
Des empenho i n st i t uci onal , 1 970- 76 e 1 9 78- 85
Ver no apndice O a lista das abreviaturas dos nomes
das regies usadas nas figuras deste livro.
c
.
.
:
v
va
.
.a /
.a -
-.
v
+ . + +s, s .. a i -.---
. a, r " . .-
.
-
DESEMPENHO I NSTI TUCI ONAL E AVALI AO DO ELEITORADO
O ndicc si n|c|ico rclc|c dicrcnas impor|an|cs c congrucn|cs no |ocan|c ao dc-
scmpcnho ins|i|ucional. Mas scro clas compa|vcis com as avaliacs dos pro|a-
gonis|as c dos dcmai s mcmbros das ins|i|uics! Acaso os indicadorcs ob c|ivos'
do dcscmpcnho ins|i|ucional corcspondcm a viso quc os i |alianos |cm dc scus
00 ./- : . .. s
govcrnos rcgi onais! Ou scro os cri|crios dc avaliao |o idiossincrasicos c im-
prcgnados dc rcla|ivismo cul|ural quc |orncm o nosso ulgamcn|o incompa|vcl
com o ulgamcn|o dos clci|orcs c ldcrcs comuni |arios i|alianos!
!
A qucs|o no c acil , pois no sc podc cs|abclcccr comparacs udiciosas
cn|rc os govcrnos rcgionais |omando por basc uma unica rcgio, ncm sc podc
garan|ir quc os habi|an|cs dc dicrcn|cs rcgics |cnham os mcsmos cri|crios ou
nvcis dc sa|isao.
!
Por ou|ro lado, cm nossas cn|rcvi s|as, os cmprcsarios, as
au|oridadcs municipais, os ldcrcs sindicais, os ornalistas c ou|ros ldcrcs co-
muni |arios c a|c mcsmo um bom numcro dc cidados comuns dcmons|raram co-
nhcccr mui|o bcm as qualidadcs c os dcci|os dc scus govcrnos rcgionai s . Alcm
disso, como csscs govcrnos so ins|i|uics rcprcscn|a|ivas, a opinio do clci|o-
rado c dc cspccial impor|ncia para a avaliao dc scu dcscmpcnho.
Na vcrdadc, o ndicc dcdcscmpcnho ins|i|ucional c bas|an|c condizcn|c com o
ulgamcn|o dos obscrvadorcs mais a|cn|os c do clci|orado cm gcral . 'c amos pri-
mciramcn|c como os cidados comuns i|alianos avaliam scus govcnos rcgionai s
Por scis vczcs cn|rc anciro dc 1 977 c dczcmbro dc 1 988, ou aproximada-
mcn|c uma vcz a cada dois anos, pcrgun|amos aos i|alianos sc clcs cs|avam sa-
|isci|os ou insa|isci|os com o govcrno dc sua rcgio. Embora nas rcgics
mcnorcs o univcrso pcsquisado cm cada sondagcm ossc mui|o pcqucno para sc
ob|cr cs|ima|ivas |o|almcn|c scguras, cm gcral as opinics sobrc os govcrnos rc-
gionais sc man|ivcram cons|an|cs dc um ano para ou|ro, dc modo quc podcmos
combinar as scis sondagcns para ob|cr uma unica cs|ima|iva bcm mai s scgura da
sa|isao popular, rcgio por rcgio.
!
Es|amos pois cm condics dc comparar nossa avaliao obc|iva' do dcscm-
pcnho dosgovcrnos rcgionais com a opinio dc scus clci|orcs. A igura J 2mos|ra
a no|avcl coincidcncia cn|rc as duas acrics Salvo num unico caso, o da rcgio
cspccial dc Trcn|ino-Al|o Adigc, os cidados das rcgics i|alianas concordam
plcnamcn|c com nossa avaliao dcsscs govcrnos
!-
A cicacia c a scnsibilidadc
dois parmc|ros undamcn|ais do govcrno dcmocra|ico mos|raram-sc pclo
mcnos ncssc caso) cs|rci|amcn|c in|crligadas. Os govcrnos rcgionais quc ado|am
lcis inovadoras, implcmcn|am scus oramcn|os como o plancado, cons|rocm crc-
chcs, rcspondcm as car|as quc lhcs so cnviadas c assim por dian|c gozam dc
maior popularidadc cn|rc o clci|orado do quc os quc no o azcm
10
O dcscmpcnho ins|i|ucional, |al como o avaliamos, c na vcrdadc o unico indi-
cador scguro da sa|isao ou insa|isao com o govcrno rcgional Nas scis son-
dagcns por nos rcalizadas, a aprovao das a|ividadcs do govcno rcgional no cs|a
rclacionada com nenhuma das ca|cgorias sociologicas |radicionais. Aqui no ha di-
crcna cn|rc lc|rados c ilc|rados, ricos c pobrcs, populao urbana c rural, azcn-
dciros c donas-dc-casa, cmprcsanos c |rabalhadorcs, homcns c mulhcrcs, ovcns c
idosos.
1|
Lm ou|ras palavras, nas rcgics quc |cm bom dcscmpcnho scgundo nossos
cti|cnos obc|ivos', pcssoas dc |odas as condics cs|o rcla|ivamcn|c sa|isci|as,
cnquan|o nas rcgics com mau dcscmpcnho a maicia das pcssoas cs|a insa|isci|a.
Aparcn|cmcn|c o quc dicrcncia csscs govcrnos no c |an|o os in|crcsscs par|icuIarcs
a quc clcs scrvcm, c sim quo bcm clcs scrvcm ao in|crcssc comum.
.
/v/ . /,/. 5 .5 - - v - - - . : :. . . /.
C
J
C
0
C
E
C
0
0
L
F i g u r a 3 . 2
Des empe n ho i nst i tu ci onal ( 9 78- 85) e
sat i sfao popu l ar ( 977- 88)
.
a -.
.
.a
va
.a/
:
: -
v . .
asa, ,,. a
. a, r " . -+
0 !
-
:
Os quc apoiam o par|ido da si|uao, como cra dc sc cspcrar, dcmons|ram
mai s sa|isao com o dcscmpcnho do govcrno rcgional do quc os oposicionis-
|as. Mas a idclidadc par|idaria c a|or mcnos dcci sivo para o grau dc sa|isao
do quc o dcscmpcnho ob c|ivo' do govcrno. Nas sci s sondagcns rcalizadas cn-
|rc 1 977 c 1 988, os defensores do par|ido da si|uao nas rcgics com mau dc-
scmpcnho mos|raram-sc mcnos sa|isci |os com o govcrno rcgional do quc os
par|idarios da oposio nas rcgics com bom dcscmpcnho Como mos|ra a igu-
ra J . J, cm mcdia, 42% dos oposicionistas nas rcgics com bom dcscmpcnho cs-
|avam razoavclmcn|c sa|isci|os com o dcscmpcnho do govcrno, con|ra apcnas
JJ% da situao nas rcgics com mau dcscmpcnho.
1!
Omi|indo o dcscmpcnho,
a idclidadc par|idaria c rcsponsavcl por uma dicrcna dc ccrca dc 1 4 pontos
pcrccn|uais no grau dc sa|isao, ao passo quc, omi |i ndo a idclidadc par|idari a,
o dcscmpcnho c rcsponsavcl por uma dicrcna dc ccrca dc 24 pontos. Em ou-
|ras palavras, as dicrcnas obc|ivas no |ocan|c ao dcscmpcnho so quasc duas
vczcs mai s impor|an|cs do quc a idclidadc par|idaria para cxpli car o grau dc sa-
tisao dos clci |orcs i |al i anos com scus govcrnos rcgionai s.
A sondagcm naci onal quc rcalizamos cm 1 982 com ldcrcs comuni|ari os
is|o c, prcsidcn|cs dc provnci as, prcci|os dc grandcs c pcqucnas cidadcs, ban-
quciros, ldcrcs sindicai s, ornal i s|as c rcprcscn|an|cs da i ndus|ria, do comcrcio,
do ar|csana|o, da agricul|ura c das coopcra|ivas ocrccc-nos ai nda ou|ra pcrs-
- z ./- : . . .s
pcc|lva das a|lvldadcs dos govcrnos rcglonal s. Mal s da mc|adc dcsscs ldcrcs
aflrma cs|ar rcgul armcn|c cm con|a|o com au|orldadcs rcglonals , c 59% dlzcm
quc o govcrno rcglonal |cvc um lmpac|o mul|o lmpor|an|c' ou razoavclmcn|c
l mpor|an|c' nos ln|crcsscs da organlzao quc clcs rcprcscn|am. Por|an|o a mal o-
rl a dcssas pcssoas podc falar com conhcclmcn|o dc causa sobrc o dcscmpcnho
dc scus govcrnos rcglonal s.
F i g u r a 3 . 3
Sat i sfao com o gover no r eg i onal ,
por des empenho gover name ntal e f i del i dad e part i dr i a
- s +a5. -. . . .a sa ss ,
s. a ,
-.
+.
s.
z.
: .
. va.
5s, + , , a
Os ldcrcs comunl|arlos cs|o scmprc cm con|a|o com scus govcrnos rcglo-
nal s. Os prcfcl|os munlclpals buscam aprovao para as pos|uras dc zoncamcn|o.
Os ldcrcs rurals sc lnformam a rcspcl|o dc proc|os dc lnigao. Os cmprcsarl os
dlscu|cm o plancamcn|o ccon0mlco rcglonal com as au|orldadcs rcglonals. Os l-
dcrcs |rabalhl s|as fazcm consul|as a rcspcl|o dc programas dc capacl|ao no cm-
prcgo. Pudcmos asslm valcrnos da cxpcrlcncla dcssas pcssoas para avall ar
dc|alhadamcn|c as a|lvldadcs da lns|l|ulo rcglonal. Como vlmos no cap|ulo 2,
l ndagamos sobrc a accsslbllldadc das au|orldadcs rcglonal s, sobrc as dlrc|rlzcs
programa|lcas das pol|lcas rcglonal s, sobrc a vlabllldadc dc dc|crmlnados proc|os
rcglonal s, sobrc a prcs|cza com quc a burocracla rcgl onal dcspachava casos cs-
pcculcos, sobrc a coordcnao cn|rc os govcrnos rcgl onal c local, c sobrc as qua-
llflcacs |ccnlcas c o scnso dc rcsponsabllldadc dos admlnls|radorcs rcgl onal s.
A
malorla dos ldcrcs comunl |arlos crl |lcou duramcn|c a lncapacldadc do govcrno
rcgl onal para lmplcmcn|ar pol|lcas, cmbora |cnha sc mos|rado mals compl accn|c
com as dlrc|rlzcs programa|lcas c a accsslbllldadc da nova admlnls|rao.``
/v/ . /,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . .
Os ulgamcn|os a rcspcl|o dc |odos csscs dlfcrcn|cs aspcc|os do dcscmpcnho
lns|l |ucl onal mos|raram-sc compa|vcls cn|rc sl , na mcdlda cm quc cada govcrno
rcgl onal fol cocrcn|cmcn|c avallado dc modo favoravcl ou dcsfavoravcl cm |odos
os scls aspcc|os cspccflcos do dcscmpcnho govcrnamcn|al . As rcglcs consldc-
radas mals crla|lvas cm |crmos programa|l cos |ambcm foram |ldas como mals
propcnsas a aglr pron|amcn|c c a ouvlr com a|cno. Comblnamos as avallacs
l ndlvlduals num unlco ndlcc abrangcn|c dc aval lacs dos ldcrcs comunl|arlos,
como mos|ra a |abcla J J. Suas rcspos|as nos do mal s uma mcdlda da cflcacla
c da cflclcncla dos govcrnos rcglonals.
Tab e l a 3 . 3
Aval i ao do gover no r egi onal pel os l der es comu n i t r i os , 1 982
/s,.s+asa +a+s+,, a
va +a++s,,s, a s
:,|. +,aas ..as
.+a,., .a
..a .a,+ ,-. a+,ssa
5 .s,,aa .as
5 s,s ,,aa+ a ,a.s.a,a ,
.a,aaa
. s-
. i +
. ..
. s-
. ss
. s-
` ndi ce si ntti co baseado nas respostas segui nte questo: " Est sati sfei to com esses sei s aspectos das
ati vi dades do governo regi onal nesta regi o?"
Como cada unlvcrso rcglonal pcsqulsado ncssa sondagcm cra mul|o pcqucno,
con|ando cm mcdl a com apcnas 15 ldcrcs por rcglo, os rcsul|ados ob|l dos por
qual qucr das rcglcs podcm cs|ar prc udlcados por crro dc amos|ragcm. `
+
Jo-
davla c ln|crcssan|c comparar csscs ulgamcn|os, rcglo por rcglo, com nosso
ndlcc dc dcscmpcnho lns|l|ucl onal . A flgura 3 . 4 mos|ra quc ambos cs|o cs-
|rcl |amcn|c corrcl acl onados, sobrc|udo dcvldo aos cfcl|os rcdu|orcs das amos|ras
dlmlnu|as . Nossa avallao do dcscmpcnho lns|l |uclonal gcralmcn|c condlz com
o ul gamcn|o das pcssoas quc lldam dlarlamcn|c com csscs govcnos. ``
A cs|rcl|a corrclao cxls|cn|c cn|rc nossa avallao lmpcssoal c obc|lva'
dcsscs govcrnos c a opl nlo dc scu proprlo clcl|orado no c apcnas mc|odol o-
glcamcn|c gra|lflcan|c. Ela |ambcm cvl dcncl a os rlscos do rcl a|lvlsmo cul|ural
excessivo, bcm como os pcrlgos dc avallar os rcsul |ados do govcrno pcla o|lca
da chamada prcfcrcncla manlfcs|a'. a prcmlssa dc quc o povo |cm o govcrno
quc dcsc a. Dl z-sc as vczcs quc cm ccr|as par|cs da !|alla c cm mul |as ou|ras
par|cs do mundo, allas o govcrno c lc|arglco, lncflclcn|c c conup|o porquc
o povo dc la prcfcrc quc sca asslm' . As flguras J . 2 c 3. 4 mos|ram cxa|amcn|c
o con|rarl o. Pcl o mcnos na !|alla, cm |oda par|c o povo sabc dl s|lngulr o bom
govcrno do mau govcrno, usando baslcamcn|c os mcsmos crl|crl os dc cflclcncla,
crl a|lvldadc, cocrcncla, scnslbllldadc c rcsul|ados pra|lcos. O povo gos|a do bom
- + ./- : . . . s
govcrno c rcci|a o mau govcrno. !sso no signiica, c claro, quc |odos concor-
dcm a rcspci|o das pol|icas priori|arias a scrcm ado|adas ou dc como clas dc-
vcm scr implcmcn|adas, ou quc ha a uma orma idcal dc govcrnar ou quc o
govcrno sc rcduza a |ccnicas. Si gniica, isso sim, quc a dicrcna cn|rc bom c
ruim c amplamcn|c rcconhccida.
C
.C
C
C
E
L
Si
.
F i g u r a 3 . 4
Desempenho i nst i t uci onal ( 1 9 78- 85) e
sat i sfao dos l der es comun i tr i os ( 1 982)
-
.
:. -
..v .
.a V a
va
.a /
v.
-.
Sa
.
asa,. +.s +s ... a .s
.. a,. r " . ss
. , .s .+ a as r " . ..
. , .s s;.as r " . -+
/s , .s s,. a s s. a ..
CONCLUSES
Tr
F r
Quc aprcndcmos ncs|c cap|ulo! Ccr|os govcrnos rcgionais oram sis|cma|ica-
mcn|c mai s bcm-succdidos do quc ou|ros mais cicicn|cs cm suas a|ividadcs
in|crnas, mai s cria|ivos cm suas pol|icas c mais cicazcs na cxccuo dcssas po-
l |icas. Essas dicrcnas no dcscmpcnho man|ivcram-sc cs|avcis por mai s dc uma
dccada. So amplamcn|c rcconhccidas pcl os clci|orcs, scam cs|cs cidados co-
muns ou ldcrcs comuni|arios.
Ccr|as rcgics so mai s bcm govcrnadas do quc ou|ras, mcsmo quando os
govcrnos cm qucs|o |cm a mcsma cs|ru|ura c con|am com os mcsmos rccurs os
/v/. /,/.5 . 5 - - v - - - . : : . . . /. - -
urdicos c i nancciros.
1
Alcm disso, c a cicacia i ns|i|ucional c mgcral quc va-
ri a cocrcn|cmcn|c dc uma rcgio para ou|ra, c no o a|o dc o govcrno |cr num
dc|crmi nado ano um programa dc crcchcs mais amplo ou um oramcn|is|a mais
cicicn|c.
Scor assim, cn|o uma das mais urgcn|cs prioridadcs dos cicn|i s|as pol|icos,
bcm como dos cidados in|crcssados, c cn|cndcr por quc. Scm duvida havcra in-
|crcsscs por |ras das a|ividadcs quc a nosso vcr |ivcram mau dcscmpcnho. Um
zoncamcn|o dcicicn|c, por cxcmplo, podc vir a avorcccr irmas cons|ru|oras c
imobiliarias. Jodavi a c possvcl idcn|iicar-sc um bom govcrno o govcrno quc
na maior par|c do |cmpo scrvc aos i n|crcsscs da maiori a das pcssoas. Algumas
dcssas novas ins|i |uics cs|o aprcscn|ando um bom dcscmpcnho, ao passo quc
ou|ras, no. O quc cxplica cssas dicrcnas no dcscmpcnho i ns|i|uci onal! Eis a
qucs|o quc abordarcmos a scguir.
C A ' 1 ' O +
Expl i cao do desempenho i nsti t uci onal
CoJv|v i niciarmos uma viagcm cxplora|orla munidos dc um mapa. A igura 4. 1
mos|ra o nvcl dc dcscmpcnho ins|i|uci onal dc cada uma das 20 rcgi cs i|alianas.
A carac|crs|ica mais marcan|c dcssc mapa c o or|c con|ras|c cn|rc o Nor|c c
o Sul . Embora a corrclao cn|rc la|i|udc c dcscmpcnho ins|i |ucional no sca
pcnci|a, |omados cm con un|o os govcrnos rcgi onai s do Nor|c aprcscn|aram mc-
lhor dcscmpcnho quc os do Sul . A bcm dizcr, |al cons|a|ao no causa nc-
nhuma surprcsa. Como a oi di|o mil czcs, o Sul c dicrcn|c'.
Jcrcmos ocasio dc vol|ar a cssc lagran|c con|ras|c cn|rc o Nor|c c o Sul
nos cap|ulos 5 c 6. Mas como nosso in|cn|o no c mcramcn|c dcscrcvcr c si m
comprccndcr, cssa obscrvao apcnas rcormula nosso problcma. O quc c quc di -
crcnci a as rcgi cs do Nor|c com bom dcscmpcnho das rcgics do Sul com mau
dcscmpcnho c, cm cada uma dcssas par|cs, as mai s prospcras das mcnos pros-
pcras7 Como insinuamos no primciro cap|ulo, conccn|rar-nos-cmcs aqui cm duas
possibilidadcs gcncricas .
o |eeem|eaee se|e-eeeaa| ea, |s:e , as eeaseaeae|as ea kevelae laeas::| al
o Ceaaa| eaee e|v|ea, | s:e , es ae:es ee a::| e|ae e|v|ea e sel|eaneeaee see|al
Mais para o im dcs|c cap|ul o |ambcm cxaminarcmos sucin|amcn|c varias
ou|ras cxpl icacs plausvci s, quc sc rcvclaram mcnos convinccn|cs .
MODERNI DADE SCI O-ECONMI CA
O mai s impor|an|c acon|cci mcn|o social c ccon0mico vcriicado na socicdadc
ocidcn|al nos ul|imos scculos oi a Rcvol uo !ndus|rial c suas conscqucncias ,
cssc grandc divisor dc aguas da his|ori a da humanidadc quc ha mai s dc 1 00 anos
asci na os |coricos soci ai s, scam clcs marxis|as ou no. Orandcs mul|idcs mu-
daram-sc do campo para as abricas. Os padrcs dc vida mclhoraram dc mancira
quasc i nacrcdi|avcl . As cs|ru|uras das classcs sociai s sc |ransomaram. O capi|al
sico c humano sc avolumou. Os nvcis dc cducao c os padrcs sani|arios sc
clcvaram. A capacidadc ccon0mica c |ccnologica sc mul|ipli cou.
Os sociologos pol|icos dcsdc ha mui|o sus|cn|am quc as pcrspcc|ivas dc um
govcrno dcmocra|ico cs|avcl dcpcndcm dcssa |ransoiao social c ccon0mica.
Empiricamcn|c al ando, poucas gcncralizacs so |o undamcn|adas quan|o
aqucla quc diz cxis|ir uma corrclao cn|rc a vcrdadcira dcmocraci a c a mo-
-- . / - : . . . 4
dcrnizao socio-ccon0mica.
l
Examinando a incidcnci a dc dcmocracias bcm-su-
ccdidas no mundo, por cxcmplo, Kcnnc|h Bol lcn c Robcr| Iackman dizcm quc
o nvcl dc dcscnvolvimcn|o ccon0mico cxcrcc um cci|o pronunciado sobrc a
dcmocraci a pol|ica, mcsmo quando sc lcvam cm con|a a|orcs no-ccon0micos.
. . . ) o PNB c a principal variavcl cxplana|ori a'.
!
A riqucza diminui os cs|orvos,
|an|o publicos quan|o par|icul arcs, c acili|a a acomodao soci al. A cducao
az aumcn|ar o numcro dc proissionai s qualiicados c o grau dc sois|icao dos
cidados. O crcscimcn|o ccon0mico incrcmcn|a a classc mcdia, bal uar|c da dc-
mocracia cs|avcl c cicaz. Apos cxaminarcm os cxi|os c os racassos dos go-
vcrnos urbanos cm |odo o mundo, Robcr| C. Iricd c Irancinc Rabinovi|z con-
cluram quc dc |odas as |corias conccbidas para cxplicar as dicrcnas dc dc-
scmpcnho, a mais convinccn|c c a da modcrnizao'.`
F i g u r a 4 . 1
Des empen h o i n st i t uci onal n as r egi es i t al i an as , 1 978- 85
v +s,
5s, -+
- +s,
Na !|alia, boa par|c dcssa |ransormao ocorrcu nos ul|lmos zoanos, cmbora
cla |cnha comcado no inal do sccul o passado. A mudana a|ingiu |odas as par-
|cs da pcnnsula, mas como pudcmos cons|a|ar cm nossa viagcm da Scvcso pos-
indus|rial a Pic|rapcr|osa prc-indus|rial , o Nor|c c bcm mai s adian|ado do quc o
Sul . Cus|a crcr quc cssc con|ras|c marcan|c cn|rc os nvcis dc alucncia c mo-
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /.
--
dcrnidadc cconomica no sc a uma das pri ncipai s razcs - sc nq nica
das dicrcnas obscrvadas no dcscmpcnho dos govcrnos rcgionai s.
C
.C
C
0
C
E
0
v
0
L
F i g u r a 4 . 2
Moder ni dade econ mi ca e des empen h o i nst i t uci onal
.a
v
-.
.
-
.
: v
.a
va
/
a
.
v+ +a+ . .a
. a, r F . ..
: -
. .
v a
A igura 4. 2, quc dispc as rcgics i|alianas dc acordo com scu nvcl dc mo-
dcrnidadc ccon0mica c dc dcscmpcnho ins|i|uci onal, ilus|ra a ora c |ambcm as
limi|acs dcssa i n|crprc|ao dc nosso cnigma.
4
As rcgics do Nor|c, mai s ricas c mai s modcrnas conccn|radas no quadran|c
supcrior dirci|o da igura 4. 2) , cs|o mui|o a rcn|c dc suas congcncrcs mai s po-
brcs cm |crmos dc rccursos ma|criais c humanos. Jal van|agcm c slmbolizada
pclas scdcs dos rcspcc|ivos govcrnos rcgionais. Bas|a vcr o con|ras|c cn|rc os
prcdi os insigniican|cs cm piazzas cncardidas quc sc vccm nas rcgi cs sulis|as c
o arranha-ccu dc o andarcs no ccn|ro dc Mi lo quc abriga o govcrno da Iom-
bardia, cons|rudo originariamcn|c para a mul|inacional Pirclli. O pcssoal da sau-
dc publica ou os adminis|radorcs dc obras publicas nas rcgi cs do Nor|c | cm a
sua disposio |odos os rccursos dc uma das cconomias mais adian|adas do mun-
do. Scus col cgas do Sul |cm quc cnrcn|ar os gravcs problcmas do subdcscn-
volvi mcn|o con|ando com pouca assis|cncia l ocal . Jomcmos um unico cxcmpl o,
porcm rcvclador. nos anos o, havia ccn|cnas dc cmprcsas dc proccssamcn|o dc
dados cm Mi l o, porcm quasc ncnhuma cm Po|cnza. Os adminis|radorcs rcgio-
: .. . / - : . . .4
nais quc ncccssi |am dc a uda para dimcnsionar scus problcmas ou gcrir scu pcs-
soal cs|o mui|o mais bcm scrviJos na Iombardia do quc na Basi li ca|a.
A Campni a,
a rcgio cm |orno dc Napolcs, c cconomicamcn|c mais adian|ada do quc Molisc
c a Basilica|a, quc iguram cm ul|imo na cscala dc dcscnvolvimcn|o, mas os go-
vcrnos dcs|as duas so visivclmcn|c mai s cicazcs quc o da Campnia. A Iom-
bardi a, o Picmon|c c a Iiguria as |rcs pon|as do cclcbrc |ri ngulo indus|rial
do Nor|c so mais ricos do quc a Emilia-Romagna c a ]mbri a ou pclo mc-
nos assim cra no i ncio dos anos 70), mas o dcscmpcnho dos govcrnos dcs|as
ul|i mas c ni|idamcn|c supcrior. A riqucza c o dcscnvolvimcn|o ccon0mico no
cxplicam |udo.
A modcrnidadc ccon0mica cs|a dc algum modo associada ao bom dcscmpc-
nho das i ns|i|uics publicas isso cs|a claro. O quc nossa analisc a|c agora
no csclarcccu c sc a modcrnidadc c uma das causas do dcscmpcnho |alvcz uma
cn|rc varias), sc o dcscmpcnho c |alvcz dc ccr|a cia uma das causas da mo-
dcrnidadc, sc ambas as coi sas so inlucnciadas por um |crcciro a|or c a as-
sociao cn|rc clas c dc ccr|o modo cspuria) ou sc a rclao cn|rc modcrnidadc
c dcscmpcnho c ainda mais complcxa. Essas qucs|cs mais complicadas c
mai s i n|crcssan|cs scro novamcn|c abordadas mai s adian|c c nos proximos
dois cap|ul os.
A COMUNI DADE CVI CA: ALGUMAS ESPECULAES TERI CAS
Na Ilorcna do sccul o X'!, anali sando a his|oria agi|ada das i ns|i|uics rcpu-
blicanas na An|iguidadc c |ambcm na !|al ia rcnasccn|is|a, Maquiavcl Niccolo
Machi avclli) c vari os con|cmporncos scus concluram quc o cxi |o ou o racasso
das ins|i|uics l ivrcs dcpcndia do cara|cr dos cidados, ou sca, dc sua vir|udc
cvica'.
C
0
0
.
C
0
E
C
0
(
0.
E
C
L
F i g u r a 4 . 3
Compareci ment o a r efer endos e vot o pr ef erenci al
-
.: v
- :
.
va
.
.a
a/ -.
v
v ,. a
. a, r = -0, 0!
.a
.
.
! ! 0 ./- :. . .4
Tab e l a 4 . 4
v. . :
.a va
va
Mcsmc uma rapida ccmparac da i gura 4. 4 ccm a i gura 4. 1 mcs|ra uma
nc|avcl cci ncidcncia cn|rc c dcscmpcnhc dc um gcvcrnc rcgicnal c c grau dc
par|icipac na vi da sccial c pcl|ica da rcgic. A cra dcssa rclac aparccc
ccm clarcza mcridiana na igura 4. 5. Nc so c civismc dis|inguc as rcgics
ccm bcm dcscmpcnhc si|uadas nc quadran|c supcricr dirci |c das rcgics a|ra-
sadas quc iguram nc quadran|c incricr csqucrdc, ccmc a|c mcsmc as dic-
rcnas mais su|i s dc dcscmpcnhc dentro dc cada quadran|c guardam cs|rci |a
rclac ccm ncssa avaliac da vida ccmuni|ari a.
4
Ncssc scn|idc, a ccmuni-
dadc cvica c um dc|crmi nan|c mais cr|c quc c dcscnvclvimcn|c cccn0micc,
|al ccmc indicadc na i gura 4. 2. Quan|c mais cvica a rcgic, mais cicaz c
scu gcvcrnc.
Essa rclac c |c cr|c quc, quandc lcvamcs cm ccn|a c ct vt smc dc uma
rcgi c, a rclac an|cricrmcn|c cbscrvada cn|rc dcscnvclvimcn|c cccn0micc c
dcscmpcnhc i ns|i |uci cnal ica i n|ciramcn|c cuscada.
4
Em cu|ras palavras , pa-
rccc quc as rcgics cccncmicamcn|c mais adian|adas |cm gcvcrncs rcgicnais
mais ci cicn|cs simplcsmcn|c pcrquc nclas ha maicr par|icipac cvica. Ccr
|amcn|c a l i gac cn|rc ccmunidadc cvi ca c dcscnvclvimcn|c cccn0mi cc c cm
si mcsma in|crcssan|c c impcr|an|c, c |crnarcmcs a cxami na-la ncs cap|ul cs 5
c 6. Pcr cra c sui cicn|c rcccnhcccr quc c dcscmpcnhc dc um gcvcrnc rcgi cnal
cs|a dc algum mcdc cs|rci |amcn|c rcl acicnadc ccm c cara|cr cvicc da vi da sc-
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /.
: : s
cial c pcl |i ca da rcgic. As rcgics cndc ha mui|as asscci acs ctvtcas, mui|cs
lci|crcs dc crnai s, mui|cs clci|crcs pcli|izadcs c mcncs clicn|clismc parcccm
ccn|ar ccm gcvcrncs mais cicicn|cs. Quc |cm dc |c cspccial cssas ccmuni-
dadcs!
VI DA SOCI AL E POLTI CA NA COMUNI DADE CVI CA
Em mui|cs aspcc|cs, a vi da numa ccmuni dadc cvica c undamcn|almcn|c sm-
gular. Pcdcmcs ccmprccndcr mclhcr as implicacs scciai s c pcl |icas dc civi s-
mc valcndc-ncs dcs dadcs cb|idcs cm ncssas scndagcns un|c acs pcl|iccs
rcgicnai s, acs ldcrcs ccmuni|ari cs c ac publicc cm gcral .
Ccnsidcrcmcs primciramcn|c alguns dadcs quc ccrrcbcram a ncssa airmac
dc quc a par|icipac pcl|ica nas rcgics mcncs cvicas c induzi da pcl a pra|ica
dc cli cn|clismc pcrscnalis|a c nc pcr ccmprcmisscs prcgrama|iccs ccm as qucs-
|cs publicas. Em 1 982, indagamcs dc ldcrcs ccmuni|arics dc |cdc c pas sc
clcs ccnsidcravam a vida pcl|ica cm suas rcspcc|ivas rcgics razcavclmcn|c
'prcgrama|ica' cu razcavclmcn|c clicn|clis|a'. A prcpcrc dcs quc a dcscrc-
vcram ccmc cl icn|clis|a vari cu dc 85% cm Mclisc a 1 4% cm Iriul i-'cncza Oiu-
lia. A igura 4. 6 mcs|ra quc cssas dcscrics da pcl|ica rcgicnal guardam
cs|rci|a rclac ccm ncssc ndicc dc ccmunidadc cvica par|icularmcn|c sc lc-
va!cs cm ccn|a a a|cnuac cs|a|s|ica prcduzida pcr amcs|ras mui|c rcduzidas
c c ccnscqucn|c crrc dc amcs|ragcm) . As rcgics cndc cs cidadcs usam c vc|c
prccrcncial, mas nc vc|am ncs rccrcndcs, ncm pcr|cnccm a asscciacs cvi -
cas, ncm lccm crnais sc as mcsmas cu cs ldcrcs dcscrcvcm a pcl|ica rcgi cnal
ccmc clicn|cli s|a, cm vcz dc prcgrama|ica.
Cidadcs c pcl|iccs ncs crncccm subsdics para cs|abclcccr a incidcncia da
pcl|ica dc clicn|cli smc pcrscnal i zadc. Os ci dadcs das rcgics mcncs cvicas di -
zcm |cr ccn|a|cs pcsscai s mui|c mai s rcqucn|cs ccm scus rcprcscn|an|cs dc quc
cs ci dadcs dc Ncr|c, cndc ha maicr ci vismc.
4
Al cm di ssc, |ai s ccn|a|cs cn-
vclvcm princi palmcn|c assun|cs pcsscai s, cm vcz dc qucs|cs publicas dc i n|c-
rcssc gcral . Na scndagcm quc rcalizamcs cm 1 988, 20% dcs clci|crcs das
rcgics mcncs cvicas admi |uam quc ccasicnalmcn|c 'pcdcm auda a algum pc-
l |icc para cb|cr liccnas, cmprcgcs c assim pcr dian|c', ccn|ra apcnas 5% dcs
clci|crcs nas rcgics mai s cvicas. Essc ccn|a|c par|icular' nc c dc|crmi nadc
pclcs a|crcs dcmcgraiccs ncrmalmcn|c asscci adcs a par|icipac pcl|ica, ccmc
cducac, classc sccial , rcnda, cngaamcn|c pcl|i cc, par|idarismc ou aixa c|aria,
pcrcm c mui|c mais ccmum cm todas as ca|cgcrias scci ai s nas rcgics mcncs
cvicas. Essa crma dc par|icipac parccc dcpcndcr mcncs dc quem vccc c dc
quc dc onde vccc cs|a.
4
s.
..
+.
s.
z.
: .
:
C
E
.
c
.9
C
: : + ./- :. . . 4
F i g u r a 4 . 6
Cl i ente l i s mo e comu ni dade c vi ca
. v
.a
.
-.
/
a
.. +a+ . .a
. a, l F . .:
v a
va
.a .
v
-
.
:
: -
.
F i g u r a 4 . 7
Cont atos part i cu l ar es com el e i t or es e comu n i dade cvi ca
ca. + .. +a+
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /.
: : -
Os subsdi os ob|idos cm nossas sondagcns un|o aos consclhciros rcgionais
so in|ciramcn|c condizcn|cs com cssc quadro. Pcrgun|amos a cada consclhciro
quan|os cidados o havi am procurado na scmana an|crior c por quc mo|ivo Os
rcsul|ados dc |odas as nossas qua|ro ba|crias dc cn|rcvi s|as oram pra|icamcn|c
idcn|icos. Os consclhciros da Emilia-Romagna, a rcgio mais cvica, di sscram
quc cos|umam rcccbcr mcnos dc 20 clci|orcs numa sc
g
ana normal, ao passo quc
os consclhciros das rcgics mcnos cvicas rcgis|ram dc 55 a 60 con|a|os por sc-
mana. A igura 4. 7 mos|ra os rcsul|ados cm |odas as scis rcgics. )
Nas rcgics mcnos cvicas, a csmagadora maioria dcsscs cncon|ros cnvolvc
pcdi dos dc cmprcgo c pis|olo, cnquan|o na Emilia c mais rovavcl quc os con-
|a|os digam rcspci|o a assun|os lcgai s ou da adminis|rao. Na Puglia ou na Ba-
silica|a, normamcn|c um consclhciro rcccbc diariamcn|c ccrca dc oi |o a 1 0
pcdi dos dc cmprcgo ou ou|ros avorcs, con|ra ccrca dc um pcdido dcsscs por dia
na Emilia-Romagna. Por ou|ro l ado, o consclhciro da Emili a diz rcccbcr ccrca dc
um cidado por di a para |ra|ar dc alguma qucs|o dc in|crcssc publico, um |ipo
dc assun|o quc pra|icamcn|c nunca c |ra|ado com um consclhciro da Pugl i a ou
da Basili ca|a. Em s uma, os ci dados das rcgics mai s cvicas procuram scus rc-
prcscn|an|cs com mui|o mcnos rcqucncia c, quando o azcm, normalmcn|c c pa-
ra alar dc pol|ica c no dc pis|olcs.
A|c agora nosso cxamc das carac|crs|icas quc dis|ingucm as comunidadcs c-
vicas das mcnos cvicas conccn|rou-sc no compor|amcn|o do cidado comum,
mas cxis|cm |ambcm dicrcnas rcvcladoras no quc diz rcspci|o ao cara|cr das
cli|cs pol|icas nos doi s |ipos dc rcgio. Nas rcgics mcnos cvicas, como vimos,
a pol|ica sc carac|criza por rclacs vcr|icais dc au|oridadc c dcpcndcncia, |al
como corporiicadas no sis|cma cl icn|clis|a. A pol|ica ncssas rcgics c unda-
mcn|almcn|c mais cli|is|a. As rclacs dc au|oridadc na cscra pol|ica cspclham
iclmcn|c as rcl acs au|ori|arias num con|cx|o social mai s amplo.
4-
No c dc admirar, po1an|o, quc os ldcrcs pol|icos das rcgics mcnos cvicas sc-
am provcnicn|cs dc um scgmcn|o mais cs|rci|o da hicrarquia social . No Sul, mcnos
cvico, os nvcis dc ins|ruo cn|rc os cidados comuns so ligciramcn|c incriorcs
aos do Nor|c, cm 1 971 , apcnas 2, 6% dos habi|an|cs sulis|as |inham nvcl supcrior,
con|ra 2, 9% dos nor|is|as En|rc as cli|cs pol|icas, porcm, os nvcis dc ins|ruo so
considcravclmcn|c mais altos no Sul. Somcn|c 1 3% dos consclhciros na Puglia c na
Basilica|a no |cm oiao univcrsi|aria, con|ra 33-40% no No1c, ondc as rcgics
so mais cvicas. Em ou|ras palavras, a cli|c rcgional das rcgics mcnos cvicas c
quasc |oda provcnicn|c do scgmcn|o mais privilcgiado da populao, ao passo quc
mui|os ldcrcs pol|icos das rcgics mais cvicas so dc ongcm mais modcs|a.
0
Os ldcrcs pol|icos das rcgics cvicas apoiam mais cn|usi as|icamcn|c a
igual dadc pol|ica do quc scus colcgas das rcgics mcnos cvi cas. Em nossos pri-
mciros cncon|ros com os consclhciros rcccm-clci|os cm 1 970, os das rcgics
mai s cvicas, como a Emilia-Romagna c a Iombardia, mos|raram-sc mai s sim-
pa|icos a idcia da par|icipao popular nos assun|os rcgionai s, cnquan|o os l-
dcrcs das rcgics mcnos cvicas mos|raram-sc mais cc|icos.
|
Naquclcs piimciros anos, os ldctcs pol|icos das tcics mais cvicas cxal|avam
a rcorma rcgional como uma opor|unidadc para ampliar a dcmocracia popular na
! ! ./- :. . . 4
!|alia, mas os ldcrcs das rcgrccs mcnos cvicas cs|avam a|urdidos com cssa rc-
|orica populis|a quc rcclamava mai s podcrcs para o povo. A mcdida quc a nova
ins|i|uio i a amadurcccndo nos anos 70 c a cuoria i nicial sc csvanccia, os ldcrcs
rcgionai s i|alianos quc an|cs cnal|cciam a dcmocracia dirc|a oram-sc |ornando
mai s circunspcc|os. Em |odo o pas, os csoros para aumcn|ar a par|icipao po-
pular no govcrno rcgional oram ccdcndo o passo a prcocupao com a cicicnci a
c a cicacia adminis|ra|i vas. Mcsmo assim, con|inuou havcndo n|idas diIcrcnas
cn|rc os ldcrcs das divcrsas rcgics no |ocan|c ao apoio dado a igualdadc pol|ica.
Algumas dcssas dicrcnas dc pct!il podcm scr cap|adas a|ravcs dc qua|ro
i |cns quc submc|cmos aos consclhciros rcgionais cm |odas as qua|ro sondagcns
rcalizadas dc 1 970 a 1 988 c com os quai s clcs dcvcriam simplcsmcn|c concordar
ou discordar. Os rcsul|ados oram por nos combinados num unico ndicc dc
apoio a igual dadc pol|ica. Os consclhciros quc mai s somaram pon|os ncssc n-
dicc so igual i|arios concssos. Ia os quc izcram mcnos pon|os no ndicc dc
apoi o a igual dadc pol|ica sc mos|ram cc|icos quan|o ao di sccrni mcn|o do ci da-
do comum c chcgam as vczcs a duvidar a|c do suragio univcrsal. Para clcs dc-
vc havcr uma lidcrana or|c, cspccial mcn|c por par|c das cli|cs |radicionai s.
A igura 4. 8 mos|ra as n|idas dicrcnas cn|rc as scis cli|cs rcgionais no quc
di z rcspci|o ao apoi o a igual dadc pol|ica, o quc rclc|c quasc pcnci|amcn|c o ci-
vismo da comunidadc rcgional. Ondc as associacs prospcram, ondc os cidados
sc in|crcssam pclas qucs|cs comuni|arias c vo|am por convico c no por cli-
cn|cli smo, a c quc vamos |ambcm cncon|rar ldcrcs quc acrcdi|am na dcmocra-
cia c no na hicrarquia social c pol|ica.
F i g u r a 4 . 8
Apoi o dos l der es 3 i gu al dade pol t i ca e comu n i dade cvi ca
.+s , |.a, a a ,.a +a+ , .a
c0
......................
/0 ca. + ..+a+
0
0
40
30
20
! 0
.
- - . ./,/.5 . 5 - - v - - - . : : . . . / .
! ! /
/no/ce oe apo/o /gua/oaoe po//!/ca
! /s ,ssas + ,+ a s |. a + s. ,aa
a
z -..as ,ssas sa +a |. - ,aa as a , ,a.
s .as ,ssas s a s .a,a.a+asa +a s,as .++ s.as
a+ ,.s ,sa as
+ , sa .ssa .a .a ,.s ++.s s .a,a.s |.
sa a.a+a
sss s a ,.a, - sa
Essas diIcrcnas rcgionais no quc sc rccrc a au|cidadc pol|ica |ivcram uma in-
lucncia prounda c duradoura nas a|i|udcs popularcs pcran|c a propria cs|ru|ura do
govcrno i|aliano. Dois cpisodios, scparados porquasc mcio
3
.
0
anos an|cs, c maior a probabilidadc dc cla |cr apoiado a rcc!a clci|oral igual|ana
mais dc uma dccada dcpois. Os cidados das rcgics mais cvicas, assim como scus
ldcrcs, |cm uma avcrso gcncralizada pclas cs|ra|uras dc podcr hicrarquizadas.
/5
25
F i g u r a 4 . 9
Comu n i dad e cvi ca e r epu bl i can i s mo, 1 946
v
.
-.
.
.a
.a
/
a
.. +a+ . .a
. a, r F 0, 00
:
-
va. :
.
va .
v-
-..a + a+ |. . .a a a|. a ! 04
..
c
s.
.
'
(
C
E
0
c
o
..
(
+.
! ! c ./- : . . .+
F i g u r a 4 . 1 o
Comu n i dade c vi ca e r efor mi s mo el ei tor al , 1 99 1
-.
.
v
.
.a
a
/
.. +a+ . .a
. a, l " . -.
.a
v
va .
va. :
-
-
:
-..a + a+ |.. , aa a ! 00!
Em suma, o civismo |cm a vcr com igualdadc c |ambcm com cnga amcn|o.
impossvcl cspcciicar as complcxas concxcs causais subaccn|cs a cssc con-
un|o dc rclacs cn|rc cli |c c massa. inu|il indagar o quc vcm primciro o
compromisso dos ldcrcs com a igualdadc ou o compromisso dos cidados com
o cngaamcn|o. No podcmos sabcr a|c quc pon|o os ldcrcs cs|o simplcsmcn|c
rcagi ndo a compc|cnci a c ao cn|usi asmo cvico ou a al|a dcs|c) do clci|orado,
ncm a|c quc pon|o o cnga amcn|o cvico dos cidados oi inlucnciado pcl a dis-
posio ou rclu|ncia) das cli|cs para |olcrar a igualdadc c inccn|ivar a par|i-
cipao. As a|i|udcs da cli|c c das massas so na vcrdadc os doi s lados dc uma
mcsma mocda c combinam-sc num cquilbrio quc sc rcora mu|uamcn|c.
No cap|ulo 5 mos|rarcmos quc cssas rclacs cn|rc cli |c c massa vcm cvo-
l uindo dcsdc ha mui|o. Assi m, scria dc cs|ranhar sc as a|i |udcs dc ambas no
osscm congrucn|cs . Uma si|uao cm quc ha acli|cs au|ori|arias c massas agrcs-
sivas no podc cons|i|uir um cquilbrio cs|avcl , assim como uma conun|ura dc
ldcrcs comcdidos c scguidorcs complaccn|cs diicilmcn|c scria mai s duradoura.
Os quadros mai s cs|avcis dc rclacs cli |c-massa com quc rcalmcn|c nos dcpa-
ramos pcrmi|cm-nos comprccndcr mclhor a dinmica da pol|ica ns rcgi cs c-
vicas c mcnos cvicas. A cicacia do govcrno rcgi onal cs|a cs|rci|amcn|c
rclaci onada com o grau cm quc o in|crcmbio cn|rc cl i|c c massa na vida da rc-
gio sc organiza hori zon|al ou hicrarquicamcn|c A igualdadc c uma carac|crs|ica
csscncial da comunidadc cvica
,
- - . ./ ,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /.
! ! 0
Os ldcrcs pol |icos das rcgmcs cvicas |ambcm sc mos|ram mais propcnsos
a |ransi gir do quc os ldcrcs das rcgics mcnos cvicas. Como vcrcmos cm brc-
vc, nada prova quc a pol|i ca nas rcgics cvicas cs|c a mcnos su ci|a a conli|os
c con|rovcrsias, mas scus ldcrcs cs|o mai s dispos|os a dirimir scus conHi |os. As
rcgi cs cvicas sc carac|crizam no pcla al|a dc par|idarismo, mas por um par-
|idarismo abcr|o. Essc impor|an|c con|ras|c cn|rc pol |ica cvica c pol|ica mcnos
cvica c vi svcl na igura 4. 1 1 , quc mos|ra a rcao dos consclhciros nas qua-
|ro sondagcns por nos rcalizadas ao longo dc mai s dc 20 anos a scguin|c pro-
posio. Jransigir com advcrsarios pol|icos c pcri goso porquc normalmcn|c sc
acaba |raindo o proprio lado`. Na rcgio mais cvica, somcn|c 1 9% dos ldcrcs
pol|icos concordaram mcnos da mc|adc do ndicc vcriicado cn|rc os pol-
|icos das rcgics mcnos cvicas. Os pol |icos das rcgi cs cvicas no ncgam a
rcalidadc dos in|crcsscs conHi|an|cs, mas no rccciam azcr acordos cria|ivos.
1
!sso |ambcm az par|c das carac|crs|icas dacomunidadc cvica quc audam a cx-
plicar por quc o govcrno unci ona mclhor num |al con|cx|o.
Em |crmos opcracionai s, a comunidadc cvica sc dcinc cm par|c pcla dcn-
sidadc da malha dc associacs cul |urais c rccrca|ivas locai s. Jal dcinio cx-
clui , porcm, |rcs ailiacs quc so impor|an|cs para mui |os i |alianos os
sindica|os, a !grc a c os par|idos pol|icos. O con|cx|o cvico cxcrcc cci|os dis-
|in|os no |ocan|c a ai li ao a csscs |rcs dicrcn|cs |ipos dc organizao.
-.
+-
+.
s-
s.
.-
..
: .
: .
.
.
F i g u r a 4 . 11
Re s i st nci a dos l der es a t r an s i gi r e comu n i dade cvi ca
..+a , :as , - , ,s
! 20 ./ - :. . .4
Sindicatos
Em mui |os pascs cspccialmcn|c naquclcs ondc a si ndicali zao c obrigatoria), a
ailiao aos si ndica|os c basicamcn|c invol un|aria c por|an|o |cm pouca i mpor-
|ncia cvica. Na !|al ia, porcm, a sindicalizao c volun|aria c signiica mui|o
mai s do quc simplcsmcn|c podcr |cr um dc|crminado cmprcgo.
4
A ragmcntao
i dcologica do movimcn|o sindi cal i |aliano ocrccc um amplo lcquc dc opcs dc
ail iao pol|ica comunis|a, ca|olica, ncoascis|a, socialis|a ou ncnhuma dcs-
|as . Os sindi ca|os dc |rabalhadorcs rurais c dc colarinho branco' so mais im-
por|antcs na !|al ia do quc cm mui|os ou|ros pascs, o quc |orna maiorcs as
possibil idadcs dc ail iao. Salva|orc Coi auia quc a mo|ivao poltica c a
|radio idcologica' so mai s i mpor|an|cs do quc a cs|ru|ura ccon0mica na dc-
|crminao da ai liao sindical na !|al ia.
Igreja e religiosidade
A rcl igio organizada, pclo mcnos na !|al ia ca|olica, c uma al|crna|iva a comu-
ni dadc cvica c no um cl cmcn|o in|cgran|c dcs|a. Ao longo da his|oria i|aliana,
a prcscna do papado cm Roma inlucnci ou or|cmcn|c a !grc a i|aliana c suarc-
l ao com a vida cvica. Por mai s dc J0 anos apos a uniicao, o non expedit
papal proibi u |odos os ca|ol icos dc par|iciparcm da vida pol|ica naci onal, mas
dcpoi s da !! Oucrra Mundial a !grc a sc |ornou a principal parccira do par|ido
da Dcmocracia Cri s|. Apcsar das rcormas promovidas pclo Conclio 'a|icano !!
c do surgimcn|o dc varias corrcn|cs idcol ogicas divcrgcn|cs cn|rc os ici s, a !grc-
a i|aliana conscrva boa par|c do lcgado da Con|ra-Rcorma, como por cxcmpl o
a cnfasc na hicrarqui a cclcsi as|ica c nas |radici onais vir|udcs da obcdicncia c da
acci|ao, pclos ici s, dc sua propri a condio social .
. -.v
.
F i g u r a 4 . 12
Cl er i cal i smo e comu n i dade cvi ca
.a /
a
.a
.. +a+ . .a
. a, r F -0,
va
v
. :
.
:
-
-
.
a . .a s - . + . .,s asa+ a ,.a, +a s + .a
+s s,. s
Componente
+ .+.asas , ss ! 0
+ .++ . s! 0c
+ .+.asas , ss ! 0c
-+.a+. ! 04
+ .++. s ! 03
-s|. sa v.--.a,ssa , sa
-s|. sa .|.|.-. a.-a ,,a
-s|. sa -aa.-a , - ,a
Carga
0, 052
-0, 0! 5
0, c2
0, c42
-0, 0
0, 02
0, c3
0,
Nas duas primciras dccadas apos a H Oucrra Mundial, mui|os i|alianos ilia-
ram-sc a Ao Ca|olica, uma cdcrao dc associacs ca|olicas laicas prcs|igiada
pcla !grc a, quc buscava cn|o sc sin|onizar com a !|alia rcccm-dcmocra|izada.
Maior organizao dc massa do pas aqucla cpoca, cm scu augc a Ao Ca|olica
congrcgava quasc um dccimo da populao i|aliana homcns, mulhcrcs c crian-
as cm sua rcdc dc a|ividadcs cul |urais, rccrca|ivas c cducacionais. Essa ai-
liao |inha uma dis|ribuio rcgional quc cra quasc o inverso daqucla aprcscn|ada
: zz ./ - :. . . 4
pclo clcricalismo na igura 4. 1 2. A Ao Ca|olica cra duas ou |rcs vczcs mais or-
|c nas rcgics do Nor|c, mais cvicas c mais propcnsas ao associacionismo, do quc
nas arcas mcnos cvicas do Mczzogiorno. Ocograicamcn|c alando, a Ao Ca-
|olica cra a vcrso cvica' do ca|olici smo i|aliano. Nos anos G0, porcm, com a
rapida sccularizao da socicdadc i|aliana c a agi|ao rcinan|c na !grc a apos o
Conclio 'a|icano H, a Ao Ca|olica sorcu uma grandc dcrrocada, pcrdcndo dois
|cros dc scus mcmbros cm apcnas cinco anos c mal dcixando algum vcs|gio a
cpoca dc nosso cs|udo.
0
Na !|alia dc hoc, assim como na !|alia dos humanis|as
cvicos da cscola dc Maquiavcl, a comunidadc cvica c uma comunidadc sccular.
Paridos
Os par|idos pol|icos i|ali anos soubcram adap|ar-sc mui|o bcm aos con|cx|os con-
|ias|an|cs no-cvico c cvico cm quc a|uavam. Por isso os cidados das rc-
gics mcnos cvicas so |o cnga ados na pol|ica par|idaria c |o in|crcssados cm
pol|i ca quan|o os cidados dasrcgics mais cvicas.
|
A ailiao aospar|idos po-
l|icos c quasc |o comum nas rcgics mcnos cvicas quan|o nas mai s cvicas. Os
clcitorcs das rcgics mcnos cvicas provavclmcn|c scn|cm-sc |o idcntiicados com
um par|ido quan|o os clci|orcs dasrcgics mais cvi cas. Elcs alam dc pol|ica |an-
|o quan|o os cidados das rcgics cvicas c, como vimos, provavclmcn|c |cm mui-
|o mais con|a|o pcssoal com os ldcrcs pol|i cos. Os cidados das rcgics mcnos
cvicas no so mcnos par|idarios ncm mcnos poli|izados.
!
Porcm a ailiao par|idaria c o cnga amcn|o pol|ico |cm um signiicado dis-
|in|o nas rcgics mcnos cvicas. Era principalmcn|c no Mczzogiorno quc sc cos-
|umava dizcr quc a sigla PNI imprcssa nas ccdulas duran|c a cra ascis|a no
signiicava Partito Nazionale Fascista Par|ido Nacional Iascis|a) c sim per ne
cessit familiare por ncccssidadc amiliar). Ob|cr o avor dos podcrosos con|inua
scndo mai s impor|an|c nas rcgics mcnos cvicas . Ia os con|a|os' so cruciais
para a sobrcvivcncia, c os mclhorcs con|a|os so os vcr|icai s, dc dcpcndcnci a c
dominao, c no os horizon|ai s, dc colaborao c solidaricdadc. Eis como Si d-
ncy Jarrow dcscrcvc o Mczzogiorno cmpobrccido c scm scnso cvico. A capa-
cidadc pol|ica no Sul da !|alia c altamente desenvolvida . . . O i ndivduo] c ao
mcsmo |cmpo al|amcn|c poli|izado c rcsis|cn|c a associao sccundaria horizon|al .
Ncssc scn|ido, |odas as suas rcl acs sociais so ' pol |icas'' .
1
Em |crmos or-
ganizacionais, os par|idos pol|icos so inlucn|cs mcsmo nas rcgi cs mcnos c-
vicas, apcsar da cscasscz dc associacs sccundarias, porquan|o ncssc con|cx|o
|odos os par|idos cos|umam |ornar-sc ins|rumcn|os da pol|ica do clicn|clismo.
Como vimos an|criormcn|c, no c o grau dc par|icipao pol|ica quc dis|inguc
as rcgics cvicas das no-cvicas, c sim a na|urcza dcssa par|icipao.
Atitudes cvicas
A dcspci|o dc sua poli|izao, os cidados das rcgics mcnos civicas scn|cm-sc
cxplorados, alicnados, impo|cn|cs. A igura 4. 1 3 mos|ra quc cm acc do nvcl ra-
zoavclmcn|c clcvado dc alicnao obscrvado cn|rc os i|alianos) a al|a dc i nstru-
o c o ambicn|c pouco cvico accn|uam o scn|imcn|o dc cxplorao c impo|cn-
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /. : zs
cia. Em |oda comuni dadc, os mais ins|rudos scn|cm-sc mai s cicazcs, pois a cdu-
cao rcprcscn|a status soci al , capacidadc pcssoal c conta|os. Mas mcsmo cssas
van|agcns no suprcm in|ciramcn|c o cinismo c a alicnao quc impcram nas rc-
gics mcnos cvicas da !|alia. Os cidados ins|rudos das rcgics mcnos cvicas
scn|cm-sc quasc to impo|cn|cs quan|o os cidados mcnos i ns|rudos das rcgics
mais cvicas. A igura 4. 1 3 mos|ra |ambcm quc o ambicn|c comuni|ario inlucncia
ainda mais a ci caci a cn|rc os mcnos ins|rudos do quc cntrc os mais i ns|rudos.
Nasrcgics mcnos cvicas accn|uam-sc as dicrcnas dc classc no |ocan|c ao scn-
|imcn|o dc i mpo|cncia do cidado.
4
No prcci samos claborar in|crprc|acs psi-
codinmicas |or|uosas accrca dcssc dcscon|cntamcnto. Con|rariamcntc ao quc su-
ccdc na comunidadc cvica mais iguali|aria c coopcra|iva, a vida numa comu-
nidadc vcr|icalmcn|c cs|ru|urada c horizon|almcn|c scgmcn|ada ocrccc a |odo
ins|an|c uma us|ii ca|iva para os scn|imcn|os dc cxplorao, dcpcndcncia c rus-
|rao, sobrc|udo na cx|rcmidadc incrior da cscala social, mas |ambcm cm nvcis
um pouco mai s clcvados .
0
0
50
40
z0
: .
.
F i g u r a 4 . 13
Sent i me nt o de i mpotnci a e gr au de i ns tr uo
dos ci dados e comu ni dade cvi ca
+ . + ,-. a . .a a ,
/ v-+ a v-+ a .a
+. + .. +a+ ..a
/nd/ce de /mpo!nc/a c/v/ca
~ " ..+a . +s s |.a s s,. s
! / a a+as ,ssas |...,a.a,s + a. +a+a, a.-
z v.- s s
. .+ + |. sa a..+ s.a a
3 . |. .- ,sa .a.
4 /s ,ssas |.+ , ,as s a ,..,a+as . |.
a.. a .-
: z+ . / - :. . .+
Honcs|ldadc, conlana c obscrvncla da lcl so aspcc|os cna|lzados na
malorla das dclnlcs l l osolcas da vlr|udc cvlca. Dlz-sc quc na comunl dadc
cvlca os cldados proccdcm corrc|amcn|c uns com os ou|ros c cspcram rc-
ccbcr cm |roca o mcsmo |ra|amcn|o. Espcram quc scu govcrno sl ga padrcs
clcvados c obcdcccm dc bom grado as rcgras quc lmpuscram a sl mcsmos. Nu-
ma |al comunldadc, dlz Bcn aml n Barbcr, os cldados no azcm ncm podcm
azcr o quc bcm cn|cndcm, pols sabcm quc sua llbcrdadc c uma conscqucncla
dc sua dlsposlo para dcllbcrar c aglr dc comum acordo'.
Numa comunl-
dadc mcnos cvlca, ao con|rarl o, ha mal or l nscgurana, os cldados so mals
dcsconl ados , c as lcls , conccbldas pclos mal orals , so cl|as para scr dcso-
bcdccldas.
Essa dcscrlo da comunldadc cvlca c |alvcz grandlloqucn|c, mas |ambcm
lrrcalls|a c a|c mcsmo pl cgas , como sc ora o cco dc algum compcndlo cvlco
cscol ar ha mul |o csquccldo. Curl osamcn|c, porcm, os dados rccrcn|cs as rc-
glcs l |allanas parcccm compa|vcls com cssa vlso. As rcglcs mcnos cvl cas
s o as mals sucl |as a vclha praga da corrupo pol |lca. Elas so o bcro da
Mala c dc suas varl an|cs rcgl onals.
Por ou|ro l ado, os cl dados das rcglcs mcnos cvlcas oram os quc
mals l nsl s|lram cm quc as au|orldadcs dcvcrl am l mpor mal or rcspcl|o a lcl c
a ordcm cm suas comunldadcs .
sz
+.
+
v-+ .
a . .a .
++
z- : .
30 z-
40 0
Por no |crcm a mcsma au|odlsclpllna conlan|c dos cldados das rcglcs c-
vlcas, as pcssoas das rcglcs mcnos cvlcas |cm quc apclar para o quc os l|all anos
chamam dc oras da ordcm', l s|o c, a pol cla. Por mo|lvos quc cxamlnarcmos
mals dc|alhadamcn|c no cap|ulo G, os cldados das rcglcs mcnos cvlcas no dls-
pcm dc ou|ro rccurso para soluclonar o dllcmahobbcslano undamcn|al da ordcm
publlca, pols carcccm dos vnculos horlzon|als dc rcclprocldadc colc|lva quc un-
clonam mals clclcn|cmcn|c nas rcglcs cvlcas. Na al|a dc solldarlcdadc c au-
|odlsclpllna, a hlcrarqula c a ora cons|l|ucm a unlca al|cna|lva a anarqula.
No rcccn|c dcba|c ll osolco cn|rc comunl|arls|as c l lbcrals, cos|uma-sc dlzcr
quc cxls|c um an|agonl smo cn|rc comunldadc c llbcrdadc. Scm duvl da lsso as
vczcs c vcrdadc, como succdcu cm Salcm, Massachusc||s. Porcm o caso l|all ano
mos|ra quc os cldados das rcglcs cvlcas podcm scr mals l lbcrals us|amcn|c
por dcsru|arcm das van|agcns do comunl|arl smo. Por lronla, so os l ndlvldua-
lls|as amorals das rcglcs mcnos cvlcas quc clamam pclo cumpiimcn|o mals rl-
goroso da lcl .
! 2 . / - :. . .4
Jodavia, o crculo vici oso cs|rci|a-sc ainda mai s. nas rcgmcs mcnos civicas,
mcsmo um govcrno com mo dc crro - o agcn|c quc az cumprir a lci aca-
ba cnraquccido pclo con|cx|o social pouco cvico. O proprio cara|cr comuni|ario
quc lcva os ci dados a rcclamarcm um govcrno mais or|c |orna mcnos provavcl
a cxis|cncia dc um govcrno or|c, ao mcnos num rcgimc dcmocra|ico. Essa c
uma in|crprc|ao razoavcl , por cxcmplo, dos i nu|cis csoros cmprccndi dos pcl o
Es|ado i |aliano na Sicli a nos ul|imos 50 anos, visando a comba|cr a Maia. ) Ia
nas rcgics cvicas, o govcrno brando c na|uralmcn|c mais or|c porquc podc
con|ar com a mai or coopcrao c a maior au|odisciplina dos cidados.
Os dados quc cxaminamos i ndicam claramcn|c quc a coi sa publica c mais
bcm adminis|rada nas rcgics mais cvicas . Por|an|o no admira quc os ci dados
das rcgics cvicas gcralmcn|c cs|c am mais sa|isci|os com a vida do quc os ci-
dados das rcgics mcnos cvicas. Numa scrlc dc sondagcns naci onais rcalizadas
cn|rc 1 975 c 1 989, pcrgun|amos a ccrcadc 25 mil pcssoas sc cs|avam mui|o sa-
|isci|as, razoavclmcn|c sa|isci |as, no mui|o sa|isci|as ou nada sa|isci|as com a
vida quc l cvam'. A igura 4. 1 4 mos|ra quc os cidados das rcgics cvicas cs|o
mui|o mai s sa|isci|os com a vida. A clici dadc mora numa comunidadc cvica.
c0
O
.
0
:
O
0
(
Z
c
0
0
C
U
O
30
.
F i g u r a 4 . 1 4
Sat i sfao com a v i da e comu n i dade cvi ca
/
. .a
-.
a
... +a+ ..a
.. a,. r " 0 c
.a
:
-
..
v - e
va
.
.
No plano i ndividual , os pnncipai s dc|crminan|cs da sa|isao com a vida so
a rcnda amiliar c a rcligiosidadc, mas a conclao com a comunidadc cvica c
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /. ! 2
b
-
o d pra|icamcn|c |o or|c quan|o csscs a|n u|os pcssoas. civtso guar a
uma
rclao |o cs|rci|a com o dcscmpcnho lns|i|ucional c o dcscnvolvimcn|o rcgional
quc cs|a|is|icamcn|c c dicil dis|inguir cn|rc os |rcs, sc bcm quc, marginalmcn|c,
L civismo c dc |odos o maior dc|ciiinan|c da sa|isao com a vida. Em |odo
caso, como vcrcmos mais dc|alhadamcn|c nos proximos cap|ulos, cssas |rcs ca-
rac|crs|icas da vida comuni|aria coniguram um quadro cs|rci|amcn|c in|crligado.
A igura 4. 1 4 mos|ra quc, ncssc scn|ido, o cara|cr dacomuni dadc cm quc sc vivc
c |o impor|an|c quan|o as circuns|nci as pcssoais para |razcr clicidadc pcssoal.
O con|ras|c cn|rc comunidadcs mais cvicas c comuni dadcs mcnos cvicas quc
cmcrgc dcssc con un|o dc dados c, cm mui |os aspcc|os, condizcn|c com as cs-
pcculacs dos il osoos pol|icos . No |ocan|c a um aspcc|o impor|an|c, porcm,
nossas pcsquisas con|radizcm a maioria dos cs|udos classicos . Mui|os |coricos as-
sociaram a comuni dadc cvica a ccr|as comunidadcs prc-modcrnas, pcqucnas c
cocsas, mui|o dicrcn|cs dc nosso mundo modcrno a comunidadc cvica scria
um mundo quc a pcrdcmos .
;
O pcnsamcn|o social con|cmpornco |omou cmprcs|ada ao sociologo alcmo
do scculo passado Icrdi nand Jcnnics a dis|ino cn|rc Gemeinschaf c Gesells
chaft is|o c, cn|rc uma conumidade |radicional , diminu|a, in|imis|a, bascada
num scnso univcrsal dc solidaricdadc, c uma sociedade modcrna, raci onalis|a,
impcssoal , bascada no cgosmo. Jal pcrspcc|iva conduz i mcdi a|amcn|c a idci a dc
quc a comunidadc cvica c um a|avismo adado a dcsaparcccr, dando l ugar as
grandcs aglomcracs modcrnas, |ccnologicamcn|c avanadas porcm dcsumani -
zadas, quc i nduzcm a passividadc cvica c ao i ndividualismo cgos|a. A modcr-
ni dadc c i nlmiga da civilidadc.
Nossos cs|udos mos|ram o con|rario. As arcas mcnos cvicas da !|alia so
prccisamcn|c as |radicionais aldcias sulis|as. No sc dcvc idcalizar o ethos cvico
das comuni dadcs |radicionais. A vida cm grandc par|c da !|alia |radicional c hoc
carac|crizada pcla hicrarquia c a cxplorao, c no pcla solidaricdadc. Iamcs
Wa|son, um cs|udioso da Calabria, o bico da bo|a da !|alia c a mcnos cvica dc
|odas as 20 rcgics, sal icn|a a al|a dc coniana cvica c dc associacs .
A t|ue|ta eatae|et|s||ea ae e|aua a a|eae ae au e|setvaaet aa Cal |t|a
a aeseea| aaa, ae aeaas aeseea|aaa ae etas|e| te, uas |au|u aea|te aa t
t|a eeuaa|aaae, a| uesue aes v|late]es A eea|aaa ae au at||,e a|aaaaa
|e ( ) U| s|et|eauea|e, | aua eateae|a aase a|sel a|a ae assee|aes aa see| e
aaae e| v| l , a ae set et au ea ea|te ela|e see| al l eeal (Circolo delta Caccia, dei
Nobili e|e )
Por ou|ro l ado, a Emi lia-Romagna, a rcgrao mai s cvi ca dc |odas, cs|a l ongc
dc scr uma 'comunidadc' no scn|ido classico a aldcia in|i mis|a i dcali zada pc-
la mcmori a popular. Ao con|rari o, a Emi lia-Romagna c uma das soci cdadcs mais
modcrnas, dinmicas, abas|adas c |ccnologicamcn|c dcscnvolvidas da acc da |cr-
ra. E no cn|an|o abri ga uma cx|raordinaria conccn|rao dc rcdcs dc s ol idaric-
dadc social c uma populao do|ada dc um cspri|o publico cx|raordinariamcn|c
dcscnvolvido um vcrdadciro complcxo dc comunidadcs cvicas. A Emilia-Ro-
! 2c ./- :. . .4
magna no c habi |ada por an os, mas, dcn|ro dc suas ron|ciras c |ambcm nas
rcgi cs vizinhas do Ccn|ro-Nor|c da !|al i a) , |odo |ipo dc ao col c|iva, incl usivc
o govcrno, c acili|ado por normas c sis|cmas dc cnga amcn|o cvico. Como vc-
rcmos no cap|ul o 5, |ais normas c sis|cmas cs|o proundamcn|c arrai gados nas
|radics rcgi onais, mas scria absurdo classiicar a Emi lia-Romagna como uma
socicdadc |radi ci onal '. As rcgics mais cvicas da !|al ia as comunidadcs on-
dc os cidados sc scn|cm ap|os a par|icipar da dclibcrao colc|iva sobrc as op-
cs publicas c ondc cssas opcs mcl hor sc |raduzcm cm pol|icas publicas
cc|ivas - abrigam algumas das cidadcs mais modcrnas da pcnnsula. A mo-
dcrnizao no indica ncccssariamcn|c o ocaso da comunidadc cvica.
Podcmos rcsumir dc modo bcm simplcs as cons|a|acs quc izcmos a|c ago-
ra ncs|c cap|ul o. Em ccr|as rcgi cs da !|alia cxis|cm mui|as socicdadcs o!c0-
nicas, clubcs dc u|cbol, cl ubcs dc orni |oilos c Ro|ary Clubs. A maiori a dos
cidados dcssas rcgics acompanha a|cn|amcn|c os assun|os comuni|ari os nos
ornais di ari os. El cs sc cnvolvcm nos ncgocios publ icos, mas no dcvido a po-
l |ica pcrsonal is|a ou clicn|cl is|a. Coniam cm quc |odos proccdam conc|amcn|c
c obcdcam a lci . Ncssas rcgics, os ldcrcs so razoavclmcn|c honcs|os. Acrc-
di|am no govcrno popular c dispcm-sc a cn|rar cm acordo com scus advcrsarios
pol|icos. Jan|o os cidados quan|o os ldcrcs cn|cndcm quc a igualdadc c con-
gcnial. As rcdcs sociai s c pol|icas sc organizam horizon|almcn|c c no hicrar-
quicamcn|c. A comunidadc val oriza a soli daricdadc, o cnga amcn|o cico, a
coopcrao c a honcs|idadc. O govcrno unciona.
!
No admira quc ncssas rc-
gics o povo cs|ca con|cn|c '
No ou|ro polo cs|o as rcgics no-cvicas', dcvidamcn|c carac|crizadas pclo
|crmo ranccs incivis me ' Nclas a vida publica sc organiza hicrarquicamcn|c, cm
vcz dc hori zon|almcn|c, c o proprio concci |o dc cidado' c dcormado. Do pon-
|o dc vis|a do indivduo, a coisa publica c problcma dos ou|ros i notabili, os
chccs' , os pol |icos' c no mcu. Poucos qucrcm |omar par|c das dclibc-
racs sobrc o bcm publico, c poucas opor|unidadcs cxis|cm para isso. A par-
|icipao pol|ica c mo|ivada pcla dcpcndcnci a ou ambio pcssoai s, c no pclo
in|crcssc colc|ivo. A ai li ao a associacs sociais c cul|urais c i ncxprcssiva. A
rcli giosidadc individual subs|i |ui o in|crcssc publico. A corrupo gcralmcn|c c
considcrada a norma, mcsmo pcl os pol|icos, c cs|cs so cnicos com rclao aos
pri ncpios dcmocra|icos . Jransigir' so |cm cono|ao ncga|iva. As lcis no cn-
|cndcr da maioria) so ci|as para scrcm dcsobcdccidas, mas, por |cmcrcm a in-
subordinao dos ou|ros, as pcssoas cxigcm mai or disciplina. Prcsos ncssa cadcia
dc crculos vici osos, quasc |odos sc scn|cm impo|cn|cs, cxplorados c i nclizcs .
Considcrando |udo isso, no c dc admirar quc ncssas rcgics o govcrno sc a mc-
nos cicaz do quc nas comuni dadcs mais cvicas .
Jal cons|a|ao susci|a duas novas qucs|cs impor|an|cs . com_o as regies c
vicas vieram a tornar-se o que so ? c como as normas e os sistemas de en
gajamento cvico aliceram o bom governo ? Abordarcmos cssas qucs|cs nos
doi s proximos cap|ulos, mas primciramcn|c cabc dizcr algumas palavras sobrc
ou|ras possvci s cxplicacs para o bom ou mau dcscmpcnho dos govcrnos rc-
gi onai s .
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . / . ! 20
OUTRAS EXPLI CAES PARA O BOM DESEMPENHO I NSTI TUCI ONAL?
Em gcral considcra-sc quc a dcsarmonia social c o conli|o pol|ico so inimigos
da boa govcrnana. O conscnso c |ido como prc-rcquisi|o da dcmocracia cs|avcl.
Jal viso |cm origcns i lus|rcs . Cccro dissc quc cn|o, o bcm comum c da rcs-
ponsabilidadc do povo, c povo no c qualqucr grupo dc homcns, associados dc
qual qucr mancira, c sim a rcunio dc um numcro considcravcl dc homcns quc
cs|o l igados por um conscnso accrca da lci c dos dirci|os c |ambcm pcl o dcsc o
dc usuruir van|agcns rccprocas'.
4
Abalado com o cspcc|ro do conli|o social
na Irana rcvolucionaria, Edmund Burkc airmou quc a socicdadc bcm organi -
zada dcvc scrvis|a como uma parccria, umaparccria cm |odas as cicncias, uma
.
d
.
d d !
.
esa
e eal |atal se a extesse el|||ea ae au eve |eue,eaee leae-se uesue a|zet
ae, ata eles, e e|v|sue s ess|vel eaae ueaes se az aeeesst| e, eaae a e
l |||ea ae seae a ex|ease + eseta a|l |ea ae aua v|aa eeuau ae eeuea
|
:
e tesse,ae ex|etaauea e
Jai s idcias sugcriram ao nosso cs|udo uma scric dc hipo|cscs accrca dc como
a unidadc social c o conscnso pol|ico podcm cs|ar l igados ao dcscmpcnho i ns-
|i|ucional . !nclizmcn|c, nossas cxpcc|a|ivas absolu|amcn|c no sc conirmaram.
O bom ou mau dcscmpcnho dos govcrnos rcgionais i|al ianos mos|rou-sc |o|al -
mcn|c dcsvinculado dc quasc |odos os indicadorcs rcl a|ivos a ragmcn|ao po-
l |ica, pol arizao idcologica c conli|o social .
o Lxau|aaues a elat|zae laeel,|ea ae s| s|eua at||at|e - |euaaae et |ase a
eta aes at||aes e a e|a|e aes l |aetes te,|eaa|s -, aa saes|e ae ae aaa|e
ua| et e esse ea|te a esaetaa e a a|te||a, e aaa|e ua|s et|es as eettea|es ex|te
u| s|as, ua|s a| e| l set| a etuat au ,evetae eeaz
! 30 ./- :. . .4
o Lxau| aaues a e|a| e aes ele||etes se|te |uet|aa|es aes|es see. as e eeeae:ueas,
tesau|aae ae aaa|e ueaet e eeasease aeetea aes t|ae|a|s assaa|es, ua|et a|-
|ealaaae |et|au es l|aetes ae ,evetae ata etualat aua es|ta|,|a eeetea|e
o Lxau|aaues a ta,uea|ae ae s| s|eua at||at|e te,|eaal, aetea||aaae ae aua ual-
||l|e| aaae ae eaeaes at||aes ees| e|ea|s|as eaet|a eeuteue|et a es|a|| l| aaae ae
,evetae
o Lxau|aaues aaaes teetea|es a eeal||es eeeaeui ees, eeue teaeae| a ae ,teves, ] al -
,aaae ae as |eases see| a| s eaet|au a|alat a e|ee| a ae ,evetae
o Lxau|aaues as a|sat|aaaes ,ee,teas ae |eeaa|e ae aeseavel v|uea|e eeeaeuiee e
+ aeue,ta|a ae eaaa teg| e, easaaae ae es ,taas ex|teues ae ueaeta|aaae e a|ta-
se ea as |eases ea|te aua ue|tele e as teas tata|s v|z|a|as eaet|au a| eal |at
a |atea ae ,eveme
o lea|ues aes l|aetes eeuaa| |t|es ae elass||easseu saas te,|es se,aaae aua eseala
ae vat| ava ae eeatl ||aesa a eeaseasaal e eeuataues es tesal|aaes eeu aesses
|aa| eaaetes ae aeseuea|e | as|| |ae| eaal, saeaae ae eaae |eavesse ua|s eeatl | |es
set| a ua|s a||e|l e||et eeeetae ata aleaaat e|] e||ves eeuaas, e ae te] aa|eat|a
e ,evetae
Nenhuma dcssas invcs|i gacs, porcm, ocrcccu o mcnor rcspaldo a |coria dc
quc o conli|o social c pol|ico c incompa|vcl com o bom govcrno. Cons|a|amos
quc ha rcgics com o|imo dcscmpcnho c pouco con0i|o, como a 'cnccia, mas
|ambcm cncon|ramos rcgics con0i |uosas com bom dcscmpcnho, como o Pic-
mon|c. 'criicamos quc cxis|cm rcgics com mau dcscmpcnho c mui|os conli-
|os, como a Campnia, mas |ambcm dcscobrimos rcgics conscnsuai s cu os
govcrnos aprcscn|aram dcscmpcnho abaixo damcdia nacional, como a Basilica|a.
Jais concluscs |ambcm dcixam i mplci|o o a|o dc no |crmos cncon|rado
ncnhuma corrclao cn|rc conli|o c comunidadc cvica. A comunidadc cvica
no c cm absolu|o harmoniosa ncm |ipicamcn|c livrc dc |cnscs. O concci |o dc
dcmocracia or|c' ormulado por Bcn ami n Barbcr cap|a a na|urcza da comu-
nidadc cvica |al como cla sc manics|a no con|cx|o i|aliano por nos pcsquisado.
A aeueetae|a et|e |ase| a-se aa | a|a ae aua eeuaa| aaae aa|aeua ae e| aaaes
ae es|e aa|aes ueaes et |a|etesses |eue,eaees ae ae el a eaaeae e|v|ea,
e ae se eaazes ae |aseat e|]e||ves eeuaas e ae a,|t eeu tee| tee|aaae ,taas
ae sea es|t||e e|v|ee e +s saas |as|||a| es at||e| a|| v as, e ae ae sea al|ta|sue
ea + saa |ea |aaele A aeueetae|a et|e eeua||vel, ea uel|et, aeeaae aa e-
l |||ea ae eeal||e, aa see|el e,| a ae latal| sue e aa seatae ea|te as esetas ae
ae a|l | ea e t| vaaa
a
'arias ou|ras possvcis cxplicacs para o dcscmpcnho ins|i|ucional |ambcm
sc rcvclaram inconsi s|cn|cs quando conron|adas com os dados dcrivados da cx-
pcricncia rcgional i |aliana.
- - . ./,/. 5 . 5 - - v - - - . : : . . . /. ! 3!
o A estabilidade social e| et vezes assee| aaa + e|ee|a ,evetaauea|al Ale,ea-se ae
as t|aas uaaaaas see| a| s a,tavau as |eases see| a| s, a| laeu a sel|aaneaaae see| al
e et|at|au as aetuas e as et,aa|zaes ae se e es|e|e ae ,evetae Lu aessa aa-
l | se tel|u|aat ae aeseuea|e te,| eaal, eu l -, eaeea|ttaues tevve|s |aa|e| es ae
ae a |as|a||l|aaae aeue,tea e a uaaaaa see| al te] aa|eavau e aeseuea|e,
o A estabilidade de pessoal eatae|et|za a |as|||a|e eeu |eu aeseuea|e, se,aaae eet-
|as |eet| as se|te a |as|| |ae|eaal|zae A |a| xa te|a||v|aaae s|,a|ea ae es ueu|tes
es|e eeuteue||aes eeu a |as|||a|e e sea saeesse A es|a|| l|aaae ae esseal |au-
|u ,ataa|e a a|sea|||l| aaae ae aau| a|s|taaetes |at|u|aaes Ceas|aeta-se ae a al|a
te|a||v|aaae, se|te|aae aes t|ue|tes aaes ae aua |as|| |a|e, ,eta |taas|es tee-
nas
+
Cea|aae, as exau|aatues aaaes ae|al|aaes teetea|es +s se|s te,|es et as
selee|eaaaas, ae eaeea|taues aea|aua eettelae es||| va ea|te |eu aeseuea|e |as-
|| |ae|eaal e es|a||l | aaae ae esseal , se] a ae eeasel|e te,|eaal ea ae ,a||ae|e Os ae| s
eeasel|es te,| eaa|s eeu e ueaet |eue ua| e ae etuaaeae|a ae eat,e ae et|eae
l -c- etau e aa Lu| l | a-keua,aa e e aa Veae| a, ae e|||vetau ta||eauea|e as
uel|etes el ass| i eaes eu aessa aal |se ae aeseuea|e |as|| |ae|eaal As l|aetaaas
aevas se |e |uet|aa|es aaa|e as l|aetaaas exet|ea|es ata exl| eat e |eu ae-
seuea|e aas |as|| |a|es
o O |eu aeseuea|e ae eet|as te,ues e| et vezes a|t||a|ae ae Partido Comunista
Italiano (PC/). Lu |etues aeset||| ves, eet|auea|e aesses aaaes se eeua||ve|s eeu
a e|a|e, l at,auea|e a|aaa|aa ea|te as eettea|es at|| anas aa l|l |a, ae ae as te-
,| es eeuaa|s|as se ua|s |eu ,evetaaaas ae ae a ua|et|a aas ea|tas lsse +s ve-
! 32 /-: . .. +
zes a|t||a|ae a aaa es|ta|,| a retaal aaa ele lCl ata |aet-se ae l aae aae|eaal
aes|taaae set eaaz ae ,evetaat |ea aes laaes te,|eaal e leeal se,aaae aaa vet
se aa|s e|a| ea, e lCl s| alesaea|e |et| a s|ae eaaae aes ere||es eetta|etes ae
exete|e|e ae eaet ae a|vel aae| eaal Os tt|es eeaaa| s|as a|t||aea sea |ea ae
seaea|e aaa|a|s|ta||ve a aa esrete s| s|ea||ee ata teeta|at aaates eeae|ea|es
ea aesae a aa sease ae aetal|aaae aa|s el evaae 1eaas essas |a|ette|aes ea
eettaa al,aaa vetaaae, aas es|aaes aa|s |ael |aaaes a aee||at a t|ae|ta
|essa aal |se |a|e|al, a|taa,eaae e et|eae l -c- , sa,ete ae essa a|reteaa ae
vea-se ae ra|e ae es eeaaa| s|as |etea assaa|ae e eaet ea te,|es at||eal ataea|e
e|v| eas Os ,evemes te,|eaa|s eeaaa| s|as retaa aa| s |ea- saeea|aes _aitaaaes ea
|e] etae lavtataa aa sele aa| s rt|| l e ae et eaasa ae saas |ea| eas ae eal||ve
. 1 . i 1
s p '
O ae tealaea|e eea|ea ae re. quem e es etaa e sia onc e e es es|avaa etea
aessa aal |se al|et|et sa,ete ae |alvez | sse ae exl |ae |aae
As l -:, es eeaaa| s|as | a|e,tataa eel|,aes ae assaa|taa e eaet ea vt| as
te,|es aeaes ravetee| aas ela |taa|e e|v| ea, e aelas e aeseaea|e |eaaea teal
aea|e a ael|etat. let eeas| e ae aessa al||aa e aa|s eeal e|a aval | ae ae aesea
ea|e | as|| |ae|eaal, a eettelae ea|te reta ae lCl e aeseaea|e | as|| |ae|eaal ae
eta |e|alaea|e a|t||a|vel + vat|ae s|aal |aea eea a eeaaa|aaae e|v| ea
ss
let ea|te
l aae, aataa|e e et|eae ae aessa esa|sa, es eeaaa| s|as etaaaeeetaa aa ees| e
ea aase |eaas as te,|es, se|te|aae ae sal, eaae as eeaa| es e|v|eas e eeeaa| eas
se aeaes ravetve| s + |ea ,evetaaaa seaea|e aaaae e lCl ,a,eta te|a||zaae
lat||ae Deaeet||ee aa Lsaetaa) assaa|t e eaet ea |a| s e|teaas|ae| as aavetsas
set ess|vel aaal | sat a ai taae ae ae e at||ae aea|aaa|e |ea telae eea a aa
l |aaae ae ,evetae
s
Com a possvcl cxcco parcial do govcrno do PC!, ncnhuma dcssas cxpli-
cacs suplcmcn|arcs auda a comprccndcr mclhor por quc ccr|os govcrnos un-
cionam c ou|ros no. Os dados anali sados ncs|c cap|ulo so i ncquvocos. o
con|cx|o cvico c impor|an|c para o unci onamcn|o das i ns|i |uics. O pri ncipal
a|or quc cxpli ca o bom dcscmpcnho dc um govcrno c ccr|amcn|c a|c quc pon|o
a vida social c pol|ica dc uma rcgio sc aproxima do idcal da comunidadc c-
vica. As rcgics cvicas so pcculiarcs cm mui|os aspcc|os. A proxima qucs|o
c. por quc ccr|as rcgics so mais cvicas do quc ou|ras!
C A ' 1 ' O 5 -
----
Ori gens da comun i dade cvi ca
Nosso ESTUDO sobrc o dcscmpcnho dos govcrnos rcgi onais i|al ianos nos anos 70
c 80 assi nal ou o cara|cr singul ar da vida cvica cm ccr|as rcgics. Scguindo L
io dcssa mcada, vamos agora nos aproundar no passado con|ras|an|c das rc-
gics da !|al i a. Nossa his|oria comca num impor|an|c momcn|o dc |ransio vc-
riicado na pcnnsula i |aliana ccrca dc mil anos a|ras, quando os i|al ianos
cs|avam cmcrgi ndo do obscuran|i smo da !dadc Mcdi a. A !|ali a dos |cmpos mc-
dicvais, quando |cm incio nossa his|oria, cs|ava mais proxima da Roma an|iga
do quc dc nossa cpoca, no so cronologicamcn|c mas |ambcm no quc sc rccrc
aos modos dc vida do co|idiano. Jodavi a, os padrcs sociais quc rcmon|am a !|a-
lia mcdicval so undamcn|ais para cxplicar por quc, no limi ar do sccul o XX!,
ccr|as comunidadcs sc mos|ram mai s ap|as do quc ou|ras para gcrir a vida co-
lc|iva c man|cr ins|i|uics cicazcs.
l
O LEGADO CVI CO DA I TLI A MEDI EVAL
Os govcrnos rcgionais oram criados cm 1 970, |cndo como pano dc undo uma
admini s|rao nacional quc duran|c scculos ora al|amcn|c ccn|ralizada, mas as
proprias rcgics |i nham ori gcns his|ori cas mui|o mais rcmo|as. Por um milcnio
c mci o, dcsdc a qucda dc Roma a|c mcados do scculo X!X, a !|al i a ora, nas
palavras pcrcmp|orias do cs|adis|a aus|raco Mc||crni ch, mcramcn|c uma cx-
prcsso gcograica', uma congcric dc pcqucnas ci dadcs-Es|ados c domni os sc-
micoloniais dc impcri os cs|rangciros. No con|cx|o curopcu dc modcrnos
Es|ados-nacs, cssa ragmcn|ao condcnava os i |al ianos ao a|raso ccon0mico
c a marginalizao pol |i ca.
Ncm scmprc ora assim. No pcrodo mcdicval , a !|alia criara as cs|ru|uras po-
l|icas mai s adian|adas do mundo cri s|o. Dc a|o, por vol|a dc 1 1 00, surgiram
cm dicrcn|cs par|cs da pcnnsula dois rcgimcs pol|icos ni|idamcn|c dis|in|os c
i gual mcn|c i novadorcs, quc vicram a |cr amplas conscqucncias sociai s, ccon0-
micas c pol|icas.
|e seale Xl, ea |eaa a ea|asala, e aa||,e s| s|eaa |aet|al ae ,evetae ~ ||
zaa||ae ae sal e ,etaa|ee ae Net|e - assea et aaa rase ae |ease e ae
|| l| aaae ae aea|ea et lev-le + aetteeaaa, ae|xaaae e eaet ea aes aas retas
leea| s |e sal , e eel ase ae ,evetae eea|tal re| tela||vaaea|e eat|e, |eaae sat,|ae
aa eaetese te|ae aetaaaae al|eetaae aas |taa|es ||zaa||aas e ta|es , ] ae
|et|e, |eaas as |ea|a||vas ae tes|aatat e eaet |aenal aale,tataa, tevaleeeaae
aase ae |a|e|taaea|e e t|ae||e ae aa|eaea| a leeal |essa te,| e, ae se es-
! 3 4 ./- : . . . 5
:eaae ae keaa a: es Ales, as eatae:et|s:| eas aa see|eaaae |:al| aaa aea|eval a
aetaa evela| t aa|s leaaaea:e, l as eeaaaas se :etaataa vetaaae|tas e| aaaes-
Ls:aaes, ae aeae ae a te,|e eae eea tet|eaaae set aeaea|aaaa l :l | a ee
aaaal
:
O novo rcgimc do Sul , undado por mcrccnari os normandos do nor|c da
Europa c scdiado na Siclia, cra si ngularmcn|c adian|ado, |an|o cm |crmos ad-
mi ni s|ra|ivos quan|o ccon0micos . O grandc sobcrano Rogcrio !!, quc uniicou
a Si cli a, a Apul i ac a Calabria cm 1 1 30, conscrvou as i ns|i|uics dc scus prc-
dcccssorcs bi zan|inos c muulmanos, sobrc|udo o ci cicn|c si s|cma |ribu|ario. '
1
Apos um pcrodo dc |urbulcncia, scu succssor, Ircdcrico !!, rcs|abclcccu scu
domnio sobrc |oda a !|alia ao sul dos Es|ados papais cmcrgcn|cs c i mp0s uma
csclarccida c ampl amcn|c admirada mis|ura dc burocraci a grcga c cudal i smo
normando, porcm mais plcnamcn|c i n|cgrada num unico Es|ado do quc a cpoca
dc scus prcdcccssorcs'
+
Em 1 23 1 , Ircdcri co promulgou uma nova Cons|i|ui-
o, quc incluiu a primcira codiicao do dirci|o adminis|ra|ivo na Europa cm
sc|c sccul os c an|ccipou mui |os dos pri ncpi os do Es|ado au|ocra|ico ccn|ral i -
zado quc dcpoi s sc propagou no con|incn|c. As Constitutiones dc Ircdcrico rc-
prcscn|avam a auiao do monopolio da monarquia sobrc a provi so da
us|ia c da ordcm publica, bcm como um cna|ico cndosso aos pri vi lcgios da
nobrcza cudal .
Na cscra ccon0mica, o rcino |inha varias cidadcs quc cram prospcros ccn|ros
dc comcrci o, como Palcrmo, Amali, Napolcs, Mcssina, Bari c Salcrno. Ircdcrico
ampliou scus por|os c criou uma armada c uma mari nha mcrcan|c, cmbora icl
ao scu idcal au|ocra|ico) insis|issc no monopol io cs|a|al dc boa par|c do comcr-
cio do rcino, pol|ica quc no a|cndcri a aos mclhorcs in|crcsscs do rcino no u-
|uro. Mili|ar-diploma|a arroado, orni|ologo capaz, poc|a dc |alcn|o c govcrnan|c
cria|i vo, Ircdcrico cra |ido por scus con|cmporncos como stupor mundi, a ma-
ravil ha do mundo'.
do da Europa. '
No campo social c pol|ico, porcm, o Sul cra c con|i nuaria scndo cs|ri|amcn|c
au|ocra|i co, modclo dc au|oridadc quc ora rcorado pclas rcormas dc Ircdc-
. - c - 5 / . . v . 5/ 5 - . v ./ ! 3 5
rico. Suas Constitutiones rcairmaram os plcnos dirci|os cudais dos barcs c dc-
clararam sacrilcgio' qucs|ionar as dcciscs do sobcrano. Por sua abrangcnci a c
minucia, c sobrc|udo por scu concci|o dc au|oridadc rcal , as lcis dc Ircdcrico
i lus|ram a singularidadc da Siclia na Europa ocidcn|al . O regnum pcr|cnci a ao
impcrador por von|adc dc Dcus. '
-
Jal como scu ilus|rc an|cccssor Rogcrio l,
Ircdcrico |inha uma conccpo ms|ica c scmidivina do papcl da monarqui a, c
scu govcrno cra bascado no rcspci|o aliado ao |cnor c, por vczcs, a crucldadc.
Quando iniciou uma campanha mili |ar con|ra as comunas do Nor|c, dissc quc o
azia para dar uma lio aos quc prccriam o luxo dc uma vaga l ibcrdadc a paz
duradoura'.
| 0
As cidadcs do Su l chcgaram a dar mos|ras dc quc dcscavam a au|onomia,
mas l ogo oram incorporadas ao rcino normando c subordinadas a uma comisso
dc uncionarios ccn|rais c l ocais rcsponsavcl somcn|c pcran|c o rci . Os barcs,
assim como os cidados, cram con|rolados pcl a adminis|rao rcal , mas ornc-
ciam as oras mili|arcs quc rcspaldavam o rcgimc. Os his|oriadorcs discu|cm sc
o rcino scria mclhor dc
i nido como ''cudal ', burocra|ico' ou absolu|i s|a', po-
rcm o mais accr|ado c dizcr quc rcunia or|cs carac|crs|icas dc |odos csscs |rcs
rcgimcs. Em |odo caso, quai squcr vclcidadcs dc au|onomia comunal oram cli-
minadas |o l ogo sc manics|aram. A vida cvica dos ar|csos c dos comcrcian|cs
cra ordcnada a par|ir do ccn|ro c dc cima, c no dc dcn|ro como no Nor|c). Co-
mo conclui Dcnis Mack Smi |h.
A s| e|l| a eta a| aaa aaa te,|e |as:aa:e t|ea, eaae se eaet| a esetat ae |ea
vesse aaa v|aa at|aaa a|aa|ea, aas a vetaaae ae l aaaea |eave aaaa a
tee|ae eea as eeaaaas |aaeeaaea:es ae ex|s:| aa ae Net:e aa l:l | a, |sse eta
:alvez aa aete teexe aa ral:a ae |a|e|a:| va e|v|ea, aas aev|a-se :aa|a ae ra:e
ae ae a aeaata| a aetaaaaa eta :e ret:e e aa:et|:t|a ae ae tee|sava |a
eea:|vat as e|aaaes eea:ta e |ateaa:e , . . ) lteaet|ee sa|eta| aea as e|aaaes ae Ls
:aae, a|aaa ae aatea:eaea:e | sse s|,a|r|easse saet|r|eat a eeeaea| a + el|:| ea A
|| s:t|a s| e| l| aaa eas|aata-l|e ae a teset|aaae aav| a|a ae aaa tealeza ret:e, e
a: eet:e ea:e el e es:ava eet:e seaea:e es evea:es es:et|etes v|t|aa aes:tat ae
e aeseavelv|aea:e eeeaa|ee aa s|e|l | a eessea ] as:aaea:e aaaae as e|aaaes aa
t|:|aas |aaeeaaea:es ea ea:tas te,|es aa l:l |a eeaeataa a exaaa|t-se e ea-
t|aeeet
|
Quando, apos a mor|c dc Ircdcrico, o podcr rcal comcou a dccair, os barcs
do Sul ganharam podcr c au|onomia, porcm o mcsmo no ocorrcu com as ci-
dadcs da rcgio. Com o passar dos scculos , a pronunciada hicrarqui a social |or-
nou-sc mai s c mai s dominada por uma aris|ocracia rural do|ada dc podcrcs
cudais, cnquan|o na basc as massas camponcsas pcnavam miscravclmcn|c nos li-
mi|cs da s obrcvivcncia sica. En|rc csscs dois scgmcn|os sociai s acanhava-sc
uma impo|cn|c c diminu|a classc mcdia dc adminis|radorcs c proi ssi onais. Nos
sc|c scculos scgui n|cs, o Sul da !|alia scria al vo dc acirradas dispu|as cn|rc varias
dinas|ias cs|rangciras sobrc|udo Espanha c Irana), mas mcsmo assim cssa cs-
|ru|ura hicrarquica pcrmancccria basicamcn|c inal|crada. O rcgimc con|inuou scn-
do uma monarqui a cudal , no impor|ando quo csclarccido ossc o sobcrano, c
! 3 ./- : . . . 5
cn|rc cs succsscrcs dc Ircdcrlcc !! cssc a|rlbu|c rcvclcu-sc bcm mal s rarc dc quc
a ganncla.
En|rc|an|c, nas cldadcs da !|alla sc|cn|rl cnal c ccn|ral casls na sclva cu-
dal'
l
cs|ava surglndc uma crma dc gcvcrnc au|0ncmc scm prcccdcn|c. Essc
rcpubl lcanl smc ccmunal cl acs pcuccs sc ccns|l|ulndc na prl nclpal al|crna|lva
ac rcglmc dc vassalagcm cudal prcdcmlnan|c nc rcs|c da Eurcpa mcdlcval . A
rcspcl|c dcssa par|c da !|alla, cscrcvcu c cmlncn|c hls|crladcr Ircdcrlc Ianc. Dc
sccul c `!! ac sccul c X'!, a prl nclpal carac|crs|lca quc dls|lngula a scclcdadc
l |allana das dc cu|ras rcglcs cra a aculdadc quc |lnham cs cldadcs dc cs-
|abclcccr, scbrc|udc a|ravcs da pcrsuasc, as l cl s c as dcclscs quc gcvcrnavam
sua vldas'.
l 1
Asslm ccmc c rcglmc au|ccra|lcc dc Ircdcrlcc !!, c ncvc rcglmc rcpubllcanc
cl uma rcac a vlcl cncla c a anarqula quc lmpcravam na Eurcpa mcdlcval,
pcls as crucls vcndc|as cn|rc as amllas arls|ccra|lcas havl am asscl adc as cl da-
dcs c c campc |an|c nc Ncr|c quan|c nc Sul . Icrcm a scl uc cnccn|rada nc
Ncr|c cl bcm dlcrcn|c, cs|andc bascada mcncs na hlcraqul a vcr|lcal c mal s na
cclabcrac hcrlzcn|al . As ccmunas |lvcram crlgcm nas asscclacs vcl un|arlas
quc sccrmaram quandc grupcs dc vlzlnhcs uraram auxll lar-sc mu|uamcn|c ccm
vl s|as a prc|cc ccmum c a cccpcrac cccn0mlca. Embcra sca cxagcrc dcs-
crcvcr as prlmclras ccmunas ccmc asscclacs prlvadas, a quc dcsdc c lnclc
dcvcm |cr cs|adc cnvclvldas ccm a crdcm publlca, c a|c c quc clas sc prcc-
cupavam prlnclpalmcn|c ccm a prc|cc dc scus mcmbrcs c dc scus ln|crcsscs
ccmuns, nc cs|andc crganlcamcn|c l lgadas as lns|l|ulcs publlcas dc an|lgc rc-
glmc. '
l 4
Icr vcl|a dc sccul c XH, cm Ilcrcna, 'cncza, Bclcnha, Ocncva, llc
c pra|lcamcn|c |cdas as prl nclpal s cldadcs da !|alla sc|cn|rlcnal c ccn|ral haviam-
sc crmadc ccmunas cu as crlgcns hls|orlcas rcmcn|avam a csscs ccn|ra|cs sc-
clals prlmcrdlals.
Essas ccmunas cmcrgcn|cs nc cram dcmccra|lcas nc scn|ldc mcdcrnc dc
`
h d
`
l|
l
N |crmc, pcl s scmcn|c uma mlncrl a da pcpulaac |m a rrcr|cs pc 1 r ccs. a
vcrdadc, uma |plca carac|crs|lca da sn|csc rcpubllcana cra a abscrc da nc-
brcza rural pcla arl s|ccracla urbana para crmar um ncvc |lpc dc cl l |c scclal .
Icrcm c grau dc par|lclpac pcpul ar ncs n
Alcm das gulldas , crganlzacs lccals ccmc vicinanze assccl acs ccmunl|arlas) ,
populus crganlzacs parcqulals quc gcrlam cs bcns da lgrc a l ccal c clcglam
scu parccc), ccnrarlas scclcdadcs rcllglcsas para mu|ua assls|cncla) c consor
terie scclcdadcs crmadas para ccrcccr scgurana mu|ua) |lnham papcl prcdc-
+
1
crmn
Em quasc |cda par|c, guclcs, gibcl incs c uma ccn|cna dc cu|ras ac-
cs cs|avam scmprc cnvclvidcs cm in|rigas c nc rarc cm l u|as sangrcn|as.
Ccn|andc ccm cxcrci|cs mcrccnari cs , cs dcspc|as [signori] c suas amlias ga-
nharam asccndcnci a pcl|i ca. ssas ncvas |iranias scri am cx|rcmamcn|c dura-
dcuras, |cndc a signoria mcdicval cvcludc impcrccp|ivclmcn|c a|c |ranscmar-
d
.
'
1
sc nc pnncrpa c rcnasccn|r s|a .
Nc incic dc scculc X!', mais dc 200 ancs apos scu advcn|c, cs gcvcrncs
ccmunai s rcpublicancs ccmcaram a sucumbir ac dcmnic scnhcrial, cmbcra cs
dcspc|as gcralmcn|c ccn|inuasscm prcs|igi andc as crmas c cs i dcais dc gcvcrnc
rcpublicanc.
4
Uma nc|avcl cxccc a cssc cspc|acul c dc dccadcnci aci um gru-
pc dc cidadcs si|uadas na !|alia sc|cn|ricnal c ccn|ral , dcsdc 'cncza nc mar
Adria|icc, passandc pcl a Emilia c a Jcscana, a|c Ocncva nc mar Jincnc, nas
quai s as |radics rcpublicanas rcvclaram-sc mais duradcuras dc quc cm cu|rcs
l ugarcs mai s ac ncr|c.
Nc c
_
nc dcssa i dccl cgi a da
: + + ./- : . ..
vita civile cs|avu c idcal dc 'cidadc mcdcl c, diri gindc scus propri cs ncgo-
ci cs na cidadc c nc campc c par|icipandc ccnscicnci csamcn|c dcs ncgocics dc
Es|adc'.
En|rc|an|c, nc scculc X!!!, c papadc adquirira pcdcr |cmpcral scbrc c |cr-
ri|ori c si|uadc cn|rc c rcinc da Si clia nc Sul c c dcmnic das rcpublicas cc-
munais nc Ncr|c. O papa gcvcrnava cssas |crras ccmc um mcnarca cudal,
dcsignandc prncipcs para cs cudcs cm |rcca dc idclidadc, mas scu gcvcrnc cra
mcncs ccn|ralizadc c cicicn|c quc c dc rcgimc ncrmandc dc Sul .
-
Dadc c pc-
dcr |cmpcral um |an|c quan|c ambguc dc papa, quc icara ainda mai s cnra-
quccidc nc pcrcdc dcs papadcs dc Avi gncn cn|rc 1 305 c 1 377, cs Es|adcs
papais cnglcbavam uma grandc varicdadc dc cs|ru|uras scciais c dc pra|icas pc-
l|icas. Em ccr|as cidadcs cs |irancs l ccais rcsi s|iam a in|ci!crcncia papal , cn-
quan|c cm cu|ras cs ncbrcs l u|avam cn|rc si , l cvandc c |crrcr ac campc c
azcndc c quc bcm cn|cndcsscm, c cs bandidcs |crnavam |cda a rcgic inscgu-
,
'
0
A | | 1 d
'
.
.
. 1
'
1
.
i a . c ncrc, pcr cu rc a c, cs |crn|cncs papars \ uam crma mcn|c vanas
cidadcs ccm cr|cs |radics ccmunais, ccmc Icrrara, Ravcna, Rimini c pri nci-
palmcn|c Bcl cnha.
A igura 5 . 1 mcs|ra cs varics rcgimcs quc carac|crizavam a !|alia nc inci c
dc sccul c X!'
|
Nc mapa nc|am-sc claramcn|c qua|rc aixas dividindc a pc-
nnsula, as quai s ccrrcspcndcm acs dlcrcn|cs graus dc rcpubl icanismc c au|c-
cracia. Dc sul para c ncr|c, sc clas .
. A ueaa:a|a reaaal raaaaaa eles ae:uaaaes ae |ezze,|e:ae
. Os Ls|aaes aa| s eeu saa u| s|a:a ae reaaal| sue, || :aa| a e :ea|l | eaa| sue
o O eea|:e ae :ea|l | eaa| sue, | s|e , as eeuaaas ae |av| au eease:vaae as | as|| |a| es
:ea|l| eaaas ae seale XlV
. As aa||,as :eas :ea|l | eaaas ua|s ae ae:|e, ae |av| au ea|e saeau|| ae ae aeuia| e
sea|et| al
Ha uma nc|avcl scmclhana cn|rc cssa ccnigurac c a dis|ribuic das ca-
rac|crs|icas cvicas ncs ancs 70, |al ccmc mcs|rada na igura 4. 4. Os |cni|orics
suli s|as cu|rcra gcvcrnadcs pcl cs rci s ncrmandcs ccns|i |ucm prcci samcn|c as sc-
|c rcgics mcncs cvicas ncs ancs 70. Ccm quasc a mcsma cxa|idc, cs Es|adcs
papai s cxcc|c as rcpublicas ccmunais da par|c ncr|c dcs dcmnics dc papa) ccr-
rcspcndcm as |rcs cu qua|rc rcgi cs quc vcm a scguir na cscala dc civismc ncs
ancs 70. Nc cu|rc cx|rcmc da cscala, c ccn|rc dc rcpubl icanismc cm 1 300
curicsamcn|c ccrrcspcndc as rcgics mais cvicas dc hc c, scguidas dc pcr|c pc-
las arcas mais ac ncr|c cuas |radics rcpublicanas, cmbcra gcnunas, rcvcla-
ram-sc um pcucc mcncs rcsis|cn|cs. Iara sabcrmcs sc cssa in|rigan|c ccrrclac
rcprcscn|a uma vcrdadcira ccn|inuidadc his|orica cu simpl csmcn|c uma curi csa
ccincidcncia, |crcmcs quc cxami nar a cvcluc da vida sccial c pcl|i ca i |al iana
duran|c cssc in|crvalc dc sc|c sccul cs.
. - c - 5/ . . v . 5 / 5 - . v ./
: + -
F i g u r a 5 . 1
Tr ad i es r epu bl i can as e aut ocr t i cas : I t l i a, c . 1 300
-,. .as
...a s
-,. .as
...a s
-sa+.s ,a,a s
- . +a . a
.s .aa. .., c., & . .a ,+s , The Times las
.
of word histor
s + ..+. : s ...s : --- , : z+ -,+ . K. Society and polttlcs h medteval ltaly:
the evolution of the civil fite, 1000-1 350. ..+. va. a : -.s a,a + .a ..
ftaly in the age of Dante and Petrarch: 1 21 6- 1 380. .. ..,a : --. , : s.-.
Nc sccul c X' c incic dc scculc X'!, ncvas a|ribul acs cram inli gidas
a pcnnsul a, quandc a Espanha, a Irana c cu|ras pc|cnci as cmcrgc|c da Eu-
rcpa passaram a |ravar scus sangrcn|cs duclcs dinas|iccs na arcna t
.
|ahan. As
ccnscqucncias dcmcgraicas c cccn0micas dcssas i nvascs cs|rancuas
un|a-
mcn|c ccm as cpidcmias dcvas |adcras c as pcr|urbacs nc ccmcrcro vcnrcadas
nc sccul c an|cricr, cram cspccialmcn|c |rauma|icas para as ccmunas dc Ncr|c.
As pcpulacs dc Brcscia c Iavia, pcr cxcmpl c, diminura rcspcc|ivamn|c
ccrca dc dcis |crcs ncs primcircs ancs dc sccul c X'!, dcvrdc acs succssrvcs
a|aqucs c pilhagcns. Scmcn|c nc scculc X!X as cidadcs dc Ncr|c rccupcrariam
scus nvcis pcpulacicnais da !dadc Mcdia. Ia c Sul ci pcupadc dc |amanha dcs-
|ruic. Napcl cs,. pcr cxcmpl c, |cvc sua pcpul ac dupl icada nc scculc ' c
mais quc rcduplicada na primcira mc|adc dc scculc X'!, |crnandc-sc dcpt s c
Iari s) a scgunda maicr cidadc curcpcia. Ac ccn|raric dcs luxcs pcpulacronars
: + s ./- : . . . .
4e
s.
|e XX, a+
e:
Ne
+|e XVii, |e4as as .|4a4es 4a i|||a se|ea|:| eaa| e .ea|:a| 4e| xa:an 4e
se:
e+
ne4a4e
.e
|e4 a i
|||
,
4a4es .iv|
as
a | e.a|
|.a aas
a||.a |:a
|e.:a.|
eve:ae
e:aaae.e+
e+
4i
s e ere
ae:as As
s|.|+|
s
Ne Ne:|e, e e4e: 4a a:|s|e.:a.|a, +e | a+||e v|a|a sea4e 4esar|a4e, ] .e
aeava a ear:a+e.e: le: e+|:e |a4e, ae :+|, 4+:aa|e as :|ne|:as 4.a4as 4e
s.+|eXViii, e e4e:e|i||.e] +:|s4|.|eaa|e e.eaen|.e4e|a:eaa|e _es|ava] a|a4a
:a||.aaea|e | a|a.|e
l e :e.esse 4e 4e::+|a4a 4e re+4a||sae re| a:||.+|a:
aea|e |ea|e ae r|aa| 4e s.+|e, e e4e: 4es |a:ees e:a a|a4a re:|iss|ne
Ne
Vezze|e:ae, e a||sae ea|:e eve:aaa|es e evema4es e:a a:ava4e e|e ra|e 4e
se:eaes|:aae|:as :a||.anea|e|e4asas s+.ess|vas 4|aas||as+e 4en|aan e :+|
De 1504 a 1 860, |e4a a :e|e ae s+| 4es ls|a4es aa|s re| evema4a e|es
Ha|s|+:ese es Bea|eas, +e ,.eaeAa||eay la4ea:e.ea|enea|enes|:e+ .en
4e|a||es) s|s|eaa||.aaea|e reaea|a:aa a 4es.ear|aaa aa|+a e e .ear|||e ea|:e
se+s sa4||es, 4es|:+|a4e es via.+|es |e:|zea|a|s 4e se||4ane4a4e a r|n 4e aaa|e:
a nmaz|a 4es via.+|es vei|.a|s 4e 4eea4ea.|a e ex|e:ae
|e:ae se
.|a| e e exe:.|.|e 4as ra.+|4a4es e:aa|za.|eaa| s aa||a:aa es |enzea|es .+|
|+:a| s 4es aea|:es e a.e|e:a:aa s+a .eas.|ea|| zae e||||.a e, |ee, se+
eaa] aaea|e e|||| .e la:a as .|asses |are:|e:es 4a l:eveaa, aesse e:|e4e, e
ra|e 4e .eas|||+|:ea +aa chambre :e:esea|ava, |a|vez a| aa|s 4e +ea:ea4e:
4
4 4
a+.| esa :e.eas|:+e 4a v|4a 4e v:|as .|4a4es 4e s+| 4a i:aaa aessa ee.a,
A+||ea aes|:e+-aes .eae essaae||||zae .+||+:a| ve:|r|.a4a aa:||:4e c
.ea|:||+|+ 4|:e|aaea|e a:a as :aa4es ae|| || zaees e||||.as 4e +
A ||s|e:|e:ar|a se.|a| ||a| |aaa a|a4a es| a ese:a 4e se+A+||ea, 4e ae4e
+e ae 4|seaes 4eaea|+a:e|:a|e |+a| aea|e eve.a||ve 4a v|4a se.|a| 4as
.|
4a4es ||a||aaas ae | a|.|e 4e s.+|e XiX 1e4av|a :evve| +e |ea|aa s+:|4e
|ea4ea.|as seae||aa|es 4+:aa|e e Risorgimento ,:eaas.|aea|e) +e 4ese:|e+ es
| |a||aaes a:a a ae e|||| .a e a.a|e+ |evaa4e a +a|r|.ae e||||.a 4ai|||aea
c
a|e
aa.| eaa||sas
,aazz| a|s|as, aee+e|res, .ave+:| s|as ae4e:a4es) Cea:esses .|ea|a|.es, asse.|a
ees 4e :er|ss|eaa| s e :+es :ere:a| s|as ,se|:e|+4e ae
leaea|e
1es.aaa
e
aa lea|a:4|a) raz|aa :esse e: aa|as :ere:aas se.|a| s, e.eaea|.as e e|
||.as As asse.|aees :e.a-re:aa4as ,.eae as raaesas se.|e4a4es se.:e|as)
e a |a:easare:aa .:+.|a|s a:a as :eve|+ees aa|e:a4as 4e
e a a| |a
e
aa.|eaa||s|a +e .+|a|ae+ .ea es |e||s.| |es 4e c +e :a||r|.a:aa a +aii|
.ae Na aa| e:|a 4as .|4a4es r+a4a:aa-se aevas asse.| aees .|v|.as, |eaer|
.ea|es e e4+.a||vas
ass|s|ea
.|a 4|:e|aaea|eaa:ea|a4as .ea s+as .eaeae:esr:aa.esas e .eaasfnendly so
cieies |:||a|.as, |aa|ar+a4a4as aesse e:|e4e Cea a a|e||e 4as +| |4as e
.ear:a:|as | |a| |aaas, se|:e|+4e a a:||: 4e c, essas se.|e4a4es 4e aa|+a as
s|s|ea.|a- e :|ae||e ea|:|e4e+a :e.esse asse.|a||ve
s
- re:aa .:|a4as
a:a a| |v|a: as 4|r|.+|4a4es se.|a|s e e.eaea|.as 4es a:|eses +:|aaes
As r+aees 4asse.|e4a4es 4e aa|+a ass|s|ea.|a |a.|+|aa |eaer|.|es a aea
|:es |4eses, |a.aa.| |a4es e+ |aess||| | ||a4es 4e |:a|a||a:, a+x|| |e as raa|||as 4e
aea|:es ra|e.| 4es , | a4ea|zae e: a.|4ea|es |a4+s|:|a| s, aaaea|es a |:a|a
||a4e:es 4esea:ea4es, a] +4a r|aaa.e|:a a aea|:es +e v|a]avaa ea |+s.a 4e
ea:ee, 4esesas .ea r+ae:a| s, se:v| es 4e .:e.|e e aa|e:a|4a4e, e ee:|
a|
4a4es 4e eas|aea:a esaea|:es e s+as raa|||as, .eaees.e|as ae|+:aas, easue
|s|.e, a:|es e er|.|es, e |||||e|e.as |||ae:aa|es As se.|e4a4es 4e aa|+a ass|s
|ea.|a a|ea4|aa a:||.+|a:aea|e as ae.ess|4a4es 4as .|asses |:a|a||a4e:as +:|a-
! 5 0 ./- : . . . 5
aas,
aa
4a4es 4e
1as
-
asse.|ae
+4a:e| , ear:ea|e
ez
.e|
||va e:
aa|
e.
aee
a.|a|:
| s
(e:
ve||
||
"
as | |a||aaas 4e:|va:aa 4e na.i|e .ease:va4e: 4a a+|e-a] +4ae ||a-aa
e: e|] e||ve ae||e:a: a .ea4|e 4e se+s aea|:es sea |+s.a: a+4aaas 4:s
||.as aa e:4ea e.eaea|.a v|ea|e
s
As aevas e:aa|zaees :eaa:aa-se e:
|e4es es se|e:es 4a e.eaea|a, |av| a .eee:a||vas a:i.e|as, .eee:a||vas 4e |:a
|a||a4e:es, .eee:a||vas 4e .:4| |e, .eee:a||vas 4e |aa.es :+:a|s , .eee:a||vas
4e :e4+|e:es e .eee:a||vas 4e .eas+a|4e:es, es|as a|||aas :e:esea|aa4e aa|s
4a a
s a .ea|a|e:
e 4
Uav| a eee
eta||vas ae
lae|| eal|etes e ae v|||eal|etes, |eu eeue eeeeta||vas ae
|aaees ta
ta|
s, e
-
aa |et||eal|ata ae ueteaae eta |aa| seasvel aua eeeeta||va ata
a eeuete|ahzaae aes teaa|es see|eaaaes eea|ta|avau esee| al |s|as eu a,t|eal-
|ata ata azet aeueas|taes eu a|as ae e|ta e ata a|val,at as |ea| eas a|| l |
zaaas aa eaa, aa teaae ae v| a|es e aa te|a||v|aaae aes eal ||ves
ls
eai
a+e+ sea4e
a :|a.|a| es|:+|+:a 4e e4e: aas :e|ees aeaes .|v|.as 4a i|aua .
As se.| e4a4es 4e aa|+aass| s|ea.|a, as .eee:a||vas e e+|:as aamres|aees 4e
se| |4a:|e4a4e .|v|.a 4|r+a4|:aa-se e: |e4es es se|e:es 4a e.eaea|a e |e4
as
a:|es 4aea|as+| a, aas aea|e4as||a|aa e aesae a|.aa.e e+ e
,esae ex. |e
Na i|| |a se|ea|:|eaa| e .ea|:a| , .e::esea4ea4e +ase exa|aaea|e a a:ea ea4e as
:ea|||.as .ea+aa|s || a|aa s|4e aa|s 4+:a4e+:as .|a.e s.+| es a
as ,e eae e
a.|ava a aa|e:| a 4as :e|ees aa|s .|v|.as aes aaes 70) , as |:a4|ees
ae4|e,
|s
4e .e|a|e:ae e:s| s||aa, a| aesae ea|:e es .aaeaeses
e|:es O
sa,|e
4e v|z|a|aaa, se|:e|+4e aas :eas :+:a| s, .:|a |e4e +a .ea] +a|e 4e e|naees
se.|a|s e e.eaea|.as la|:evicini _v|z|a|es] |.eas|aa|e a]+4aaa|+ae |:e.a4e
se:v|es
As rau|l |as ae uee|:es aeseavelve:au vt| as re:uas ae |:eea e u|aa ass| s|eae| a,
aua aelas e:a a aiutarella, a |:eea ae se:v| es ea|:e rau|l|as eu ueuea|es
e:a-
a a aaan e a,neel a eeue a ae|al |a |e laae eal |a:al , |av|a |au|eu a e:a.s O e e , s
.
|ue:|aa|e :||ea aa veglia. |as lea,as ae| |es ae | ave:ae, as rau|nas se :emau
aes es||ales ea aa eez|a|a aas easas ae razeaaa a:a ]e,a: ea:|as e ea|:es ! e,s,
a:a |t| ee|a: e ees|a:a:, a:a eav|: e eea|a: || s|:|as A a:|e|ae aa veglw ae
se l|u||ava a aua a| ea rau|l|a Ae eea|::|e , ), eavelv.a a |:eea ae |es.|a-
l | aaae e au eeulexe s|s|eua ae v|s||as
:
lar|a:aa|e .ea|:as|e, +a :e|a|:|e 4e 1 863 .ea.|+|+ +e aa Ca| |:|a, :e|
e
4ese|a4a e aea4a as |:a4|ees s+||s|as 4e a+|e:||a:| sae ,e +e aes aae
70 ri
+:a:|a .eae a aeaes .|v|.a 4e |e4as) , ae |av| a asse.| as aea a++ as
| 4
4 4 |
| | a se..
a|e
es ea|:es ,:aes aev|au ea|aa: uel |e: ae seas |a|e:esses Ass.u, eaaa :evue. a,
a a a
:
eaaa el asse, eaaa |aas|:|a :eea:ava ,aa|a: a eas|a a eeuam a e
A a:|.+||+:as+||s|a, ea|e:a a es|:+|+:a a::|aresse+aa.e|.|a4e:e|a| |es,
.a:a.|e:|zava-se e|e latifondo,
96
e+ :aa4e :e:|e4a4e, |:a|a||a4e e: .aae
aeses e|:es
! 4 ./- : . . .
Os eaueaeses :|v|a: +| sa|aaae ea|:e s| as uel|e:es a:eelas ae lationdo e es
j:ee
.
s :eea:ses +. s,mve. s. As :elaes ve:||ea|s ea|:e a|:eae e el|ea|e e a sa|se:-
v.eae a ae :ne|ane e:au ua|s |ue:|aa|es ae ae a sel|aa:|eaaae |e:|zea|al Ce-
ue a. sse 8ev.laeaa a :ese||e ae e:ieae l c- l -!c O
eu
s eaueaeses v.v.au ua.s
,ae::a ea|:e s.
.
uesues ae ae eeu ea|:es se,uea|es aa see|eaaae :a:al , aua
,ae:ae se aa|a ae eea|:as|es :ea|s e :eee::ea|es, |aa|e eeeau|ees aaa|e s|
eele,.ees e eal|a:a. s ' . Qe |a|s a|||aaes :eval eeesseu al,e ae s se eae ea|eaae:
e eea|ex|e ae aua see.eaaae aeu|aaaa ela aeseear|aaa , . . . ) o ese ae assaae
] a|auea|e eeu es e:eales aa aa|e:|aaae es|a|al as l c e as aesas|:esas :el
ees ea|:e
.
eauaes e :e:|e|:|es :a:a|s , . . . ), :eaaz|a aua see|eaaae aa aal
a
a
fede pubblzc
,e e.v.ea) se :eaaz|:a ae aa|ue ' chi ara diritto, muore disperato'
,aeu a,e a.:e.|e, ue::e u|se:vel) e:a au eea|ee|ae :ev:||e eala|:es.
:
D
o s a
Ne Vezze|e:ae, :| a.|a|aea|e, e|se:ve+ las+a|e V|||a:| ea 1 883, e e+
se|:eee-se ae as
+a
se.|a| ;
e
;:
ea||e e v
1 r-
reas r+ra|s :ea|ra es |a|||aa|es 4e :|4a4es nvs e se|re|+ e :ea a ea
a
` 4|aa aee:iar a:er4es
_- | |
Craas aes aar|eses, es aea|es e:eaeai:es e
aa|e ese:ia
a|aaive| era |a4|seasve| aa aa| er| a 4as |raasaees e:eaeai:as la vez4
re4+z|rea :arres , :erve] a, er:as e arar+ses e+ ||vres, e| es re4+zea e vea-
f
| |
4ea :ea i aaa
4 1ea|e
Ceae 4|sse +aaar| ese a:er:a 4ese+ae| Vea +a|aa e iz
a pre||eaa:ea1|z| e, ve]ase rese|veesse ass+a|e araaia Vaa4e :|aaar
+
| 4 e rae a
I |a| s+]e||e e+ ea|e ve+ |er :ea e|e - aes |eres :ea i
aa e -
. 1. |re es 4e|s
| | s
,O|v|aaea|e e aarse |aa|ea i e:aa a+aea-
re:ea:ii aae ea
e
4
|ar a re:+ra er se+s serv|es |as||| aa4e a 4es:er|aaa a
-
e s|s|eaa, 4e ae . a
|ae4|r +e se+s :||ea|es a4+|raa :ear|aaa a+|+a ) ae e|s|
a|e as
a+
i|as
:easecea:|as aea||vas 4esse s|s|eaa- se:|a|s , e:eae,:as, e||i:as ,
sia:as
s
4e ea|e 4e v|s|a 4e | a4|vi4+e +e se ve aame|a4e e i ae|ea|e
e aers -,
4
ea ae| ea 4ese|a4era aaar+|a4eVezze|erae, e|ar e|are|eae e a se
. 1"
| |
4|r|:||aea|e e4er|a ser :eas|4era4a +aa a|i|+ e irra:aa
.
Cea|+4e, seaea|e +aa |4ea||zae reaa||:a 4a Vr|a e4enaiaerar s+ aa
|+reza r+a4aaea|a|aea|e ||err+|:a e ex|era4er ? s:+| X!X, es
aarses
4
-
|eire4|r|es v|e|ea|es ea|re esrene|anes r+rs a|sea|e|s|as e s+a
sei vaaa e m
|
1
.
| |a
|
Q+aa4e as ve||asreraas 4ere+4a||sae :eaearaa arar, es aaies
:iea e
:ea||
bravi _:aaaas] 4es sea|eres re+4a|s assaraa a airer :ea|a rria e
-
a+araa exer:ea4e a v|e|ea:|aara r|as ar||:+|ares , lsses aa|rei|eres, |er|es
4e ea+iae s|s|eaa4e re|aees re+4a| s, |eraaraa-sees +a e|eea| essea:ia|4e
| | |+i |e
| |
Ass|a :eae e :ea|esae :eavea-
s|s|eaa :|ea|e|s|a +e veie s+ s1 ~
:ia
rereseaaiva
4e a:er4e :ea es ae4e|es |ra4|:|eaa|s 4e ex|erae e 4eea4ea:ia
A es|r+|+ra 4a rr|a Vr|a |ase|a-se ||| :aaea|e aas re| aees ver|.:s ,e
era| |as|ve|s) 4e a+|er|4a4e e 4eea4ea:|a, |avea4e
e:a e+ a|+a
a se-
a
ao ass|u eeue au |aaa|ae ea au ,ae:nl|e.:e se eeas.ae:a
|:e e aua e:,amza ,
| ::
. Da:a||l .aaae as asseei aees eeais
As imprcssicnan|cs ccrrclacs cxis|cn|cs cn|rc css,s varics indicadcrcs
1 lc X!X c inci c dc
(mcs|radas cm dc|alhc nc apcndicc I) rcvcam quc, nc
sccu
- ,
/
bcm as quc davam maicr apcic as sccicdadcs dc mu|assis|cnci a c as
par-
|idcs dc massa, c quc cs cidadcs dcssas mcsmas rcgmcs cram cs ma
m|c-
rcssadcs cm cxcrccr L dirci|c dc vc|c icccm-adquiridc. Ia cm cu|ras rci.cs,
-
a
apa|ia c cs an|igcs vnculcs vcr|i cai s dc cicn|clism rcs|ri ngiam a pa|rcipaac
cvica c inibiam as manics|acs vclun|anas c hcnzcn|almcn|c crgamzadas dc
sclidaricdadc sccial .
Iara avcriguar cs an|cccdcn|cs his|oriccs dc civismc na |alia ccn|cmpcrnca,
ccmbinamcs csscs cincc i ndicadcrcs num unico csccrc a,cnal quc rcprn|a s
|radics dc par|icipac cvica nc scculc X!,
ccc s c na |bcla 5 . 1 . A i-
gura 5 . 2 mcs|ra ccmc cssas |radics dc par|rcipaac ctica vanavam cn|rc as ic-
gics i|alianas nc mcic scculc ccmprccndidc cn|rc aprcximaamcn|c 1 860 c 1 90.
Mcsmc uma rapida ccmparac da igura 5. 2 ccm a igura 4.4 a|cs|a a im-
prcssicnan|c ccns|nci a das |radics rcgicnais dc par|icipa cica ac lcngc dc
dc um scculc dc grandcs mudanas scci ais. Icdcmcs visualizar mclhcr cssa
mai s
.
ar-
a um scculc an|cs
l 1 l
Nc cbs|an|c as grandcs cndas migra|cnas,
|rcipaac civic a
'
l 4!
as |radics cvicas para a ap|a- as a ccn rccs c c|ivas .
1 6 6 CAP T U L O 5
Por outro l ado, as tradies cvicas revel am-se um poderoso determinante dos
atuais nveis de desenvolvimento sci o-econmico, mesmo se mantivermos cons
tantes os nveis anteriores de desenvolvimento. Consideremos nossas varivei s
scio-econmicas, cada qual por sua vez.
Os i ndicadores mais obj etivos de desenvolvimento scio-econmico so o em
prego na agricultura e o emprego na indstria. Tai s dados refletem cl aramente
a revoluo industrial ocorrida na Itlia neste scul o. No perodo de 1 901 a
1 977, a parcela mdi a da fora de trabalho empregada na i ndstria aumentou de
19 para 34%, enquanto a parcela mdia empregada na agricultura nas 20 regies
diminuiu de 66 para 1 9%. Durante todo esse perodo, as diferenas regionai s fo
ram bastante acentuadas: em 1 977, o nvel de emprego na agri cultura variou de
5% na Lombardia a 43% em Moli se, enquanto o nvel de emprego na indstria
variou de 22% em Molise a 54% na Lombardia. No perodo entre 1 901 e 1 977,
a classificao das regies foi razoavelmente estvel, com correlaes de apro
ximadamente r = 0,4; convencional mente, esse nmero seri a i nterpretado como
um sinal de detetmini smo econmico (ou, talvez, centro-periferia) .
Mas quando tomamos por base as tradies cvicas e o desenvolvimento s
cio-econmico registrado no passado para prever o atual desenvolvimento eco
nmico, constatamos que o civismo na verdade muito melhor prognosticador
do desenvolvimento scio-econmico do que o prprio desenvolvimento. Por
exempl o, para prever a proporo da fora de trabalho de uma regio empregada
na agri cul tura em 1 977, vale muito mais conhecer as condies culturai s dessa
regio em 1 860- 1 920 do que sua fora de trabalho empregada na agri cul tura em
1 901 - 1 1 . Na verdade, as tradies cvicas oitocentistas so um detetminante to
poderoso da industrializao no sculo 20 que, mantendo-se constantes as tra
dies culturais , no h simplesmente nenhuma correlao entre o nvel de em
prego na indstria em 1 901 - 1 1 e o nvel de emprego nesse setor em 1 977. Em
outras palavras , a seta c bastante forte, e a seta d, bastante fraca.
1 43
No caso do bem-estar pblico, a concluso idnti ca: as tradies cvicas, tal
como estimadas em 1 860- 1 920, prognosticam muito melhor a mortalidade i n
fantil no final dos anos 70 do que a mortalidade infantil em 1 901 - 1 0; de fato,
mantendo-se constante a cul tura cvica, a correlao entre a mortalidade infantil
ao l ongo dessas seis dcadas desprezvel . Em outras pal avras, no caso da mor
tal i dade infantil, a seta d insignificante, mas a seta c bastante forte.
1 44
Em suma, a economia no serve para prognosticar o ci vismo, mas o civismo
certamente serve para prognosticar a economia, mais at do que a prpri a eco
nomia.
1 45
A figura 5. 6 si ntetiza nossas concluses. A seta b (efeito da economia
sobre o civismo) inexistente, enquanto a seta c (efeito do civi smo sobre a eco
nomia) forte - mai s forte at do que a seta d. Alm disso, a seta a (con
tinuidade cvi ca) bastante forte, enquanto a seta d (continuidade scio
econmica) geralmente fraca. As possibilidades de desenvolvimento scio-eco
nmico de uma regio neste sculo dependeram menos de seu potencial scio
econmico i nici al do que de seu potencial cvi co. Tanto quanto podemos jul gar
por essa simples anlise, a atual correlao entre civismo e economia reflete
. .
1 .
d
. .
b
.
-
.
1 46
pnnctpa mente o 1mpacto o ctvtsmo so re a economia, e nao o mverso.
O R I G E N S DA CO M U N I DA D E C V I CA 1 6 7
F i g u r a 5 . 6
Reai s i nter aes d e c i vi s mo, d esenvol vi me nto sci o- eco n mi co
e des empenho i n st i t uci onal : I t l i a, dcada de 1 900- dcada de 1 980
Ci vi smo
dcada de 1 900
a b
Desenvol vi mento sci o-econmico
dcada de 1 900
d
Desenvol vi mento sci o-econmi co
dcada de 1 970
A fora das tradies cvicas deveras persistente. Alm disso, como demons
traram as concluses do captulo anterior, a atual participao cvica (seta e), e
no o atual desenvolvimento scio-econmico (seta f, que influencia diretamente
o desempenho do governo regional. Temos agora mais provas de que tal efeito
no falacioso. Ao contrrio, tais resultados indicam que as tradies cvicas po
dem influenciar fortemente o desenvolvimento econmico e o bem-estar social ,
bem como o desempenho i nstitucional .
A sindicali zao, como vimos no captulo anterior, tida mai s como um
complemento da participao cvica do que como mera reao a circunstnci as
econmicas. A anlise das tendncias regionais no tocante sindicalizao ob
servadas logo aps a I Guerra Mundial vem corroborar essa interpretao.
1 47
Os
ndices agregados de sindicali zao em 1 921 guardam forte correlao com as
antigas tradi es cvicas (r = 0, 84). Essa ligao to forte que, omitindo as tra
dies cvicas, no h nenhuma correlao entre industrializao e sindicali za
o. A fora do sindi calismo adveio dos padres de solidariedade cvica e no
d - d d 1
.
"
.
1 48
dos pa roes e esenvo v1mento economtco.
Essa relao inesperada e fundamental entre civi smo e economia lana nova
luz sobre o velho debate acerca do descompasso econmico entre o Norte e o
Sul , no apenas na Itlia mas tambm no plano gl obal . O crescente hiato entre
o Norte e o Sul a questo fundamental da histria moderna ital i ana, de modo
que vale a pena evocar os acontecimentos marcantes que despertaram tamanha
paixo entre estudiosos e ativistas. poca da unificao i taliana, nem o Norte
nem o Sul haviam sido realmente atingidos pela Revoluo Industri al . J em
1 88 1 , cerca de 60% dos italianos trabalhavam no campo (um pouco mais no
Norte) , enquanto menos de 1 5% (um pouco mais no Sul ) trabalhavam na ma-
! c ./- : . . . 5
nua|ura, inclui ndc a i ndus|ria ar|csanal. Mas ccmc nc Ncr|c cs cs|abclccimcn|cs
agrccl as cram mais prcdu|ivcs, la a rcndaper capita cra prcvavclmcn|c 1 5-20%
mai s al|a a cpcca da uniicac. A par|ir dc 1 896, pcrcm, c Ncr|c ci-sc |cr-
nandc bcm mais adi an|adc, graas a indus|rializac, cnquan|c c Sul rcalmcn|c
iccu mcncs urbanizadc c mcncs i ndus|riali zadc cn|rc 1 87 1 c 1 9 1 1 . Assim, cm
1 91 1 c hia|c Ncr|c-Sul ampliara-sc ccnsi dcravclmcn|c. as rcndas nc Ncr|c cram
ccrca dc 50% mai s al |as.
l 4-
Ac lcngc dc scculc XX, c hia|c Ncr|c-Sul aumcn|cu i ncxcravclmcn|c, nc
cbs|an|c as csci lacs da ccn un|ura mundial (gucna c paz, a Orandc Dcprcssc
c c boom dc pos-gucna), as dras|icas mudanas ccns|i|uci cnai s (mcnarquia, as-
cismc c dcmccracia parlamcn|ar) c as grandcs mudanas na pcl|ica cccn0mica
(|cn|a|iva asci s|a dc au|c-suicicnci a cccn0mica, in|cgrac curcpcia c c nc mc-
ncs impcr|an|c prcgrama dc i nvcs|imcn|cs publiccs nc Mczzcgicrnc ncs ul|imcs
40 ancs). Nas ul|imas dccadas c Sul aprcscn|cu um dcscnvclvimcn|c mcdcradc,
mas cn|rcmcn|cs c Ncr|c |cvc um dcs mais cx|racrdinari cs sur|cs dc crcscimcn|c
da his|oria cccn0mica ccidcn|al , dcixandc c Sul cada vcz mais para |ras. Em
mcadcs dcs ancs 80, a rcnda per capita cra mai s dc 80% mais al|a nc Ncr|c.
l 0
Icuccs |opiccs da his|cricgraia i|aliana susci |aram |an|c dcba|c quan|c cssc
crcsccn|c dualismc a chamada qucs|c sulis|a'. Na vcrdadc, a |ccria ccc-
n0mica ccnvcnci cnal prcvc c gradual nivcl amcn|c das rcgics dc um pas, c quc
so aumcn|a a pcrplcxidadc causada pclc dualismc i|alianc.
l l
Ia sc aprcscn|aram
mui|as cxpl icacs pcssvci s.
o Desvaa|a,eas r.s| eas ae sal , eeae a| s|+ae| a aes aeteaaes, |etteae aesravetvel e es
eassez ae teeatses aa|ata| s
o lel.|| eas ,evetaaaea|a|s ea|veeaaas, se|te|aae ae iaal ae seale XlX, eeae et
exeale
a) el.|| ea eeaete|al ,t|ae|te e l | vte eeate|e, ae aa| a| l ea a | ae| | ea|e | aaas|t| a sa
l | s|a, e aee| s e te|ee| ea| sae, ae | aeea||vea a |aaas|t|a aet||s|a),
|) el.||ea | seal ,|aes|es elevaaes ae sal e ravetee|aea|e ae |et|e aes ,as|es eea
eaaeae, aeresa e saaeaaea|e ae |ettas - ea|eta ae aal ae seal e assaae a eat,a
|t| |a|t|a |e|al ae resse teete|eaalaea|e aa|s elevaaa ae sal
:
e e ,evetae aa
e|eaal ] ||vesse eeaeaae a |aves||t sa|s|aae| alaea|e ea e|tas a|l| eas aaaela te
,| e), e
e) el.|| ea | aaas|t|al ,ae |eaee| ea e |et|e ae teaevet aaa al | aaa ea|te a | aaas|t| a
esaaa e es ,taaaes |aaees)
o As ex|etaal|aaaes ae aeteaae, a eeeaea| a aa a,leaetae e e ateaa|zaae aa t
| |ea aal | ataa as aeaes|as vaa|a,eas | a| e| a| s ae |et|e
|
O A e|teza aetal e a eateae| a ae ea| |al |aaaae ae |ezze,|etae, ]aa|aaea|e eea
a eal |ata ae el |ea|el | sae
| +
. - c - . 5/ . . v . . 5/ 5 - . v ./ ! 0
Jan|c c hia|c Ncr|c-Sul na !|alia quan|c as |ccrias quc sc crmularam para
cxplica-l c rclc|cm c dcba|c mais amplc scbrc c dcscnvclvimcn|c nc Jcrccirc
Mundc. Icr quc |an|cs pascs pcrmancccm subdcscnvclvidcs! !nsuicicncia dc
rccurscs! Errcs dc gcvcrnc! Dcpcndcncia ccn|rc-pcricria! !mpci!cics dc mcr-
cadc! Cul|ura'! us|amcn|c pcr cssa razc quc cs cs|udcs scbrc a cxpcricncia
i |aliana pcdcm a udar-ncs a ccmprccndcr pcr quc |an|cs (mas ncm |cdcs) pascs
dc Jcrccirc Mundc pcrmancccm incvi|avclmcn|c c i ncxplicavclmcn|c a|cl adcs na
pcbrcza.
Mas ccmc dissc rcccn|cmcn|c Jcnicl c a rcspci|c dc dcba|c i |ali anc. |cda cs-
sa abundncia dc idcias c in|crprc|acs nc sc cz accmpanhar ncm cn|c
ncm dcpcis dc ncccssaric cmpcnhc nc campc da analisc quan|i |a|iva (. . . ) .
Embcra cs l ivrcs dcdicadcs a qucs|c sulis|a'] ccupcm |cda uma bibl ic|cca,
mui|as das qucs|cs lcvan|adas pclcs cccncmis|as quan|c a cx|cnsc c as causas
dc dualismc cccn0micc i|ali anc (. . . ) ccn|inuam scm rcspcs|a'.
l
Os dadcs hi s|oriccs, |an|c dc cpccas rcmc|as quan|c rcccn|cs , ncs lcvam a
suspci|ar (assim ccmc cu|rcs) quc cs a|crcs scci ccul|urai s |cm papcl impcr|an|c
na cxplicac.
l
A bcm dizcr, qualqucr in|crprc|ac bascada num uni cc a|cr
ccr|amcn|c scra cquivccada. As |radics cvicas pcr si so nc dcscncadcaram
(ncm, ncssc scn|i dc, causaram') c rapidc c duradcurc prcgrcssc cccn0micc dc
Ncr|c nc scculc passadc, |al dccclagcm dcvcu-sc a mudanas nc ccn|cx|c na-
cicnal, in|crnaci cnal c |ccnclogicc. Icr cu|rc l adc, as |radics cvicas a udam a
cxplicar pcr quc c Ncr|c ccnscguiu rcagir mai s cicazmcn|c dc quc c Sul acs dc-
saics c cpcr|unidadcs dcs scculcs X!X c XX.
Ccmc cssc vnculc macrc' cn|rc civismc c cccncmia sc manics|aria nc n-
vcl micrc'! Icr mcic dc quc mccanismcs as ncrmas c ins|i|uics da ccmu-
nidadc cvica ccn|ribuiriam para a prcspcridadc cccn0mica! Essa qucs|c un-
damcn|al mcrccc scr invcs|igada mais a undc (c ainda vcl|arcmcs a cla nc
proximc cap|ulc), mas c pcssvcl cx|rair algumas ccncluscs i mpcr|an|cs dc ccr-
|as pcsquisas rcalizadas scparadamcn|c pcr cccncmi s|as pcl|iccs i |aliancs c ncr-
|c-amcricancs. Arnaldc Bagnascc primciramcn|c chamcu a a|cnc para c a|c dc
quc, alcm das duas !|al ias' scbcamcn|c ccnhccidas , is|c c, c |ringulc indus|rial
ncr|i s|a c c Mczzcgicrnc a|rasadc, cxis|i a uma |crccira !|al ia' ccns|i|uda pcr
uma cccncmia diusa' dc pcqucna cscala pcrcm |ccncl cgicamcn|c adian|ada
c al|amcn|c prcdu|iva.
|
Michacl Iicrc c Charlcs Sabcl aprcundaram cssa ana-
lisc, aprcscn|andc numcrcscs cxcmplcs, nc Ccn|rc-Ncr|c da !|alia, dc uma cs-
pccializac lcxvcl' dc |ipc ar|csanal as cmprcsas |cx|cis dc al|a-ccs|ura dcs
arrcdcrcs dc Ira|c, as miniaciarias dc Brcscia, a abrica dc mc|cnc|as dc Bc-
lcnha, cs fabrican|cs dc ladrilhcs dc Sassuclc c|c. Jcmandc cmprcs|adc um ccn-
cci |c dc um dcs undadcrcs da mcdcrna cicncia cccn0mica, Alrcd Marshall , cs
cspccialis|as passaram a chamar cssas arcas dc dis|ri|cs indus|ri ai s'.
| s
Uma das carac|crs|icas dis|in|ivas dcsscs dis|ri |cs indus|riais dcsccn|ralizadcs
pcrcm in|cgradcs c a ccmbinac aparcn|cmcn|c ccn|radi|ori a dc ccnccrrcncia
ccm cccpcrac. As cmprcsas ccmpc|cm acirradamcn|c nc campc da cicicncia
c da incvac cm prcdu|cs, mas cccpcram ncs scrvics adminis|r|ivcs, na aqui-
sic dc ma|crias-primas , nc i nanciamcn|c c na pcsquisa. Essas pcqucnas cm-
! ;
./- : . . . 5
prcsas ccmbi nam bai xa in|cgrac vcr|ical ccm al|a in|cgrac hcri zcn|al, sub-
ccn|ra|andc para |rabalhc cx|ra ccnccrrcn|cs |cmpcrariamcn|c subcmprcgadcs.
Asscciacs indus|riais prcs|am assis|cncia adminis|ra|iva c a|c mcsmc inanccira,
cnquan|c cs gcvcrncs lccais prcpiciam a inra-cs|ru|ura c cs scrvics scciai s in-
dispcnsavci s, ccmc |rcinamcn|c prci ssicnal , incrmac scbrc mcrcadcs dc cx-
pcr|ac c |cndcncias mundiais da mcda c|c. O rcsul|adc c uma cs|ru|ura ccc-
n0mica |ccnclcgicamcn|c adian|ada c al|amcn|c Hcxvcl, quc sc mcs|rcu a mais
i ndicada para ccmpc|ir nc dinmicc mundc cccn0micc dcs ancs T0 c S0. Nc
admira quc ncssas duas dccadas cssas rcgi cs dc cspccializac Hcxvcl |cnham
gczadc dc uma prcspcridadc acima da mcdia.
l -
Essacs|ru|ura cccn0mica pccul i armcn|c prcdu|iva |cm pcrulcrc um ccn un|c
dc mccanismcs ins|i |ucicnais quc pcssibi l i|a a cccxis|cnci a da ccmpc|ic ccm a
cccpcrac, na mcdida cm quc impcdc c cpcr|unismc. Uma vas|a rcdc dc as-
scciacs cccn0micas privadas c dc crganizacs pcl|icas (. . . ) gcrcu um ambi-
cn|c prcpcic acs mcrcadcs, prcmcvcndc a cccpcrac c prcpiciandc as pcqucnas
cmprcsas a inra-cs|ru|ura quc clas sczinhas nc |criam ccmc cb|cr.'
l ;
Ncs dis|ri|cs indus|riais ha grandc mcbilidadc sccial . cs |rabalhadcrcs dcixam
dc scr assal ariadcs para |crnarcm-sc au|0ncmcs c vicc-vcrsa. Os sindi ca|cs gc-
ralmcn|c sc cr|cs c as grcvcs nc sc raras , mas c pac|c scci al ' inccn|iva a
lcxibilidadc c a incvac. I ccmum havcr mu|ua assis|cncia, c as incvacs |cc-
nicas prcpagam-sc rapidamcn|c dc uma cmprcsa para cu|ra. A impcr|ncia da cc-
cpcrac hcrizcn|al cn|rc as pcqucnas cmprcsas c cs |rabalhadcrcs-prcpric|arics
ccn|ras|a ccm c prcdcmnic da au|cridadc c da ccmunicac vcr|icais nas gran-
dcs cmprcsas ccnvcncicnais dc cu|ras par|cs da !|alia. Em suma, a dicrcna das
cccncmias dc cscala i n|crnas' cna|izadas pclas |ccrias cmprcsari ai s classicas, cs
dis|ri |cs i ndus|riais marshal li ancs pricrizam as cccncmias cx|crnas'. O rigcr
das idcias cccn0micas al ia-sc ac calculc mcncs prccisc das van|agcns cclc|ivas,
criandc um scnsc dc sclidaricdadc prcissicnal quc scrvc dc panc dc undc c li-
mi|c a ccnccrrcncia cn|rc as cmprcsas. '
| l
Ii crc c Sabcl ccnclucm quc a cccsc dai ndus|ri a rcpcusa scbrc um scnsc
ccmuni|aric mais undamcn|al , dc qual as vari as crmas i ns|i|ucicnais dc cc-
cpcrac sc an|cs c rcsul |adc dc quc a causa (. . . ). Uma das ircnias dc rcs-
surgi mcn|c da prcduc ar|csanal c quc c cmprcgc da mcdcrna |ccncl cgi a
dcpcndc dc rcvigcramcn|c das ai liacs quc cs|c asscciadas ac passadc prc-
i ndus|ri al '.
| !
Em gcral ccnsidcra-sc quc as ncrmas dc rcciprccidadc c cs si s|cmas dc par-
|ici pac cvi ca sc a chavc dc succssc dcs di s|ri|cs indus|ri ai s, sc a na !|ali a cu
cm cu|rcs pascs . Jais si s|cmas aci l i|am c luxc dc incrmacs scbrc cs avan-
cs |ccnclogiccs, a capaci dadc crcdi|cia dc cvcn|uai s cmprcsari cs, as qual iica-
cs dc cada |rabal hadcr c|c. A incvac dcpcndc da ccns|an|c in|crac in-
crmal ncs cacs, ncs barcs c nas ruas' . As ncrmas scciais quc ccbcm c
cpcr|unismc sc acham |c in|crnalizadas quc c prcblcma dc cpcr|unismc a cus|a
dc dcvcr ccmuni |aric c aqui mcncs rcqucn|c dc quc nas arcas carac|crizadas pc-
lcs sis|cmas vcr|icais c clicn|clis|as. O undamcn|al ncsscs di s|ri|cs dc pcqucnas
indus|ri as, scgundc a maicri a dcs cbscrvadcrcs, c a ccniana mu|ua, a cccpc-
. - c - 5/ .. v . 5/ 5 - . v ./ ! !
rac sccial c c cr|c scnsc dc dcvcr civicc cm suma, c apanagu da cc-
munidadc cvica.
| 1
Nc admira quc csscs dis|ri|cs al|amcn|c prcdu|ivcs cs|cam
ccnccn|radcs naquclas mcsmas rcgics da !|alia sc|cn|ri cnal c ccn|ral quc apcn-
|amcs ccmc ccn|rcs das |radics cvicas, da ccmuni dadc cvica ccn|cmpcrnca
c dc gcvcrnc rcgicnal dc al|c dcscmpcnhc.
En|cndcmcs quc cssas ccns|a|acs a rcspci|c dcs an|cccdcn|cs cul|urais dc
dcscnvclvimcn|c cccn0micc sc mais i ns|igan|cs dc quc prcpriamcn|c ccnclusi-
vas. Scria ridculc supcr quc as |radics cvicas cxaminadas ncs|c cap|ulc sc
c unicc cu mcsmc c mais impcr|an|c a|cr dc|crminan|c da prcspcridadc
cccn0mica. Na vcrdadc, ccmc airmam cs gcogracs his|oriccs bri|niccs Ichn
Iang|cn c R. I. Mcrri s, sc c c lcgadc cul|ural cu c dcscnvclvi mcn|c cccn0micc
quc ccns|i|ui um clcmcn|c indcpcndcn|c c algc quc dcpcndc mui|c da cscala
|cmpcral na qual sc ccnccbc c prcccssc his|oricc. Obviamcn|c ambcs in|cragcm,
inlucnciandc-sc mu|uamcn|c. Nc ha uma rclac dc causa c cci|c, mas um
prcccssc dialc|icc dc rcciprccidadc'.
l 4
Ncssc mcdclc dc duas variavci s (igura
5 . G) c dcmasiadc simplcs para dar ccn|a dc |cdcs cs a|crcs capazcs dc i nl u-
cnci ar c prcgrcssc cccn0micc rcgicnal , |ais ccmc rccurscs na|urais, si|uac cm
rclac acs piincipais mcrcadcs c pcl|icas cccn0micas nacicnai s. Scriam ncccs-
sarics cs|udcs mui |c mais aprcundadcs (inclusivc cs|udcs nc nvcl sub-rcgicnal )
para ccrrcbcrar a argumcn|ac his|orica aqui crmulada.
Jcdavia, cs dadcs aprcscn|adcs ncs|c cap|ul c nc dcixam duvida quan|c ac
pcdcr das ccn|inui dadcs his|oricas para inlucnciar c dcscmpcnhc i ns|i|ucicnal.
A|c mcsmc ncssas simplcs ccncluscs implicam quc, na mcdida cm quc |cnha-
mcs ncgligcnciadc a(s) vcrdadcira(s) causa(s) dc dcscnvclvimcn|c cccn0micc
chamcmc-l a(s) dc a|cr X , cn|c c a|cr X dcvc cs|ar mais dirc|amcn|c rc-
l acicnadc ccm as |radics cvicas dc quc ccm c dcscnvclvimcn|c cccn0micc
an|cricr. A prcspcridadc, uma vcz al canada, pcdc rccrar c civismc, ac passc
quc a pcbrcza prcvavclmcn|c c dcscs|imula, numa ccmbinac dc crculcs vi-
cicscs c vir|ucscs. Mas ncsscs dadcs a|cs|am quc, ncssas i n|cracs, c ncxc
cccncmia > civismc' nc c prcdcminan|c. As ncrmas c as i ns|i|uics cvicas
nc sc mcramcn|c a cs|cira dcixada pclc prcgrcssc cccn0micc.
Ncs ul|imcs I0 scculcs c scbrc|udc nas ul|imas dccadas a !|alia passcu
pcr grandcs mudanas cccn0micas, scciais, pcl|icas c dcmcgraicas. Mi lhcs dc
i|aliancs migraram dc uma rcgic para cu|ra, mais dc 9 milhcs dclcs (cu aprc-
ximadamcn|c um dccimc dc |cda a pcpulac) ncs I 5 ancs dcpcis dc I 955.
l
Ncs primcircs I 00 ancs apos a uniicac i|aliana, as rcgics sc al|cuaram nas
mclhcrcs pcsics da cscala socic-cccn0mica. As rcgics cua cccncmi a cra rcla-
|ivamcn|c indus|rializada cm I 9T0 nc |inham sidc ncccssaiamcn|c as rcgics in-
dus|rializadas dc um scculc an|cs, c as rcgics quc aprcscn|avam bcas ccndics
sani|arlas cm I 9T0 nc |inham sidc aquclas ccm cs mclhcrcs nvcis dc salubridadc
cm I ST0.
Apcsar dcssc |urbilhc dc mudanas, as rcgics carac|crizadas pcla par|ici-
pac cvica nc inal dc scculc XX sc quasc prccisamcn|c as mcsmas cndc as
cccpcra|ivas, as asscciacs culturais c as sccicdadcs dc mu|ua assis|cncia cram
mai s abundan|cs nc scculc X!X, c cndc as asscciacs ccmuni |arias, as ccnra-
! 2 ./- : . . . 5
rlas rcllglcsas c as gulldas havlam ccn|rlbudc para c advcn|c das rcpubllcas cc-
munals nc scculc X!!. Essas rcglcs cvlcas nc cram cspcclalmcn|c adl an|adas
um scculc a|ras, mas cram lnvarlavclmcn|c ul |rapassandc as rcgl cs mcncs c-
vlcas, sc a cm |crmcs dc dcscnvclvlmcn|c cccn0mlcc (pclc mcncs dcsdc a crla-
c dcs gcvcrncs rcgl cnais) cu dc qual ldadc dc gcvcrnc. A imprcssl cnan|c
rcsls|cncla das |radlcs cvlcas a|cs|a a cra dc passadc.
Maspor que c passadc c assim |c cr|c! Quc crculcs vlr|ucscs prcscrvaram
nc Ncr|c cssas |radlcs dc clvlsmc a|ravcs dc scculcs dc dras|lcas mudanas sc-
clals , cccn0mlcas c pcl|lcas! Quc crculcs vlcl cscs pcrpc|uaram nc Sul a cx-
pl crac c a dcpcndcncla! Iara rcspcndcr a cssas qucs|cs, |cmcs quc pcnsar
nc apcnas cm |crmcs dc causa c ccl|c, mas cm |crmcs dc cqullbrics sccial s.
Els c quc ncs prcpcmcs a azcr nc proximc cap|ulc.
Capital soci al e desempenho i nsti tuci onal
DI LEMAS DA AO COLETIVA
NA8 LCl0L8 mcncs cvicas da !|alla, a vlda cclc|lva lccu a|rclada pcr mals dc
um mllcnlc. Icr quc! Dcccr|c nc scra pcrquc cs habl|an|cs prclram vivcr sc-
l l|arla c rcslgnadamcn|c na pcbrcza.
|
A cprcssc cs|rangcira pcdc |cr s idc cu-
|rcra parclalmcn|c rcspcnsavcl pcr cssa sl|uac, mas a cxpcrl cncl a rcgicnal
mcs|ra quc a au|cncmla nc c ncnhuma panaccia. c casc dc ncs pcrgun|armcs
cxaspcradcs. scra quc as pcsscas quc vlvcm ncssas rcglcs prcblcma|lcas nc
aprcndcram absclu|amcn|c nada ccm sua |rls|c cxpcrlcncla! Ccr|amcn|c clas dc-
vcm pcrccbcr quc sua sl|uac scrl a mclhcr sc |cdcs cccpcrasscm para c bcm
ccmum.
!
Davld Humc, ll oscc csccccs dc scculc X'!!!, ccn|a-ncs uma pcqucna pa-
rabcl a quc rclc|c c dll cma undamcn|al quc ccrroi c csprl|c cvlcc racl cnal .
1ea a| l|e es| aaaate |e]e, e aea es|at aaaa| vaa|a]ese ata as ae|s
ae ea |e a]aae a eel|e-l e |e]e e ae |a ae a]aaes aaaa| |e |ea|e aa|zaae
et || e se| ae |aa|a ae |eas et a|a let|aa|e ae rate| aea|aa esrete ea
|ea ravet, e se| ae se ea |e aaaat, esetaaae al,aaa te|t| |a|e, eet|aaea|e ae
aeeee| eaate| , e| s ae eaete| eea|at eea |aa ,ta|| ae La|e, ae|xe ae a] aaat
|e, e |a ae a,as aa aesaa aeeaa As es|aes aaaaa, e as ae|s etaeaes
eessas eel|e||as et ral |a ae eear| aaa aa|aa ' '
A lncapacldadc dc cccpcrar para c mu|uc prcvcl|c nc slgnilca ncccssarla-
mcn|c l gncrncla cu lrracl cnalldadc. Os cspccialls|as cm |ccrla dcs cgcs cs|u-
daram cssc dllcma undamcn|al cm dlvcrsas circuns|ncl as .
o |e drama dos bens comuns, aa et| aaet ae ,aae ee eae l | a| |at e as|ete|e aes te
|aa|es aes aeaa| s se ele l | a| |at sea ase aas as|a,eas eeaaas, seaea|e el e sa| t
etaeaae |as e as|ete|e exeess| ve aes|t| e teeatse eeaaa ae ae aeeaae a sa|
s| s|eae| a aes aeaa| s
o ua bem pblico, eeae e at ea aa aa||ee|e aesela.aes, eae set aesrta|aae et |e
aes, aesae eles ae ee eee|t||aea ata tevet esse |ea Le,e, aetaalaea|e a| a-
,aa |aeea|| vaae a tevet aa |ea a|l| ee, e a ral|a ae | a| e| a|| va te] aa| e| al a
|eaes
o lel a eat|a lgica da ao coletiva, |eae |ta|al|aaet set| a |eaee| aae se |eaes izes
sea ,teve ae aesae |eae, aas aea |eaa a | a| e| a||va ae aev| aea|e eette e t| see
! 4 ./- : . . .s
ae set |ta|ae et aa rata-,teve sa|emaae, ass|a, |eaes a,aataaa, eea|aaae || tat te-
ve||e aa | ataaeae| a ae al,aa
D |e dilema do prisioneiro, ae|s eaal | ees se aaa||aes | aeeaaa| eve| s, e a|z-se a ea-
aa aa aeles ae, se aela|at e eeaaa|e|te, ,aa|at a l | |etaaae, aas se ,aataat s|-
l eae| e, e e ea|te eearessat, teee|et aaa aa| e esee| alaea|e seveta se aa|e
s
aaa|| vessea s| leae| e, set|aa aa|aes leveaea|e, aas, aa |aess| || l |aaae ae eea|| -
aatea saas vetses, eaaa aal raz ael|et ea ael a|at, independentemente do que o ou
tro venha a fazer.
Em |cdas cssas sl |uacs, asslm ccmc na slngcla parabcla dc Humc, ambas
as par|cs |crlam a ganhar sc cccpcrasscm. Na al|a dc um ccmprcmlssc mu|uc
ccnlavcl, pcrcm, cada qual prccrc dcscr|ar, |crnandc-sc um cpcr|unls|a. Raclc-
nalmcn|c, cada um cspcra quc c cu|rc dcscr|c, azcndc-c bancar c |rcuxa'.
Jals cxcmplcs sc . . . ) cx|rcmamcn|c u|cls para mcs|rar ccmc l ndlvducs pcr-
cl|amcn|c raclcnal s pcdcm prcduzlr, scb ccr|as clrcuns|nclas, rcsul|adcs quc
nc sc 'raclcnal s ' dc pcn|c dc vls|a dc |cdcs cs quc cs|c cnvclvldcs. '
4
Essc dllcma nc dcrlva dc malcvclcncla cu mlsan|rcpla, cmbcra scu |rls|c
dcscchc pcssa dcspcr|ar |als scn|l mcn|cs. Mcsmc quc ncnhuma das par|cs quclra
prc udlcar a cu|ra, mcsmc quc ambas cs|c am ccndlclcnalmcn|c prcdlspcs|as a
cccpcrar sc vccc lzcr, cu ac , nc ha garan|la dc quc nlngucm lra rccr
a ccrda', sc nc hcuvcr um ccmprcmlssc quc pcssa scr ccbradc. Ilcr alnda, ca-
da um sabc quc c cu|rc sc acha na mcsma sl|uac. Iara havcr cccpcrac c
prcclsc nc so ccnlar ncs cu|rcs, mas |ambcm acrcdl|ar quc sc gcza da ccn-
lana dcs cu|rcs. '
Iar|c da dllcul dadc ccnsl s|c nc a|c dc quc a cccrc c cncrcsa. As sc-
clcdadcs quc cna|lzam mul|c c usc da cra ccs|umam scr mcncs clclcn|cs,
mal s sacrllcan|cs c mcncs sa|l sa|orlas dc quc aquclas cndc a ccnlana c man-
|lda pcr cu|rcs mclcs'.
s
O mal cr prcblcma, pcrcm, c quc a cccrc imparclal c
cm sl mcsma um bcm publlcc, cs|andc sucl|a ac mcsmc dll cma baslcc quc cla
busca rcsclvcr. A cccrc dc um |crcclrc cxlgc quc cs|c sc a ccnlavcl , mas quc
cra garan|c quc c pcdcr scbcranc nc lra dcscr|ar'! Em suma, sc c Es|adc
|cm cra cccrcl|lva, cn|c cs quc c dlrlgcm usarc cssa cra cm prcvcl|c pro-
prl c, a cxpcnsas dc rcs|c da scclcdadc. '
-
A hls|orla mcs|rcu acs l|allancs mciidlcnals a lnvlabllldadc da scluc hcbbc-
slanapara cs dllcmas da ac cclc|lva. Os |radlclcnals ciiadcrcs dc l ns|l|ulcs
mcnarcas pcr vczcs ciiaram lns|l|ulcs quc prcmcvcram c bcm-cs|ar, mas |am-
bcm crlaram lns|l|ulcs quc lcvaram a dccadcncla cccn0mlca. '
l 0
Nc argc da
|ccrla dcs cgcs, a cccrc lmparclal dc um |crcclrc nc ccns|l|ul gcralmcn|c um
cqullbrlc cs|avcl', ls|c c, aquclc cm quc ncnhum cgadcr |cm mc|lvcs para mc-
dilcar scu ccmpcr|amcn|c.
Ia nc classlcc dllcma dc prlslcnclrc c ncs dllcmas cci1cla|cs da ac cclc-
|lva, a dcscrc uma cs|ra|cgla dc cqul lbrlc cs|avcl para |cdcs cs par|l clpan|cs.
A dcscrc c a unlca a|l|udc o|lma, qucr dl an|c dc l gual a|l|udc, qucr dlan|c dc
todas as cs|ra|cglas, puras cu mls|as . '
l l
Icr plcrcs quc scam as ccnscqucnclas
para |cdcs cs l n|crcssadcs , |ransgrcdlr ccn|lnua scndc uma a|l|udc racl cnal para
qualqucr lndlvduc.
Mas, ccmc a sc cbscrvcu, cssa |ccrla subcs|lma a cccpcrac vclun|arl a.
al|a dc cccpcrac cn|rc cs azcndclrcs da parabcla dc Humc dcvcmcs ccn|ra-
pcr a aiutarella ha mul|c pra|lcada pclcs mcclrcs da !|alla ccn|ral cu as cclc|as
para a ccns|ruc dc cclclrcs nc Ocs|c amcrlcanc, quc sc alnda mals surprc-
cndcn|cs a luz da loglca lmplacavcl da ac cclc|lva. Dcvcramcs pcrgun|armc-
ncs pcr quc c ccmpcr|amcn|c nc-cccpcra|lvc nc sc manlcs|a ccm |an|a rc-
qucncla quan|c prcvc a |ccrla dcs cgcs. ' '
!
Essa qucs|c |cm mcbl ll zadc as cncrglas crladcras dc mul|cs cs|udlcscs ncs
ul|lmcs ancs. Em gcral cs cspcclalls|as cm |ccrla dcs cgcs ccnccrdam cm quc
a cccpcrac |crna-sc mals acll quandc cs cgadcrcs par|lclpam dccgcs quc sc
: .s ./- :. . .s
rcpc|cm indcinidamcn|c, dc mcdc quc c dcscr|cr c punidc nas succssivas rc-
dadas. Essc princpic c undamcn|al para um maicr aprcundamcn|c ncssc cam-
pc. (Uma dc suas vcrscs, ccmc cm gcral sc admi|c, c c chamadc |ccrcma
pcpular. )
| 1
Jccricamcn|c, ha cu|ras ccndics incrcn|cs ac propric cgc quc pc-
dcm avcrcccr a cccpcrac ccmc, pcr cxcmplc, numcrc limi|adc dc cgadcrcs,
incrmac abundan|c scbrc c ccmpcr|amcn|c passadc dc cada cgadcr c c a|c
dc c u|urc nc scr cxccssivamcn|c dcsccn|adc pcl cs cgadcrcs. Jcdcs csscs a-
|crcs sc impcr|an|cs . Mas ac quc parccc clcs implicam quc a cccpcrac im-
pcsscal sca rara, cmbcra aparcn|cmcn|c cla sc a ccmum nc mundc mcdcrnc. Icr
quc!
| 4
Uma impcr|an|c linha dc pcsquisa, cxcmpliicada pclc |rabalhc dccccncmi s|a
Olivcr Wi lliamscn, cna|iza a impcr|nci a das ins|i|uics crmais para diminuir
cs cus|cs dc |ransac' (is|c c, cs cus|cs dc iscalizar c azcr cumprir cs accr-
dcs), pcrmi|i ndc assim acs agcn|cs li darcm mclhcr ccm cs prcbl cmas dc cpcr-
|unismc c dcscrc.
|
Ccmc vimcs nc cap|ulc 1 , Elincr Os|rcm dcmcns|rcu
rcccn|cmcn|c a impcr|ncia dcssc cncquc ac ccmparar as inici a|ivas dc gcs|c
cccpcra|iva dc rccurscs ccmuns ccmc pas|agcns, aguadas c pcsqucircs . Icr quc,
pcrgun|a cl a, ccr|as i ns|i|uics ccnscguiram supcrar a l ogi ca da ac cclc|iva c
cu|ras nc! Dc suas ccmparacs cmcrgcm alguns rcquisi|cs para c prc c|c i ns-
|i|uci cnal ccmc, pcr cxcmplc, a clara dcinic dcs limi|cs da ins|i|uic, a par-
|icipac das par|cs in|crcssadas na dci nic das rcgras, a adcc dc sancs
grada|ivas para cs |ransgrcsscrcs, a cxi s|cnci a dc mccanismcs pcucc cncrcscs pa-
ra a scluc dc ccnli|cs c|c.
|
Icrcm cssa vcrsc dc ncvc ins|i|ucicnalismc' dcixa cm abcr|c uma qucs|c
crucial . ccmc c pcr quc sc crmam as ins|i |ui cs crmai s quc a udam a supcrar
cs prcblcmas da ac cclc|iva! Ac quc parccc cs proprics par|icipan|cs nc pc-
dcm criar a ins|i|uic, pcla mcsma razc dc quc ncccssi |am dcla primciramcn|c,
c a igura dc lcgisladcr' imparcial c |c prcblcma|ica quan|c c pcdcr scbcranc
imparcial dc Hcbbcs.
|
|e s e eae l avtat aa eea|ta|e ,|s|e , aaa eeas|| |a| e) ea eeareta| aaae eea
a aessa eeas|||a|e sea |aeettet aaaa |ar| a| |a tevetse ae |a| s eea|ta|es Os ae
eaa| saes retaa| s ae eea|tele see| al aevea set atae|| |eaaea|e teeases ae
eet|aa| sae, e|s se as a| aet| as aea|aaa|es sel aaa a eeas|| |a| e, e| aaaes
|ea- |a:eae|eaaaes ae|xaa a ea|tes e aas ae el | e| at esses asataaetes, e es | a
rta|etes eea|aaazes seae,aa seas | aes|es e avaaaa es s| aa| s ae |t+as| |e
s
Dc a|c, cs inra|crcs, cs aprcvci|adcrcs c as mincrias dcminan|cs incs|am
mui|as sccicdadcs, ccmc pcdcm a|cs|ar cs cidadcs das rcgics mcncs cvicas da
!|alia. No cn|an|c parccc quc cm cu|rcs lugarcs as ins|i|ui cs ccl abcra|ivas un-
cicnam mais cc|i vamcn|c. Icr quc! Iara rcsclvcr cssc cnigma, |cori ccs cbs|i -
nadcs vcl|aram-sc para c quc Rcbcr| Ba|cs dcncmina sclucs ccnci liadcras',
ccmc ccmunidadc c ccniana. Num mundc cndc cxis|cm dilcmas dc prisic-
ncirc, as ccmunidadcs cccpcra|ivas pcrmi|irc acs i ndivducs racicnais supcrarcm
cs dilcmas cclc|ivcs'.
| -
./ - :/ . . . /. - 5 - - v - - - . : :. . . / . : ..
CAPI TAL SOCI AL, CONFI ANA
E ASSOCIAES DE CRDI TO ROTATIVO
A supcrac dcs dilcmas da ac cclc|iva c dc cpcr|unismc ccn|raprcduccn|c da
rcsul|an|c dcpcndc dc ccn|cx|c sccial mai s amplc cm quc dc|crminadc cgc c
dispu|adc. A cccpcrac vclun|aria c mais aci l numa ccmunidadc quc |cnha hcr-
dadc um bcm cs|cquc dc capi|al sccial scb a crma dc rcgras dc rcciprccidadc
c sis|cmas dc par|icipac cvica.
!0
Aqui c capi |al sccial diz rcspci|c a carac|crs|icas da crganizac sccial, cc-
mc ccni ana, ncrmas c sis|cmas, quc ccn|ribuam para aumcn|ar a cicicncia da
sccicdadc, acil i|andc as acs cccrdcnadas .
Ass| a eeae ea|tas retaas ae ea| |al , e ea||al see| al teaa||ve, ess| || l | |aaae
a teal|zae ae eet|es e|]e|| ves ae set|aa | aal eaave| s se el e ae ex| s|| sse , . . . ) .
let exeale, aa ,tae ea]es aea|tes aeaeas|tea eear|a|| l | aaae e ae aees|
|ea aal a eear| aaa aas aes ea|tes eaaz ae teal | zat aa||e aa| s ae ae ea|te
,tae ae eatea ae eear| a|| l| aaae e eear|aaa , . . . ). |aaa eeaaa| aaae tatal , )
eaae aa a,t| eal |et a] aaa e ea|te a earataat e sea reae e eaae es | al eaea|es
a,oeelas se tee|teeaaea|e eates|aaes, e ea| |al see| al eta||e a eaaa a,:| eal
|et teal | zat e sea |ta|al|e eea aeaes ea| |al r.s|ee se| a retaa ae a|eas.l|es e
e a| aaea |e
:
O capi|al sccial acil i|a a cccpcrac cspcn|nca. Um bcm cxcmpl c dcssc
pri ncpic c a ins|i|uic dc pcupana incrmal , largamcn|c diundida ncs qua|rc
ccn|incn|cs, chamada associao de crdito rotativo. Jal asscciac ccnsi s|c num
grupc quc acci|a ccn|ri buir rcgularmcn|c para um undc quc c dcs|i nadc, in-
. .
1 d '
!!
D N
.
` E
|cgral cu parcialmcn|c, a cada ccn|nbum|c a |crna amcn|c . a rgcna a s
cocia, dc Icru ac 'ic|n, dc Iapc ac Egi|c, dcs imigran|cs an|ilhancs dc lcs|c
dcs Es|adcs Unidcs acs chicanas dc ccs|c, dcs ilc|radcs aldccs chincscs acs
bancari cs c acs anali s|as cccn0miccs da Cidadc dc Mcxi cc, rarc c cndc nc sc
|cnha nc|cia das asscci acs dc crcdi|c rc|a|ivc. Mui |as sccicdadcs ncr|c-amc-
ri canas dc pcupana c cmprcs|imcs ccmcaram ccmc asscciacs dc crcdi |c rc-
|a|ivc.
!1
Numa asscciac dc crcdi|c rc|a|ivc ccm 20 mcmbrcs, pcr cxcmpl c, cada um
ccn|ribui ccm um mcn|an|c mcnsal cquivalcn|c a um dolar, c |cdc mcs um
mcmbrc dicrcn|c rcccbc csscs 20 dolarcs para gas|ar ccmc bcm cn|cndcr (para
cus|car um casamcn|c, ccmprar uma bi cicl c|a cu uma maquina dc ccs|ura, rc-
ncvar c cs|cquc dc uma lc a) .
!4
Es|c mcmbrc pcrdc c dirci|c as proximas dis-
|ribuics, mas ccn|inua ccn|ri bui ndc rcgularmcn|c a|c quc |cdcs cs dcmais
|cnham pcr sua vcz rcccbidc c bclc'. As asscciacs dc crcdi|c rc|a|i vc variam
bas|an|c cm |amanhc, ccmpcsic sccial , crganizac c cri|crics para dc|crminar
as ccn|ribuics. Jcdas clas ccmbinam scci abilidadc ccm crmac dc capi|al cm
pcqucna cscala.
As asscci acs dc crcdi|c rc|a|ivc, pcr mais amcnas quc sc am as suas rcu-
nics, rcprcscn|am algc mais dc quc cn|rc|cnimcn|c sccial cu al|rusmc. Occr|z di z
! c . / - : . . . 6
uc
,
cm Iaa,
-
pc
ccnfmna Ju|ua). Os l acs dc confianza |an|c pcdcm scr dirc|cs quan|c in-
duc|cs c
'
!
A d d I
L
,
ca ,r a c rc acc scctars pcrmi|c |ransmi|ir c disscminar ccnfiana.
ccnfm cm vccc pcrquc ccnfm ncla, c cla mc garan|c quc ccnfia cm vccc.
As asscci acs dc crcdi|c rc|a|ivc mcs|ram ccmc cs dilcmas da ac cclc|iva
p?dcm scr supcradcmcdia|c c aprcvci|amcn|c dcfcn|cs cx|crnas dc capi|al sc-
cral
uvcz quc |as assccracs u|ilizam as rcl acs scciais a cxi s|cn|cs cn|rc
s mdrvrducs para |cn|ar ccn|crnar cs prcblcmas dc infcmac c cxccu|cricdadc
madcquadas'.
!-
Assim ccmc c capi |al ccnvcncicnal nc casc dcs mu|uarics ccn-
vcncicnais, c capi |al sccial scrvc ccmc uma cspccic dc garan|ia, cs|andc pcrcm
dispcnvcl para cs quc nc |cm accssc acs mcrcadcs dc crcdi|c rcgularcs.
10
Nc
./- :/ . . . / . - 5 - - v - - - . : :. . . / . ! 0
dispcndc dc bcns fsiccs para dar cm garan|ia, cs par|icipan|cs na vcrdadc cm-
pcnham suas rclacs scciai s. Assim c capi|al sccial c usadc para ampliar cs scr-
vics dc crcdi|c dispcnvcis ncssas ccmunidadcs c para aumcn|ar a cficicncia
ccm quc a cpcram cs mcrcadcs.
Nc rarc as asscci acs dc crcdi|c rc|a|ivc cs|c ligadas a cccpcra|ivas c cu-
|ras fcrmas dc mu|ua assis|cncia c sclidaricdadc !ssc sc dcvc cm par|c ac fa|c
dc |cdas cssas fcrmas dc cccpcrac vclun|aria sc valcrcm dc mcsmc vir|ual cs-
|cquc dc capi|al sccial Ccmc diz Os|rcm a rcspci|c dcs fundcs ccmuns (IC) dc
pcqucna cscala. |cndc vividc cm |ai s si|uacs pcr |cmpc ccnsidcravcl c dc-
scnvclvidc ncrmas c padrcs dc rcciprccidadc, cs indivducs passam a dispcr dc
capi|al sccial para criar cs mccanismcs ins|i|uci cnais indispcnsavcis a scluc
dcs dilcmas dcs IC'.
1 l
Ira|icas d c mu|ua assis|cncia ccmc as asscciacs d c crcdi|c rc|a|ivc rcprc-
scn|am |ambcm invcs|imcn|cs cm capi|al sccial. O arisan avancs ccs|uma scr
vi s|c pcr scus mcmbrcs nc |an|c ccmc uma ins|i|uic cccn0mica, c s im ccmc
uma i ns|i|uic sccial cu a final i dadc prccpua c fcr|alcccr a sclidaricdadc cc-
muni |aria'. Jambcm nc Iapc c ko c apcnas uma das mui|as fcrmas |radicicnais
dc mu|ua assi s|cncia cxi s|cn|cs nas aldcias apcncsas, incluindc-sc a a pcrmu|a
dc scrvics, a |rcca dc prcscn|cs, c mu|irc para ccns|ruir c rcfcrmar casas , c
amparc da ccmunidadc cm cascs dc mcr|c, dccna c cu|rcs |rans|crncs c|c. Icr-
|an|c, assim ccmc nas arcas rurais dc Iava, a asscciac dc crcdi|c rc|a|ivc c
mai s dc quc uma simplcs ins|i |uic cccn0mica. c um mccanismc quc fcr|alccc
a sclidaricdadc ccmuni|aria'.
1!
Jal ccmc succdc ccm c capi|al ccnvcncicnal , cs quc dispcm dc capi|al sc-
cial |cndcm a acumul ar mai s Uma vcz |cndc criadc suas primciras i ns|i |uics
dc pcqucnc pcr|c, um grupc dc indivducs pcdc u|ili zar c capi|al sccial assim
gcradc para sclucicnar prcblcmas dc maicr mcn|a a|ravcs dc mccanismcs ins-
|i|ucicnai s mais ccmplcxcs. As a|uais |ccrias scbrc a ac ccl c|iva dcixam dc cn-
fa|izar c prcccssc dc acumulac dc capi|al ins|i|ucicnal.'
11
Mui|as das fcrmas dc capi|al scci al cxis|cn|cs ccnfiana, pcr cxcmpl c
sc c quc Albcr| Hirschmandcncmincu rccurscs mcrai s', is|c c, rccurscs cua
cfcr|a aumcn|a ccm c usc, cm vcz dc diminuir, c quc sc csgc|am sc no fcrcm
u|lizadcs
14
Quan|c mais duas pcsscas ccnfiam uma na cu|ra, maicr a sua ccn-
fiana mu|ua.
1
Icr cu|rc ladc.
uaa teraeaa aeseeer| aea a| t. e| l aee|e el | a| eaaa a|tavs aa exet| eee| a, et
aae|e ea el a | aeae as esseas ae |etca a exet|eee| a see| al aaeaaaa, ea, e
ae |et, |eaaz a a|||aaes ae valet| zaa a tt| a aeseeer|aea , ) uaa vez
| es|al aaa a aeseeer|aea, le,e se |etea |aess|vel sa|et se eta ae ra|e ] as|| eaaa,
e| s el a |ea a eaae| aaae ae satisfazer a si prpria. "
36
Jambcm cu|ras fcrmas dc capi|al sccial , ccmc as ncrmas c as cadcias dc rc-
l acs scciai s, mul |ipli cam-sc ccm c usc c minguam ccm c dcsusc
1
Icr |cdcs
csscs mc|ivcs, cabc cspcrar quc a criac c a dilapidac dc capi |al sccial sc ca-
rac|crizcm pcr crculcs vir|ucscs c crculcs vici cscs
! c0 . / - :. . .
Uma carac|crs|ica cspccica dc capi|al sccial ccniana, ncrmas c cadcias
dc rclacs scciai s c c a|c dc quc clc ncrmalmcn|c ccns|i|ui um bcm publicc,
ac ccn|ratic dc capi|al ccnvcncicnal, quc ncrmalmcn|c c um bcm privadc. Icr scr
um a|ribu|c da cs|ru|ura sccial cm quc sc i nscrc c indivduc, c capi|al sccial nc
c prcpricdadc par|icular dc ncnhuma das pcsscas quc dclc sc bcnciciam. '
1
Assim
ccmc |cdcs cs bcns publiccs, c capi|al sccial ccs|uma scr insuicicn|cmcn|c va-
lcrizadc c supridc pclcs agcn|cs privadcs. Icr cxcmpl c, minha rcpu|ac dc crc-
dibilidadc bcncicia |an|c a mim quan|c a vccc, a quc ncs pci!i|c cs|abclcccr uma
cccpcrac mu|uamcn|c ccmpcnsadcra. Mas cu dcsccn|c cs bcnccics quc a mi-
nha crcdibilidadc |raz para vccc (cu cs cus|cs quc a minha al|a dc crcdibilidadc
acat+c|a para vccc), c pcr|an|c invis|c insuicicn|cmcn|c na crmac dc ccnian-
a.
1-
!ssc signiica quc c capi|al sccial, a dicrcna dccu|ras crmas dc capi|al , gc-
ralmcn|c |cm quc scr gcradc ccmc subprcdu|c dc cu|ras a|ividadcs scciai s.
40
A ccniana c um ccmpcncn|c basicc dc capi|al scci al . Ccmc di ssc Kcnnc|h
Arrcw. Ira|icamcn|c |cda |ransac ccmcrcial c
a|s es
s|||||4a4es 4e a|:aae: aa|es seaea|es 4a se.|e4a4e, re:|a|e.ea4e ass|a a .e
|a|e:ae ae | aae .ea+a||:| e le: |:ea|a, .eae e|se:ve+ C:aaeve||e:, es
v|a.+|es |a|e:essea| s 1e:|es ,.eae a:ea|es.e e |a||na aa|za4e)
s
neaes
|ae:|aa|es 4e +e es v|a.+| es r:a.es ,.eae .eae
ea|es e
-
ar. |a
e a
se.|aees se.+a4:|as) a:a s+s|ea|a: a .eese .ea+m|anae a aae .e|e|| va
es dz
ferentes 4e +e es v|a.+|esre:|es, +e .es|+aaa .ea.ea|:a:-se ea 4e|e:aua4
s
:+es
se|aes
s|ea|aa a .eee:aa
e
dentro 4e .a4a :+e, aas es s|s|eaas 4e a:|..|aae .|v..a, +e ea|e|
a 4|
re:ea|es .a|ee:|as se.|a| s, :eaevea +aa.eee:ae aa| s aa|a lssa e |a
|a +aa 4as :azees e|as +a|s es s|s|eaas 4e a:||.|ae .|v|.a se a:|e |ae
|ae:|aa|e 4e es|e+e 4e .a||a| se.|a| 4e +aa .ea+a|4a4e
:e es s| s|eaas |e:|zea|a|s 4e a:||.|ae .|v|.a a] +4aa es a:||.|aa|es a
se|+.|eaa: es 4| |eaas 4a ae .e|e||va, ea|e +aa|e aa|s |e:|ze
|:|+.:eaa| aa
.ea+a|4a4e ea e:a| A ar|||ae a :+es |et|zea|a|aea|
:a
mza4es .e
e
.|+|es 4ese:|| ves, .eee:a||vas, se.|e4a4es 4e a|
+a ass:s|ea..a, asse..aees
.+||+:a|s e s| a4|.a|es) 4eve es|a: es|||vaaea|e :e| a.|eaa4a .e
e |er:
4esea
ea|e eve:aaaea|a| Ceae a :ea||4a4e e:aa
s ea||.es a
4 +a a:||4e a:a e+|:e e 4e +aa :e.ae a:a e+|:a ,ve:||.a| ea .er|es na e
ar.uaa
`
:|: an aa
e
+a:4e :e|ae .ea 4eseaea|e eve:aaaea|a| - m4..e )e :|a
a
`
i
m
zaees ||e:a:+|.aaea|e e:aa|za4as ,.
ea|e 4e eve
e, a
a
i|| |a, e| e aeaes, es 4eve|es aa| sre:ve:eses se es +e |ea aeaes es:n|e .|
v|.e
:
"
e:
e|
es
lssa | a|e::e|ae 4es ere||es |ear|.es 4es s|s|eaas 4e
:|:.:aae
|v..a
.ea|:a4|z ea .e:|es ase.|es e+|:as |ee:|as se|:e e 4eseave|vaea|e e|||.e e
e.eaea|.e la The rise and decline of nations, Vaa.+: O|sea, re:ae.ea4e +na
ex| |.ae e:||aa| a:a a ||.a4aae .e|e||va, s+s|ea|a +e es e+eaes :+
es 4e |a|e:esse ae |ea aea|+a ae|ve a:a|:aa |a: e| e |ea .
`
a+a4 se
.|e4a4e e |e4es es ae||ves a:a eaa]a:-se ea a||v|4a4es es
e.+| a|:vas e
e:
sas
e |aer|.|ea|es lobbies a:a e||e: |seaees r|s.a| s, .ea|aes a:a :es|:
a
" e|.
aa-se .a4a
z aa: a+-
ae:eses s+re.aa4e a |aevae e ea|:avaa4e e .:es.+ea|e e.eaea..e Cnes
aa| s mae:eses e aa|s re:|es s|a|r|.aa aeaes .:es.|aea|e :e.|e4a4e re:|e,
e.eaea|a r:| |
A
. .
|
.
d |ransgrcssc aumcn|am nas sccrc a cs ccmp cxas . ssrm, a tmpcranci a c ca-
pi|al sccial (para ccibir c cpcr|unismc, a |rapaa c a |ransgrcssc) aumcn|a a mc-
dida quc prcsscguc c dcscnvclvimcn|c cccn0micc. !ssc |alvcz audc a cxplicar pcr
quc ncs ul|imcs l 00 ancs aumcn|cu c cssc cxis|cn|c cn|rc c Ncr|c cvicc c c Sul
nc-cvicc.
O gcvcrnc au|cri|aric, c clicn|clismc, a cccrc ilcgal c quc andcs rcprcscn-
|am a scluc subo|ima da cmissc'. a|ravcs dclcs cs indivducs ccnscgucm al-
guma |rcgua na gucrra dc |cdcs ccn|ra |cdcs, scm buscar c scnhc impcssvcl da
cccpcrac. A cra c a aml ia sc um succdncc primi|ivc da ccmunidadc c-
vica. Essc cquilbric ci c |ragicc dcs|inc da !|ali a mcridicnal pcr um milcnic.
Havcndc um cs|cquc adcquadc dc capi|al scci al , pcrcm, c pcssvcl cb|cr-sc
um cquilbric mais sa|isa|oric. Supcndc quc cs dilcmas dc prisicncirc scam i|c-
radcs c in|crligadcs (ccmc sc numa ccmuni dadc cvica), a rcciprccidadc ccra-
! cc . / - :. . .
csa' c |ambcm uma cs|ra|cgia dc cqui l zric cs|avcl, ccmc mcs|rcu rcccn|cmcn|c
Rcbcr| Sugdcn, cspccialis|a cm |ccria dcs cgcs. Cccpcrc ccm as pcsscas quc
cccpcram ccm vccc (cu quc cccpcram ccm pcsscas ccmc vccc), c nc sc a c pri-
mcirc a |ransgrcdir'. Mais cspcciicamcn|c, Sugdcn mcs|ra quc, nc quc clc dc-
ncmina cgc dc mu|ua auda' (uma crmalizac dc |ra|c quc cs|a implci|c nas
sccicdadcs dc mu|ua assis|cncia, nas cccpcra|ivas, nas asscciacs dc crcdi|c rc-
|a|ivc, na parabcla dcs dcis azcndcircs dc Humc c|c. ), c pcssvcl man|cr a cc-
cpcrac indci ni damcn|c. bcm vcrdadc quc, mcsmc num cgc dc mu|ua auda
rcpc|idc indcinidamcn|c, dcscr|ar scmprc' c tambm um cqui lbric cs|avcl , mas
sc a sccicdadc ccnscguir dc algum mcdc passar a scluc cccpcra|iva, cs|a |cn-
dcra a au|c-rccrar-sc.
s
LI ES DA EXPERI NCI A REGI ONAL I TALI ANA
O sccul c XX chcga ac lm ccm as mcsmas clcvadas asplracs ccm quc cc-
mccu. cs|cndcr cs bcncclcs dc gcvcrnc dcmccra|lcc a um numcrc cada vcz
mal cr dc hcmcns c mulhcrcs .
nc
-
cap|ul 4, as
rcl cs cvlcas sc carac|crlzavam pcr uma dcnsa rcdc dc asscci accs l ccais , pcla
a|a par|lclpac ncs ncgoclcs ccmunl|arl cs, pcr mcdclcs dc pl |lca lgual|-
rl cs, pcla ccnlana c cbscrvncla da lcl . Nas rcglcs mncs c
vicas , a par|ici-
pac pcl|lca c sccl al crganlzava-sc vcr|lclmcn|c, c nac
.
hcnzc?|almcn|c.
dcsccnlana mu|ua c a ccnupc cram ccnsidcradas ncrmais. Havia pcuca pa -
|lcl pac cm asscclacs cvlcas. A llcgalldadc cra prcvlsvcl . Nssas ccmuni-
dadcs as pcsscas scn|lam-sc lmpc|cn|cs c cxplcradas. E
cm razac.
|al
slcc c humanc, c quc c accn|uadc c cm par|c cxpllcadc pcla an|iga supcnc-
rldadc dc scu capl|al sccl al .
Els uma llc a scr |lrada dc ncssa pcsqulsa. o contexto social e a histria
condicionam profundamente o desempenho das instituies. Quandc c sclc rc-
glcnal c cr|ll , as rcgl cs sus|cn|am-sc das |radlcs rcglcnals, mas quandc c sclc
c rulm as ncvas lns|l|ulcs dclnham. A cxls|cncla dc lns|l|ulcs clcazcs c rcs-
pcnsav
,
cls dcpcndc, nc argc dc humanlsmc cvlcc, da vlr|udc
c pa|lcas rc-
publlcanas. Jccqucvlllc |lnha razc. dlan|c dc uma sccicdadc civil vigcrcsa, c
gcvcrnc dcmccra|lcc sc cr|alccc cm vcz dc cnraqucccr.
Iclc l adc da dcmanda, cs cldadcs das ccmunldadcs cvlcas qucrcm um bcm
gcvcrnc c (cm par|c pcl cs scus propncs cscrcs) ccnscgucm |c-l c. Elcs cxlgcm
scrvlcs publlccs mals clcazcs c cs|c dlspcs|cs a aglr cclc|lvamcn|c para al-
canar scus cb c|lvcs ccmuns. Ia cs cldadcs das rcglcs mcncs cvlcas ccs|u-
mam assumlr c papcl dc supllcan|cs cnl ccs c allcnadcs.
! 02 ./- : . . .
Iclc ladc da ccr|a, c dcscmpcnhc dc gcvcrnc rcprcscn|a|ivc c avcrccidc pc-
la inra-cs|ru|ura sccial das ccmuni dadcs cvicas c pclcs valcrcs dcmccra|iccs
|an|c das au|cridadcs quan|c dcs cidadcs. O quc c mais undamcn|al para a cc-
muni dadc cvica c a capaci dadc sccial dc cclabcrar visandc a in|crcsscs ccmuns.
A rcciprccidadc gcncralizada (nc c ''arci i ssc para vccc pcrquc vccc |cm mais
pcdcr dc quc cu', ncm c arci issc para vccc agcra, sc vccc izcr aqui lc para
mim agcra', mas c ' 'arci i ssc para vccc agcra, sabcndc quc um dia vccc ara
algc para mim') gcra vul |csc capi|al sccial c rccra a cclabcrac.
As harmcni as dc um grupc dc can|c ccral ilus|ram ccmc a cclabcrac vc-
l un|aria c capaz dc criar valcrcs quc ncnhum indivduc, pcr mai s ri cc cu as|u|c
quc sca, pcdc prcduzir sczinhc. Na ccmunidadc cvica as asscciacs prclic-
ram, as ail i acs sc scbrcpcm c a par|icipac sc alas|ra pcr mul|iplas cscras
da vida ccmuni|aria. O ccn|ra|c sccial quc sus|cn|a cssa cclabcrac na ccmu-
nidadc cvica nc c dc cunhc lcgal , c sim mcral . A sanc para qucm |ransgridc
nc c pcnal, mas a cxclusc da rcdc dc sclidaricdadc c cccpcrac. As ncrmas
c as cxpcc|a|ivas cumprcm a impcr|an|c papcl . Ccmc dizcm Jhcmpscn, Ellis c
Wildavsky. Os mcdcs dc vida sc azcm viavcis pcla classiicac dc ccr|cs
ccmpcr|amcn|cs ccmc cl cgiavcis c dc cu|rcs ccmc indcscavcis cu mcsmc im-
pcnsavci s'.
A ccnsci cncia quc cada um |cm dc scu papcl c dc scus dcvcrcs cc-
mc cidadc, aliada ac ccmprcmissc ccm a igual dadc pcl|i ca, ccns|itui c cimcn|c
cul|ural da ccmunidadc cvica.
Quandc nc cxi s|cm ncrmas c sis|cmas dc par|icipac cvica, as pcrspcc|ivas
dc ac cclc|iva parcccm dcsalcn|adcras. O dcs|i nc dc Mczzcgicrnc scrvc hcc
dc lic ac Jcrccirc Mundc c scrvira amanh acs cx-pascs ccmunis|as da Eu-
rasia, ainda cm |ransic para c rcgimc dcmccra|icc. O cquilbri c sccial carac-
|crizadc pclc dcscr|ar scmprc' pcdc vir a scr c u|urc dc bca par|c dc mundc
cndc c capi|al humanc c cscassc cu incxi s|cn|c. Iara a cs|abilidadc pcl |ica, para
a bca gcvcrnana c mcsmc para c dcscnvclvimcn|c cccn0micc, c capi|al sccial
pcdc scr mais impcr|an|c a|c dc quc c capi |al sicc cu humanc. Mui|as das cx-
sccicdadcs ccmunis|as |i nham parcas |radics cvicas an|cs dc advcn|c dc cc-
munismc, c c |c|ali|arismc malbara|cu a|c mcsmc cssc cscassc capi|al sccial.
Scm rcgras dc rcciprccidadc c scm si s|cmas dc par|icipac cvica, a scluc
hcbbcsiana quc prcvalcccu nc Mczzcgicrnc amilismc amcral, clicn|clismc,
ilcgalidadc, dcsgcvcrnc c cs|agnac cccn0mica parccc scr mais prcvavcl dc
quc a dcmccra|izac c c dcscnvclvimcn|c cccn0micc. Ialcrmc pcdcra rcprc-
scn|ar c u|urc dc Mcsccu.
A ccmunidadc cvica |cm prcundas razcs his|oricas . Es|a c uma airmac
dcprimcn|c para cs quc vccm a rccrma ins|i |ucicnal ccmc cs|ra|cgia dc mudana
pcl|ica. O prcsi dcn|c da Basilica|a nc pcdc |ranscrir scu gcvcrnc para a Emi-
lia, c c primcirc-minis|rc dc Azcrbaic nc pcdc |ranscrir scu pas para c Bal -
|icc. Uma |ccria da mudana quc dc pricridadc ac ethos pcdc |cr ccnscqucncias
dcsas|rcsas (. . . ). Icdc acabar sclapandc as inicia|ivas dc mudana pcr acrcdi|ar-
sc quc as pcsscas cs|c inapclavclmcn|c cnrcdadas num ethos. "89 Mais dc um rc-
gicnalis|a i |ali anc dcclarcu-ncs cm par|icular quc a divulgac dc ncsscs rcsul -
|adcs pcdc indcl ibcradamcn|c prc udicar c mcvimcn|c da rccrma rcgi cnal . Um
CAP I TAL S O C I AL E D E S E MP E N HO I N S T I TU C I O NA L ! 08
ccmpc|cntc prcsi dcntc dc uma rcgic nc-cvica c partidaric da rccrma rcgi cnal
cxclamcu ac cuvir ncssas ccncluscs. !ssc c accnsclhar c dcscspcro' O quc vc-
ccs cs|c mc dizcndc c quc nada quc cu vcnha a azcr mclhcrara ncssas pcrs-
pcc|ivas dc cxi|c. O dcstinc da rccrma a cstava |raadc ha sccul cs'.
-0
Nc |cdc, pcrcm, cs rcsuItadcs da rccrma rcgicnal cstc lcngc dc scr um
ccnvi |c a i ncrcia. Ac ccn|raric, a scgunda lic a scr |irada da cxpcricncia rc-
gicnal (ccmc mcs|ra c cap|ulc 2) c quc mudando-se as instituies formais po
de-se mudar a prtica poltica. A rccrma |cvc ccnscqucncias palpavcis c cm sua
maicria bcncicas para a vida pcl|ica rcgicnal. Ccmc prcviam cs i ns|itucicna-
lis|as, a mudana i nsti |ucicnal rclc|iu-sc (gradualmcn|c) na mudana dc i dcn|i-
dadcs, valcrcs, pcdcrcs c cs|ra|cgias. Jais |cndcncias manics|aram-sc nc apcnas
nc Ncr|c, mas |bcm nc Sul . Jan|c nc Sul quan|c nc Ncr|c, as ncvas i ns|i -
tuics nu|riram cn|rc as cli|cs uma cul|ura mai s mcdcrada, pragma|ica c |clc-
ran|c. Jan|c nc Sul quan|c nc Ncr|c, a rccrma mcdiiccu as an|igas cstruturas
dc pcdcr c prcduzi u uma au|cntica au|cncmia subnacic
s loats
.
c
.
provinciai s , ldcrcs rural is|as, ldcrcs sindicai s, ornalis|as, banquci-
m
Como
nossa analisc agrcga rcspos|as dc dicrcn|cs anos, cuidamos sis|cma|icamcn|c pa-
ra quc as dicrcnas |cmporais no inlucnciasscm nossas concluscs.
Ior lm, valcmo-nos dc duas impcr|an|cs sondagcns nacionai s do clci|orado
i |aliano dirigidas pclo procssor Samucl H. Barncs cm 1 968 c por cs|c c o pro-
cssor Oiacomo Sani cm 1 972. Jais sondagcns oram cspccialmcn|c u|cis na mc-
dida cm quc cons|i |ucm um rccrcncial das a|i|udcs pol|icas c do compor|amcn|o
cvico a cpoca do incio da cxpcricnci a rcgional .
! 0c /- . . 5 . - /
Estudos de caso institucionais/polticos
En|rc 1 976 c 1 989, rcalizamos cs|udos dc caso sobrc a pol|ica i ntcrna das i ns-
|i|uics rcgi onai s c sobrc os dcsdobramcn|os pol|icos cm cada uma das scis rc-
gics sclccionadas. 'isi|amos pcriodicamcn|c as scis rcgi cs para |ravar con|a|o
com ldcrcs pol|icos, rcprcscn|an|cs dc par|idos, unci onarios dc al|o cscalo, l-
dcrcs dc grupos dc in|crcssc c outros. Iicamos conhcccndo pcssoalmcn|c os pro-
|agonis|as da vida pol|i ca c ccon0mica da rcgio, dc qucm ob|ivcmos um rcla|o
circuns|anciado das manobras pol|icas i n|crnas c das pcrsonalidadcs quc anima-
ram a pol|ica rcgional nos dois ul|imos dcccni os .
A i mprcnsa local oi ou|ra impor|an|c on|c dc inc!ao sobrc os acon|c-
cimcn|os pol|i cos rcgionai s. Jambcm as |ranscrics dos dcbatcs do consclho rc-
gional rcvclaram-sc uma rica on|c dc dados pormcnorizados sobrc as manobras
pol|icas mcncionadas nas cn|rcvis|as. A mcdida quc nosso cs|udo prosscguia, o-
mos aumcn|ando o numcro dc rcgics ordinarias ondc colhamos cssc |ipo dc i n-
ormao, dc modo a i ncluir a Joscana, a ]mbri a c Marchc, c, como mcn-
cionamos a scguir, concl umos um cs|udo mais aproundado sobrc uma das
rcgi cs cspcciais, Iriul i -'cncza Oiulia.
Anlise da legislao
Es|udamos |oda a l cgislao rcgional dc 1 970 a 1 984, com dcs|aquc cspccial
para as scis rcgics sclccionadas , no i n|ui |o dc avali ar o dcscmpcnho rcgi onal
ncssa arca. O papcl da rcgio como pri ncipal corpo lcgisl a|ivo no nvcl sub-
nacional us|iica a a|cno cspccial concrida ao |cor da produo lcgisla|iva.
O cap|ul o 3 dcscrcvc pc!cnorizadamcn|c cssas anali scs. )
Estudos de caso sobre planejamento regional
Em 1 976, i niciamos nas scis rcgics scccionadas cstudos dc caso sobrc planc-
amcn|o rcgional soci al c ccon0mico, cm scn|i do amplo, os quais sc cs|cndcram
por mai s dc uma dccada. Nosso ob c|ivo cra rccons|i|uir o proccsso dc c!u-
l ao dc pol|icas pclo lado da dcmanda, acompanha-lo a|ravcs da caixa prc|a'
do govcrno c vcriicar o scu progrcsso na c|apa dc implcmcn|ao adminis|ra|iva
c o scu i mpac|o inal na socicdadc. As inc!acs para tai s cs|udos oram co-
l hidas cm vi si|as pcri odicas as scis rcgics sclccionadas para convcrsar com un-
cionarios publicos rcgionai s c locai s c rcprcscn|an|cs dos sc|orcs cm qucs|o,
bcm como com ldcrcs dos crculos cul|urais c acadcmicos, c |ambcm para co-
lhcr um rico accrvo dc dados documcn|ai s c cs|a|s|icos. Ios|criormcn|c cssc pro-
ccsso cs|cndcu-sc a |rcs ou|ras rcgics . Joscana, ]mbria c Marchc.
.
v - :. 5 . 5 - - - . . / ! 00
Experincia de contato com o cidado
A im dc avaliar os 20 govcrnos rcgionai s do pon|o dc vis|a do cidado comum,
cm anciro-cvcrciro dc 1 983, a|ravcs da rcdc Iolis dc pcsquisadorcs corrcspon-
dcn|cs do !ns|i |u|o Carl c Ca||anco, rcalizamos uma cxpcricncia dc con|a|o com
o cidado', obscrvando como as burocracias rcgionai s a|cndiam a solici|ao dc
inc!acs por par|c dc cidados comuns da rcgio. O cap|ulo 3 dcscrcvc
mai s dc|alhadamcn|c a cxpcricnci a. )
Estudo especial sobre Friuli-Veneza Giulia
Em 1 983, o govcrno dc Iriuli -'cncza Oiul ia uma das cinco rcgics cspcciais')
convidou-nos a rcalizar ali um cs|udo scmclhan|c aquclcs cc|uados nas scis rc-
gics sclcci onadas, inclui ndo sondagcnsun|o a consclhciros c ldcrcs comuni|arios,
cs|udos dc caso sobrc plancamcn|o c lcgislao rcgionais, c analiscs pol|icas gc-
rai s. Os rcsul|ados ob|idos cm Iriuli -'cncza Oiulia no |cm a mcsma abrangcncia
|cmporal daquclcs dos cs|udos sobrc as rcgics sclccionadas, mas pci!i|iram-nos
ul|rapassar o mbi|o das rcgics ordinarias' cm nossa pcsquisa, abordando os dc-
saios par|icularcs com quc sc dcron|am as cinco rcgics cspcciais.
NOTAS
l lata aa tel a|t|e | a| e| al se|te essa seaaa,ea ae ,tae, vet la|aaa, ke|et| D , Lee
aata| , ke|et| |aae||| , karraell a Y A||||aae s|a|| l | |y aaea, l|al | aa el| |es American
Joural of Poltica! Science, z1 +--+, l --
z |e ease aa 8as| l| ea|a, essa aat|a |a|et| a ae ea|tev|s|as re| aa vetaaae teal|zaaa |tes
aaes aa|es, ea l -
A seaaa,ea ae l |aetes eeaaa| |t|es re| |a ea l -- a|taa,ea |eaas as se| s te,|es se
l ee| eaaaas, exee|e a 8as| l | ea|a, e | ael a| a a 1eseaaa, A|tazes e a s| e|l | a
+ 1a|s aaaes retaa e|||aes a|tavs ae Ceaste|e la|etaa|vets||t|e ae lesa|sa lel|||ea e
see| al Os aaaes ae Late|ateae|et retaa et|,|aat| aaea|e eel||aes et aeaes-keae ka||et,
Ueleae k|rraal | e keaala la,le|at| |ea es esa| saaetes aes aaaes et| ,| aa|s aea e eea-
ste|e se teseasve|s elas aal|ses ea |a|ette|aes aa| atesea|aaas
: As et,aa|as se|te al|eaae retaa retaalaaas seaea|e ea l - e l -, ae aeae ae,
ae |eeaa|e a esse ||ee, aessa aaes|ta a,te,aaa etraz aa |e|al ae aa| s ae z a| l
1a| s aaaes retaa e||| aes a|tavs ae Ceaste| e la|etaa|vets||t|e ae lesa| sa lel||| ea
e see| al |ea es esa| saaetes aes aaaes et| ,|aa|s aea e eeaste| e se teseasve|s e-
l as aal|ses ea |a|ette|aes aa| atesea|aaas
A c ' D ' C c 3
Dados estatsti cos rel ati vos a mudanas
de ati tude entre os consel hei ros regi onai s
As TABELAS a scguir contcm dados cstatsticos quc corroboram as concluscs do
captul o 2 no quc s c rccrc a cxpli cacs altcrnativas para o ato dc os succs-
sivos consclhos rcgionais sc tcrcm tornado mai s modcrados.
Iodc-sc avaliar os ccitos da rcnovao comparando as atitudcs dos consc-
l hciros quc cntraram c saram num dctcrminado ano. Ior cxcmplo, a tabcla B. I a
mostra quc JT% dos consclhciros quc sc clcgcram pcla primcira vcz cm I 9T5
cxprcssaram opinics cxtrcmistas, scgundo o ndice de quesitos esquerda-direita,
nas cntrcvistas dc I 9TG, contra 2S% dos cx-ccnsclhciros rccntrcvistados no mcs-
mo ano. A tabcla B. Ja mostra quc 44% dos consclhciros rcccm-clcitos cm I 9T5
cnatizaram o conlito soci al i nconci liavcl, contra apcnas JI % daquclcs a qucm
havi am substitudo. Em ambos os casos, os quc dcixaram o consclho mostraram-
sc mais modcrados quc scus substitutos .
As mudanas indivi duai s cntrc os consclhciros titul arcs podcm scr dirctcn-
tc aval iadas atravcs dos rcsultados da sondagcm. Ior cxcmplo, a tabcla B. I a
mostra quc, dos consclhciros rcclcitos cm I 9T5 , 45% tinham opinics cxtrcmi stas
cm I 9T0, mas somcntc 2S% mantivcram tal atitudc na scgunda batcria dc cn-
trcvi stas rcalizada scis anos dcpoi s. Comparacs analogas nas subtabclas das ta-
bclas B. I , B. 2 c B. J mostram quc, no plano individual , vcriicou-sc uma tcn-
dcncia sistcmatica a modcrao cntrc I 9T0 c I 9TG, c novamcntc cntrc I 9TG c
I 9S I/S2, no raro mais accntuada do quc as mudanas obcrvadas no consclho
cm gcral . A tabcl a B. I a, por cxcmpl o, mostra quc cntrc I 9T0 c I 9TG a pro-
poro dos cxtrcmistas csqucrda-dircita cai u I I % cntrc todos os titularcs, mas
I T% cntrc os rccl citos. Em outras palavras , as mudanas globai s sc conccntraram
cntrc cstcs ulti mos.
A comparao cntrc as mctadcs supcrior. c incrior dc cada tabcla mostra quc
a social i zao i nstituci onal oi particularmcntc accntuada cm I 9T0-T5, i sto c, du-
rantc a primcira lcgisl atura dos novos govcrnos. Alcm diso, a convcrso indi-
vidual oi mais marcantc cntrc os conscl hciros rcclcitos do quc cntrc os quc
haviam dcixado o cargo a cpoca dc nossas cntrcvistas subscqucntcs. a tabcla
B. I a, por cxcmpl o, cntrc os quc dci xaram o consclho cm I 9T5, o cxtrcmismo so
cai u dc J5% cm I 9T0 para 2S% cm I 9TG, mas cntrc os quc conti nuaram no car-
go o cxtrcmismo diminuiu dc 45% cm I 9T0 para 2S% cm I 9TG.
As tcndcncias polticas nacionai s podcm scr cm partc avali adas tomando-sc
os consclhciros rcccm-clcitos como uma cspccic dc grupo dc controlc. (oIc-sc
quc cntrc o clci torado nacional outro tipo dc grupo dc controlc no sc ob-
scrvou ncnhum sinal dc dcspol arizao durantc csscs anos. ) Admitindo-sc quc os
5 /5 . - :/: : . . 20!
conscl hciros rcccm-clcitos cm I 9T5 tivcsscm cm I 9T0 opi nics comparavcis as
dos cnto rcccm-clcitos consclhciros mas quc csscspolti cos ai ndano clcitos
no cstavam sucitos a socializao i nstitucional , cnto boa partc das mu-
danas i ndividuais obscrvadas podcria scr atribuda a socializao i nstituci onal,
no obstantc o provavcl ccito das tcndcncias nacionai s. a tabcla B. I a, por
cxcmpl o, JT% dos novatos dcram mostras dc cxtrcmismo cm I 9T5, cm compa-
rao com 42% dc scus colcgas cinco anos antcs, o quc rcprcscnta um ganho'
dc cinco pontos, contra um ganho' dc IT pontos cntrc os consclhciros rcclcitos,
scndo pcl omcnos I2 dcsscs pontos atribuvcis a ccitos institucionai s. Conormc
o cxposto, a socializao insti tucional scria rcsponsavcl por quasc dois tcros das
convcrscs individuais cntrc I 9T0 c I 9TG c por quasc mctadc dcl as cntrc I 9TG
c I 9S I/S2, scndo o rcstantc atribuvcl , cm ambos os casos, as tcndcncias nacio-
nais. Obviamcntc, para obtcr uma cstimativa mai s dircta c prccisa das tcndcncias
naci onais scri a ncccssario rcalizar sondagcns scmclhantcs unto a polticos quc
no aam partc do govcrno rcgional.
Ta be l a 8 . 1
Di mi n u i o d o ext r emi s mo i deol g i co , 1 970- 75 e 1 9 75- 80 :
r enovao , pol t i ca n aci onal ou conver s o?
-...a:.s. s.as
s|.:a: .aa,a. :
! 00
! 0
-...a:.s. s.as
s|.:a: .aa,a. :
! 0
! 0c! /c2
5.s..s .s|.as ,.s:! 05
aa -a.a
35 45
2c 2c
/ss. a
3
5.s..s .s|.as ,.s:! 0c0
aa -a.+ /ss. a
32 20
24 22 20
5..:.s.s. .. as
.a. : .a:.
42
3!
5. .:.s.s. .. as
.a. : .a:.
3!
2!
Nota: Extremi smo aqui defi ni do com base n o ndice de quesitos esquerda-direita, expl i cado nas tabel as 2. 2
e 2. 3 e na f i gura 2. 1 . Os nmeros subl i nhados representam os consel hei ros em exerccio nos anos i ndi cados.
z.z / - . 5 . - .
Tab e l a 8 . 2
Mai or s i mpat i a i nt er part i dr i a, 1 970- 75 e 1 975- 80:
r enovao, pol t i ca naci onal ou conver so?
,a a ,a +a a
,-+a,a,a +
: -..
: -.-
,a a ,a +a a
,-+a,a,a +
: -.s
: --: /-z
5.s..s .s|.as ,.s+: -.-
aa -a.a
z. + zs s
zs - ss s
/ss. a
z- -
5.s..s .s|.as ,.s+: --.
aa -a.a
s. + s: +
s+ - s- s
/ss. a
s- z
5.+.s.s . as
.a. + .a+.
zs -
s: .
5.+.s.s . as
.a. + .a+.
s: .
s- +
Nota: Si mpati a i nterparti dri a a si mpati a mdi a ( numa escal a de U a 1 00) mani festada pel os entrevistados
em rel ao a todos os partidos que no o seu, como i ndi cado na f i gura 2. 2. Os nmeros subl i nhados represen
tam os consel hei ros em exerccio nos anos i ndi cados.
Tab e l a 8 . 3
Menor r el evnci a do conf l i t o , 1 970- 75 e 1 9 75- 80:
r enovao, pol t i ca naci onal ou conver so?
-..a+.s|.
a .aa... .
... a a,a +
: -..
: -.s
-..a+.s|.
a .aa... .
... a a,a +
: -.s
: --: /-z
5.s..s .s|.as ,.s+: -.-
aa -a.a
+. -+
s: sz
/ss. a
++
5.s..s .s|.as ,.s+: --.
aa -a.a /ss. a
s s-
z- z- sz
5.+.s.s .as
.a. + .a+.
-z
ss
5.+.s.s . as
.a. + .a+.
ss
z-
Nota: nfase no confl i to i nconci l i vel medi da pel a pergunta da f i gura 2. 3a. Os nmeros subl i nhados represen
tam os consel hei ros em exerccio no ano i ndi cado.
A c ' D ' C c C
Desempenho i nsti tuci onal , 1 978-85
COMPONENTES DO NDI CE DE DESEMPENHO I NSTI TUCI ONAL, 1978-85
vaa : ._ s a,..a+.a : -.--+
vaa z ..s : --s
vaa -a a,.+s. ..a. : -.--.
vaa + ,.ssas ..s+ .a,.: --:
vaa - .a,. _ sa a : -.--+
vaa s -sa +a++._a : -.---
vaa . .asa as : -.-
vaa - s +a++a...a. a: --s
vaa - s..s+,. .a +.s a : --+
vaa : . -s.a.,aa a : -.---
vaa : : cas.s... +a+sa a a ..a : --s
vaa : z .a,a. +a++ .a_as.s a a_ .. .a : -.--.
No exi stem dados sobre a vari vel 5 no caso das ci nco " Regi es Especi ai s" (Val l e d' Aosta, Trenti no-Aito
Adi ge, Fri ul i -Veneza Gi ul i a, Si cl i a e Sardenha).
A pontuao nas vari vei s 6 e 10 foi i nverti da em rel ao quel a descri ta no texto, a fi m de que a uma pon
tuao el evada em termos absolutos corresponda um bom desempenho.
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
:
.
v
a
:
:
v
a
:
z
T
a
b
e
l
a
C
.
1
l
n
t
e
r
c
o
r
r
e
l
a
e
s
(
r
)
e
n
t
r
e
c
o
m
p
o
n
e
n
t
e
s
d
o
n
d
i
c
e
d
e
d
e
s
e
m
p
e
n
h
o
i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
l
,
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
v
a
:
.
v
a
:
:
v
a
:
z
.
.
.
.
-
.
+
z
-
-
.
s
-
.
s
.
.
-
.
.
.
.
-
.
s
-
:
s
s
+
.
.
s
z
+
s
-
-
.
s
-
.
.
z
-
+
+
-
+
s
-
z
-
.
+
z
.
.
.
.
.
.
z
:
-
-
-
z
.
z
-
s
.
s
:
:
+
-
z
-
-
-
+
s
-
.
s
.
s
-
s
s
+
+
z
-
+
s
.
s
+
+
z
+
-
-
.
s
.
.
z
:
.
.
.
.
-
s
-
.
-
-
-
-
-
:
:
s
+
-
-
.
s
-
-
-
s
-
s
:
s
z
-
:
:
-
-
-
-
:
-
:
s
-
+
s
-
.
s
.
-
-
-
z
-
s
-
.
.
.
.
.
-
.
s
z
-
z
.
z
-
-
z
s
-
s
z
s
z
-
:
s
+
-
.
.
z
-
+
s
-
s
-
:
:
z
:
.
.
-
.
.
.
z
-
s
-
-
-
-
-
.
s
z
.
.
.
.
s
.
s
-
z
.
-
.
-
s
z
:
+
:
-
+
-
+
.
s
+
+
:
+
s
-
:
-
+
-
+
-
.
.
-
.
.
s
:
:
-
:
:
s
-
z
.
z
s
.
s
-
.
.
.
.
+
-
.
+
+
s
-
+
+
-
s
-
-
s
.
.
+
s
s
-
:
.
-
-
+
z
-
+
s
-
:
s
+
-
z
-
+
-
-
.
-
-
z
s
z
.
-
.
+
-
.
+
.
.
.
.
s
s
s
.
-
.
-
-
z
+
s
-
-
+
-
-
s
:
-
.
s
:
-
-
s
+
.
.
-
-
+
s
s
-
-
-
-
s
z
s
-
s
z
:
+
s
-
+
s
s
s
.
.
.
.
.
:
-
.
s
z
s
z
-
.
:
:
.
z
z
-
-
:
-
-
.
s
z
+
s
-
.
s
.
s
-
s
:
z
-
:
s
+
:
-
+
+
-
s
-
-
.
-
-
:
-
.
s
.
.
.
.
z
+
.
s
s
.
-
-
s
z
-
z
s
z
+
.
-
-
.
s
s
-
s
s
s
z
-
:
+
-
.
.
-
+
.
s
-
s
.
.
z
+
s
-
z
s
z
-
z
+
.
s
.
.
.
.
s
:
+
-
z
z
z
-
:
.
+
-
-
.
.
z
+
+
z
-
:
-
-
-
z
-
+
s
+
+
:
+
+
s
s
-
-
+
-
-
.
:
:
.
s
.
-
-
s
:
+
-
.
.
.
.
:
:
.
:
s
.
-
.
-
+
+
-
+
s
.
s
-
:
-
:
-
s
-
:
s
-
:
-
:
.
-
-
s
:
-
.
z
z
-
-
s
z
-
z
z
z
z
-
:
:
.
:
.
.
.
.
.
s
-
s
+
s
-
z
+
+
z
+
s
-
+
s
:
z
:
.
+
-
+
-
+
z
-
+
s
:
-
-
:
-
-
.
s
z
+
.
:
.
+
-
s
.
-
.
.
s
-
s
.
.
.
.
S
i
g
n
i
f
i
c
n
c
i
a
(
u
n
i
l
a
t
e
r
a
l
)
~
:
c
-
o
0
.
)
o
c
P
:
:
C
=
l
.
:
P
o
>
)
0
.
c
.
c
5
c
o
P
:
P
.
(
P
(
0
.
c
:
:
:
P
-
c
-
c
C
.
3
-
r
o
:
C
P
(
:
:
c
r
o
r
o
C P
a
.
c
r
c
.
s
.
r
P
r
P
-
C
J
l
J
l
c
o
N
P
P
G
C
.
o
o
3
P
>
:
.
C
P
-
P
[
)
C 2
N
o
c
>
<
C m
>
>
o
)
O
.
...
C
.
...
.
...
C
Q
l
C
.
...
)
-
l
z
o
o
l
o
)
z
o
o
|
A c N D ' C c c
Em ou|ras pal avras, a Corte dei Conti c o clci |orado i|ali ano cm gcral con-
cordam quan|o a qualidadc do govcrno l ocal cm cada uma das rcgics , cmbora
os dados disponvcis no nos pcrmi|am vincul ar o dcscmpcnho dc um dc|cr-
minado govcrno local a avaliao quc os cidados azcm dcssc govcrno. A i-
gura E. l mos|ra quc o dcscmpcnho do govcrno l ocal , acri do cm uno dos
scrvios prcs|ados, cs|a por sua vcz cs|rci|amcn|c rcl aci onado a qual idadc do
govcrno rcgional . Analogamcn|c, nossas sondagcns popularcs mos|ram quc as
opinics do clci |orado sobrc scus govcrnos l ocais c rcgi onais cs|o in|imamcn|c
rclaci onadas . A i guia E. 2 mos|ra quc a sa|isao global com o govcrno local
5 - - v - - - . 5 . c.v - - . . ../ . - - - c . / .
z.
Tab e l a E . 1
Component es d o ndi ce d e des empenho d o gover no l ocal ,
1 982- 86
..+.
, a,.+ sa a,.s+s,. as...a s
, a,.+s sas+s,..s...a s
, a,.+ ..as...a s
, a,.+s ,.s+.. a+ ....a s
, a,.+s ,.s-. ..s...a s
, a,.+..s...a s
, a,.+s ,.s+aas. . +a,.a...a s
, a,.+s ,.s+as,.s.. a...a s
.a,a. a,.a+ saa...a
v. +a++,ss.a ...a
, a,.+sa .s+..,.
-.,a .a,.+aa+ sa,....a
, a,.+.a ass.. as...a s
... +a+s..s.a a+,a,a..a.
... +a+s..s.a a-. .a
F i g u r a E . 1
Des empenho dos gover nos r egi on al e l ocal
o
c
U
>
o
O
o
D
o
.
c
Q
Q
E
Q
(
Q
o
v.
.
.
: v ...
.a
/ .a
-. a
5s,. +. ,.. ..a
.. a,. r F . --
- :.
F
va
.
.a,aa. a
-
v a
. -s-
. -s.
. -: -
. -:
. -: z
. --s
. --.
. -.s
. ss
. s+.
. -+s
. -z-
. +--
. s-
. s+z
C
C
C
'O
C
C
(
5
C
C
E
C
C
C
C
C
v
U
20c A P . N D I C E E
F i g u r a E . 2
Sat i s fao com o s g over nos r eg i onal e l ocal
Cm
La
Ma
Ab Ba
Li
To Ve
Um
Lo
Pu Cl
Si Sa
Satisfao com o governo l ocal
Correl ao: r " 0 , 90
Em
Fr Pi
Tr
guarda or|c rclao com a sa|isao global com o govcrno rcgional .
1
Ior ou|ro
lado, a sa|isao global com o govcrno nacional no |cm corrclao com a sa-
|isao com o govcrno rcgional ou local, cm ou|ras palavras , a mai or sa|isao
com o govcrno rcgional ou local no rcIlc|c simplcsmcn|c cri|crios dc avali ao
mais |olcran|cs nas rcgics com bom dcscmpcnho. ) Em suma, nos c os clci|orcs
i |alianos somos acordcs cm quc quan|o mclhor o dcscmpcnho do govcrno rcgi o-
nal numa dada rcgio, mai or a qualidadc dc scus govcrnos lccai s. Bomgovcrno
rcgi onal c bons govcrnos locai s vo dc par, |al como cabc cspcrar sc sc admi|c
quc o dcscmpcnho govcrnamcn|al c dc|cminado pclas |radics cvicas c pclo
capi|al social .
NOTAS
l 1a| s |aietaaes |ea eeae rea|es. Primo rapporto sullo stato dei poteri locali/1984.
keaa, s| s|eaa letaaaea|e a| setv| z| , l -+ - l , l l , l !l , XIII rapporto/1979 sulla si
tuazione sociale del paese, eeas| s t|eetea keaa, leaaaz|eae Ceas| s, l -- : l -, e
Quarto rapporto sullo stato dei poteri locali/1987. keaa, s| s|eaa letaaaea|e a| setv| z| ,
l - . +-: l Qa| aze |aa| eaaetes ae setv|es retaa eea||aaaes aaa aa| ee |aa|ee ra-
|et|al |aseaae aaaa aal | se aes t| ae| a| s eeaeaea|es
D E S E M P E N H O D O S GOV E R N OS L OCA L E R E G I O NA L
209
! A eettelae |ta|a ea|te sa|| srae aa| a eea e ,vetae ;eeal e aese |aa| ee ae ae-
seaea|e ae ,eveme l eeal , ,le|al | zaae ae a|vel te,|caal , e r = c, !, aaaae ee-
taaa ele |aaaa|e aa aaes|ta, ata eeaeasat ettes ae aaes|ta,ea aas te,iees
aeaetes, r = 0, 83.
3 . La aessas aa|te seaaa,eas teal|zaaas aes aaes c,
a eettelae a| a ae a|vel in
dividual ae aal| se ea|te as aval| aes aes ,evetaes te,|caal e l eeal e r = c, !
A c ' D ' C c
Tradi es de parti ci pao cvi ca, 1 860- 1 920
Varivel 1
Varivel 2
Varivei S
Varivel 4
Varivei S
ndice
Var 1
Var 2
Var 3
Var 4
Var 5
COMPONENTES DO NDI CE DE TRADI ES DE
PARTI CI PAO CVI CA, 1 860-1 920
Fora dos parti dos soci al istas e populares , 1 91 9-21
Quanti dade de cooperativas per capita , 1 889- 1 91 5
Afi l i ao a soci edades de mtua assi stnci a, 1 873- 1 904
Compareci mento s urnas, 1 91 9-21
Associaes l ocai s fundadas antes de 1 860
Ta b e l a F. 1
l nter cor r el aes (r) dos component es do ndi ce
de t r adi es de part i ci pao cvi ca, 1 860- 1 920
ndi ce Var 1 Var 2 Var 3 Var 4
1 , 000 0, 973* 0, 931 * 0, 906* 0, 782*
0, 973* 1 , 000 0, 901 * 0, 877* 0, 707*
0, 931 * 0, 901 * 1 , 000 0, 764* 0, 676*
0, 906* 0, 877* 0, 764* 1 , 000 0, 609*
0, 782* 0, 707* 0, 676* 0, 609* 1 ,000
0, 563* 0, 539 0, 494 0, 464 0, 1 31
" Si gni f i cnci a (uni l ateral ) ~ 0, 01 .
Var 5
0, 563*
0, 539
0, 494
0, 464
. 1 31
1 , 000
' O 1 A 3
Prefci o
l Vet la|aaa, ke|et| D , Leeaata|, ke|et| & |aae||| , kanael l a Y A||| |aae s|a||l | |y
aaea, l|al | aa el | |es American Joural of Political Science, z1 +--+, Aa, l --, la|aaa,
ke|et| D , Leeaata| , ke|et| & |aae||| , kanaella Y Le te,|eae a| sata|e I Mulino,
z1 !l -+, |at/At l -c, Leeaata| , ke|et|, |aae||| , karraell a Y & la|aaa, ke|et| D
Devela||ea as a el . || ea| teeess ||e ease er l|aly Publius, II -:- l l , w|a|et l - l , la|-
aaa, ke|et| D , Leeaata|, ke|et|, |aae||| , karrael l a Y & laveaeelle, ltaaee sal tea
a|aea|e ael l e | s|| |az| ea| |l ease ae| ,evem| te,|eaal | | |al | aa| Rivista Trimestrale dei
Diritto Pubblico, z +--, l - l , la|aaa, ke|et| D , Leeaata| , ke|et|, |aae||| , karraell a
Y & laveaeel l e, ltaaee L'evalaa||ea ae l ' ae||v| |e te,|eaale l e eas | |al | ea Pouvoirs,
I v --: , l - l , la|aaa, ke|et| D , Leeaata| , ke|et| & |aae|||, karraell a Y L' | s|| |az|e
aal| zzaz|eae aelle te,|eae |a l|al| a Le Regioni, I 9 l c- l c, aev/a| e l -!, la|aaa,
ke|et| D , Leeaata| , ke|et|, |aae||| , kanaella Y & laveaeelle, ltaaee Lxl a|a|a, |a
s|| |a||eaal saeeess ||e ease er l|al| aa te,|eaal ,evetaaea| American Political Science Re
view, ::-+, l -, la|aaa, ke|et| D , Leeaata| , ke|et| & |aae||| , karrael l a Y L
pianta e le radici: il radicamento dell 'istituto regionale nel sistema politico italiano. 8e
l e,aa, ll |al|ae, l -:, Leeaata|, ke|et|, la|aaa, ke|et| D & |aae||| , kanael l a Y I
caso Basilicata: l 'efetto regione da! 1970 a! 1986. 8ele,aa, ll |al|ae, l -, |aae||| , kar
rael l a Y; Leeaata| , ke|et| & la|aaa, ke|et| D The management of regional policies: en
dogenous explanations of peJformance. la I|eata, Lea|s A & zat| s|| , ka|ael ,eas )
Subnational politics in the 1980s: organization, reorganization and economic development.
|ew Yet|, ltae,et, l - lc- l , la|aaa, ke|et| D , Leeaata| , ke|et| & |aae|||, kar
rael l a Y laaa,| a| sal ,evetae te,|eaal e ae| lt| al| -Veaez| a G| al| a la A,ael l | , Ataa|ae &
8at|ele, set,| e ,eas ) La regione Friuli- Venezia Giulia. 8ele,aa, ll |al|ae, l - +---
:, Leeaata| , ke|et|, |aae||| , karrael l a Y & la|aaa, ke|et| D l|aly - |ett| |et|al el
| || es | a ||e es|-wat yeats ||e ease er te,|eaal tereta la k|eaes, k A w & wu,||,
V|aeea| ,eas ) Tensions in territorial politics of Wester Europe. Leaaea, ltaa| Cass,
l - - l c
! Vet, ea esee| al , |aae||| , kaael l a Y Growth and territorial policies: the ltalian
model of social capitalism. |ew Yet|, l|a|et, l -, Leeaata| , ke|et| & wet|aaa, Dea
,las A ltalian Christian Democracy: the politics of dominance. Leaaea, |aea| llaa,
l --, Leeaata| , ke|et| & |aae||| , karraella Y ,eas ) The regions and European inte
gration: the case of Emilia-Romagna. |ew Yet|, l|a|et, l --c, Leeaata| , ke|et| Regions
and the European Community: the regional response to the single market in the under
developed parts of the EC. Leaaea, ltaa| Cass, l --!
Captul o 1
I ntroduo: estudo do desempenho i nsti tuci onal
I . Vet e aaa aessa v| a,ea aa ,|aa l
! lata aa tel a|e etaeaet|zaae ae aesas|te ae sevese e saas eeaseaeae| as, vet
ke| e|, || e|ael k Toxic politics: responding to chemical disasters. l||aea, Cetaell ua|
vets| |y ltess, l -- l -- l -
2i 2 .:/ 5/ - /c / 2 3 - 6
Vet |ee, 1etty | 1|e aew eeeaeu|es er et,aa| za|| ea American Joural of Po
litical Science, 8 --, |ev l -+, 8teaaaa, Geerrtey & 8ae|aaaa, aues | The
reason of rufes: constitutional political economy. |ew Yet|, Cau|t|a,e ua|vets| |y ltess,
l -:, s|esle, keaae|| A las|| |a||eaal ea| l||t|a aaa ea|l| |t| au |as|||a|| eas la we|s-
|et,, Uet|et| l ,ec ) Poltica! science: the science of politics. |ew Yet|, A,a||ea
ltess, l - : l - l , Os|teu, Ll|aet Aa a,eaaa ret ||e s|aay er |as|| |a|| eas Public
Choice, 18 -!:, l -, s|esl e, keaae|| A s|aay|a, |as|| |a|| eas seue lesseas rteu ||e
ta|| eaal e|e|ee ateae| Joural of Theoretical Politics, I l l -, l --, |ee, 1et |
lel | || eal | as|| |a|| eas ||e ae,lee|ea s|ae er ||e s|ety Joural of Law, Economics, and Or
ganization, 6 !l -:, l --c, e |et||, Dea,lass C las|||a|| eas aaa a |taasae|| ea ees|s ||e-
ety er exe|aa,e la Al |, aues L & s|esle, keaae|| ,eas ) Perspectives on positive
political economy. |ew Yet|, Cau|t|a,e ualvets||y ltess, l --c ea
+ Vet |ate|, aues G & Ol sea, e|aa l Rediscovering institutions: the organi
zational basis of politics. |ew Yet|, ltee ltess, l --, e lewell, wal |et w & D|ua,,|e,
laal ,eas ) The new institutionalism in organizational analysis. C|| ea,e, ua|vets||y er
C||ea,e ltess, l -- l
: Vet s|ewteae|, s|e|ea Building a new American State. |ew Yet|, Cau|na,e
ua|vets||y ltess, l -!, Lvaas, le|et 8 , kaese|eueyet, D|e|ne| & s|eeel, 1|eaa ,eas )
Bringing the State back in. |ew Yet|, Cau|t|a,e ua|vets||y ltess, l -: , e Ual l , le|et
Govering the economy: the politics of State intervention in Britain and France. |ew
Yet|, Oxreta ua|vets| |y ltess, l -
lata aua exl|eae elata e eeav|aeea|e aessa |a|ette|ae, vet s|esle, s|aay|a,
| es|| |a|| eas
lata aua a|seasse ua|s a raaae aa aval |ae ae aeseuea|e |as|| |ae| eaal, vet
e ea||al e
lata aua a| seasse aeetea aa evel ae aes es|aaes ] at|a|ees retua| s e ae |as||
|ae|eaal|sue eeue retuas ae aal |se el||| ea, vet Le|s|e|a, Uatty & A|et, Dav|a ,eas )
Comparative politics: a reader. Leaaea, ltee ltess er Gleaeee, l - l c- l
- l|| a , l cc
l c Vet, eu at||ealat, a aal | se ae || l l se|te tetesea|ae teete|eaal, retuas ae
ve|ae, e e ael e a eeues|e aes ,evetaes auauea|ates eu Ceas|aetaes se|te
e ,evetae tetesea|a || v e
l l Le|s|e|a & A|et, Comparative politics. - Oa|tes exeules ae ,eaete se
8tyee, aues Modem democracies. |ew Yet|, |aeu| llaa, l -! l , e Las||, Uatela A
grammar of politics. + ea Leaaea, Geet,e Allea aaa uaw|a, l - La|te a ,etae ae
aeaaeu|ees |auaeae|aaes el es evea|es l| ,aaes + ll Gaetta |aaa|al, |etaea-se eal at
aua eet|a vetse ae es|aaes |as|| |ae| eaa|s ae sal|ea|ava e ael v| |al aeseuea|aae ele
s| s|eua ele| |etal aa ae|etu|aae ae tesal|aaes el ||| ees Vet, et exeule, Uetuees, F
A Democracy or anarchy? A study of proportional representation. |e|te Daue, laa| aaa,
1|e kev|ew er lel | || es, l -+l , e Davet,et, |aat|ee Political parties: their organization
and activity in the modem State. |ew Yet|, e|a w|ley, l -:+
l ! lstael , At|ate lnstitutional development: incentives to pe1jormance. 8al ||uete,
e|es Ue||as ua|vets| |y liess , l -
l Os|teu, Ll |aet Govering the commons: the evolution of institutions for collective
action. |ew Yet|, Cau|t|a,e ua|vets||y ltess, l --c lata aua aal |se ua|s ae|al|aaa
aes a|leuas aa ae eele|| va, vet ea||ale 6.
l + Da|l , ke|et| A Polyarchy: participation and opposition. |ew Uavea, Yal e ua|-
vets||y ltess , l - l , L|se|, seyueat |at|| a Political man. |ew Yet|, Dea|leaay, l -c
l : lstael , lnstitutional pe1jormance. l l !
.:/ 5/ - /c / 2 7 - 3 4 2i 3
l Alueaa, Ga|t|el A & Vet|a, s|aaey The civic culture: political attitudes and de
mocracy in five nations. lt|aee|ea, lt|aee|ea ua|vets| |y ltess, l - lata aal|ses el|||-
eas eeuata||vas a|taa,ea|es eeu |ase eu vat| ve|s see|eeal|ata| s, vet, ea|te ea|tes,
Le|s|e| a, Uatty & Gatt, 1ea ke|et| Patters of authority: a structural basis for political
inquiry. |ew Yet|, e|a w|ley aaa seas, l -:, 8eet, sauael British politics in the col
lectivist age. |ew Yet|, |et|ea, l -!, k|a,, Aa||eay laeas, |as|| |a|| eas aaa ||e el|e|es
er ,evetauea| British Journal of Political Science, 1 !-l - l , l -, la,le|at|, keaal a
Culture shit in advanced industrial society. lt|aee|ea, | , lt|aee|ea ua|vets| |y ltess,
l --c, 1|eusea, ||e|ael , Lll | s, k|e|ata & w|laavs|y, Aatea Cultural theory. saa ltaa-
e|see, wes|v|ew ltess, l --c, e Le|s|e|a, Uatty Regarding politics: essays on political
theory, stabilit and change. 8et|eley, ua|vets||y er Cal|reta|a ltess, l --! eas -
l 1eeaev|lle, Alex| s ae Democracy i n Ame rica. La||ea |y l |ayet aaa |taas
|y Geet,e Lawteaee Gataea C| |y, | Y, Aae|et 8ee|s, l --
l sel za|e|, l|| l | TVA and the grass roots: a study in the sociology of formal or
ganization. 8et|eley, Cal|rem|a, ua|vets||y er Cal|rem| a ltess, l -: !:c Vet |au|u
ke||aa, s|e| a 1|e s|tae|at| a, er uass el|||es | a ||e sual l Lateeaa aeueetae|es Com
parative Studies in Society and History ,l c) l , l -, ata aua a| seasse ae a|leua ea-
rtea|aae ele e|ea||s|a see|al, ae se ve ea|te _aJ e|t|,ae ae teaaz|t a |a|el ae ra|es
eu|t|ees a au eete ae tees|es ,eta|s ate|uea|esauea|e et,aa|zaae _e aJ tesse
ata |ta|at eaaa ease sui geheris eeue aua eear|,atae s|a,al at ae raz ] as a aua | a-
|ette|ae tt| a
l - Os tesal|aaes assau aesse |es|e aaaae aeet|au e esa|saaet ae ue| e aes el|es
Captul o 2
Mudana das regras: duas dcadas de desenvol vi mento i nsti tuci onal
l 1attew, s| aaey Leeal eeas|ta|a|s ea te,|eaal teretu a eeuat|sea er l|aly aaa
ltaaee Comparative Politics, , Oe| l -+
! lata a elss| ea a|seasse se|te |as|| |ae| eaal|zae e aeseavelv|uea|e el||| ee, vet
Uaa||a,|ea, sauael l Political arder in changing societies. |ew Uavea, Yal e ua|vets||y
ltess, l -
|ate|, aues G & Ol sea, e|aa l Rediscovering institutions: the organizational
basis of politics. |ew Yet|, ltee ltess, l -- l :-, l +
+ Aaa Le|s|e| a, Uatty lel| || ea| eal |ate aea e|aa,e American Political Science
Review, 81 !:+, l --c lata au exaue aas eeaseaeae| as aas |ea|a|| vas ae et| at aevas
| as|| |a| es sa|aae|eaa| s aa ltaaa ea|te l c e l --c, vet se|u|a|, V|v|ea A De
mocratizing France: the political and administrative history of decentralization. |ew
Yet|, Cau|t|a,e ua| vets| |y ltess, l --c
: Al l au, letey A & Auye|, G ke,| eaal| su |a l|al y el a w|ae | a aew |e||l es: Par
liamentary Afairs, z1 :-, w|a|et l -c/ l
|ee||et, La|l |aaa la De kesa, La|,| & D| |elre, Laa|e ,eas ) Regionalismo t
centralizzazione nella storia di Italia e Stati Uniti. l|teaze, Ol se||| , l - +
Lese|y, G|al|e Uew eal at |s l|al |aa: la 8ataas||, zy,uaa| G & Lauley,
ke|et| ,eas ) Culture and confict in post-war ltaly: essays on mass and popular cultwe.
Leaaee, |aeu|llae, l --c
Vet G|| sal|et|| , Catle Aeeea|tauea|e e aeeea|tauea|e |a l|al| a la De kesa &
D| |elre ,eas ) Regionalismo e centralizzazione. A aee| se aes aa|eaaetes aa l|l | a ae
te] e| |at e te,|eaal|sue eeue sa|s|| |a|e ae eea|tal|sue eea||aaa a set ae|a||aa eles ||s-
|et|aaetes ||al |aaes lata aua sl|aa at,auea|ae ae ae e a|tase see|eeal|atal ae sal
2 1 4 . .:/ 5 / - /c . / 3 4 - 4 1
.etaea-e aesteataae ata a aa.eaeu| a leeal, vet 1all| e-Al.aa, Catl e La nostra Italia:
arretratezza socioculturale, clientelismo, trasformismo e rebellismo dall ' Unit ad oggi.
|| l aae, lel.t| ael l | , l - :c-!
- Cl at|, |at.| a Modem Italy 1871-1982. |ew Yet|, Lea,uaa, l -+ :, lt|ea,
ke|et. C Planning the etera! city: Roman politics and planning since World War li.
|ew Uavea, Yale ua|vets|.y ltess, l - l --, zat| s||, ka|ael Italy: the politics of
uneven development. U| asaale, lll|ae|s, Dtyaea ltess, l -! l !l -!
l c Allau, letey A ltaly: republic without goverment ? |ew Yet|, |et.ea, l -
!!l - , lt| ea, ke|et. C The ltalian prefects. |ew Uavea, Yal e ua| vets| .y ltess, l -
l l Clat|, Modem Italy. :- l
l ! lata aua aal|se seuel|aa.e aas telaes eea.te-et|ret|a aa l .l| a a e | a|e|e aes
aaes c, aaaae a teretua te,|eaal es.ava eu aaaauea.e, vet 1attew, s| aaey Between
center and periphery: grassroots politicians in Italy and France. |ew Uavea, Yale ua|
vets| .y ltess, l -
l Clat|, Modem Italy. !-+c
l+ lata aua aeset|e ua| s ae.al |aaa ae uev|uea.e ae teretua te,|eaal, vet Lee-
aata| , ke|et. , |aae..| , karraell a Y & la.aau, ke|et. D Devela.|ea as a el|.|ea| te
eess .|e ease er l .aly Publius, II -:- l l , w|a.et l - l , Leeaata|, ke|et., |aae..| ,
karrael l a Y & la.aau, ke|et. D l.al y - .ett| .et|al el | .| es |a .|e es.-wat yeats .|e
ease er te,|eaal teretu la k|eaes, k A w & wt|,|., V|aeea. ,eas ) Tensions in the
territorial politics of Wester Europe. Leaaea, ltaa| Cass, l - - l c, Geatev| .e|,
le.et keretu|a, .|e |aeleea|e s.a.e .|e etea.|ea er te,|eaal ,evetauea.s | a ltaaee
aaa l.al y la 1attew, s| aaey, ka.zeas.e| a, le.et J. & Gtaz|aae, La|,| ,eas ) Territorial
politics in industrial nations. |ew Yet|, ltae,et, l - !-, e 1attew, Leeal eea
s.ta| a.s ea te,|eaal teretu l -
l : Os ,evetaes te,| eaa|s retau es.a|elee|aes et vel.a ae l -+- aa s|e|l | a, sataea|a,
Valle a ' Aes .a e 1tea.| ae-Al.e Aa|,e A et|ae aa a|a.a te,|e esee| al , lt| al| -Veaeza
G| al | a, a|r|eal.aaa ela a| sa.a eeu a la,eslv|a ela esse ae 1t| es.e, re| es.et,aaa a.
l -+
l |a|s ae ' aa ealae aa l.l | a uet| a| eaal uaaatau-se ata e |et.e eu ae
aas e|aee aaes, l -:- Vet G| as|et,, laal lau|ly, eal .ate aaa el | .| es |a eea.euetaty
l.aly la 8ataas|| , zy,uaa. G & Lauley, ke|et. ,eas ) Culture and conflict in postwar
ltaly: essays on mass and popular culture. Leaaea, |aecl l aa, l --c , e G|as|et,,
laal A history of contemporary ltaly: society and politics 1 943-1988. Leaaea, lea,a| a
8ee|s, l --c ! l -!c
l Al l au, Italy: republic without goverment ? !
l Clat|, Moder Italy. - l -!
l - XV rapporto/1981 sul/a situazione social de! paese; eeas| s t|eetea keua, ltaaee
Aa,el | , l - l :c let vel.a ae l --l e .e.al ae |ateeta.as te,|eaa| s e|e,ata a -c u| l ,
Il Messaggero. keua, l c-- l -- l l !
!c Ottavo rapporto sullo stato dei poteri locali/1991 . keua, s| s.eua letuaaea.e a|
setv| z| , l -- l !l -+c Aesat ae as te,|es te|v|aa|eateu ata s| ua|et aa.et|aaae
.t||a.t|a, as teee|.as atteeaaaaas a|te.auea.e elas te,|es ,ae eea.tt|e aas vet|as .taas
ret| aas el e Ls.aae) ea|tau ae +, ' eu l -c ata l , ' eu l -- Lssa |aeeua.||| l| aaae
ea.te aua aa.et|aaae eea.tal |zaaa ata a teee|.a .t||a.t| a e aua aa.et|aaae aeseea.tal|zaaa
ata a aesesa eea.| aaa seaae au st|e e|s.eale + aa.eaeu| a e + teseasa|| l| aaae r|
aaaee|tas te,| eaa|s Ceue ues.ta a .a|el a !, a ua|et|a aes | .al|aaes a| a as te| v| ac|
eaes te,| eaa|s et ua|et aa.eaeu| a r|aaaee|ta, e eu l --l aevas tees.as ae teretua
aesse .| e es.avau seaae set|auea.e ee,|.aaas Vet Il Messaggero. keua, l c-- l -- l l !
. . :/ 5/ -/c . / 4 1 - 9 21 5
!l we|et, |ax lel | .| es a s a veea.|ea la Get.|, U U & || l l s, C wt| ,|. ,eas aaa
.taas ) From Max Weber: essays in sociology. |ew Yet|, Oxreta ua|vets| .y ltess, l -:
l !
!! |es.e ea|.al e, a aeset|e aas uaaaaas ae veu eeetteaae aa el | .e el|.| ea te
,|eaal |ase|a-se eu seaaa,eas ae teal |zaues ] aa.e aes eeasel |e| tes te,|eaa| s ae se|s
a|retea.es te,|es eu l -c, l -, l - l /! e l --
! leaele, |ateell e Autonomia politica regionale e sistema dei partiti. || l aae, G|ar
rte, l - l , +! A aues.ta ae te,|es ae leaele |aea.|ea + aessa, a ae set ele
ra.e ae ele | aela|t a 1eseaaa eu vez ae 8as| l |ea.a, e ae s eeas.ateu ae saa aues.ta ae
at.|aes a DC, e lCl e e lsl, eaaaa.e a aessa |aela| es at.| aes ui aet|.t|es
!+ A exeee s| ,a| iea.| va e Le| e ,a te,|e eea.taaa eu keua) grosso modo,
ue.aae ae seas eeasel|e|tes tevu ae ea.tas te,|es, se|te.aae ae sal Lssa aaa.|aaae
ae teeu-e|e,aaes ae eeasel |e ae Le| e tele.e e | aaxe t| ae e eeas.aa.e ae | u|
,taa.es sal | s.as ata keua aas al.|uas aa.te aeaaas
!: A ueaet te.a.| v|aaae et vezes eeas|aetaaa au | aa|eaaet ae | as.| .ae| eaal|zae
l e,|sla.|va, uas |sse ae se al| ea .e |eu ae ease te,|eaal | .al| aae A te.a.| v| aaae eta
tel a.|vauea.e eaeaa + eea aes t|ue|tes eeasel |e| tes, ae| s .etes aes ele| .es eu l -c
retau teele|.es eu l -:, au a|vel ae es.a|| l | aaae |eu elevaae, se eeuataae a ea.tas
le,|sla.atas sa|aae| eaa| s 1eaav| a a te.a.| v|aaae aauea.ea ueaetaaauea.e ata eetea ae
:c' aas le,|sla.atas sa|seaea.es, razeaae eeu ae e uaaaa.e ua|e ae eeasel|e te
,|eaal se es.a|| l | zasse eu eaee ueaes ae ae| s et|eaes ae e|aee aaes
! lata aua aal| se se|te a | as.| .ae|eaal| zae ae Cea,tesse aet.e-auet|eaae, aa
aal se a|etaau ua| .as aas aes.es aa| levaa.aaas, vet lels|y, |el sea w 1|e |as.|
.a.|eaal | za.|ea er .|e u s Uease er ketesea.a.| ves American Poltica! Science Review,
6z l ++-, |at l -
! Gtaaae at.e aessa uaaaaa eeettea aa.es uesue ae aavea.e aa eta ae 1|a.e|et
e kea,aa, es.aaae eeaela|aa aa.es ae eelase ae eeuaa| sue ae Les.e eateea
! Lsses tesal .aaes se leaauea.e eear|tuaaes ele aes.| eat|e ae sel| e|.ava aes
eeasel|e| tes ae s| .aasseu eaaa at.|ae el |.|ee aaua eseal a esaetaa-a|te| .a ae l cc ea
.es La.te l -c e l --, e es|e|eaauea.e ua|e aes at.|aes ae a| te| .a .eaaea ata a es
aetaa, eaaaa.e es at.|aes ae eea.te ese| l atau aaua es.te| .a ra|xa s| .aaaa ae ue| e aa
eseal a, ae ueae ae, ae .eae, es at.|aes eeavet,|tau ata e eea.te ae esee.te el |.|ee
!- Ls.aaes eeuata.|ves tevelatau aates eea.tas.aa.es ae eeasease ea.te as el | .es
e as uassas, | aela| aae-se a| au ueaele ae el | .e eeue.|.| va ,ae aal as a| s.ae|as ea.te
es at.| at|es se ua|etes ae a|vel aa el | .e), au ueaele ae el | .e eeaseasaal ,ae aal
as a| s.ae|as ea.te es at.| at|es se ua|etes ae a|vel aas uassas) e au ueaele ae el | .e
eealeseea.e ,ae aal as a| s.ae| as ea.te es at.|at|es se ua|etes ae a|vel |a.etuea|t|e
aes u|l | .aa.es e ueaetes ae a|vel aa el | .e) Lu ,etal sas.ea.a-se ae aua el|.e aa| aa ,e-
vetaa eeu ua|s er|ee|a e es.a||l | aaae ae ae aua el| .e aesaa|aa, a| aaa ae .au|u ae
ueae ua|s el |,ta|ee lata aua a| seasse .et|ea so|te esse .eua, |eu eeue e| .aes
aa l | .eta.ata et.|aea.e, vet la.aau, ke|et. D The comparative study of political elites.
La,leweea Cl|rrs, | , ltea.|ee- Uall, l - l l :- !
c A aal| se tesau|aa aesse at,tare |ase| a-se eu aeset|es aaa.| .a.| vas ae es
.| le el|.| ee eeue as eaeea.taaas eu la.aau, ke|et. D The beliefs of politicians: ide
ology, conflict, and democracy in Britain and Italy. |ew Uavea, Yal e ua|vets| .y ltess,
l - +-+ l As seaaa,eas ae l -- tes.t| a,|tao-se a et,aa.as |eu esee|r|eas, ae
ae etu| .|au a aula a| seasse ae aes.es el|.|eas
2 1 6 N OTAS DAS P G I NAS 5 1 - 6 0
l sat|et| , G|evaaa| Lateeaa el|||eal a:|| es ||e ease er elat|zea latal| su. la
Lalaleu|ata, ese| & we|aet, |ytea ,eas ) Political parties and political development.
lt|aee|ea, lt|aee|ea ua|vets||y ltess, l - l -
! lata aua a|seasse aesse te|leua eu eea] aae eeu as |taasretuaes ae
s-,aetta aes s|s|euas at||at|es aa Latea ee|aea|al , vet k|te||e|uet, O||e. 1|e |taas
retua|| ea er ||e wes|eta Lateeaa at|y sys|eus la Lalaleu|ata & we|aet ,eas. ) , Po
litical parties and political development. . l -!cc
uua l |s|a exaas||va aas exl|eaes ess|ve|s a|taa,et|a vties sa|||es e |||t|
aes, eeue uaaaaa e|el| ea eeu||aaaa eeu aras|auea|e sele|| ve ,A|t||a|t a ueaetae
s|ulesuea|e ae eavel|ee|uea|e aes el||| ees, et exeule, ae teselve, e|s a | aaae u-
a|a aes saeess| ves eeasel|es ae uaaea ) lata eseel |et ea|te essas al|etaa||vas eeulexas
set| a aeeesst| e ere|aat aal |ses ua|s ateraaaaaas e a|set ae aaaes ua| s eeas| s|ea|es ae
ae es aesses. As |tes |eet| as ueae|eaaaas ae |ex|e se as ua|s laas|ve| s e ate|ue
a|esas.
+ Ceue aa seaaa,eu ae l -- ae |etaaues a ea|tev| s|at es teseaaea|es aa sea
aa,eu ae l - l /!, ae eaeues |taaset|at ata es aaes c essa aal|se ae|al|aaa aas
uaaaaas
: A aal |se es|a||s||ea aa uaaaaa see|al ae|et|auea|e l a||t|a|| ea, es aaaes et
||aea|es es|e ae aeaa|ee 8.
Vet Lalaleu|ata, ese| l|aly rta,uea|a||ea, | sel a||ea, aaa al |eaa||ea la lye,
Lae|aa w & Vet|a, s|aaey ,eas. ) Political culture and political development. lt|aee|o:,
lt|aee|ea ua|vets| |y ltess, l -: !!-!-, e la|aau, Beliefs ofpoliticians. :- , !-
-c
Uaa||a,|ea, sauael l. , Political arder in changing societies. !c
|esue aa Cal |na, aaaa| ueuea|e eeas| aetaaa a te,|e ae |et aeseuea|e,
aues wals|oa (The Mafia and clientelism: roads to Rome in post-war Calabria. |ew
Yet|, kea|lea,e, l - -, l !) sas|ea|a ae e aavea|e ae ,evetae te,|eaal rez a|
u| aa|t eeas|aetaveluea|e a |uet|ae|a ae aea|aaes e u|a|s|tes e ae tere| |e, eeare:iaae
ua|et eaet +s aa|et|aaaes te,|eaa|s
- A teete ae eel|,aes ,evetaauea|a| s te,|eaa|s ae ae tes|s||tau a ua| s ae
se|s ueses ae et|se el ||| ea aae|eaal ea|a ae ' eu l -c-: ata ' eu l -:--c
leaele, |ateell e. l teeess| el | ||ee-|s|| |az|eaal| ae| s|s|eu| te,| eaal| keua, Caueta ae|
Dea|a|| , l --c ,kela|tie ae lesa| sa + Ceu| sse latlauea|at ae laat||e ke,| eaal,
Dess|e a + l , l c Le,| sl a|ata ) A,taaeeeues a |aaae 1ase|e||| et |et-aes ues|taae esse
tel a|t| e.
+c Lu l -c, ,etaluea|e au eeasel|e|te ||a|a ua| s eea|a|es eeu es l |aetes at||a
t|es l eea|s ae ae eeu es ueu|tes ae ,a||ae|e te,|eaal, uas essa |eaaeae|a |au|u |a-
vet|eta-se et vel|a ae l -2
+ l |as aee|ses ae ele||etaae, se,aaae es eeasel|e|tes, |aa|e es l|aetes at||aties
aae| eaa|s, te,| eaa|s e leea| s aaa|e as l a|aretuas at||at|as te,|eaa|s e leea|s |eu |u-
ct|ae|a u|a|ua.
+! O eea|te ae esa| sa aa Ceareteae|a ae ltes|aea|es ke,|eaa|s ,C|aseae) es||uea
ae !' aes teeatses aes||aaaes +s te,|es eta|a:| as ,uas seuea|e ' aes teeatses
aas te,|es esee|a| s) aeeaaeu ae aee|ses |euaaas eu keua Vet Il Messaggero. ke
ua, l c-- l --l . l !
+ zat|s||, ka|ael Ateae|es |e ||e te|leu er leeal aa|eaeuy ||e lesseas er
l|al| aa te,| eaal aevela|| ea West European Politics, 8 +- l , aly l -:, Dea|e, 8taae la
|et,evetauea|al tela||eas as eea|tal eea|tel el|e| es ||e ease er l|al | aa leeal aaaee Gov
erment and Policy, 1 -+c!, l -:
N O TAS DAS P G I N AS 6 0 - 7 21 7
++ |et|ea Gteaz|as (The American system: a new view of goverment i n the United
States. La| |ea |y Daa|el Llazat C||ea,e, kaaa |e|al ly, l - --, l +) et|ea essa
ue|reta ata aesetevet as telaes |a|et,evetaauea|a|s aes Ls|aaes ua|aes
+: Vet zat|s||, Ateae|es |e ||e te|leu er leeal aa|eaeuy , e 8ell|a| , || eel a 1|e
uaaa,euea| er ||e eeeaeuy | a Lu|l|a-keua,aa ||e lCl aaa ||e te,|eaal exe:|eaee. la
Leeaata| , ke|et| & |aae|||, karrael l a Y ,eas. ). The regions and European integration:
the case of Emilia-Romagna. |ew Yet|, l|a|et, l --c l ! l
+ vas|a a l | |eta|ata teeea|e se|te aeseea|tal|zae e telaes eea|te-et|ret|a aes
Ls|aaes ee|aea|a|s lata au val |ese eeueaa|e ae es|aaes eeuata||ves, vet 1attew,
ka|zeas|e|a & Gtaz|aae ,eas ), Territorial politics in industrial nations; s|ate, L ,ea )
Decentralist trends in Wester democracies. 8evetly U|l l s, sa,e, l --, |ay, Yves &
wt|,||, V|aeea| ,eas. ) Centre-periphery relations in Wester Europe. Leaaea, Allea &
uaw| a, l -:, k|eaes & wt|,|| ,eas ), Tensions in the territorial politics of Wester Eu
rape; e la,e, Lawata C & Gelasu| ||, ||e|ael ,eas ) Central and local goverment
relations: a comparative analysis of West European unitary States. 8evetly U|lls, sa,e,
l -
+ Cat| esauea|e, e ele||et eeuau au eaee ueaes sevete ata eeu as te,|es ae
|eeaa|e a esse asee|e, seuea|e +c-+:' eeaeetaatau eeu essa atuae aas seaaa,eas
ae teal|zaues eu l -!, l - e l -
+ A |a|ela ! : |ase|a-se aa seaaa,eu aae|eaal ae l|aetes eeuaa||t| es ae tea
l | zaues eu l -! O||| veues tesal|aaes ta||eauea|e | aea||ees aa seaaa,eu ae l|aetes ee
uaa| |t|es teal|zaaa eu te,|es selee|eaaaas eu l --
+- larel|zuea|e, essas et|||eas se ua| s aeet|as ] as|auea|e aes se|etes ,| aaas|na,
ue-ae-e|ta, a,t|eal|ata e eeute|e) ae |eu ua|s eea|a|e eeu a aau|a|s|tae te,| eaal ,
as aa|e:|aaaes l eea|s se au eaee ua| s |eletaa|es eeu as aet.e|eae| as aau| a| s|ta|| vas te
,|eaa|s, |alvez et eea|eeeteu as rtas|taes aa ,es|e a|l|ea aa l|l| a
:c Aal | se ua|s ae|al|aaa ues|ta ae, eu aase |eaes es se|etes, es et|a-vezes aes
,taes eaeaes - eaeaas e|aaaes, eaeaes a,:| eal|etes, eaeaes eutest|es e|e.
- se ua|s ravetve| s + teretua te,|eaal ae ae es et|a-vezes aes ,taes ua|etes
lateee ae es eaeaes ,taes ae |a|etesse se esee|aluea|e seas|ve|s +s vaa|a,eas ae
l |aat eeu e ,evetae te,|eaal , eu eeuatae eeu a a|s|aa|e |ateetae|a teuaaa
: l la|aau, ke|et| D 1|e el |||eal a||||aaes er sea|et e|v|l setvaa|s | a wes|eta La
tee a tel |u|aa teet| British Joural of Political Science, 1 !, l -
:! ltea|eauea|e, e eea|ee|uea|e aeetea ae ,evetae te,|eaal eta ueaet aas aaas
te,|es sal | s|as esee| a|s, as ua| s aa||,as ae |eaas Lu l -!, :c' aes e|aaaes aa
s| e|l|a e aa sataea|a a| ssetau ] aua| s |et eav|ae ralat ae seas ,evetaes te,|eaa| s, ae ea
|e ] eea|avau ua|s ae : aaes ae exi s|eae| a.
: eaa|a,s, | kea| & ze|,let, Uatuea 1|e sal |eaee er Aue:|eaa s|a|e el |||es
American Political Science Review, 61 :!-:, l -c
:+ As teses|as +s et,aa|as ae eeas|au aa |a|el a ! atesea|atau ae|vel eeas
|ae|a aas seaaa,eas re||as aes aaes c
:: Ceue aee| s atesea|ateues ua|s tevas aa ]as||r|eaaa |asa|| srae sal |s|a eeu as
aee|eae|as ae seas ,evetaes te,|eaa|s, ea|e tessal|at ae e ae|e + ua| et aa|eaeu|a te
,|eaal aas aes|es telae|eaaaas aa |a|ela ! aase |e extess|ve ae sal aaa|e ae
|et|e.
: Lu |eaas as aal | ses ae aaaes aes|e l |vte, |et|e terete-se a |eaas as te,|es aa
1eseaaa, aa Lu|t|a e ae |ate|e ata e|ua, e sal, a |eaas as te,|es ae Le|e e ae
A|tazes ata |a| xe.
21 8 . :/ 5/ - /c / 6 7 - 7 7
: 1al ,eaetal |zae terete-se aes ae a|ssetaa es|at aa| |e e a tazeavelaea|e sa-
||sre| |es Daas aas !c te,|es, Val le a' Aes |a e |el | se, se aeaas|aae eaeaas ata
aateeetea aas aaes|tas ealates aae| eaa|s, es|aaae et|aa|e exela|aas aessa aal| se
: A ,ata ! - |ase|a-se ea aessa seaaa,ea ae l -, aas ea |eaas as aeaa|s e|-
setva-se essa |eaaeae| a
:- Ceaeaaes a retaalat essas et,aa|as aes l |aetes eeaaa| | t|es ea l -, aas s
as |aela|aes aas seaaa,eas ae e|a| e |l |ea ea l - l
c La |eaas as aessas seaaa,eas ae e|a| e |l|ea, e ra|et ]avea|aae aaaea es|
tel ae|eaaae eea as aval|aes se|te as a||v|aaaes ae ,evetae te,|eaal , ea|eta se]a aa
ret|e ae|eta|aaa|e ae ae|e + |a|a aa teretaa te,|eaal La ea|tas alavtas, ex|s|e aa|et
te|a|| l | aaae ae es ||al|aaes aa| s ] eveas setea et||| ees s|aa|| zaa|es
l Vet leaele, l teeess| el | ||ee-| s|| |az|eaal| ae| s|s|ea| te,i eaal| , e es aaaes ate-
sea|aaes + ,| aa ::, ae|aa
! A,taaeeeaes ae |as|| |a|e ae esa| sa ae e| a| e Dexa et saa eela|etae ea
aesse es|aae, | aelas|ve eaae + aessa a|ses|e aaaes ae saas esa| sas aa|enetes
lata ,ataa||t a eeaata||l|aaae ae lea,e ae |eae, es aaaes se|te es l|aetes ee-
aaa||t|es ae eeas|aa aa |a|el a !- teretea-se exelas|vaaea|e +s se|s te,|es selee|eaa-
aas, aas ea l -! e l --, aaaae |aela|aes ea|tas te,|es aa aaes|ta, a a|s|t||a|e aa
e|a|e aaaelas se| s te,|es tel e|| a el aea|e a e|a| e aae|eaal
+ La l -, es ele||etes sal| s|as aeelatataa, aaaa telae ae ata !+', ae a
teretaa te,|eaal |teaxe aa|s |eae|e|es ae ae te] a|zes, ae |et|e, essa tel ae re| ae
+: ata l l ' La l --, es l|aetes eeaaa| |t|es sal |s|as, aaaa telae ae :+ ata l :',
v|taa aa| s |eaer|e|es ae ae te] a|zes aa teretaa te,|eaal , ea|te es l|aetes eeaaai|ties
aet||s|as, essa telae re| ae ata ' Vet |aa|a a ae|a ::
: |eell e, Ll | sa|e|| & |eaaaaa, Lt|e| le|et Jahrbuch der Ofentlichen Meinung.
Alleas|ae|, las|| |a| rat Deaes|e| e, l - +:, |eelle-|eaaaaa, Ll | sa|e|| The Ger
mans: public opinion polls, 1967-1980. wes|et|, Ceaaee||ea|, Cteeaweea ltess, l - l
l : , e tesal |aaes el e||eta|s aleaes ae-a|l | eaaes ae aes retaa retaee|aes ele
Dexa ,|| l e) Ataela 8tee||, ea Federalism and regionalism in Germany ,|ew Yet|,
Oxreta ua| vets||y ltess , l -+:), es|aaa e reaetal|sae e e te,| eaal|sae aleaes aesae a
eta ae teeeaea a aa| eae alea aa aeaaa ae l c lata aa exaae a|taa,ea|e aas
tel aes |a|et,evetaaaea|a|s aleaes, vet Uesse, eae||a eas 1|e leaetal kea|l | e er
Cetaaay rtea ee-eeta ||ve reaetal|sa |e ] e|a| el|ey-aa||a, la k|eaes & wt|,||
,eas ), Tensions in the territorial politics of Wester Europe. c-
Vet Il Messaggero. keaa, l c-- l -- l l !, La Repubblica. keaa, !c- l l - l -- l
l , e Ottavo rapporto sullo stato dei pote ri locali/1991 . l --
Captul o 3
Aval i ao do desempenho i nsti tuci onal
l Da|l, ke|et| A 1|e evalaa||ea er el|||eal sys|eas la leel, l|||el ae sela ,ea )
Contemporary political science: tmvard empirical theory. |ew Yet|, |eCtaw-U| l l , l -
l -
! s|esle, keaae|| keseas|veaess aaa ,evetaaaee Political Science Quarterly,
I 91 +l - +, lal| l -
Da|l , ke|et| Polyarchy: participation and opposition. |ew Uavea, Yale ua|vet-
s||y ltess, l - l l Vet |aa|a || l l , e|a s|aat| Or ||e teet raae||eas er tete-
sea|a||ves |ea|es la |aeCal laa, k 8 ,ea ) "On liberty " and " Considerations Ol!
representa tive goverment ". Oxreta, 8as|l 8l ae|wel l, l -+
.:/ 5/-/ c / 7 8 - 8 4 2 1 9
+ |e ] at,e aa ae|eaele,|a es|a||s|| ea, esses aa|te tems.|es eetteseaaea a vali
dade aparente ,es | aa|eaaetes ateeea areot asee|es |aet|aa|es ae aeseaea|e ias||-
|ae|eaal :), validade intera ,es |aa| eaaetes es|e |a|et-telae|eaaaes ae aa aeae |a|el i ,|vel
ae aes eta||a eea||a-les aaa s |aa|ee:), preciso comprovada ,e |aa|ee aaa|a-se
tela||vaaea|e es|vel ae lea,e ae |eae:) e validade extera ,es aaetes ae |aa|ee es|e
es|te||aaea|e tel ae|eaaaes eea | aa|eaaetes ae aeseaea|e |as|| |ae|eaal |aaeeaaea|es:)
: Le|s|e| a, Uatty 1|e eval ea||ea er el | || eal etretaaaee te|leas aaa a| aeasieas
Sage Professional Papers in Comparative Politics, z, l - l ) , l - l , e Catt, 1ea ke|et| &
|eClel laaa, | lel ||| eal etretaaaee a |welve-aa||ea s|aay Sage Professional Papers in
Comparative Politics, z l - l ), l - l
leaaee|, kelaaa lel | || eal aeveleaea|, el |||eal sys|eas, aaa el||| eal ,eeas
World Politics, 18. +!l , l -
Le|s|e| a, Lval aa|| ea er el |||eal etretaaaee
Ceae es e| eles el e||eta| s aas e|aee te,|es esee| a| s se,aea aa ealeaat|e
l| ,e|taaea|e a|retea|e, asaaes es aaaes tela||ves aes et|eaes le,| sl a||ves ae eettesea-
aea aa|s ae et|e ae et|eae l -:-: A,taaeeeaes ae teresset |ateelle leaele, ae
,eaetesaaea|e s + aessa a|ses|e es aaaes se|te es|a|| l|aaae ae ,a||ae|e teve-
a|ea|es ae te] e|e aeae|eaaae ea l teeess| el|||ee-| s|| |az|eaal | ae| s| s|ea| te,| eaal |
- Os aaaes retaa ex|ta|aes ae Secando rapporto sul/o stato dei poteri local i , 1 985
,keaa, s|s|eaa letaaaea|e a| setv| z| , l -: l ), eealeaea|aaes et aaaes eel || aes
a|te|aaea|e eea es ,evetaes te,|eaa| s
l O. XV rapporto 1 981 sulla situazione social e de! paese, eeas| s t|eetea keaa, ltaaee
Aa,el | , l - l :c-
l l Vet ae|a c lata aaa aeseoe ae|al |aaa ae aesses a|eaes ae aval |ae, ] aa-
|aaea|e eea aaa exl |eae aas ea|aaes esee|r|eas a|t||a|aas a eaaa te,|e ea eaaa
tea ae a|aae, vet la|aaa, ke|et| D La pianta e le radici: il radicamento dell ' istituto
regionale nel sistema politico italiano. 8ele,aa, ll |al|ae, l -: !c- lata aa te-
l a|e aas | a| e|a|| vas el |||eas televaa|es aas aa|s ee| ea|es aas !c te,ies, vet |aae||| ,
karraell a Y see| al , l aaa| a,, aaa eav|teaaea|al el| e| es | a a es|- |aaas|t|al see|e|y l a.
Leeaata| , ke|et| & |aae|||, karrael l a Y ,eas ) The regions and European integration:
the case of Emilia-Romagna. |ew Yet|, l|a|et, l --c l +:-c Cea|e + teresseta
|aae||| aeseavelvet essa at|e ae aesse te]e|e
l ! Vet wal|et, ae| L 1|e a| rras|ea er |aaeva||eas aaea, ||e Aaeoeaa s|a|es
American Political Science Review, 61 c---, l --
l A eat,a ra|et| al aa |a|ela l terete- se + eettel ae ea|te aa iaa| eaaet ese-
e|r|ee e e |aa|ee eeaes|e, ae aa eseete ra|eoal |aseaae aaaa aal | se ae eeae-
aea|es t| ae|a|s aes l ! sa|eseetes Lssa a aaae|ta aa| s vl |aa e eear|vel ae
eea||aat al ||les |aa|eaaetes ae aaa vaovel |et|ea aaa a|ee |aa| ee, vet zellet, k
A & Cata| aes, L C Measurement in the social sciences. |ew Yet|, Caa|t| a,e ua| -
vets||y ltess, l -c Todos os ndices deste livro baseiam-se nessa tcnica.
l + A o,et, aessa ea|aae |ase|a-se ae eteea|aal ae aeses ea ae aaa ae|et-
a| aaaa le| aeaelat es|eve ea v| ,et ea|te a aa|a ae saa atevae aaaa te,|e e aezea-
|te ae l -+, aaaae eaeettaaes a eele|a ae aaaes ata essa at|e ae te] e|e A at||t
ae aezea|te ae l -+, aetaalaea|e a le| aeaelat assea a v|,etat ea aa|s aa ae|aae
aas te,ies |e ease aas e|aee te,|es esee| a| s, ae | aaaes teretea|es a essa vat|vel
l : Lsses aaaes se|te etee|es retaa ex|ta|aes ae aa paper |aa| |e atesea|aae et
l|etla|,| 8etsaa| aaa sea|at|e |a|etaae|eaal se|te at||e|ae e ,eteae| aaea|e ae
setv|es ea||t|ees, 8elea|a, l a l -- l c- l -+
220 . :/ . / - /c / 8 4 - 9 0
l XIII rapporto 1979 sulfa situazione sociale del paese, eeas|s t|eetea keua,
leaaaz|eae Ceas| s, l -- + l c
l lata aua aeset|e ae|al |aaa aa el|||ea |aaas|t| al ae aua te,|e, vet 8ell| a| ,
|| eel a, G|etaaa| , |at|a Gtaz|a lasa| a| , ltaaeesea 1|e |aaas|t| al el |ey er Lu| l |a-ke-
ua,aa ||e |as| aess setv|ee eea|tes la Leeaata| |aae||| ,eas ), Regions and European
integration. l l -
l eea, lt| al | -Veaeza G|al | a e a Cal|t| a || a|au ,evetaes ae eea|te, aeaae se
eeaela| ae esse |aa|eaaet ae terle|e uetauea|e a tea|ses| e | aeel,|ea ae ,a||ae|e
eu exete|e| e Os aaaes retau ex|ta|aes ae Primo rapporto sullo stato dei poteri locali
1984. keua, s|s|eua letuaaea|e a| se:v|z| , l -+ :+
l - Primo rapporto sullo stato dei poteri locali 1984. :c- l
!c l|| a , !!c
! l |essa uea|aa au |aa|ee ae eseete ra|et|al aes vt| es |aa|eaaetes aaaa|s, es
aa| s es|e es|te||auea|e |a|et-tel ae| eaaaes, | s|e , as te,|es ae al | eatau eeu ua|s
ei e| eae|a es teeatses aes||aaaes + |a|| |ae eu l -- retau |au|u as ua|s ee|ea|es
eu l - l , l -: e l - La|te as rea|es aes|es aaaes es|e XIII rapporto 1 979 sulfa situa
zione sociale de! paese, eeas|s t|eetea keua, leaaaz|eae Ceas|s, l -- +, + l , XV
rapporto 1981 sulla situazione sociale de! paese, eeas|s :|eetea keua, ltaaee Aa,el|,
l - l +l , Cassese, sa|| ae ,ea ) Annuario 1985 delle autonomie loca/i. keua, La|-
z|eae celle Aa|eaeuie, l -+ l c , XXI rapporto 1987 sulfa situazione sociale de!
paese, eeas| s :|eetea keua, ltaaee Aa,el | , l - -+
!! ke|et| Leeaata| |aeal|zea e a|:| ,| a esse te] e|e
! aa|es, esses |tes se|etes - a,t|eal|ata, saaae e eas| ae tess|eaal | zaa|e - tes-
eaaeu et ae|s |etes aes ,as|es te,|eaa|s De |eaas as sel|e||aes, ' retau a|ea-
a|aas et eat|a, :' ex|,|tau eea|a|e |elera| ee e l c' tee|satau ae aua v|s||a esseal
!+ As eettel aes ||a|ueas| eaa|s ea|te es l! |aa|eaaetes e|e,au eu ua| a a
r * c, + 1eaas elas, exee|e aua, se,aeu a a| tee eet|a, e ae|s |etes se es|a||s||-
eauea|e tel evaa|es ae a|vel c, c:, aesat ae teaaz|ae aauete ae ease O nue|te ra|et
a euet,|t ae aua aal| se ra|et|al ae t|ae| a| s eeueaea|es - en ae se |ase| a e
|aa|ee ae aeseuea|e | as|| |ae|eaal - teseaae et ua|s aa ue|aae aa vat| ae eeuau
ea|te es l! |aa| eaaetes
!: lata aua aeset|e ae|al|aaa aessa esa| sa aa|et|et, vet la|aau, ke|et| D , Lee-
aata|, ke|et|, |aae||| , karraella Y laveaeelle, ltaaee Lxla|a|a, | as|| |a|| eaal saeeess
||e ease er l|al|aa te,|eaal ,evetauea| American Political Science Review, 77. ::-+,
|at l -
! |a l | |eta|ata se|te el|||eas a|l|eas | au aule ae|a|e aeetea aa |uet|ae| a
aa e|a| e ealat aa aval|ae aes setv|es uaa|e| a| s lata au |eu aaa|aae aesse
ae|a|e, vet 8taaaey, errtey L La,laaa, ke|et| L ut|aa el|ey ua||a, aaa sa|]ee||ve
se:v|ee evalaa||eas. ate ||ey eeua|| |le: Public Administration Review, 1z l !-:, |at/
At l -! lata aua aval |ae es|||va aa |uet|ae| a aa e| a| e ealat, vet lat|s,
ke,et Ceuleuea|aty ueasates er el |ee etretuaaee la Del|eate, keaae|| | ,ea )
Public policy evaluation. 8evetly U|l l s, Cal|reta|a, sa,e, l -: l :-! l : ,sa,e Yeat-
|ee| er lel|||es aaa la|l |e lel |ey) , kess| , le|et 8et|, k| e|ata A Leeal tee|s er |l ae|
al|eaa|| ea Social Science Quarterly, :1+l -:, |at l -+, e se|auaa, U Gtaea|et,,
8 D|ssa|| srae|| ea w| || e||y setv|ees | s taee aa |uet|aa| rae|et: la Ua|a, Uatlaa ,ea )
People and politics in urban society. 8evetly U| lls, Cal|reta|a, sa,e, l -! ---!
lata aua aval | ae ae,a||va aa |uet|ae|a aa e|a| e ealat, vet s|| a|, 8t| aa C| ||zea
sa|| srae||ea w||| at|aa setv|ees e|ea||al u|sase as a etretuaaee |aa|ea|et Public Ad
ministration Review, 1v+-:!, aa/le| l --
. :/ ./ - /c / 9 0 - 5 221
! s|| a|, C| ||zea sa|| srae||ea w||| at|aa setv|ees
! Lssas seaaa,eas aae|eaa|s retau teal|zaaas, a aesse ea|ae, ele | as|| |a|e ae es-
a|sa ae e| a| e Dexa eu l -, l --, l - l , l -!, l - e l - De a
a seaaa,eu ata
ea|ta e|setvea-se aua es|te||a eettelae ea|te es eseetes aas te,ues (r * c,-c, ,
aautes ae se s|,a|r|ea||vauea|e a|eaaaaes el e e:te ae aues|ta,eu) |esse |a
a|e
e e
sa|| srae eal at au eseete ra|et|al |aseaae aaua aal | se ae eeueaea|es n
e| a
s
ae ,taa ua|e ae sa|| srae te,|eaal eu eaaa aua aas se|
seaaa,eas, a e
aetaae ue-
a|a aesse |aa|ee c, Daas te,|es, Val le a' Aes|a e |ehse, et seteu um|e eaeaas,
retau exela|aas aas seaaa,eas re| |as el e Dexa e, le,e, aessa aal|se
!- |e ea|eaaeues |eu et ae es e|aaaes ae 1tea||ae-Al |e Aa|,e ues|tau-se
ua|s sa||sre||es eeu sea ,evetae te,|eaal ae ae ea|et| a esetat ae sea aeseuea|e
Cea|aae, ex|s|e aessa te,|e al|aa aua u|ae:| a |a|ea ae l |a,aa aleu ata a aal
e ,e-
vetae te,|eaal tetesea|a au ,taa s|,a|r|ea||ve ae aa|eaeu|a |a|ea e au teeea|ee|uea|e
ae saa eeaa|e esee|al 1al vez esses Sdtimler es|e] aa at|| ealatuea|e sa||sre||es eeu
e s|u|el| sue aessa te,|e esee| al , |aaeeaaea|euea|e ae sea aeseuea|e eu |etues
ae aau| a| s|tae a|l|ea Lxela|aae-se aes eleales essa te,|e, a eettelae ea|te sa-
||srae ealat e aesse |aa|ee ae aeseuea|e |as|| |ae|eaal aauea|a
ata r * c, -c
c A sa||srae ealat es| extess|vauea|e telae|eaaaa eeu t
||eaue
|e |eaes
s
aesses |aa|eaaetes ae aeseuea|e |euaaes | sel aaauea|e As eettelaees ua| s ret|es sae
(r ea|te atea|eses) | aevae le,|sla||va c, -), es|a|| l |aaae ae ,a||ae|e ,c, c), le,| sl ae
teretuaaeta c,+) e seas||| l | aaae aa |ateetae|a (c, )
~
l Lssa ,eaetal|zae vl| aa entre as te,|es e |au|u dentro ae eaa
te,|a
A
aa|ea exeee ate|al a essa ,eaetal|zae ae, ae r|aal aes aaes c, eu um|as te,ues
a sa||srae eeu todos es a|ve|s ae ,evetae - aae| eaal, te,|eaal e leeal - eteseea au
eaee ua| s ta|aauea|e aas e| aaaes eaeaas ae ae aas e|aaaes
ta
a|eau
|:aaeae|as l| ,e|tauea|e a|retea|es aes ae| s ,taes, eu|eta as aues|tas se]au um|e e-
aeaas ata ae se essa |et eet|eza O |uae|e ae ae|etu| aa
aa a|retea
ae aes
-
ea|e exetee se|te e ,taa ae sa|| srae ateee set au eaee
ut aas te,
es esee
s
ae ae aas te,|es eta|at| as, |alvez etae es l|aetes eeuam|anes aas te,iees ese
ia|s
|ea|au ||ae ua|s |eue ata |etaateu-se aavetst|es eeav|e|es ea aereasetes eeav|e|es
ae ,evetae te,|eaal Cea|aae, aea|te ae eaaa tae ae te,|es, sa|| srae e aeseuea|e
es|e es|te||auea|e eettel ae|eaaaes
o aeseuea|e ae ,evetae te,|eaal e a sa|| srae aes e| aaaes eeu se
,evetae
te,|eaal |au|u es|e es|te||auea|e tel ae|eaaaes eeu e aeseuea|e e a ealanaaae es
,evetaes l eea|s aessas te,|es, eeue aeueas|ta e aeaa|ee L lsse |aa| ea ae es na-
e| a| s ae|etu|aaa|es ae aeseuea|e ,evetaauea|al |eu ueaes l|
) aa|eeeaeu et
v.es seales e lat||ae Ceuaa|s|a ,se |eavet au aexe eaasal ea|te e.v.sue e eaet aes
eeuaa| s|as, es|e aeve set ae sea||ae ae t|ue|te ata e seaaae ) |aua te,tesse ual-
||la, |aa|e e |aa|ee ae eeuaa|aaae e|v|ea (beta * c, , T * -, l -, p ~ c, cccc) a
a|
e
aauete ae aaes eu ae e lCl re| ,evetae (beta * c, l , T * , , p ~ c, cc!) sae iu-
et|aa|es ae|etu|aaa|es ae aesse |aa|ee ae aeseuea|e |as|||
e|e
[
al let ea|te l aa
, e
|-
||aae e e| v|sue, a at||e|ae ae lCl ae ,evetae ae es| tlaeaaaa eeu a sa|. sraae
eal at eeu e ,evetae te,| eaal
>
Lu l -:, e lCl assau|a e ,evetae aa Cal|t| a, a ueaes e. v. ea aas ! c te,es,
e ea|te l -+ e l -- at|| e| ea ae ,evetae te,|eaal aa sataea|a, |au|a aua te,|e te-
l a||vauea|e ae-e|v| ea, uas aessas aval| aes ae aeseuea|c ae a|taa,eu esse et|eae
Capt ul o 5
Ori gens da comuni dade cvi ca
l O aaetaua || s|t| ee aa v| aa e|v|ea ||al| aaa atesea|aae aes|e ea||al e ae te-
|eaae set aua aeset|e exaas||va aesses e||e t|ees seales ae || s|t|a | |al |aaa 1euaues
eeue ea|e ae at||aa e seale Xl t| ae|aluea|e etae a aa|ateza aa v|aa see|al e
230 . :/ 5 / - /c / 1 3 3 - 6
el||| ea ae et|eee uee|eval ae va| e a aeea e e keua ae aae l ccc etuaaeee e|seata
eu ua||es asee|es larel |zuea|e, ee ea|e ee v| s|a ea at,auea|ae |et|ea aa| ee
seavelv|ea, es t|ute|es e a t-||s|t|a eas eeuaaas aet||s|as a|aea es|e eavel|es aa
|taua k Uyee, eu Soeiety and politics in Medieval Italy: the evolution of the civil
life, I 999-I 1:9 ,Leaeea, |aeu|llaa, l -), eeas| eeta s|,a|r|ea||ve e ra|e ee ae aea|au
|| s|et|aeet eeasega|a tevat a eea||aa| eaee eas |as|| |a| es e|v|eas eesee e r|aal ea eea
teuaaa a| a leaee |e| a, ae ease ee e|eaees s| |aaeas ae aet|e ee keua , ) 1ea|at v| s
lau|tat e aevea|e ee aua eeuaaa ||al |aaa aua exet|eae|a rtas|taa|e, ae tate es |a
e|e|es ateeeu sat,| t ea eeee eeua|s ea |atee eeua| s , l +, +-) Vet |au|u waley,
Daa|el The Italian City-Republics. ! ee |ew Yet|, Leauaa, l - l - A,taeeeeues
a k| e|ate Gele||wa||e, | l as|te esee| al|s|a eu || s|t| a uee|eval ||al | aaa, ae |aeea|| vea
aessas esa| sas || s|t|eas e aes aevet||a ees asses eu ral se, eeaaaa|e ae se]a ele
teseasvel eles ea|veees teuaaeseea|es
! Uyee, Society and politics in Medieval Italy. A e|v|se ea|te e te|ae aet
uaaee ae sal e as tea|l|eas eeuaaa|s ae |et|e eetteseaee eu ua| |es asee|es +
rtea|e|ta ea|te es eeu|a|es ||zaa||ae e ea|l | ee teuaae aa eea teeeeea|e A| ae
ea|e esse atalel|sue terle|e ,eaa|aas e eataeeatas |tae|es te,|eaa|s a| aea ua| s at-
ta| ,aeas ee ae as e| sea||eas aes|e ea||ale aua |uet|aa|e aes|e ae ueteee set
esa| saea
8attaelea,|, Geerrtey & s|eae, |etuaa ,ees ) The Times atlas of world history.
ee Leaeea, 1|ues 8ee|s, l -- l !+
+ Ueateet, Uany Italy: a short history. |ew Yet|, Cau|t|e,e ua|vets||y ltess,
l --c -
: Lataet, e|a Italy in the age of Dante and Petrarch: IzI6- I189 |ew Yet|,
Lea,uaa, l -c !-
Uyee, Society and politics i n Medieval Italy. l l -
Lataet, Italy. l -
Times atlas of world history. l !+
- su| ||, Dea|s |ae| A history of Sicily: medieval Sicily: 899-I I1 |ew Yet|, V|-
||a, ltess, l - :+ Lataet, Italy. !--
l O. Lataet, Italy. l
l l su| ||, Dea|s |ae| A history of Sicily. ::- Vet |aa|u 1e|aeee, G|evaaa|
The struggle for power in Medieval Italy: structures of poltica! rule. |ew Yet|, Cato
|t|e,e ua|vets| |y ltess, l -- l - l e !-++
l ! ktee|||a, l|e|t Mutual aid: a Jactar of e\Jolution. Leaeea, Ue|aeuaaa, l -c! l
l Laae, lteeet|e C Venice and history. 8a|||uete, e|as Ue||as ua|vets||y ltess,
l - ea ! A| ||e tee|s er tea|l |eaa| su, ::
l + Uyee, Society and politics in Medieval Italy. : Vet |au|u Lamet, Italy. ,
e 1e|aeee, Struggle for power in Medieval Italy, esee|aluea|e l e !c-+
l : Laate |at||aes (Power and imagination: City-States in Renaissance Italy. 8al ||
uete, e|as Ue||as ua|vets||y ltess, l - l +) es||ua ae ea|te ! e l !' ees |a-
|||aa|es eas eeuaaas ||a|au e|te||es el|||ees. uas Lataet (ltaly. l !!) e| z ae au
ea|te e| aee |eueas || a|a e|eaeaa|a eu lleteaa, e wal ey (Italian City-Republics. : l -+)
sa,ete |ae|ees ee at||e|ae a|aea ua|s el evaees
l waley, Italian City-Republics. !-- l , : l -!
l Laae, Venice and history. :!+
l lata au |eu aaa|aee aeetea eas |as|| |a|es ,evetaauea|a|s eas tea|l | eas, vet
wal ey, Italian City-Republics. !:-:+
.:/ 5/ - /c / 1 3 6 - 4 0 231
l - 8ee|et, |atv|a 8 Medieval Italy: constraints and creativity. 8l eeu|a,|ea, lae| aaa
ua|vets| |y ltess, l - l c
!c lele ueaes eesee e seale XVlll, es eeeaeu|s|as e es el|||ees ee laissez faire
|eu-se ues|taee teraaeauea|e e||ees aaa|e + |uet|ae|a see| al e eeeau|ea eas ,a|l-
eas keeea|euea|e, |aaeat Ol sea teteeaz|a esse at,auea|e eu sea |as||,aa|e l|vte The
rise and decline of nations: economic growth, stagflation, and social rigidities ,|ew Ua-
vea, Yale ua|vets| |y ltess, l -!) Lu|eta te|e|asseu se,ate e |eaer|e|es see| a| s a
seas ueu|tes, as ,a|leas etau aa|es ee |aee eel|,aes e|s|t||a||vas ae asavau e eeet
ueaeel|s|a e ae tate e eeet el|||ee ata setv|t a seas |a|etesses , ) Alu e|sse, e|
u| aa|au a et e| eae|a eeeau|ea e te|ateavau e te,tesse |eeael ,|ee , l !:) |e ea|e
razet aa| aua aval| ae a|taa,ea|e eas eeaseaeae|as see|a|s eas ,a|leas uee|eva| s, uas
a at,auea|ae eeseavelv|ea aes|e l | vte sa,ete ae, |aeeeaeea|euea|e ee seas ea|tes
ere| |es eele|t|es, el as tetesea|atau aua |uet|aa|e e|aa ee eeseavel v|uea|e ee s| s|e-
uas see| a| s |et|zea|a| s ae eea|t||a|tau ravetavel uea|e ata e eeseuea|e ,evetaauea-
|al e eeeau| ee lata aua at,auea|ae seuel|aa|e aeetea ee ael es| || ve exete|ee
elas ,a| leas , vet U| e|sea, C|atles k & 1|eusea, Latl A A aew ||eety er ,a|l es aae
Lateeaa eeeaeu| e eevel euea| Explorations in Economic History, z8 l !-, l --l , e
Gte|r, Avaet, ||l,teu, laal & we|a,as|, 8atty The merchant gild as a nexus of con
tracts. s|aarete, Cal |reta|a, Ueevet las|||a|e, l --! ,|ae| |e)
! l ktee|||a, Mufual aid. l +
!! Lataet, Italy. l -
! l|| e , l l
!+ Uyee, Society and politics in Medieval Italy. c
!: Ueateet, Italy: a short history.
! 8ee|et, Medieval Italy. , ae|a ee teea !
! Lataet, Italy. l l + 1e|aeee (The struggle for power in Medieval Italy. !!!)
e|z ae ae |a|e|e ee seale Xlll |av|a eu lleteaa l :c consorterie.
! waley, Italian City-Republics. -, l l +
!- Uyee, Society and politics i n Medieval Italy.
c l|| e , -:
l waley, Italian City-Republics. !-
! l|| e , l
8eawsua, w|ll |au l|al y |a ||e l a|e || eele A,es aae ||e keaa| ssaaee la. The
new encyclopedia Britannica: macropaedia. C||ea,e, Laeyeleee| a 8t| |aaa|ea, l - v ,
l l +
+ |at||aes, Power and imagination. l l l
: Lataet, Italy. p. l -
U|e|s, e|a A theory of economic history. |ew Yet|, Oxrete ua| vets||y ltess,
l -- eas e +
U|e|s, A theory of economic history. +c
l|| e , ea :
- 8ee|et, Medieval Italy. l -
+c O at|esaaa|e e as eaeaas uaaara|atas |au|u etau |uet|aa|es ata a eee-
aeu| a eas tea|l|eas eeuaaa| s A |aeas|t| a laa|,eta, et exeule, sas|ea|ava au |ete ea
eal ae uetea|| aa letu essas a||v|eaees ae etau as aa|eas aas e|eaees-Ls|aees | |a-
l |aaas, ] ae es ||al | aaes ta||eauea|e aeaeel|zavau e eeute|e e as r|aaaas uaa-
e|a|s |a eeaea ee l !-c, et exeule, Leaetes ||a|a aaea ueaes ae l + saeatsa|s
|aaet| as | |al| aaas, e lat|s, !c Vet Lataet, Italy. l , l -
232 . :/ 5 / - /c / 1 4 0 - 6
+ l uee|e:, Medieval Italy. :, l ,,:| re ee e:| ,| eal ) Ve: |au|u Celeuae, aee|
1|e e|v|e e+l |+:e er eee|:ae|s aee e:ee||. a :ev|ew a:||ele Comparative Studies in Society
and History, z8. -+, l -
+! C| ell a, Ca:le | Before the Industrial Revolution: European soci ety and econ
omy, 1 000-1 700. ! ee Leeeee, |e||+ee, l -c l --- Ve: |au|u Uyee, Society and
politics in Medieval Italy. l
+ La:ee:, Italy. l -
++ l|| e , l l :
+: Uyee, Society and politics i n Medieval Italy. -+
+ ue+wsua ,l|aly |e ||e la|e || eele A,es aee ||e keea| ssaeee l l +), La:ee:
(Italy. l ) e Uyee (Society and politics in Medieval Italy. l :) a:esee|au +ua l | s
|a l | ,e|:auee|e e| re:ee|e eas ua|e:es e|eaees | |al | aeas, eeee || le e Geeeva + r:ee|e ee
lale:ue, uas |eees se aee:ees eu :eeee|eee: a :|uaz|a ea l|l | a ea L+:ea
+ La:ee:, Italy. !-
+ ue+wsua, l|al y | e ||e la|e || eel e A,es aee ||e keea| ssaeee l l
+- La:ee: (ltaly. l c) ass| eal a +e eu ueaees ee se+le XVl, a l,:e] a ess+|a
ee ee:|e e ee eee|:e ea ee|es+la aeeas l c- l :' eas |e::as, ae asse +e ee s+l a| eea
ee|| e|a :-:'
:c C| ella, Before the Industrial Revolution. l + |esse |:ee|e, C| ell a ues|:a a
e| re:eea ee|:e es :e,|ues re+eal e eeu+ea| ea L+:ea, uas el e ee|xa ela:e +e essa e| s
||ee se al| ea esee|r|eauee|e ae eee|:as|e ee|:e e |e:|e e e s+l ea l|l | a
: l z|e,l e:, l|| l | The Black death. Leeeee, lee,+| e, l -c +c-!, Uea:ee:, Italy:
a short history. ---
:! Uyee, Society and politics in Medieval Italy. l c
: l|| e , l +!
:+ La:ee: (ltaly. l +) e|se:va +e a ::|a eeeess| eaee ee :a||iea:eu-se es :| e
e| a| s a|es ee signore ees eeesel|es ,e:a|s | ee| ea +ua uee|al | eaee are::aea ae :|ee||e
ee +e e +e e| z :ese||e a |eees eeve se: a:evaee e: |eees'' Ve: |au|u Aeee:see,
le::y Lineages of the absolutist State. Leeeee, Ve:se, l -+ l !
:: Ve: e uaa ee The Times atlas of world history , l !+) eu +e se |ase| a eu
a:|e a r|,+:a : l Ve: |au|u Uyee, Society and politics i n Medieval Italy. uaa +, e
La:ee:, Italy. l -:c
: |ae|| avel l | , || eeel o The discourses. Le| |ee |y ue:ea:e C:| e|, |:aes Lesl | e
wal|e: Leeeee, lee,+| e uee|s, l -c l | v:e l , ea ::, !+, !+
: ue+wsua, l|al y | e ||e la|e || eel e A,es aee ||e keea| ssaeee l l +!
: Uyee, Society and politics i n Medieval Italy. , e| |aeee Della vita civile, ee
|a||ee lal u|e:| , +|l| eaee ea eeaea ee l +c se|:e e eesauee|e el|||ee | |al| aee eesse
e:|eee, ve: esee|aluee|e leeee|, G A The Machiavellian moment: Florentine po
litical thought and the Atlantic Republican tradition. l:|eee|ee, l:|eee|ee ue| ve:s||y l:ess,
l -:
:- La:ee:, Italy. : l
c ue+wsua, l|al y | e ||e la|e || eele A,es aee ||e keea| ssaeee l l -
l A |eu e| ze:, as a:|es s| e| l| aea e eee|| eee|al ee :e| ee ue:| e| eeal || e|au s| ee e|
v| e| eas ee|:e as e| eas|| as a:a,eeesa e ae,ev| ea eu l !!, uas es|e:|e:uee|e elas re:au
:e+e| eas ee ke| ee eas D+as s| e|l | as O uaa exel +| ee:|as :eas e:| r:| eas - sa:eee|a,
l|euee|e ee| eee|al e 1:ee||ee - +e + eea es|avau ua|s l |,aeas + Lsae|a, + l:aea
e + Aleuae|a, :esee||vauee|e
! Uea:ee:, Italy: a short history. l l -!, l , wal ey, Italian City-Republics. l ,
e C| ella, Before the Industrial Revolution. l !, !!
.:/ 5/ -/c / 1 4 6 - 9 233
1+l l | e-Al |ae, Ca:l e le L nostra Italia: arretratezza socioculturale, clientelismo,
trasformismo e rebellismo dall ' Unit ad oggi. || l aee, lel|:| eell| , l - l -: |a es
|e|:a ee |ax we|e:, 1+l l | e-Al|ae, :eeeuaee see|le,e ||al|aee, a|:||+| e eel|se ee :e
+|l | eae| sue eeu+ea| e ee :e,:esse se|e-eeeeu|ee eele eeee::ee|e + Cee|:a-kere:ua,
+e :es,+a:ee+ a l|l | a ea | erl +eee| a ea || ea :e|es|ae|e, a +al v| ee+lava a salvae | e
e| v| e+al + :eseesa|| l | eaee see| al uua exl|eae || s|:|ea ua| s eeul e|a e|v| auee|e
|e:|a ee leva: |au|u eu eee|a e eesleeauee|e eas :e|as eeue:e| a| s ee |ee| |e::eee
a:a e A|l e|| ee, ee|:e u+| |es e+|:es ra|e:es
+ s|lve:uae, syeel F Three bells of civilization:. the life of an Italian hill town.
|ew Ye:|, Cel +u|| a ue| ve:s| |y l:ess, l -: --:, s| lve:uae A,:|e+l |+:al e:,ae|za
||ee, see| al s|:+e|+:e, aee val+es |e l|aly aue:al rau| l| su :eeees|ee:ee American An
thropologist, 70. -, le| l -
: Va+ssa:e, |a+:| ee Daily lie in eighteenth century Italy. 1:aes || e|ael Ue:ee
|ew Ye:|, |aeu| l l ae, l - l
|e ae,e+ eas :ea|l| eas eeu+ea| s, e |e:|e e:a ua|s +:|ae| zaee +e e s+l , uas
eeu seu:e re| ass|u ae lee,e ea || s|:| a 1|:ae|e as || s|:| eas ue|:eles ue:| e| eea| s
ee |el es, lale:ue e keua, ,:aeee a:|e ees eaueeeses s+l| s|as v| v| a eu a,:eal
ee|as, eesleeaeee-se e| a:| auee|e a:a es eaues Ceue e| sseues ee ea||+le +, ee|a ,
ea l|l| a eee|eue:eea e s+l ua|s +:|ae|zaee +e e |e:|e
Uea:ee:, Ua: ltaly in the age of the Risorgimento: 1 790-1870. |ew Ye:|, Lee,
uae, l - l !
ue+wsua, l|al y | e ||e la|e || eel e A,es aee ||e keea| ssaeee l l -
- 1ee| ele, G| aee| An economic history of liberal ltaly: 1850-1918. 1:aes |a:| a
kees |ew Ye:|, ke+|lee,e, l --c , e| |aeee V| llae| , l Mezzogioro tra riforme e
rivoluzione. ua:| , La|e:za, l - l ::
c la,eee, Ae||eey 1|e ees|:+e||ee er |:+s| aee | |s eeeeeu|e eeese+eeees | e ||e
ease er e|,||eee||-eee|+:y |al es le Gau|e||a, D|e,e ,ee ) Trust: making and breaking
cooperative relations. Oxre:e, ul ae|well, l - l !-+ l
l A,+l |ee, |a+:| ee The Republic in the vil/age: the people of the Var from the
French Revolution to the Second Republic. 1:aes aee| Ll eye |ew Ye:|, Cau|:| e,e
ue| ve:s| |y l:ess, l -! es l !+-+-
! l|| e , l l -!
l|| e , l !
+ l|| e , l :, c!
: l|| e , l :c
Lu l :-/c, a ueea:+| a |euee|esa, as +u eeul| eaee ] e,e ee xae:ez
e| l eu|| ee, aeexe+ a ua|e: a:|e ea ee|es+l a | |al | aea, e V||e: Luae+el ll re| :eela
uaee :e| ea l|l | a +e| eaea eu l l A Veee| a re| aeexaea eu l l , e keua, e: al
||ue, eu l c, ea|a ,e:al uee|e eees| ee:aea eeue a ea +e| eae les|e:|e:uee|e,
1:| es|| ee e 1:ee|| ee-Al|e Ae| ,e re:au ,ae|as ee 1:a|aee ee Ve:sal|es ee l - l - la:a ua| s
ee|al|es , ve: Uea:ee:, Italy in the age of the Risorgimento: 1 790- 1870.
la:a +ua a|e:ea,eu ee l | |e:al|sue ea Leu|a:e| a, ve: G:eeer| el e, kee| ke|e:|s
Economics and liberalism in the Risorgimento: a study of nationalism in Lombardia,
1814-48. ual||ue:e, e|es Ue||es ue| ve:s||y l:ess, l -:, e |au|u G:ew, kayueee A
sterer plan for Jtalian unity: the ltalian national society in the Risorgimento. l:| eee|ee,
l:|eee|ee ue|ve:s| |y l:ess, l -
1:| ,| l| a, Ca:l e sv| l +e eeeeeu|ee e |:aesre:uaz| ee| see|eel | || e|e ee| s| s|eu|
|e::| |e:| al | a eeeeeu| a e| n+sa Quaderi della Fondazione Giangiacomo Feltrinelli. || l a
ee, 1 6 :, l - l
234 . :/s ./s - /c /s 1 5 0 - 3
- . Ve: C| a:|, |a::| a Modem Italy I 8I -Iv8z |ew Ye:|, Lea,aaa, l -+ -,
e |eare| e, |aa:|ee F Italy: school for awakening countries: the Italian labor movement
in its political, social, and economic setting from I 899 to I v69 l:|aea, |ew Ye:|,
|ew Ye:| s:a:e se|ee| er laeas::|a| aae La|e: kel a:|eas, Ceoel l ua| ve:s|:y, l - l c,
l :- As eear:a:|as :a|eas sa:,|eas ea::e es ,:aes ee | a| ,:aa:es aae:|eaaes ae seale
XlX :aa|a se:v|:aa eeae see|eeaees ee aa:aa ass| s:eae| a Ve: Uee|:e:, ||e|ael Prin
cipies of group solidarity. 8e:|eley, ua|ve:s|:y er Ca||reo| a l:ess, l - l l !- !c
c |eare| e, Italy: school for awakening countries. l -
l l|| e , l
! C| a:|, Moder Italy.
sa|:|, Dea| s |ae| Italy: a moder. history. Aaa A:|e:, ua|ve:s|:y er || e|| ,aa
l:ess, l -:- !+
+ |eare| e, Italy: school for awakening countries. l :
: l|| e , +
C| a:|, Modem Italy. , l c, ve: :aa|a G|as|e:,, laa| laa|ly, ea| :a:e aae
el|:| es | a eea:eae:a:y l:a|y la 8a:aas||, zy,aaa: G & Laa|ey, ke|e:: ,ees ) Culture
and conflict in postwar Italy: essays on mass and popular culture. Leaeea, |aeail l aa,
l --c !-
Ceaa:a: eea e ea|:a|e +, l !c-!
C|a:|, Moder Italy. l +!
- 8e| | , Deaa| e U we:|e: eal:a:e aae we:|e: el| :| es Social History, 1 l -! l , aa
l -
-c saaael U 8a:aes (Representation in Italy: institutionalized tradition and electoral
choice. C||ea,e, ua| ve:s| :y er C|| ea,e l:es, l -) a:esea:a eaees ae ee::e|e:aa essa
|a:e::e:ae
- l Ve: 1anew, s| eaey G Peasant communism in Souther Italy. |ew Uavea, Ya|e
ua| ve:s| :y l:ess, l - es !--+ l , cc-+!, e G:az| aae, La|,| la::ea-e||ea: :ela:|ea
s||s |a sea:|e:a l:a|y European Joural of Political Research, I -+, l - As e |a
:e:|ae|e rase|s:a, aa:|,es a:|v|s:as popolari, eeae Ale|ee ee Gase:| , raaea:aa e a::|ee
ea Deaee:ae|a C:|s: ,DC), ae se :e:aea a re:a el|:| ea eea|aaa:e aa l:l|a :ea|l |
eaaa e| re:eaa ee Partito popolare, e:a, a DC e|:eve |ea a::e ee sea ae| e ele|
:e:a| aes s|s:eaas e||ea:e|| s:as ee |ezze,|e:ae
-! s||ve:aaa, A,:|ea|:a:a| e:,aa|za:| ea, see|al s::ae:a:e, aae valaes |a l:a| y -
- G|as|e:,, laa||y, ea| :a:e aae el |:|es !--
-+ Ceae e|:aee ea 8ev|| aeaa, l|e:e uea| a| , :e::e, eeeaea|e la 8ev|| aeaa, l &
llaeaa| ea, Aa,as:e ,ees ) La Calabria. 1e:|ae, L| aaae|, l -: !-:-
-: sa|:|, Dea| s |ae| /taly: a modem history. :
- A| ,aas esee| a| | s:as eeas| ee:aa a es::a:a:a a,::|a a va:|vel e:ae| al ae exl|ea
es ees:aaes, a e| |:| ea, as :e|aes see|a|s e a e.eaea| a aa l:l | a Ve:, e: exeale, s| l
ve:aaa, A,:| ea| :a:a| e:,aa|za:|ea, see|al s::ae:a:e, aae va|aes |a l:aly, e, ee aeee aa|s
,e:a|, 8:as:e| a, w| | | | aa The social origins of political regionalism: France, I81v-I v8I
8e:|e|ey, ua|ve:s|:y er Ca||re:a| a l:ess, l - |e ae,aaes :e:a|aea:e a |ae::ae|a
eesse ra:e:, aas eav|eaaes ae se] a :eseasvel e|as eea:| aa| eaees e|v|eas aeae|eaaeas,
ea a::e e:ae as es::a:a:as a,::|as ::ae| e| eaa|s ea l:l|a a:esea:aa va:|aes eea
|exas ae ,aa:eaa, aaaee aa| :e, aaa ee::elae | ae:re|:a eea essas eea:| aa| eaees
,ve: C| a:|, Modem Italy. l !-), ea a::e e: eaasa ee ael s|a,a| a: eeseaea|aee
e|as e|eaees | :a| | aaas ae es:a|elee|aea:e e aa :ese:vae eessas eea:|aa| eaees, e ea
a::e e: ae as :ere:aas a,::|as ea:eeae|eas ae |ezze,| eoe ae s-,ae::a :|ve:aa
aa:ea:eaea:e eaee |aae:e aa saa ea|:a:a el |:| ea :al eeae re| aa| eese:| :a Ve: ke-
.:/s ./s - /c /s 1 5 3 - 7 235
:ev||a, ||e|ae| A Lxl e|:a:|ea, eeee:a:|ea, eel |as|ea aa eaa| |a:e a::eaa,e Euro
pean Joural of Sociology, zv l c:-!, l -
- G|as|e:,, laal A history of contempormy Italy: society and politics I v11-Iv88
Leaeea, lea,a|a 8ee|s, l --c -+, e ::ee|e e|:aee ee 8ev| | aeaa, l|e:e Qaae:i
aea:a| | , ea| :a:a e :ae::| s|a|e||e| ae| |a see|e:+ :a:a|e ee| |ezze,|e:ae Italia Contem
poranea, 16 -, l -+
- la:a esses e aa|:es ea::es exea| es, ve: 1a| | | e-Al:aa, La nostra Italia. !
-- Aae 1all |e-A|:aa, L nostra Italia. l
l cc 8aar|el e, Moral basis of a backward society.
l c l 1a::ew, Peasant communism in Souther Italy. +
l c! kess| -De:| a, |aal |e Dieci anni di politica agraria nel Mezzogioro. 8a:|, La
:e:za, l -: !, aae 1a::ew, Peasant communism. l
l c 1a::ew, Peasant communism. , :- et passim; Uess, Ueaae: Maja and ma
fiosi: the structure of power. 1:aas Lwale Ose:s Lex|a,:ea, |ass , Lex|a,:ea 8ee|s,
l -
l c+ G:az| aae, la::ea-e||ea: :e| a:|eas|| s |a sea:|e:a l:aly :, l l , a e|:ae |ase:|ea
ee 1a:|elle, lasaale Governo e governati in Italia. 8ele,aa, zaa|e|e| l | , l ! l +
l c: Ca:aee|e|e, A Stato e societ civile: problemi dell 'unijcazione italiana. 1enae,
L|aaae| , l - , aae 1al l | e-Al:aa, La nostra Italia. :
l c A:| aee|| , l| ae Mafia, peasants and great estafes: society i n tradicional Cala
bria. 1:aas eaa:|aa s:e|a|e:, |ew Ye:|, Caa|:|e,e ua|ve:s|:y l:ess, l -, L|seas:ae:,
s | & kea|,e:, L Patrons, clients, and jriends: interpersonal relations and the struc
ture of trust in society. |ew Ye:|, Caa|:|e,e ua|ve:s| :y l:ess , l -+ :-, 1a::ew,
Peasant communism in Souther !taly. , e G:az|aae, la::ea-e||ea: :e|a:| eas||s | a
sea:|e:a l:a| y
l c l:aae|e::| , Leeelee Inchiesta in Sicilia. _ l J l|:eaze, Valeee|| , l -+, eeae
|a:e::e:aee | a 1a|| | e-Al :aa, La nostra Italia. 1a| | |e-A|:aa ,ae :aa|a e| :a C||e
sa, | Da| | a I potere mafioso: economia e ideologia. || | aae, |azze::a, l - +)
ar|:aa ae e e| | ea:e| | sae ae sa| re| |as:aa:e :ere:aee eee| s ee l eea e eea|a| e
ee aaa a| | aaa aae|eaa| ea::e a a:|s:ee:ae|a sa| | s:a e aa se:e: :eae| ea:|e ea |a:,aes| a
ae::| s:a
l c lveae, D|eaeee |e:a| eeeaeay aae |ys|ea| | | re |a a l a:,e es:a:e er sea:|
e:a l:a| y | a : |e l ccs Journal of Regional Policy, II l c- l c, aa /|a: l -- l , s|a:e:|
zaaee le::asew|ez, |a::a Latifondo: economia mora/e e vita materiale in una periferia
dell ' Ottocento. Veaez| a, |a:s| l | e, l --
l c- G:az| aae, la::ea-e||ea: :el a:|eas|| s |a sea:|e:a l:aly !
l l c C| a:|, Moder Italy. --
l l l G:aase| , Aa:ea|e Antologia degli Scritti. Les Ca:|e sa| |aa:| e |a:| e s| aella
keaa, k|aa|:|, l - v l , +, aae 1a::ew, Peasant communism.
l l ! Uess , Mafia and mafiosi . l
l l l||e , !: Ve: :aa|a 1all |e-A|:aa, L nostra Italia. -, e G:az|aae, la
::ea-e||ea: :e| a:| eas||s |a sea:|e:a l:a|y l c, ae eese:eve a |r|a eeae a re:aa es
ee|ea ee ::ae|e|eaa| e| |ea:e| |sae s|e|| | aae
l l + Gaa|e::a, D| e,e |ar|a :|e :|ee er e|s::as: la Gaa|e::a ,ee ), Trust. l !
l l : l:aae|e::| , Inchiesta in Siclia. !-, aae 1a|||e-A|:aa, La nostra Italia. --
l l G| as|e:,, History of contemporary Italy. +
l l Gaa|e::a, D|e,e l:a,aea:s er aa eeeaea|e :|ee, er :|e |ar| a European Jour
nal of Sociology, zv l !-+:, l -, e|:ae + ,|aa l !
l l Uess, Mafia and mafiosi.
236 . .:/ ./ - /c . / 1 5 7 - 6 0
l l - Caa|e..a, |ai a .|e .|ee er e| s.tas. l
l !c L|sees.ae. & kee|,et, Patrons, clients, and friends. , Uess, Mafia and ma-
fiosi.
l ! l 1all |e-Al.ae, L nostra Italia. -
l !! Uess, Mafia and mafiosi.
l ! lata aaa ael |se seael|ae.e ea |r|a e ea Caaetta ea l.l |a eee.eaeteea, vet
C|es|et,, laa| l y, eal .ate, aee el | .| es + l :
l !+ Atl aee|| , Mafia, peasants and great estales.
l !: |esse |ee|eaeet ea reta eas see|eeaees ee aa.aa ass| s.eee| a aa eseete ra
.et|al ae s| e.e.| za a ar|l | ae a essas see|eeaees, aetee|zaee ea raee ea eal ae te
,|eeal, ea l , l , l :, l -: e l -c+
l ! |esse |ee|eaeet ea reta eas eeeeta.|vas aa eseete ra.et|al ae s| e.e.|za a
aae.|eaee ee eeeeta.|vas, aetee|zaee ea raee ea ealae te,| eeal, ea l -,
l -cl , l - l c e l - l :
l ! |esse |ee|eaeet ea reta ees at.|ees ee aassa aa eseete ra.et|al ae s|e.e.| za
a reta ee see| al | s.as e ea.l|ees popolari eas ele|es eae|eea| s ee l - l - e l -! l , |ea ee
ae saa reta ees eeesel |es l eea|s eesse et|eee
l ! |esse |ee|eaeet ee eeaatee|aee.e +s ateas aa eseete ra.e.|al ae s| e.e.|za
e eaaete ee ve.ae.es eas ele|es eae| eea|s ee l - l - e l -!l , |ea eeae e eaaete ee ve
.ae.es eas ele| es leea|s e tev| ee|a|s ee l -!c, essas retaa as ae|eas ele|es eea sa
rt,|e ae|vetsal aaseal |ee ae.es ee aevee.e ee rase|sae
l !- Aa| eesse |ee|eaeet a teete ee .eeas as et,ae|zaes eal .ata|s e teetea
.|vas leea| s | eel a|eas ee teeeeseaaee.e ee l -! ae |av| aa s|ee raeeaeas ae.es ee l c
1ta.ase, ev| eee.eaee.e, ee aa | ee|eaeet |ee|te.e e |aetre| .e, etaae.e exela| as as
see| aes ae.e:.etaee.e a.aae.es ae ee se|tev|vetaa let ea.te laee, ea ral.a ee aa te
eeeseaaee.e ae.e.|et eas assee|aes leea| s, esses eaees tetesee.aa e ae|ee |ee|ee
aae.|.a.| ve eae| eeal ee assee|ae| ee| sae leeal eeel|.|ee e ee-eeeea| ee ea l.l| a ee
r|es ee seale assaee
l c A aa| et|a ees .ett|.t|es ae es.et|etaee.e v|t| aa a eees.| .a|t lt| al |-Veeeza
C|al|a e 1tee.|eeAl.e Ae|,e s re| aeexaea + l.l | a ee ieal ea l Caetta |aee|al, es.ae
ee et.ae.e exela|ea eessa ael|se || s.:.ea, eeae e ease ee a|easeale Val le e' Aes.a,
ae ee.e raz|a at.e ee l| eaee.e
l l |a r|,ata : , a es.a|| l|eaee a lee,e taze ee e| v| sae |ase|ase ea eee] ae.es
aa eaee e|retee.es ee va:. ve|s ees ee| s et|eees |e e| seaes ee eaees se|te ee
e|aaa vat|vel esee|r|ea eatae.e .eee e et|eee ee aa seal e leta a al.|ss| aa es
.a|| l |eaee ae atesee.aa ee aaa eeaea ata ea.ta eet.es | .ees eeae see|eeaees ee
aa.aa ass| s.eee| a, eeeeta.| vas, eeaatee|aee.e +s ateas e ase ee ve.e tereteee|al ,ae|
retaeaee.e r ` c, -) eeee| zee.e eea al .a es.a|| l| eaee a l ee,e taze
l ! saaael U 8atees e C|aeeae sae| ,|ee| .ettaeeae el | .| eal eal .ate aee l.al|ae
el| .|es British Joural of Poltica! Science, 1 !-c, al y l -+) aes.taa ae, se,aeee
eet.es |ee|eaeetes ee eeaet.aaee.e el|.|ee ,ea esee|al | ee| eaeetes ee el| ee.el| sae, ee
ae ve.e tereteee| al e v|eeales essea| s eea el |.|ees), es a|,tae.es sal | s.as ae ve
ata e |et.e asseael |aase aa|s aes ea.ata| s ee |et.e ee ae aes seas eeaa..| e.as ee
,etaes assaeas, eeeee se eeeel a| ae a aeal.atae eles aetes eea| eae.es eee
eeettet ta| eaaee.e O eeaet.aaee.e e|v|ee, eeae at,aaee.aaes ee tx|ae ea|.al e,
es. aa| s l |,aee a eetaas e eaee|as ee telaes see|a|s ee ae a tee|lees essea| s
l |essas eeeel ases aeetea ee |aae.e eas .tae|es ||s.:. eas ea eal.ata e|v|ea e
ee eeseaee|e ,eveteaaee.al eee.eaeteees ,aateaa ee.vel seael|aea eea as
eesee|et.as ae.teel,|eas ee Catel|ee w|| .e (Patrons and partisans: a study of politics
. .:/ 5/ - /c . / 1 6 0 - 6 237
in two Southern Italian comuni. |ew Yet|, Caa|t|e,e ue|vets| .y ltess, l -c) w|| .e
es.aeea eaas e| eaees v|z|e|as ea A|tazes, aaa eelas eatae.et|zaea et aa seale ee | e
.eesa at.|e|ae e|v| ea, telaes see| a| s | ,aal| .t| as, es|t|.e eeaae| .t| e, el|.| ea
a|et.a e ,evetee leeal et. e| ee.e, e a ea.ta et .tae|es ee el|ee.el | sae, || etata| a see|al,
etseeal| sae, see.at|sae e ,evetee | eet. e| ee.e saa exl|eae ata .al eee.tas.e, ass| a
eeae a eessa, .eaa et |ase a || s..|a see|al |essa ae|ea e|vet,eee| a es. ea |aet.e
e| a esee| al ae el a eeerete + es.ta.ata a,tt| a
l + Uyee (Society and politics in medieval Italy. l ) e|setva ae e t|ee| al
eee.tas.e eeeea|ee ea l.l | a ee seal e X eta ee.te e | e.et| et a.tasaee e as :. eas e|eaees
ees.e| tas, eee.tas.e ae ex|s.|a .ae.e ee |et.e aae.e ee sal , aas se|te.aee ee sal
l : Ceaate Lateet, Italy. l +-:c e l --c, eea 8ee|et, Medieval ltaly.
l A. es aees c, e e|vel ee eate,e ea |eeas.t| a re| aa |ea |ee|eaeet ea ae
eete| zae eeeea| ea ea l.l | a, eee|s, eea e aevee.e ee aaa eeeeea|a s-|eeas..| a
l |zaea |aseaea ee se.et ee setv|es, e eate,e ea |eeas.t|a ee|xea ee set aa |ee|eaeet
tee|se Ceae es eaees ee i es ee seale XlX se|te at.|e|ae ea reta ee .ta|al|e
se ee.et|aaee.e sase|.es, eeeva aval |at eea eet.a eaa.ela es eaees ea .a|ela : ! te
retee.es +s eeaeas ee l c e l c |essa ael |se |ase|a-se ea es.| aa.|vas er|e|a|s a
|l| eaeas ees aees c el e les.| . a.e Cee..al l.al | aee ee Ls.a.|s.| ea leta es eaees
a] as.aees atesee.aees et O V|.al| ea Aspetti del/o sviluppo economico italiano alla
fuce de/la ricostruzione del/a popolazione attiva ,keaa, ue| vets| .+ e| keaa, l -c)
remeeea tesal .aees |as|eaaee.e |eee.|ees
l A .axa eae|eeal ee aet.al|eaee |erae.|l eta l :: et a|l ea.|v|ves, ea La| l|ake
aa,ea a .axa eta l l , e ea Cal|t| a, l : l
l La l --:, a .axa ee aet.al |eaee | e|ae.|l et a| l ea.| v| ves eta l : ea Cal |t|a
e l l ea La|l| a-keaa,ea
l - Leeeate|, ke|et. le.| |etal aseeeeaeey | e .|e Lateeae Ceaaae| . y ev|eeeee
rtea a lee,| .ae| eal s.aey 8tassel s, Lateeae Ceaa| ss|ee, |ev l --l ,|ee|.e) Lsae|a,
Cte| a e let.a,al ee etaa aea|tes ea Ceaae|eaee ea l -c, es.aeee ass| a exela|ees
ea ael |se
l +c A at,aaee.ae a se,a|t .eve aaa vetse tel|a|eat ea eesse at.|,e les.|.a
.|eeal etretaaeee aee el|.|eal eal .ate seae azzles a|ea. .|e ewet er .|e as. (Gov
erance, I !! l +!, al y l -)
l +l Os tesal.aees aa| aes.taees retaa ex.ta|ees ee eaees ||s.t|ees se|te eate,e
e aet.al |eaee |e|ae.|l teretee.es a l -c I e l -cl l O, tesee.|vaaee.e, aas e|.ea-se te
sal .aees seael|ae.es eea eaees teretee.es a .eee e et|eee eeateeee|ee ee.te l c e
l -!c Os eaees eee.eaeteees se ee l - ,eate,e) e l -: ,aet.al|eaee |erae.| l ),
aas .aa|a eesse ease es tesal.aees se eees| s.ee.es e ee eeeeeea eas ea.as esee
l || eas
l +! |a tev.sae ee e. v. sae ees aees c, a R
2
a]as.aea c, , e ae eee set .e
.al aee.e a.t||a|ee + eeoelae (r = c, -) eea as .tae|es e|v|eas ea l c l -!c A beta
ata eaea aaa eas va.|ve|s se|e-eeeea|eas .e.alaee.e |es|,e|eae.e
l + |a tev| se ee eate,e ea a,t|eal.ata ea l -, a beta ata e eate,e ea a,t|
eal .ata ea l -cl c, ! ,s|,e = c, l l ), eeaae.e a beta ata as .tae|es e|v|eas c,
,s| ,e = c, ccc) |a tev|se ee eate,e ea |ees.t|a ea l -, a beta ata e eate,e
ea |ees.t|a ea l -cl c,c I ,|es|,e| |eae.e), eeaae.e a beta ata as .tae|es e|v|eas
c, ! ,s| ,e c, ccc:) A R
2
a] as.aea ata e eate,e ea a,.|eal.ata ea l - c, -, ee
aae.e a R
2
a] as.aea ata e eate,e ea |ees.t| a ea l - c,
238 N O TA S D AS P G I N AS 1 6 6 - 8
l ++ |a :ev.sae aa ue:|al|aaae |araa||l eu l --:, a beta a:a a ue:|al|aaae | a-
raa||l ea l -c l - l c c, l - ,| as| ,a| eaa|e), eaaaa|e a beta a:a as |:aa| es e|v|eas -c, :
,s| ,a * c, cc l ) A k
:
a]as|aaa c, :
l +: |e ex| s|eu |eas aaaes :ea|auea|e a| sea|ve|s se|:e :eaaa per capita :e,|eaal
a:a e seale XlX, e: vel |a ae l -l l ,aaaae se |e:aaa a|sea|ve| s al,aas aaaes), :eaaa
e e| v| sue es|e sar|e| ea|euea|e ee::elae|eaaaes (r * c, l ), ae ueae ae esse || e ae aa-
l |se es|a||s||ea ea :e] aa| eaaa ele :e|leua aa ual|| eel| aea:|aaae Cea|aae, aa :ev| se
aa :eaaa eu l -, a beta a:a a :eaaa eu l - l l c, ! ,s| ,a * c,cc), eaaaa|e a beta
a:a as |:aa| es e|v|eas c,c ,s|,a * c, cccc) , a k
:
a]as|aaa c,- Lu ea|:as a-
l av:as, as |:aa| es e|v|eas e es a|ve|s ae :eaaa eu l - l l a:eeeu es|a: | aeeaaea|euea|e
l | ,aaas + :eaaa aes aaes c, uas e e| v| sue a:eee se: aa ae|e:a|aaa|e ua|s re:|e ae ae
a eeeaeu| a La|:e|aa|e, eu| ||aae as |:aa|es e|v| eas (beta * c,-c, s|,a * c, ccc, a :eaaa
ea l - l l eu aaaa eea|:||a| (beta * c,c!, s| ,a * c, - l ) a:a exl | ea: e ,:aa ae e| v|sue
aes aaes c 1aae | sse eeaa| z leaauea|e eeu es :esal|aaes :ere:ea|es a eu:e,e e ue:-
|al |aaae |araa||l a:esea|aaes ae |ex|e
l + Ceua:a: eeu la,le|a:|, keaala 1|e keaa| ssaaee er el | || eal eal |a:e American
Political Science Review, 8z l !c-c, l -, a:a aua a:,aaea|ae seael |aa|e, ea|e:a
a aea| e ae eal |a:a e|v|ea ae la,le|a:| se] a au eaee a| re:ea|e aa aessa
l + Ceae a s|aa|eal | zae e:a :el a||vaaea|e eaeaa aa|es aa l Gae::a |aaa| al, es
aaaes a| sea|ve| s ae se ae |eae eear| ve| s, eu a:|e aev|ae + eeulex|aaae ae a,:e,a:
|are:aaes e:|aaaas ae s|aa| ea|es a,:|eel as e |aaas|:| a| s ae a| re:ea|es ua|| zes el||| ees
l + 8ell e|e,a a aaa eeael ase seael|aa|e a a:||: ae sea u|aae|ese es|aae se|:e
a e:,aa| zae aa elasse ee::|a ea ses|e saa G|evaaa| As |:aa|es eal |a:a| s :-|a-
aas|:| a| s eeaa|e|eaa:au |as|aa|e a re:uae ae aua ueae:aa elasse ee:: a | |al|aaa e
saa a|aae el ||| ea ,we:|e: eal |a:e aaa we:|e: el | || es !c) Ve: |au|a uel l ,
Uewa:a Deaal a Sesta San Giovanni: workers, cultwe, and politics in an Italian town,
I 889- Ivzz |ew 8:aasw| e|, ka|,e:s ua| ve:s| |y l:ess, l - A s|aa| eal | zae ae u|||e
:e,|eaal eu l -! l es| ee::el ae|eaaaa r * c, : eeu a a:eela aa re:a ae |:a|al|e aa | a-
aas|:| a e r * -c, +- eeu a a:eela aa re:a ae |:a|al|e aa a,:|eal|a:a, aas |a| s ee::elaes
se esa:| as, a|:||a|ve|s + aeeaaeae| a, |aa|e aa s| aa| eal |zae aaa|e ae aeseavelv|uea|e
eeeau| ee, ea :elae +s |:aa|es e|v| eas
l +- la:a aaaes ae ee::e|e:au as aval| aes re| |as aesse a:,:are, ve: V||al | , As
petti del/o sviluppo. c- l , --, 1ea| el e, Economic history. es :- e l !c-
,ea|e:a as eelaaas aa | a|ela l c + + ,|aa l !! |arel|zuea|e es|e] au |ave:||aas) , zaua,a| ,
Ve:a Industrializzazione e squilibri regionali in Italia: bilancio dell ' et giolittiana. 8el e,-
aa, ll |al | ae, l - es l ---, 1all | e-Al|aa, La nostra Italia. --, Cla:|, Modem
Italy. !+, l , l ! O l | v:e :eeea|e ae 1ea| el e a:esea|a au |eu aae:aua ae aesea-
velv|uea|e eeeau|ee | |al |aae ea|:e l :c e l - l
l :c Ve: zaua,a| , Industrializzazione. es !c:-, e ls|| |a|e Ga,l |elue 1a,l| aea:ae
I redditi e i consumi in Italia: un 'analisi dei dati provinciali. || laae, l:aaee Aa,el | ,
l - es ::
l : l la:a aua |a|:eaae + l | |e:a|a:a eeeau|ea se|:e as a| sa:|aaaes :e,| eaa|s, ve:
8a::e, ke|e:| 1. & sala-|-|a:|| a, Xav|e: Ceave:,eaee ae:ess s|a|es aaa :e,|eas Brookings
Papers on Economic Activity, I l c-!, l -- l la:a au |:eve aaa|aae aa vel aaesa l | |e-
:a|a:a se|:e a Qaes|e |e:| a|eaal, ve: 1ea| ele, Economic history. es l -:c, Cla:|,
Modem Italy. es !- , e 1a::ew, Peasant communism in Southern Italy. l -!
l :! zaua,a| , Industrializzazione. l ---!cl
l : 1ea|el e, Economic history. l +
N OTAS D AS P G I NAS 1 6 8 - 7 1 239
l :+ l|| a , :! O ,:aa ae | as|:ae e:a ua|s elevaae ae |e:|e ae ae ae sal +
eea aa aa| eae, e esse || a|e aaaea|ea eeas|aa|euea|e ea|:e l l e l - l l A eaa-
eae re| aaa | ae:|aa|e vaa|a,ea la|ea|e ae a]aaa a exl | ea: e :e,:esse aa| s :|ae
ae |e:|e |as al||uas aeaaas, e:u, as a| re:eaas eaaeae|eaa| s ea|:e e |e:|e e e sal
aesaa:eee:au, aesa: aa e:s|s|ea|e e a| e:eseea|e aerasa,eu eeeau| ea e e|v| ea Ve:
ea||ale +, l l
l :: l|| a , l !l , l +
l : 1. k s| e,ea||ale: ,s| e| l| aa eeeaeu|e e|aa,e s|aee l c Journal of European Eco
nomic Histoty ,!) +l +, l -, aaa zaaa,a| , Industrializzazione. ! l :) eeaela| ae a :|,|-
aez aa es|:a|a:a see| al e el|||ea s| e| l| aaa aeve se: v| s|a eeue a nae| al eaasa ae a|:ase
eeeau|ee aa |l|a, e seaea|e saa el|u|aae eae: a|:|: eau|a|e a:a e :e,:esse
l : 8a,aasee, A:aalae Tre Italie: la problematica territoriale de/lo sviluppo italiano.
8ele,aa, ll |al | ae, l -, e 8a,aasec
La costruzione sociale dei mercato: studi sullo svi
luppo di piccola impresa in Italia. 8ele,aa, ll |al | ae, l -
l : l|e:e, || e|ael & sa|el, C|a:les l The second industrial divide: possibilities
for prosperity. |ew Ye:|, 8as| e 8ee|s, l -+ la:a aua |ea eele|aea ae es|aaes se|:e
a| s|:||es |aaas|:| a| s, esee|al| zae ex|vel e saas :eeeaa|es see| a| s, ve: ly|e, l:aa|,
8eea||| a| , G| aeeue & sea,ea|e:,:, we:ae: ,eas ) Industrial districts and interjirm co
operation in Italy. Geaeva, la|e:aa||eaal las|| |a|e re: La|e: s|aa|es er ||e la|ema||eaal
La|e: O:,aa| za||ea, l --c, se|:e|aae 8:asee, se|as|| aae 1|e |aea er ||e |aaas|:| al a| s-
|:| e| . | |s ,eaes| s l c--, e 8eea|||a| , G| aeeue 1|e |a:s|al l | aa | aaas|:| al a| s|:| e| as a se-
e|eeeeaeu|e ae||ea -: l A |ese aa esee| al|zae ex|vel +s vezes :essae a
| a| a ae ae es a| s|:||es | aaas|:| a| s :e:esea|au a eaaa ae ra|a:e aa eeeaeu| a uaaa| al,
uas | sse aaaa |en a ve: eeu a a:,auea|ae aa| aeseavelv| aa
l :- 8:asee, se|as|| aae 1|e Lu| l | aa aeael :eaae|| ve aeeea|:al| sa|| ea aaa see| al |a-
|e,:a||ea Cambridge Joural of Economics, 6 l -+, l -! la|:|z| e 8| aae|| e G|ase-
| aa Gaal||e:| ,Lu| l | a-keaa,aa aaa | |s |aaas|:|al a| s|:|e|s ||e evel a|| ea er a ueael la
Leeaara| , ke|e:| & |aae|||, karrael l a Y ,eas ) The regions and European integration:
the case of Emilia-Romagna. |ew Ye:|, l|a|e:, l --c - l c) ass| aal au ae, eu|e:a
e ex| |e aa eaeaa e ua| a eu:esas aa |e:ee|:a l|l| a |ea|a s|ae | a| e| aluea|e a|:||a|ae
+ seae,ae r|seal e ae aeseaa:|uea|e ae aee:aes s|aa|ea| s, es|aaes es|e:|e:es aesea:-
|a:au essa | a|e::e|ae
l c Laze:sea, |a:| U O:,aa|za||eaal ,:ew|| er sual l :as . aa ea|eeue er ua:|e|s
aaa || e:a:e|| es: American Sociological Review, :1 l , aae l -
l l l|e:e, || e|ael 1. & sa|el , C|a:les F l|al | aa sual l |as|aess aeveleuea| l esseas
re: u s |aaas|:| al el |ey la zysuaa, e|a & 1ysea, Laa:a ,eas ) American business
in interational competition: goverment policies and corporate strategies. l||aea, Ce:aell
ua| ve:s||y l:ess, l - +cl -!
l !. l|e:e & sa|el, Second industrial divide. !:, !:
l la:a aaaes ae ee::e|e:aa as |eaaeae|as aese:| |as aesse a:,:are, ve: 8:asee
1|e | aea er ||e |aaas|:|al a| s|:| e| . l :-, 8eea||| a| 1|e |a:s|al l | aa | aaas|:|al a| s|:|e|
e -, l|e:e, || e|ael 1. we:|, l a|ea: aaa ae||ea. we:| exet|eaee | a a sys|eu er
rlex||le :eaae|| ea p. :: e :--, e 1:|,| l| a, Ca:l e we:| aaa el | || es |a ||e ||| :a l|al y' s
| aaas|:|al a| s|:|e|s. p. l --!, |eaes i n: ly|e, 8eea|||a| & sea,ea|e:,e: ,eas ) Industrial
districts and inter-firm co-operation in ltaly, |eu eeue lel |:| a, lael e ke,elaz|eae e-
l| || ea e sv| lae eeeaea|ee leeal e Strumenti, I . : l - l , ]aa/a: l - Ae ae a:eee, es
s |s|euas ae a:|| e| ae e|v| ea |au|a :eueveu e a| aau| sue eeeau|ee re:a aa l|l| a
le: exeule, e Val e ae 8| l |e| e aeve sea saeesse ae s + | a| e| a||va aes eu:es:| es,
uas |au|u + sua vas|a eaae| a ae relaes see| a| s, :er| ss| eaa|s e eeue:e|a| s saxea| aa,
240 N OTA S D A S P G I N AS 1 7 1 - 5
AeeaLee ke,| eeal ee|we:|s aea ||e :esa:,eeee er s| l | eee vall ey Califoria Management
Review, 11 -- l l !, lal| l --c
l 6+ Lae,|ee, e|e & |e::| s, k ,eas ) Atlas of industrializing Britain, 1 780-1914.
New Ye:|, |e||aee, l -6 xxx
l 6: C|es|e:,, History of contemporary Italy. !l - La|e:a ee se] aa elevaaes
a:a es aa:es ee:|e-aue:|eaees, esses eaae:es se ex|:ae:a|e:|es eaa eee||eee|e eeae
aa| |as raa|l |as a|eaa e:aaeeeea eaa aesae l a,a: e: v:|as ,e:aes ,A|eaa |e] e,
| |al| aees | es|:a|aes, aaeae |eaa,aaes se|:e sea la,a: ae e:|,ea, ee :a:e aeee|eeaa as
e|aaaez|e|as ae eeae seas a| s eu|,:a:aa aeaaas a|:s e eeae eles :nes ea ve:aaae
eaeea ae:a:aa ) Ala a|sse, el a:e, a| l|es ae | |al | aees ea|,:a:aa a:a ea|:es a|ses
De ra|e, a|:-se-|a ae a ea| ,:ae sele||va :eseesvel ele a|:ase ae sal , ease |ee|a
|av|ae aaa ea|,:ae aes:ee:e|eeal ae sal|s|as |a|a|aes ae es|:||e e|v| ee ,la:a al-
,aes aaaes a esse :ese||e, ve: Cal |ae,, e|ae Members of two 'rvorlds. New Ye:|, Ce-
l aa|| a ue| ve:s| |y l:ess, l - l l -c- l , aaa 8a:ees & sae| , |ea||e::aeeae el |||eal
eal |a:e aea l|al| ae el||| es cc) La|e:a ee aesea:|eaes | e|e|:aaee|e essa a:,aaee-
|ae, el a ee exl|ea as eee|| ea|aaaes || s|neas aa| aee|aaas, e|s aa:ae|e a ua|e:
a:|e ae seale XlX a ea|,:ae ||al|aea eu ,:aeae eseala :eve|e se|:e|aae ae Ne:|e
A ea|,:ae sal | s|a s se |e:eea sa|s|aee| al a a:||: aa aeaaa ae l -c Ve: Cla:|, Mod
em ltaly. !, l 6:-6
Captul o 6
Capi tal soci al e desempenho i nsti tuci onal
l se resse eeeess:| e :ev-le, eessas seeaa,ees eees|a|a:aa aaa ,:aeae | esa-
||srae eea a v| aa a|l | ea e as e:see||vas |ea|v|aaa| s eessas :e,| es A e| e| e +s ve-
zes ex:essaaa e: re:as|e|:es ae ae es sal |s|as ,es|aa ae a|:ase ea ae v|vea - ae
ae :ere:ea e ||e ae v|aa a|l|ea ae |ea - eee|:aa|z ee aeeas e seese eeaaa,
aas |aa|a es aaaes ea|:| ees
! Ca|e a err l:|eaee, le|e: Ual l e kee s|esle e e:a||e ae |ave: levae|aae as
aes|es ae ae:aa e:|,ea a es|e ea||al e, uas ee a :eseesa||l |aaae eles :esal|aaes
Dav|a Uaue , l +c l| v:e , a:|e !, see :), aaa sa,aee, ke|e:| The eco
nomics of rights, co-operation and welfare. Oxre:a, 8as|l 8l ae|well, l -6 l c6
+ Os|:ea, Ll | ee: Govering the commons: the evolution of institutions for col
lective action. New Ye:|, Caa|:|a,e ue|ve:s||y l:ess, l --c 6 la:a |eas | e|:eaaes
+ e:eseee|e l | |e:a|a:a re:aal se|:e es a| leaas aa ae eele || v a, ve: Os|:ea, e |aa|a
8a|es, ke|e:| U Cee|:a eee|:ae.a:|ae| sa seae :el ee||ees ee ||e eew | es|| |a|| eeal|su
Politics and Societ I6 -+cl , l -
: Caa|e||a, D| e,e Cae we |:as| |:as|: le Caa|e||a, D ,ea ) Trust: making and
breaking cooperative relations. Oxre:a, 8l ae|wel l , l - ! l 6 ,,:|re ae e:| ,| eal )
6 k:ee|||e, l|e|: Mutual aid: a Jactar of evolution. Leeaee, Ue| eeaaee, l -c!
AY.
Ne:||, Dea,l ass C Institutions, institutional change and economic pe!:ormance.
New Ye:|, Caa|:|a,e ue| ve:s||y l:ess, l --c :
Caa|e||a, Cae we |:as| |:as|: !!l
- Ne:||, Institutions, institutional change and economic pe!formance. p. :-
l O. 8a|es, Cee|:a eee|:ae|a:|ae|sa -:
l l sa,aee, ke|e:| The economics of rights, co-operation and welfare. l c: ,,:|re
ae e:|,|eal ) sa,aee :ere:e- se aa| a au a|leaa ae os.eee| :e aeee|aaaee|e :ee||ae,
aas e uesae ee|e se al | ea a aa a| leaa ae aua s :eaaaa
N OTAS D AS P G I NA S 1 7 5 - 7 241
l ! Cau|e||a, Cae we |:as| |:as|: ! l , ee|a 6
l laaee|e:,, D & |as||e, L A rel|-||ee:ea | e :eea|ea ,aaes w| || a|seeae||e,
aea w||| |eeeale|e |ere:aa||ee Econometrica, :1 :-:+, l -6, a :|,e:, e |ee:eaa e-
al a: sas|ee|a ae aese:|a: sea:e ee eees|| |a| aa ea|l||:|e ae|ee ee a|leua ae :|-
s|eee| :e :ee|| ae, eeae saeeae ees ]e,es ae aaa s :eaaaa Ve: |aa|u Axel:ea, ke|e:|
The evolution of cooperation. New Ye:|, 8as|e 8ee|s, l -+, e 1ayle:, ||e|ael Anarchy
and cooperation. Leeaee, w|ley, l -6
l + Ne:||, Institutions, institutional change and economic pel:ormance. l !
l : w| l l | aasee, Ol |ve: L Markets and hierarchies: analysis and antitrust implica
tions. New Ye:|, l:ee l:ess, l -:, e w| l l | aasee The economic institutions of capitalism.
New Ye:|, l:ee l:ess, l -:
l 6 Os|:ea, Govering the commons.
l 8a|es, Cee|:a eee|:ae|a:|ae|su
l Ce:eell , s|e|ee & kal|, ese| l Cal |a:e aea | es|||a||ees as a|l | e ,eeas Aue:-
|eae lea|ae eeeeea|e aeveleaee| as a :e|lea er eellee||ve ae|| ee le Aeae:see, 1e::y
L ,ea ) Property rights, constitutions, and Indian economics. ue|ve:s||y er Ne|:as|a
l:ess, l --c , e| |aeae 8ae|aeae, aues 8ere:e a|l | e e|e|ee le 1allee|, Ce:aee
,ea ) Explorations in the theory of anarchy. 8lae|s|a:,, V|:,|e|a, Cee|e: re: ||e s|aay er
lel||| eal C|e|ee, V|:,| e| a lely|ee|e|e les|| |a|e, l -!, U| :s|l e| re:, ae| Ceuaee| ee lel|z-
aae Joural of Law mui Economics, Iv !+l -+, l -, e Ne:||, Dea,lass C laeele,y aea
el | || eal/eeeeea|e | es|| |a||ees Cato Journal, 8 l :- !, s:|e,/saaae: l -
l - 8a|es, Cee|:a eee|:ae|a:|ae| sa - Ve: |aa|a 8a|es, ke|e:| U see|al a|-
l eaaas aea :a||eeal | ea|v|aaa| s ae essay ee ||e eew |es|| |a||eeal |sa Da|e ue|ve:s||y,
l --! ,| ea||e)
!c se|:e e eeeee| |e ae ea||al see|al, ve: Celeaae, aaes s Foundations of social
theory ,Caa|:|a,e, |ass , Ua:va:a ue| ve:s||y l:ess, l --c cc- !l ), ae a|:||a| a
Cl eee Lea:y a | e|:eaae ae eeeee| |e Ve: Lea:y, Cleee A ayeaa|e ||ee:y er :ae|al | e-
eeae a|rre:eeees le wal l aee, l A & Le |aea, A ,eas ) Women, minorities, and em
ployment discrimination. Lex| e,|ee, |ass , Lex|e,|ee 8ee|s, l -, e Lea:y, Cleee w|y
s|eala we ea:e a|ea| ,:ea |eeaal| |y: Social Philosophy and Policy, : !+-- l , l -
la:a al|eaes :|| eas ae eeeee||e ae ea||al see|al , ve: |aa|u Os|:eu, Ll| ee: Crat
ing institutions for sel-govering irrigation systems. sae l:aee|see, les|| |a|e re: Cee|eu-
e:a s|aa| es l:ess, l --! la:a aaa a| seasse eeeexa, ve: 8a|es, ke|e:| U les|| |a|| ees
as | eves|aee|s Da|e ue| ve:s||y l:e,:aa | e lel|||eal Leeeeay, Dee l --c ,lae:s | e le-
l|||eal Leeeeay, we:||e, lae: l ) O a:,aaee|e ae ae e ea| |al see| al rae| l | |a a
eeee:ae | e|e:ea aele,e ea ee:|es asee|es + |ese ae ke|e:| O kee|aee, After he
gemony: cooperation and discord in the world political economy ,l:| eee|ee, l:|eee|ee
ue| ve:s||y l:ess, l -+), se,aeae a aal es :e,|aes |e|e:eae| eea|s rae| l| |aa a eeee:ae
ea eeeeea| a el|||ea aaea|al
! l Celeaae, Foundations. c!, c+, c
!! A:aeee:, s|| :l ey 1|e eeaa:a||ve s|aay er :e|a||e, e:ea|| assee| a|| ees Journal of
the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, v1 !cl , l -6+
!
Ve: A:aeee:, 1|e eeaa:a||ve s|aay er :e|a||e, e:ea|| assee| a||ees, Cee:|z, Cl |rre:a
1|e :e|a||e, e:ea|| assee| a|| ee a a|aale :ae, |e aeveleaee| Economic Development
and Cultural Change, 10 !+l -6, A: l -6!, Vlez-||aaez, Ca:les C Bonds of mutual
trust: the cultural systems of rotating credit associations among urban Mexicans and Chi
canas. New 8:aes| e|, N , ka|,e:s ue|ve:s||y l:ess, l - 1|ae||y 8esley, s|e|ee
Cea|e e Cleee Lea:y ,1|e eeeeea|es er :e|a|| e, sav|e,s aea e:ea| | assee| a|| ees American
Economic Review, l --!) eees|:eea aeaeles re:aa|s ae assee|aes ae e:a||e :e|a|| ve
242 N OTAS D AS P G I N A S 1 7 7 - 8 0
!+ Vl ez-l|aaez (Bonds of trust) aeseteve aua assee|ae ae eta||e te|a||ve retuaaa
et t| s|eae|tes ae aua eaae|a ata e||et uaeea|a, uas ae | tevas ae ae se]a essa
a et|,eu ae |etue pot ,|ele)
!: Geet|z, 1|e te|a|| a, etea|| assee| a||ea !++
!. Ataeaet, 1|e eeuata||ve s|aay er te|a||a, etea| | assee| a||eas ! l
! l|| a se|te a |uet|ae|a aa tea|ae aas assee|aes ae eta||e te|a||ve, vet
Uee||et, ||e|ael Principies of group solidarity. 8et|eley, ua|vets||y er Cal|reta|a ltess,
l - l c-- l l
! Vlez-l|aaez, Bonds of mutual trust. se|te eear| aaa, |a|etuea|ties e ea
ae|as ae tel aes see| a|s, vet Celeuaa, Foundations of social theory. ea
!- 8esley, Cea|e & Leaty, Leeaeu|es er te|a||a, sav|a,s aaa etea|| assee|a|| eas
c |a vetaaae, a tt|a ral|a ae al|etaa||vas v|ve| s eae aauea|at a etea||| l |aaae
aes ueu|tes ae aua see|eaaae ae eta||e te|a|| ve seues ,ta|es a Gleaa Leaty et essa
e|setvae
l Os|teu, Govering the commons. l -+
! Geet|z, 1|e te|a||a, etea|| assee| a||ea !+, !: l
Os|teu, Govering the commons. l -c
+ U| tse|uaa, A O A,a|as| ats|ueay . ||tee easy ways er eeul|ea||a, seue ea
|e,et|es er eeeaeu|e a| seeatse American Economic Review, 1 -, l -+ ,teeeea| a,s),
aaa Das,a|a, lat||a 1tas| as a eeuuea||y la. Gau|e||a ,ea ), Trust. :
: Vet a exl| eae se|te a aetua ae v|va e ae|xe v|vet aa ,aetta ae |ti ae|e|tas
eu Axeltea, Evolution of cooperation. :
Gau|e||a, Caa we |tas| |tas|: !+ ,,t|re ae et|,|aal)
Qaaa|e ua| s as esseas sel|e| |au a]aaa u|aa, ua| et a aaa||aaae ae ea||al se
e|al ,etaaa , ) As telaes see| a| s se ex||a,aeu se ae reteu uaa|| aas , as exee|a||vas
e as e|t|,aes se esvaaeeeu eeu e |eue, e as aetuas aeeaaeu aa eeuaa|eae
s| s|eu|| ea Celeuaa, Foundations of social theory. ! l
Celeuaa, Foundations of social theory. l : Vet |au|u Os|teu, Crafting in
stitutions O ea||al see|al ae se teaaz aa|eua||eauea|e aeu esea|aaeauea|e
ke|et| L Laeas, t ,Oa ||e uee|aa|es er eeeaeu|e aeveleuea| Journal of Maneta!)'
Economics, 22: 3-42, l -) eara||za as eatae|et|s||eas ex|etaas ,ea ae |eu |l|ee) ae
ea| |al |auaae Uee||et (Principies of group solidarity) raz a| s||ae ea|te |eas a|l |
ees ,ea] a eret|a eea] aa|a e ae ae se exelaaea|es) e |eas eele|| ves ,ae eaeu
set a| eet|e ea|e exelaaea|es) lele ueaes |a|e|aluea|e, eet|es ||es ae ea| |al see| al
eaeu set exel aaea|es, as consorterie uea|eva| s ||al | aaas, et exeul e, s aereaa|au es
ae resseu ueu|tes |as, eeue ass|aala Uee||et , l ! et passim), aes ,taes |aret
ua|s | a| e| al uea|e retuaaes ata teaaz|t |eas eele||ves eaeu sat,| t ,taes retua|s ae
teaazau vetaaae|tes |eas |l|ees. ae aal , a| uesue es ae-ueu|tes etau |eaer|
e| aaes el a etaeu e|v|ea es|a|elee|aa elas consorterie e as eeuaaas ae aelas se et|
,|aatau
- Vet Celeuaa, Foundtions of social theory. . l , e Das,a|a, 1tas| as a eeu
nea||y +
+c. Celeuaa, F oundations ofsocial theory. l -
+ l Attew, keaae|| G|r|s aaa exe|aa,es Philosophy and Public Afairs, I :,
sauuet l -!
+! la,aea, Aa||eay 1|e aes|tee||ea er |ras| aaa | |s eeeaeu|e eeaseaeaees | a ||e
ease er e|,||eea||-eea|aty |ales la. Gau|e||a ,ea. ), Trust. l -, e||aace Geaeves| ,
Aa|ea| e, Lezioni di economia civile , l c)
N OTAS DAS P G I NA S 1 8 0 - 3 243
+ |at| U Lazetsea ,Ot,aa|za||eaal ,tew|| er suall r|tus. aa ea|eeue er uat|e|s
aaa ||etate||es: American Sociological Review, :1 c-+!, aae l -) a|z ae a eear| aa
a esseal ea|te es aau| a|s|taaetes e ea|te es eett|es e a aau|a|s|tae raaaauea|al
ata a al|a teaa||v|aaae aa eaeaa eutesa aa Lu|l| a- keua,aa
++ Das,a|a, 1tas| as a eeuuea||y :c- l ,,t|re ae et|,|aal )
+: w| l l | aus, 8etaata letual s|tae|ates aaa see|al teal||y la. Gau|e||a ,ea ) , Trust.
, l ! Gleaa Leaty e|setvea ae a aeeaaeae|a eu tel ae + eear|aaa esseal tes
sae ae es |aa|v|a:.es ae se]au |,aaluea|e eear|ve| s, ae asse ae a eear|aaa see| al
tessae ae a es|ta|ata aa s| |aae se] a ua|s |uet|aa|e ae ae e eat|et esseal
+ Vet |ate|, aues G & Ol sea, e|aa P Rediscovering institutions: the organi
zational basis of politics. |ew Yet|, ltee ltess , l -- !
+ Celeuaa, Foundations of social theory. !: l
+ |ate| & Olsea, Rediscovering institutions. !, Axeltea, ke|et| Aa evela|| ea
a:y ateae| |e aetus American Political Science Review, 89 l c-:- l l l , Dee l -
+- |et||, 1nstitutions, institutional change and economic pe1jormance. -+: Vet
|au|u Attew, keaae|| The limits of organization. |ew Yetl, |et|ea, l -+ !, e
A|etler, Geet,e Leyal|y r|l|ets American Economic Review, 1 :+-, l -, aaa Gta
aeve||et, |at| Leeaeu| e ae||ea aaa see| al s|tae|ate. ||e te|leu er eu|eaaeaaess
American Joural of Sociology, vI +-, |ev l -:
:c |ats|all sa|l|as (Stone Age economics. C||ea,e, Ala|ae-A||et|ea, l -!) asa es
aa]e|| ves |alaaeeaaa e ,eaetal |zaaa, ke|et| O kee|aae ,kee|tee||y | a |a|etaa||eaal
tel a||eas International Organization, 19 l -!, l -) raz aua a| s||ae atee|aa ea|te te
e|tee|aaae esee|r|ea e ,eaetal | zaaa |uet|aa|e a|s|| a,a|t ea|te estratgia ae te
e|tee|aaae ,a,at aa uesua ueeaa) e norma ae tee| tee|aaae, eu|eta aa t|| ea au|as
es|e]au +s vezes |a|etl |,aaas Vet |au|u Axeltea, Evolution of cooperation e Aa eve
l a||eaaty ateae| |e aetus
: l Aaa Gealaaet, Alv|a w 1|e aetu er tee|tee| |y. a tel |u| aaty s|a|euea| Amer
ican Sociological Review, 25: l l , At l -c
:! Os|teu, Govering the commons. !cc, ! l l Cea|aae, Os|teu , ) ues|ta
se e||ee aaa|e +s exl|eaes eu ae as aetuas se eeas|aetaaas vat|ve| s sa|] e||vas
| ae|setvve| s
: 1aylet, ||e|ael Community, anarchy and liberty. |ew Yet|, Cau|na,e ua|vet
s||y ltess, l -! !-- ,,t|re ae et|,|aal) Vet |au|u Gealaaet, 1|e aetu er tee|
tee||y l
:+ kee|aae, kee| tee| |y | a |a|ema||eaal tela||eas !l
: : Gtaaeve||et, Leeaeu|e ae||ea aaa see| al s|tae|ate Ll e a| s||a,ae saa ||ea aa |a
sete ae s aa eeaeee || etsee| al |zaaa aa ae |auaaa, aa aal es|a |e|aluea|e
ae|etu| aaaa et a|s e aetuas, uas |au|u aa eeaeee ||essee| al izaaa ,ua|s ee
uau aa |eena aes ]e,es s|ules), aa aal a|etes a|eu|zaaes ae se eea,|aes elas
telaes see|a|s se|te a |uet|ae|a aas eaae|as ae telaes see|a|s e aa eear| a|| l| aaae
ata a evel ae see| al , vet |au|u 8te|ea, Al|et| & w|a|te|e, keaal a The logic of bu
reaucratic conduct. |ew Yet|, Cau|t|a,e ua|vets||y ltess, l -! l -
: Gtaaeve||et, Leeaeu| e ae||ea aaa see|al s|tae|ate +-c- l
: Vet e es|aae ae ke|et| || e|els se|te e lat||ae see| al Deueeta|a aleue, Po
litical parties: a sociological study of the oligarchical tendencies of modem democracy
,|ew Yet|, Devet, l -:-)
: 1al a|s|| ae e saas eeaseaeae|as ua| s aulas retau eara||zaaas, el ate, et
|ax we|et lata we|et, aua tel|,|e eea,te,ae|eaal se et,aa|za eu eaeaes ,taes
aa|aeues ae r||s , ) As retuas eea,te,ae|eaa| s ae et,aa|zae tessal|au a |,aalaaae
244 N OTA S D A S P G I N AS 1 8 3 - 5
ees | s, | ceaz| cee-es + a::| e| ae e | ceec:| vacee e |,aal aeesse ae eec|ee|aec:e :e-
l |,| ese ,:aas + eecr| aca ee :eees ca 8||l| a Lev|ce, Dac| el U kel| ,| ec, :|e ee:, ace
el| :| es | c La:|c Aae:|ea :eeay lc Lev|ce, D U ,ee ) Religion and political conflict in
Latin America. C|ael U|ll, uc| ve:s| :y er |e::| Ca:el | ca l:ess, l - l :
:- se|:e a e| re:eca ec::e | c:e:eecexe - es aesaes ]e,aee:es a::| e| acee s| aal-
:aceaaec:e ee v:|es ] e,es a:aleles - e | :e:ae - es aesaes ]e,aee:es :ee:| cee
se,a| eaaec:e e aesae ]e,e - ve: se|ec| as, aaes k |e,e:| a:|ec a:|:|ae:| e aee| c,
ace sa|::ae:| c, | ssaes ac a::|es Interational Organization, ! l - l , s:|c, l - , e
Al:, aaes & L| e|ec,:eec, 8a::y la:allel ace evetl a| c, ,aaes :|ee:y ace ac al | -
ea:| ec : e :|e La:eeac ca:a:al ,as ::aee Economics and Politics, I l l --++, l -- se|:e
a | ae::ce| a eas :el aes see| a| s al :| las ,v|ceales ae a|:ac,ea aa| s ee aaa esre:a
ee a:| v| eaee) a:a selae|eca: es e| leaas ea ae eele:|va, ve: e exeelec:e ::a|al|e ee
|| e|ael 1ayl e: e sa:a s| c,l e:ec, 1|e eeaaacal :esea:ee ::acsae:|ec ees:s ace :|e se-
l a:|ec er eellee:| ve ae:| ec :e|leas ,uc|ve:s| :y er was|| c,:ec, l --! | ce| :e)
c Os::ea, Govering the commons. !c
l se|:e eecr| aca, s| s:eaas ee a::| e| ae e|v|ea e | cre:aae, ve: Celeaac,
Foundations of social theory. ea
! kce|e, Dav| e Political ' networks: the structural perspective. |ew Ye:|, Caa-
|:|e,e uc| ve:s| :y l:ess, l --c --
|e::|, Institutions, institutional change and economic pe1jormance. la:a aaa
a:,aaec:ae acle,a ee ae a eal:a:a :e| e| a aa elecee ee raealeaees eea as aa| s se
eeea ela|e:a: e|ve:sas es::a:,|as ee ae, ve: sw| ele:, Acc Cal:a:e | c ae:| ec sya|el s
ace s::a:e,|es American Sociological Review, :I !-, l -, e| :ae + ,| ca !+
+ Ceaa:a: eea Celeaac, Foundations of social theory. !-
: l| ::k| ve:s, al | ac The people of the Sierra. Leceec, we|eecrele ace || eelsec,
l -:+ +c
L| secs:ae:, s | & kec| ,e:, L Patrons, clients, and friends: inteJ]Jersonal relations
and the structure of trust in society. |ew Ye:|, Caa|:|e,e uc|ve:s|:y l:ess, l -+ +--
G:aceve::e:, |a:| s 1|e s::ec,:| er wea| :| es American Joumal of Sociology,
8 l c-c, l -, e| :ae + ,| ca l ,,:|re ee e:| ,|cal )
La ea::es eec:ex:es || s::| ees ea see| a| s, e ec,a]aaec:e ea ,:aes ea:l | ees
eee :e: aa| s | al| eaes e|v| eas , eeeceecee ea :eal| eaee see|al e e:,ac| zae| ecal a| v| -
,ec:e se|:e e eec::as:e ca Aa:ea La:| ca ec::e a v| se || e::a| ea ea l,:e]a | cs:| :a-
e| ecal e a v| se eeaaca| e | ,aal|::|a ea l,:e]a eala:, ve: Lev| ce, Dac| el U
Religion and politics i n Latin America: the Catholic Church i n Venezuela and Colombia.
l:| cee:ec, l:| cee:ec uc|ve:s| :y l:ess, l - l , e es es:aees ee ease ae ,a:aa ea Reli
gion and poltica! conflict in Latin America, eee:eecaee e: Lev| ce |a l:l | a, se,acee
cessa :ee:|a, a ar|l | ae aes ,:aes l e| ,es aa|s | ,aal | ::| es ea l,:e]a (a communit di
base) eeve es:a: positivamente ee::elae|ecaea eea e e| v| sae e e eeseaec|e | cs:| :ae|e-
cal, aas ce e| seaes ee eaees a:a ee::e|e:a: essa || :ese
- le: ce e| se:aes ee | cre:aae ce c|vel a|e:e se|:e status e eee: eec::e eas
assee| aes seeace:| as cas v:|as a::es ea l:l| a, seaes e|:|,aees a sae: ae ea :eeas
as :e,| es es v|ceales see|a|s ex| s:ec:es, e: exeale, ces el a|es ee ra:e|el, se | ,aal-
aec:e |e:| zec:a| s e, l e,e, |,aalaec:e |ae::ac:es eeae ea|:al see|al |a ve:eaee, sas-
e|:aaes ae es ela|es ee ra:e|el e ea::as assee| aes velac::| as se see|alaec:e aa| s
||e::a| ees cas :eas aeces e|v|eas e aeces |ea-saeee| eas, a:a eaees :ee| saaec:e a
esse :ese| :e, ve: w|| :e, Ca:el| ce Patrons and partisans: a study of politics in two
Souther Italian comuni. |ew Ye:|, Caa|:|e,e uc| ve:s| :y l:ess, l -c - e l +l - :
N OTAS D AS PG I NA S 1 8 5 - 8 245
secee ass| a, a :eal l |,ae ec::e s| s:eaas |e:| zec:a| s e |ea eeseaec|e | cs:| :ae|ecal
:evavelaec:e ainda mais forte ee ae aes::aa es cesses eaees
c Ol sec, |acea: The rise and decline of nations: economic growth, stagjlation, and
social rigidities. |ew Uavec, Yale uc| ve:s| :y l:ess, l -!
l || ,eal , eel s s::ec, s:a:es, wea| s:a:es ewe: ace aeeeaaeea:| ec lc we| ce:,
|y:ec & Uac:| c,:ec, saaael P ,ees ) Understanding political development. 8es:ec, L| :-
:le, 8:ewc, l - -l -++, e| :ae +s ,| cas -- Ls:ae| eses ee eesecvelv|aec:e
el|:|ee : aa|a ] |av| aa ar|:aaee ac:e:|e:aec:e ae a ae|| l | zae see| al e a a::| -
e| ae el |:| ea eas aassas :eeazea a es:a|| l| eaee e a er|ee| a eas | cs:| :a| es ,eve:-
caaec:a| s |esse sec:|ee, a a:,aaec:ae aa| s eec|ee|ea ,aas ce a aa| s :ae| eal) a
ee saaael P. Uac:| c,:ec (Political arder in changing societies. |ew Uavec, Yale uc| -
ve:s| :y l:ess, l -) la:a aa |ea aac|aee ees ::a|al|es :eeec:es, ve: |el sec, eac |
lel | :| eal a::| e| a:| ec lc we| ce: & Uac:|c,:ec ,ees ), Understanding poltica! develop
ment. l c-:-, es l l +-: la:a esel a:eee: a e| re:eca ec::e essa :ese e a cessa, eaa-
:e a:ec:a: ael |e: a:a a e| s:| ce ec::e s| s:eaas |e:| zec:a| s e s| s:eaas ve::| ea| s
! |a ee::elae ee :eea:e :e,|ecal |:a:e per capita ,lk8) ee l - eea e lk8 ee
l -c e a eeaac| eaee e|v|ea ces aces c, a:a e lk8 ee l -c, beta * c,+, p * c, cccl ,
e a:a e e|v| sae, beta * c, :, p * c, cl ,ae] R
2
* c, -!) Os eaees se eaee eecs| s:ec:es
a:a eesea::a: || :eses al:e:ca:|vas, e:a e ra:e ae as :e,|es ae e:aa :| eas ea l -c
eec:| caavaa :|eas ea l -, aas cesse | c:e:vale as aa|s :| eas e:esee:aa aa| s eeva,a:, ec-
aac:e as aa| s e|v|eas e:esee:aa aa|s :| ee
O | e| eaa | :al | ace :ee:e essa es::e|:a l | ,ae ec::e eecr| aca e e:eeal | eaee De al-
,aa |eces:e, eeeec:e e |ea | c:ece| ecaee, e| z-se ae dabbene, aas e | ce| v|eae :ele
e e:eal e esea:cee| ee eeae dabbenaggine. A,:aeeeeaes a leee:|ee Va:ese el a | cre:-
aae
+ O ea| l ||:| e es:vel al | ea- se a aaa eeaac| eaee ee | ce| v|eaes ae ] e,aa ec::e
s| aa ] e,e :ee:|eaaec:e D| ze: ae ee::a es::a:,|a i aa ea|l||:| e es:vel cesse ] e,e
s| ,c| r|ea e se,a| c:e | c:e:essa a eaea ] e,aee: aee:a: a es::a:,| a i eec:ac:e ae :eees es
eeaa| s, ea aase :eees, raaa e aesae sa,eec, Economics of rights, co-operation and
welfare. !, e :aa|a l -- l la:a aaa esee| eae :ec| ea eas e| :eacs:ce| as ea
ae ] aaa|s eeee:a: aa ea| l||:| e es:vel caa e| leaa ee :| s| ece| :e :ee:| ee, ve:
sa,eec, Economics of rights, co-operation and welfare. l c-
: 8acr|ele, Lewa:e C The moral basis of a backward society. C|| ea,e, l:ee l:ess,
l -: : A|aceeca: :e:alaec:e esse ae|e see| al | cre:cal , ev| eec:eaec:e, aaa al -
:e:ca:|va, e eeae as v| a,ecs ee lec,a e| s:ce|a :e:ca:aa-se v| ve| s, a ea|,:ae :eoea-
se eeaaa
|e::|, Institutions, institutional change and economic pe1jormance. :
sa,eec, Economics of rights, co-operation and welfare. l c+-!, l ! A :|,e:,
a a:aae ee sa,eec ee ae eese::a: sea:e aa ea| l||:|e es:vel ce ] e,e :ee:|ee
| ceet. c| eaaec:e :essae ae es ]e,aee:es eeas| ecalaec:e eeae:aa ec,aces, | s:e ,
eese::a: aacee :e:ece| aa eeee:a: e v|eeve:sa Ceae e ::| e sa,eec :eeec|eee, saa
a:,aaec:ae |ase| a-se ea ,:acee a::e ces ::a|al|es ee ||e|ael 1ayle: (Anarchy and
cooperation. Leceec, w| l ey, l -) e Axel:ee (Evo/ution of cooperation). la:a aa ] e,e
acl e,e ,aas ae ce ecvelve aa e| leaa ee :| s| ece| :e :ee:|ee) eea ee| s ea| l ||:| es es-
:ve| s ea ae se :eees ese:aa ae :eees se] aa |eces:es, ec:e :eees se:e |eces:es,
e se :eees ese:aa ae :eees ::aaee|ea aa eaee, ec:e :eees ::aaeea:e aa eaee,
ve: Das,a:a, 1:as: as a eeaaee| :y :-- As :eses aa| exaa| caeas | al|eaa ae
eese::a: sea:e e :ee|:eea: a] aea se ea| l||:|es es:ve| s, aas ce exelaea a es-
s| || l | eaee ee ex| s:|:ea :aa|a ea::es ea|l|||es es:ve| s
246 N OTAS DAS P G I NA S 1 8 8 - 9 2
|ate| & Ol sea, Rediscovering institutions. ::- e l :-
- A aa| et| a aes || s:et|aaetes eeeaa|ees eeaeea:tea-se a: a,eta aa :eeaele,|a e
ae aas |as:| :a| es, aas aa|:as aas t| ae|a|s aes:es se eettela:as Vet Dav|a, laal
Cl |e aaa :|e eeeaea| es er QwLk1Y American Economic Review, : !-, l -:, 8t| aa,
w At:|at 8el r-te|arete|a, aee|aa|sas |a eeeaea|es la Aaaetsea, l||l | w , Attew,
keaae:| & l| aes, Dav|a ,eas ) The economy as an evolving complex system. keaa|a,,
|ass , Aaa|sea-wesley, l -, e |et:|, Institutions, institutional change and economic
pe1jormance. -!- l c+. O esleaa|ae l|vte ae |et:| ex:teaaaea:e et:|aea:e ata as
aes:es a|etaaaas aes:e ea.:ale e ae aa:et|et
c |et:|, Institutions, institutional change and economic pe1jormance. -.
l l|| a , l c l -!, l l !-
! |ea :eaes es || s:et|aaetes |e ae eeaeetaat eea essa |a:ette:ae aa || s:t|a
aa Aanea La:|aa, aaaas as aaaetesas e eealexas vat|ve| s ess.ve| s, :eaav| a ela
laas.vel Aaal | :| eaaea:e, e ease |:al | aae a| aaa aa| s sa,es:|ve, etae aa|s vanve|s
se ea| :| aas aa eeaatae |a:ta-te,|eaal , etae e eea:tas:e |et:e-8al aa l:l | a sa|
s|s:e | aa|:e aa| s :eae ae ae e eea:tas:e | a:et-aaet| eaae e etae e eea:tas:e | :a
l | aae ets|s:|a e aesae aaaea:ea aesat ae aa seale ae ,evetae aae| eaal aa|i eaae
|et:|, Institutions, institutional change and economic pe1jormance. ea l c- l !
+ Vet ea.:al e :, ae:a l Oa:ta aes:e a aeteeet aa|s es:aae, :eet|eaaea:e ralaaae,
aesee|t|t et ae a aeeaaeae|a aa eeeetae, aev|ae + les:e |e,ta, +s |avases es
:taa,e|tas e a ea:tes a|s:t||es see|a|s e eeeaa|ees vet|r|eaaes ae seale XV, ae aesrez
eeale:aaea:e e ea| l .|t| e e|v|ee, l aaaaae a see|eaaae aet:|s:a aaaa st|e ae e|teales
v|e|eses ae eaet|a :e: attasaae saas :taa|es e.v| eas
: Vet, et exeal e, 1|easea, ||e|ael, Ll l | s, k|e|ata & w|laavs|y, Aatea Cul
tural the01y. 8aa ltaae|see, wes:v|ew ltess, l --c p. ! l Os valetes e as telaes see| a|s
se |a:etaeeaaea:es e teretaa-se aa:aaaea:e as |as:|: a|es ,etaa eea] aa:es eatae:eos
:|ees ae tereteae| as, e a aaese a eet:es valetes l e,|:|aa es aeetaes |as:| :ae| eaa|s eet-
teseaaea:es laaa,atae-aes aal vea t|ae|te ea aal :ea : et|aaae eaasal ae aes leva
a at:e al ,aaa Vet :aa|a keaala la,le|at: ,1|e keaa|ssaaee er el|:|eal eal:ate Amer
ican Political Science Review, 8z l !c-c, l -), ae eara:|za es v.aeales tee.teees ea:te
eal :ata el.:|ea, aeseavelv|aea:e eeeaa|ee e aeaeetae|a es:vel |aa |a|eaa aa:| ,e,
aeseaea|e |as:| :ae|eaal es:ava l |,aae a v|t:aae e.v|ea, e aessa earase aa eeaaa|aaae
e.v|ea tel e:e essa v|se Cl ass| eaaea:e, a te|l |ea rez e |aa|v.aae v|t:aese e e |aa|v.aae
v|t:aese rez a te|l| ea ,Ve::etl | , k|e|ata & 8tyaet, Gaty In search of the Republic: pub
lic virtue and the roots of American goverment. 1ewa:a, | , kewaaa aaa L|::leiela,
l - !c) A aesse vet, a eeaaa|aaae e.v|ea aa ea| l .|t| e ae :eaae a aa:e-teretat
se lata aaa |as:|,aa:e a| s:|ae ea:te eal:atas el.:|eas |aseaaas ae ae:e ,aeetae ve
laa:t|e ea:te |,aa| s) e see|eaaaes ||etta|eas |aseaaas aa eeaa|s:a, vet Llazat, Daa|el
leaetal aeaels er ,e| v|l) aa:|et|:y Joural of Church and State, 11 ! l -:+, l --l
|et:|, Institutions, institutional change and economic pe1jormance. l cc, l +c
Uaa:|a,:ea, 8aaael P The third wave: democratization in the late twentieth cen
tury. |etaaa, O|l a , ua| vets|:y e r O|la|eaa ltess , l -- l
1|easea, Lll | s & w|laavs|y Odtural theory. !
- 8|lvetaaa, A,t|eal:ata| et,aa|za:|eas, see|al s:tae:ate aaa valaes |a l:aly l .
Lsse te|leaa vea:|l aae aa l| :eta:ata se|te a eal :ata aa e|teza e a elasse e|te aa
Aat|ea Vet, et exeale, 8aar|ela, L The unheavenly city: the nature and future of our
urban crisis. 8es:ea, L|::le, 8tewa, l -c, Val ea:| ae, C|atl es Cultwe and poverty: cri
tique and counter proposal. C|| ea,e, ua|vets| :y er C|| ea,e ltess, l -, Lew| s, Oseat
N OTAS DAS P G I NAS 1 9 2 - 4 247
1|e eal :ate er evet:y la |eya||aa, Daa|el ,ea ) On understanding poverty: perspec
tives jrom the social sciences. |ew Yet|, 8as| e 8ee|s, l -
-c Qaaa:e + aes:e ae es:a|eleeet se a eear|aaa e as telaes see|a|s eeeeta:|vas
eaea set et|aaas ea se elas s|alesaea:e se eaeea:taaas, vet 8a|e| , C|atles F
8:aa|ea :tas: |a|la|a, aew retas er eeeeta:|ea |a a vela:| le eeeaeay la keae, ltaa|
& 8wea|et,, k|e|ata ,eas ) Readings in economic sociology. |ew Yet|, kassell 8a,e,
l --!, e 8a|e|, C|atles F llex||le see| al |sa:|ea aaa :|e teeaet,eaee er te,|eaal eeea
ea| es la U|ts:, laal & ze|:l|a, eaa:|aa ,eas ) Reversing industrial decline ? Industrial
structure and policy in Britain and her competitors. |ew Yet|, 8et,, l --. l -c.
- l lt|eaaaaa, elm Planning in the public domain: from knowledge to action. lt|a
ee:ea, lt|aee:ea ua|vets|:y ltess, l - l :-!!.
-! zaaa,a|, Veta Industrializzazione e squilibri regionali in Italia: bilancio dell ' et
giolittiana. 8el e,aa, ll |al |ae, l - ! l ,,t|re ae et|,|aal )
' ' D ' C c
A
abreviaturas, nas figuras, !0
Abruzos, l
ao coletiva: associaes de crdito rotativo e,
l - l , dilemas da, l 1-, l , nas cidades
Estados, !4 nota 4, sistemas de participa
o cvica e, l l , l 1-, solues adotadas
no Norte e no Sul, l -0- l , teoria dos jogos
e, l 1-4, l , l , !44 nota -, !4 nota
4, !4 nota Ver tamb capital social;
confiana
administradores nacionais, 4-
administradores regionais : desempenho dos, 1-,
lderes comunitrios e, , nmero de, ! l4
nota l -, sensibilidade dos, - , verst ad
ministradores nacionais, 4-
agricultura: capacidade de efetuar gastos na, ,
!01-4, emprego na, l 1-4, l
Agulhon, Maurice, l 4
Alemanha, sati sfao do eleitorado na, !-4
Almond, Gabdel A. , !, l !-
Amdca do Norte, l --
Amdca do Sul (Latina), l --, !4nota !
anlise de polticas, --0
anlise estatstica, !- , !00-! Ver tambm fi-
guras; metodologia; tabelas
Andreotti, Giuli o, 1
aristocracia. Ver nobreza
Aristteles, l 0!-1
Arlacchi, Pino, l
Arrow, Kenneth; l 0
associaes: afiliaes a, !! nota 44, capital
social e, !44- nota -, comunidade cvica
e, l 01-, l l -!, l -, de crdito rotativo,
l - l , !4! notas !4, ! e 10, democracia
e, !!1 nota 10, desempenho institucional e,
!-, fora das, !!4notas 1 e 1, !1 no
ta l !-, importncia das, !!4 nota 1!, na
Frana, l 4--, nas cidades-Estados medie
vais, l 1, Tocqueville sobre as , !!1 nota
! Ver tambm cooperativas ; sindicatos tra
balhistas ; sociedades de mtua assistncia;
partidos polticos
autonomia regional, 1- l , atitude dos conse
lheiros em relao , 1, -, atitude dos
eleitores em relao , - , comportamento
eleitoral e, , finanas regionais e, !l 4no
ta !0, ! l nota 4!, govero nacional e, -
l , ! l nota 1-, governos locais e, 0, par
tidos nacionais e, 4-, ,
U
Bagnasco, Araldo, l -
bancos, evoluo dos, l 40
Banfield, Edward, l 0!, l0, l0, l4, l , !!4
nota 14
Barber, Benjamin, l !4, l 10
Bari. Ver Puglia
Basilicata: desenvolvimento econmico na, l00,
gastos com unidade sanitria local na,
Bassetti, Piero, 1-
Bates, Robert, l
Bollen, Kenneth, -
Bolonha. Ver Emilia-Romagna
Burke, Edmund, l!-
burocracia, sensibilidade da, -, !01-4, !!0
nota !1, !!l nota 10 Ver tambm adminis
tradores regionais
C
Calbria: capacidade de efetuar gastos na agricul
tura na, , com1midade cvica na, l !, de
senvolvimento econmico na, l 1-4, elites
polticas na, ! l nota 1, ndice de compa
recimento a referendos na, l0- , inovao
legislativa na, !-1, legislao reformadora
na, !, poltica industria na, , presteza or
amentria na, l , sensibilidade da burocracia
na, , servios estatsticos e de informao
na, l , taxa de mortalidade infantil na, !1
notas l 1 e l 1, tradies cvicas na, l ,
l 1-4, voto preferencial na, l 0
Campnia: creches na, 4, desenvolvimento eco
nn