You are on page 1of 272

K'iche' Choltzij

Vocabulario K'iche'

K'iche' Kaxla'n Tzij Kaxla'n Tzij K'iche'

Guatemala, 2004
3

K'iche' Kaxla'n Tzij

Segunda Edicin 1,000 Ejemplares

KULBIL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG Direccin Lingistica y Cultural -DILINC

Kamal be.
M.A Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco

Ajtzib
Tec.U. Jos Miguel Medrano Rojas

Ajkolol pwaq
P.C. Cruz Velsquez Mendoza

Kamal be Rech Cholchi Chuquje' Bantajik


Lic. Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG t P r (2004)

Kulbil Yol Twitz Paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala ALMG Direccion Lingstica y Cultural DILINC Programa de Estudios Lingsticos PEL 13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala Tel: 2323404 2329342 Telefax: 2500213 www.almg.org Impreso en Guatemala

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

KICHE MAYAB CHOLCHI


Comunidad Lingstica K'iche'

K'iche' Choltzij
Vocabulario K'iche'

Ukolomal Rachoch Kiche Mayab Cholchi 6a. Avenida 9-17 zona 1, Telefax: 755-2470 Santa Cruz del Quich, El Quich Correo electrnico: clkiche@almg.org

K'iche' Kaxla'n Tzij

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDAD LINGSTICA MAYA K'ICHE' Presidente: Vice-presidente: Secretario: Tesorero: Vocal: Jos Miguel Medrano Rojas Juan Toj Sols Jacinta Prez Girn Toms Matas Gutirrez Tzunn Jernimo Macario Sajbin

Programa de Estudios Lingsticos -PEL


Coordinador Lic.Cecilio Tuyuc Sucuc

Tcnico Encargado Gloria Enoe Son Chonay Elaboracin de Glifo Lic. Cecilio Tuyuc Sucuc Diagramador y Diseo de Portada Gersom Aaron Mach M.

K'iche' Kaxla'n Tzij

OKBALIL
We chabl Kiche, are wa' jun chi kech ri e jun re kawinq Mayab tq chabl, etamatl uwach rumal we Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala'. (ALMG). Ktzijobx pa rulewal jujun tq uqab tinamit pa: Kiche, Tzoloj Ya, Xe Lajuj Noj, Retal Ulew, pa taqaj rachi'l ronojel ri tinamit re Chi Uwi Miqin Ja, xuquje pa jujun tq kamn rech ri uqab tq tinamit, Tecpn, El Chol, San Cristbal Verapaz, Tactic, Nebaj, Chajul, Cotzal, Chicamn, Tujal, xuquje' Tzunun kab'. Are chi xeechbx ri qulewal kumal ri kaxlan tq winq, ri Mayab Cholchi xelesx kichuqab, are kut xya uqij ri kaxlan chabl, rumal k'u la' ri mayab chabl xq xu wi pa tq ri ja kolibl chik katzijobx wi. We chabl ri man kiyanq ta ri utzibaxik, rumal ku wa xukaxwachij jun nimalj chak chi kech ri ketzijon xuquje' ri ketz'ib'an pa Kiche, ri ajpop re we Paxil Kayala' xuquje' ri qajchakib', tajin kkiya' ukaslemal ri uqinomal we mayab nojibl, rech we mayab tinimit kkiya ri uchuqab ri chabl, k'o k'u nimaq tq nojibl pa we qulewal re Paxil Kayala. Etamatal ku wa ri ukiyal ri chabl pa we Amaq xuquje ri utaqexik ri uchak we Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala' -ALMG-. Are k'u wa' ukiyisam lq ubanik ri chakunem pa uwi' ucholik ri ch'ab'l, ruk' k'u wa' we ri' tajin kuya' uchuqab ri utukixik ubixik pa Keb Chabl on pa jun Chabl ne, rech kya k'ut ubixkil ri nooj xuquje' ri roksaxik ri Mayab tq chabl ktob'n k'u wa' che uya'ik uchuqab ri qinom tq nojibal re we Paxil Kayala. Che we kamik kqalajisx kut we CHOLTZIJ pa chabl Kiche, pa we choltzij ri' are xkoj ri choltz'ib' ri kamatal uqabil pa ri qatbl rajilabal, waqib roxlajkal roxoqo, wuqub roxkal. (Decreto Gubernativo l046-87) rech we Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala'. We choltzib Kiche, woktajinq ruk keb re kawinaq wiqabl tzib rachi'l lajuj ukux tzib. Ri umolik, ubanik xuquje kisbl unikoxik we wuj ri', xk'isb'x uchakuxik rij ruk kitobanik ri juchob ajchakib kechakn pa ri Cholchi xuquje' pa uwi' B'anikil (PEL- DILINC), rech le Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala'. (ALMG) Xuquje xban we wuj ruk kitobanik ri kaml tq be rech Kiche Mayab Cholchi
K'iche' Kaxla'n Tzij

rachi'l kitobanik we tzijonelab pa Kiche chabl, re xikiya uqinomal ruk tq le jalojoj tq ubixik jujun tq tzij ri ko chi upam we chabl. Ri kisbl unikoxik wa we jun wuj Choltzij, xban kuwa ruk ri jetq chak moloj, xban kuk tq winq e petinaq pa kexatl tq kolibl rech rulewal we Kiche chabl, ruk' kitobanik ri juchob ajchakib rech le Cholchi, Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala' (ALMG). Wa we jun chak xbantj wa ruk ri nojibl, chomabl, kech ri uwinaqil we Kiche Mayab Cholchi, xkiya k'u ubixik le jalajj tq tzij, xa kut jeri xetobanik, rech qs xtaqx jun chak utakalibl, ukemik, utzibaxik we Mayab Cholchi. Jewa ri ukutbl we wuj Choltzij, ronojel ri tzij pa Kiche qaxem pa Kaxlan Tzij, pa Kiche tzij, xuquje' ri jalajj tq tzij kx uchobik rachilam bik ukutbalil. Qs jewa ubantajik xa kut rumal we jalajj tq jastq: Rech ri kkojw we wuj, ko retamabl che unikoxik uxeal su qs roksaxik le tzij. Kapatanaj chech ri molonel nooj, rech kcha ukux chech we tzijobal; rech krilo ri uchak rachi'l su tq kubij le tzij, chi upam jun chaqa'p chomanik on jun tzaqat chomanik. Xuquje rech qas ktoban chech utakalibl ri jetq chak kban na. Pa cha ne ubanik jun wuj nikobl tzij pa keb chabl chil pa jun chabl on qs rech ne ri tzijobl Kiche. Wa we jun chakub'l kuya uchuqab ri ukiysaxik xuquje' utukixik we tzijobl, we jun chakubl ktobn chi kech tq akalab, alabomab', alitom xuquje e rijab e ko pa tq ri jalojj uqab tinamit keraqitj pa we -Kiche' Mayab Cholchi-, xuquje chi kech ri kechakn pa ri tijonk pa keb chabl. Qaqalajisaj apanq chech wa we wuj Choltzij, man kujkowin ta chech ubixik, chech ruka'm ronojel ri jetq tzij ko chi upam we chabl kiyaom kan ri e qatit e qamam. Kqatyoxij chech le Ukux Kaj Ukux Ulew, rumal chech uyaik chi qech ri ukisik, umolik ronojel ri xajawaxik chi kech konojel ri winq xkiya ri kitobanik che umolik ri jetq nooj xa kut jeri xwok taj we wuj choltzij pa cha kuk tq ri tataib chil chuchuib, pa tq ri kmon kuk tq ri ixoqib xuquje achijab e qopojib xuquje' e rijab, xa kut junam utyoxik chi kech konojel e wokonq kamik ri Kamal tq be rech we Kiche Mayab Cholchi xuquje ri qatbl tzij rech we Mayab' Cholchi' re Paxil Kayala'. (ALMG).

K'iche' Kaxla'n Tzij

INTRODUCCIN
El Idioma Maya Kiche, es uno de los 21 reconocidos por la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado en el mbito geogrfico municipal de los departamentos de: El Quich, Solol, Quetzaltenango, Retalhuleu, Suchitepquez, Totonicapn. Ms algunas Aldeas y Cantones de los siguientes municipios: San Antonio Sacatepquez, Malacatancito, Aguacatn, Tecpn, Nebaj, Chajul, Cotzal, El Chol, San Cristbal Verapaz, Tactic, Sacapulas y Uspantan. Desde la invasin castellana los idiomas mayas tuvieron una situacin de desventaja en relacin al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influy en el mbito de uso del idioma motiv su desplazamiento a nivel oral y aislndolo a su uso domstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, lo que se convierte en un reto para que los hablantes, instituciones y el gobierno revitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer el carcter multilinge y pluricultural de Guatemala. Consciente de la realidad Lingstica en el pas en cumplimiento con los objetivos de la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicaciones bilinges y monolinges, para promover el conocimiento y uso de los idiomas mayas fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidad se presenta el vocabulario del idioma Kiche, que se elabor con el alfabeto practico segn Decreto Gubernativo 1046-87, de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala; El alfabeto del Idioma Kiche consta de 32 signos grficos, 10 vocales y 22 consonantes. Para realizar la investigacin, conformacin y revisin final de este documento se trabaj bajo la coordinacin tcnica y lingstica del Programa de Estudios Lingsticos de la Direccin Lingstica y Cultural de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala; ALMG, como tambin con el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingstica Kiche y la colaboracin de los hablantes del idioma, para enriquecer y registrar las variantes dialectales en el nivel lxico, en donde se unificaron criterios de escritura y gramtica, para dar cumplimiento a uno de los objetivos fundamentales de normalizar y estandarizar la escritura de los idiomas Mayas.
K'iche' Kaxla'n Tzij

El vocabulario bilinge se presenta as: entradas con traduccin respectiva, Kiche Castellano, Castellano Kiche y sus glosas ilustrativas. Se present de esta manera, por las siguientes razones: Para que el usuario tenga la nocin de escudriar el uso de las palabras. Le sirve tambin al investigador que se interese por dicho idioma; para ver la funcin y significado de la palabra, en la frase u oracin; como tambin para tener una base de datos que es til para apoyar los futuros trabajos, como la elaboracin de diccionarios bilinges y monolinges o de especialidades en el idioma Kiche. Este material fortalece el desarrollo y promocin del idioma y como material de apoyo para los nios, jvenes y adultos de los diferentes municipios que compone la Comunidad Lingstica Kiche y para todos los que trabajan en Educacin Bilinge. Aclaramos que el vocabulario no se puede considerar como un registro total del lxico del idioma, que nos heredaron nuestras abuelas y nuestros abuelos. Agradecemos a Corazn del Cielo y Corazn de la Tierra por haber permitido concluir con las investigaciones requeridas, a todas las personas que se esforzaron para la elaboracin de este vocabulario, al recabar informacin principalmente con las ancianas y ancianos de cada comunidad entre ellos mujeres y hombres, jvenes y adultos de igual forma agradecer a todos los que conforman actualmente la junta directiva de la Comunidad Lingstica Kiche a las autoridades de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG-.

10

K'iche' Kaxla'n Tzij

K'iche' Kaxla'n Tzij

K'iche' Kaxla'n Tzij

11

12

K'iche' Kaxla'n Tzij

A
A-. Posesivo, segunda persona sin. Jelik, we akej. Es lindo tu caballo. A. Pierna. Kqaxow ri awa. Te duele la pierna. Ab. Hamaca. Kak ri ab. La hamaca es nueva. Ab. Ao. Xqax ri nimaqij rech ri junab. Pas la fiesta del ao. Abaq. Holln. Nojinq ri ja chi rech ri abaq. La casa est llena de holln. Abj. Piedra. Sibalj nm ri abj. La piedra es muy grande. Abajirik. Endurecer. Ri saqtew xabajirik. El hielo se endureci. Abanx, kamayor. Empaado. Xabanx ri uchi ja. La puerta se empa. Abanel. Alentador, dador de aliento. Ri Ajaw are abanel rech we qakaslemal. Dios es dador de aliento a nuestra vida. Abx. Milpa. Ko reqan ri abx. Est cargada la milpa. Abixbl. Sembrado de maz. Sibalj klikik ri abixbl. El sembrado de maz es muy extenso. Abya Yala. Latinoamrica. Ri kulewal ri aj abya yala. El territorio de los mesoamricanos. Achalaxik. Parientes. E petinq pa be le rachalaxik. Sus parientes vienen en camino. Achi. Hombre. Ajchak ri achi. El hombre es trabajador. Achil. Compaero. Jun nimalj achil ri akal. El nio es gran compaero. Achil. Compaero. Ri rachil xkanj kanq chi uchi ri cho. Su compaero se qued en la orilla del lago. Achil. Compaa. Ko chi wachil chanim. Ahora ya tengo compaa. Achiy. Inflexible, duro. Sibalj achiy ri baqt. El encino es muy inflexible. Achalkan. Concua. Ajtaqal tzij ri wachalkan. Mi concua es respetuosa. Achijil. Esposo. Utzilj achijil. Buen esposo. Achik. Sueo. Xinachiknik. So. Achoch, ja. Casa. Naj ko wi ri qachoch. Nuestra casa est lejos. Achoch. Casa. Xtzaq ri rachoch rumal ri jb. Su casa se cay por la lluvia.

K'iche' Kaxla'n Tzij

13

Aj. Caa de carrizo. tz ri ulew che utikik ri aj. La tierra es buena para cultivar la caa de carrizo. Aj. Da Maya (calendario). Xinalaxik chi upam ri cholbl qij keb Aj. Nac en el da dos Aj del calendario maya. Aj. Prefijo que indica profesin o gentilicio. Ajkem ri a Xwan. Juan es tejedor. Aj chi u wi m iqn ja, (ajchiwimiqina). Totonicapense. Aj Chi Uwi Miqin ja ri Lu. Pedro es Totonicapense. Ajkiche. Quichelense. Ajkiche ri ali Ton. La seorita Antonia es quichelense. Ajpache. Preso. Ajpache ri a Max. Toms est encarcelado. A j x e l a j u j N o j . Quetzalteco. Ajxelajuj Noj ajkayel rech ichaj. La vendedora de verduras es de Quetzaltenango. Ajxoy, Ajxol abj. Joyabateco. Ajxoy ri wikan. Mi to es joyabateco. Ajache. Palo de matasanos. Kukayij uwach ajache ri akal. El nio vende frutas de matasanos. Ajaw. Ser superior, Dios. Ri Ajaw are xwokow ri uwach kaj ulew. Dios es el formador del cielo y de la tierra. Ajaw Kan. Da del Calendario Maya. Sibalj tz kechakn ri ajqijab alaxinq pa ri Ajaw Kan. Trabaja muy bien el gua espiritual nacido en el da Ajaw Kan.

Ajawan ib. Aceptacin recproca. Kiwaj iwib ruk ajawan ib. Se quieren recprocamente. Ajawanel. Rey, seorio. Ojer tq qij xkamasx ri qajawanel. Hace tiempo mataron a nuestro rey. Ajbix. Cantor. Ajbix ri ali, Xwan. La seorita Juana, es cantadora. Ajchaoj, chanel. Reclamador. Ajchaoj ri jun achi. El hombre es un reclamador. Ajchamiy, ajwab. Alguacil, alcalde. Katusikij ri ajchamiy. El alguacil te llama. Ajchaqp ja, ajchaqp. Del otro lado, extranjero. Xepe ki ajchaqp ja pa ri nimaqij. Vinieron muchos extranjeros en la fiesta. Ajchoj. Peleador. Jas che t ajchoj? Porqu eres peleador? Ajchojab. Guerreros, pleitistas. Kchobotaj kiwach ri ajchojab. Son conocidos los peleadores. Ajchak. Trabajador. Utzalj ajchak, ri Wel. Manuel, es un buen trabajador. A j c h a k c h i w a c h i l . Empleado pblico. Ajchak chiwachil ri Xwan, pa tq ri nimaqij man kchukn tj. Juan es un empleado pblico, en los das festivos no trabaja. Ajchaqe. El dueo. Ri oj ko ajchaqe. El aguacate tiene dueo. Ajchi, ajwaral. De aqu, de este lugar. Ajchi ri a Tek. Diego es de aqu.

14

K'iche' Kaxla'n Tzij

Ajchiqij. Jornalero. Chiqij kchukn ri Lu ruk ratz. Pedro trabaja de jornalero con su hermano. Ajchupl qaq, banel toqob. Bomberos voluntarios. Ajchupl qaq ri Xwan. Juan es bombero voluntario. Aji. Su suegro o tu yerno. Kinwilo chi tz ri aji. Veo que tu suegro es bueno. Ajij. Caa de azcar. Kutzb ajij ri numial. Mi hija chupa la caa de azcar. Ajil tzaqat. Prjimo. Kuya nunaoj ri wajil nutzaqat. Mi prjimo me aconseja. Ajilabl. Nmero. Jumpa ajilabl xabij chi wech?. Cuntos nmeros me dijiste?. Ajilabl. Calculadora. Man katkowin tj katchakunik, we man ko ta ri ajilabl. No puedes trabajar sin la calculadora. Ajilabl qij. Fecha. Chanim keb noj pa ri mayab ajilabl qij. La fecha de hoy es dos Noj del calendario maya. Ajilabalil (Neol). Numeracin. Man k o tj ukisik ri mayab ajlablil. El conteo de la numeracin maya es infinito. Ajilanel. Contador. Ajilanel uchak are. El oficio de l, es contador. Ajilank. Contar. Tajn kinajilan chi xulk. Estoy contando cuando lleg. Ajilanwach. Escrutinio. Karil ri

ajilanwach ri ajtzib. El secretario revisa el escrutinio. Ajilabalil molaj (Neol). Conjunto finito. Chi upam ri tijonik kiltaj wi ri ajlabalil molaj. El conjunto finito se ve dentro de los estudios. Ajito, ajit. Empacho. Ajito ri akal. El nio se empach. Ajitz. Brujo, hechicero. Ri nukul ja ajitz. Mi vecino es hechicero. A j j a q a y e s ( N e o l ) . Plantas acuticas. Xintk oxib ajja qayes. Sembr tres plantas acuticas. Ajkay. Comerciante. Are ajkay rech tq ichaj. Ella es comerciante de hierbas. Ajkem. Tejedor (a). Ko sibalj uchak ri ajkem. El tejedor tiene mucho trabajo. Ajkun. Curandero, mdico. Ajkun ri nutat. Mi padre es mdico. Ajmak. Pecador, faltista, trasgresor. At ajmak rumal chi xatij, le man awech tj. Eres culpable, por comer lo que no es tuyo. Ajmaq, ajmak. Da del Calendario maya. Kamik j ko kajib Ajmaq pa ri Mayab Cholqij. Hoy es da cuatro Ajmak en el Calendario Maya. Ajnim tijobl. Universitario (a). Ri nuchaq are tijoxel rech Ajnim Tijobl. Mi hermano menor es estudiante Universitario. Ajnoj. Cientfico, sabio. At ajnoj we kataqej kitzij ri tataib. Si sigues los

K'iche' Kaxla'n Tzij

15

&

consejos de los ancianos eres sabio. Ajpatan. Mayordomo. Ri Xep, jun chi kech ri ajpatan rech ri tyox ja. Jos, es uno de los mayordomos de la iglesia. Ajpatan. Cofrade. Ri a Kel ko che ajpatan. Miguel est en la cofrada. Ajpixab, banl taqanem. Poder Legislativo. Rajwaxik kqil kichak ri banal Taqanem. Es necesario observar, el trabajo del Poder Legislativo. Ajpolo. Marinero. Ajpolo ri a chak. Tu trabajo es marinero. A j p o m . Sacerdote Maya o Profesadores de la Espiritualidad Maya. Kamik e ki ri winq ajpom. Ahora muchas personas ofrendan con la ceremonia maya. Ajpop. Apellido Maya. Xep Ajpop ubi ri tata. Jos Ajpop se llama el seor. Ajpop. Gobierno. Nm ri uchak ri Ajpop. El gobierno tiene mucho trabajo. Ajpu. Da del Calendario maya. Chweq oj ko job Ajpu pa ri Mayab Cholqij. Maana ser cinco Ajpu en el Calendario Maya. Ajpub, ajwub. Cervatanero. Ajkamal be chi qech ri Awub. El cervatanero es un gua para nosotros. Ajqij. Gua Espiritual Maya, gua. Rajawaxik kqakoj utzij ri Ajqij. Es necesario creer lo que dice el Gua Espiritual Maya.

Ajqit. Astrnomo. Retam kiwach ri chumil ri ajqit. El astrnomo conoce las estrellas. Ajqojom. Marimbista. Ajqojom ri a Tek. Diego es marimbista. Ajsi. Leador. Ajsi ri jun achi Max. Toms es un hombre leador. Ajsik. Arriba. Ajsik che ri tinamit kel wi ri tata. Arriba de la ciudad vive el seor. Ajtisom. Sastre, costurera. E ko utobanelab ri ajtisom. La costurera tiene sus ayudantes. Ajtaqaj. Costeo. Kuna tew ri ajtaqaj, pa Xelaju. El costeo siente fro en Xela. Ajtij. Carnvoro. Ri kj are ri jun awj ajtij. El len es un animal carnvoro. Ajtitik, Kislal. Envidioso. Ajtitik ri achi. El hombre es envidioso. Ajtij. Maestro (a) profesor. Ri ajtij, kyajon chi kech ri akalab. El maestro regaa a los nios. Ajtuj. Parturienta. Ri ajtuj kail rumal ri iyom. La comadrona atiende a la parturienta. Ajtzalam. Apellido Maya. Ajchi uwi la, ri Wel Ajtzalam. Manuel Ajtzalam es Chichicasteco. Ajtzalam. Aserradores. Tajn kkis ri kichelaj ri ajtzalam. Los aserradores estn terminando el bosque. Ajtzaq, ajunil. Constructor, albail.

16

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kubn ri uxoqol ri ajtzaq. El albail prepara su mezcla. Ajtzib. Secretaria (o). Xkitzilob'isaj kanq ri uwuj ri ajtzib. A la secretaria se lo mancharon las hojas. Ajtzeab. Cmicos. Kkiyak qatze ri ajtzeab. Los cmicos nos hacen rer. Ajtzij. Poeta, locutor. Kuqamuj ujoron ri ajtzij. El orador bebe agua. Aju. Apellido maya. Aju ukab ubi ri alibatz. La nuera tiene el apellido Aju. Ajwab, tobanelab (Neol). Consejo Municipal. Ri ajwab ketoban che ri chak pa ri tinamit. El Consejo Municipal ayudan al trabajo del pueblo. Ajwakaj winq. Extraterrestre. Kbixik e ko ajwakaj winq. Cuenta que hay extraterrestres. Ajwaral. Nativo del lugar. Ajwaral ri tata Kux. Don Marcos es nativo de este lugar. Ajware, esal ayaj, elesal wareaj. Dentista. Ajware ri Max. Toms es dentista. Ajxik chich. Aviador. Ajxik chich ri Lus. Luca es aviador. Ajxikay. Guerrillero. Kamik man ko ta chk ri ajxikay. Ahora ya no hay guerrilleros. Ajxojolob. Bailadores. Kexojow ri ajxojolob. Los bailadores danzan. Ajyuq. Pastor. Xusch uchij ri ajyuq. El pastor perdi sus ovejas.

Akal. Nia (o). Koq ri akal. El nio llora. Akal ik. Cuarto creciente. Iwir akal ik xinel bk che wakatem. Ayer cuarto creciente sal de paseo. Akel. Maz nuevo medio seco. Sibalj nm ri ixim akel xuyak ri Kel. Fue bastante el maz nuevo que cosech Miguel. Akwa. Tortilla de elote. Jel katijow ri akwa. Las tortillas de elote son sabrosas. Akateko. Idioma Maya. Ri chabl Akateko kkitzijobej nikaj pa Nabajul. El idioma Akateko se habla parte de Huehuetenango. Al. Pesado. Sibalj al ri reqan ri kej. La carga del caballo es muy pesada. Altaj, syay. Liviano. Ri weqan man al tj. Mi carga no est pesada. Ala. Joven. Tajn kchakn ri ala. El joven est trabajando. Alas. Mueca. Ketzn ri alaj ali rk ri alas. La niita juega con la mueca. Alabom. Jvenes. Tajn kewakat ri alabom. Los jvenes estn paseando. Alaj be, ramibl be, solbl be. Vereda. tz we katbin pa ri rambl be. Es mejor si caminas por la vereda. Alajib. Ovejitas, borreguitos. Man kewa tj ri alajib. Las ovejitas no quieren comer. Alank. Dar a luz. Ri nuwakx xalanik. Mi vaca dio a luz.

K'iche' Kaxla'n Tzij

17

Alanxx, rnaj. Naranja. Kakitij alanxx ri winq. La gente come naranjas. Alq. Ustedes. tz we kwar alq. Es mejor si ustedes duermen. Alaxbl. Nochebuena, (Nacimiento del Nio Jess). Sibalj kujkikotik chi kopn ri alaxbl. Cuando llega la nochebuena nos alegramos mucho. Alaxik. Familiar. Konojel ri alaxik keetzanik. Toda la familia juega. Ales, baqe, saqabe. Serpiente de agua. Kinxij wib chech ri kumtz ales. La serpiente de agua me da miedo. Ali. Muchacha. Tajn kabixn ri ali. La muchacha esta cantando. Alibtz. Nuera. Kachakn ri alibtz. La nuera trabaja. Alkul, alkwal. Pascuala. Man tz tj xkanaj ri pot xuban ri Alkul. No qued bien el gipil que hizo Pascuala. Alkwal. Hijo. Ri alkwal kresaj uwach ri tat. El hijo imita al padre. Alkwalinem. Procreacin. Ri Kel kriqitaj chi upam tq ri qij rech alkwalinem. Micaela est en el tiempo de procreacin. Alkalte. Alcalde. Sibalj latz uchk ri alkalte. El alcalde est muy ocupado. Almul, almud. Diez libras. Jun almul ixim xuloq ri Xin. Tomasa compr diez libras de maz. Aluwino, uqab ak, qebun.

Hierba buena. Sibalj jel ri aluwino chi upan ri rikil. La hierba buena es muy sabrosa en las comidas. Ama. Macho. Ama ri nutzi. Mi perro es macho. Ama k. Gallo. Kwa chi uwach le taqaj ri ama k. El gallo se alimenta en el campo. Ama chij. Carnero. Qeq rij ri ama chij. El carnero es de color negro. Amaq. Pas. tz kinwil ri amaq. Me gusta el pas. Amaqel. Siempre, con frecuencia. Amaqel kinnumik. Me da hambre con frecuencia. Amolo. Mosca. Tajn kepoqan ri amolo. Las moscas estn reproducindose. Animajk. Huir. Tajn kanimj, ri mes. El gato est huyendo. Amprino. Membrillo. Sibalj chm ri amprino. El membrillo es muy cido. Anab. Hermana de hombre. Jel ukaybl ri wanab. Mi hermana es simptica. Anim. Carrera. Kutoqola anim ri achi pa ri nm be. El hombre corre en la carretera. Anima. Corazn. Kx ri wanima. Me duele el corazn. Animajk. Huir. Xanimaj ri akal chi uwach ri uchuch. El nio huy de su madre. Aninq. Rpido. Aninq kwaj ri nuwa. Quiero mi comida, rpido.

18

K'iche' Kaxla'n Tzij

Aninq taqawuj (Neol). Telegrama. Xintq bk jun aninq taqawuj che ri nutat. Le mand un telegrama a mi pap. Aninq tzib (Neol). Taquigrafa. Tajn karetamaj aninq tzib ri wanab. Mi hermana est aprendiendo taquigrafa. Aninaqil. Emergencia. Aninaqil katpetik. Tienes que venir de emergencia. Ankaney. Banano, guineo. Qayinq ri ankney. El banano est podrido. Apachike. Cualquiera. Apachike kaloq pa kaybl. Compra cualquier cosa en el mercado. Aq. Marrano. Chom ri aq. El marrano es gordo. Aq. Lengua. Xinkat ri waq. Me quem la lengua. Aqal. Carbn. Kajuluw ri aqal chi uxe ri tuy. El carbn arde debajo de la olla. Aqabl. Da Maya (Calendario). Pa ri waqib aqabal rech ri mayab cholqij, kinbe na awuk. En el da seis Aqabal del Calendario Maya, tendr que irme contigo. Aqabanem, aqabil, bajchi. Alborada, madrugada. Chweq aqabanem kamajtaj ri nimaqij. Maana de madrugada empieza la fiesta. A q a m i n q . Latitud. Nm ri aqaminq rech ri amaq. La latitud del pas es grande.

Aqank. Subir. Xinbn ri aqanem pa uwi ri che. Me sub en cima del rbol. Aqen. Tablillas o molendero. Raparik uwach ri aqen. El molendero es ancho. Aqanibl. Elevador, ascensor, escalera. Xinpaqik chi upam ri aqanibl. Sub por el ascensor. Aqaj. Panal. Ki ri ukab ri aqaj. La miel del panal es dulce. Aqn. Pie. Xinya jun aqn che ri uchi ja. Le di una patada a la puerta. Are. El o ella. Are kachakn ronojel qij. El o ella trabaja todos los das. Asaron. Azadn. Kuchakuj ri abx ruk ri asaron ri a Pox. Sebastin usa su azadn para arreglar la milpa. Asukal. Azcar. Man kintij ta ri asukal rumal che kubn kx chi wech. Yo no consumo azcar porque es daino para mi. Asyar. Chicote. Ruk ri asyar xinchay wi. Me pegaron con el chicote. Atit. Hembra. Atit ri nusya. Mi gata es hembra. Atit kej. Yegua. Qn rij ri atit nukej. El color de mi yegua es bermejo. Atinibl. Piscina, balneario. Nm ri atinibl xuquje jelik. La piscina es grande y bonita. Atink. Baar. Tajn kinatinik. Estoy baandome. Atzam. Sal. tz tj kinna ri atzam. No me gusta la sal. Atzyaq. Ropa. Xu wi ri ixoqib kkikoj

)
19

K'iche' Kaxla'n Tzij

ri mayab atzyaq. nicamente las mujeres usan el vestuario maya. A t z y a q i b l . Vestuario. Ri atzyaqibl kuqalijisaj jawi kape wi ri winq. El vestuario identifica de donde es la persona. Atzyaqbl. Vestimenta. Kak we atzyaqibl. Es nueva la vestimenta. Atzyaqinel. Modista. Ri Kulx xretamaj ubank atzyaqnem. Nicols aprendi a ser modista. Awj. Animal. Xinukatz ri awj. El animal me mordi. Awakateko. Idioma Maya. Ri wachil kachaw pa ri Awakateko. Mi compaero habla el Awakateko. Awas. Pecado. Awas kban kx che jun nm winq. Es pecado hacerle dao a un anciano. Awas qij. Semana Santa. Kkiban

kaxlan wa wa ri winq pa awas qij. En Semana Santa la gente hacen pan. Awech. Tuyo. Awech le ja. Esa casa es tuya. Awex. Siembra de maz. Iwir xinban awex pa kulew ri watit. Ayer sembr maz en el terreno de mi abuela. Awexam. Sembrado. Awexam chk ronojel ri ulew rumal che kjetet lq ri uqajibl jb. Toda la tierra ya esta sembrada porque se acerca la poca de la lluvia. Awuk. Contigo. Awuk kwaj kinkuli wi. Contigo, es con quien me quiero casar. Axux, anxux. Ajo. Sibalj jel ktijow ri axux ruk ri rikil. Es muy rico comer el ajo con la comida. Ayin. Lagarto. Jel ktijow utijolal ri ayin. Es rica comer la carne de lagarto.

1 =
20

K'iche' Kaxla'n Tzij


j. Elote. Jel ktijow ri j. Es delicioso comer elotes. k. Gallina. Tajn ksikow ri k. La gallina est poniendo huevos. m. Araa. E keb m kebin pa uwi ri tem. Dos araas caminan sobre la viga.

1 1
21

K'iche' Kaxla'n Tzij

B
Ba. Taltuza. Ri ba kulu ri abx. La taltuza escarba la milpa. Ba. Partcula complementaria en presente, pasado y futuro. Jo ba. Vmonos pues. Bajchi, nm aqab, atam. Temprano, antes. Bajchi xinel bk che utzukuxik ri tata Wel. Temprano sal en busca de don Manuel. Bajibl. Martillo. Kinkj ri bajibl chech ubajixik ri tem. Utilizo el martillo para clavar la silla. Bajim,. Clavado. Bajim kanq ri tzalm. La tabla est clavada. Bajixk. Martillar. Ri tem xban tz ubajixik. Martillaron bien la silla. Bakakik. Andado de caballo. Kbakak ri nukej xqatanik. Mi caballo pas andando. Balm. Tigre. Kinxej wib chech ri balm. Le tengo temor al tigre. Balm Aqab. Uno de los primeros hombres del pueblo maya. Ri Balm Aqab are jun chi kech ri achijab re mayab tinamit. Balam Aqab es uno de los primeros hombres del pueblo maya. Balm Kitze. Uno de los primeros hombres del pueblo maya. Ri Balam Kitze are jun chi kech ri nabe tq tat rech ri mayab tinamit. Balm Kitze, es uno de los primeros padres del pueblo maya. Balk. Cuado. Man kinraj tj ri nubaluk. Mi cuado no me quiere. Banl taqank. Diputados. E ko achijab chil ixoqib e banl taqank. Hay hombres y mujeres diputados. Banl boj. Alfarero. Banl boj ri tat Kor. Don Gregorio, es alfarero. Banl kx. Malvado, mal hechor. Banl kx, ri Tek. Diego es una persona malvada. Banl kaxlan wa. Panificador. Banl kaxlan wa ri Xep. Jos es panificador. Banl tzij. Mentiroso. Banl tzij ri Xirom. Jernimo es un mentiroso. Banl wa. Cocinera (o). Sibalj jelik xel ri tij rumal ri banl wa. La cocinera prepar muy bien la carne. Banl xajb. Zapatero. Utzilj banl xajb ri a Wet ri uchak nj kkiqao. Roberto es buen zapatero y su trabajo es garantizable.

1 2
22

K'iche' Kaxla'n Tzij

Banbl taqanawuj (Neol). Congreso de La Repblica. Chi upam ri Banbl Taqanawuj e ko ixoqib chil achijab. En el Congreso de la Repblica hay mujeres y hombres. Bank. Hacer. tz ubanik ri chak xbanik. Hicieron bien el trabajo. Banom. Hecho, suceso. Banom kx chi rech ri tinamit. Han hecho dao al pueblo. Bantajik. Identidad. Man ko tj ubantajik, ri kabano. No hay identidad, en lo que haces. Bantajinq. Concluido, hecho. Bantajinq chk ri nuchak. Mi trabajo est hecho. Baq. Hueso, delgado. Sibalj baq ko ruk ri rakil xuban ri banl wa. El cocinero prepar comida con mucho hueso. Baq, akuxa,. Aguja. Xintaqn chech uloqik jun baq. Mand a comprar una aguja. Bq. Pepita de fruta. Nm ubq ri tulul. La pepita del zapote es grande. Baqatim. Enrollado. Xubaqatij rib ruk ukolob ri wakx. La vaca se enred con su lazo. Baqotem. Tambaleo. Kbaqot ri nuchat. Mi cama est tambaleando. B a q w c h , b o q o c h a j . Ojo. Xpotzar ri ubaqwch ri tzi. El perro se qued ciego. Baqbj. Termino medio. Baqbj ri ukojol ri Chon. Es medio gordo el

hijo de Encarnacin. Baqchikp. Gusano alambre. Kubn kx chech ri abx ri baqchikp. El gusano de alambre arruina la milpa. Baqilal. Esqueleto. Xu wi ubaqilal ri winq man kaqayir tj. nicamente el esqueleto del ser humano no se pudre. Baqirk. Adelgazar. Rumal ri yabil xbaqarik. Se adelgaz debido a la enfermedad. Baqit, raxche. Roble. Ko sibalj baqit chi uwach ri juyub. En la montaa hay muchos rboles de encino. Baqwch, boqochaj, wawinq. Mal de ojo. Ko baqwch chech ri ne. El recin nacido tiene mal de ojo. Basiy. Ternera. Jel ri basiy. La ternera es linda. Batank. Modelar. Xebatan ruk ri awatzyaq. Modelaron con tu ropa. Batom, ixtzol. Ciempis. Sibalj itzel uwach ri batom. El ciempis es muy feo. Batz. Hilo, da del calendario maya, apellido maya. Kinkojoj ri watzyaq ruk batz. Remiendo mi ropa con hilo. Batzibl. Embrollador. Kinbot ri atzyaq chi rij ri chich batzibl. Enrollo la tela en el metal enrollador. Batzink. Urdir hilo, onomatopyico del gato. Kinbatzij na ri batz. Tendr que urdir el hilo.

1 3
23

K'iche' Kaxla'n Tzij

Bayi, cho. Rata de monte. Ki qoq xutij ri bayi rech juyub. La rata de monte se comi muchos chilacayotes. Be. Camino. Latz uwach ri be. El camino es angosto. Bek. Ir. Kamik man kinbe ta chi uwach ri ja. Hoy no ir a la casa. Ben. Enano. Ko jun ben wak. Tengo una gallina enana. B e j o m , b u j u m . Apaleado. Xebejomx bk ri tze. Apalearon al perro. Belejlaluj. Diecinueve. Belejlajuj ujunab ri ali. La seorita tiene diecinueve aos de edad. Belejeb. Nueve. E ko belejeb ral ri tzi. La perra tiene nueve cachorros. B e l e j e b m u l . Nueve veces. Rajwaxik kasutij belejeb mul ri awetzebal. Necesitas darle vuelta nueve veces a tu juguete. Belejkal. Ciento ochenta. Belejkal nukas quq chech nuji. Le debo ciento ochenta quetzales a mi suegro. Benam. Viaje. Ri watz kbe pa benam. Mi hermano mayor est de viaje. Bena, eba. Adis. E ba xincha che are chi xinbek. Cuando sal le dije adis.
1 4
24

Beyachanem (Neo.). Expedicin. Kintaq bk ri nukojol che jun beyachanem. Voy a enviar a mi hijo a una expedicin. Biaj. Nombre. Jas kibi ri winq? Cules son los nombres de las personas? Biajnem (Neol.). Sustantivo. Ri biajnem kukj kibi tq ri winq, awajib chil jastq. El sustantivo sirve para nombrar personas, animales y cosas. B i c h i l k , q i c h i l k . Fcil de desgranar. Are chi kachaqijir ri jl, xq kqichich chk. Cuando la mazorca est seca es fcil de desgranar. Bilk. Embarrar. Kkibil ruk xepu, ri che. El palo lo embarran de cebo. Biloj kinq, rij abx. Ejote tierno. Ko chk biloj kinq chi rij ri abx. Ya hay ejotes tiernos alrededor de la milpa. Bim. Dicho. Ko jun tzij kubij, chech man tz tj kujchojinik. Hay un dicho que dice, no es bueno pelear. B i n a b l . Andador. Ri akal kretamaj kabin ruk jun binebl. El nio aprende a caminar con un andador. Binibl. Andado. Jech le ubinibl le kej. El andado del caballo es torcido. Binl ja. Riachuelo,. Sibalj chajchj ri binl ja. El riachuelo est bien limpio.

Benaqilal, xqeqal. Ocaso. Jel ri jun beqilal. El ocaso es bello. Benq qij. Atardecer. Kinopn pa benq qij. Llegar al atardecer.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Bink. Caminar. Kx kinriqo chi kinbinik. Me cuesta caminar. Binsaxk, tujk. Manejar. Kubinisaj uchich ri Na. Ana maneja su carro. Biqk. Tragar. Xinbiq bk ri nukunabal. Ya trague mi medicina. Biqk. Desgranar. Rajawaxik kabiq ri jl. Es necesario desgranar la mazorca. Birbitk. Temblar. Kinbirbat rumal ri qaq. Tiemblo por la fiebre. Birowk, tenowk. Latir. Sibalj kbirow ri wanima. Mi corazn late mucho. Bis. Triste. bis ko ri chuchu. La seora est triste. Bisonk. Entristecer. Kabison ri Len. Elena est triste. Bitol. Constructor. Ri wokonel are ri Bitol. El creador es Bitol. Bix. Canto, himno. Jel utatajik ri tq bix. Es agradable escuchar los cantos. Bixamaq. Himno Nacional. Kubixaj bixamaq rech Paxil Kayala ri ali. La joven canta el himno nacional de Guatemala. Bixk. Decir. Kinya ubixik chi awech chweq chech nimalj aqab kujbek. Te aviso que maana nos vamos temprano. Bixonel. Cantante. Bixonel ri a Lu. El joven Pedro es cantante.

Bixonk. Cantar. Kawaj bixonem. Me gusta cantar. Bochink. Enamorar, consolar. Kinbochij ri ali rumal kwaj kinkuli ruk. Estoy enamorando a la muchacha porque quiero casarme con ella. Boj. Olla de barro. Banl boj ri tata aj Chi uwi miqin Ja. El seor de Totonicapn fabrica ollas de barro. Bolaj. Trozo. Kinpaq ri nusi pa uwi ri bolaj. Rajo la lea sobre el trozo. Bolobik. Cilindrico. Nm xuquje bolobk ri che. El palo es grande y tiene forma de cilindro. Bolk. Asar, tostar. Ri tij tajn kbolik. Estn asando la carne. Boqonk. Arrancar, extraer. Xujbe pa boqonk. Nos fuimos a arrancar. Bot, met. Algodn. Pa taqaj kebe wi ri winq chech uchupik bot. La gente viaja a la costa para cortar algodn. Brin. Brin fibra de maguey. Pa tq ri brin kinkol wi ri jl. En costales guardo la mazorca. Buch, upam k. Buche de gallina. Chi upam ri ubuch ri ak ko abj, ixim chil ri ichaj. En el buche de la gallina se encuentran piedras, maz y yerbas. Buchuy. Arrugado. Buchuy xruxbej ri nuqab rumal ri yabil. La piel de mi mano se le arrug por la enfermedad.

1 5
25

K'iche' Kaxla'n Tzij

Bulbux. Manantial. Awilom ri bulbux kkiy lq pa ri juyub?. Haz visto el manantial que nace en la montaa?. Bulbux tzij, nabalil (Neol). Poesa. Awech we bulbux tzij we xintz'ib'aj. Mi poesa es para ti. Bunubk. Abultado. Sibalj bunubk ri be. El camino est muy abultado.

Buquw. Vapor. Chi katx ja pa uwi ri qaq kel lq ri buquw. Cuando se riega agua sobre el fuego sale el vapor. Bur. Burro. Xkamsx ri bur. Mataron al burro. Busk. Doblar. Xinbus ronojel ri wuj. Dobl toda la papelera. Buyunk, tilojk, pulpubk, bulajk. Marchitar. Ri kotzij xbulujik. Se marchit la flor.

1 6
26

K'iche' Kaxla'n Tzij

Ch
Ch. Partcula imperativo. Chbana. Hgalo. Chabl. Colador, resto. Kincha uwach le kinq. Voy a colar los frijoles. Chak. Elegir, sufragio. Sibalj ko na karaj kichaik ri kak tq qatbal tzij. Falta mucho para escoger a las nuevas autoridades. Chaoj. Eleccin. Pa kajib ik kbn ri chaoj. Las elecciones sern dentro de cuatro meses. Chatalik. Seleccionado. Chatal ri ija xqatik iwir. La semilla que sembramos ayer estaba seleccionada. Chabij. Dilo. Chabij chi wech jas in sachinq wi. Dime cuales son mis faltas. Chachl. Collar. Nukojom nuchachal. Tengo puesto mi collar. Chaj. Ceniza. Kinqul ri jawix ruk ri chaj. Quito la cscara de las habas con la ceniza. Chj. Pino, ocote. Chaqij chk ri chj. Ya esta seco el pino. C h a j a w a x q . Sea aceptado. Chajawax ri nuwuj. Acepten mi papel. Chajij awib. Cudate. Chajij awib, chbana ri toqob. Cudate, por favor. Chajil akal, ilol akal. Niera. Ma xopn ta pa uchak ri chajil akal. La niera no lleg hoy al trabajo. Chajil tinamit. Polica Nacional. Chajil tinamit ri a Tek. Diego es polica. Chajinel. Guardin. Kerilij winq ri chajinel. El guardin atiende a las personas. Chajink . Cuidar. Kkichajij chikibil kib ri achijab. Los hombres se cuidan mutuamente. Chak. Trabajo. Ronojel qij kachakn ri Ton. Antonia trabaja todos los das. Chakch. Canasta. Al ri chakch. El canasto pesa mucho. Chakalk. Agachado. Ri wakx chakl kwaik. La vaca come parada. C h a k a n k . Gatear. Ri akal kchakanik. El nio gatea. Chokoy. Instrumento para tejer. Ko jun kak uchokoy rech kem ri watit. Mi abuela tiene un instrumento nuevo para tejer. Chakubl. Herramientas. Konojel ri ajchakib kikam bk kichakubl.

1 7
27

K'iche' Kaxla'n Tzij

1 8
28

Todos los trabajadores llevan sus herramientas. Chakunem. Trabajando. Pa Boko kachakun wi ri Tax. Anastasia est trabajando en Chimaltenango. C h a k u n k . Trabajar. Chweq kinchakn pa qij chi chaqab. Maana voy a trabajar da y noche. Chalamikat. Guia espiritual Maya (Seora Serpiente). Chalamikat jun chi kech ri mayab ajqijab. Chalamikat es uno de los guias espirituales mayas. Chan. Apellido maya. Xwan Chan ubi ri achi xa rumal ajchi. El hombre se llama Juan Chan porque es de este lugar. Chanim. Ahorita. Chanim kwaj katpetk. Espero que vengas ahorita. C h a p a b l k r, l a j a b k r. Anzuelo, atarralla. Ri achi xukj ri chapabl kr chech kichapik kr. El hombre tuvo que usar el anzuelo para pescar. Chapabl, lajab. Trampa. Ri ba xqaj chi upam ri chapabl. La taltuza cay en la trampa. Chapk. Detener, agarrar. Xuchp keb xmukur ri Tal. Natalia agarr dos codornices. Chaq. Hermano menor. Kabisn ri nuchaq chi wech. Mi hermano menor est triste por m. Chq. Maduro, cocido. Chq chk ri wa. Ya se coci la comida. Chaqab. Noche. Waral sibalj

kubn ri tew chaqab. Aqu en la noche hace mucho fro. Chaqank. manosear. Xuchq nuwa ri ali. La seorita manoseo mi comida. Chaqajsank. Cocer. Ri qaq tajn kuchaqajisaj ri ixim. El fuego est cociendo el maz. Chqakoto. Escarbemos. Chqakoto ronojel tq ri saqwch. Escarbemos toda la papa. Chaqij. Seco. Chaqij ri ulew rumal che man ko tj ri jb. La tierra est seca por falta de lluvia. Chaqij chi. Sed. Ri qaq kuya chaqij chi chi wech. El calor me da mucha sed. Chaqij ik. Chile seco. Rumal upoqonal ri chaqij ik kubn kx chech ri qachakul. Por lo picante que es el chile seco es daino para la salud. Chaqij j. Tuberculosis. Kuya qaq ri chaqij j. La tuberculosis da calentura. Chaqoj. spero, ordinario. Chaqoj xban chech ukexik ri tzi. El nixtamal fue molido muy spero. Chararexik, charixk. Arrastrar. Rajawaxik kacharx ri mes pa ri ukolibl. Es necesario arrastrar la basura en su lugar. Charoj. Raspado de maleza. Sibalj Paql rajil ri charoj qayes kamik. El raspado de la maleza es muy caro ahora.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Chaya, chajacha. Entrgalo. Chaya chi wech ronojel achakoj. Entrgame todo lo que ganaste. Chayabj, choqabj. Roca de cristal. Ri chayabj kariqatj pa Xoy. En Joyabaj se consigue la piedra de cristal. Che. rbol. Xboqotaj bk ri nm che rumal ri kaqiq. El aire arranc el rbol grande. Cheal ij. Columna vertebral. Kaqaxw ri ucheal wij. Me duele la columna. Chernq. Paralizado. Chernq raqn ri ixq rumal ri yabil. Se paraliz la pierna de la mujer por la enfermedad. Chech, che. A el, ella, para. Sibalj kx banom chech we qatinamit. Nuestro pueblo es muy maltratado. Chel ubik. Salga enseguida. Chel ubik nabe ri awajib ka te ku ri ri e winq. Que salgan primero los animales despus las personas. Chemelk. Agua estancada. Sibalj nm ri ja chemalk. Es bastante el agua estancada. Chi awach. Ante (2da persona, t). Chi awach ko wi ri ajkas. Ante ti est el deudor. Chi awe. Para ti. Ri nutat xuta chi awe jun ujalom. Mi pap te pidi un prstamo. Chi awij. Detrs de ti. Chi awij ko jun siwan. Detrs de ti, hay un barranco.

Chi jujunal. Cada uno. Chikama ba iwa chijujunal. Reciban sus alimentos uno por uno. Chi kech. A ellos (as). Xinbij chi kech man kixbe tj. Les dije a ellos que no se fueran. Chi nuwach. Ante mi, frente a mi. Chi nuwach xubn kx chech. Ante m le hizo dao. Chi qech. A nosotros, para nosotros. Jachn kayaow ri tobank chi qech? Quin nos va a dar ayuda? Chi raqn. A pie. Chi raqn kabin wi ri tata. El seor camina a pi. Chi tzij, qastzij. Cierto, verdadero. Qastzij kawaj kabij chi wech ri kanao. Quieres decirme si es verdad lo que sientes. Chi uchi cho. A orilla de la laguna. Xujkoji chi uchi ri cho. Estuvimos a la orilla del lago. Chi uchi polow (polo). Orilla del mar. Xatkoji chi uchi palow. Estuviste a orillas del mar. Chi unaqaj. Cerca de. Kinel chi unaqaj ri qatbal tzij. Vivo cerca de la municipalidad. Chi upam. Adentro. Xs katkoji chi upam ri chich. Tienes que estar adentro del carro. Chi uwach. Ante de, enfrente de. Chi uwach xubn kx chech. Delante de m le hizo dao. Chi uwach ja, (choja). En la casa, enfrente de la casa. Kinkoji na chi

1 9
29

K'iche' Kaxla'n Tzij

1 0
30

uwach ja chweq. Maana estar en la casa. Chi uwach jb. Ante del aguacero. Ri si xkanaj chi uwach ri jb. La lea se qued bajo el aguacero. Chi uwi Miqin Ja (Chwi Miqina). Totonicapn. Nm ri kayibl pa ri tinamit Chi Uwi Miqin Ja. La plaza de Totonicapn es grande. Chi uwi siwan (Chwisiwan). San Francisco el Alto. Tajn kkiy ri uqab tinamit Chi Uwi Siwan. El municipio de San Francisco el Alto est creciendo. Chi uxe. Debajo. Chi uxe ri mexa ko wi ri cho. Debajo de la mesa est la rata. Chi uxukut, chi utzal. Al lado de. Ko chi utzal rixoqil ri wachalal. Mi hermano est al lado de su esposa. Chi we, chi wech. A vosotros a ustedes. Kinbij pan chi wech man kinopn ta chk. Les aviso a ustedes que ya no llegar. Chiaj. Boca, labios. Jujun tq chiaj kech ixoqib e tzajtalik. Algunos labios de mujeres estn pintados. Chib. Helecho. Tajn kekiy ri chib. Los helechos estn creciendo. Chij. Chivo, oveja. Sq rij ri chij. El chivo es de color blanco. Chijama. Desocupen. Chijama kanq ri ja. Desocupen la casa. Chikaj. Arriba. Karapn ri tzikin

chikaj. El pjaro vuela en el espacio. Chi kixol. En medio de ellos. Xinqx chi kixol ri winq. Pas en medio de la gente. Chiklonik, chikchaxik. Salpicar agua. Xujchaqaq rumal xchiklon ri ja. Nos mojamos cuando salpic el agua. Chikp. Animal, ave. E ko ki tq chikp chi uwach ri taqaj. Hay muchos animales en el campo. Chikopirik. Apolillado, dientes, caries. Ri tem xchikopirik. La silla se apolill. Chi la. All. Chinawayej chi la jawije xinkut chi awch. Esperame donde te ensee. Chilam Balam. Antigua Literatura Maya. Ri Chilam Balam are jun chi kech ojer tq wuj mayab nojibl. Chilam Balm es un libro antiguo de la literatura maya. Chilbexk. Encomendar, Encargar, Recomendar. Xchilabx waqib tem chech ri tata Xwan. Fueron encargados seis sillas a don Juan. C h i l c h i x , c h i y c h i k . Flecos. Chilchix ubantajik ri retzabalil ko chech ri watzyaq. Mi ropa tiene adornos como flecos. Chim. Morral. Qq chil sq kkay ri achim. Tu morral es de color blanco y negro. Chipatanij. Sirvan. Chipatanij ri a Max. Sirvan bien a Toms. Chirichotem. Canto de los pjaros.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Ri tzij chirichotik pa kiche jeri kbx kche ubix ri tzikin ajchijil siwan. En Kiche la palabra chirichotik se le dice al canto del pjaro guarda barranca. Chisaqil, chiwachilal. Pblicamente. Rajawaxik chisaqrisaj ri ikulanem. Es necesario que se casen publicamente. Chi uwi Tzaq (Chwitzaq). Momostenango. Jela pa Chi uwi tzaq ko jel tq maqin atinabl. All por Momostenango hay excelentes baos termales. C h i w c h i w, p i r p i c h . Pjaro jardinero. Kabixon pa tq ri kotzij ri chiw chiw. El pjaro jardinero canta entre las flores. Chiwekx. Boa (serpiente). Kkamsn ri kumtz chiwekx. La serpiente boa es venenosa. Chi kira. Destelo. Chi kira xinbij chi awech. Te dije que lo desataras. Cho. Laguna. Ko sibalj kr pa ri cho. Hay muchos peces en la laguna. Chokej, kumtz. Calambre. Chi kinwarik kuya chokej chech ri nuqab. Cuando me duermo me da calambre en la mano. Cholik, jowjik. Flojo. Chol ri upas ri ixq. La faja de la seora est floja. Chom. Camarn. Tza ri chom. El camarn es salado. Chor. Estril. Chor ri ixq. La mujer es estril.

Choj, choj ja, uchul ja, turbl ja. Catarata. Qajbl mayij rilik uqajem ri ja pa ri choj ja. Es maravilloso ver la cada del agua en la catarata. Chojob. Planta silvestre (chilca). tz ri chojob che tq ri atinem. La chilca es buena para los baos. C h o j o j c h e . Nombre de lugar (monte). Ajchojojche ri a Ku. Domingo es de un lugar que se llama Chojojche. Chokoy. Clase de hilo, aviadura. Kukj chokoy chech ri ukem ri nan. La seora usa un hilo especial para su telar. Chokom, kix. Clase de espina, oreja de burro. Ko sibalj kix chi uchi ri nm be. En orilla de la carretera abundan espinas. Chokonsabexk, yuqk. Amasar. Kuchokonsabej kaj ri ali. La muchacha amasa la harina. Cholaj. Orden. Man ko ta ucholaj pa tq ri awuj. No hay orden en tus papeles. Cholajixk. Ordenar, conjugar. Rojawaxik kcholisx ri wuj. Hay que ordenar el papel. Cholbl chak (Neol). Agenda. Xinsipaj jun cholbl chak. Regal una agenda. Cholbl qij. Calendario. tz we kiwetamaj jas kubij ri cholbl qij. Es mejor si entiendo el significado del Calendario.

1 !
31

K'iche' Kaxla'n Tzij

Cholchi. Lingstica. Ri uchak ri ala are ri cholchi. El trabajo del joven es la lingstica. Chom. Gordo, obeso. Sibalj chom ri wakx. La vaca est muy gorda. Chomabl. Pensamiento. Jas che ko itzel tq achomabl? Porqu tienes malos pensamientos? Chomabl tzib. Pensamiento (literario). Kuya qanoj le chomabl tz'ib kubn le ajtzib. Lo que escribe esta escritora nos da muchas ideas. Chomank. Pensar,. tz uchomanik ri ali. La seorita piensa bien. Chomatalik. Deliberado. Xchomatj jas kban ruk ri nan Ros. Se deliber qu se har con doa Rosa. Choqn. Cosquillas. Ko sibalj choqn chech ri ne. El bebe tiene mucha cosquilla. Chowix. Clase de canario. Awilom jas rij ri tzikin ubi chowix. Sabes de color es el canario. Choyibl. Machete. Xchoy ri qayes ruk ri choyibl. La grama se cort con el machete. Choyk. . Cortar. Ruk chich kchoy ri qayes. El monte se corta con el machete. C h q a l i s a j a w i b . Aclrate. Chqalajisaj awib chi kiwch ri tinamit. Aclrate ante el pueblo. Chqabana. Hagamos. Chqabana ri qachak. Hagamos nuestro trabajo.

Chsacha numak, chinakuyu. Perdname, disclpeme. Xusch numak ri nunan. Mi mam me perdon. Chu. Apestoso. Chu ri mes xuquje kumulij amolo. Apesta la basura y junta moscas. Chub. Saliva. Ri nuchub rukam yabil. Mi saliva lleva enfermedad. Chubank. Escupir. Xu wi ri chubank kabano. nicamente te mantienes escupiendo. Chuchbl. Madrastra. Sibalj kan nuchuchbal. Mi madrastra es muy enojada. Chuchu, chuch. Seora, anciana, mam. Yawab ri chuchu Liy. La seora Mara est enferma. Chuchuxelab. Las esposas de los cofrades. Ri chuchuxelab ketoban kuk ri kichjilal. Los cofrades reciben ayuda de sus esposas. Chuj. Idioma Maya. Awetam jawije katzijobx wi ri tzijobl chuj? Sabes donde se habla el idioma Chuj? Chulaj. Orina. Chich ri chulaj xol be. Apesta la orina en la calle. Chun. Apellido Maya, cal. Xinta Chun, jeri qs tzaqat ubi are. Jacinto Chun, es el nombre completo de l. Chunaxk. Encalar. Chchunaj ri ja rumal chech petinq ri nimaqij. Encal la casa porque ya viene la fiesta. C h u p b l t z i b . Borrador, corrector. Xinchp ri tzib ruk

1 "
32

K'iche' Kaxla'n Tzij

chupabl tzib. Borre con corrector lo escrito. Chupk. Apagar. Bajchi kkichp ri qaq. Temprano apagan las luces. Chuqab. Fuerza. Ko sibalj uchuqab ri Xwan. Juan tiene mucha fuerza. Chuta. Apellido Maya. Tin Chuta, ubi ri tata. Martn Chuta, es el nombre del seor.

Chuwark . Heder. Kachuwr ri tij. La carne va a heder. Chuweq. Maana. Kintzijobej chi awe chweq jas xinchomaj. Maana te comento qu fue lo que pens. Chwila. Mrelo. Chwila jas ri ko pa ja. Mire que hay dentro del cuarto.

1 #
33

K'iche' Kaxla'n Tzij

Ch
Chak. Grano, llaga. Ko chak chi rij aqab. Tienes llagas en tu brazo. Chakirik. Tener llagas. Ri achakul xchakirik. Tu cuerpo se llen de granos. Chan. Pollito (sin plumas). Xkanaj kanq chi uxe ri jb ri chan. El pollito se qued bajo la lluvia. Chab. Flecha, arcos. Kamik man kkoj ta chk ri chab. Ahora ya no se usan los arcos ni las flechas. Chabl. Idioma,voz, plegaria. Chech ri Ajaw kya wi ri chabl. Elevas una plegaria al Creador. Chabej chk. Hasta luego, nos vemos. Chabej chk xubij kanq chi wech chi xbek. Cuando se fue, me dijo hasta luego. Chabenem. Conversacin. Iwir xujkoji chech ri chabenem. Ayer estuvimos en conversacin. Chabexk, ulank. Visitar. Xatpe chech nuchabexik. Vienes a visitarme. C h a b e x q . Que le hablen. Chabexq ri tata. Hablen al seor. Chajach, chijach. Fogosidad de maz, Hongos de maz . Qq ri chajach. La fogosidad del maz es negra. C h a j b l . Lavadero. T z i l r i chajbl. El lavadero no est limpio. C h a j b l q a b . Lavamanos. Chachaja ri aqab pa ri chajbl qabaj. Lvate las manos en el lavamanos. Chajchoj, chojchoj. Limpio, aseado. Chajchoj ri ja. El agua est bien limpia. Chajchojisanem. Aseo. Rajwaxik kawetamaj pa uwi ri chajchojisanem. Necesitas aprender acerca el aseo. Chajk. Lavar. Kachaj ri awatzyaq. Lavas tu ropa. Chakank. Conquistar, triunfar, ganar. Iwir xatchakanik. Ayer ganaste. Chakt. Almohada. Sibalj chuchuj ri achakt. Tu almohada es muy cmoda. Chakoj, Chokoj. Cojo. Chakoj ri wikan. Mi to es cojo. Chakoj, chekoj. Ganancia. Kamik man ko tj nuchakoj. Hoy no tengo ganancias. Chakul. Msculo, cuerpo. Kqaxow

1 $
34

K'iche' Kaxla'n Tzij

ri achakul. Te duele todo el cuerpo. Chakulal che, kutam. Tronco. Sibalj pim uchakulal ri che. El tronco del rbol es grueso. Chakuy, Chinkuy. Pia de pino, chicharra. Kachob uwach ri chakuy rech ri chj? Conoces la pia de pino? Chalim, kalim. Fredo. Chalim ri lej. La tortilla est freda. Chm. Levadura del pan, agrio, cido. Xayujaj ri chm ruk ri kaj? Mezclaste la levadura con la harina? Chamark, chamirk. Comida descompuesta. Xchamr ri wa. Se descompuso la comida. Chamiy, chimiy. Bastn. Kpatnaj na ri uchamiy ri numam. El bastn de mi abuelo an sirve. Chanalk. Desnudo. Chanl ri achi. El hombre est desnudo. Chaqap. Pedazo. Xq xu wi jun chaqap wa xintijo. Solamente un pedazo de tortilla com. Chaqap, utzaqatil. Sobrante. Xkanj na kanq ri chaqap. Todava qued un sobrante. Chaqalik. Mojado. Chaql chk ri watzyaq. Mi ropa ya est mojada. Chaqp, chaqa Ja. Del otro lado. Benq chaqp ri nuchuch. Mi mam se ha ido del otro lado. Chaqp ja (Neol.). Continentes fuera Amrica. Waral e ki winq ajchaqp ja e kolik. Aqu hay varias

personas de otro continente. Chaqapil, xrak, uxer. Residuos, trocitos. Xaya kanq uchaqapil rakil pa uwi ri mexa. Dejaste residuos de comida sobre la mesa. Chaqasam, Chaqabsam. Mojado. Chaqasam kanq ri atzyaq. La ropa estaba mojada. C h a q a t a q . Pedazos. Xaban chaqataq chech ri lej. Despedazaste las tortillas. Chat. Cama. Sibalj ko, ri kak chat. La cama nueva es muy dura. Chawel chi rij. Fiador. Katchaw chi rij awachalal. Sers el fiador de tu hermano. Chawk. Hablar. Ri akal xretamaj kachawik. El nio aprendi hablar. C h a y a n k . Pegar. Sibalj katchayn chi kech ri akalab pa ri awachoch. Pegas mucho a los nios en tu casa. Chaybl. Instrumento para pegar. Xinsokotaj rumal ri chayabl. Me lastim con el instrumento para pegar. Chayoj, yoqoj, qosin. Trillar el trigo. Oxib kej tajn kiban ri chayoj. Tres caballos estn trillando el trigo. Chayom. Pegado. Chayom ri akal. Le han pegado al nio. Cher, puch. Chilln. Sibalj cher ri ne. El beb es muy chilln. Chek. Rodilla. Jas che kaqaxow ri achek? Porqu te duele la rodilla?
1 %
35

K'iche' Kaxla'n Tzij

Chetetk. Derramar a gotas. Kchetet ri ja. Est cayendo a gotas el agua. Chip. Hijo ltimo, meique. Kel ubi ri chip walkwal. Mi ltimo hijo se llama Miguel. Chich. Carro, objeto de metal. Kak ri achich. Tu carro es nuevo. Chich. Mal olor. Chich ri kisik. La cabra tiene mal olor. Chich bolobl. Asador. Kasa ri tij chi rij ri chich bolobl. La carne es asada con el asador. Chich pwaq (Neol.). Moneda. Tajn ktzaq rajil ri chich pwaq. La moneda est perdiendo su valor. Chich tzibabl (Neol.). Mquina de escribir. Xinloqjun chichtzibabl. Compr una mquina de escribir. Chijom. Obligado. Amaqel kinkichij che ubanik ri man kaqaj ta chi nuwch. Siempre me obligan a hacer lo que no me gusta. Chik. Clase de ave silvestre. Ko kibi chikp che man ko ta kibi pa kaxlan tzij pacha ri chik. Hay nombres de aves silvestres que no tienen nombre en castellano tal como el ave chik. Chikmay. Vueltas, olas. Sibalj kachikmay uwi ri palow. Hay muchas olas sobre el mar. Chikmayixik. Empujar. Konojel xechikmiyx pa ri siwan. Todos fueron empujados en el barranco.

1 &
36

Chil, kix k. Gallina espinuda. E ko job chil wak. Tengo cinco gallinas espinudas. Chilakan. Oruga. Sibalj itzel ubantajik ri chilakan. La oruga tiene un aspecto muy feo. Chima, kix. Gisquil. Ri chima man kkiy tj pa taqaj. El gisquil no se desarrolla en la costa. Chin, yich, chatet. Delicado. Sibalj katchinin chech ri waim. Eres muy delicado para comer. Chip. Clase de pajarito. Ko ri chip pa uwi ri xot. El pajarito est sobre la teja. Chipaq, xabon. Jabn. Jelik ukokal nuchipaq. Mi jabn huele bastante bien. Chitk. Agravar. Xachit ri nuqaxom. Agravaste mi dolor. Chiw, wich. Pollito. Ri k kusikij ri chiw. La gallina llama al pollito. Chiychik, xichixk. Despeinada. Chiychik uwi ri ali Ton. Antonia est despeinada. Chiyut. Mecate, cheche. Ri chiyut kapatnaj che uximik uwi ri kbal. El mecate sirve para amarrar el techo de la galera. Cho. Ratn. Tajn kkitij ixim ri cho. Los ratones estn comiendo el maz. Choj. Guerra, pelea. Ki tinamit e ko pa choj. Muchos pases estn en guerra. Chol ik. Chile cobanero. Sibalj

K'iche' Kaxla'n Tzij

poqn ri chol ik. El chile cobanero es muy picante. Chox. Geranio. Jelik ukokal ri chox. El geranio tiene un aroma agradable. Choboj, pa jun junam, riqoj, riqow. Sesin, acordar. Tajn kkiban jun choboj chi rij ri juyub. Estn realizando una sesin acerca de la montaa. Chobonk, koxomank. Entender, saber, comprender. Kachobo jas ri ubi. Sabe como se llama. Chojinel. Guerrero, peleador. Ajchojinel ri Lu. Pedro es guerrero. Chojixk. Exigir. Kuchojij chak ri Lu. Pedro pelea el trabajo. Chok. Zanate. Kubn kx chech ri tikonijik ri chok. El zanate daa la siembra. Choknajk. Cojear. Xq katchoknaj iwir. Ayer estuviste cojeando. Chokochk. Palo con curva. Chqaxej lq chi wech ri chokochk che. Alcnzame el palo con curva. Cholk, solk. Pelar. Chsolo rij tq saqwch. Hay que pelar las papas. Chopink, pixkank. Brincar. Tajn katchopin chi uwach ri taqaj. Estas brincando en el campo. Chorti. Idioma Maya. Ri tzijobl Chorti jun chi kech ri mayab tzijobl. El idioma Chorti es uno de los idiomas mayas.

Chu, say, mutzutz. Pescadillos. Ri chu ktij ruk lej. Los pescadillos se comen con tortillas. Chuj. Bravo, rabia. Sibalj chuj ri a Max. Toms es muy bravo. Chuk. Codo. Kx ri achuk. Te duele el codo. Chukajnk. Codear. Are chi katinchabej katinchukaj. Te codeo cuando te hablo. Chuchuj. Suave. Chuchuj ri lej rech ixim. La tortilla de maz es suave. Chujilal. Locura. Ri uchujilal ri ali Ton. La locura de la seorita Petrona. Chujirnq. Enloquecida (o). Chu'jirinq ri ixq rumal che yabil ri ral. Est enloquecida la mujer por la enfermedad de su hijo. Chukaj. Codo, Codazo. Ri ala xuya jun chukaj chi we. El muchacho me dio un codazo. C h u k c h i k , b u k b i k . Bulto. Chukchik reqan ri a Lu. La carga de Pedro es abultada. Chukulk. A c u c l i l l a r, acuclillado. Kinchukik chech ubanik nuchak. Me pongo de cuclillas para hacer mi trabajo. Chumil. Estrella. Kajulw ri chumil chaqab. Las estrellas brillan por las noches. Chumqaq, chupqaq, qaqal chikop. Lucirnaga. Kayeel lq chaqab ri tq chumqaq. Las

1 /
37

K'iche' Kaxla'n Tzij

lucirnagas salen de noche. Chupk. Cortar (accin de cortar flores, hojas, etc.). Chi keqanr lq ri tikon kechupik. Cuando se maduran los duraznos se cortan. Chuqbl. Instrumento para tapar. Kak ri chuqbl re boj. La tapadera de la olla es nueva. C h u q b e j , k o w i j . Apurarse. Kachuqbej ri achak. Te apuras a trabajar. Chuqk. Cubrir, tapar. Le qor xchuqk. Se tapa la mesa.

Chur, churur. Ralo. Chur ri joch. El atol est ralo. Churur pamaj, qulqut pamaj. Indigestin. Ko churur pamaj chi wech. Tengo una indigestin. Chutin. Corto, pequeo. Chutin kekanaj ri xajab chech. Le queda pequeo los zapatos. Chutinan. Ta. Xukm lq jun laj numes nuchutinan. Mi ta me trajo un gatito. Chutitat, ikan. To. Xkulik pa Tzoloj che ri nuchutitat. Mi to se cas en Santa Mara Chiquimula.

1 (
38

K'iche' Kaxla'n Tzij

E
E. Partcula pluralizador. E nukej. Mis caballos. E nikowachinel, awachabal. Adivinos. Katbe kuk ri nikowachinelab chech utaik ri xaqaxaj. Vas a ir con el adivino a preguntar lo que te pas. E, Be. Da del Calendario Maya, camino. Chi upam ri cholqij ko jun qij ubi E. En el calendario maya hay un da llamado E. Ech alq. De ustedes. Ech alq ri wa. La comida es para ustedes. Echa. Comida de animal, Zacate. Kx karam recha ri kej. Cuesta mucho cortar zacate del caballo. Echabl. Instrumento, comida de animales. Sibalj nm ri kechabl ri wakx. Es muy grande la comida de la vaca. Echabl Amaq. Patria. Paxil Kayala ubi ri wechabl Amaq. Mi patria se llama Guatemala. Echabl Kajmanem. Derechos polticos. Ri echabl kajmanem man qachakuben tj. Los derechos polticos no los hemos ejercido. E c h a b l p w a q i l . Derechos econmicos . Qech j ri ri echabalil pwaqil. Los derechos econmicos son para nosotros. Echabl, echebl. Herencia. Nm awechabl xya kanq. La herencia que te dej es grande. E c h a b a l i l w i n q . Derechos humanos. Ri echabl winq, kuqatuj ri kx chi qech. Los derechos humanos evita la violacin de nuestros derechos. Echabalil winaqil. Derechos sociales. Rajawaxik kaqetamaj ri qs rechabalil winq. Debemos conocer los derecho sociales. Echam. Cuado (de mujer). Tajn kamuxn ri awecham. Tu cuado est nadando. Ek. Pata de gallo (planta). Ri ek kkoj chech uwiqik tq ri nimaqij. La flor pata de gallo se usa para adornar. Elq. Robo. Xbantj jun elq pa kaybl. Se produjo un robo en el mercado. Elaqom. Ladrn. t elaqom. Eres un ladrn. Elenq bk. Ausente. Elanq bk ri nunan. Mi madre est ausente. Elik. Salir. Kinel bk bajchi chi

1 )
39

K'iche' Kaxla'n Tzij

2 =
40

uwach ri ja. Voy a salir temprano de la casa. Elesaxk, esaxk. Sacar, restar. Xatesx bk chi upam ri etzanem. Te han eliminado del juego. Eqan. Carga. Sibalj al ri weqan. Mi carga es muy pesada. Eqaxk. Cargar. Kateqx rumal ri awatz. T hermano mayor, te carga. Eqabl. Instrumento para cargar. Sibalj jelik ri eqabl xuban ri Lus. El cargador que hizo Luca es muy bonito. Eqelenibl Kajmanem. Poder poltico. Ri eqelenibal kajmanem are jun chak nm reqlen. El poder poltico es de mucha responsabilidad. Eqelem pa ja. Allanamiento. Ri qatbl tzij xkan jun eqelem pa ja. Las autoridades hicieron un allanamiento. Eqelenibl chaoj. Poder Judicial. Ri eqelenibl chaoj xq xuwi kech ri ajkaxlan. El poder judicial solo ejercen los ladinos. E q e l e n i b l t a q a n e m . Poder Ejecutivo. Ri eqelenibl taqanem ko pa uwi ri tinamit. El Poder Ejecutivo est sobre el pueblo. Eqelenibl taqanibl. Poder Legislativo. Ri eqelenibl Taqanibl, kechakun winq chi upam, ukexwach tq tinamit. El poder legislativo est compuesto por personas representantes de los pueblos. Eqelenibl tinamit (Neol). Ciudad

importante. n ko pa jun eqelenibl tinamit. Estoy en una ciudad importante. Eqelen. Cargo, representatividad. Nm ri aweqelen xariqo. Encontraste un puesto grande. Erenel. Camaronero (cargador). Kinbe na che kitzukaxik job erenel eqan. Ir a buscar a cinco camaroneros. Erebl. Instrumento para acarrear. Kararx ulew pa ri erebl. Se carga tierra con la carreta. Erenk. Acarrear. Tajn kinwerej si. Estoy acarreando lea. E l e s a b l i b . instrumento de renuncia. Xutzibaj ri uwuj rech resabl ib. Escribi su renuncia. Elesl wch. Imitador. Ri ajesl wch xresaj uwach ri ajtij. El bailador imit al maestro. Elesl wachibl. Fotgrafo. Ajesl wachibl, ri ali. La muchacha es fotgrafa. Elesanem. Restando. Kqaban ri esanem che. Se lo vamos a restar. Etamabl. Conocimiento. Ko awetamabl. Tienes conocimiento. Etamanel. Sabio. chi ko wi ri nimalj etamanel. Aqu est el gran sabio. Etamank. Aprender. Ri etamanik junalik kajwataj chech ri akal. El aprender constante es necesario para los nios.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Etamatalik. Conocido. Etamatl uwach ri tat Tek. Don Diego es conocido. Etabl kam. Cuerda, (medida). Xqetaj ri ulew ruk ri etbl kam. Medimos el terreno con una cuerda. Etal. Lunar. Ko retal chi uwach ri upalaj. Tiene un lunar en la cara. Etanibal, etabl. Instrumento para medir. Ri etanibl kapatanaj chech retaxik jastq. El instrumento para medir sirve para medir cosas. Etank. Medir. Tajn ketx ri chaqap ulew. Estn midiendo el pedazo de terreno. Etakulo, kulo. Cuanto ms. Kinchij ne n etakulo t ko

achuqab. Con que aguanto yo, cuanto ms t tienes fuerza. Etzabal. Juguete. Paqal rajil ri tq etzabal. Los juguetes estn muy caros. Etzanem tzij. Broma. Ri nutat kubn etzanem tzij. Mi pap bromea. Etzanibl. Cancha. Ri alabomab e ko pa etzanibl. Los jvenes estn en la cancha. Etzank. Jugar. Konojel ri alabomab keetzank. Todos los jvenes juegan. Eyenk. Esperar. Kujeyen ba chweq. Esperamos maana.

2 1
41

K'iche' Kaxla'n Tzij

I
Ix. Da Maya Calendario. Xinalx pa ri qij ubi Ix pa ri Mayab Cholqij. Yo nac en un da Ix segn el calendario maya. Iboch. Vena, Arteria. Sibalj qalaj ri iboch. Bien se mira la vena. Ibochil (Neol). Sistema nervioso. Chqachijij ba ri qibochil. Debemos de cuidar nuestro sistema nervioso. Iboy. Armadillo. Xawilo, xqatan le iboy. Viste pasar el armadillo. Ichaj. Verdura, hierba. Sibalj jelik ri uwal ri ichaj. Es Muy rico el caldo de hierba. Ij. Espalda, sarampin. Ko ij che le akal. El nio tiene sarampin. Ija. Semilla. Chomaq ri ija. Las semillas son grandes. Ijalil. Especie. Qn, qq, sq, xuquje kiyaq kiwch rijalil tq ixim. Los colores del maz son: amarillo, negro, blanco y rojo. Ik. Chile. Poqn ri ik. El chile es picante. Ik. Luna, mes del ao. Kak ri ik kamik. Hoy es luna nueva. Ikil. Trabajo por mes, Mensual. Che ikil katchakunk. Trabajas por mes. Ikyaqibl, ikaq. Honda de pita. Xtoqpin ri wikyaqibl. Se revent mi honda de pita. Ikj. Hacha. Paqal rajil ri ikj. El hacha cuesta caro. Ikan, ixjut. Gusano. Ri ikan kepoqan pa qalaj. El gusano se reproduce en invierno. Ikaq. Sobrina (o). Ko pa ja tijobl ri wikaq. Mi sobrina est en la escuela. Ikm. Abajo. Sibalj ikm t ko wi lq. Estas muy abajo. Ikm kajoq. Abajito. Ikm kajok kinbe wi. Abajito voy nada ms. Ikx, okx. Hongo comestible. Jelik ktijow ri tq ikx. Los hongos comestibles son ricos. Il. Delito. Xatqaj chi upam ri il. Caste en un delito. Ilbl. Instrumento para ver. Wa we Ilbl kpatanaj chech tz rilik sutq. Este instrumento sirve para ver mejor las cosas. Ilbl, lem, lemw. Espejo. Kawil awib pa ri ilbal. Te ves en el espejo. Ilokab, kabawil. Doble visin. Ilokab ri iml. Es de doble visin el conejo.

2 2
42

K'iche' Kaxla'n Tzij

Imam. Nieta (o). E ko ki alaj tq wimam. Tengo muchas nietecitas. Imx. Da del calendario maya. Ri imx jun che ri Mayab Cholqij. Imx es un da del calendario maya. I m u c h , a m u c h . Hornilla de temascal. Che umiqasaxik ri amuch kkoj sibalj rachaqal qaq. Para calentar la hornilla del temascal se utiliza mucha braza. Imut. Hierba mora. Kukunaj yabil ri imut. La yerba mora cura enfermedades. Iml. Conejo. Tajn kewa ri iml. Los conejos estn comiendo. n. Yo. n xinbe ruk ri wachil. Yo me fui con mi amigo. Inup. Ceiba. Sibalj uqab uxaq ri inup. La ceiba es frondosa. Iq. Da del calendario maya. Iq jun chi kech ri qij che ri Mayab Cholqij. Iq es un da del calendario maya. Iq Balm. Nawal del aire (rajaw ri kaqiq). RI Popol Wuj kutzijobej rij ri Iq Balm. El Pop Wuj habla a cerca de Iq Balm. s. Camote. Ri tzakom s, jelik . El camote cocido es delicioso. Ismal. Vellos. Ko rismal aqab. Tus manos tienen vellos. Ismachi. Barba. Le rismachi tajn kkiyik. Le est creciendo la barba. Ismal. Pluma. Che ismal banom wi ri nuchakat. Mi almohada est hecha de plumas.

Itz. Brujera. Ajitz ri Xep. Jos es brujo. Itza. Idioma Maya. Ri tzijobl Itza kkikoj nikaj pa ri tinamit Petn. El idioma Itza se habla en una parte del Petn. Itzbl. Hechicera. Kubn itzabl ri Liy. Mara practica la hechicera. Itzel. Acto de maldad. Kkixij kib ri winq che ri itzel. Las personas temen al acto de maldad. Itzel achik. Pesadillas. Chaqab xinwachikaj jun itzel achik. Anoche tuve pesadillas. Itzelal. Maldad. Man ko ta kuya ri itzelal. La maldad no deja nada bueno. Itzelaxk. Maldecir. Man tz tj kitzelx jun winq. No es bueno maldecir a una persona. Iwal, oyowal. Enojo. Rumal ri iwal katwa ta chk. Por el enojo ya no comes. Iwech. De ustedes. Iwech ri abx. La milpa es de ustedes. Iwir. Ayer. Xatinwil iwir. Te vi ayer. Iwonojel. Todos. Iwonojel kixbe pa nimaqij. Todos van a la fiesta. x. Ustedes. Kwaj che x kixbanowik. Quiero que ustedes lo hagan. Ixchob. Apellido Maya,. Tek Ixchob ubi ri nutat. Diego Ixchob se llama mi pap. Ixil. Idioma Maya. Ri utzijobl ri Na are ri Ixil. El idioma de Ana, es el Ixil.

2 3
43

K'iche' Kaxla'n Tzij

2 4
44

Ixim. Maz. Kutij ixim ri k. El pollo est comiendo maz. Ixim abj. Piedrn. Ri ixim abj koksx che utakalibl ri ja. El piedrn sirve de cimiento de la casa. Ixim ulew. Tierra arcillosa. Sibalj ixim ulew kintik wi ri wabix. En pura tierra arcillosa en donde siembro mi milpa. Ixkub, xikub. Tenamaste. Chi uxe le boj ko oxib ixkub. Debajo de la olla hay tres tenamastes. Ixkyeq. Tenedor, instrumento del albail, ua. Ri ajtzaq kukj ri uchakubl ixkyeq. El albail utiliza su instrumento. Ixkanal. rbol espinoso. Man tz tj kinwil ri ixkanal. No me gusta el rbol espinoso. Ixktz. Tbano. Ri utisbl ri ixktz kuya qaq. El piquete del tbano da calentura. Ixkol. Intestinos. Tajn kqaxow tq ri wixkol. Me estn doliendo los intestinos. Ixnam. Cuada de varn. Utzalj winq ri wixnam. Mi cuada es buena gente. Ixq. Mujer. Kraqitaj ri ixq chi uwach ja. La mujer se encuentra en la casa. Ixpach. Lagartija. Kutij qayes ri ixpach. La lagartija come zacate. Ixpq, xpq. Sapo. Kamik man e ko ta chk ri ixpq. Ahora ya no hay sapos.

Ixparjoq. Araa cegadora. Keel lq pa saqj ri ixparjoq. La araa cegadora sale en verano. I x p a r p w a q . Ave nocturna. Ri ixparpwaq xq xw chaqab kbixonik. El ave nocturna canta nicamente en la noche. Ixpokpon, ikan. Gallina ciega. Ri ixpokpon kutj urab ri abx. La gallina ciega se come la raz de la milpa. Ixpum, patx. Pato. Ktijow ri utijolal ri ixpum. La carne de pato es comestible. Ixtapakal, kaqluj. Frijol colorado. Sibalj paql rajil ri ixtapakal kinq. El frijol colorado es muy caro. Ixtexk. Alacrn. Ri utyobl jun ixtexk kukamasaj ri winq. La picadura de un alacrn mata a la persona. Ixtutz xtutz. Rana. Pa ri ja kakoji wi ri ixtutz. La rana se mantiene en el agua. Ixtzamna. Dios de la medicina. Chi upan ri mayab kaslemal, ri Ixtzamna are Ajaw re kunabl. En la cultura maya, Ixtzamna es el Dios de la medicina. Ixtzol. Cien pies. Ri ixtzol are jun chikp ko chi uxe ri ulew. El ciempis es un insecto que vive bajo la tierra. Iya. Pericn. Ri iya kukunaj ri qaxow pamaj. El pericn cura el dolor de estmago.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Iyom. Comadrona. Kamik kpe ri iyom chech awilik. Hoy viene la comadrona a verte.

lk. Mirar, ver. Are xepe chech awilik. Ellos vinieron a verte.

2 5
45

K'iche' Kaxla'n Tzij

J
Ja, Achoch, och. Casa. Nm ri ja. La casa es grande. Ja. Agua. Tajn katx ri ja. El agua se est regando. Ja uwach. Estado lquido. kariqitaj pa ri ja uwach ri kunabl. La medicina est en estado lquido. Jae, tz ri. Muy bien. Jae kinban na xincha chech. Est bien lo har le dije. Janik. Regar agua. Janik qayes. Regar la planta. Jb. Lluvia. Xumaj ri jb. Comenz a llover. Jabij. Ve a decirlo. Jabij che ri atat. Anda a decrselo a tu pap. J a b l k i k ( N e o l ) . Sistema circulatorio. Ri jablkik are kayaow chuqab. El sistema circulatorio es el que da energas. Jabuxk. Regar. Xjabx ri ixim chi uwach ri ulew. Se reg el maz en el suelo. Jch. Tapisca. Chweq kujbe na pa ri jch. Maana nos iremos a la tapisca. J a c h a n i k . Tapiscar. Ta j n kejachanik. Estn tapiscando. Jachbl. Instrumento para tapiscar. Kinkj ri nujachabal chech ri jachank. Uso mi instrumento para tapiscar. Jacha. Sepralo. Chjacha ri sya ruk ri tzi tajn kechojonik. Separa al perro del gato, que estn peleando. Jacha, jas kubij, su kubij. Como le va. Jacha a Lu? Cmo le va Pedro? Jachl wa. Mesero. Kubn uchak ri jachl wa. El mesero realiza su trabajo. Jachanem. Dividir. Rajawaxik kabn ri jachanem ulew chi kech ri alkwalixelab. Es necesario dividir el terreno entre los hijos. Jachank ib, Jachj ib. Divorciar. Ri Tek chil ri Wan xkijch kib. Diego y Juana se divorciaron. Jachk. Repartir. Xkis ri jachan echabl. Se termina la reparticin de bienes. Jachike, chinchike. Cul. Jachike ri nube? Cul ser mi camino? Jachn, chinq. Quin. Jachn kpe nabe? Quin viene primero?

2 6
46

K'iche' Kaxla'n Tzij

Jachinq. Quin. Jachn kinsikinik? Quin me llama? Jajatk. Carcajear. Kjajat chi wij. Carcajea a costa de m. Jikibl rij uwi. Freno de caballo. Xintzaq ri ujikibl rij uwi le kej. Perd el freno del caballo. Jakalteko. Idioma Maya, gentilicio. Aj-jakalteko ri Xep. Jos es jakalteko. Jl. Mazorca. Tajn kqay ri jl. La mazorca se est pudriendo. Jalbl, kexbl. Instrumento para cambiar. Xinlq jun chakubl jalbl che ukexik kayibl. Compre un instrumento para cambiar color. Jalk. Cambiar. kwaj kinjl ri nuxajab. Quiero cambiar mis zapatos. Jaliwch. Bizco. Jaliwch ri awanab. Tu hermana es bizca. Jalajj. Diferentes. Jalajj ukayibal ri kotzij. Las flores son de diferentes colores. Jaloj. Prstamo. Kawaj tane kaya nujaloj. Deseo que me den un prstamo. Jalwch, esn wch. Disfraz. Xinloq jun jalwch che xajowem. Compr un disfraz para bailar. Jamalk. Desocupado. Jaml ri wachoch. Mi casa est desocupada. Jamaril. Paz. Ko ri jamaril pa ri qachoch. Hay paz en nuestra casa. Jamaril. Tranquilidad. Pa tq we qij ko ri jamaril. En estos das hay tranquilidad.

Jampa. Cundo. Jampa kujbe pa nimaqij? Cundo nos vamos a la fiesta? Jampa, joropa, jumpa. Cundo. E jampa tzijobl ko pa Paxil Kayala? Cuntos idiomas hay en Guatemala? Jumumk. Zumbido. Kjumum ri kaqiq. El aire zumba. Janik, nik, wetam tj. No se. Janik man kinchob tj uwach. No se, no conozco. Janikpa, janipa. Cunto. Janik pa ri nukas awuk? Cunto es lo que te debo? Japalik sutz. Neblina. Sibalj japalik sutz iwir. Hubo mucha neblina el da de ayer. Jaqk. Partir, quebrar. Xajaq ri uchija. Quebraste la puerta. Jaqalk. Abierto. Jaql ri ja. La casa est abierta. Jaqk. Abrir. Xinjq ri uchija. Abr la puerta de la casa. Jarsank. Desgastar. Kinjarisaj na ri che. Desgastar la madera. Jas che, su che. Porqu. Jasche kabij ronojel chi we? Porqu me lo cuentas todo? Jas uwach. Qu clase. Jas chi uwach ri saqwach? Qu clase de papa es? Jas, su, jasa. Qu. Jas xabij chi we? Qu me dijiste?

2 7
47

K'iche' Kaxla'n Tzij

2 8
48

Jasjik, Jas uqul. Ronco. Jas ri aql. Tu voz es ronca. Jas tq, su tq. Cosas. Kamik ko chi ri jas tq awe. Ahora ya tienes tus cosas. Ja such, pa such. Cualquier cosa. Ja such kuchomaj kubij chi we. Me dice cualquier cosa que piensa. Jat. Vete, vallase. Jat xincha chi awe. Te dije que te fueras. Jatibl, chipap, chapap. Instrumento para amarrar. Ko oxib jatibl waral. Aqu hay tres instrumentos para amarrar. Jatibl. Cua para apretar carga de lea. Qaxej lq chi we ri jatbl si. Alcnzame la cua para apretar la carga de lea. Jatim, ximom. Amarrado. Jatim kanq ri kej. El caballo estaba amarrado. Jatink. Amarrar. Chjatij reqan. Amarr su carga. Ja wi je, ja chi, lu wi, ja wi. Dnde. Ja wi je kinya wi ri si? Dnde pongo la lea? Ja wila. Ve a mirar. Ja wila we ko chi aj. Ve a mirar si ya hay elotes. Jawux, kaxlan kinq. Habas. Che we junab xintk jawux. Este ao sembr habas. Jayik, jaypij. Desgajar. Xajaypij lq ri uqab ri alanxax. Desgajaste la rama del naranjal. Je kelik, are bk. Se parece. Ri uqul,

are bk rech ri uchaq. Su voz se parece al de tu hermano. Je tj. No es as. Man je tj pa cha xinbij. No es as, como lo dije. Je. Cola de animal. Kol ri uje ri imul. La cola del conejo es pequea. Je jas, pa cha. Parecido, como. Je jas ri utat kkayik. Tiene un parecido al pap. Je, ye. S. Je chweq kinbek jela. S, maana viajo por all. Jekk. Jalar. Xjek ri che ruk jun kolb. Jalaron el rbol con un lazo. Jel krilo. Le gusta ver. Jel karil ri nupot. Le gusta ver mi gipil. Jel kuto. Le gusta or. Jel kuto ubix ri qojom. Le gusta or la msica de la marimba. Jelik. Bella, preciosa, linda (o) sabroso (a). Sibalj jelik kkay ri ja. La casa se ve preciosa. Jech, kotkik, jeyjik, jeyalik. Torcido. Jech ubanom ri qabe. Nuestro camino est torcido. Jekk. Jalar. Tajn kinjek nukolob. Estoy jalando mi lazo. Je ku ri. Eso, as, pues s. Je ku ri xqaqaxej. As nos sucedi. Je la le. Por all. Je la le kakama wi ri arajil. Por all vas a traer tu dinero. Je la. All. je la knariqa wi. All me encuentras. Je la. All es. Je la ri xintzaq kanq

K'iche' Kaxla'n Tzij

nurajil. All es donde perd mi dinero. Je la le, je la. Similar. Je la le ri nupwi. Mi sombrero es similar. Jeqelk. Semi abierto. Jeqal jubiq ri uchi ja. La puerta est semi abierta. Je ri. As. Jeri pa cha kinwilo. As es, como veo. Je wa. Por ac, por aqu. Katpe je wa. Te vienes por ac. Je ya ri. As fue. Jeya ri ri ukamikal ri Kel. As fue como muri a don Miguel. Ji. Suegro. Sibalj kan ri aji. Tu suegro es muy enojado. Jitz. Yerno. Jas ubi ri ajitz?. Cmo se llama t yerno?. Jiik, jikik. Frotar (masajear). Rajawaxik kjikik ri waqn. Es necesario masajear mi pie. Jis, xx, baq. Delgado. Chqaxej lq jun jis che. Alcnzame un palo delgado. Jikilik, kul ukux. Confiado. Kul nukux che katpe chanim. Confo en que vengas pronto. J i k o m , k o l o m , s u k . Recto, Derecho. Kolom katbek. Te vas directo. Jilanik. Botado en el suelo. Chkama lq ri che jilan chi uwach ri ulew. Treme el palo botado en el suelo. Jilijik. Robusto. Sibalj jilijik ri aq. El cerdo est muy robusto.

Jilil. Resbaladizo, resbaloso. Kajilil ri be. El camino es resbaloso. Jilowem. Quejarse (dolor). Kajilow ri ixq rumal ri qaxom. La seora se queja del dolor. Jilowem, cheqowem. Quejido. Tajn katjilow che uqoxom jolomaj. Estas quejandote del dolor de cabeza. Jilpanik. Resbalar. Kajilpn ri xaqol. El lodo es resbaladizo. Jininik. Ruido. Are chi kubn ri jb kajinn ri nima. El ro ruge cuando llueve. Jiq, jiqnq j. Tosferina. Kkamsn ri jiq. La tosferina mata. Jiqabl. Venta de golosinas, glotn (a). Kinkayij jiqabl. Tengo venta de golosinas. Jiqk. Ahogar. Xjiq pa ri polw. Se ahog en el mar. Jiqol. Gasolina. Aninq kkat ri jiqol. La gasolina hagarra fuego rpido. Jiqowk, jiqjitk. Sollozar, gime. Kajiqow ri akal. La nia est gimiendo. Jisk, richk,tzerk. Romper. Xkijispij ronojel ri uwuj. Le rompieron todos sus papeles. Jo. Vamos. Jo pa ri awachoch. Vamos a tu casa. Jolaluj. Quince. Jolajuj ujunab ri ali. La seorita tiene quince aos. Joq. Tusa, Doblador. Paql rajil ri joq. El doblador est caro.
2 9
49

K'iche' Kaxla'n Tzij

Jos, banl tzij. Mentiroso. Xq t jos. Eres un mentiroso. Job. Cinco. E job ri winq. Las personas son cinco. Job uxukut. Pentgono. Ko job utzal, ri job uxukut. El pentgono tiene cinco lados. Jobjobk, jamk. Desocupar. Jobjobkanq ri ja. Est desocupada la casa. Jobojk, cholk. Aflojar. Xjobjob ri ulew. Se afloj la tierra. Joch, qor, ukya. Atol. Benq qij iwir xinqumuj joch. Ayer por la tarde tom atol. Juchob, wokaj. Grupo. Ko jupuq chij chi uxe ri che. Hay un rebao de ovejas debajo del rbol. Joj. Cuervo. Ri joj xukam bik ri k. El cuervo se llev al pollo. Jokk. Moler. Tajn Kinjok ri ubaq le qoq. Estoy moliendo la pepita del chilacayote. Jokom. Recado molido. Kq kkay ri jokom rakam ri rikil. La comida lleva un recado de color rojo. Jokom. Molido. Xinjok ri triko che ubanik lej. Mol el trigo para hacer tortillas. Jokbl mes. Sacabasura. Kama lq chi wech ri jokbl mes. Treme el sacabasura. Jokbl ulew. Pala. Kinkj ri jokbl ulew. Necesito la pala.

2 0
50

Jolom. Cabeza. Kqoxow nujalom. Me duele la cabeza. Jopibl. Bieldo. Xqaj ri nujopijbl. Se quebr mi bieldo. Jopixk. Regar. Kinjopij ri ija rech triko. Voy a regar la semilla de trigo. Joqtj, mer. Hace un rato. Joqtj xebe bk. Hace un rato que se fueron. J o r j o t k , j o r o r k . Serenidad, tranquilidad, paz. Ronojel aqabil kjorjotik. Todas las maanas hay serenidad. Joronisabl. Bebida refrescante. Chqamuj ri ajoronisabl. Toma tu bebida refrescante. Joron. Bebida fra. Tajn kinqumuj jupabexk ri joron. Estoy tomando agua fra. Jorork. Frescura. Kjoror ri qij. El da est fresco. Jos. Hoz. Ri jos koksx che ri qatoj triko. El hoz se utiliza para cortar el trigo. Jos, ixjos. Cortador de zacate. , Kinqat ri qayes ruk ri jos. Corto las hierbas con la cortadora. Josbl. Raspador. Chjoso le qayes ruk ri josbl. Corta la hierba con el raspador. Josbl che. Cepillo de carpintero. Kchakn ruk ri josbl che ri ajanel. El carpintero hace uso de su cepillo. Josk. Raspar. Tajn kjosik, ri uwaja. Estn raspando el patio de la casa.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Josonk. Limpieza. Tajn kqeb lq ri nabe josbl abx. Se acerca la primera limpieza de la milpa. Joxink, charink. spero. Ri nuxajab kacharanik. Mis sandalias son speras. Joxkim, wechoj, pukj. Picar tierra. Paql rajil ri joxkim che ri ulew. Hoy en da es caro el picado de tierra. Jupabexik. Empollar un pollo. Kinjuba na ri wak. Empollar a mi gallina. Juba. Un pedacito. Kwaj katj juba wa. Quieres comer un pedacito de tamal. Jubiq. Un poco. Ko jubiq awech. Aqu hay un poco para ti. Jubotaj. Bola de masa. Kbn jubotaj che ri qor. Haces una bola de la masa molida. Jubum. Regado. Xkijubuj ri ixim pa ri ulew. Regaron el maz en el suelo. Juch. Lnea. Qabana jun juchchi uwach ri ulew. Hagamos una lnea en el suelo. Juchin, nitz. Poquito. Ko juchin chi upam ri tuy. An hay un poquito en la olla. Juchink. Rayar, trazar. Kejuchin pa ri ulew, ri alabomab. Los muchachos trazan el terreno. Jujun. Algunos. Ko jujun kkikj chk ri pom. Algunos ya usan pom. Jujunal. Cada uno. Iwech chi jujunal,

ri wa. La comida es para cada uno de ustedes. Jukulaj. Un par. Jukulaj winq xeanimaj bk. Una pareja huy. Jukulaj nak. Diresis. Ko uk ux tzib kukam ri jukulaj nak. Algunas vocales llevan diresis. Jukub. Canoa. Xpx ri ujukub, ri kej. Se quebr la canoa del caballo. Jukulk, tzalank. Inclinar. Jukul chk ri xan pa ri be. La pared se inclin hacia la calle. Jl. Hoyo. Nm upam ri jl. El hoyo es profundo. Jl upam. Ondulado. Jl upam ri awi. Tu cabello es ondulado. J u l a j k a l . Doscientos veinte. Xinkayij bk ri aq ruk julajkal quq. Vend el cerdo en doscientos veinte quetzales. Julajuj. Once. E julajuj ri k. Los pollos son once. Jlche. rbol con agujero. E ki tq kiwach ri jl tq che. Hay muchas clases de rboles con agujeros. J u l o c h i n , j u m u q . Un puo. Kinkiyaq bk jumuq ulew chi awe. Te tiro un puo de tierra. Juluwk. Arder. Ri qaq tajn kajuluwik. El fuego est ardiendo. Jumet, met. Corteza. Ri umetal ri tzoloj che kkunanik. La corteza del saco es medicinal.
2 !
51

K'iche' Kaxla'n Tzij

2 "
52

J u m u c h , k a j k a l . Ochenta. Jumuch ri nujunab. Tengo ochenta aos. Jumuch lajuj. Noventa. Ri numam xkamk are tq ko jumuch lajuj ujunab. Mi abuelo muri cuando tena noventa aos. Jumul. Una Vez. Chbana jumul chk. Hazlo una vez ms. Jumul chk. Otra vez. Chbij chk jumul. Dilo otra vez. Jumolaj, jun molaj. Muchedumbre, grupo. Jumolaj winq xkiraq kichi. El grupo de personas gritaron fuertemente. Jun. Uno. Xq xw jun chk kqayej. Esperaremos solamente a uno ms. Jun chk. Otro. Kqax loq jun chk. Que pase otro. Jun chi wi. Es distinto. Jun chi wi ri nuchak. Mi trabajo es distinto. J u n l o c h , j u l o c h . Una mano (cantidad). Pa jujun loch kkayx wi tapal pa ri kayibl. El nance lo venden por una mano en el mercado. Jun quq. Un quetzal (dinero). Jun quq rajil ri kaxlan wa. El pan cuesta un quetzal. Junab. Un ao. Jun ujunab ri akal. El nio tiene un ao de edad. Junabir. Hace un ao. Junabir xinpe waral. Hace un ao vine aqu. Junalik, Junelik. Siempre, continuo. Junalik katinloqaj . Te amar para siempre.

Junam. Igual. Junam kijunab. Tienen igual edad. Junam kiwach. Unnimes. Ri achalal junam kiwach. Los hermanos estn unnimes. Junam ruk, kjumataj ruk. Parecido a, (con). Ri sya junam ruk ri ral. La gata es parecida a su cachorro. Junam Wachil Amaq. Unidad Nacional. Rajwaxik ri junam Wachil Amaq pa qatinamit. El pas necesita de la unidad nacional. Junamatajk. Parecer, comparar. Are tq ko choj kajunamtj ruk ri kaxkol. Cuando hay problemas se compara con el dolor. Junamil Amaq. Naciones Unidas. Ri nm qatbl tzij are ri Junamil Amaq. La mxima autoridad son las Naciones Unidas. Junamil (Neol). Igualdad. Ri junamil rajawxik che le qachak. La igualdad es necesaria en nuestro trabajo. Junamtajem. Parecido. Kejunamatj ri akalab. Los nios se parecen. Jun kalen. Manojo de lea, Una brazada de lea. Chakiyij chi we ri jukalen si awukam. Vndeme el manojo de lea que llevas. Junpa tq na. De vez en cuando. Junpa tq na kinbe iwuk. De vez en cuando ir con ustedes. Juwinq, jukal. Veinte. Kinkowin chk kinajilan ka juwinq. Ya puedo contar hasta veinte.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Jupaj. Una medida. Xa jupaj tzam, kwaj kaqamuj. Quiero que tomes solo una copa de aguardiente. Jupaj tzij. Discurso. Chinakuyu che we jupaj tzij. Disclpeme por este discurso. Juperaj. Un lado, un pedazo. Chwechebej le jun chk juperaj ulew. Te toca el otro lado del terreno. Jupulk. Embrocado. Ri akal jupulk. El nio est embrocado. Jupuq. Un grupo. Xelqax jupuq chij. Se robaron un rebao. Jupur. Bocadillo. Xa jupur xinsipaj chi awe. Solamente un bocadillo te di. Juqo, lajtuk. Cuatrocientos. Xinwajilaj ka juqo ja. Cont hasta cuatrocientas casas. Juqub. Un trago. Chqamuj we juqub joron. Tomate este trago de agua.

Jururexk. Arrastrar. Xjururx bk, ri kisis. El ciprs es arrastrado. Jusanaj, sanask, chom chom. Muy gordo. Jusanaj chk ri aq. El cerdo ya est muy gordo. Jusepaj ulew (Neol). Continente. Uj ko pa jun nm jusepaj ulew. Vivimos en un continente grande. Jutz. Rincn. pa ri jutz ko ri cho. El ratn est en el rincn. Jutzit, jubiq. Poquito. Qaxej lq jutzit atzam chi wech. Alcnzame un poquito de sal. Jutzobaj, juyetaj. Manojo. Xinloq jutzobaj anxux. Compr un manojo de ajo. Juwi. Mata. Xkm ri juwi imut. La mata de hierba mora se muri. Juyub. Cerro, montaa. Nj ko wi ri juyub. El cerro est lejos.

2 #
53

K'iche' Kaxla'n Tzij

K
Ka. Muela. Kqaxow ri nuka ko ajsik. Me duele mucho la muela superior. Ka. Piedra de moler. Xinlq jun kak uka ri numial. A mi hija le compr una nueva piedra de moler. Kayibl. Color, instrumento para ver. Sq ri ukayibl ri ja. La casa es de color blanca. Kayem. Presenciar, observando, viendo. Tajn kabn ri kayem. Estas Presenciando. Kayinelab. Espectadores. Tajn kechojn, ri kayinelab. Estn peleando los espectadores. kab. Panela. Ki ri kab. La panela es dulce. Kabl. Galera. Ko ri kej chi upam ri kabl. El caballo est en la galera. Kabl, mujabl. Champa, galera. Ko jun kabl chi uwach ri ja. Hay una champa en el patio de la casa. Kabawil. Deidad Maya. Ri kabawil, ko chi upam ri Mayab Kaslemal. El kabawil, es una deidad que pertenece a la Cultura Maya.
2 $
54

Kabjir. Ante ayer. Xatinwil kabjir. Te vi anteayer. Kablajkal. Doscientos cuarenta. E benq kablajkal winq pa Chiche. Doscientas cuarenta personas viajan a Chich. Kablajuj. Doce. Xinkastaj pa kablajuj kajbl. Me despert a las doce del da. Kablajunal. Docena. Kaloq loq kablajunal saqmol. Pasas comprando una docena de huevos. Kabraqan. Temblor. Sibal j ri kabraqn xubano. Estuvo fuerte el temblor. Kach. Chicle. Chloqo jun kach. Cmprate un chicle. Kachunk. Mascar. Kukachuj u kach ri Wel. Manuel mastica su chicle. K a c h o b o , k a k o x o m a j . Lo entiendes. kachobo jas tajn kintzibaj. Entiendes lo que escribo. Kachaq saqk. Liendres. Kqalajn ri kachaq saqk pa ujolom. Se le ve las liendres en la cabeza. Kachemowik. Rebozar. Kchemow ri rakil. La comida esta rebozando.

Kabij. Pasado Maana. Kinbe awuk kabij. Pasado maana ir contigo.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kachim. Pipa. Ri tata ko ri ukachim. El seor tiene su pipa. Kchikopirik. Apolillar, cariar. Xichikopr ri kinq. Se apolill el frijol. Kachkatem. Odio. Kkachkt kuna chi awe. Como te odia. K c h u p c h u t i k . Intermitentes. Kchupchut ri chumil. Las estrellas brillan. Kchupchutik, kqaplenik. Lustroso, brilloso. Kaqaplen ri nuxajab. Mis zapatos brillan. Kachuqchutik. Mover liquido. Kachuqchut ri ja chi apam. Se mueve el lquido en tu estmago. Kaj. Cielo. Ko chumil chi uwach ri kaj. Hay estrellas en el cielo. Kjajat uwach, xaqkaj. Roco. Ri qayes kjajat uwach. El roco est en la grama. Kajbl, etabl qij. Hora. Jas kajbl chanim? Qu hora es ahorita? Kajche. Palo volador. Ri achijab ke paqi pa ri kajche. Los hombres suben al palo volador. K a j k a l , j u m u c h . Ochenta. Xkajkal junab xkm ri numam. Mi abualo muri hace ochenta aos. Kajlajkal. Doscientos ochenta. Xintk kajlajkal abx. He sembrado doscientas ochenta milpas. Kajlajuj. Catorce. Kajlajuj tem xinwajilaj. Cont catorce sillas.

Kajororik. Est fresco. Kajoror ri upaja. En el cuarto est fresco. Kajtzelaj, kajtzal. Cuadriltero. Ri kajtzal are jun kutbl che ri tzaqatil. El cuadriltero es una muestra de la exactitud. Kajubixk. Divulgar. Rajawaxik kajubx ronojel ri taqank. Es muy importante divulgar todos los acuerdos. Kakal, kawinq. Cuarenta. Kakal ujunab ri nunan. Mi mam tiene cuarenta aos de edad. Kakab. De dos en dos. Pa kakab kixbe pa le be. Se van de dos en dos en el camino. Kakate. Barbilla. Xjechob ri akakate. Se te torci la barbilla. Kkolmaxik. Rectificar. Xinkolomaj ri uwujil wulew. La escritura de mi terreno est rectificada. Kalujw. Elegancia. Kalujw pa ri ratzyaq. Se ve elegante con su traje. Kamel. Mortal. Kamel ri xmarmaq che ri abx. La verdolaga es mortal para la milpa. Kamix, kamixa, xa. Camisa. Kak ri akamix. Tu camisa es nueva. Kamik. Hoy. Kamik kewa pa tq ri be. Hoy comern en el camino. Kamk. Morir. Ri ixq xkamk. La mujer muri. Kamisanel. Asesino. Ri kamisanel ko pa che. El asesino est en la crcel.

2 %
55

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kamisanem. Matanza. Ri kamisanem xbantaj ojer, kx xubn chi qech. Hemos sufrido mucho por la matanza de los aos pasados. Kamulem. Repetir. Kkamulx uchak ri abx. Se repite la limpia en la milpa. Kamul. Dos veces. Kamul xinpe che atzukuxik. Dos veces vine a buscarte. Kamulibl. Usado, de segunda mano. Kamulibl chich. Carro de segunda mano. Kmulixik. Juntar, reuinir. Kamulij ronojel ri awetzabal. Debes de reunir todos tus juguetes. Kamuq. Dos puos. Sipaj chi wech kamuq kinq. Reglame dos puos de frijol. Kan. Da Maya del Calendario. Kamik jun Kan pa ri mayab Cholbl qij. Hoy es da 1 Kan segn el calendario maya. Kanajk. Quedar. Xatkanaj kanq kuk ri anan atat. Te quedaste con tus padres. Kantel. Candelaria. Ajqantel, ri nan Kantel. Doa Candelaria, es de Cantel. Kapaj. Dos medidas. Kapaj ukya xuqumuj. Tom dos medidas de agua. Kpajik. Lo pesa. Tajn kapaj ri triko. Ests pesando el trigo.
2 &
56

ri kq chj. No es muy comn el pino rojo. Kq qoq (neol.). Sanda. Jel ktijow ri kq qoq. La sanda es rica. Kq ulew, kach ulew. Barro (tierra). Ri kq ulew tz che ubanik xot. El barro es bueno para fabricar teja. Kq, kq. Guayaba. Man tz tj kina ri kq. La guayaba no me gusta. Kaqanik. Sube. Tajn kaqanik pa uwi ri ja. Est subiendo en el techo. Kaqat tijonk (Neol). Bsico. Ri ali Mariy ko pa kaqat tijonik. Mara est en el nivel bsico. Kaqo, lajmuch. Ochocientos. Nukas kaqo tzalam. Debo ochocientas tablas. Kaqte. Escenario. Chweq j ko pa uwi kaqte. Maana estaremos en el escenario. Kaqchib. Clase de serpiente. Xinkol rij ri kaqchib. Guard la piel de la serpiente kaqchib en idioma Kiche. Kaqchikel. Idioma Maya. Ri kaqchikel are kitzij ri ajboko. Los chimaltecos hablan el idioma Maya Kaqchikel. Kaqix. Guacamaya. Jelik kkay rismal ri kaqix. Las plumas de la guacamaya son lindas. Kaqkj. Medio rojo, rojizo. Kaqkj ri watzyaq . Mi ropa es de color medio rojo.

Kpetik. Viene. Are ri utat ri Max kpetik. El pap de Toms viene. Kq chj. Clase de pino. Man ki tj

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kaqnix. Clase de insecto (como parsito). Xinkamsaj jun kaqnix. Mat un insecto. Kaqoq. Clase de espina. Xinusok jun kaqoq. Me lastim la espina. K a q r u c h , k q k q . Rojizo. Kaqruch ukayibl ri uq. El corte es de color rojizo. Kaqub. Dos tragos. Xinqumuj kaqub nujoron. Tom dos tragos de agua. Kaqulja. Trueno, rayo. Xqaj chi rij ri achi ri kaqulja. El rayo le cay al hombre. Kr. Pez. Jel ktijow ri kr. El pez es exquisito. Karawansa, karwan. Arveja china. Man kinchup tj ri karawansa. No corto la arveja china. Karokrotk. Escarbar, rpidamente. Jel kuna rakratk ri tzi. Le gusta escarbar al perro. Krakratik. Comida en proceso de cocer. Tajn kraqow ri wa. La comida se est cociendo. Kasilabik. Se mueve. Ri chich kasilabik. El carro se mueve . K a s u m u m i k . Ligero, veloz. Kasumum ri kaqiq. El aire es veloz. Katbek. Te vas. La katbe kuk ri awalkwal? Te vas con tus hijos? Katbisonik. Estas triste. Jas che katbisonik? Porqu ests triste? Katchabexik. Te estn hablando.

Ixq tajn ktchabexik. Mujer, te estn hablando. Katernexik. Lo persiguen. Tajn katernex ri achi. Estn persiguiendo al hombre. Ktzujw. est goteando. Ktzujw ri rachoch ri Pox. La casa de Sebastin gotea. Ktzeen taj (Man kattzen taj). No te res. Jas che man kattzen tj? Por qu no te res? K a t z e m , t y o n e m . Mordida. Xnukatzij ri tzi. Me mordi el perro. Kwachwatik, kaqitzowik. Rechina. Sibalj kawachwt ri axajab. Tus zapatos rechinan mucho. Kaweq. Segunda generacin, linaje. Xalx pa ri Kaweq. Naci en la segunda generacin. Kawuq. Da del Calendario Maya. Ri qij lajuj Kawuq xqaxik. El da nueve Kawuq del Calendario Maya ya pas. K a w u q n a j i k . Caminada de jorobado. Kawuqnj kbin ri a Trix. Andrs, camina jorobado. Kaxa. Cofre. Qan ri nukaxa. Mi cofre es de color amarillo. Kaxlan ik. Chile pimiento. Ri kaxlan ik man poqon tj. El chile pimiento no es picante. Kaxlan qinum, mansnilo. Manzanilla. Ki ri kaxlan qinum. La manzanilla es dulce. Kaxlan tzij. Castellano. Ri uchabal

2 /
57

K'iche' Kaxla'n Tzij

ri mus, are ri kaxlan tzij. El ladino habla el idioma castellano. Kaxlan wa. Pan. Ri kaxlan wa xpaqi rajil. El pan subi de precio. Kaxlan xan. Block. Kaxlan xan ri wachoch. Mi casa es de block. Kaxlan, winq. Ladino, extranjero. Kujaluj kaxlan ixq ri Mat. Marta aparenta ser ladina. Kaxojojik, chojlanik. Eco. Ri qojom kaxojoj uchabal rumal ri juyub. La marimba suena con eco, por la montaa. Kaxon. Caja de madera. Xtzaq lq ri kaxon. La caja de madera se cay. Kayebl chich. Alicate. Qaxaj lq ri kayebl chich. Psame el alicate. Kaypa, koypa, xkoyopa. Relmpago. Kinxej wib che ri kaypa. El relmpago me da mucho miedo. Kbn. Se hace. Kbn cholaj che ukamik ri tojbl. Se hace cola para recibir el sueldo. Kbek. Va. Ri achi kbek pa utuj juyub. El hombre va a los vahos. Kchaqajik. Se madura. Tajn kchaqaj ri oj. El aguacate est madurando. Kchololik. En fila. Kcholl ri achachal. Tu collar est en fila. Kchomarik. Se engorda. Tajn katchomarik. Ests engordando.
2 (
58

Kchupchutik. Resplandece, brilla. Naj kiltaj wi, are che kchupchutik. A lo lejos se ve que resplandece. Keb/Kaib. Dos. Keb nubi kolik. Tengo dos nombres. Kel. Micaela. Ri nan Kel ko keb ral. Doa Micaela tiene dos hijos. Kexk. Moler. Xkex ri nukinaq. Molieron mis frijoles. Kebl. Instrumento para moler. Ri akal maja kkowin che ukojik ri kebl. El nio no puede usar el instrumento para moler. Kej. Da del Calendario Maya. Ri Oxlajuj Kej, nimaqij pa ri nutinamit. El da trece Kej, es da de fiesta de mi pueblo. Kej. Caballo, venado. Sq rij ri nukej. Mi caballo es de color blanco. Kejbl chich. Motocicleta. Ri Pel xukayij ri ukejbl chich. Felipe vendi su motocicleta. Kel. Miguel. Sibalj tz winq ri Kel. Miguel es buena persona. Kelik. Sale. Tajn kel lq, ri qij. El sol est saliendo. Kem. Tejido. Wech ri kem. El tejido es mo. Kembl tzib, Kematz'ib'. Computadora. Sibalj kpatanj ri kembl tzib. La computadora es de gran utilidad. Kembl. Instrumento para tejer. Ri kembl rech ri nan Talin. El

kchoqchatik. Inquieto. Kchoqchat ri akal. Es inquieto el nio.

K'iche' Kaxla'n Tzij

instrumento para tejer es de doa Catalina. Keme, Kame. Da del Calendario Maya. Ri Oxlajuj Keme petinq. El da ocho Keme se aproxima. Ketekk, setesk. Redondo. Ketekk ri ik. La luna est redonda. Ketom, ramom. Cortado. Ketom ri uqab ri che. La rama est cortada. Ki. Maguey . Che ri ki kelesx ri kam. La pita se extrae del maguey. Ki. Dulce. Sibalj ki ri tub. Las cerezas estn dulces. Kial. Sabor. Chm ukial ri limonx. El limn tiene un sabor cido. K i k o t e m a l . Alegra. ko ri kikotemal awuk. Hay alegra en ti. Kik. Sangre. Tajn kel ukikel pa raqn ri tzi. La pata del perro est sangrando. Kinq. Rion, frijol. Kqaxow ri nukinaq. Me duelen los riones. Kinbe na. Hasta luego, adis. Kinbe na xincha kan chi iwech. Hasta luego, les dije. Kinkojoj. Remiendo. kwaj kinkojoj ri watzyaq. Quiero remendar mi ropa. Kirk. Desatar. Xinkr ri ukolob ri aq. Desat el lazo del cerdo. Kirinq. Regado (aplicase a granos). Kirinq ri ixim. El maz est regado. Kisy. Egosta, enojado. Ri wanab

sibalj kisy. Mi hermana es bien egosta. Kiwokom. Han organizado. Kiwokom e kaml tq kibe, ri winq. Las personas han organizado su junta directiva. Kixumal. Herederos. Ri kixumal Xwan xuquje ri Wel are ri alkwalaxelab. Los herederos de Juan y Manuela son los hijos. Kulanto. Cilantro. Chi ko wi ri kulanto. Aqu est el cilantro. Klawux, klawix, lawux. Clavo. Xinbajij jun klawux chi uwach ri xan. Clave un clavo en la pared. Kolb. Lazo. Nm utzam ri kolb. El lazo es largo. Kmatzatzik. Camina de puntillas. Kmatzatz kbin ri alaj tzi. El perrito camina de puntillas. K m a y o w i k . Est preocupado, pensativo. Kmayow ri chichu. La seora est muy preocupada. Ko. Duro. Ko rij ri koko. La cscara del coco es duro. Ko. Slida, fijo. Ko ri ja. La casa es bien slida. Kok, eqabl. Cacaxte. Reqam ukok ri achi. El hombre carga su cacaxte. Kolik, chutin, tun. Corto. Kol raqn ri che. El palo es corto. Kochinik. Regalo. Xinkochij ri nuwa. Me regalaron la comida.

2 )
59

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kj. Len. Keb kej xutij ri kj. El len comi dos venados. Kojbl. Creencia, religin. Ko qakojbl che ri ajaw. Creemos en un ser superior. Kojk. Usar, poner. Rech kojk ri atzyaq xinya chi iwe. La ropa que les di es para usar. Kojl tzij, wiql tzij, wiql tzij. Chismoso. Kojl tzij ri ala. El muchacho es chismoso. Kojonel. Creyente. Kojonel ri Tin. Cristina es creyente. Kojonk. Obedecer. Ri wal kkojon che ri kinbij. Mi hijo obedece lo que le digo. Kk. Tortuga. Ko oxib nukok. Tengo tres tortugas. Kolomaxk. Resolver. Kikolomaj nukaxkol. Me resuelven el problema. Kolotajem, tzoqpitajem. Libertad. n tzoqpitajinq. Tengo libertad. Komn ajilabl (Neol). Nmeros naturales. La awetam jas ri komon ajilabl? Sabes cuales son los nmeros naturales? Komon juyub. Bosque comunal, Baldo. Tajn kkis ri komon juyub. El bosque comunal se est terminando.
3 =
60

parte de una cooperativa de hortalizas. Kn. Dejado, tonto. Sibalj t kn. Eres muy dejado. Kosk. Cansar. Xinkos che ubochixik. Me canse de convencerla. Kotik, kotlik. Echarse (animal). Xkoti ri tzi. El perro se ech. Kotzij. Flor, ceremonia maya. Ri kotzij kqakj chi upam ri ja. Usamos las flores dentro del cuarto. Kotzijal, kotz i j. Placenta. Kotzijal ubi ri kakiy wi ri majbl ukaslemal ri winq. En la placenta se desarrolla el feto del ser humano. Kowilj kej. Mula. Ri kowilj kej sibalj ko na chi uwach ri kej. La mula es ms fuerte que el caballo. Kowink. Lograr, poder. Xinkown che ubanik nuchak. Logr hacer mi trabajo. Kowirk. Endurecer. Xkowr ri kaxlan wa wa. El pan se endureci. Kowixk. Apurar. Kakowij che ri apatan. Te apuras a tus tareas. Koxon wonn. Enjambre de abejas. Nm kikaxon ri wonn. El enjambre de abejas es muy grande. Koxtar. Costal. Ko mes chi upam ri koxtar. En el costal hay basura. Kpakpatik. Amanecer. Kpakpatik kinwalijik. Me levanto al amanecer.

Komon, kuchuj. Cooperativa. n ko chi upam ri komon rech ichaj. Formo

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kpoqowik. Est hirviendo. Ri tuy kpaqowik. La olla est hirviendo. Kqanarik. Se madura. Kqanar ri tikon. El durazno se madura. Kraj. Quiere. Kinraj ri ali. La muchacha me quiere. Krapapik. Vuela. Krapp ri kuch pa ri kaqiq. El zopilote vuela por el aire. Kremw, krepw. Titilar (fogata). Kremow ri qaq. La fogata est titilando. Ktenowik. Palpita. Ktenw ri wanima. Me palpita el corazn. Ktyonik. Muerde. Ri tzi ktyonik. El perro muerde. Ktzaq bk. Se va caer. Kattzaq bk chi upam ri jl. Te vas a caer en el hoyo. Ku. Domingo. Tajn kutj tzam ri a Ku. Domingo est tomando aguardiente. Kulkux. Confiado. Kul nukux chi awij. Estoy confiado en t. Kubl, tuyulibl, kulbl. Silla, asiento. Chkajo we kubl. Usa el asiento. Kubsaxik kux. Consolar. Xkubasx kx ukux ri ali. Consolaron emocionalmente a la seorita. Kuchk, nukk. Juntar. Ronojel qij kinkch ri qaq. Todos los das junto

el fuego. Kuchubl. Contribucin. Kinya nukuchubl. Voy a dar mi contribucin. Kuk. Ardilla. Xanimaj bik ri kuk. La ardilla se escap. Kumtz. Culebra. Ko pa ri jl ri kumtz. La culebra est en el hoyo. Kumikin. Clase de copal. Ri ajqij ixoq kukj ri kumikin. La sacerdotisa usa copal. Kunabl. Medicina. Xinqamuj ri kunabl. Tom la medicina. Kunanel. Curandero, mdico. Kkowin ri kunanel che kunank. El curandero puede curar. Kunank. Curar. Kkunan ri achi. El hombre cura. Kut, kut. Tunco. Kut uje ri tzi. La cola del perro es tunco. Kutam. Tronco. Tajn kajalw ri kutam. El tronco est ardiendo. Kutin, xerka. Traje antiguo. Ri a Trix, kukj ri kutin. Andrs usa el traje antiguo. Kutz. Nudo de rbol. kutz ubanom uqab ri che. La rama tiene nudos. Kx. Marcos. Kx ubi ri wachalal. Mi hermano se llama Marcos. Kuypa, kaypa, xkyopa. Relmpago. Kajuluw ri kuypa. El relmpago es resplandeciente.

3 1
61

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kuyunk. Disculpar, perdonar. Kuyu numak chabana jun toqob. Perdname por favor. Kxojinik, kaxojlink. Tiene eco. Kaxojin ri siwan. El barranco tiene eco.

Kyujik. Se mezcla. Kayujaj ri ixim ruk ri kinq. Mezclas el maz con el frijol.

3 2
62

K'iche' Kaxla'n Tzij

K
Ka. Amargo, agrio. Man kinqamuj tj ri ka. No tomo lo amargo. Ka chatzam. Salado. Ka chi atzam ri rikil. La comida est salada. Kam. Cuerda (medida de cuerda). Kawetaj ri ulew ruk ri kam. Mides el terreno con la cuerda. Kan. Bravo. Ri tzi sibalj kan. El perro es muy bravo. Kabalk, karank. desajustado. Kabl kanq ri uchi ja. La puerta est desajustada. Kichelaj. Bosque. Ri kichelaj tajn kkisik. El bosque se est acabando. Kj. Harina. Ri kj rech kaxlan wa. La harina es para hacer pan. Kajolaxel. Hijo varn. Loq ri nukajolaxel. Mi hijo varn es muy querido. Kak. Nuevo. Kak ri wachoch. Mi casa es nueva. Kak ik. Luna nueva. Kamik kak ik. Hoy es luna nueva. Kak tzij. Neologismo. Rajwaxik kqakoj kak tq tzij. Necesitamos usar nuevas palabras. Kakalinik. Contralor, vigilar. t jun kakalinik. T eres un contador. Kakobirsaj. Reforma. Nukakobirsan ri nuchomanik. Mis pensamientos los he reformado. Kalawache, qojom. Marimba. La atom jas kel ri bx kalawache. Haz escuchado la marimba maya. Kalkax. Costilla. Kaqoxow nukalkax. Me duele la costilla. Koxomanik, chobik. Comprender, entender. Ri nuchuch, Sibalj ka koxomanik. Mi madre comprende mucho. Kam bk. Llevar. Kinkam na bk chweq. Maana lo llevar. Kam lq. Traer. Ka te xkam lq. Acaban de traerlo. Kaml be. Tortulero. Sibalj nm raqn ri kaml be. El tertulero es muy alto. Kaml be. Dirigente, gua. Ri kaml be tz kubn che qakulaxik. Nuestro dirigente nos recibe muy bien. Kamawaxk. Aceptacin. Xkam ri nuwuj. Mi solicitud fue aceptada. Kamoj uqabal. Convenio. Xa junam xqabn ri kamoj uqabal. El convenio

3 3
63

K'iche' Kaxla'n Tzij

lo realizamos de mutuo acuerdo. Kambl noj. Gua. Kinbij kinya jun akambal noj. Digo que te dar una gua. Kambl noj, kamjabl tzij, kambejabl tzij. Ejemplo. Rajawaxik kaya jun kamjabl noj chi qech. Es necesario que nos des un ejemplo. Kambl, lajab tzikn. Trampa para pjaros. Kinkj jun lajab chi ke tq ri tzikn. Coloqu una trampa para los pjaros. Kasubl Naoj. Fbula. Pa qatzij ko ki kasubl naoj. En nuestro idioma hay muchas fbulas. Kamk. Recibir. Xkam ri wa. Recibieron la comida. Kamanq. Acostumbrado. Kaminq che kuchay ri rachajil. Est acostumbrada a pegarle al marido. Kamanq, kamaninq. Acostumbrado. Kamanq uraqik numik chi wech. Estoy acostumbrado a pasar hambre. Kamo. Qu bueno. Kamo che xixok lq kamk. Qu bueno que llegaron hoy. Kamtaqetal. Antena. Xqupitaj uwi ri kamtaqetal. La punta de la antena se quebr. Kaqanel. Tirador. Kaqanel, ri a Wich. Luis es tirador. Kan tj, mek. Manso. Man mek tj ri kej. El caballo no es manso.

3 4
64

K a n a r k . Enojar. Sibalj xinkanarik. Me enoje mucho. Kaqt. Picazn. Ko kaqt chi raqn ri tata. El seor tiene picazn en los pies. Kaqatixk kyaqtixk. Rascar. Chkyaqatij ri wij. Rscame la espalda. Kaqoj. Caf, (color). Kaqoj kkay ri sut xinloqo. La servilleta que compr es de color caf. Karkar, jarjar. Matraca. Pa awasqij kbn ri karkar. En Semana Santa tocan las matracas. Kas. Deuda. Nm nukas. Tengo deuda en gran cantidad. Kasis, kisis. Ciprs. Nm ri kisis. El ciprs es grande. Kaslemal. Vida. Ri Ajaw are yaowinq ri kaslemal. El Creador es quien da la vida. Kaslk. Vivir, despierto. t kaslk? Ests despierto? Kastajibl. Despertador. Kakoj kn ri akastajibl. Deja puesto tu despertador. Kastajk. Resucitar, despertar. Xa jun qij ri kastajbl. La resurreccin es slo un da. Kat. Red. E ki ri kat kolik. Hay muchas redes. Kat. Da de Calendario Maya. Pa waqib Kat katintojo. Te pagar, para el da seis Kat. Katn. Caliente. Katn kwaj ri wukya. Quiero que mi bebida est caliente.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Katn, qaq. Fiebre, caliente. Ko katn che ri akal. El nio tiene fiebre. Ka te, ka teq, xq kateq. De repente. Xq ka teq katenow ri wanima. de repente palpita mi corazn. Katet. Clase de pjaro. Ri katet kakoji pa uwi ri che. El pjaro llamado Katet en idioma Kiche, est sobre el rbol. Katk. Quemar. Xkat ri waq. Me quem la lengua. Katinq juyub. Cerro Quemado. Ri Katinq Juyub, kraqitaj pa Xelajuj Noj. En Quetzaltenango se encuentra el Cerro Quemado. Katnal, boqow ja, katan). Sudor. Katel pa katan. Ests sudando. Katun. Veinte aos. Xqakis jun katun che qachak. Tenemos veinte aos de estar trabajando. Kawx. Anona. Ki ri kawx. La anona es dulce,. Kx. Dolor. Kx nujolom. Me duele la cabeza. Kaxel, kex. Tocayo. Ukaxel wachijil ri wal. Mi hijo es tocayo de mi esposo. Kaxkol. Adolorido, sufrimiento, servicio comunitario. Ri akal ko pa kaxkol. El nio est adolorido. Kaxj, kaxj. Baba. Ktzaq lq ri akaxj. Se te caen las babas. Kaxqul, ojobj. Tos. Ri ne ko ri kaxqul che. El beb tiene tos.

Kaxqulaj. Dolor de garganta. Ko kaxqulaj che ri Xin. Tomasa tiene dolor de garganta. Kaxwach. Representante. Are ri nukexwach, ri a Wich. Luis es mi representante. Kayibl. Mercado. Ri nunan xbe pa kaybl. Mi mam fue al mercado. Kayibl wa. Comedor. Jo pa kayibal wa. Vamos al comedor. Kayibl xajb. Zapatera. Kqaloq ri qaxajb pa kayibl xajb. Vamos a comprar nuestros zapatos en la zapatera. Kayinel. Vendedor. Kan ri kayinel chich. El vendedor de carros es enojado. Kayink. Vender. Kinkayij ri alj tq sya. Vendo a los gatitos. Kebl, molin. Molino. Ri kebl ko pa nukulbat. El molino est en la vecindad. Kl. Chocoyo. Ri kl kutj j. El chocoyo come elotes. Ketk. Desgranar. Kakt ri j. Desgranas los elotes. Ketom. Desgranado. Ketom chk ronojel ri j. Los elotes estn desgranados. Kexk. Cambiar. Kakx ri axajb. Te cambias los zapatos. Kexwach, koxwa. Variedad de flor de muerto. Kok ri kexwa. la flor de muerto es aromtica.
3 5
65

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kiche. El Quich, Muchos rboles. Ki che xekichoy ri winq. La gente cort muchos rboles. Ki tj. Son pocos. Man e ki tj ri qula. Nuestros visitantes son pocos Ki, kiyal. Bastante. E ko ki che, chi uwach ri juyub. Hay muchos rboles en la montaa. Kib, Bolol, rismachiqij. Cola de caballo (planta medicinal). Kunabl ri kib. La cola de caballo es medicinal. Kiche. Idioma Maya. Pa qatinamit kujtzijn pa Kiche chabl. En nuestro pueblo hablamos el idioma Maya Kiche. Kichelaj. Selva, bosque. Man ki tj ri kichelaj e kolik. Hay muy poca selva. Kilim ixim. Poporopo, maz tostado. Katj ri kilim ixim. Como es el poporopo. Kilink. Tostar, frer. Kakilij ri triko. Tuestas el trigo. Km. Pajn. Kiqat ri km. Cortan el pajn. Kisbl. ltimo. Kisbl kinbek. Me voy de ltimo. Kisk. Cabra. Kiktq kib ri kisk. Las cabras se estn topeando. Kisk. Finalizar. Xkis ri nutzijonem. Termin mi pltica.
3 6
66

K i s k o b k . Ahumar. Ri sb xkiskobik. Se ahumaron los tamales. Kisnq. Terminado. Xkis kanq ri qachak. Se ha terminado nuestra tarea. Kx. Vergenza. Rumal ri kx, man kewa tj ri winq. Por la vergenza no comen las personas. Kixkk, chikichk. Erizado. Kixkik awij. Ests erizado. Kixtan. Silvania. Ri kotzij kixtan katijowik. La silvania es comestible. Kiyq, k aq . Pulga. Ri tzi ko ukiyaq. El perro tiene pulgas. Kiyaqalk. Escogido (unos, algunos). Xq kiyaql ri tzij xbx che ri ixq. Las palabras que fueron dichos a la mujer son escogidas. Kiyk. Crecer. Tajn katkiyik. Ests creciendo. K i y i r s a n e m . Multiplicacin, crecimiento. Tajn kkiy ri nukay. Mi negocio est multiplicando. Kolot, Koloch, monkoy. Colocho. Kolot uwi ri ali. La muchacha tiene el pelo colocho. Ko. Hay del verbo estar. Ko pwaq pa uwi ri mexa. Hay dinero sobre la mesa. Kox. Duende. kaxibn ri kox. El duende espanta. Koj. Mscara. Man tz tj kkay ri akoj. Tu mscara no tiene buena apariencia.

Kiskobinq. Ahumado. Xkiskob ri wa. Se ahumo el tamal.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kojol, kajol. Hijo. t nukojol. Tu eres mi hijo. Kojolabl, kajolabl. Hijastro. Kinraj ri nukojolabl. Mi hijastro me quiere. kojom, kojam. Remendado. Kojom ri awatzyaq. Tu ropa est remendada. Kok. Fragante, aromtico. Sibalj kok ri awatzyaq. Tu ropa es muy aromticamente. Kokche. rbol aromtico (canela). Kana ri kokche. Te gusta el rbol aromtico. Kolibl. Lugar, recipiente. Jel kinwil ri kolibl. Como me gusta este lugar. Kolibl mes. Basurero. Nojinq ri kolibl mes. El basurero est lleno. Kolem. Permaneca. Jel kolem chi awachoch. Es lindo permanecer en tu casa. Kolk. Conservar, guardar, estar. tz we kakl ri arajil. Mejor si guardas tu dinero. Kolkk. Semiredondo. Kolkk ubanik ri chipq. El jabn tiene la forma semiredondo. Korkotk. Tocar. Tajn kkikorka ri uchija. Estn tocando la puerta. Kotbl ulew. Instrumento para escarbar. Xinkot ri jl ruk ri kotbl ulew. Escarbe el agujero con el instrumento de escarbar. Kotk. Escarbar. Tajn kqakot jun jl. Estamos cabando un hoyo.

Kotkobik. Escarbndose. Tajn kkotkob upam ri ja. Se esta escarbando adentro del cuarto. Kotom. Escarbado. Kotom jun uxol jl pa ri be. Est cabando una zanja en el camino. Koxal. caparazn. Ko kikoxal ri tp. Los cangrejos tienen el caparazn duro. Koxob. Achote. Paql rajl ri koxb. El achote es caro. Koy. Mono, mico. Man tz tj kinwil ri tq koy. No me gustan ver a los monos. Kutalik, awatalik. Escondido. Xinku kanq ri wuj rech man kariqtaj. Dej escondido el papel para que no lo encuentren. Kux. Centro. Chuchuj ukux ri che. El corazn del rbol es suave. Kuch. Zopilote. Kutj kamanq tzi ri kuch. El zopilote come perro muerto. Kuja, koja. Troje. Chi upam ri kuja kakl wi ri ixim. En el troje se guarda el maz. Kul. Chamarra. Miqin ri kul. La chamarra es caliente. Kulaxk. Contradecir. Itzel katkulaxik. Ests respondiendo mal. Kulaj. Pareja. Kkikot ri nukulaj. Mi pareja est feliz. Kulanem. Recibimiento. Kamik kkibn ri kulanem. Hoy hacen el recibimiento.
3 7
67

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kulanem. Casamiento. Xujbe pa jun kulanem. Fuimos a un casamiento. Kulaxk. Recibir. Tajn kekul ri alaxk. Estn recibiendo a los familiares. Kulbl be. Encuentro de caminos. Kqarq qib pa kulbl be. Nos encontramos en los encuentros. Kulel. Enemigo. Ko nukulel. Tengo enemigos. Kulja. Vecino. Iwir xkulik nukulja. Ayer se cas mi vecino. Kulmaxik. Suceder. Sibalj kx ri xkulmaxik. Es penoso lo que aconteci. Kulum. Desmayo. Kqaxow ujolom ri ixq rumal ri kulum. La mujer tiene dolor de cabeza por el desmayo. Km. Ayote costeo. Ri km ktijow ruk kab. El ayote se come con panela. Kusal. Cotzal. In Aj Kusal. Soy de Cotzal. Kutbl. Ejemplo. Kinkj ri kutbl. Pongo el ejemplo. Kutbl. Mostrador. tz kinwl ri

kutbl. Me gusta el mostrador. Kutbl baqilal. Radiografa. Kinbn na ri kutbl baqilal. Tendr que sacar la radiografa. Kutbl pa keb tzijobl. Educacin Bilinge. t ajtij re kutbl pa keb tzijobl. Eres maestro de educacin bilinge. Kutk. Ensear, mostrar. Xkt ri ketamabl. Ensearon la sabidura. Kwa, ukyabl. Pozo de agua. Ojer chk ri ukyabl. El pozo de agua es antiguo. Kuxkab, kuxkubel. Clase de planta. Xkm ri kuxkab. Muri la planta llamada cerezal. Kuxumkel, kixkobal, kaprin. Cereza. Che we tq qij ri kuya ri kuxumkel. Para estos das se da la cereza. Kuxunik. Accin de los gemelos. Ri yox tq akalab kekikux ri atzyaq. Los gemelos perforan la ropa. Kawx. Anona. Ri kawx ki katijowik. La anona es dulce para comer.

3 8
68

K'iche' Kaxla'n Tzij

L
Laj, nitz. Pequeo. Sibalj at laj na. Eres an muy pequeo. La. Chichicaste. Ri la sibalj tz che kunabl. El chichicaste es muy buena medicina. La, lal. Trato formal(2.P.s). La tz wch la? Cmo est usted? Labl, chamchan, bunbun. Tambor. Ri akal retam uqosaxik ulabal. El nio sabe tocar su tambor. Laj kejbl chich, (Neol). Bicicleta. Kamik kejch ri laj tq kejbl chich. Hoy es el reparto de las bicicletas. Laj uwach. Angosto. Ri be laj uwach. El camino es angosto. Lajkal. Doscientos. E lajkal nuchij. Mis ovejas son doscientas. Lajuj. Diez. E ko lajuj wak. Tengo diez pollos. Lajunal. Decena. Chatajiln pa lajujibl. Cuenta por decena. Lalatk. Movimiento. Klalat ri atzyaq rumal le kaqiq. El aire mueve la tela. Laplk, liyank, riprk. Plano. Ri qor ko pa uwi ri laplik chich. La masa est sobre el metal plano. Lq. Plato. Qel chk ri alaq. Tu plato ya est viejo. Laqalik, likikk. Ancho. Laqalik ri ulew. El terreno es ancho. Laqam, lakan. Bandera. Kasilob ri laqam rumal ri kaqiq. La bandera ondea por el aire. Laqbam, likbam. Tendido. Laqbam kanq ri kul chi uwach ulew. La chamarra est tendida en el suelo. Laqpuxk, matzenk. Abrazar. Umatzem ri akal ri Tek. Diego abraza al nio. Latz wch. Ocupado. Latz uwach ri ajchak. El trabajador est ocupado. Lawe. Llave. Xintzaq nulawe. Perd mi llave. Lawetalik. Con llave. Lawetl kanq ri uchi ja. La puerta est bajo llave. Lawlo. Tramposo, exagerado. Sibalj lawlo ukanal. Es muy exagerado su enojo. Le, la. Artculo. Kinkam b le tem. Voy a llevarme la silla. Le. Demostrativo. Jachinq la le are? Y ese quin es?

3 9
69

K'iche' Kaxla'n Tzij

3 0
70

Len. Elena. Ko job ral ri Len. Elena tiene cinco hijos. Lej. Tortilla de maz. Miqin ri lej. La tortilla est caliente. Lej xajb, peraj xajb. Caites. Kamik man kakoj ta chk ri lej xajb. Ahora ya no se usan los caites. Lejenk. Tortear. Katlejanik. T torteas. Lejtajinq. Torteado. Lejtajinq ronojel ri qor. Toda la masa est torteada. Lem. Insecto (tortuguilla de la hoja del frijol). Kubn kx che ri kinq ri lem. El insecto daa al frijol. Lemet, limet. Envase de vidrio, botella. Kpatanj che ukolik ja ri limet. La botella sirve para guardar agua. Lemenik, lemim. Ordenado. Elemen konojel ri akalab. Los nios estn en fila. L e m o . Vidrio. Ko lemo chi wochoch. En mi casa hay vidrio. Lemob. rbol de aliso. tz che si ri lemob. El palo de aliso es bueno para lea. Lemom, cholajem. Estn en orden. Sibalaj tz kilemik ri akalab kibanom. Todos los nios estn muy bien ordenados. Lianik, liyanik. Planicie, plano. Ri tinamit ko pa liyanik. El pueblo est en una planicie. Lilobisam. Aplanado. Xkililobisaj ri be ri achijab. Los hombres aplanaron el camino.

Liloj. Templado. Ujko pa liloj. Estamos en un clima templado. Likk. Extender. Chalika ri aqu. Extend tu chamarra. Liklik. Extenso. Liklik ri ulew. El terreno es extenso. Lon, Xiron. Jernimo. Xrijob ri Lon. Jernimo ya est viejo. Lotem. Sostenido. Naj xulotej ri che, ruk ri uqab. Sostuvo el palo con las manos por mucho tiempo. Lotajk. Escaldar. Xlotaj ri akal. El nio escald. Lotajinq. Escaldado. Loqtajinq ri laj ne. El recin nacido est escaldado. Loch, nuch. Recin nacido. Ko uloch ri Talin. Catalina tiene un recin nacido. Lochk. Despegar. Chlocho ri wuj chi uwach ri ja. Despega los papeles frente la casa. Lochoj. Tabln para siembra. Xubn kanq ri lochoj rech tikonijik ri a Kel. Miguel dej preparado el tabln para sembrar. Lol. Grillo. Kbixn ri lol. El grillo canta. Loq. Querido. Katinloqaj. Te quiero. Loqaj. malo. Loqaj ri a chuchu. Ama a tu seora. Loqalj. Sagrado. Loqalj ulew. La tierra es sagrada.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Loqk. Comprar. Xinloq ri akunubal. Compr tu remedio. Loqlj wa ukya, (Neol). Sagrados alimentos. Rajwaxik qaya uqij ri loqlj wa ukya. Debemos de respetar los sagrados alimentos. Loqobl kux. Fraternidad. Chqakaslemaj ri loqobl kux. Debemos practicar la fraternidad. Loqoj. Compra. Xinbe che loqoj. Me fui de compras. Loqojbl. Viruela. Ko loqojbl chi wech. Tengo viruela. Loqojnk. Amor. Ko ri loqojnik, pa ri awanima. Tienes amor en tu corazn. Loqom. Comprado. Ri wachalal xuloq ulew. Mi hermano compr terreno. Loqomanel. Comprador. E ko ri eloqomanel. Estn los compradores. Loqoxk. Querer, amar. Katloqx rumal ri awal. Eres querida por tu hijo.

Lotem. Abrazado. Atinlotem. Te tengo abrazado. Lotz. Trbol (especie de planta). Kintij ri lotz. Como el trbol. Lu. Pedro. Lu ubi ri wachalal. Pedro se llama mi hermano. Lu. Pedro. Xubn kx chi wech ri a Lu. Pedro me hizo un dao. Lus. Luca. Kwaj kinkulik ruk ri Lus. Quiero casarme con Luca. Lujunk, mejnk. Ondulado. Lujunk uxe ri saqwch. Es ondulado los tubrculos de las papas. Luklubinq, lotlk, pekarnq. Pandeado. Xpekr ri tzalam. Se pande la tabla. Luqlutanq. rbol que est por caerse. Luqlutanq ri kisis. El ciprs est por caerse. Lutulk. Abollado, hundido. Lutul ri chich. El carro est abollado.

3 !
71

K'iche' Kaxla'n Tzij

M
Matam. Tarde. Matam xatpe che ri waim. Llegaste tarde para la comida. Max, Xin. Tomasa. Jel kkay ri ali Ma x. La seorita Tomasa es muy bonita. Machiti, nochiti. Nopal. Ko ukixol ri machiti. El nopal tiene espinas. Maja na. Todava no. Majana kinwarik. Todava no me duermo. Majanel. Arrebatador. Ri majanel xumaj nurajil. El arrebatador me quit mi dinero. Majbl tijonk, (Neol). Preprimaria. Ri akal ko pa majbl tijonk. El nio est en preprimaria. Majixk. Principiar. Kamk kinmajij bk ri nuchak. Hoy comienzo a trabajar. Majukutaj. Uno de los primeros hombres del maz. Ri Majukutaj are jun chi kech ri nabe tq achijab. Majukutaj es uno de los primeros hombres de maz.
3 "
72

Mak, awas. Pecado. Awas we kban tzijtal. Es pecado chismosear.

Makik. Cortar legumbres. Ri ali xbe che umakik kinq. La jovencita fue a cortar frijoles. Makow. Corte de cosecha. Petnq ri makow kinq. Viene la poca del corte de frijol. Malkan. Viuda. Malkan ri nuchutinan. Mi ta es viuda. Malkanil. Viudez. E ki ri ixoqib e ko pa ri malkanil. Muchas son las mujeres que estn en la viudez. Malkolin. Tapado de rastrojo. Man tz tj ri malkolin xbanik. El tapado de rastrojo est mal hecho. Mam. Idioma Maya. Ri tzijobl Mam katzijobx pa Nabajl. El idioma maya Mam se habla en Huehuetenango. Mam. Abuelo, gallo. Xinchakn ruk ri numam. Trabaj con mi abuelo. Man paql tj. Barato. Ma paql tj ri ixim kamik. Ahora est barato el maz. M a n s a n a n k a n e y. Clase de banano. Ri mansan ankaney kuya pa taqaj. El banano manzanita se da en la costa. Mansan, masan. Manzana. Kintij masan. Como manzana.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Manteka, tzakom qanal. Manteca. Ri rikil banom ruk manteka. La comida est hecha con manteca. M a n t z , t z u b a m . Chupado. Tzubam ri alanxax. La naranja ha sido chupada. Manxoyil. Amansar. E manxo ri jupuq kej. La manada de caballos son mansos. Maqin, Miqin. Caliente. Kwaj miqin tq lej. Yo quiero tortillas calientes. Maqaj, mawas. Secreto maya. Maqaj jeri kabix chech umalkatixik jun winq. Maqaj as se llama un secreto para dominar a las personas. Martansa. Mostaza. Ri martansa kuqasaj ri abx. La mostaza est botando la milpa. Masat, kej. Venado. Xinwoqtaj jun masat. Corr al venado. Maskel. Axila. Chich ri amaskel. Huelen mal tus axilas. Matzatz. Disecado. Matzatz ri kr. El pescado est disecado. Matzalik. Quieto. Matzl ri kaqiq. El aire est quieto. Matzati, chp. Pia. Sibalj cham ri matzati. La pia es muy cida. Mawi, jumul tj, mijumul. Jams, nunca. Mawi katinchabej chk. Nunca te hablar. Max. Toms. Chom ri a Max. Toms est gordo.

Maxej awib, ma xij awib. No tengas miedo. Ma xij awib chi kech ri tzi. No tengas miedo a los perros. Maxib. Habitantes de Chichicastenango. Sibalj tz katziyaq ri aj Maxib. La ropa de los chichicastecos es muy bella. Mayab. Mayas. j mayab. Somos mayas. Mayab Nojibl. Cultura Maya. Ko sibalj etamabl pa ri Mayab Nojibl. La cultura Maya tiene mucha ciencia. Mayab tijobl. Escuela Maya. Sibalj rajawaxik kokisx ri mayab tijobl. Es urgente tener una escuela maya. Maybl, kamajem. Maravilloso. Sibalj maybl ri qij. El da es maravilloso. Maynk. Preocupar. Kinmayin chech ri ixq man kchaw tj chi wech. Me preocupa que la mujer no me hable. Mayul. Bruma. Sibalj qequm rumal ri mayul. Est muy oscuro por la bruma. Mes, sya. Gato. E ko job ral ri mes. La gata tiene cinco hijos. Mex ixim, xolop. Maz negro. tz ktijowik ri lej mex ixim. La tortilla negra es sabrosa. Meba. Pobre. Sibalj n meba. Soy demasiado pobre. Mejelem. Reverencia. Rajwaxik kumejik. Es necesario que nos arrodillemos.

3 #
73

K'iche' Kaxla'n Tzij

Mejik. Postrarse, doblarse. Xatmejik. Te postraste. Mem. Mudo. Mem ri achi. El hombre es mudo. Memal. Gestos. Xq xu wi ruk memal kinuchabej wi. Solamente con gestos se comunica conmigo. Mer, myer, joqtaj. Hace rato. Xinbij chi awech mer. Te lo dije hace ratos. Mes. Basura. Kekiy ri amolo chi upam ri mes. Las moscas se reproducen en la basura. Mesebl. Escoba. Sibalj tz kkoj ri mesbl. Es bueno usar la escoba para barrer. Mesom. Barrido. Mesom kanq ri upam ja. Han barrido en la casa. Mesonel. Barrendero. Ri mesonel tajn kchakunik. El barrendero est trabajando. Mesonk. Barrer. Kinmeson na. Tengo que barrer, barrer. Met, bot. Algodn. Kinbe che umolik ri met. Voy a recoger algodn. Mexa, chakateb. Mesa. Xubn kx ri mexa. Se arruin la mesa. Mial. Hija (de padre a hija (s)). E ko job umial, ri nutat. Mi padre tiene cinco hijas. Mialibl. Hijastra. keb umialibl ri wikan. Mi to tiene dos hijastras.
3 $
74

Michk. Arrancar. Kinmich rismal ri k. Desplumo al pollo.

Minonel, taqchnel. Persuador. Xinminonej che ukamik ri si. Lo persuad para traer la lea. Miqk. Calentar. Ri ja kamiqik chi uwach ri qaq. El agua se calienta en el fuego. Miqin. Clima clido. Sibalj miqin jela pa Kaqol. En Mazatenango el clima es caliente. Moch. Carnero. Ktoqn ri moch. El carnero sin cuerno. Mon. Pollo sin cola. Xkam ri mon wak. Se muri mi pollo sin cola. Mor. Gris. Mor kkay ri nuchich. El color de mi carro es gris. Mochochem. Mucho respeto. Chatmochoch chi uwach ri anan. Debes de respetar a tu mam. M o j a r. Sierra que usan los aserradores. Xinqaj numojar chech ri a Tin. Prest mi sierra a Martn. Mokil, moskil. Jornalero. Chanim n ko pa mokokil. Ahora estoy trabajando por jornal. M o k o m , p a t a n e l . Sirviente. Xintzukuj na jun patanel kamik. Tuve que buscar un sirviente para hoy. Molaj jastq. Conjunto de cosas. Lajuj etzabal kubn jun molaj jastq. Diez juguetes forman un conjunto de cosas. Molaj, moloj. Grupo. Kinbe na kuk ri molaj. Tengo que ir con el grupo. Moll etamank. Investigador. Ri moll etamanik tajn kchakun pa ri komon. El investigador est

K'iche' Kaxla'n Tzij

trabajando en la comunidad. Mop. Coyol. Sibalj ko rij ri mop. La cscara del coyol es dura. Mopan. Idioma Maya. Ri tzijobl Mopan jun chi kech ri mayab tzijobl. El Idioma Mopan es uno de los idiomas mayas. Mopqab, mulqab, melqab. Anillo. Xintzaq ri numopqab. Perd mi anillo. Mox. Loco. Sibalj mox ri ali. La muchacha es muy loca. M o x q a b . Brazo izquierdo. Kaqaxow ri numoxqab. Me duele el brazo izquierdo. Moy. Ciego. Moy ri walib ixq. Mi suegra es ciega. Mubam. Remojado. Kamuba kanq ri kinq. Dejas remojado el frijol. Muj, muj. Sombra. Kinuchuq ri muj. La sombra me protege. Mujam. Sombreado. Mujam ruk tzibabl ri wachibl. La foto est sombreada con lpiz. Mulk. Empapado. Xinmul rumal ri jb. Me empap por la lluvia. Muq. Cochinillo de humedad. Le muq pa raxqinilk kekoji wi. Los cochinillos de humedad viven en la humedad. Mus, mos. Ladino. Xkuli ruk jun mus ri Ton. Antonia se cas con un ladino.

Muy. Clase de pescado. Man tz tj kinna ri muy. No me gusta esta clase de pescado. Mubaxk. Remojar. Ri chajon kamubaxik. La ropa se pone en remojo. Much. Chipilin. Ri much kuya waram. El chipilin da sueo. Muchmul. Ms pequeo. Muchmul uchachal ri ali. El collar de la muchacha es pequeo. Muchul. Astilla, cosas pequeas. Chsika ri muchul. Recoge las astillas. Muchum. Hecho pedazos. Muchum ubanom kanq ri uchi ja. La puerta est hecho pedazos. Mukn. Ayote. Xintj mukn iwir. Ayer com ayote. Mul. Veces. Kamul kinwa na. Comer dos veces. Mul, kamul. Calzado de milpa. Tajn kbn ri umul ri abx. Estn calzando la milpa. Mulank. Amontonar. Mulin kan ri abj waral. Amontonadas estn las piedras por ac. Mulibl nojibl, (Neol). Sntesis. Rajwaxik kawetamaj ri mulibl nojibl. Debes aprender a sintetizar. Mulin ib, choboj. Reunin, Asamblea. Ko kimulin ib, ri winq. La gente tiene reunin. Mulinem. Sumando. Jampa kel chi

3 %
75

K'iche' Kaxla'n Tzij

awch ri mulinem? Cunto te da la suma? Mulink. Suma, juntar. Kx kinriq che ri mulink. La suma me cuesta mucho. Mulniy, qutbl ik. Molinillo. Che ri muliniy. El martillo es de madera. Mull. Jcara. Kinqamuj ri joch pa ri mull. Tomo atol en jcara. Mulw kux. Nusea. Ko mulw kux chi wech. Tengo nuseas. Muqe. Enfermedad de las encas. Ko ri muqe chi awech? Tienes enfermedad de las encas? Muqk. Enterrar. tz kamuq ri mes. Es bueno enterrar la basura. Muqunijk. Cortejo fnebre. Tajn kqx ri muqunijk. El cortejo fnebre est pasando. Muqutalk. Enterrado. Xmuqtj ri patzan. Ya se enterr el rastrojo. Muqubl. Entierro. Man ko ta pwaq chech ri umuqubl. No hay dinero para su entierro.

Muqubl, kaminaqib. Cementerio. Iwir xqasakajaj le muqubl kaminaqib. Ayer limpiamos el cementerio. Muquj. Entierro. Chweq kujbe pa muquj. Maana iremos al entierro. Muql, qum, qeqmuj. Nublado. Muql ri qij. El da est nublado. Musml. Llovizna. Tajn kamusmutik. Est lloviznando. Mutzumk, patzapk. Amontonado. Patzapik ri awismachi. Tu barba est amontonada. Mux. Granos de elote cocido. Jelik ri qor j ruk ri mux. El atol de elote con granos cocidos es sabroso. Muxanibl. Piscina. Chi wachoch ko jun muxabl. En mi casa hay piscina. Muxank. Nadar. Kinbe pa muxank. Me voy a nadar. Muxux. Ombligo. Kqaxow umuxux ri nuchutinan. A mi ta le duele el ombligo.

3 &
76

K'iche' Kaxla'n Tzij

N
Nak. Sentir, saborear. Kawaj kana ukial qarikil? Quieres saborear nuestra comida? Nal. Esmero, aseado. Ri wal Sibalj nal. Mi hijo se esmera mucho. Naoj. Entendimiento. Nm ri unaoj wajtij. Mi maestro tiene mucho entendimiento. Naoj tzib. Literatura. Man e ki tj ri naoj tzib. No hay mucha literatura. Natajk. Recordar. Natajisabl rech ri nutat. Recuerdo de padre. Nay. Apolinario. Xrijob ri tat Nay. El seor Apolonario ya est viejo. N a b a j l . Huehuetenango. Ri kitzijobl ri ajnabajl are ri Mam. En Huehuetenango se habla el Idioma Mam. Nabl. Instrumento para sentir. Ri nabl koksx chech ri unaik jastq. El instrumento para sentir sirve para sentir cosas. Nabalil. Poema. tz kabanow nabalil ri ala. El joven inspira buenos poemas. Nabe. Primero. Nabe xatopanik. Llegaste primero. Nabe tijonem. Primero primaria. Ri alaj a Xep ko pa ri nabe tijonem. Chepito est en primer grado primaria. Nabeal. Primognito, mayor. Wel ubi ri nunabeal. Mi hijo mayor se llama Manuel. Nabejinq. Adelantado. Ri Xwan nabejinq chi upam ri tijobl. Juan est adelantado en las clases. Nj. Lejos. Ri Mariy nj xbe wi. Mara viaj lejos. Naj upam. Profundo. Ri ukyabl nj upam. El pozo es profundo. Najil. Longitud. Najil upam ri siwan. El barranco es profundo. Nak. Punto. Amaqel kqakoj ri nak chi upam we wuj. En este documento usamos siempre el punto. Nakalk. Prendido, pegado. Ri mes nakl chi wij. El gato se me ha prendido. Nakabl. Pegamento. Xinsukuba nuxajab ruk nakabl. Arregl mis zapatos con pegamento. Naqatalik. Acostumbrado. Ri akal naqatl chech ri waram. El nio est acostumbrado a dormir.

3 /
77

K'iche' Kaxla'n Tzij

Naqatasbl, natasbl, naqtisabl. Tradicin. Are qanaqaqisam qib chi qech ri ukojik ri qojom. Es tradicin nuestra usar la marimba. Naqaj. Cerca. Naqaj t ko wi chi wech. Ests cerca de m. Natabl. Historia, recuerdo. Ri natabl kpatanij chi qech che retamaxik ri qataninq. La historia sirve para conocer nuestro pasado. Nawal Ja. Nahual. Pa Nawal ja xinalexik. Nac en Nahuala. Nay, nayl. Naylon. Ri nay man kaqay tj. El nylon no se pudre. Ne, nuch. Beb. Xalx jun ne. Naci un beb. Nij, xpach. Lagartija. Ri akal xuya jun abj che le nij. El nio le dio una pedrada a la lagartija. Nil. Petronila. Ri Nil kurq kx ruk ri rachajil. Petronila sufre mucho con su marido. Nich, yich, kich. Delicado. Ri sq atziyaq, Sibalj nich. La ropa blanca es muy delicada. Nikinik, suq xaqol. Pantano. Ri wakx ko pa nikinik. La vaca est en el pantano. Nikaj chk. Otros. Chi kech nikaj chk man jeta ri. Para los otros no es as. Nikaj ik. Media luna. Xq xuwi keqil pa nikaj ik. Solamente vemos media luna. Nikaj qij. Medio da. Pa nikaj qij

xumajij ri jb. A medio da comenz a llover. Nikoxk. Revisar. Chanikoj ri awuj nojibl. Revisa tu libro. Nm. Grande. Nm la ri aweqalen kolik. Tienes una gran responsabilidad. Nm aqab. Madrugada. Kujbe bk nm aqab. Salimos de madrugada. Nm kril wi. Lo honra. Ri ala nm kril wi ri umam. El joven honra a su abuelo. Nm ranima, chuchuj ranima. Sensibilidad. Sibalj nm ranima ri ali Trey. Andrea es sensible. Nm tinamit. Capital. Chweq kinbe pa nm tinamit. Maana voy a la capital. Nm uqij. Importante. Nm nm uqij ri achi. El hombre es muy importante. Nm uwach, perpk. Ancho. Nm uwach ri pot. El gipil es ancho. Nm winq, tata. Anciano. Ri nimaq tq winq ko ketamabl. Los ancianos tienen conocimientos. Nima, nimaja, nm ja. Ro. Xnimr uwach ri nima. El ro se desbord. Nimaq ketamabl. Cientficos. E ko nimaq tq ketamabl pa we qatinamit. En nuestro pueblo hay cientficos. Nimabe. Carretera. Kujbin pa ri nimabe. Caminamos por la carretera.

3 (
78

K'iche' Kaxla'n Tzij

Nimal. Orgullo. Nimal kubn ri a Pal. Gaspar es orgulloso. Nimal ulewal. Extensin geogrfica. Ri qatinamit laj chech unimal rulewal. Nuestro pueblo es pequea de extensin geogrfica. Nimalj. Grandeza, grandioso. Kubn nimalj, ri Alame. Salom se hace grandezas. Nimanel. Servidor, obediente. Nimanel ri akal Xwan. Juan es un nio servidor. Nimank. Servir. We katnimanik tz kelik. Si sirves saldr bien. Nimaqij. Fiesta. Pa le jun ik chk are nimaqij. El otro mes es la fiesta. Nimaqijem. Celebraciones. Pa ri tinamit ko nimaqijem. Hay celebracin en el pueblo. Nimatem. Silln. Katwar pa ri nimatem. Te duermes sobre el silln. Nimatzib. Letra mayscula. Ko tzij rajawaxik kqatzibaj pa ri nimatzib. Hay palabras que debemos de escribirlas con letra mayscula. Nimk. Meter. Chanima kanq ri chich pa ri kolibl. Al garaje hay que meter el carro. Nimtajinq. Agravado. Nimtajinq ri iwab. El enfermo se agrav. Nin, xex. Mal olor, mal sabor. Nin chk ri rikil. La comida tiene mal olor. Nitz. Chiquito. Nitz uchapap ri tem. Es chiquita la cua de la silla.

Nitz, xil, jubiq, saqin, jutzit. Poquito. Nitz awa katijo. Come solo un poquito. Noj. Da del Maya Calendario. Kablajuj Noj ubi we qij kamik. Hoy es doce Noj en el calendario Maya. Nojibl. Idea. Sibalj anojibl. Tienes muchas ideas. Nojibl tzij (Neol). Refrn. chtzibaj junipa nojibl tzij awetam. Escribe los refranes que sabes. Nojibl wuj. Libro. Chsikij uwach we nojibl wuj. Lee ste libro. Nojibl. Cultura. Xa jun ri mayab nojibl. La cultura maya solo es una. Nos, qul. Pavo, chompipe. Sibalj nm ri nos. El pavo es bien grande. Nojim. Lento. Nojim katwaik. Comes muy lento. Nojimal. Poco a poco. Nojimal kinya panq ri ukunabl ri akal. Poco a poco le dar la medicina al nio. Nojinq. Lleno. Nojinq ri kej. El caballo est lleno. Noqe, kowin tj. Exclamacin. Noqe! man kikowin tj xuchak ri rachil. No puede ser! No le pudo ganar a su compaero. Nukubl Chak Amaq. Currcula Nacional. Man ko ta jun nukubl chak Amaq. No tenemos una currcula nacional.

3 )
79

K'iche' Kaxla'n Tzij

N u k b l k u t u b l . Sistemas educativos. Man tz tj ri qanukubal tijobl. Nuestro sistema educativo no es muy bueno. Nukk. Unir. Chqanuku ri qatzij. Unamos nuestras palabras. Nukulem. Sistema. tz we kaqaban jun kak nukulem. Es mejor si

hacemos un nuevo sistema. Numik. Hambre. La kanumik nimaqab? Le da hambre de madrugada? Nutum, nukk. Jateado. Nutum kanq ri si. Est jateada la lea.

4 =
80

K'iche' Kaxla'n Tzij

O
Och. Jilote. Xtij ri och rumal ri chk. El zanate se comi el jilote. Oj. Aguacate, aguacatal. Ko sibalj uwach ri ucheal oj. El aguacatal tiene mucho fruto. Obir, jobir. Hace cinco aos. Jobir xujpe kuk ri ajmaxib. Hace cinco aos estuvimos con los de Chichicastenango. Ojer. Antes, antiguo. Ojer man ko ri eleqomab. Antes no haban ladrones. Ojer tzij. Historia. Ri watit Wan retam ri ojer tzij. Mi abuela Juana sabe la historia. Ojer winq. Ancestros. E ko ri ojer tq winq. Los ancestros eran fuertes. Ojob. Flema, tos. Ko ojob che ri tat Xep. Don Jos tiene tos. Ojolom ikox. Planta silvestre medicinal. Xukunj nupam ri ojolom ikox. La planta silvestre medicinal me cur. Okal, jokal. Cien. Xukis jokal ujunab ri Qantel. Doa Candelaria cumpli cien aos de edad. Okalibl. Centena. Kemulix ri winq pa tq okalibl. Agrupan a los hombres en centenas. Okibl. Entrada. Ri okibl ko chi uwach ri sq ja. La entrada est frente a la casa blanca. Okem. Accin de entrar. Chbana alq ri okem je wa. Entren ustedes por ac. Okk. Entrar. Xink pa ja. Entr al cuarto. Olajkal, Jolajkal. Trescientos. Olajkal qij j benq che we junab ri. Ya han transcurrido trescientos das de ste ao. Olajuj, jolajuj. Quince. Ri numial xukis jolajuj ujunab. Mi hija cumpli quince aos. Opanem. Llegada. Ri ali Wel xubn opanem. Manuela lleg a otra parte. Opank. Llegar. Ri Xper matam xopan pa ri utijobal. Isabel lleg tarde a sus clases. Oqej. Llanto. Ri roqej ri ali jacha kpe jun akal. La muchacha tiene el llanto de un nio. Oqk, oqink. Llorar. Are chi kinbisonik kinoqik. Cuando estoy triste, lloro. Oqq. Lengua de vaca (hierba). Ri kej tajn kutj ri oqoq. El caballo come la hierba llamada lengua de vaca.

4 1
81

K'iche' Kaxla'n Tzij

Oqotaxk. Corretear. Xoqotx ri elaqom. Corrieron al ladrn. Ox x. En grupos de tres. pa ox x kasipx ri oj chi wech. Les regalan aguacates en grupos de tres. Oxbir. Hace tres aos. Jetaq wa oxbir kasal na ri nutat. Hace tres aos estaba vivo mi padre. Oxib. Tres. Xatij oxib lej. Te comiste tres tortillas. Oxij. Dentro de tres das. Pa oxqij ri San kbe na ruk ri ajkun. Dentro de tres das Santos ir con el mdico. Oxijir. Hace tres das. Oxijir xintzijn ruk nukojol. Hace tres das que habl con mi hijo. Oxkal. Sesenta. Ri Tek ko oxkal ujunab. Diego tiene sesenta aos de edad.

Oxlajkal. Doscientos sesenta. Xintk oxlajkal ichaj. Sembr doscientos sesenta repollos. Oxlajuj. Trece. Ko oxlajuj ujunab ri numial. Mi hija tiene trece aos. Oxmul. Tres veces. Oxmul kuqumuj ukunabal ri Ixchel pa ri qij. Ixchel toma medicina tres veces al da. Oxqat tijonk (Neol). Diversificado. Ri Xin ko pa oxqat tijonik. Tomasa est en diversificado. Oxtzalaj. Tringulo. Ri ajkun kel chuchi ri oxtzalaj. El mdico vive en la orilla de El Tringulo. Oyonibl. Telfono. Ri oyonibl xbn kx iwir. El telfono se descompuso ayer. Oyowal, iwal. Enojo. Ri Luter xpe uyowal. Eleuterio se enoj.

j (ojratzam). Catarro. Ko j che ri akal. El nio tiene catarro.


4 2
82
K'iche' Kaxla'n Tzij

P
Pa. Preposicin, adentro de, sobre de. Xinpe pa taqaj. Vine de la costa. Pa ja. Adentro de la casa. Chya ri tzi pa ja. Deja al perro dentro de la casa. Pa nikaj. En medio, mitad. Ri Na kubn pa nikaj ri ulej. Ana parte en dos su tortilla. Pa oxib. Tercio. Ri a Kulx kubn pa oxib ri rulew. Nicols dividi en tres su terreno. Pa uwi, (puwi). Sobre de. Ko ri chajon pa uwi ri chajonbl. La ropa est sobre el lavadero. Pa. Verdad. Kojkoji awuk pa? Vamos a estar contigo, verdad? Pach. Tamal. Ri nan Wet kubn ri pach. Doa Roberta hace paches. Pachj. Pino blanco. Ri uxaq ri pachj e kolk. Las hojas de pino blanco son cortas. Pak. Piel reseca. Sibalj pak ri raqn ri Jin. La piel de los pies de Regina es reseca. Patz. Peludo. Patz rij ri tzi. El perro es peludo. Patz. Alborotado. Patz uwi ri Xrom. Jernima tiene el pelo alborotado. P a c h a l k , w a c h k . Prensar, destripar. Ri kej xupach kanq ri ak. El caballo dej prensado al pollo. Pachubl, lixton. Listn. Qel chk ri apachubal. Tu listn ya esta viejo. Pachum. Trenzado. Upachum ri uwi ri ali. La seorita tiene trenzado el cabello. Pachum tzij, nabalil. Poesa, poema. tz kubn che utzibaxik nabalil ri ajtij. El maestro escribe bien los poemas. Pacha. Parecido. Pacha ri Nil kkayik. Se parece mucho a Petronila. Pachalik. Agachado. Kx wij rumal n pachalik. Me duele la espalda por estar agachado. Pajbl. Pesa, balanza, medida. Ri Lol man tzaqat tj ri upajbal. La pesa de Dolores no est cabal. Pajk. Pesar. Xinpaj ri nutriko. Pes el trigo. Pajula. San Cristbal Totonicapn. Kamik uqijil ri kaybl pa Pajula. Hoy es da de mercado en San Cristbal Totonicapn. Pak. Cucharn, guacal. Ri chuchu

4 3
83

K'iche' Kaxla'n Tzij

Teres kukj ri pak che upakexik ri rikil. La seora Teresa usa el cucharn para servir la comida. Pakalk. Boca arriba. Pakalik ri a Ku chi uwach ri qij. Domingo est boca arriba bajo el sol. Pakbl. Instrumento para recoger. Ri Sis kukj ri pakbl che ujokik ri ulew. Francisco usa la herramienta para recoger la tierra. Pal. Gaspar. Ri Pal sibalj saqor. Gaspar es muy haragn. Panqa. Zacualpa. Ri ixq are ajpanqa. La mujer es de Zacualpa. Pamaj. Estmago. Kx ri upam ri Jul. A Julia le duele el estmago. Pamaj, chur pamaj. Diarrea. Ko pomaj che ri alj akal. El nio tiene diarrea. Panqan. Antigua Guatemala. Ri wikan Xirom xkm pa Pamqan. Mi to Jernimo muri en Antigua Guatemala. Panku. Banca (silla). Xqaj ri upanku ri Nas. Se quebr la banca de Ignacio. Paqk. Partir. Rajawxik kpaq ronojel ri che. Se debe partir todo el rbol. Paqinq. Rajado. Ri xan paqinq chk. La pared ya est rajada. Paqom. Partido. Paqom chk ri si. Ya est partida la lea.
4 4
84

Paqapaqab, paqapoxk. Aplaudir. Xpaqpaqapa kiqab chech xubij ri ali. Todos aplaudieron lo que dijo ella. Paqalem. Escalando. Xinbn paqalem pa ri xkanul junabir. El ao pasado escal el volcn. Paqalibl. Elevador, ascensor. E kiya ri winq kakikoj ri paqalibl. Muchas personas usan el elevador. Paqalk. Caro. Xpaqi rajil ronojel ri jastq. Todas las cosas subieron de precios. Paqabisaxik. Elevar. Xpaqabisx rajil ronojel ri kem. Elevaron el valor de las telas. Par. Zorro. Chu chu ri par. El zorro hiede mucho. Parnum, tz'untz'u'y. Copa de plantas. tz kkay ri parnun ri nukotzij. La copa de las plantas son bonitas. Pa raqan ja. Corredor. Ri Jul kusa uchajon pa raqan ja. Julia tiende su lavado en el corredor. Pas. Faja. Qom ri upas ri Pox. La faja de Sebastiana es de bordado. Paskim, solkapim. Volteado. Ri xot upaskim rib. La teja est volteada. Pasuch, pa chi ke. Cualquiera. Chakojo apasuch. Ponte cualquiera. Patan. Oficio, costumbre. Ri watit kubn na ri upatan. Mi abuelita todava hace oficios.

Paqonk, Paqk. Rajar. Ri a Pel kupaq ri si. Felipe raja lea.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Patn. Mecapal. Xinloq jun kak patn. Me compr un mecapal nuevo. Patanejk, Patanijik. Que sirve de algo. Ko upatanijik ri tzalam ri chi we in. Esta tabla me sirve de algo. Patanel. Servidor. Ajpatan ri Tek. Diego es servidor. Patax, patux, ixpum. Pato. Chom ri usaqmol ri patx. El huevo de la pata es grande. Patre, pare. Sacerdote. Ri tat Kel are Patre. Don Miguel es sacerdote. P a t z , p a t z a t z . Apachado. Patztajnq ri kaxlanwa rumal ri chakach. El pan fue apachado por la canasta. Patzaloj, upatzaloj. Clase de hongo (comestible). Petinq chk ri patzaloj. Se acerca la poca del hongo comestible. Patzan. Caa de milpa. Ri nan Ros kukayij ri patzan. Doa Rosa vende la caa de la milpa. Patzalik. Tirado en el suelo. Ri awuj patzl. Tus papeles estn tirados en el suelo. Patzapk. Tupido. Patzpik qayes chi upam ri abx. La hierba est tupida en la milpa. Patzkiy. Molleja. Ri San tz kuna utijik, ri patzkiy. A Santos le gusta comer las mollejas. Patzkuy. Desordenado. Upatzkuyim rib ubatz ri Ton. El hilo de Petrona est desordenado.

Patzom. Empacado. Ri Wix upatzom ronojel ri atzyaq. Luis tiene empacada la ropa. Paxk. Quebrar. Xkipaxij ri uboj ri Ton. Le quebraron las ollas a Antonia. Paxinq. Quebrado. Paxinq chk ri xan. Estn quebrados los adobes. Paxlq. Clase de flor, siempre vive. Ri paxlq man kakm tj. La for siempre vive nunca muere. Paxqol. Cinaga. Ri aq e ko pa xaqol. Los cerdos estn en la cinaga. Payu, sut, subl tzamaj. Pauelo. Ki upayu ri Awel. Manuel tiene muchos pauelos. Pej, tzil. Mugroso. Pej riltajik ri upot ri Pox. Ya se ve mugroso el gipil de Sebastiana. Pk. Cueva. chi upam ri pk ko ja. En la cueva hay agua. Pelab. Clase de rbol. Ri Tek kakoji chi uxe umuj ri pelab. Diego est bqjo la sombra del rbol. Penbl. Recipiente. Nojnq ri penbl che joron. Est lleno el recipiente de agua fra. Pepe, Penpen. Mariposa. Ri alj tq akalab jel kkina etzanem kuk ri pepe. A los pequeos les gusta jugar con las mariposas. Peq. Mugre. Sibalj peq ri aqab. Tienen mucha mugre tus manos.

4 5
85

K'iche' Kaxla'n Tzij

4 6
86

Pq, pataxte. Cacao. Ri Len kutk pq. Elena siembra cacao. Peqal, poch. Callos. Keqxow ri nupeq. Me duelen los callos. Peqelik, jerjik. Desabotonado. tz kana peql ri awatzyaq. Te gusta usar la ropa desabotonada. Peraj. Perraje. Kak ri peraj ri Xepa. El perraje de Josefa es nuevo. Perajwuj. lbum. Xunojisaj ri uperajwuj ri akal. El nio llen su lbum. Peranikin, qelk, tzalenk. De lado. Xinperaj kanq chi utzal ri ja. La tabla la dej al lado de la casa. Petibal. Venida. Upetibal ri nuji kamik. Hoy es la venida de mi suegro. Petinq. Viene en camino. Ri a Trix petinq pa be. Andrs viene en camino. Piq. Olote. Ri nuchutinan kukj ri piq pa ri qaq. Mi ta usa el olote para el fuego. Pichol. Sobrante de la tapisca. Ko sibalj pichol xkanj kanq. Hay mucha sobra de la tapisca que qued. Pichilk. Resaltado. Xipichi kanq ri kim chi uwach ri ulew. El pajn qued resaltado de la tierra. Pichkuxik. Palanquear. Junbolaj, ri achi. El hombre est palanqueando . Piley, kyaqluj. Frijol colorado. Ri a Mun man kutj tj ri piley. Raimundo no come el piloy.

Pilk, cholik. Destazar. Ri Max xupl ri uwakax kamik. Toms destaz la res hoy. Pililik, jililik. Resbaloso. Kachajij awib rumal che kapilil ri be. Te cuidas en el camino, porque est resbaloso. Pilom. Destazado. Pilom chk ri k are chi xinoponik. Cuando llegu ya estaba destazado el pollo. Pilonel. Destazador. Pilonel uchak, ri a Tun. Antonio es destazador. Pim. Grueso. Pim ruq, ri ali. El corte de la patoja es grueso. Pine, xa ta ne. Aunque. Kinpetik pine kubn jb. Voy a venir aunque est lloviendo. Pipotk. Cantar de los pjaros. Ri alj tq chikp jel kepipotik. Los pajaritos tienen un canto muy bello. Pirk. Partir. Ri Tey kupir ri qoq. Matea parte el chilacayote. Pirpich. Pjaro coronadito. Ri akal xukamsaj jun pirpich. El nio mat un coronadito, llamado pirpich Kiche. Pisbl. Envoltorio. Ri sipanik, ko pa ri pisbl. El regalo est en el envoltorio. Pisbl wa. Servilleta, envoltorio de masa. Kak ri pisbl wa. La servilleta de las tortillas es nueva. Pisbl wuj. Forro. Chi ko wi ri apisbl wuj. Aqu est tu forro. Pisk. Envolver. Ri nuchuch kups ri

K'iche' Kaxla'n Tzij

uwa chi upam ri joq. Mi madre envuelve los tamales en tusas. Pistalik. Est envuelto. E pistl ri sub. Los tamales estn envueltos. Pitzk. Destripar. Xkipitz uchak ri ali Lench. A la seorita Lorenza le destriparon las llagas. Pitzpobinq. Destripado. Pitzpobinq ri saqul chi upam ri chakch. E pltano est estripado dentro del canasto. Px. Tomate. Paql rajil le px kamik. Ahora est caro el tomate. Pixab. Mandato. Ri upixab le qatbl tzij kiya ubixik. El mandato de la autoridad se da a conocer. Pixab. Consejo, mandamiento. Ri nutat xuya kanq jun pixab. Mi padre me dej un consejo. P i x a b a n k . Aconsejar. Ta j n kepixbx ri akalab. Estn aconsejando a los nios. Pixk. Bellota. Ri kuk kkitij ri pixik. Las ardillas comen las bellotas. Pixkel, kaplin, kixkobel. Cereza. Ri n Sibalj tz kinna ri pixkel. Me gustan mucho las cerezas. Pixnak. Mezquino. Chi rij uqab uraqn ri wel, e ko pixnak. Manuel tiene mezquinos en los pies y en las manos. Palajaj. Cara. Chajchoj ri upalaj ri alaj ala. El pequeo tiene limpia la cara.

Plamux, Palomax. Paloma. Sq rij ri plamux. Las palomas son blancas. Pot, per. Gipil. Kak ri upot ri ali. El gipil de la nia es nuevo. Poch. Rajadura, callos. Xpochar ri uxe raqn ri tata. La planta del pie del seor llen de callos. Pochk. Operar. Ri nan Lol xpch che ri upam. A doa Dolores la operaron del estmago. Pochpobinq. Desenvainado. Pochpobinq chk, ri karwan. El garbanzo est desenvainado. Pok. Polilla. Xeok ri pok pa ri umexa ri Pox. A la mesa de Sebastin le entr polilla. Pokob. Escudo. Ko jun pokob pa qatbl tzij. En la municipalidad hay un escudo. Pokob Amaq. Escudo nacional. Ri pokob amaq nm. El escudo nacional es grande. Pol. Maz tostado, poporopo. Kinban ri qor rech pol. Hago atole del maz tostado. Polajem. Ruido de las bombas. Kinxij wib chech ri polajem. El ruido de las bombas me asusta. Polajk, polk, qabaqobk. Eructar. Ri Ros Sibalj kpolajik. Rosa eructa mucho. Polim. Preparacin de la cal. Ri chun kapolx ruk miqin ja. La cal se prepara con agua caliente.

4 7
87

K'iche' Kaxla'n Tzij

Pom. Copal. Ri ajqij kukj ri pom pa ri xukulibl. El sacerdote maya usa el copal en el altar maya. Ponolik. Tirado sobre el suelo. Ponl ri achi chi uwach ri taqaj. El hombre est tirado en el campo. Ponolk. Algo pesado hechado al suelo. Ri kej ponol rumal nojinq chk. El caballo est echado, porque est lleno. Ponopk. Obeso exagerado. Ponopik ri a Ku. Domingo es obeso exagerado. Pop. Petate. Ketisoman pa uwi ri pop, ri ixoqib. Las mujeres cosen sobre el petate. Pop Wuj, Popol Wuj. Libro sagrado de los Kicheab'. Jampa mul asikim uwach ri Pop Wuj? Cuntas veces haz ledo el Pop Wuj? Poqitajem. Multiplicarse. Xepoqan rak ri Wel. Los pollos de Manuela se multiplicaron. Poqowk. Hirviendo. Ri joch kpoqowik. El atol est hirviendo. Poqlaj. Arena Blanca. Kukj poqlaj che ri rachoch ri a Pal. Gaspar usa arena blanca en su casa. P o q o m a m . Idioma Maya. K o kichoboj ri winq ketzijonik pa tzijobl Poqomam. Los hablantes del Poqomam tienen reunin. P o q o m c h i . Idioma Maya. Aj Poqomchi ri ixq. La mujer es hablante Poqomchi.
4 8
88

Poqn. Picante. Poqn ri ik. El chile es picante. Porbl, porobl. Lugar para quemar. Xukojo ukotzij ri Sis, chi uwach ri porbl. Francisco lleg a hacer una ceremonia en el lugar para quemar. Poronk. Incendiar. Ri poronik che man tz tj che qakaslemal. Los incendios forestales arruinan la vida. Potz, moy. Ciego. Ri tat Xwan potz. Don Juan est ciego. Potzbl. Instrumento para golpear. Ko kanq ri potzbl chi uwach ri ja. El instrumento para golpear se qued frente la casa. Potzk. Golpear. Xinpotzij nujolom chi uwach ri xan. Me golpe la cabeza contra la pared. Potzopoyin, wotzwoy, pospoy, poror. Pulmn. Kqaxow upotzpoy ri Liy. A Mara le duelen los pulmones. Poy. Espantapjaros. Ri nuqaw kukj jun poy pa ri aix. Mi padre coloca un espantapjaros en la milpa. Poror. Hgado. Ri tzam, kubn kx chech ri aporor. El alcohol daa su higado. Puy. Tierno, fruta en proceso de maduracin. Ri akal kutj ri puy turas. El nio se come el durazno tierno. Puch, pich. Elote tierno, cheles. Puch na ri j. El elote est tierno.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Puch, pitz, cher. Chilln, tierno. Jun pitz ri awal. Tu hijo es chilln. Puchk. Machacar. Are kupuch ri rikil. Ella est machacando la comida. Puchunik, pachunik. Trenzando, trenzar (para sombrero). Ri ixoqib kepuchunik. Las mujeres trenzan. Puchuxk, pachuxk. Destripar, trenzado. Xpuchux ri awi. Te trenzaron el cabello. Pj. Pus (herida). Ko pj chi upam ri chak. Hay pus dentro del grano. Pukpik, bukbik. Protuberancia. Ko jun pukpik chi aql. En el cuello tienes una protuberancia. Pukl ulew. Polvoriento. pukl ulew ri be kumal kech ri chich. El camino est polvoriento por el paso de los carros. Pulpubinq, jaqajobinq, jelejobanq. Desprenderse. Xepulpubik, ri xot rumal ri kabraqan. Las tejas se desprendieron por el temblor. Pululk, pulinik. Derramar, hervir. Xpuluw ri tuy pa ri qaq. La olla se revalsa sobre el fuego. Pum. Clase de pjaro. Ko jun chikp ubi pum. Hay un insecto que se llama pum. Pum. Apellido maya. Ko jun ixq ubi Ros Pum. Rosa Pum, se llama una seora.

Pum. Clase de hierba (comestible). La awilom jas kkayik ri ichaj pum? Sabes cul es la hierba llamada pum en idioma Maya Kiche? Pump. Cantimplora. Ri a Klaw kunojisaj ri upump chech joron. Claudio llena su cantimplora de agua. Punpus. Clase de hongo (venenoso). Kubij ri Ton man katij tj ri punpus. Petrona dice que no hay que comer el hongo venenoso. Puq. Cheles. Ko puq che uboqoch ri a Tur. Ventura tiene cheles en los ojos. Puqbl. Amasador. Chchaja ri upam ri puqbl. Lava el amasador. Puqk. Deshacer. Xinpuq rupen ri aq. Bat el agua chiva del cerdo. Puqum. Batido. Kpuq ri xoqol che ubanik xan. Se bate el lodo para hacer adobes. Pus. Moho. Ko pus che ri wa. La comida tiene moho. Pusk. Cortar con cuchillo. Ri ixoqib pa ri kulnem xkips ri tij. Las mujeres cortaron la carne para el casamiento. Pusum. Partido en rodajas. Pusum ri kaxlan wa wa. El pan est rodajeado. Putzutajik. Enredar. Ri nubatz xputzutajik. Mi hilo se enred. Putzuk. Enredado. Putzuk ri uwi ri a Kel. Miguel tiene enredado el cabello.
4 9
89

K'iche' Kaxla'n Tzij

Pwq. Dinero. Ri Xep man kuya tj pwq che ri kunabl. Jos no da dinero para la medicina. Pwaqim. Financiado. Ri achijab ko kipwaqim yao m chi ke. Les han financiado a los hombres.

Pwi. Sombrero. Nm ri upwiri a Kulax. El sombrero de Nicols, es grande.

4 0
90

K'iche' Kaxla'n Tzij

Q
Qabit. Nuestra formacin. Are ri nimalj qajaw xbanow ri qabit. Fuimos formados por el Creador y formador. Qachalal. Hermano familiar. E ko ri qachalal pa Chi uwi la. Tenemos familiares en Chichicastenango. Qachij, tzujik. Ofrecemos. Tajn qachij uxlanem chi ke ri qachalal. Estamos ofreciendo descanso a nuestra familia. Q a c h i l , q a c h i b i l . Nuestro compaero, amigo. Ri qachil benq chk pa be. Nuestro compaero ya va en camino. Q a c h o l o l e j . Lo ordenamos. Kinchololej ri wuj kintzibaj. Ordeno los papeles que voy escribiendo. Qajanel pwq. Prestamista. Ri Xper qajanel pwq. Isabel es prestamista. Qajank. Prestar. Ri nukulbat kuqj pwq. Mi vecino presta dinero. Qajaw. Nuestro creador. Rajwaxik keqya uqij ri qajaw. Debemos honrar al Creador. Qajbl qij. Poniente. Ri nuxibal kel pa qajbl qij. Mi hermano vive en el poniente. Qajk. Descender. Are xqaj lq chi uwach ri juyub. Ella descendi del cerro. Qajinq uwach. Sencillo. Xinloq jun chich, qajinq uwach. Compr un carro sencillo. Qajom. Prstamo. Xinbn jun nuqajom che ri nan Chana. Hice un prstamo a la seora Feliciana. Qajuyubl. Lugar de origen, nuestra comunidad. Ri nujuyubal are Xelju. Mi lugar de origen es Quetzaltenango. Qarqatk, qaraqatik. Cacarear. Xqarqt ri k are chi xsikowik. Cuando la gallina puso el huevo, cacare. Qs. Mero. Ri nan Pox qs ral ri, ri Lu. Pedro es hijo legtimo de la seora Sebastiana. Qasaxk. Bajar. Ri Lu xuqasaj ri che. Pedro baj el rbol. Qasikixk. Nuestra convocacin. Qasikij qib. Convoqumonos.
4 !
91

K'iche' Kaxla'n Tzij

Qasana, qasn ja. Bautismo. Chweq kbn uqasana ri alj a Sis. Al pequeo Francisco lo bautizan maana. Qs tzij. Es cierto, verdadero. La qs tzij le kubij ri achi? Es cierto lo que dice el hombre? Qatok. Sostener. Qetam che ri qawa kujutoo. Sabemos que el alimento nos sostiene. Qatzaq. Nuestra construccin. tz tajn kkanaj, ri qatzaq. Est quedando bien nuestra construccin. Qatzibaj. Escribamos. Kaqatzibaj xq xu wi ri tz. Escribamos solamente lo que es bueno. Qawinaq. Nuestra gente. Ki qawinaq e ko pa tq pa nm tinamit. Mucha de nuestra gente est en la capital. Qixim. Nuestro maz. Le qiximal tajn kchikopirik. Nuestro maz se est apolillando. Qech. Nuestro. Qech ri ja. La casa es nuestra. Qeqelen. Nuestro cargo, nuestro puesto. Ri Wel ko nm reqelen. Manuel tiene un cargo importante.

Qesaj, chqesaj. Saqumosle. Qesaj ri eqelem che ri ali. Saqumosla del puesto a la muchacha. Qitznajk. Rechinar. Kaqitznaj ri uxajab ri akal. Cmo rechinan los zapatos de la nia. Qolik. Raspar. Xinql ri nuchek. Me rasp la rodilla. Qolom, talom. Labrado. Qolom jun uperaj, ri tzalm. La tabla est labrada de un lado. Qoyqotk, birbitk. Parpadear, nervioso. Ri Nit sibalj kqoyqotik. Benita est sumamente nerviosa. Quk. Con nosotros. La katpe quk chweq? Vendrs con nosotros maana? Qulaj. Garganta, pescuezo. Kx nuql. Me duele la garganta. Qulaj. Tos, amigdalitis. Ri a Xtub, ko qulaj chech. Cristbal tiene tos. Qumuxk. Beber, tomar. Kinqumuj ri nujoch. Estoy bebiendo mi atol. Quq. Tierra frtil. Jel kuna ri abx chi upam ri quq ulew. La milpa se desarrolla en tierra frtil.

4 "
92

K'iche' Kaxla'n Tzij

Q
Qam. Escalera, puente. Ri a Tek xtzaq lq are chi ko pa uwi ri qam. Diego se cay de la escalera. Qabaj. Mano. Kqaxow ri uqab ri ne. El beb le duele las manos. Qabaj. Brazo. Kx ri ubaqil nuqab. Me duelen los huesos de mis brazos. Qabarel. Ebrio. Ko jun qabarel qajinq chi uwach ri ja. Un ebrio est tirado frente la casa. Qabaxk. Falso, acusado, culpar. Xuqabaj jastq ri Mil chi wij. Emilia me acusa con cosas. Qachb, qechb, qichob. Escobilla, arraijan, planta. Ri qachob tz che kulbat. La escobilla sirve para sealizar el mojn. Qajbl wa, uxol waim. Refaccin. Xintotajik, ruk nuqajbl wa. Ya termin de refaccionar. Qajik. Quebrar, fracturar. Xatqajik. Te quebraste. Qakoj, kyaqoj. Color caf. Ri nusya qakoj rij. Mi gato es de color caf. Qalaj. Claro. Qalaj chk. Ya est claro. Qalj. Invierno. Petinq ri qalj. Se aproxima el invierno. Qalajisabl. Genero, aclarante, testigo. Ri tata Min are jun utzalj qalajisanel. Don Ramiro es un buen aclarante. Qalpul. Municipalidad, hroe. Pa ojer qalpul xq xu wi ri nm winq kekamw be. En las municipalidades ancestrales solamente los ancianos dirigan. Qaluxk, matzenk, laqapunik. Abrazar. Kinwaj katinqaluj. Quisiera abrazarte. Qam ja. Casa de niveles, pirmides. Xinwl jun qam ja. Yo vi una pirmide. Qn. Amarillo. Ri ixim qn ko na chi uwach ri saqwch. El maz amarillo resiste ms que el blanco. Q a n a q . Hoja para envolver tamalitos. Ruk ri qanaq kapisbx ri sb. En una hoja del rbol llamado qanaq se envuelven los tamales. Qanal. Grasa. Ri utijal ri aq sibalj ko uqanal. La Carne del cerdo es grasosa. Qanal. Yema de huevo. Qn ri

4 #
93

K'iche' Kaxla'n Tzij

uqanal ri saqmol. La yema del huevo es amarilla. Qanamaq. Asa. Ri wikan benq qanamaq. Mi to viaj para Asia. Q a n a r i k . Amarillento. Ta j n kqanarik ri wereaj. Los dientes se estn poniendo amarillentos. Qanche. Caoba. Ri nutem rech qanche. Mi silla es de caoba. Qanchl. Mal de orina. Ko qanchl chi wech. Tengo mal de orina. Qanil. Da del calendario Maya. Ri wixnam xkm pa ri lajuj Qanil. Mi cuada muri en un da diez Qanil. Qanil. Grasa. Tztz ri uqanil ri k. La grasa del pollo es espesa. Qanjal. Mazorca amarilla. Sibalj kiy ri qanjal. Las mazorcas amarillas son muchas. Qanjobl. Idioma Maya. Qanjobl are utzij ri ala. El joven habla el idioma Qanjobal. Qanpur. Color canela. Ri kej qanpur rij. El caballo es de color canela. Qanpur che. Palo amarillo. Xuban jun utem rech qanpur che. Hizo un banco del palo amarillo. Qantel. Cantel. Ri ali chana are ajqantel. Feliciana es de Cantel.
4 $
94

Qanwi. Cabello rubio. Qan uwi ri walkwal. Mi hijo tiene el cabello rubio.

Qanya, qn iya. Canill. Ri Mx are aj qan iya. Toms es de Canill. Qapoj. Virgen. Qapoj ali ri numial. Mi hija es virgen. Qaq. Fuego, calor, temperatura. Kkat ri si pa ri qaq. La lea se quema en el fuego. Qaqal. Calentura, fiebre. Sibalj uqaqal ri ne. El beb tiene mucha calentura. Qaqank. Ardor. Kqaqan ri waqn. Me arde el pi. Qataltzij. Juez. Ajqatltzij ri nubaluk. Mi cuado es juez. Qatanel. Pasajero. j benq kawinaq qatanel chi upam ri chich. En la camioneta vamos cuarenta pasajeros. Qatank. Pasar. Xqatan ri par. El zorro pas. Qatatl. medido. Qatatl ri kajbl rech ri nimaqij. Estn medidas las horas para la fiesta. Qatbl, qatebl. Obstculo, Instrumento para no dejar pasar. Xkoj jun qatbl che we be. Pusieron un obstculo en el camino. Qatbl tzij tinamit. Ministerio pblico. Ri Qatbl tzij Tinamital ko pa tinamit. El Ministerio Pblico est en el pueblo. Qatexk. Prevenir, detener, impedir. Keqqatej ri ja. Hay que detener el agua.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Qatk. Cortar, segar. Xinqat ri qayes kamik. Hoy cort la grama. Qatoj triko, qatoj. Corte de trigo. Job ajchakib e benq pa qatoj triko. Son cinco los trabajadores que corando trigo. Qatoj tzij. Ley, justicia. Kpe na ri qatoj tzij. La justicia tiene que llegar. Qatom. Cortado. Uqatom nutzij ri wachajil. Mi marido me tiene cortado el habla. Qatqik. Sea. Ri kolb xuya kanq jun qatqik chi uql le kej. EL lazo dej una sea en el cuello del caballo. Q a t z t u j , q a t z u t u j . Avispa amarilla. kx ktiyon ri qatztuj. El piquete de la avispa duele. Qatzu. Hongo de San Juan. Ri qatzu, are qalj ri uqijil. La poca del hongo de San Juan es en invierno. Qax. Chile verde. Xintk qx chi uwach ri ja. Sembr chile verde frente la casa. Qaxanel. Intermediario. Keqtzakuj ba jun qaxenel kujuto. Vamos pues, a buscar un intermediario que nos ayude. Qaxel tzij. Traductor. Ri nuchak are qaxel tzij. Mi trabajo es ser traductor. Qaxk,. Pasar. Kinqx ruk ri nunan. Me ir a vivir con mi mam. Qayes. Monte, zacate. Xkiy ri qayes pa rachoch ri Plor. En la casa de Florentina creci el monte.

Qayinq. Podrido. Iwir xinlq mansan qaynq chk. Ayer compr manzanas podridas. Qel. Viejo (cualquier objeto). Qel chk ri nuchaket. Mi saco ya est muy viejo. Qelobk. Envejecimiento de ropa o cosa. Xqelob ri watzyaq. se deterior mi ropa. Qelk, tzalank. Atravesado. Qelik, ri chj pa ri be. El pino est atravesado en el camino. Qet. Surco. Ri jun kam ulew ko junwinaq qet chi upam. La cuerda de terreno tiene veinte surcos. Qetz. Difunto, finado. Chweq kmuq ri qetz. Maana entierran al difunto. Qebl. Tinaja, cntaro. Xupaxij uqebl ri ali. La seorita quebr su tinaja. Qebun, parxil, aliwino. Hierba buena. Ri qebun tz che ri qoxom pamaj. La hierba buena, alivia el dolor de estmago. Qq. Negro. Qq uwi ri a Tun. Antonio tiene el cabello de color negro. Qeq sepaj ulew. frica. Ri qeq winq e ko pa Qeq sepajulew. La gente de color negro viven en el frica. Qeq chipaq, Q'eq xb'on. Jabn de coche. Xkikj ri qeq chipaq ri ojer winq. La gente de antes, us mucho jabn de coche.
4 %
95

K'iche' Kaxla'n Tzij

4 &
96

Qeql jb. Temporal de lluvia. Ri qeqj jb xukamsaj ri saqwach. El temporal de lluvia mat la papa. Qeqarinq. Ennegrecido. Ri sb xuqeqarisaj ri sut. El humo ennegreci la servilleta. Qeqal. Negrura. Ri uqeqal ri tem. La negrura de la silla. Qeqark. Ennegrecer. Xqeqr ri uchi. Se ennegreci la boca. Qeqche. bano. Ri qeqche man kuya tj waral. El bano no crece aqu. Qeqchi. Idioma Maya. Qeqchi uchabal ri ali. La seorita habla el idioma maya Qeqchi. Qeqmuj. Nublado. Qeqmuj xsaqr kamik. Hoy amaneci nublado. Qeqqoj. Prieto. Qeqqoj rij ri ama kej. El garan es de color prieto. Qequm. Oscuro. Uj ko pa qequm. Estamos a oscuras. Qichom, bichom. Desgranado. Ri jl qichom chk. La mazorca est desgranada. Qij. Da. Jel ri qij kamik. Hoy es un buen da. Qij. Sol. Man kkay tj ri qij. El sol no est alumbrando. Qijbl, qij sq. Tiempo. We katchakunik man kana tj ri qijbl. Si trabajas no sientes el tiempo. Qijink. Ceremonia del sacerdote maya. Ri ajqij xaqijn iwir. Ayer hizo su ceremonia el sacerdote maya.

Qijilonk. Adoracin. Ri qijlanik kban pa tyox ja. La adoracin se hace en la iglesia. Qijloxik. Dignidad. In ixq ko ri nuqijiloxiq. Soy mujer y tengo mi dignidad. Q i j s a q , u w c h u l e w. Tiempo, universo. Ri Ajaw xuban ri qijsaq. El creador hizo el universo. Qilk. Prevenir. Xinql ri a Pox che man kachakun tj. Previne a Sebastin para que no fuera al trabajo. Qink. Urdir. Ri wel kuqin ri batz. Manuela est urdiendo. Qinbl. Urdidora. We man kakoj tj ri qinbl man tz a kel ri kem. Si no se usa la urdidora no queda bien el tejido. Qinl batz. Urdidor. Ajqinl batz ri ali Kel. Micaela es urdidora. Qinom. Adinerado. Qinom ri achi. Es adinerado el hombre. Qinm. Jocote. Are chi kakis ri junab ko qinm. Para fin de ao hay jocotes. Qinomal. Riqueza. Ri numam are ko uqinomal. Mi abuelo tiene riquezas. Qipinel. Insecto que predice la muerte. We kchaw jun qipinel ko kaminq. Cuando el insecto canta hay muerte segura. Qipip. Ardor en el pecho. Ri kinq kuya qipip chi we. El frijol me da ardor de pecho.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Qiptajinq. Quebrado. Qiptajinq ri raqn ri tem. La silla tiene la pata quebrada. Qiytajinq. Agotado. n qiytajnq rumal ri chak. Estoy agotado por el trabajo. Qoik. Bordar. Ri wanab kubn ri qoik. Mi hermana borda el gipil. Qobl. Instrumento para bordar. Ri ali xulq jun uqobal. La muchacha compr un instrumento para bordar. Qochqobinq. Arrugado. Xqochoqb ronojel ri wuj rumal ri jb. La lluvia arrug toda la papelera. Qojom, kalawache. Marimba. tz kinta ri qojom. Me gusta la marimba. Qojomanel. Msico. Ajqojom, ri nutat. Mi padre es msico. Qol. Trementina. Ko qol chi rij ri si. La lea tiene trementina. Qolom. Desenrollado. Xqol tj ri batz. Desenred el hilo. Qoq. Chilacayote. Nm ri qoq. El chilacayote es grande. Qor. Masa de maz. Kubn ulej ruk le qor. Ella hace tortillas con la masa. Qor. Atol, masa de maz, atol de elote. Xinqumuj oxib mull ruk qor. Me tom tres jcaras de atole. Qosbl. Mazo. Ri qosbl rech kisis. El mazo es de ciprs. Qosixk. Aporrear, golpear con mazo. Xqaqosij ri ixim. Aporreamos el maz.

Qotz, saqkim. Hongo blanco (comestible). Jelik ri qotz are chi kabolik. El hongo asado es sabroso. Qoxowem. Dolor. Ko jun qoxowem chi we. Tengo dolor. Qoyik. Acostarse. Kinqoyi na xa rumal xinkosik. Voy a acostarme porque me cans. Quch. Ayuda mutua. We keqbn ri quch tz kujelik. Si practicamos la ayuda mutua, nos va bien. Qulixik. Desplumar. Kinqulij jun k. Estoy desplumando un pollo. Qulqubk. Quemarse con lquido. Ri wachalal xqulqub ruk le tzi. Mi hermana se quem con el nixtamal. Qulqutk. Indigestin. Kqulqt ri apam. Tienes indigestin. Qumar. Podrido. Qumar ri che. El rbol est podrido. Qumarkaj. Ciudad de Utatln. Ri Qumarkaj are ujolom qatinamit. Utatln es la capital del pueblo. Qumuq. Enmohecido. Qumuq ri ixim. El maz se enmoheci. Qupk. Quebrar. Xqupitj ri abx. La milpa se quebr. Qupixk. Cortar plantas. Ri ali xuqupij ri kotzij. La muchacha cort las flores. Qupunel. Quita sueo (Mariquita, Escarabajo). Ri qupunel xuya chak chi we. El quita sueo me hizo una llaga.

4 /
97

K'iche' Kaxla'n Tzij

Quq. Quetzal (ave). Ri quq are jun jel chikp. El quetzal es una ave hermoso. Quqkumatz. Serpiente emplumada. Je ri kabix chech ri jun ajaw pa ri mayab nojibl. Quqkumatz se llama una deidad en la cultura maya. Qusqk, wuqwk. Jorobado. Xel uqus ri a Xwan. A Juan le sali joroba.

Qutbl ik. Machucador de chile. Ri qutbl ik xkatik. Se quem el machucador de chile. Qutum. Chirmol picante. Ri qutum man kech ta le akalab. El chirmol no es para los nios. Qux. Musgo, xido. Xquxer ri klawix. Se oxid el clavo.

4 (
98

K'iche' Kaxla'n Tzij

R
Ra. Su muslo. Rx xubn ra rumal le tok. Se puso colorado su muslo por el puetazo. Rab. Raz. Ri urab le che qaynq chk. La raz del rbol se pudri. Rabalk. A lo largo. Chqakojo ri kam rabalik chi uwach ri ja. Pongamos la pita a lo largo de la casa. Rabark. Largo y plano. Kwaj jun che rabark. Necesito un palo largo y plano. Rabyo, yab tzi, chuj tzi. Perro rabioso. Ri nutzi rabyo. Mi perro est con rabia. Rachajil. Su marido. Ri Wan kutzuq ri rachajil. Juana le da de comer a su marido. Rachalal. Su hermano. Ko rachalal pa Tzoloj che ri Pel. Felipe tiene hermano en Momostenango. Rachaq. Su nalga. Xqitaj ri rachaq che ri tuyalem. Se cans su nalga por estar sentado. Rachq amolo. Larva de mosca. Ri rachq amolo ko pa tq mes. La larva de mosca se encuentra en la basura. Rachq cho. Estircol de ratones. Chi upam ri kuja ko kachaq cho. Dentro del troje hay estircol de ratones. Rachq cho ik, ubaqwach cho. Chiltepe. tz kinna ri rachaq cho ik. Me gusta el chiltepe. Rachq qaq, rachqal qaq. Brasas. Ri rachaq qaq xchupik. Las brasas se apagaron. Rajaw. Dueo. Ri rajaw rulew are tat Kel. Don Miguel es el dueo de las tierras. Rajawal, ajawal. Rey. Waral man ko tj Ajawal. Aqu ya no existen reyes. Rajil. Su precio, su valor. Jampa rajil le tuy? Cunto cuesta la olla? Rajilabal qij. Fecha. chi upam ri rajlabl qij kamik uj ko pa kablajuj Kej. La fecha de hoy es doce Kej. Rajawaxik. Necesario. Che rajawaxik wi keqtamaj tq tzij. Es necesario enriquecer nuestro lxico. Ral. Su hijo (madre a hijo-a). Ri ral ri chichu kutijoj rib. El hijo de la seora estudia. Rula, jaj. Mollera. Xusok ri rula. Se golpeo la mollera. Ramibl che. Cierra o serrucho.

4 )
99

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kinchakun ruk ri ramibl che. Trabajo con la cierra. Ramixk. Cortar (madera). Tajn kramx ri tzalam. Estn cortando la tabla. Ramx. Hojas de palma. Pa awas qij kkoj ri ramx pa tq ja kolibl. En Semana Santa las casas las adornan con hojas de palma. Rapark. Plano. Raparik ri tzalam. La tabla es bien plana. Rapink, rapapk. Volar. Xrapp ri palomax. La paloma vol. Raqwakx. Clase de planta. Ri qayes raqwakx ubi kkunanik. Esta clase de planta es medicinal. Raqn ja. Pilar, columna de las casas. Oxib ri raqn ja kolk. La casa tiene tres pilares. Raqn xar. Hongo de color azul. Pa ri kichelaj e ko wi ri raqn xar. En el bosque crecen los hongos de color azul. Raqan ne. Pie de nio. Pa juyub Sibalj raqan ne kolik. En la montaa hay muchos pies de nios. Raqanil. Altura. Nm raqanil ri a Xron. Jernimo es alto. Raqoj chiaj. Gritar. Xq xu wi xinta ri raqoj chiaj. Solamente alcanc a escuchar el grito. Raqpuxk, richpaxk. Romper. Man tz tj ri chak xkibano rajwaxik kraqpuxik. El trabajo que hicieron no est bien, hay que romperlo.

5 =
100

Raqtajk. Encontrar. Xraqtajik ri chij. Encontraron a la oveja. Ratzamil. Sazonar. tz ubanom ratzamil. La sazn est en su punto. Ratzi, uxaq tzi uwa tzi, mazorquillo. Planta para hacer jabn. Ojer kkoj ri ratzi che le chajon. Antes, se usaba la mazorquilla para lavar ropa. Rx. Verde. Rx ronojel ri qayes rumal le jb. Toda las hierbas estn verdes por la lluvia. Rx kinq. Ejote. Ri rx kinq xpaqi rajl che we qalj. En este invierno subi de precio el ejote. R a x a k a n , r a x k e l . Culebra zumbadora. Ri raxakan kakoji pa tq uwi ri che. La culebra zumbadora se est sobre los rboles. Raxark. Reverdecer. Ri abx xraxr ruk ri nabe tq jb. La milpa reverdeci con las primeras lluvias. Raxkyaqab, xukuqab. Arcoiris. Ri raxkyaqab kkojik are chi ko jb. El arcoiris aparece cuando llueve. Raxqab. Roco. Ri raxqab katuchaqsaj. El roco te moja. Raxrj. Azulado. Are kinkam bi ri raxrj uwach. El de color azulado es el que me llevo. Raxrj. Azulado. Raxrj ubanom ri kaj. El cielo est azulado. Raxtew. Paludismo. Xinrq raxtew pa taqaj. En la costa me contagi de paludismo.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Raxwach, xolop. Maz negro. Man katik tj ri raxwach waral. El maz negro no se siembran por aqu. Rayibl. Sentido del gusto. Tajn kel nurayibl. Estoy perdiendo el sentido del gusto. Rayink, rayixk. Desear. Jun jel laj jamaril keqrayij. Deseamos una tranquilidad. Re nimal. De lujo. Ri a Wix xulq rachoch re nimal. Luis compr su casa de lujo. Rech. Dueo, pertenencia. Ri wakx rech ri Lus. La vaca le pertenece a Luca. Recha. Comida de animal. Tajn kinbn le recha kej. Estoy preparando la comida de caballo. Recham. Su cuado. Lus ubi ri recham. Su cuada se llama Luca. Rechbl. Herencia. Man ko tj rechbl xyaik. No la heredaron. Remalk, chemelk. Estancado, represado. Remal ri ja pa ri be. El agua est estancada en el camino. Reqaxk. Cargarlo. Kx reqaxik, ri si. La lea cuesta cargarla. Reqalen. Su puesto, su cargo. Kamik kujch kanq reqalen ri achi. El hombre entrega hoy el puesto. Retam. Sabe (l o ella). Are retam che kinopanik. Ella sabe que llegar. Retam. Conoce, sabe. Retam uwach jachin xloqow ri pas. Conoce a quin le compr la faja.

Retamaxk. Aprender. Kx kuraq che retamaxik. Le cuesta aprender. R e t a m a b l . Su sabidura, conocimiento. Nm ri retambal ri watit. Es mucha la sabidura de mi abuela. Retal. Sea. Kkoj kan retal chi uwach ri ulew. Dejas una seal en la tierra. Retal ik, chajon. Menstruacin. Are chi ko ri retal ik kqaxw nujolom, kcha ri ali. Cuando tengo menstruacin me duele la cabeza, as dice la seorita. Retal mulink. Signo de la suma. (+) Ri retal mulinik kubij chi qe, che xa qaya uwi. El signo ms nos indica suma. Retal qaxebl tzij. Frecuencias. Ri qaxebl tq tzij are kekajow ri retal qaxebal tq tzij. Las emisoras radiales son las que usan las frecuencias. Retal raqn. La huella de su pi. Tajn kqaternej ri retal raqn le achi. Estamos siguiendo las huellas del hombre. Retzabalil. Su adorno. Xekikoj ki retzabalil, ri kulanem. Colocaron muchos adornos en el casamiento. Retzamil. Lo salado. Ri chaqij kr sibalaj ratzamil. El pescado seco es muy salado. Ri. El, la los las. tz kinna ri wa. Me gusta la comida. Rij. Viejo Vejez. Tajn krijob, ri
5 1
101

K'iche' Kaxla'n Tzij

Xwan. Juan est envejeciendo. Rijobik. Vejez. Tajn kurijob. Estamos envejeciendo. Richinq. Est roto. Richinq ri awatzyaq. Tu ropa est rota. Richom, tzerom. Roto. Xinrich ri wuj. Romp el papel. Rij. Su cscara, su espalda. Xx rij ri saqmol. La cscara del huevo es delgada. Rij xan (neol.). Repello. Tajn ktzaq le rij le xan. Se est cayendo el repello. Rijal. Gnero (raza). Sq le rijal le tzi. El perro blanco es de raza. Rijalil. Su generacin. E ki e rijalil e tat Max. La generacin del seor Toms, son bastantes. Rikil. Su mes, su sueldo. Chtojo ri rikilal ri ali. Pgale su mensualidad a la muchacha. Rikil. Comida. Ri rikil rech benq qij are kinq. La comida para la cena son frijoles. Rikram. Lo lleva sobre la cabeza. Rikram ri uqebal ri ali. La muchacha lleva la tinaja sobre su cabeza. Ripilik. Extendida, extendido. Ripl ri atzyaq. La ropa est extendida. Ripom. Tendido. Uripom rib pa ulew ri k. El pollo est tendido en el suelo. Riqk. Lamer. Ri mes kuriq rij le ral. La gata lame a sus cras. Riqol tzij, wiql tzij. Chismoso.

5 2
102

Are xbin, jun riqol tzij. Esto lo dijo, un chismoso. Riqk. Encontrar. Kx uriqik ri akuxa pa ri ulew. Es difcil encontrar la aguja en el suelo. Riqtajinq. Encontrado. nriqtajinq pa ri kayibl. Me ha encontrado en el mercado. Rismal. Su vello. Xkat rismal uqab rumal le qaq. Se le quem el vello del brazo, por el fuego. Rismal chij. Lana de oveja. Qq kkay, le rismal chij. La lana de oveja es de color negro. Rixkol. Su intestino. Iwir xpoch chech le rixkol. Ayer lo operaron de su intestino. Ros. Rosa. Ri watit ubi Ros. Rosa es el nombre de mi abuelita. Ronojel. Todo. Ronojel xinbij chi awe saqalj tzij. Todo lo que te he dicho es verdad. Roplan, ripchich. Avin. Pa jun roplan xebe wi ri wanab. Mi hermana viaj en avin. Roqolk. Tirado. Roql chi uwach ri ulew, ri ukolob ri kej. El lazo del caballo est tirado en el suelo. Roqork. Desajustado. Roqorik ri ratzyaq ri a Xwan. La camisa de Juan, es desajustado. Roywal. Su enojo. Man kqaxtaj ri roywal le ali Mariy. A Mara no le pasa su enojo.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Rubrk upam, burbk upam. Panzudo. Rubrik upam, ri Ton. Petrona es panzuda. Ruk. Con. Xinpe ruk chech ubanik si, pa ri juyub. Vengo con l para hacer lea en la montaa. Ruk la. Suficiente. Chya kan je la, ruk la. Djalo as, es suficiente. Rumal. Por eso. Xq kuwaj kintzijn awuk rumal ri xinpetik. Solamente quiero hablar contigo, por eso vine. Runum ulew. Lombriz de tierra. Ri runum ulew tz kubn che ri tikon. La lombriz de tierra ayuda a la siembra.

Rura, arura. Ruda. Ri rura tz che ri bis. La ruda es buena para la tristeza. Rutum qij, upixqaq. Rayos del sol. Ri rutum qij tajn kelik. Ya se ven los primeros rayos del sol. Rutz. Defecto de la vista. Uroqom rutz ri laj ala. El pequeo tiene un defecto en la vista. Rutzil anima. Amabilidad. Xubij lq chi we ruk rutzil anima. Me lo dijo con amabilidad. Rutzil wch. Saludo. Kya rutzil uwach ri akojol. Saludan a tu hijo. Ruxlab. Su aliento. Ko na ruxlab ri awj. El animal an tiene aliento.

5 3
103

K'iche' Kaxla'n Tzij

S
Sak. solear. Ksa ri kinq. Hay que solear el frijol. Saj, tanq. Ven. Saj waral xincha chech. Le dije que se viniera para ac. Saq. Campanola (planta medicinal). Ri saq kuya waram. La campanola da sueo. Say. Pescadillo. Ri say ruk saqmol tz che ri tzantzaqr. El pescadillo con huevo es alimento para el cerebro. Saynk. Columpiar. Ri alitomab keetzan ruk ri saynk. Las muchachas juegan con el columpio. Sachibl mak. Perdn. Ri sachibl mak rajwaxik chi qaxol. El perdn es necesario entre nosotros. Sachk. Olvidar, perder. Xinesach pa ri tinamit. Fui a perderme a la ciudad. Sachinq. Perdido. Ri chan sachinq pa tq abx. El pollito est perdido entre la milpa. Sachinq. Desorientado. Sachinq ri nukajol. Mi hijo est desorientado. Sachinq ukux. Perplejo. Are chi xuya ubixik chi we, sachinq ukux. Cuando me dijo me dio perplejo. Sak. Saltamonte, langosta. Ri sak xekitij ri tikon. Los saltamontes se comieron la siembra. Sakaj. Madrugador. sakaj ri nutat, chech benam pa chak. Mi pap madruga para ir al trabajo. Sakajil. Madrugar. Rajawaxik sakajil chech ubanik rutzil ri nm be. Hay que madrugar para arreglar la carretera. Sakalk. Hbil, persona activa. Sakal ri Pal che we chak. Gaspar es hbil para este trabajo. Sakapulteko. Idioma Maya. Xu wi pa le uqab tinamit Tujal, katzijobx wi ri chabl Sakapulteko. nicamente en el municipio de Sacapulas se habla el Idioma Sakapulteko. Sal, salot. Caspa, enfermedad de la piel. Ko sal pa ujolom ri chuchu. La seora tiene caspa. Salkm, poch. Rajadura en la palma de la mano. Ri chun xuya salkam pa ri nuqab. La cal me raj la palma de la mano. Salot. Residuo de maz. Sibalj salot xel chech ri ixim. Sali muchos residuos del maz.

5 4
104

K'iche' Kaxla'n Tzij

Salpich. Manchas en la piel. Ko sibalj salpich chech ri nuqab. Tengo manchas en mi brazo. Salwat. Afrecho. Che le salwat kban kaxlan wa wa. Con el afrecho se hace pan. Samet. Semitas. Ri samet kban che le salwat. Las semitas son hechas de afrecho. Sanalk. Desnudo. Sanal le akal. El nio est desnudo. Sank. Hormiga. Ri sank keel lq pa qalj. Las hormigas salen para el invierno. Sank che. rbol de hormigo. Che le sank che kban wi ri qojom. De rbol de hormigo se hace la marimba. Sanask. Muy gordo. Ri a Tek jun sanask achi. Diego es un hombre muy gordo. Sanyeb. Arena del ro. Ri sanyeb kkoj che ri yakbl ja. La arena del ro se usa para las construcciones de casas. Sapat, xajb. Zapato. Qeq kisapat kikojom bk. Llevaban puestos zapatos negros. Sq. Blanco. Sq uwi ri numam. Mi abuelo tiene el cabello blanco. Sq kr. Pescado blanco. La atijom ri sq kr? Haz comido el pescado blanco? Sq ka ja. Salcaj. Pa Sq ka ja kban wi ri uq. En Salcaj se fabrican los cortes.

Sq kab ja. San Andrs Sajcabaj. Ri Sq kab ja, uqab tinamit rech Kiche. San Andrs Sajcabaja es municipio del departamento de El Quich. Sq kinq. Frijol blanco. Ko sq kinq nutikom. He sembrado frijol de color blanco. Sq tzibabl. Tiza, yeso. Ri ajtij kukj ri sq tzibabl. La maestra hace uso del yeso. Saqij. Verano. Pa saqij sibalj kajulew. En verano hay mucho polvo. Saqor. Perezoso. Saqor che ri uchak ri achi. El hombre es perezoso para el trabajo. Saqoril. Pereza. Kuya saqoril chi wech le tzibanik . Me da pereza escribir. Saqos. Planta silvestre, sauce. Ri saqos tajn kkamik. El sauce se est exterminando. Saqul. Pltano. Ri saqul kamom lq pa taqaj qayinq chk. El pltano que trajeron de la costa est podrido. Saqarik. Buenos das (Saludo). Saqarik iwonojel. Buenos das a todos. Saqbch. Granizo. Junabir xqaj saqbch. Hace un ao cay granizo. Saqbin. Comadreja. Ri saqbin xukotij ri ija. La comadreja escarb la semilla. Saqil. Claridad. Petinq ri saqil. Ya est aclarando el da.

5 5
105

K'iche' Kaxla'n Tzij

Saqkim, uwasq. Especie de hongo. Jelik katijow ri saqkim. La especie de hongo llamado (saqkim) es exquisito. Saqkor. Codorniz. Jelik utijolal ri saqkor. La carne de la codorniz es agradable. Saqkowin, tzarqamaq, tzarajmaq. Piedra Poma. Ri saqkowin kraqitaj pa tq ri nima. La piedra poma se consiguen en los ros. Saqlil. Tibio. Are kuwaj ri saqlil ja. Yo quiero agua tibia. Saqmaqmoj. Gris. Saqmaqmoj rij le kej. El caballo es de color gris. Saqmol. Huevo. tz we kutij saqmol ri akalab. Es bueno que el nio se alimente con huevos. Saqpal, saqper. Plido. Saqpal uwach ri ali. La seorita tiene la cara muy plida. Saqpor ixim. Maz blanco salpor. Xintk saqpor ixim che we junab. Sembr maz salpor, en este ao. Saqpom. Incienso. Ri saqpom kkayx pa kaybl. En el mercado se vende incienso. Saqpor. Tela blanca antiguo. Saqpor kkay ri kipot ri nan. Es de tela blanca el guipil antiguo de las seoras. Saqaribl. Amaneciendo. Are chi ksaqarik kujwalajik. Cuando amanece nos levantaremos.
5 6
106

medio blanco. Saqtetoj. Transparente. Saqtetoj ri wuj. El papel es transparente. Saqtew. Nieve. Ri saqtew xukat ri tikon. La nieve quem la siembra. Saqtikow, katanal. Sudor de fiebre. Kpe saqtikow che le akal rumal le qaq. El nio Tiene sudor de fiebre por la calentura. Saqtub, aq tubil. Plido. E saqtub ri winq ajchaqp ja. Los extranjeros son plidos. Sq tzi. Perro blanco. Xkm ri sqtzi. Ha muerto el perro blanco. Sq tzumal. Piel blanca. Sq utzumal ri ne. El beb tiene piel blanca. Saqk. Piojo. Ri saqk kuya ri yabil. Los piojos transmiten enfermedades. Saqwch. Papa. Ri saqwch tz che qawa. La papa es un alimento nutritivo. Saq wi. Cabello blanco, canoso. Sq uwi ri tata. El seor es canoso. Sayalik. Liviano. Sayal ri tem. Las vigas son livianas. Sepelibl. Petate. Chaqibisaj ri sepalibl chi uchi ri qaq. Acerca el petate a la orilla del fuego. Sepek. Sentarse sobre los pies (mujeres). Are chi Kekemam ri alitomab kesepeik. Cuando tejen las muchachas se sientan sobre los pies.

Saqsj. Medio blanco. Saqsj ukayibal ri ja. La casa es de color

K'iche' Kaxla'n Tzij

Sepkijaal (Neol). Amrica. Ri nm qulewal ubi Sepkijaal. Sepkijaal se dice en Kiche Amrica. Sepkipul. Oceana. Ko na jun chk ubi Sepkipul. Hay otro que se llama Oceana. Sepkiqeq. frica. Le jun chk jusepal ulew ubi sepkiqeq. El otro continente se llama frica. Sepkisaq. Asia. Sepkisaq ubi ri jusepal ulew ajchaqab ja. Asia es el nombre del continente del otro lado del mar. Seseb. Hgado. Kx ri useseb ri wikan. A mi to le duele el hgado. Setesk. Redondo. Setesk ri ujolom ri ala. El muchacho tiene la cabeza redonda. Setom, ramom. Cortado. Setom ri uwi ri abx. Las puntas de la milpa estn cortadas. Sijank. Florecer. Kasijan ri turas. El durazno est floreciendo. Si. Lea. Xkis ri nusi. Se termin mi lea. Sis, Las. Francisco. Nj xbe wi ri a Sis. Francisco fue muy lejos. Sb. Humo. Sibalj sb kel che ri chich. Sale mucho humo del bus. Sibarinq. Ahumado. Jelk ktijowik ri sibarinq tij. La carne ahumada es exquisito. Sibalj. Mucho. Sibalj tz kinwil ri nuchak. Me gusta mucho mi trabajo.

Sik. Cigarro. La tz kana utubaxik ri sik? Te gusta fumar cigarro? Sikj. Apazote. Ri sikj kkoj che ukunel ri kinq. El apazote es condimento de frijol. Sikbl. Instrumento para recoger o llamar. Chtzakuj ri sikbl mes. Busca el instrumento para recogerlo la basura. Sikk. Recoger. Chisika ri ixm. Recojan el maz. Sikil jb. Pjaros masacuanes. Tajn kebixn ri sikil jb. Los pjaros masacuanes estn cantando. Sikn wuj. Lector. Ri nuchuch ajskn wuj. Mi madre es lectora. Sikinel. Llamador. Ri sikinel are ri a Sis. El llamador es Francisco. Sikink. Llamar. Jasikij chech utijik uwa. Anda a llamarlo para que venga a comer. Sikitalk. Invitado. Ri a Lu xsikitl che le tzijonk. Invitaron a Pedro para la pltica. Sika. Francisca. Ri Sika xkuli wuqubixir. Francisca se cas hace ocho das. Sikil, Sakil. Pepita de ayote. Ri sikil ktijow ruk ik. La pepita de ayote se come con chile. Sikirk. Dormir una parte del cuerpo. Xsikir le waqan. Se durmieron mis pies. Silobaxk. Mover. Man kisilobisaj tj ri tem. No muevan la silla.
5 7
107

K'iche' Kaxla'n Tzij

Sin. Bamb. Ri sin kkiy pa taqaj. El bamb solo crece en la costa. Sinaj. Escorpin. Ri sinaj kukamisaj winq. El escorpin es capaz de matar a una persona. Sip. Garrapata. Nojinq rij ri wakx che sip. La vaca tiene muchas garrapatas. S i p a k a p e n s e . Idioma maya. Sipakapense ubi le tzij kkikj ri winq jela pa Sipakapa. En Sipacapa se habla el Idioma Maya Sipakapense. Sipank. Obsequio., regalo Ri sipanik xya chi rech tz xqaj chi uwach. El regalo que le dieron le cay bien. Sipbl. Lugar donde se hace o se regala. We sipanik xinkm lq pa ri sipabl. Este regalo lo traje en donde se hace. Sipj. Postema, (absceso). Ri sipj xpoqik. Se revent el postema. Sipojem. Hinchazn, inflamasin. Ri sipojem ko chech ri raqn tz chk. La hinchazn de la pierna ya mejor. Sipojinq. Hinchado. Sipojinq ri nupam. Tengo hinchado el estmago. Siqk. Oler. Kinsq ri katinq wa. Estoy oliendo el tamal quemado. Sis. Pizote. Chu ri sis. El pizote apesta. Sital, qatztal, qatzatuj. Avispa. Xinutis ri sital. La avispa me pic.
5 8
108

Sor, tk (Tek). Sordo. Sor le ral ri ali Pox. El hijo de Sebastiana es sordo. Sok. Nido. Uyaom kanq jun ral pa usok ri joj. El cuervo dej un pichn en su nido. Sokaj. Ropa de cama. Chchaja ri sokaj. Laven la ropa de la cama. Sokaxk. Afeitar. Tajn kinsokaj wib. Me estoy rasurando. Sokbl. Cortador. Xinkayij ri nusokbal. Vend mi cortador. Soktajk. Herir. Xinsk wib are chi tajn kinsokaj ri wismachi. Me her cuando me estaba rasurando. Solbl tzij. Diccionario. Le tzij man kachob tj chtzukuj chi upam ri solbl tzij. Las palabras que no entiendes bscalas en el diccionario. Solk. Desenrollar. Xinkown che usolik. Logr desenrollarlo. Solixk. Visitar, revisar. Xinsolij iwir. Lo visit ayer. Solonk. Confesar, desenrollar. tz kasl awib. Es bueno confesarse. Solsobinq. Desenrollado. Solsobinq ri kolb. El lazo est desenrollado. Soposk. Voluminoso. Soposk le reqan. Su carga es muy voluminosa. Sorosk. Grueso. Sorosk ubanom ri uwi le che. Est muy gruesa la punta del palo.

Siwan. Barranco. E ko chipk pa ri siwan. En el barranco hay pjaros.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Sotolk. Enrollado. Usotolem uje le aq. El cerdo tiene la cola enrollada. Sotosa. Mover la cola (animal). Kusotosa ri uje che le amalo ri tzi. El perro mueve la cola para espantar las moscas. Sotz. Murcilago. Ri sotz kutj ukikel ri awj chaqab. El murcilago por la noche chupa la sangre del animal. Sqinom, qinom, biyom. Adinerado, rico. Qinom achi ri tata Tek. Diego es un seor adinerado. Su che, jas che. Por qu. Su che man ko ta awalkual? Porqu no tienes hijos? Su, jas. Qu. Su xabij chi wech? Qu fue lo que me dijiste? Su. Chirima. Ri su xq xwi pa tq nimaqij kkoj wi. La chirima ya solo se usa para las fiestas. Sun. Girasol. Waral man kakiy tj ri sun. Aqu no se desarrolla el girasol. Sunel. Persona que limpia. Sunel pa ri rachoch ri umam, Kwal. Pascuala es la encargada de la limpieza en la casa de su abuelo. Sunk. Limpiar. Ri alabomab kkisu ri tyox ja. Los muchachos estn limpiando la iglesia. Sut. coronilla. Ri akal ko keb usut. El nio tiene dos coronillas. Sut. Servilleta. Pa ri sut pisom wi ri lej. Las tortillas estn envueltas en la servilleta.

Suy. Apellido Maya. Ri Max Suy nj kel wi. Toms Suy viene de muy lejos. Sub. Tamalito. Ri sub rech uxaq abx jelik ktijowik. Los tamalitos envueltos en hoja de milpa son sabrosos. Subl. Limpiador. Kalq lq jun qasubal pa kayibl. En en mercado compras un limpiador para nosotros. Subunel, jalbl. Espanto. Man kinxej t wib che ri subanel. No le temo a los espantos. Sukubaxk. Componer, enderezar, arreglar. Jo chech usukbaxik ri ronojel man tz t kolik. Vamos a componer todo lo que no est bien. Sunal ij, ucheal ij. Columna vertebral. Xinqij ri usunal wuj. Me quebr la columna vertebral. Suq. Pantano. tz kkina ri wakx kekoji pa ri suq. A las vacas les gustan estar en el pantano. Surunik. Descubierto. Ronojel ri xkibano surn lq. Todo lo que hicieron est descubierto. Sutq, jastq, pasuch. Elementos, cosas. Sutaq le kqam bik pa binem? Qu cosas nos vamos a llevar a la caminata? Sutink. Dar vueltas. Ri ali xq ksutinik, man kukoch tj kok lq. La patoja solo da vueltas y no se anima a entrar. Sutixk. Rodear. Are tq xujbe pa uwi ri cho xeqasutij ri tinamit. Cuando

5 9
109

K'iche' Kaxla'n Tzij

fuimos sobre el lago tuvimos que dar vueltas al pueblo. Sutkum. Remolino, viento. Ri sutkum xukam bi ronojel ri patzan. El remolino se llev toda la caa de milpa. Sutz. Nube. Ri sutz kujuto che ri uqaqal qij. La nube nos protege del calor del sol.

Sutz kumtz. Culebrin. Ri jb kukn lq ri sutz kumtz. La lluvia trae el culebrn. Sya, mes. Gato. Ri sya ketzan ruk le tzibabl. El gato juega con el lapicero.

5 0
110

K'iche' Kaxla'n Tzij

T
Taik. Accin de preguntar. Jawchi xa ta che xkm ri umam ri Pox? En dnde escuchaste que muri el abuelo de Sebastin? Tak. Solicitar. Kqabn utaik ri ulew che ri rajaw. Vamos a solicitar el terreno al dueo. Tabl. Altar Maya. Ko jun Tabl pa uwi ri xkanul ubi Lajuj Noj. Hay un altar sobre el volcn llamado Lajuj Noj. Tabl. Lugar donde se escucha, se pide, instrumentalizacin. Chuweq kban ri tabl che ri umial ri wtz. Maana es la pedida de la hija de mi hermano mayor. Tajen. Terreno surcado. Petinq ri tajen che ri abx. Ya se acerca la poca para surcar la milpa. Ta j n . P a l a b r a q u e d e n o t a progresivo. Tajn kintij ri nuwa. Estoy comiendo. Tajink. Continuar. Ktajin na ri jb. Continua la lluvia. Taqkil. Mandado. Xintq bik ri taqkil chech ri akal. Envi el mandado con el nio. Takalem. Pararse. Chixtakalq che rilik ri etzanem. Prense para ver el juego. Takalk. Parado. Ri juch ubanom jun takalik chi uwach ri wuj. Las lneas estn paradas sobre el papel. Tokopibl. Tranca. Xintokopij kanq ri uchi ja. Dej atrancada la puerta. Ta k p i x k , tokopixik. Atrancar.La xtokopikanq ri uchi ja? Se dej atrancada la puerta? Takatk. Muy alto. Takatk ri akojol. Tu hijo es muy alto. Takmay. Cojo. Katakmay ri wak. Mi pollo es cojo. Taktal. Mazorca incompleta. Ri taktal kelik rumal chi man ko tj uchuqab ri ulew. La mazorca est incompleta porque la tierra no es frtil. Talom. Labrado. Talom ri uchi ja. La puerta est labrada. Tan. Aprese. Chatan lq ali. Aprese muchacha.
5 !
111

K'iche' Kaxla'n Tzij

5 "
112

Tanabam. Suspendido. Xtanabx ri chak pa kayibl. Se suspendi el trabajo en el mercado. Tanabaxk, totajem. Terminar. Kinbij che keqatanaba ri qachak chi ri. Creo que hasta aqu terminamos con nuestro trabajo. Tankar. Cojear. Xq katankar chk ri kej rumal xsokotj ri raqn. El caballo cojea, por tener las patas lastimadas. Tantaq, chukchaq. Abultados, tmulos. Ko sibalj tantaq pa tq ri be. Hay muchos tumulos en la carretera. Tanatik. Paredn. Tajn ktzaq ri jun tanatik ko ajsik. El paredn que est arriba se est cayendo. Tapal. Nance. Ri tapal kubn kx we man chajom tj. Cuando el nance no se lava, hace mucho dao. Taql. Digno. Man taql ta ri eqalen che rumal elaqom. Por ser un ladrn no es digno de estar en el cargo. Taqaj. Costa, campo, llano. Ri watit ko rulew je la pa Taqaj. Mi abuelita tiene terreno en la Costa. Taqajal. De la costa. Ri ajkay saqul ajtaqajal. Es de la costa la vendedora de pltanos. Taqana Wuj. Constitucin Poltica. Che tq we qij ri, kasolx uwach ri Taqan Wuj. Para estos das se prev que la Constitucin se va a Reformar. Taqanel. Mandatario. Le kubij ri

taqanel are; kbanik. Lo que el mandatario dice, es lo que se hace. Taqank. Mandar. Ri taqank kech qatit qamam are kqaloqoqej ri ulew. El mandato de los ancestros es que debemos de respetar la tierra. Taqexk. Seguir. Rajawaxik kqataqej ubanik ri qachak. Es necesario seguir con nuestro trabajo. Taqilal. Poco a poco. Xinlq jun chich pa taqilal. Compr un carro a plazos. Taqom wuj. Carta. Ri numial xutaq lq jun taqom wuj chi we. Mi hija me envi una carta. Taqanel. Mensajero. Xintq bk jun taqanel che utaik we katpe kamik. Envi con un mensajero a preguntarte si vienes hoy. Tarn lq. Viene atrs. Ri alaj kej tarn lq chi rij ri uchuch. El potrillo viene detrs de su mam. Ta s a n k , e t z a q o m p a n q . Discriminacin. Man tz tj pa tq mulun ib kbn ri tasanik. No es correcto que en las reuniones haya discriminacin. Tastalk. Separado. Xints kanq ri arikil are chi katpetik. Tengo separada tu comida para cuando vengas. Tat. Pap, padre. Ri tat benq pa atinem, ri matam ktzalj lq. Pap se ha ido al bao, posiblemente regrese tarde.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tata. Seor, anciano. Ri tata uchapom bk jumuch beljeb ujunab. El anciano va sobre los noventa y nueve aos de edad. Tatabl. Padrastro. Ri nutatab'l sibalj kinuchayo. Mi padrastro me pega mucho. Tatbanel. Oyente. Ko kajib tatbanelab che utaik ronojel le kqabij. Tenemos a cuatro oyentes para que escuchen todo lo que dicimos. Tatbexk. Escuchar. Rajwaxik kitatbej ronojel le kbx kamik. Es necesario que escuchen todo lo que se diga hoy. Tax. Apellido Maya. Xin Tax, ubi ri ixq kukayij joch pa tq saqij. Tomasa Tax se llama la seora que vende atol los das sbados. Te. En este momento. Are chi kink lq te katzapij ri uchi ja. Al momento que yo entre, cierras la puerta. Tek. Diego. Ri a Tek sibalj kutj ri tzam. Diego es alcohlico. Te ku ri. Entonces. Xinpe lq te ku ri xintzukuj ronojel ri nurajil. Me vine y entonces, busqu todo mi dinero. Tektiteko. Idioma Maya. Ri Tektiteko are jun chabl kech ri mayib. El Tektiteko es uno de los idiomas Mayas. Tel, tel, torom. Abierto, roto. Tel kanq ri ja, are chi xinoponik. Cuando llegu, la casa estaba abierta.

Telb. Hombro. Keqeqaj lq pa uwi ri qateleb. Vamos a cargarlo en el hombro. Telem. Cargado. Telem xoksx bk pa ja ri, yawab. Al enfermo lo entraron cargado a la casa. Telexk. Sostener, levantar. Kqatelej ri che, ujwaqib. Entre los seis sostendremos el palo. Tem. Silla. Ri wajxaqib tem xinlq je la Xelju. En Xela compr las ocho sillas. Tepew. Divinidad Maya. Ri Tepew are jun chi ke ri xetikw we uwach ulew. Tepew fue uno de los formadores de la tierra. Teq. Agujero. Ri nupot teq chk. Mi gipil tiene un agujero. Teqtobinq. perforado. Ri sut teqtobinq rumal ri rachaq qaq. La servilleta fue perforado por la brasa. Tequxk. Perforar. Kintequj bk ri xan rech kqatn bk ri ja. Voy a perforar la pared para que pase el agua. Ternexik. Seguir. Ko sibalj ternel rech we achi. Este hombre tiene muchos seguidores. Tes, lebtes. Bledo. Ri tes kkiy jawje ko jel tq mes. El bledo crece en donde hay abono orgnico. Tew. Fro. Kamik man ko ta ri tew rumal j ko pa qalj. Ahora ya no hay fro porque es invierno.

5 #
113

K'iche' Kaxla'n Tzij

5 $
114

Tewchibl. Bendicin. Xq xu wi ri Ajaw kutq lq ri utewchibl chi qech. Solo el Creador y Formador nos mandan sus bendiciones. Tewchim. Bendecido. Tewchim ri akal. Es bendecido el nio. Tewchim ja. Agua bendita. Ri pare, kuya ri tewchim ja pa tq awasqij. El cura da el agua bendita en la Semana Santa. Tewirisabl. Refrigeradora. Kamik rajwaxik we kaqaloq jun qatewrisabl. Para estos das es urgente que compremos una refrigeradora. Tik. Morder. Xinuti jun kumtz ko pa ri si. La culebra que esta en la lea, me mordi. Tij. Carne. Ri tij ktobn che ukiysaxik ri chakul. La carne ayuda al crecimiento del cuerpo. T i j a l . Msculo. Le tijal xa kapuqajirik. La carne se convierte en polvo. Tionem. Morder. Ri tzi tajn kkiti, ri kej. Los perros estn ladrando al caballo. Titotem. Envidia, remordimiento. Ri titotem are jun yabil. La envidia es una enfermedad. Titonik. Envidiar. Ri titotem man tz tj che ri awanima. La envidia no es bueno para el espritu. Titonel. Envidioso (sa). Sibalj titonel ri Xrom. Gernima es una persona muy envidiosa.

Tijax. Da del calendario Maya. Pa ri qij Oxlajuj Tijax kinkis keb junab kinchakn waral. Para el 13 Tijax del Calendario Maya, cumplo dos aos trabajando aqu. Tijk. Comer. Ri triko wa xinkam lq are chi kaqatijo. El tamal de trigo lo traje para que lo comamos. Tijobl wuj. Cartilla. Chi upam ri tijobl wuj kuya ubixik chi qe jas ri chak kqabano. En la cartilla se nos indica la tarea que debemos de hacer. Tijobl. Escuela. Pa ri tijobl ke opan ki winq che utaik wuj. A la escuela han llegado muchas personas a pedir papelera. Tijonel. Maestro. Ri tijonel nj kpe wi. El maestro viene de lejos. Tijonk. Ensear. Ri tijonk kuya ri tijonel chi qech j, j akalab kpatanij pa qak'aslemal. La enseanza que nos da el maestro nos sirve a nosotros los nios. Tijow rib. Comer de prisa. Tijow rib xubn che ri akwa. Coma rpido el tamal de elote. Tijoxel. Alumno. E job ri tijoxelab e ko pa ri tijobl. Son cinco los alumnos que estn en la escuela. Tikbl. Instrumento para sembrar. Ri tikbl xinkj che ri jawix, xusk nuqab. El instrumento que us para sembrar habas, me lastim la mano. Tikk. Sembrar. Kamik xujbe che utikik tq che pa ri juyub. Hoy fuimos al cerro a sembrar arbolitos.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tikilk. sembrado. Tikl chk ri che. El poste ya est sembrado. Tikon. Siembra. Che we junab man ko tj tikon xinbano. Este ao no sembr. Tikonijk. Agricultura. Ri tikonijik are jun chak che kyaow ri qakaslemal. La agricultura es un trabajo que nos da vida. Tikonel. Sembrador. Ri tikonel man kpe tj. El sembrador no va a venir. Tiko'nijibl. rea de siembra. Are la ri tiko'nijibl. Esta es el rea de siembra. Tinamit. Pueblo. Ri nutinamit tajn kubn ubanik ri be. Mi pueblo est arreglando su carretera. Tiqk. Unir, aadir. Chatiqa utzam ri kolb ruk ri jun chk. Tienes que aadir la punta del lazo con el otro extremo. Tiqom. Unido, aadido. Tiqatl ri btz. El hilo est aadido. Titz. Apretado. Titz ruq le ali. El corte de la muchacha le queda apretado. Tixerx, tuxer. Tijera. Ri tixerx xtzaq pa ri ulew. La tijera se cay en el suelo. Tyonk. Ladrar. Ketyon ri tzi chaqab. Los perros ladran de noche. Talin. Catalina, Catarina. Ri nan Talin tajn kukayij uben pa kayibl. Doa Catalina est vendiendo tayuyos en el mercado.

Tobanel. Ayudante. n ko che ri tobanel. Estoy de ayudante. Tok. Ayudar. We kawaj katintoo xq xu wi kabj chi we. Si quieres mi ayuda solo dmelo. Toq, maxtat. Paales. Ri akal kukj na ri toq. El nio todava usa paales. Totajk. Librar. Xintotaj che ri nuchak. Termin mi trabajo. Tobank. Ayudar, cooperar. Konojel ri winq ketobn che uyakik ri tzaqinq qam. Toda la gente ayuda a reconstruir el puente que cay. Toj. Da del calendario Maya, Ofrenda, Apellido Maya. Ko jun qij pa Cholbal qij ubi Toj. Dentro del Calendario Maya hay un da denominado Toj. Tojbl. Premio, precio, recompensa. Ko jun tojbl kinya chi awe we kachak ri etzanem. Si ganas el partido te dar un premio. Tojk. Pagar. Ronojel qij ktoj ri nuchak. Todos los das me pagan mi trabajo. Tojil. Templo Maya. Pa Qumarkaj ka kilitj na ja wi je xkoji ri Tojil. En Utatln se puede observar todava, el lugar en donde est el templo Tojil. Tojnk. Ofrendar. Chweq kube pa juyub che uyaik jun qatojnik. Maana iremos al cerro a presentar una ofrenda. Tol. Para sacar agua y guardar cosas,

5 %
115

K'iche' Kaxla'n Tzij

(jcara), palangana. Kalq na jun tol che upulxik ri ja pa ri ukyabl. Tienes que comprar una palangana de tecomate para sacar agua del pozo. Tolom. Taladro para madera. Ri tolom are jun chakubl rech ri ajanel. El taladro es una herramienta que utiliza el carpintero. Tolonk. Vaco. Chixqatan lq je wa, rumal che tolonik. Pasen para ac, aqu est vaco. Tp. Cangrejo. Ri tp kekuji chi uxe tq ri abj. Los cangrejos se mantienen debajo de las piedras. Toqexk. Sostener. Kqatzukuj jas ruk kqatoqaj ri ja. Tenemos que buscar con qu sostener la casa. Toqij. Accin de exigir. Kinbe che utoqixik ri nurajil che ri achi. Al seor voy a cobrarle el dinero que me debe. Toqob. Favor. Chabana jun toqob chi we. Quieres hacerme el favor. To q o b i s a x k . Compadecer. Rajawaxik katoqobisaj uwach. Debemos de compadecer ante l. Toqoj. Vacunacin. Pa tq ri qij petinq ko ri toqoj. En los prximos das habr vacunacin. Tor. Salvador. Tor ubi ri rachijil ri Altrey. Salvador se llama el esposo de Andrea. Torbl. Destapador, Desarmador. Ja tzukuj jun qatorbal ala. Muchacho, anda a buscarnos un destapador. Tork. Abrir. Moja ktor ri kayibl ko

na karaj. Falta mucho para que abran el mercado. Tork. Desarmar. Xeqatr ronojel ri ukolbl ri chuchu. Tuvimos que desarmar el puesto de la seora. Tortolit. Clase de ave. Ri tortolit ktijowik. El ave tortola es comestible. Towixik, tokoxik. Sacudir. Xtowx na ri ukay ri Lol, te ku ri xkikotik. Hasta que Teodoro sacudi la venta se alegr. Triko. Trigo. Ri triko xq xu wi kuya pa joron ulew. El trigo solo se cosecha en tierras fras. Trix. Andrs. Ri Trix kchakn ronojel qij pa tinamit. Andrs trabaja todos los das en el pueblo. Tu. Clase de planta, hierba de pollo. Ri tu are jun qayes kkiy pa tq abix. La hierba de pollo crece en la milpa. Tu. Ubre, seno. Tajn kkiy utu ri kisik. Ya le estn creciendo las ubres a la cabra. Tunk. Amamantar, mamar. Ketun ronojel qij ri alaj tq mes. Los gatitos maman todo el da. Tur. Ventura. Ri a Tur ko pa tijobl rech ajanel. Ventura est en la escuela de carpintera. Tuj. Temascal. Tajinik, kujok pa tuj ruk wachalal. Mi hermano y yo con frecuencia nos metemos en el temascal.

5 &
116

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tujal. Sacapulas. Pa Tujal kkiy ri jelik qinom. En Sacapulas se dan jocotes de calidad. Tukan. Mora. Ri tukan pa tq siwan kariqitaj wi. Las moras se encuentran en los barrancos. Tukelal. Singular. Ri tukelal kubij che xa jun kolik. Singular significa que solo es uno. Tukelal biaj. Nombre propio. Xrom are jun tukelal biaj. Jernimo es un nombre propio. Tukk. Batir, mover (atol). Rajawaxik ktajanik ktuk ri joch. Se debe batir con frecuencia el atol. Tukinem. Dispersin. Ri winq pa tq juyub xetukinik rumal ri kx pa qatinamit. La gente de las aldeas se dispersaron en la poca de la violencia. Tuktk. Pjaro carpintero. Ri tuktk kuwor ri che ronojel qij. El pjaro carpintero perfora el rbol todos los das. Tukubl. Meneador, molinillo. Ri tukubl rech qor esam che ri kixkobal. El meneador de atol est hecho del rbol de cerezo. Tukumux. Torcaza (pjaro). Ri tukumx tajn kutj ri triko. El pjaro torcaza est comiendo el trigo. Tukr. Tecolote. Kabixik are chi ri tukr kabixonik chi unaqaj ri ja, kamikal kubij. Se dice, que cuando el tecolote canta cerca de la casa alguien muere.

Tuxank. Germinar. Are tq kmuik ri triko ktuxanik. El trigo germina cuando se humedece. Tull. Zapote. Ri che tull ko sibalj uwach. El rbol zapote tiene muchos frutos. Tuney. Santa Catarina (planta, dalia). Sibalj tz che ri wiaj ri tuney. La planta Santa Catarina es muy bueno para el pelo. Tunum. Jateado. Xintn kan ri si pa raqn ja. La lea lo dej jateado en el corredor. Tuqark, qaytajk. Cansar. Ri kej xtuqarik chi uxe le reqan. El caballo se cans bajo la carga. Turixk. Enfriar, limpiar. kwaj katurij ri nujoch. Quiero que, enfres mi atol. Tu r u w k , t z u t u w k . Gotear . Ronojel upam ja ktzutuwk. Todo el cuarto est goteando. Tt. Palma. Ri tut ki kokisx wi. La palma se utiliza para muchas cosas. Tx. Encino. Nm raqan ri tx kelik. El encino crece muy alto. Tux. Semilla de algodn. Xky le tux pa le abx. Crecio la semilla de algodn en la milpa. Tyox. Imagen. Xeelqx keb tyox chi upam ri tyox ja. De la iglesia robaron dos imgenes. Tyox ja. Templo, iglesia. Ri tyox ja xbn junabir. La iglesia fue construida el ao pasado.

5 /
117

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tyox wuj, uchuch wuj. Libro sagrado, Popol Wuj, Biblia. Ri Lus kusikij ronojel ri qij ri tyox wuj. Luca lee la Biblia todo el da.

Tyoxink. Accin de agradecimiento. Kqabn jun tyoxinik rumal xqakis we junab. Vamos a agradecer porque se ha terminado este ao.

5 (
118

K'iche' Kaxla'n Tzij

T
Tajaj, tajej. Helado. Tajaj ri ja. El agua est helada. Tan, tan. Calvo, ave sin pluma. Tan ujolom ri numam. Mi abuelo est calvo. Tan upalaj. Lampio. Tan nupalaj. Soy lampio. Taq. Repellar (accin de ). Ri Xep kutaq ri rachoch. Jos repella su casa. Tebeb, tztz. Espeso. Ktebeb ri joch. El atol es espeso. Tebetk. Exagerado gruesa. Ri che tebetk uwach. La madera es exageradamente gruesa. Tiqk. Encender, quemar. Xtiqtaj bk ri wachoch. Se quem mi casa. Tiqbl. Sello. Are chi kajuch le wuj kakoj ri atiqbl. Cuando firmes el documento debes sellarlo. Tiqonel. Quemador. Ri tiqonel xukt bi ri patzn. El quemador quem las caas de la milpa. Tiqonel, chikp, tiqonel ixjut. Gusanos quemadores. Ri tiqonel chikp ko kiqaq chaqab. Los gusanos quemadores alumbran de noche. Tisis tistk. Puntiagudo. Tistik uwi ri akuxa. La punta de aguja es puntiaguda. Tisk. Coser. Tajn keqts ri brin ubanom kx rumal ri cho. Estamos cociendo los costales que arruinaron las ratas. Tisomanel. Costurero o sastre. Ri tisomanel xukam uqabal ubanik katzyaq ri tijoxelab che ri nm qij. El sastre se encarg de hacer los uniformes de los estudiantes. Tisom. Costura. Ri ali Ya, sibalj ko utisom. Mara tiene mucha costura. Tixomank, atixnabk. Estornudo. Are chi ko ri tixab kpe ri j. Cuando estornudamos es sntoma de tos. Tok. Puo. Xatuchayo ruk ki tok. Te estuvo pegando con muchos puos. Tokonk. Pegar con los codos. Katinchy ruk tq tokonik. Te voy a pegar a codazos. Ton, tur. Tierno. Ri chima ka ton na. Los gisquiles an estn tiernos. Toqopinq. Reventado. Xtoqopin ri kam. Se ha reventado la pita. Tor. Nudo. Ko kabn kanq ri tor.

5 )
119

K'iche' Kaxla'n Tzij

Dejas bien hecho el nudo. Torotk. Coagulado. Torotk ubanom ri kik xel pa utzam. Se coagul la sangre que le sali en la nariz. Torotik. Grano en la piel. Ko torotik che le uqab le akal. En la piel de la mano del nio tiene granos. Tot. Caracol, concha. Ri tot kkoji pa uwi tq ri abj. Al caracol le gusta estar sobre las piedras. Toy. Inepto, sordo. Toy kukj rib ri a Sis. Francisco pretende ser inepto. Toyk. Cortado de machete. Xty kanq ri uqab ri kixkobl. Dejaron cortadas las ramas del cerezo. Toytik. Bola. Chbana oxib toytik che le kaj. Haz tres bolas con la harina. Tuy. Olla. Kqaloq na ri tuy rech ri ala, are chi kkulik. Para el casamiento del joven tenemos que comprar ollas. Tujnabk. Toser. Ko tujnabk che ri alaj akal. El niito tiene tos.

Tulum. Deshojado. Xintul kanq ronojel le abx. Dej deshojada toda la milpa. Tun. Minusvlido, tunco. Kubn ri uchak ri tun ali ruk raqn. La minusvlida realiza sus tareas con los pies. Tq. Gallina clueca. Ri tq k tajn kurq uchi pa tq ja. La gallina clueca est haciendo bulla en la casa. Tuybl. Objeto para sentarse. Ko jun atuybl chi rech man katkos tj. Para que no te canses te puedes sentar aqu. Tuyik. Sentarse. Kabn jun utzil katuyik are chi kujwaik. Cuando comamos por favor te sientas Tuyulabl. Sentadero. Xinbn job tuyulabl pa ja. Hice cinco sentaderos en el cuarto. T u y u l i b l . Asientos. Ta j n kinchakn pa ri nutuyulibl. Estoy trabajando en mi asiento.

6 =
120

K'iche' Kaxla'n Tzij

TZ
Tzam. Nariz. Sibalj tz kinwl ri utzam ri nukulaj. Como me gusta la nariz de mi esposa - o. Tzam ja. Alrededor de un pueblo. Chi utzam ja tajn kubn ri jb. Est lloviendo alrededor del pueblo. Tzam wi, pachubl, ximbl wi. Listn. Kamik man kkikoj ta chk ri utzam wi ri alitomab. Las jovencitas ya no usan el listn. Tzamaj, upam tzamaj. Moco. Are chi kinloka che ri j, kpe ri tzamaj. Cuando tengo catarro me fluye mucho moco. Tzakbl wa. Olla para cocinar. Ri tzakbl wa xkatik. La olla para cocinar tamales se quem. Tzakk. Cocer (alimento). Tajn ktzak ri qoq rech pa qij. Estn cociendo el chilacayote para la tarde. Tzalijk. Regresar. Ri ali man xuqiy tj ruk ri rachijil, xtzalij pa rachoch. La muchacha no aguant con el marido y regres a su casa. T z a l a n k . Ladeado, paralelo, diagonal. Ri jun chich kbin pa tzalanik. La camioneta lade al correr. Tzalixk. Devolver. Xkitzalij ri wikaj. Mi hacha fue devuelta. Tzalatzk. Inclinado. Tzalatzk xkanj kanq ri qachak. Nuestro trabajo qued inclinado. Tzalwch, itzel uwach. Feo. Ri nupatux sibalj tzalwch kkayik. Mi pato es bien feo. Tzalwachank, pulputk. Celoso,a. Tajn knutzalwachij ri ixq. La mujer me anda celando. Tzam. Bebida alcohlica, Aguardiente. Ri tzam kbn Sakja sibalj etamatalik. El aguardiente que hacen en Salcaj es famoso. T z a n t z a q r. Cerebro . Pa ri qatzantzaqor kkiy lq ri qanojibal. En el cerebro se desarrollan todas nuestras ideas. Tzaql tzij, qaxl tzij. Traductor. Ri tzaql tzij man ko ta pwq xuta chi we. El traductor no me cobr. Tzaqanq, sachinq. Perdido. Ri akal xsach kanq je la pa taqaj. El nio se qued perdido por la Costa. Tzaqk. Caer, perder. Xtzaqik ri mulqab pa ri qayes. el anillo se perdin entre el zacate.

6 1
121

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tzatz. Espeso. Tzatz joch kuqamuj ri nunan. Mi mam toma atol bien espeso. Tzayalk. Colgado. Xintzayba ri kolb ajsik. El lazo lo dej colgado arriba. Tzaybl. Columpio. Xinbn jun nm kitzaybal ri akalab. A los nios les hice un columpio enorme. Tzaybl lawe (Neol). Llavero. Rajawaxik katzukuj jun tzaybl lawe. Debes buscarte un llavero. Tzaybl pom, saybl pom. Incensario. Ri tzaybl pom xloq lq jela pa Miqin Ja. El incensario se compr en Aguas Calientes. Tzayibaxk. Colgar. Xtzayibx ri ala rumal che xubn elaq. Colgaron al muchacho porque cometi un robo. Tze. Risa. Ri tze, kcha ri ajkun, tz che ri qakaslemal. Dice el mdico que la risa ayuda a mejorar la salud. Tzetzetk. Sonrer. tz kinwl ri utzetzetik. Me gusta cuando sonre. Tzebalil, yakbl tze. Chiste. Sibalj kutzijobej, tzebalil ri tata. El seor cuenta muchos chistes. Tzelj. Sbila. Ri tzelj are jun qayes kkunanik. La sbila es una planta curativa. Tzelej, tzalij. Devuelve. Chtzelej ri aqajom. Devuelve tu prstamo.
6 2
122

ixq. Se dice que si revuelves la ropa del hombre con el de la mujer, el hombre se vuelve afeminado. Tzi. Nixtamal. Ri tzi rajawaxik kya pa kebl. Se debe llevar el nixtamal al molino. Tzij, chabl, chi' . Palabra, idioma, lengua. Ri tzij tajn kinbij are saqlj tzij. Las palabras que digo son verdaderas. Tzijbl, tzijb'l qaq. Encendedor, fsforo. Awukam junalik ri tzijbl rumal katubaj ri sik. El encendedor lo llevas siempre porque eres fumador. Tzijbalil. Cuento. La atom ri tzijbalil kbx pa tq uxol be? Haz escuchado los cuentos que se cuenta en la calle? Tzijom. Encendido. Ri chich tzijom kanq pa ri ukolbal. El carro se qued encendido en el garage. Tzijom tzij, tzijobelil. Historia. Chqajujunal ko qatzijom tzij. Cada uno de nosotros tiene su historia. Tzijonel. Orador. Utzilj tzijonel ri achi. El hombre es un buen orador. Tzijonem. Pltica. Chujtzijn jubiq chi rij, ri xurq ri a Wel. Platiquemos algo de lo que le ocurri a Manuel. Tzijonk. Conversacin. Xtzijn ri nutat wuk. Mi pap convers conmigo.

Tzeq. Afeminado. Kkibij che kux tzeq ri achi we kayuj ratziyaq ruk le rech

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tzijoxk. Relato. Xbn jun tzijoxik chi rij xriqitaj pa ri tinamit. Se hizo un relato acerca de lo sucedido en el pueblo. Tzijtal. Chisme. Xq t molonel tzijtal. Solo eres un chismoso. Tziket. Hongo silvestre. Ri nunan are retam jawchi kurq ri tziket. Solo mi madre conoce en donde consigue los hongos silvestres. Tzkoy, rx kinq. Ejote. Xkitj ri tzkoy, ri chok. Los zanates se comieron los ejotes. Tzamiy. Pelo de maz. Nimaq utzami'yal ri och. Es grande el pelo del olote. Tzojtzoj. Chinchn. Ri ne kuta ri utzojtzoj. El nene est pidiendo su chinchn. Tzojtzj kumtz, sochoj. Serpiente cascabel. We katutya jun tzojtzoj kumtz katkamik. Si te llega a picar una serpiente cascabel, te mueres. Tzojtzj qayes. Bretnica. Ri tzijtzoj qayes xukunj ri waqan. La bretnica fue la que san mi pi. Tzok. Desnutrido. Tzok le k. El pollo es desnutrido. Tzokom, talom. Esculpido. Xintzk ri uwach le xan. Esculp la pared. Tzopk. Picotear. Ri chan kutzp ri ama k. El pollito picotea al gallo. Tzoq. Tuerto. Ri achi xkanj tzoq. El hombre se qued tuerto.

Tzoqopixk. Soltar, dejar libre. Xtzoqopx ri kej pa ukabl. Soltaron al caballo en el corral. Tzoqopitalk. Soltado. Xetzoqpitj ri chij. Se soltaron a las ovejas. Tzu. Tecomate. Ri tzu karukaj joron. El tecomate porta agua fresca. Tzunel, kayinel. Mirn. Ko jun achi tzunel, nuternem. Hay un hombre mirn que me persigue. Tzujk, tzujuxk jsuxk, chijk. Ofrecer. Kintzuj ri nukikel che ri yawab rech koksx chech. Le ofrezco mi sangre al paciente para la transfusin. Tzujunel. Denunciante. Ri tzujunel xuchob uwch ri elaqom. El denunciante reconoci al ladrn. Tzukum. Buscado. Nutzukum ri lawe. He buscado la llave. Tzukunel. Cazador. Ri tzukunel xurq jun kok. El cazador encontr una tortuga. Tzukuxk. Buscar. Tajn kintzukuj jun ali rech kinutoo. Busco a una muchacha para que me ayude. Tzuqojom. Marimba de tecomates. Ri tzuqojom kunatajsaj chi qe jawje uj petnq wi. La msica de la marimba de tecomates nos recuerda nuestro origen. Tzuqubl. Alimento, instrumento para servir comida. Kkitzuq kib ri ixoqib. Las mujeres se alimentan.

6 3
123

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tzuruj. Torear. Xujbe pa tzurik. Fuimos a torear.

Tzurink. Provocar. Tajn katzr ri achi. Estn provocando al hombre.

6 4
124

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tz
Tzar, tzay. Cuxin. Ri tzar sibalj kumulij ri ixujut. El cuxin junta muchos gusanos. Tzajibl. Brocha. Nitz uwach ri tzajibl rumal ri man tz tj ktzajnik. La brocha est muy angosta por eso no pinta bien. Tzajibl. Pintura. Ri tzajibl kuchuq ronojel ri man tz tj kkayik. La pintura cubre todo los defectos de la pared. Tzajnel. Pintor. Ri tzajnel kutzaj pa bara ri ja. El pintor cobra por vara cuadrada, por la pintada de la casa. Tzajom. Pintado. Ri ja tzajom chk. La casa ya est pintada. Tzalm. Apellido Maya. Lu Tzalm ubi ri achi kel Pa nm Che. En la comunidad de Panimach vive don Pedro Tzalam. Tzalam. Tabla. Job raqn ri tzalm xeporoxik. Quemaron cinco tablas de madera. Tzalm abj. Piedra laja. Pa nube xinrq tzalm abj. Encontr piedra laja en mi camino. Tzalm tzibabl. Pizarrn. Ri tzalm tzibabl rx kkayik. El pizarron es de color verde. Tzalik. Hoja de milpa. Ki chk ri tzalik, xq jumpa kumaj chk kchupik. Ya son bastantes las hojas de la milpa, muy pronto se podrn cortar. Tzalj, tzoloj che. Saco. Ruk ri uwach ri tzalj kbn ri kab. Con la fruta del saco se hacen jaleas. Tzapilk. Cerrado. Tzapil ri ja man kuya tj kujokik. La casa est cerrada y no podremos entrar. Tzapibl. Tapadera, instrumento para tapar. Ri tzapibl ri boj xpaxik. La tapadera de olla se quebr. Tzapim. Cerrado. Tzapim uwi ri kaxon rech man kok ta poqlaj chi upam. Est cerrado el cajn para que no le entre arena blanca. Tzapitalk. Cerrar. Tzapitl ri a Xwan. Juan est encerrado. Tzaq. Muro, construccin. Kasilab ri tzaq xuquje tajn katzaq lq. El muro se mueve y se est cayendo. Tzaq natabl. Monumento. Xbn jun tzaq natabl che ri jun nm achi. Hicieron un monumento al hombre por su importancia. Tzaqat. Cabal, entero. Tzaqat ri

6 5
125

K'iche' Kaxla'n Tzij

6 6
126

arajil xintzalij. Te devolv cabal tu dinero. Tzaqatisaxk. Complementar. xtzaqatisx ri axan. Complementaron tus adobes. Tzaqk. Construir. Kinban na jun tzaq chi ri. Tengo que hacer una construccin aqu. Tzaqol. Creador, edificador. Tzaqol are jun chi ke xkibn ri uwach ulew. Tzaqol es uno de los que crearon la tierra. Tzaqom. Construido. Tzaqom kanq ri xan. Dejaron construido el adobe. Tzaralk. Apachado. Ri px tzaralik rumal ri eqan. El tomate est apachado por la carga. Tzeb. Izabal. Pa Tzeb ko jun jel laj cho. En Izabal se localiza un hermoso lago. Tzi. Da del calendario Maya. Ri Tzi are jun qij chi upam ri Cholbal Qij Mayab. Tzi es el nombre de un da en el Calendario Maya. Tzi. Perro. Ri tzi xulq ri numial pa kayibl xkmik. El perro que mi hija compr en el mercado muri. Tzi. Colmillos (dentadura). Tajn kqaxow ri nutzi. Me est doliendo mucho el colmillo. Tzi, watzi. Planta que se utiliza como jabn, jaboncillo. Ko winq kkikoj na ri tzi che kichajon. Algunas personas an usan el jaboncillo para lavar ropa.

Tzib. Letra. Pa atzijobl kiche ko jun winq kablajuj tzib. En el idioma Kiche existen treinta y dos letras. Tzibabl. Lpiz, lapicero. Che tzibabl kkikj ri akalab. El lpiz que usan los nios es de madera. Tzibalil. Escritura. Ri nutzibalil are kinwesaj chi upam ri nunooj. Mis escritos surgen de mis ideas. Tzibanel. Escritor. La xasikij uwach ri xutzibaj ri tzibanel pa ri wuj? Leste lo que el escritor coment en el peridico? Tzibank. Escribir. Rajawaxik kqakamsaj qib che tzibanik pa qatzij. Tenemos que acostumbrarnos a escribir en nuestro idioma. Tzibtalk. Escrito. Qataqej ri tzibatl kanq. Seguimos lo que est escrito. Tziknu. Clase de ave. Ri tziknu kakoji pa tq chj. Esta clase de pjaro se mantiene mucho en los pinares. Tzil. Sucio. Tzil ri ja. El agua es sucia. Tzin. Yuca. Xa jumul kyak uxe ri tzin. La yuca se cosecha solamente una vez al ao. Tzinchj. Pinabete. E ko chi winq chajinelab re tzinchj che man kelqx ta chk. Ahora ya hay guardabosques para evitar el robo de pinabetes.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Tzinilk. Desolado. Tzinl kan ri ja. La casa est desolada. Tzoloj che. rbol de saco. Ri tzoloj che kkoj pa tq kulbat. El rbol de saco es usado para marcar mojones. Tzonoj. Costumbre (pedida de mujer). Kkoj na ri tzonoj quk pa ri qatinamit. En nuestro pueblo an se practican las pedidas. Tzub. Beso. Ri nan kutzubaj ri une. La madre besa a su beb. Tzubk. Chupar. Kintzb ronojel ri kab rumal che tz kinao. Me gusta chupar toda la miel. Tzuj. Gotera. Sibalj tzuj rumal ri jb. Gotea mucho por la lluvia. Tzul. Apellido, baile de gracejos. Ajqojomab ri ajtzul. Los Tzul son famosos como marimbistas. Tzulub. Instrumento para tejer. We tzulub ri ojer chk ko wuk. El instrumento para tejer ha estado conmigo desde hace tiempos.

Tzum, tzum. Cuero. Ko ri utzum awj. El cuero del ganado es duro. Tzumal. Piel. Ri kitzumal jujun ri ajtzeb are qeq. La piel de algunos de Izabal es morena. Tzunuj. Roble. Ri uxaq le tzunuj tz che mes. Las hojas del roble son tiles para abono. Tzunun. Colibr. Ri tzunun kkowin kataki pa kaqiq. El colibr puede pararse en el aire. Tzut. Saltillo. Pa Kiche tajn kkoj ri tzut. En la escritura Kiche se usa el saltillo. Tzutujil. Idioma Maya. Ri chabl Tzutujil kkitzijobej ri winq e ko chi uchi ri cho ubiAtitln. El idioma Tzutujil es hablado a orillas del lago de Atitln.

6 7
127

K'iche' Kaxla'n Tzij

U
U. Su (posesivo). Ri umial xkuli iwir. Su hija se cas ayer. Ubanik. Su forma. Ri ubanik ri ja tz xelik. La forma de la casa qued bien. Ubaq. Su pepita. Kq ubaq le turas. La pepita del durazno es roja. Ubaqil. Su hueso. Xqip ubaqil. Se le quebr su hueso. Ubaqwach. Su ojo. Ko sutz pa ri ubaqwach. Su ojo tiene catarata. Ube ja. Drenaje, zanja. Xumajij ri jb, e ku ri ube ja man kchakn tj. Las lluvias ya iniciaron y no est funcionando el drenaje. Ubeal, usukumal. Lo correcto. Are qs ubeal katzijn ri achi. Lo que el hombre est diciendo es lo correcto. Ubelej. Noveno. Pa ubelej qij kqaban ri chabl pa uwi ri kamnq. El noveno da es cuando haremos la oracin en memoria del difunto. Ubelejlaluj. Dcimo noven. xujkanj kanq pa ubelejlajuj kolibl chi upam ri etzanem. Quedamos en el dcimo noveno lugar de los juegos. Uben. Tamalitos con frijol (tayuyos). Ri nan Chep kubn jel tq uben pa luqij. Doa Josefa hace tayuyos sabrosos los das lunes. Ubirowem. Su vibracin. Tajn kujtzijon are chi xql jun ubirowem. Estbamos platicando cuando vimos la vibracin de la fogata. Ubixik. Anuncio. Xya ubixik che kamik man ko ta. Se anunci que hoy no habr agua. Uchelem. Sosteniendo. Ri xan uchelem ri tem. La viga est siendo sostenida por adobes. U c h o b k . Pensar. We man achabom ta ri kabij, tz we man katchawik. Si no haz pensado lo que tienes que decir, mejor si no hablas. Uchaq. Su hermana (o) menor. Ukamom bk che uqab ri uchaq. Llevaba a su hermana menor de la mano. Ucheal rij. Su columna vertebral. Ri wtz kaqoxw ri ucheal rij. A mi hermano mayor le duele la columna vertebral. Uchi ja. Puerta. Chikopirinq chk, ri uchi ja. La puerta ya est apolillada. U c h o l a j i b a l . Sus Nmeros Ordinales. Ri ucholajibl kubij ri

6 8
128

K'iche' Kaxla'n Tzij

nutbl. Los nmeros ordinales nos indican orden. Uchuch pamaj. Matriz. Ri ixq benq ruk ri ajkun rumal che kqaxw ri uchuch upam. La seora fue con la comadrona porque le duele la matriz. Ujachom. Est pelado, tapiscado (mazorca). Kijachom chk ronojel ri oxib kam abx kriqatj chi uwach ri ja. Ya haban tapiscado las tres cuerdas de milpa que esta frente del patio. Ujukal. Vigsimo. Ri nutat nunan xeopn pa ujukal junab e kulanik. Mis padres cumplieron su vigsimo aniversario de casados. Ujulajuj. Dcimo primero. Ri tzib k ko pa ulajuj kolibl che ri ucholaj tzib Kiche. La letra K se ubica como dcimo primero en el alfabeto Kiche. Ujunab. Su edad. Oxkal job ujunab ri nuchuch. Mi mam tiene sesenta y cinco aos. Ujunabil. Su cumpleaos. Are kurq ri ujunabil pa keb ik. Ella cumple aos dentro de dos meses. Ujunamil. Su igualdad. Kaqalajn ri ujunamil. Se nota su igualdad. Uka. Hiel. Uriqom kx ruk ri uka. Ella tiene problemas con su hiel. Uka. Madrn, clase de rbol . Ri uka tz che qasi. El madrn es buen rbol para lea. Uka. Cuerno. Ri wakx xukmsaj ri k ruk ruka. La vaca mat al pollo

con su cuerno. Ukisbl. ltimo. Ri ukisbal tzij are, tz xintao. Sus ltimas palabras fueron las que entend. Ukisik. Terminacin. Ri kaj man ko ta ukisik. El firmamento no tiene terminacin. Ukiyal tzijobl. Plurilinge. j ukiyal tzijobl rumal ko juwinaq kajib chabal. Somos plurilinges porque existen veinticuatro idiomas. Ukiyalil. Pluralidad. Kabixik pa qamaq che ko ri ukiyalil. Ahora se menciona que en el pas hay pluralidad. Ukux amaq, ukux Paxil Kayala. Capital. Nm ri ukux ri amaq. La capital es grande. Ukux kaj. Corazn del cielo. Ri Uku Kaj Tajn kutaq lq ri jb. El corazn del cielo est enviando la lluvia. Ukux kem. Centro del tejido. Ri ukux kem sibalj uralim rib. El centro del tejido est enredado. Ukux tzib. Vocales. Ri ukux tzib pa qatzij e lajuj. Las vocales de nuestro idioma son diez. Ukux tzij. Verbos. Ri ukux tzij kubij chi qe jas le tzij nm ubanik. Los verbos nos indican la palabra ms importantes. Ukux ulew. Corazn de la tierra. Ri Ukux ulew xresaj lq ri qij kamik. El Corazn de la tierra nos envi el sol.

6 9
129

K'iche' Kaxla'n Tzij

6 0
130

Ukulaxik. Esperar, encontrar. Kinbe na che ukulaxik ri nutat pa ri be. Ir a esperar a mi pap por el camino. Ukab. Segundo. Xwan ubi ru ukab wtz. Mi segundo hermano mayor se llama Juan. Ukablaluj. Dcimo segundo. Ka chi ukablajuj ral ri wakx, xel qq. Hasta la duodcima segunda cra de la vaca, fue de color negro. Ukaj. Cuarto. In ukaj achalal chi kixol ral ri nunan. Soy el cuarto hermano de los hijos de mi mam. Ukajkal. Octogsimo. Ri nutat are ukajkal ujunab chk. Mi padre tiene ya octogsimo ao. Ukajlaluj. Dcimo cuarto. Ri ali xok pa ukajlajuj kolibl pa etzanem. La seorita logr el dcimo cuarto luga en la competencia. Ukakal. Cuadragsimo. Are ukakal ujunab ri tijobl quk. Es el cuadragsimo aniversario de nuestra escuela. Ukial. Su dulzura (de sabor). Sibalj jel ukial ri matzati. Es muy rico el sabor de la pia. Ukis ak. Gallinaza. Ri ukis k tz kyaik chi uxe ri tikon. La gallinaza es buena para abonar la siembra. Ukowil. Su dureza. Ri ukowil ri anabalil man kuya tj ri jamaril chi awe. La dureza de tus sentimientos no te da paz. Ukutamil. Su tronco. Ri ukutamil ri

mansan muqtajinq chi uxe ri ulew. El tronco de la manzana est enterrado bajo la tierra. Ukunel. Condimento. Ri axux are na ri ukunel ri kinq. El ajo tiene que ser el condimento del frijol. Ul. Derrumbe, honda. Rumal ri nm jb xubano, xtzaq lq ri ul. Como consecuencia de las fuertes lluvias, hubo derrumbes. Ula, chabenel. Visitante. E ko sibalj wula. Tengo muchos visitantes. Ula. Visita. tz la we ko rula. Que bueno si tiene visita. Ulanem. Visita. Ri ulanem xa rumal rech ri ali kbanik. La visita se hace en honor a la muchacha. Ulajuj. Dcimo. Are wa ri ulajuj uxaq nutzibam. Esta es la dcima pgina que he escrito. Ulew. Tierra. Ri ulew man qech tj, kech ri qatit qamam. La tierra no es de nosotros, sino de nuestros antepasados. Uwinaqil juyubl. Gentilicio. Ko tq jujun biaj elenq chi upam ri uwinaqil juyubl. Algunos nombres se derivan del gentilicio. Umul. Bulto de tierra. Ko keb umul chi uwach ri tyox ja. Hay dos bultos de tierra frente la iglesia. Unikajal. En el centro. Kawaj ri unikajal ri ulew che utikik abx. Para sembrar maz quiero el centro del terreno.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Upaja, upam ja. Dentro del cuarto. Ko kajib ixoqib ketzijon pa ri upaja. Hay cuatro seoras platicando adentro del cuarto. Upakem. Portar objeto boca arriba. Upakem ri akal xbe pa kunaxk. Est portando el nio para ir a curar. Upam baq. Mdula. Qn uwach ri upam baq. La mdula es de color amarilla. Upaqalibl. su instrumento para subir. Rumal ri upaqalibl kakowinik kapaqik. Logra escalar gracias al instrumento. Uparnum. Cogollo. Ri uparnum ri che kkoj che si. Los cogollos del rbol se usan como lea. Upen. Desperdicio, aguachiva. Oxib ri kolibl upen kutj ri aq che jun qij. El cerdo se come al da tres recipientes de desperdicio. q. Corte. Ri ruq numial xelaqaxik. Se robaron el corte de mi hija. Uqab che. Rama de rbol. Ri uqab che xtzaq pa uwi ri tukan. Las ramas del rbol cayeron sobre las moras. Uqab uxol be. Calles. Kachajij awib pa tq uqab uxol be. Tienes cuidado cuando vas por las calles. Uqab ajpopil (Neol). Ministro. Ri uqab ajpopil xpe waral. El ministro vino aqu. Uqab alaxik. Consanguinidad. Ri uqab alaxik kubij chi qe ujachalal. La consanguinidad indica familiaridad.

Uqab juyubl. Paraje. Xinalex pa uqab juyubal. Yo nac en un paraje. Uqijilabl. Su lugar de invocacin. Ri uqijilabl ko je la pa juyub. Su lugar de invocacin est en el cerro. Uqajebl qij. Occidente. Ri nm tinamit rech Xelju ko pa uqajebl qij. Quetzaltenango se localiza al occidente del pas. Uqxan, oqxan. Encargo. Xakam lq ri wuqxan. Trajiste mi encargo. Uro. Quinto. Ri nuchaq ko pa uro qatoj tijonk pa ri tijobl. Mi hermanito est en quinto grado primaria. Urolaluj. Dcimo quinto. Ri urolajuj kolbl rech ri nuji. El dcimo quinto lugar es para mi yerno. Urox. Tercero. n urox xinopn pa ri mulibl ib. Llegu de tercero a la reunin. Uroxkal. Sexagsimo. Ri numam are uroxkal winq. Mi abuelo es sexagsimo. Uroxlajuj. Dcimo tercero. Ri uroxlajuj winq xuya jun almul jawix. La dcima tercera persona regal diez libras de habas. Usal. Al revs (ropa). Ko ixoqib tz kinao kkikj usal ri kipot. Hay mujeres a quienes les gusta usar al revs del gipil. Usaqil saqmol. Clara de huevo. Ri usaqil ri saqmol tz che unakik wuj. La clara de huevo sirve para pegar papel.

6 !
131

K'iche' Kaxla'n Tzij

6 "
132

Usijal. Su flor. Tajn kpe usijal ri karwan. El garbanzo ya est floreciendo. Uskab. Abejillas. Ri uskab xkibn kijl chi uwach ri xan. Las abejillas hicieron su agujero en la pared. Usok. Su nido. Ri tzi xkoti pa usok. El perro se hech en su nido. Usolixik. Supervisar. Kamik kepe ri winq che nusolixik. Hoy viene una persona a supervisarme. U s p a n t e k o . Idioma Maya. Ri Uspanteko are jun chabl ralaxik ri chabl kiche. El idioma Uspanteko es parte de la familia maya Kiche. Utaqanik. Su mandato. Ri utaqanik ri watit are che man kinkayij tj ri wulew. El mandato de mi abuela es, no vender mi terreno. Utukel. Solitario. Xq utukel petinq lq ri ala man ko ta rachil. El muchacho vena sin compaa. Utiw. Coyote. Ri utiw xutj bi jun k. El coyote se comi un pollo. Utzaqatil. Su totalidad. Jumpa le utzaqatil? Cunto es en total? Utzil. Bienestar, favor. Chbana jun utzil chi we. Hazme un favor. Utzilal, jamaril. Paz. Ri utzilal kpetik are tq junam kban chech le qatbl tzij. La paz vendr solo hasta cuando la justicia sea igual para todos. Utzirik. Arreglar, componer. Xutzir ri uchak ri ajtij man je tj are chi xumajo. Se arregl el trabajo del

maestro, as no era al inicio. Utzuqk. Alimentar. Tajn kintzuq awalkwal ruk ichaj. Estoy alimentando a tus hijos con yerbas. Utzwachil. Buena salud. Qalaj che ko utzwachil ri numam. Por lo que se ve mi abuelo tiene buena salud. Uwal. Jugo. Ri uwal ri limonx karelesaj ri qaxow pamaj. El jugo del limn quita el dolor de estmago. Uwach ja, Uwa ja. Patio. Ri uwach ja ubanom kx rumal ri jb. La lluvia ha daado el patio de la casa. Uwachulew. Mundo. Pa ri uwachulew ko sibalj chaoj. En el mundo hay muchas guerras. Uwajxaq. Octavo. Uwajxaq mul kinbij che man tz tj kichay iwib. Es la octava vez que les digo que no es bueno que se peleen. Uwakem. Trama (instrumento para tejer). Xkis ri uwakem sq uwach. Se termin la trama de color blanco. Uwaq. Sexto. Ka pa uwaq qet katik ri chima. Hasta el sexto surco siembras el gisquil. U w a q l a l u j . Dcimo sexto. Ri uwaqlajuj uqij ri akal. Dcimo sexto da tiene de nacido el nio. Uwi suq, uwi xaqol. Berro. Ri uwi suq tz che ri qakikel. El berro es bueno para nuestra sangre. Uwinaqirk. Personificar. Xinwinaqirisaj ri nutijonel pa ri tijobl, are pa ri kiqij. En el da del maestro personifiqu a mi profesor.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Uwokajil uwachulew. Comunidad Internacional. Ri Uwokajil uwachulew ko pa ri tinamit. La comunidad internacional est en el pueblo. Uwokom. Ha formado. Ri qatbl tzij uwokom winq. La municipalidad ha formado personas. Uwuq. Sptimo. j ko pa uwuq qij. Estamos en el sptimo da. Uwuqlaluj. Dcimo sptimo. Pa uwuqlajuj qij kintzalij lq waral. Regresar aqu hasta el dcimo sptimo da. Uxaq. Hojas. Ri uxaq ri abx are uwa ri kej. Las hojas de la milpa sirve de pasto del caballo. Uxe. Parte de abajo. Keqaxw uxe we waqn. Me est doliendo la planta del pi. Uxeal, urab. Su raz (historia). Ri uxeal ri qatinamit man kasach tj. La historia de nuestro pueblo nunca se

olvida. Uxeja. Acera. Are tq katbe pa ri tinamit katbin pa ri uxeja. Cuando vayas a la ciudad procura caminar sobre la acera. Uxlab. Respiracin, aliento. Sibalj ktataj ri ruxlab ri wakx. La respitacin de la vaca se oye bien. Uxlabk. Respirar. Ri ruxlabk ri akal man junam tj ruk jun rij. La respiracin de un nio no es igual a la de un viejo. Uxlanibal qij. Da de feriado. Chweq ko jun uxlanibl qij. Maana es feriado. Uxlank. Descansar. Tajn kinuxlan pa umujal ri kisis. Descanso a la sombra de un ciprs.

6 #
133

K'iche' Kaxla'n Tzij


j, j. Nosotros-as. Qonojel j, j Mayab tq winq. Todos nosotros somos mayas. s. Mosquito. Ri s kutzp le kej. El mosquito pica al caballo. tz. Bueno (a). tz we katpe chweq. Que mejor si vienes maana.

W
Wa. Espinilla, barros. Sibalj wa ko chi upalaj ri ala. El muchacho tiene muchos barros en la cara. Wa. Comida, tamal. Ri wa kuya uchuqab ri qachakul. La comida fortalece nuestro cuerpo. Waa. Delantal. Kamik man kkoj ta chi ri waa. Hoy en da ya no es muy usado el delantal. Wak. Comer. Qonojel kujwa pa uwi ri mexa. Vamos a comer todas en la mesa. Wan. Juana. Ri Wan tajn kuqamuj ujoch. Juana est tomando atol. Wa ukya. Sustento. We man ko le qawa qukya kojkamik. Sin el sustento moriramos. Wabl, tijbl wa. Comedor. Pa ri wabl e ko kawinaq achijab. En el comedor hay cuarenta hombres. Wch. Rostro. Soktajinq ri uwach ri chichu. Est golpeado el rostro de la seora.

6 $
134

K'iche' Kaxla'n Tzij

Wachom. Machacado. Wachom ri kiwa ri nos. Est machacado la alimentacin de los chompipes. Wachibl Amaq. Mapa. Ri uqab qatinamit ko chi upam ri wachibl Amaq. Nuestro municipio aparece dentro del mapa. Wachibl. Fotografa, imagen, foto. Ko keb awachibal xinsiko. Recog dos fotografas tuyas. Wachibexk. Fotografiar, dibujar. Xatinwachibej. Te dibuj. Wachinik. rbol que da fruto. Ri mansan jelik uwachinik. El rbol de manzana da deliciosos frutos. Wachulew. Mundo. Nm nm we uwach ulew. Es muy grade el mundo. Wajxaqib. Ocho. Xinalx pa jun qij ubi wajxaqib Noj. Yo nac en un da ocho Noj. Wajxaqkal. Ciento sesenta. Ri rajilal ri tzi are wajxaqkal. El precio del perro es de ciento sesenta quetzales. Wajxaqlajuj. Dieciocho. Wajxaqlajuj ujunab ri numial. Mi hija tiene dieciocho aos. Wajxaqtzelaj. Octgono. Pa tijobl tajn kkutik jas kupatanij ri wajxaqtzelaj. En la escuela estn enseando la utilidad del octgono. Wakatel. Paseador, viajero. Ri Lus wakatel. Luca es paseadora. Wakatk. Pasear, viajar. Pa ri maqij katinkam bk pa wakatem. El prximo martes te llevo de paseo.

Wakx. Ganado, vaca. Ri nuwakx xutij jun qoq rumal ri xkamk. Mi vaca muri por comer chilacayote. Walbl. Portador de semilla. Konjel awexanel kakikj walbl. Todos los sembradores utilizan el portador de semilas. Walijik. Levantarse. Kinwalij bajchi chweq. Maana madrugar. Waqib. Seis. Waqib ral le mes. La gata tiene seis cras. Waqk. Revolcar. Ri alabom tajn kechojinik. Los muchachos se pelean. Waqkal. Ciento veinte. Ri watit xkasik waqkal junab. Mi abuelita vivi ciento veinte aos. Waqtzelaj. Hexgono. Ri tzibibl waqtzelaj ukayibl. El lpiz tiene la forma de un hexgono. Waral. Aqu. Xq waral xkis wi qachobonik. Nuestra reunin termina aqu. Warank. Velorio. Iwir xujbe pa waranik ruk le kamanq. Ayer fuimos a velar al difunto. Warbl ja. Hospedaje, dormitorio. Are chi kinbek pa jun tinamit chk kintj ri nuwarbl ja. Cuando viajo a otros lados tengo que pagar hospedaje. Ware. Diente. Sq uwach uware ri ali. Los dientes de la muchacha son blancos. Wareaj. Dormir. Man kinkowin tj

6 %
135

K'iche' Kaxla'n Tzij

6 &
136

kinwarik. No logro dormir. We ri. Esto. Xinloq we ri xa kwaj kakojo. Te compr esto porque quiero que lo uses. Wech. Mo (a). Wech ri sut sq uwach ko chi upam ri ja. El pauelo blanco que est en el cuarto, es mo. Wel. Manuel. Ri Wel ko pa tijonk. Manuel asistre a clases. Ws, ws. Tamal crudo. Ri sub xuya ri ajkay ws na. El tamal que sirvi la cocinera est crudo. Wetam. Lo se. Wetam che man tz tj kinna ri k'ajkab'. El azucar no me cae bien, eso lo se muy bien. Wiaj. Cabello. Tajn ktzaq ri nuwi. Se me est cayendo el cabello. Wich, Wix. Luis, Luisa. Ri Wich katziban chi uwach ri jun qan wuj. Luisa escribe sobre un papel amarillo. Wiqiqab. Mano derecha. Pa nuwiqiqab kkanaj wi ri ukolomal taqaj. Hacia mi mano derecha est la direccin de la costa. Winq. Gente, persona. Konojel ri winq xebe che utoik ri ixq. Toda la gente fue para ayudar a la seora. Winaqil. Paisano. Are chi xinkoji pa jun amaq chk xinwil uwach jun nuwinaqil. Cuando estaba en otro pas vi a un paisano. Wiqbl. Anexin. Kqawiq qib kuk are. Nos anexamos a ellos. Wiqbl tzib. Consonantes. Ri

wiqbl tzib kuxol rib ruk ri ukux tzib. Las vocales se mezclan con las consonantes. Wiqk. Adornar, decorar. Pa le nimaqij rajawaxik kawiq le ja. En la fiesta hay que adornar la casa. Wiswil. Gavilancillo. Kabixn ri wiswil are chi karoqatj ri kch. Canta el gavilancillo cuando corretea al zopilote. Witzik. Flor de milpa (punta). Ri witzik tajn kpe lq. La flor de la milpa ya casi rebienta. Witzitzil. Duende silbador. Ki winq kibim che ri witzitzil kilom uwach. Muchas personas aseguran haber visto al duende silbador. W i x n a m . Cuada. Ri wixnam chajchj ri rachoch. La casa de mi cuada es bien limpia. Wokaj. Grupo. Ri wokaj xkibn ri be. El grupo hizo el camino. Wokaj ja. Colonia, casero. Xinlq jun ja pa ri wokaj ja. Compr una casa en la colonia. Wonm. Abeja mielera. Ri wonn kel bik are tq kumajij ri saqij. Cuando se inicia el verano las abejas salen. Woqw. Espuma. Ri tzi tajn kwoqw ri uchi rumal che chuj tzi. El perro rabioso saca espuma por la boca. Work. Perforar. Kuwaj kinwr ri nuwuj. Quiero perforar mi papel. Wotzotz. Tostada de maz. Ri

K'iche' Kaxla'n Tzij

wotzotz jelik katijow ruk ri uwal saqpor. Las tostadas son ricas con agua de salpor. Wuch, uch. Tacuazn. Ri wuch xukam bk oxib chan. El tacuazn se llev tres pollitos. Wuj. Papel. Wa we wuj ripaql rajil. Esta clase de papel es demasiado caro. Wuj pwq (Neol). Billete. Jumpa uwach le awuj pwq? De a cmo es tu billete? Wulij. Derribar. Xinwulij ri tapya ko chi rij ja. Derrib la pared que est detrs de la casa. Wuqkal. Ciento cuarenta. Xinlq wuqkal ajij che ri Tax. A Anastasia le compr ciento cuarenta caas de azcar.

Wuqlajkal. Trescientos cuarenta. Wuqlajkal uwach ri turas. El duraznal tiene trescientos cuarenta frutos. Wuqlajuj. Diecisiete. Je wa pa tq wuqlajuj junab xinkulik. Me cas hace diecisiete aos. Wuqtzelaj. Heptgono. Ri wuqtzelaj ko wuqub uwach. El heptgono tiene siete lados. Wuqub. Siete. Wuqub ral ri nan Sikya. Doa Francisca tiene siete hijos.

6 /
137

K'iche' Kaxla'n Tzij

X
Xan, xam, us. Zancudo. Ri xan kuya jun yabil ubi qanyabil. El zancudo es transmisor del paludismo. Xar, xaru . Cntaro, jarro. Ri xar ko pa uwi ri qaq kpoqowik. El jarro que est sobre el fuego hierve. Xat. Horcn. Jeqatzukuj jun qaxat che ri kabal. Vayamos a buscar un horcn para la galera. Xabk. Vomitar. Ri akal xuxawaj ratziyaq pa ri chich. El nio vomit su ropa en el bus. Xajab. Caite, zapato. Ri nutat xuloq nuxajb e banatl pa Chi Uwi La. Los caites que compr mi pap fueron hechos en Chichicastenango. Xajoj. Baile. Xintzibaj nubi che ri xajoj. Me apunte para el baile. Xajowk. Bailar. Ri xajowik tz che le baqilaj. Bailar es buen ejercicio. Xkb. Brazada. Kkam lq jun xkb nusi. Me traes una brazada de lea. Xalqatixk. Saltar. Kaxalqatij kanq ri che. Saltas el palo.
6 (
138

Xan. Adobe, pared. Ri ja banom kanq ruk xan. La casa est hecha de adobes.

Xaq. Tizne. Pim ri xaq ko chi uxe awi ja. El tizne que est en el techo es bien espeso. Xq. Talpetate, pea. Ri xq xukam lq ri nunan awuk. Mi mam te trajo el talpetate. Xqechaj. Oruga de pino. Nm raqn ri xqechaj. La oruga de pino es muy grande. Xaqol. Lodo. Ri xaqol kumulij yabil. El lodo trae enfermedades. Xaqom. Accin de pisar. Xaxaq kanq ri lj chiw. Dejaste pisado al pollito. Xaqchj. Hoja de pino. Ri xaqchaj kkoj pa tq nimaqij. El pino se usa para las fiestas. Xar. Xara. Ri xar kbixn uchi aqab. La xara canta en las maanas. Xar. Azul (color). Xar ukayibal ri kak chich. El carro nuevo es de color azul. Xax. Delgado, liviano (cosas). Xax rij mansan. La cscara de la manzana es delgada. Xbek. Se fue. Xbek ri tzi are chi xuril ri chaybl. El perro se fue cuando vio el chicote.

K'iche' Kaxla'n Tzij

Xibim. Asustado. Uxibim rib ri nubaluk rumal xuril jun xibinel. Mi cuado se asust porque vio un espanto. Xibinik. Asustar. Le chuj kej kaxibinik. El relinchido del caballo asusta. Xe. Debajo. j ko chi uxe tq ri che. Estamos debajo de los rboles. Xep. Pinto (color de gallina). Ri xep k kutj ri usaqmol. La gallina color pinto come el huevo que puso. Xeb, xiyab. Peine. Kinqaj ri axeb. Prstame tu peine. Xeja. Convento. Chaqab kqariq qib chi uxe ja. En la noche nos reunimos en el convento. Xekelk. Colgar. Xekl ri kolbchi uwach ri xan. El lazo est colgado en la pared. Xep. Jos. Ri Xep man xuqiy tj xkanaj wuk. Jos no aguant vivir conmigo. Xepoqik. Se multiplicaron. Ri imul xepoqik pa jun ik. Los conejos se multiplicaron en un mes. Xepu, xepo. Grasa, cebo. Ri xepu tz kkoj che ri pixnq qabaj. El cebo es bueno para las rajaduras de las manos. Xetonk. Pellizcar. Ri akal kuxt ri uchaq. El nio pellizca a su hermanito. Xetail. Descendencia. Man ko ta nuxetail. Yo no tengo ningn descendiente.

Xex. Olor a crudo. Xex ruxlab ri rikil. La comida huele a crudo. Xil, jubiq, xit. Poquito. Jun xil wukiya xyaik. Me dieron solo un poquito de bebida. Xin. Tomasa. Xin ubi ri ukulaj ri a Pox. La compaera de Sebastin se llama Tomasa. Xibibl. Peligro, peligroso. Ri xibibl chi ko wi pa tq ri qakaslemal ronojel qij. El peligro est presente todos los das en nuestra vida. Xibal. Hermano de mujer. Ri nuxibal kachakun pa qatbl tzij. Mi hermano trabaja en el juzgado. Xibalba. Inframundo. Ri Jun Ajpub xetzenik pa Xibalba. Jun Ajpub jug en el inframundo. Xibinel, jalbal, subunel. Espanto. Ri xibinel kel pa tq chaqab. El espanto sale de noche. Xibinik. Asustar. Xinxij wib pa ri be. En el camino me asust. Xik. Gaviln. Ri xik kraj kuxekej bk ri k. El gaviln intenta arrebatar al pollo. Xik. Ala. Xqupitaj ri uxik ri alj k. La ala del pollito se quebr. Xikinaj. Odo. Kqoxw ri nuxikin. Me estn doliendo los odos. Ximatalk. Amarrado. Ximatl ri kamsanel chi uwach ri che. El asesino est amarrado al palo.
6 )
139

K'iche' Kaxla'n Tzij

Ximk. Amarrar. Ko kaxim ri chij xa je la man kanimj ta bk. Amarras bien al chivo para que no se escape. Xinul. Ladina. Ri chuchu xinul tajn kretamaj ri qatzij. La seora ladina est aprendiendo nuestro idioma. Xpin, xwil, wail. Cucaracha. Ri xpin petinq lq chi upam ri saqul. La cucaracha vena dentro de los pltanos. Xiron. Jernimo. Ri Xiron kubn chakch. Jernimo elabora canastas. Xil, xir, lol. Grillo. Ri xil kbixn chaqab chi rij ja. El grillo canta por las noches detrs de la casa. Xiyk. Peinar. La kawaj kinxiy ri awi? Quieres que te peine el cabello? Xjt. Gusano. Ri xjt kutj rija abx. El gusano se est comiendo la semilla del maz. Xkanul. Volcn. Ri xkanul tajn kukq abj. El volcn est lanzando piedras. Xkitzijoj. Platicaron. Man wetam tj jas xkitzijoj. No se sabe que hablaron. Xkiyoq. Lo maltrataron. Sibalj xkiyoq ri kikulbat ri winq. Las personas maltrataron mucho a los vecinos. Xmarmaq. Verdolaga. Ri xmarmaq sibalj kkiy lq pa ri abx. La verdolaga crece mucho entre la milpa.

Xoy, Xol Abj. Joyabaj. Pa Xoy xinlq ri nupas. Mi faja lo compr en Joyabaj. Xoch, tukr. Lechuza. Ajchaqab ri xoch. La lechuza es nocturna. Xojlin siwan. Guardabarranco (pjaro). Ri xojlin siwan sibalj jelik kubn che ri ubix. E l guardabarranco tiene un canto hermoso. Xojowk. Bailar. Xuje pa xojoj ruk ri nutzel. Fuimos al baile con mi novia. Xolm. Surtido, de colores. Xoltl uwach ri ukay. Es surtida su venta. Xolop. Color pinto. Xolop rij ri numes. Mi gato es de color pinto. Xoral. Sitio. Pa ri xoral katinwil chi wi. Por este sitio te volver a encontrar. Xot. Teja, comal. Kabn usukbaxik ri xot rumal kpe ri jb. Tienes que arreglar las tejas porque viene lluvia. Xqel. Capullo. Ri xqel tajn kel bk. El capullo se esta saliendo. Xtuk, tzuruk, tok kux. Hipo. Ri xtuk kelik we kaxej awib. El hipo se cura con un susto. Xtuktul. Escarabajo. Ri xtuktul kubn ri rachoch chi uxe ulew. E l escarabajo hace su nido debajo de la tierra. Xu wi, xq xu wi. Solamente. Xq xu wi wa kinkowin chech ubixik chi we. Solamente esto puedo decirles. Xuk. Canasta. Chkama bk ri axuk rumal che kujbe pa kayibl. Lleva

7 =
140

K'iche' Kaxla'n Tzij

tu canasta porque nos vamos al mercado. Xuy. Tacao. Ri Pal sibalj xuy. Gaspar es muy tacao. Xb. Silbido, especie de planta. Man kinkowin tj kinbn ri axub. No puedo silbar como t. Xubank. Silbar. Are chi katinxubaj katel lq. Cuando te silbo ah sales. Xukutz, pach, xpach. Lagartija. Ri xukuch jel kuna ri qij. A la lagartija le gusta solearse. Xukulem. Arrodillarse. Are chi katchaw ruk ri Ajaw rajawaxik kabn ri xukulem. Cuando dirijas al Creador debes arrodillarte. Xukut. Esquina. Pa uxukt ja kinya kanq ri tzi. En la esquina de la casa dejar al perro. Xul. Gorgorito, pito, flauta. Ri achi kuxutuj ri uxul pa etzanem. El hombre pita en el juego.

Xulunk. Bajar. Are chi kujbe chi uwach ri wachoch, kujxuli bk. Cuando vamos a mi casa, entonces bajamos. Xunkur. Tortola. Ri xunkur kkoji pa tq ri triko. La trtola se mantiene en el trigal. X u n t u q , x m a t u q , x t o r. Renacuajo. Ri xuntuq kux na xpq. El renacuajo llegar a ser sapo. Xuquje. Tambin, y. Are chi katpetik xuquje kakam lq ri anan. Cuando vengas, tambin traes a tu mam. Xuriqo. Lo encontr. Ri ali xurq ri rachajil. Consiguio marido la muchacha. Xutink. Soplar. Tajn kaxutun ri tew. El fro est soplando fuerte. X w a n . Juan. Ko jun ukak retzabal, ri alj a Xwan. Juanito tiene un juguete nuevo.

7 1
141

K'iche' Kaxla'n Tzij

Y
Yak. Dar. Kuwaj kinya jun kam awulew. Quiero darte una cuerda de terreno. Yatl. Derecho. Yatl chi we kinnimarisaj ri wetamabl. Tengo derecho ampliar mis conocimientos. Ya t l c h e c h w i n q ( n e o l . ) . Derechos Humanos. Yatl chech winq, kech ri konojel. Los derechos humanos son para todos. Yatalik. Permitido. Man yatl tj chi awe katok pa ja. No mereces que entres a la casa. Yab, iwab, yawab. Enfermo. Ri yab ixq sibalj qaq ko chi rij. La mujer embarazada tiene demasiada fiebre. Yabl chuqab. Alimento. Le yabl chuqab rajawxik chi qech. El alimento nos es indispensable. Yabil. Enfermedad. Ri yabil xutq bk ri akal pa muqbl kaminaqib. El nio murio por la enfermedad. Yabil wareaj (Neol). Caries. Ri yabil wareaj are jun yabil pa qachi. La caries es una enfermedad de la boca. Yajank. Regaar. Ri nutat xinuyajo rumal man xinchabej tj ri wikan. Mi padre me rega porque no le habl a mi to. Yak. Gato de monte. Ri yak kutzukuj k chi rij tq ja. El gato de monte busca pollos detrs de la casa. Yak. Apellido. Yer Yak, ubi jun ajtij nukulbat. Mi vecino, que es maestro se llama Guillermo Yak. Yakatajem. Levantarse. Rajawaxik kuj yakataj che ri tzaq che xeqariqo. Tenemos que levantarnos de nuestra derrota. Yakk. Levantar. Kabn jun toqob kyak ri nujal. Quieres hacer el favor de guardar mi mazorca. Yamanik. Esmeralda. Yamanik ri nuwixikn. Mi arete es de esmeralda. Yatzalk, sayalik, tzoy. Liviano. Ri abj yatzalik. La piedra es liviana. Yawal, ixpachek. Rodela de trapo. Ri yawal kukj ri ali chi uxe ri chakch are usut. La muchacha usa la servilleta como rodela debajo del canasto. Yax. Apellido, falta de grasa en la carne de ciertos animales. Pox Yax ubi jun achi kukayij k. El seor que vende pollos se llama Sebastin Yax.

7 2
142

K'iche' Kaxla'n Tzij

Yaxon. Apellido maya. Ri Lus Yaxon ko oxib uwakx nimaq. Luca Yaxon tiene tres vacas grandes. Yay. Apellido Maya. Ri ukab ubi ri numam are Yay. El segundo apellido de mi abuelo es Yay. Yitzk. Exprimir, ordear. Ronojel aqab kinyitz ri wakx. Por las maanas ordeo a la vaca. Yitzitzk. Dolor de estmago. kyitzitz ri nupam rumal ri kinq. Tengo dolor de estmago por los frijoles. Yox, kwach. Gemelos. We keawil yox chasipaj kirajil we man kasipaj, kkib'n kx che ri awatziyaq. Cuando veas gemelos dales dinero, porque se te pica la ropa. Yoqoj. Mal trato, crtica. Ri yoqoj xbn chi wech, kinuto che usukmaxik wib. Las crticas que me hicieron me sirven para mejorar. Yul, cho l . Flojo. Yul ubanom ri

ukolob ri kej. El lazo del caballo est flojo. Yujk. Mezclar. Nal kayuj ri kinq ruk ri much. Tienes que mezclar bien el frijol con el chipiln. Yuk. Cicatriz. Ri chich xubn yuk chech ri nupalaj. La cicatriz de mi cara la hize con el cuchillo. Yuqom, yuqum. Amasado. Ri akwa, nal nal xyuqomaxik. El tamal de elote tuvo que ser bien amasado. Yuqunk. Pastorear. kinbe pa yuqunk ruk ri wachalal. Me voy a pastorear con mi hermano. Yuqk. Estirar. Sibalj chayuqu ri uchi ri koxtar. Estir ms la orilla del costal. Yuqubam. Amarrado. Xinyuquba kanq ri tzi xa rumal siblaj kan. Dej amarrado al perro porque es muy bravo.

7 3
143

K'iche' Kaxla'n Tzij

7 4
144

K'iche' Kaxla'n Tzij

Kaxla'n Tzij K'iche

7 5
145

K'iche' Kaxla'n Tzij

7 6
146

Kaxla'n Tzij k'iche

A
A el, ella, para. Chech, che. Nuestro pueblo es muy maltratado. Sibalj kx banom chech we qatinamit A ellos (as). Chi kech. Les dije a ellos que no se fueran. Xinbij chi kech man kixbe tj A lo largo. Rabalk. Pongamos la pita a lo largo de la casa. Chqakojo ri kam rabalik chi uwach ri ja A nosotros, para nosotros. Chi qech. Quin nos va a dar ayuda?. Jachn kayaow ri tobank chi qech? A orilla de la laguna. Chi uchi cho. Estuvimos a la orilla del lago. Xujkoji chi uchi ri cho A pie. Chi raqn. El seor camina a pi. Chi raqn kabin wi ri tata A vosotros a ustedes. Chi we, chi wech. Les aviso a ustedes que ya no llegar. Kinbij pan chi wech man kinopn ta chk Abajito. Ikm kajoq. Abajito voy nada ms. Ikm kajok kinbe wi Abajo. Ikm. Estas muy abajo. Sibalj ikm t ko wi lq Abeja mielera. Wonm. Cuando se inicia el verano las abejas salen. Ri wonn kel bik are tq kumajij ri saqij Abejillas. Uskab. Las abejillas hicieron su agujero en la pared. Ri uskab xkibn kijl chi uwach ri xan Abierto. Jaqalk. La casa est abierta. Jaql ri ja Abierto, roto. Tel, tel, torom. Cuando llegu, la casa estaba abierta. Tel kanq ri ja, are chi xinoponik Abollado, hundido. Lutulk. El carro est abollado. Lutul ri chich Abrazado. Lotem. Te tengo abrazado. Atinlotem Abrazar. Laqpuxk, matzenk. Diego abraza al nio. Umatzem ri akal ri Tek Abrazar. Qaluxk, matzenk, laqapunik. Quisiera abrazarte. Kinwaj katinqaluj Abrir. Jaqk. Abr la puerta de la casa. Xinjq ri uchija Abrir. Tork. Falta mucho para que abran el mercado. Moja ktor ri kayibl ko na karaj Abuelo, gallo. Mam. Trabaj con mi abuelo. Xinchakn ruk ri numam Abultado. Bunubk. El camino est muy abultado. Sibalj bunubk ri be

7 7
147

Kaxla'n Tzij k'iche

7 8
148

Abultados, tmulos. Tantaq, chukchaq. Hay muchos tumulos en la carretera. Ko sibalj tantaq pa tq ri be Acarrear. Erenk. Estoy acarreando lea. Tajn kinwerej si Accin de agradecimiento. Tyoxink. Vamos a agradecer porque se ha terminado este ao. Kqabn jun tyoxinik rumal xqakis we junab Accin de entrar. Okem. Entren ustedes por ac. Chbana alq ri okem je wa Accin de exigir. Toqij. Al seor voy a cobrarle el dinero que me debe. Kinbe che utoqixik ri nurajil che ri achi Accin de los gemelos. Kuxunik. Los gemelos perforan la ropa. Ri yox tq akalab kekikux ri atzyaq Accin de pisar. Xaqom. Dejaste pisado al pollito. Xaxaq kanq ri lj chiw Accin de preguntar. Taik. En dnde escuchaste que muri el abuelo de Sebastin?. Jawchi xa ta che xkm ri umam ri Pox? Aceptacin. Kamawaxk. Mi solicitud fue aceptada. Xkam ri nuwuj Aceptacin recproca. Ajawan ib. Se quieren recprocamente. Kiwaj iwib ruk ajawan ib Acera. Uxeja. Cuando vayas a la ciudad procura caminar sobre la acera. Are tq katbe pa ri tinamit katbin pa ri uxeja

Achote. Koxob. El achote es caro. Paql rajl ri koxb Aclrate. Chqalisaj awib. Aclrate ante el pueblo. Chqalajisaj awib chi kiwch ri tinamit A c o n s e j a r. Pixabank. Estn aconsejando a los nios. Tajn kepixbx ri akalab Acostarse. Qoyik. Voy a acostarme porque me cans. Kinqoyi na xa rumal xinkosik Acostumbrado. Kamanq. Est acostumbrada a pegarle al marido. Kaminq che kuchay ri rachajil Acostumbrado. Kamanq, kamaninq. Estoy acostumbrado a pasar hambre. Kamanq uraqik numik chi wech Acostumbrado. Naqatalik. El nio est acostumbrado a dormir. Ri akal naqatl chech ri waram Acto de maldad. Itzel. Las personas temen al acto de maldad. Kkixij kib ri winq che ri itzel Acuclillar, acuclillado. Chukulk. Me pongo de cuclillas para hacer mi trabajo. Kinchukik chech ubanik nuchak Adelantado. Nabejinq. Juan est adelantado en las clases. Ri Xwan nabejinq chi upam ri tijobl Adelgazar. Baqirk. Se adelgaz debido a la enfermedad. Rumal ri yabil xbaqarik Adentro. Chi upam. Tienes que estar

Kaxla'n Tzij k'iche

adentro del carro. Xs katkoji chi upam ri chich Adentro de la casa. Pa ja. Deja al perro dentro de la casa. Chya ri tzi pa ja Adinerado. Qinom. Es adinerado el hombre. Qinom ri achi Adinerado, rico. Sqinom, qinom, biyom. Diego es un seor adinerado. Qinom achi ri tata Tek Adis. Bena, eba. Cuando sal le dije adis. E ba xincha che are chi xinbek A d i v i n o s . E nikowachinel, awachabal. Vas a ir con el adivino a preguntar lo que te pas. Katbe kuk ri nikowachinelab chech utaik ri xaqaxaj Adobe, pared. Xan. La casa est hecha de adobes. Ri ja banom kanq ruk xan Adolorido, sufrimiento, servicio comunitario. Kaxkol. El nio est adolorido. Ri akal ko pa kaxkol Adoracin. Qijilonk. La adoracin se hace en la iglesia. Ri qijlanik kban pa tyox ja Adornar, decorar. Wiqk. En la fiesta hay que adornar la casa. Pa le nimaqij rajawaxik kawiq le ja Afeitar. Sokaxk. Me estoy rasurando. Tajn kinsokaj wib Afeminado. Tzeq. Se dice que si revuelves la ropa del hombre con el de la mujer, el hombre se vuelve

afeminado. Kkibij che kux tzeq ri achi we kayuj ratziyaq ruk le rech ixq Aflojar. Jobojk, cholk. Se afloj la tierra. Xjobjob ri ulew Afrecho. Salwat. Con el afrecho se hace pan. Che le salwat kban kaxlan wa wa frica. Qeq sepaj ulew. La gente de color negro viven en el frica. Ri qeq winq e ko pa Qeq sepajulew frica. Sepkiqeq. El otro continente se llama frica. Le jun chk jusepal ulew ubi sepkiqeq Agachado. Chakalk. La vaca come parada. Ri wakx chakl kwaik Agachado. Pachalik. Me duele la espalda por estar agachado. Kx wij rumal n pachalik Agenda. Cholbl chak (Neol). Regal una agenda. Xinsipaj jun cholbl chak Agotado. Qiytajinq. Estoy agotado por el trabajo. n qiytajnq rumal ri chak Agravado. Nimtajinq. El enfermo se agrav. Nimtajinq ri iwab Agravar. Chitk. Agravaste mi dolor. Xachit ri nuqaxom A g r i c u l t u r a . Tikonijk. L a agricultura es un trabajo que nos da vida. Ri tikonijik are jun chak che kyaow ri qakaslemal Agua. Ja. El agua se est regando. Tajn katx ri ja

7 9
149

Kaxla'n Tzij k'iche

7 0
150

Agua bendita. Tewchim ja. El cura da el agua bendita en la Semana Santa. Ri pare, kuya ri tewchim ja pa tq awasqij Agua estancada. Chemelk. Es bastante el agua estancada. Sibalj nm ri ja chemalk A g u a c a t e , a g u a c a t a l . Oj. E l aguacatal tiene mucho fruto. Ko sibalj uwach ri ucheal oj Aguja. Baq, akuxa,. Mand a comprar una aguja. Xintaqn chech uloqik jun baq Agujero. Teq. Mi gipil tiene un agujero. Ri nupot teq chk Ahogar. Jiqk. Se ahog en el mar. Xjiq pa ri polw Ahorita. Chanim. Espero que vengas ahorita. Chanim kwaj katpetk Ahumado. Kiskobinq. Se ahumo el tamal. Xkiskob ri wa Ahumado. Sibarinq. La carne ahumada es exquisito. Jelk ktijowik ri sibarinq tij Ahumar. Kiskobk. Se ahumaron los tamales. Ri sb xkiskobik Ajo. Axux, anxux. Es muy rico comer el ajo con la comida. Sibalj jel ktijow ri axux ruk ri rikil Al lado de. Chi uxukut, chi utzal. Mi hermano est al lado de su esposa. Ko chi utzal rixoqil ri wachalal Al revs (ropa). Usal. Hay mujeres a quienes les gusta usar al revs del

gipil. Ko ixoqib tz kinao kkikj usal ri kipot Ala. Xik. La ala del pollito se quebr. Xqupitaj ri uxik ri alj k Alacrn. Ixtexk. La picadura de un alacrn mata a la persona. Ri utyobl jun ixtexk kukamasaj ri winq Alborada, madrugada. Aqabanem, aqabil, bajchi. Maana de madrugada empieza la fiesta. Chweq aqabanem kamajtaj ri nimaqij Alborotado. Patz. Jernima tiene el pelo alborotado. Patz uwi ri Xrom lbum. Perajwuj. El nio llen su lbum. Xunojisaj ri uperajwuj ri akal Alcalde. Alkalte. El alcalde est muy ocupado. Sibalj latz uchk ri alkalte Alegra. Kikotemal. Hay alegra en ti. ko ri kikotemal awuk A l e n t a d o r, d a d o r d e a l i e n t o . Abanel. Dios es dador de aliento a nuestra vida. Ri Ajaw are abanel rech we qakaslemal Alfarero. Banl boj. Don Gregorio, es alfarero. Banl boj ri tat Kor Algo pesado hechado al suelo. Ponolk. El caballo est echado, porque est lleno. Ri kej ponol rumal nojinq chk Algodn. Bot, met. La gente viaja a la costa para cortar algodn. Pa taqaj kebe wi ri winq chech uchupik bot Algodn. Met, bot. Voy a recoger

Kaxla'n Tzij k'iche

algodn. Kinbe che umolik ri met Alguacil, alcalde. Ajchamiy, ajwab. El alguacil te llama. Katusikij ri ajchamiy Algunos. Jujun. Algunos ya usan pom. Ko jujun kkikj chk ri pom Alicate. Kayebl chich. Psame el alicate. Qaxaj lq ri kayebl chich A l i m e n t a r. Utzuqk. Estoy alimentando a tus hijos con yerbas. Tajn kintzuq awalkwal ruk ichaj Alimento. Yabl chuqab. El alimento nos es indispensable. Le yabl chuqab rajawxik chi qech Alimento, instrumento para servir comida. Tzuqubl. Las mujeres se alimentan. Kkitzuq kib ri ixoqib All. Je la. All me encuentras. je la knariqa wi All es. Je la. All es donde perd mi dinero. Je la ri xintzaq kanq nurajil Allanamiento. Eqelem pa ja. Las autoridades hicieron un allanamiento. Ri qatbl tzij xkan jun eqelem pa ja All. Chi la. Esperame donde te ensee. Chinawayej chi la jawije xinkut chi awch Almohada. Chakt. Tu almohada es muy cmoda. Sibalj chuchuj ri achakt Alrededor de un pueblo. Tzam ja. Est lloviendo alrededor del pueblo. Chi utzam ja tajn kubn ri jb

Altar Maya. Tabl. Hay un altar sobre el volcn llamado Lajuj Noj. Ko jun Tabl pa uwi ri xkanul ubi Lajuj Noj Altura. Raqanil. Jernimo es alto. Nm raqanil ri a Xron Alumno. Tijoxel. Son cinco los alumnos que estn en la escuela. E job ri tijoxelab e ko pa ri tijobl Amabilidad. Rutzil anima. Me lo dijo con amabilidad. Xubij lq chi we ruk rutzil anima malo. Loqaj. Ama a tu seora. Loqaj ri a chuchu Amamantar, mamar. Tunk. Los gatitos maman todo el da. Ketun ronojel qij ri alaj tq mes Amanecer. Kpakpatik. Me levanto al amanecer. Kpakpatik kinwalijik Amaneciendo. Saqaribl. Cuando amanece nos levantaremos. Are chi ksaqarik kujwalajik Amansar. Manxoyil. La manada de caballos son mansos. E manxo ri jupuq kej Amargo, agrio. Ka. No tomo lo amargo. Man kinqamuj tj ri ka Amarillento. Qanarik. Los dientes se estn poniendo amarillentos. Tajn kqanarik ri wereaj Amarillo. Qn. El maz amarillo resiste ms que el blanco. Ri ixim qn ko na chi uwach ri saqwch Amarrado. Jatim, ximom. El caballo estaba amarrado. Jatim kanq ri kej

7 !
151

Kaxla'n Tzij k'iche

7 "
152

Amarrado. Ximatalk. El asesino est amarrado al palo. Ximatl ri kamsanel chi uwach ri che Amarrado. Yuqubam. Dej amarrado al perro porque es muy bravo. Xinyuquba kanq ri tzi xa rumal siblaj kan Amarrar. Jatink. Amarr su carga. Chjatij reqan Amarrar. Ximk. Amarras bien al chivo para que no se escape. Ko kaxim ri chij xa je la man kanimj ta bk Amasado. Yuqom, yuqum. El tamal de elote tuvo que ser bien amasado. Ri akwa, nal nal xyuqomaxik A m a s a d o r. Puqbl. Lava el amasador. Chchaja ri upam ri puqbl Amasar. Chokonsabexk, yuqk. La muchacha amasa la harina. Kuchokonsabej kaj ri ali A m r i c a . Sepkijaal (Neol). Sepkijaal se dice en Kiche Amrica. Ri nm qulewal ubi Sepkijaal Amontonado. Mutzumk, patzapk. Tu barba est amontonada. Patzapik ri awismachi Amontonar. Mulank. Amontonadas estn las piedras por ac. Mulin kan ri abj waral Amor. Loqojnk. Tienes amor en tu corazn. Ko ri loqojnik, pa ri awanima Ancestros. Ojer winq. Los ancestros

eran fuertes. E ko ri ojer tq winq Ancho. Laqalik, likikk. El terreno es ancho. Laqalik ri ulew Ancho. Nm uwach, perpk. El gipil es ancho. Nm uwach ri pot Anciano. Nm winq, tata. Los ancianos tienen conocimientos. Ri nimaq tq winq ko ketamabl Andado. Binibl. El andado del caballo es torcido. Jech le ubinibl le kej Andado de caballo. Bakakik. Mi caballo pas andando. Kbakak ri nukej xqatanik Andador. Binabl. El nio aprende a caminar con un andador. Ri akal kretamaj kabin ruk jun binebl Andrs. Trix. Andrs trabaja todos los das en el pueblo. Ri Trix kchakn ronojel qij pa tinamit Anexin. Wiqbl. Nos anexamos a ellos. Kqawiq qib kuk are Angosto. Laj uwach. El camino es angosto. Ri be laj uwach Anillo. Mopqab, mulqab, melqab. Perd mi anillo. Xintzaq ri numopqab Animal. Awj. El animal me mordi. Xinukatz ri awj Animal, ave. Chikp. Hay muchos animales en el campo. E ko ki tq chikp chi uwach ri taqaj Anona. Kawx. La anona es dulce,. Ki ri kawx Anona. Kawx. La anona es dulce

Kaxla'n Tzij k'iche

para comer. Ri kawx ki katijowik Ante (2da persona, t). Chi awach. Ante ti est el deudor. Chi awach ko wi ri ajkas Ante ayer. Kabjir. Te vi anteayer. Xatinwil kabjir Ante de, enfrente de. Chi uwach. Delante de m le hizo dao. Chi uwach xubn kx chech Ante del aguacero. Chi uwach jb. La lea se qued bajo el aguacero. Ri si xkanaj chi uwach ri jb Ante mi, frente a mi. Chi nuwach. Ante m le hizo dao. Chi nuwach xubn kx chech Antena. Kamtaqetal. La punta de la antena se quebr. Xqupitaj uwi ri kamtaqetal Antes, antiguo. Ojer. Antes no haban ladrones. Ojer man ko ri eleqomab Antigua Guatemala. Panqan. Mi to Jernimo muri en Antigua Guatemala. Ri wikan Xirom xkm pa Pamqan Antigua Literatura Maya. Chilam Balam. Chilam Balm es un libro antiguo de la literatura maya. Ri Chilam Balam are jun chi kech ojer tq wuj mayab nojibl Anuncio. Ubixik. Se anunci que hoy no habr agua. Xya ubixik che kamik man ko ta Anzuelo, atarralla. Chapabl kr, lajab kr. El hombre tuvo que usar el anzuelo para pescar. Ri achi xukj ri

chapabl kr chech kichapik kr Ao. Ab. Pas la fiesta del ao. Xqax ri nimaqij rech ri junab Apachado. Patz, patzatz. El pan fue apachado por la canasta. Patztajnq ri kaxlanwa rumal ri chakach Apachado. Tzaralk. El tomate est apachado por la carga. Ri px tzaralik rumal ri eqan Apagar. Chupk. Temprano apagan las luces. Bajchi kkichp ri qaq Apaleado. Bejom, bujum. Apalearon al perro. Xebejomx bk ri tze Apazote. Sikj. El apazote es condimento de frijol. Ri sikj kkoj che ukunel ri kinq Apellido. Yak. Mi vecino, que es maestro se llama Guillermo Yak. Yer Yak, ubi jun ajtij nukulbat Apellido Maya. Ajpop. Jos Ajpop se llama el seor. Xep Ajpop ubi ri tata Apellido Maya. Ajtzalam. Manuel Ajtzalam es Chichicasteco. Ajchi uwi la, ri Wel Ajtzalam Apellido maya. Aju. La nuera tiene el apellido Aju. Aju ukab ubi ri alibatz Apellido maya. Chan. El hombre se llama Juan Chan porque es de este lugar. Xwan Chan ubi ri achi xa rumal ajchi Apellido Maya. Chuta. Martn Chuta, es el nombre del seor. Tin Chuta, ubi ri tata

7 #
153

Kaxla'n Tzij k'iche

7 $
154

Apellido maya. Pum. Rosa Pum, se llama una seora. Ko jun ixq ubi Ros Pum Apellido Maya. Suy. Toms Suy viene de muy lejos. Ri Max Suy nj kel wi Apellido Maya. Tax. Tomasa Tax se llama la seora que vende atol los das sbados. Xin Tax, ubi ri ixq kukayij joch pa tq saqij Apellido Maya. Tzalm. En la comunidad de Panimach vive don Pedro Tzalam. Lu Tzalm ubi ri achi kel Pa nm Che Apellido maya. Yaxon. Luca Yaxon tiene tres vacas grandes. Ri Lus Yaxon ko oxib uwakx nimaq Apellido Maya. Yay. El segundo apellido de mi abuelo es Yay. Ri ukab ubi ri numam are Yay Apellido Maya,. Ixchob. Diego Ixchob se llama mi pap. Tek Ixchob ubi ri nutat Apellido Maya, cal. Chun. Jacinto Chun, es el nombre completo de l. Xinta Chun, jeri qs tzaqat ubi are Apellido, baile de gracejos. Tzul. Los Tzul son famosos como marimbistas. Ajqojomab ri ajtzul Apellido, falta de grasa en la carne de ciertos animales. Yax. El seor que vende pollos se llama Sebastin Yax. Pox Yax ubi jun achi kukayij k Apestoso. Chu. Apesta la basura y

junta moscas. Chu ri mes xuquje kumulij amolo Aplanado. Lilobisam. Los hombres aplanaron el camino. Xkililobisaj ri be ri achijab Aplaudir. Paqapaqab, paqapoxk. Todos aplaudieron lo que dijo ella. Xpaqpaqapa kiqab chech xubij ri ali Apolillado, dientes, caries. Chikopirik. La silla se apolill. Ri tem xchikopirik Apolillar, cariar. Kchikopirik. Se apolill el frijol. Xichikopr ri kinq Apolinario. Nay. El seor Apolonario ya est viejo. Xrijob ri tat Nay Aporrear, golpear con mazo. Qosixk. Aporreamos el maz. Xqaqosij ri ixim Aprender. Etamank. El aprender constante es necesario para los nios. Ri etamanik junalik kajwataj chech ri akal Aprender. Retamaxk. Le cuesta aprender. Kx kuraq che retamaxik Apretado. Titz. El corte de la muchacha le queda apretado. Titz ruq le ali Apurar. Kowixk. Te apuras a tus tareas. Kakowij che ri apatan Apurarse. Chuqbej, kowij. Te apuras a trabajar. Kachuqbej ri achak Aprese. Tan. Aprese muchacha. Chatan lq ali

Kaxla'n Tzij k'iche

Aqu. Waral. Nuestra reunin termina aqu. Xq waral xkis wi qachobonik Araa. m. Dos araas caminan sobre la viga. E keb m kebin pa uwi ri tem Araa cegadora. Ixparjoq. La araa cegadora sale en verano. Keel lq pa saqj ri ixparjoq rbol. Che. El aire arranc el rbol grande. Xboqotaj bk ri nm che rumal ri kaqiq rbol aromtico (canela). Kokche. Te gusta el rbol aromtico. Kana ri kokche rbol con agujero. Jlche. Hay muchas clases de rboles con agujeros. E ki tq kiwach ri jl tq che rbol de aliso. Lemob. El palo de aliso es bueno para lea. tz che si ri lemob rbol de hormigo. Sank che. De rbol de hormigo se hace la marimba. Che le sank che kban wi ri qojom rbol de saco. Tzoloj che. El rbol de saco es usado para marcar mojones. Ri tzoloj che kkoj pa tq kulbat rbol espinoso. Ixkanal. No me gusta el rbol espinoso. Man tz tj kinwil ri ixkanal rbol que da fruto. Wachinik. El rbol de manzana da deliciosos frutos. Ri mansan jelik uwachinik

rbol que est por caerse. Luqlutanq. El ciprs est por caerse. Luqlutanq ri kisis Arcoiris. Raxkyaqab, xukuqab. El arcoiris aparece cuando llueve. Ri raxkyaqab kkojik are chi ko jb Arder. Juluwk. El fuego est ardiendo. Ri qaq tajn kajuluwik Ardilla. Kuk. La ardilla se escap. Xanimaj bik ri kuk Ardor. Qaqank. Me arde el pi. Kqaqan ri waqn Ardor en el pecho. Qipip. El frijol me da ardor de pecho. Ri kinq kuya qipip chi we rea de siembra. Tikonijibl. Esta es el rea de siembra. Are la ri tikonijibl Arena Blanca. Poqlaj. Gaspar usa arena blanca en su casa. Kukj poqlaj che ri rachoch ri a Pal Arena del ro. Sanyeb. La arena del ro se usa para las construcciones de casas. Ri sanyeb kkoj che ri yakbl ja Armadillo. Iboy. Viste pasar el armadillo. Xawilo, xqatan le iboy Arrancar. Michk. Desplumo al pollo. Kinmich rismal ri k Arrancar, extraer. Boqonk. Nos fuimos a arrancar. Xujbe pa boqonk Arrastrar. Chararexik, charixk. Es necesario arrastrar la basura en su lugar. Rajawaxik kacharx ri mes pa ri ukolibl

7 %
155

Kaxla'n Tzij k'iche

7 &
156

Arrastrar. Jururexk. El ciprs es arrastrado. Xjururx bk, ri kisis Arrebatador. Majanel. El arrebatador me quit mi dinero. Ri majanel xumaj nurajil Arreglar, componer. Utzirik. Se arregl el trabajo del maestro, as no era al inicio. Xutzir ri uchak ri ajtij man je tj are chi xumajo Arriba. Ajsik. Arriba de la ciudad vive el seor. Ajsik che ri tinamit kel wi ri tata Arriba. Chikaj. El pjaro vuela en el espacio. Karapn ri tzikin chikaj Arrodillarse. Xukulem. Cuando dirijas al Creador debes arrodillarte. Are chi katchaw ruk ri Ajaw rajawaxik kabn ri xukulem Arrugado. Buchuy. La piel de mi mano se le arrug por la enfermedad. Buchuy xruxbej ri nuqab rumal ri yabil Arrugado. Qochqobinq. La lluvia arrug toda la papelera. Xqochoqb ronojel ri wuj rumal ri jb Artculo. Le, la. Voy a llevarme la silla. Kinkam b le tem Arveja china. Karawansa, karwan. No corto la arveja china. Man kinchup tj ri karawansa Asador. Chich bolobl. La carne es asada con el asador. Kasa ri tij chi rij ri chich bolobl Asar, tostar. Bolk. Estn asando la carne. Ri tij tajn kbolik

Aseo. Chajchojisanem. Necesitas aprender acerca el aseo. Rajwaxik kawetamaj pa uwi ri chajchojisanem A s e r r a d o r e s . Ajtzalam. Los aserradores estn terminando el bosque. Tajn kkis ri kichelaj ri ajtzalam Asesino. Kamisanel. El asesino est en la crcel. Ri kamisanel ko pa che As. Je ri. As es, como veo. Jeri pa cha kinwilo As fue. Je ya ri. As fue como muri a don Miguel. Jeya ri ri ukamikal ri Kel Asia. Sepkisaq. Asia es el nombre del continente del otro lado del mar. Sepkisaq ubi ri jusepal ulew ajchaqab ja Asa. Qanamaq. Mi to viaj para Asia. Ri wikan benq qanamaq A s i e n t o s . Tuyulibl. Estoy trabajando en mi asiento. Tajn kinchakn pa ri nutuyulibl spero. Joxink, charink. Mis sandalias son speras. Ri nuxajab kacharanik spero, ordinario. Chaqoj. El nixtamal fue molido muy spero. Chaqoj xban chech ukexik ri tzi Astilla, cosas pequeas. Muchul. Recoge las astillas. Chsika ri muchul Astrnomo. Ajqit. El astrnomo conoce las estrellas. Retam kiwach ri chumil ri ajqit

Kaxla'n Tzij k'iche

Asustado. Xibim. Mi cuado se asust porque vio un espanto. Uxibim rib ri nubaluk rumal xuril jun xibinel Asustar. Xibinik. El relinchido del caballo asusta. Le chuj kej kaxibinik Asustar. Xibinik. En el camino me asust. Xinxij wib pa ri be Atardecer. Benq qij. Llegar al atardecer. Kinopn pa benq qij Atol. Joch, qor, ukya. Ayer por la tarde tom atol. Benq qij iwir xinqumuj joch Atol, masa de maz, atol de elote. Qor. Me tom tres jcaras de atole. Xinqumuj oxib mull ruk qor Atrancar . Takpixk, tokopixik. Se dej atrancada la puerta?. La xtokopikanq ri uchi ja? Atravesado. Qelk, tzalank. El pino est atravesado en el camino. Qelik, ri chj pa ri be Aunque. Pine, xa ta ne. Voy a venir aunque est lloviendo. Kinpetik pine kubn jb Ausente. Elenq bk. Mi madre est ausente. Elanq bk ri nunan Ave nocturna. Ixparpwaq. El ave nocturna canta nicamente en la noche. Ri ixparpwaq xq xw chaqab kbixonik Aviador. Ajxik chich. Luca es aviador. Ajxik chich ri Lus Avin. Roplan, ripchich. Mi hermana

viaj en avin. Pa jun roplan xebe wi ri wanab Avispa. Sital, qatztal, qatzatuj. La avispa me pic. Xinutis ri sital Avispa amarilla. Qatztuj, qatzutuj. El piquete de la avispa duele. kx ktiyon ri qatztuj Axila. Maskel. Huelen mal tus axilas. Chich ri amaskel Ayer. Iwir. Te vi ayer. Xatinwil iwir Ayote. Mukn. Ayer com ayote. Xintj mukn iwir Ayote costeo. Km. El ayote se come con panela. Ri km ktijow ruk kab Ayuda mutua. Quch. Si practicamos la ayuda mutua, nos va bien. We keqbn ri quch tz kujelik Ayudante. Tobanel. Estoy de ayudante. n ko che ri tobanel Ayudar. Tok. Si quieres mi ayuda solo dmelo. We kawaj katintoo xq xu wi kabj chi we Ayudar, cooperar. Tobank. Toda la gente ayuda a reconstruir el puente que cay. Konojel ri winq ketobn che uyakik ri tzaqinq qam Azadn. Asaron. Sebastin usa su azadn para arreglar la milpa. Kuchakuj ri abx ruk ri asaron ri a Pox Azcar. Asukal. Yo no consumo azcar porque es daino para mi. Man kintij ta ri asukal rumal che kubn kx chi wech

7 /
157

Kaxla'n Tzij k'iche

Azul (color). Xar. El carro nuevo es de color azul. Xar ukayibal ri kak chich Azulado. Raxrj. El de color azulado es el que me llevo. Are kinkam bi ri raxrj uwach

Azulado. Raxrj. El cielo est azulado. Raxrj ubanom ri kaj

7 (
158

Kaxla'n Tzij k'iche

B
Baba. Kaxj, kaxj. Se te caen las babas. Ktzaq lq ri akaxj B a i l a d o r e s . Ajxojolob. Los bailadores danzan. Kexojow ri ajxojolob Bailar. Xajowk. Bailar es buen ejercicio. Ri xajowik tz che le baqilaj Bailar. Xojowk. Fuimos al baile con mi novia. Xuje pa xojoj ruk ri nutzel Baile. Xajoj. Me apunte para el baile. Xintzibaj nubi che ri xajoj Bajar. Qasaxk. Pedro baj el rbol. Ri Lu xuqasaj ri che Bajar. Xulunk. Cuando vamos a mi casa, entonces bajamos. Are chi kujbe chi uwach ri wachoch, kujxuli bk Bamb. Sin. El bamb solo crece en la costa. Ri sin kkiy pa taqaj Banano, guineo. Ankaney. El banano est podrido. Qayinq ri ankney Banca (silla). Panku. Se quebr la banca de Ignacio. Xqaj ri upanku ri Nas Bandera. Laqam, lakan. La bandera ondea por el aire. Kasilob ri laqam rumal ri kaqiq Baar. Atink. Estoy baandome. Tajn kinatinik Barato. Man paql tj. Ahora est barato el maz. Ma paql tj ri ixim kamik Barba. Ismachi. Le est creciendo la barba. Le rismachi tajn kkiyik Barbilla. Kakate. Se te torci la barbilla. Xjechob ri akakate Barranco. Siwan. En el barranco hay pjaros. E ko chipk pa ri siwan Barrendero. Mesonel. El barrendero est trabajando. Ri mesonel tajn kchakunik Barrer. Mesonk. Tengo que barrer, barrer. Kinmeson na Barrido. Mesom. Han barrido en la casa. Mesom kanq ri upam ja Barro (tierra). Kq ulew, kach ulew. El barro es bueno para fabricar teja. Ri kq ulew tz che ubanik xot Bsico. Kaqat tijonk (Neol). Mara est en el nivel bsico. Ri ali Mariy ko pa kaqat tijonik Bastante. Ki, kiyal. Hay muchos rboles en la montaa. E ko ki che, chi uwach ri juyub

7 )
159

Kaxla'n Tzij k'iche

8 =
160

Bastn. Chamiy, chimiy. El bastn de mi abuelo an sirve. Kpatnaj na ri uchamiy ri numam B a s u r a . Mes. Las moscas se reproducen en la basura. Kekiy ri amolo chi upam ri mes Basurero. Kolibl mes. El basurero est lleno. Nojinq ri kolibl mes Batido. Puqum. Se bate el lodo para hacer adobes. Kpuq ri xoqol che ubanik xan Batir, mover (atol). Tukk. Se debe batir con frecuencia el atol. Rajawaxik ktajanik ktuk ri joch Bautismo. Qasana, qasn ja. Al pequeo Francisco lo bautizan maana. Chweq kbn uqasana ri alj a Sis Beb. Ne, nuch. Naci un beb. Xalx jun ne Beber, tomar. Qumuxk. Estoy bebiendo mi atol. Kinqumuj ri nujoch Bebida alcohlica, Aguardiente. Tzam. El aguardiente que hacen en Salcaj es famoso. Ri tzam kbn Sakja sibalj etamatalik Bebida fra. Joron. Estoy tomando agua fra. Tajn kinqumuj jupabexk ri joron Bebida refrescante. Joronisabl. Toma tu bebida refrescante. Chqamuj ri ajoronisabl Bella, preciosa, linda (o) sabroso (a). Jelik. La casa se ve preciosa. Sibalj jelik kkay ri ja

Bellota. Pixk. Las ardillas comen las bellotas. Ri kuk kkitij ri pixik Bendecido. Tewchim. Es bendecido el nio. Tewchim ri akal Bendicin. Tewchibl. Solo el Creador y Formador nos mandan sus bendiciones. Xq xu wi ri Ajaw kutq lq ri utewchibl chi qech Berro. Uwi suq, uwi xaqol. El berro es bueno para nuestra sangre. Ri uwi suq tz che ri qakikel Beso. Tzub. La madre besa a su beb. Ri nan kutzubaj ri une Bicicleta. Laj kejbl chich, (Neol). Hoy es el reparto de las bicicletas. Kamik kejch ri laj tq kejbl chich Bieldo. Jopibl. Se quebr mi bieldo. Xqaj ri nujopijbl Bienestar, favor. Utzil. Hazme un favor. Chbana jun utzil chi we Billete. Wuj pwq (Neol). De a cmo es tu billete?. Jumpa uwach le awuj pwq? Bizco. Jaliwch. Tu hermana es bizca. Jaliwch ri awanab Blanco. Sq. Mi abuelo tiene el cabello blanco. Sq uwi ri numam Bledo. Tes, lebtes. El bledo crece en donde hay abono orgnico. Ri tes kkiy jawje ko jel tq mes Block. Kaxlan xan. Mi casa es de block. Kaxlan xan ri wachoch Boa (serpiente). Chiwekx. La serpiente boa es venenosa. Kkamsn ri kumtz chiwekx

Kaxla'n Tzij k'iche

Boca arriba. Pakalk. Domingo est boca arriba bajo el sol. Pakalik ri a Ku chi uwach ri qij Boca, labios. Chiaj. Algunos labios de mujeres estn pintados. Jujun tq chiaj kech ixoqib e tzajtalik Bocadillo. Jupur. Solamente un bocadillo te di. Xa jupur xinsipaj chi awe Bola. Toytik. Haz tres bolas con la harina. Chbana oxib toytik che le kaj Bola de masa. Jubotaj. Haces una bola de la masa molida. Kbn jubotaj che ri qor Bomberos voluntarios. Ajchupl qaq, banel toqob. Juan es bombero voluntario. Ajchupl qaq ri Xwan Bordar. Qoik. Mi hermana borda el gipil. Ri wanab kubn ri qoik Borrador, corrector. Chupbl tzib. Borre con corrector lo escrito. Xinchp ri tzib ruk chupabl tzib Bosque. Kichelaj. El bosque se est acabando. Ri kichelaj tajn kkisik Bosque comunal, Baldo. Komon juyub. El bosque comunal se est terminando. Tajn kkis ri komon juyub Botado en el suelo. Jilanik. Treme el palo botado en el suelo. Chkama lq ri che jilan chi uwach ri ulew Brasas. Rachq qaq, rachqal qaq. Las brasas se apagaron. Ri rachaq qaq xchupik

Bravo. Kan. El perro es muy bravo. Ri tzi sibalj kan Bravo, rabia. Chuj. Toms es muy bravo. Sibalj chuj ri a Max Brazada. Xkb. Me traes una brazada de lea. Kkam lq jun xkb nusi Brazo. Qabaj. Me duelen los huesos de mis brazos. Kx ri ubaqil nuqab Brazo izquierdo. Moxqab. Me duele el brazo izquierdo. Kaqaxow ri numoxqab Bretnica. Tzojtzj qayes. La bretnica fue la que san mi pi. Ri tzijtzoj qayes xukunj ri waqan Brin fibra de maguey. Brin. En costales guardo la mazorca. Pa tq ri brin kinkol wi ri jl Brincar. Chopink, pixkank. Estas brincando en el campo. Tajn katchopin chi uwach ri taqaj Brocha. Tzajibl. La brocha est muy angosta por eso no pinta bien. Nitz uwach ri tzajibl rumal ri man tz tj ktzajnik Broma. Etzanem tzij. Mi pap bromea. Ri nutat kubn etzanem tzij Brujera. Itz. Jos es brujo. Ajitz ri Xep Brujo, hechicero. Ajitz. Mi vecino es hechicero. Ri nukul ja ajitz Bruma. Mayul. Est muy oscuro por la bruma. Sibalj qequm rumal ri mayul

8 1
161

Kaxla'n Tzij k'iche

Buche de gallina. Buch, upam k. En el buche de la gallina se encuentran piedras, maz y yerbas. Chi upam ri ubuch ri ak ko abj, ixim chil ri ichaj Buena salud. Utzwachil. Por lo que se ve mi abuelo tiene buena salud. Qalaj che ko utzwachil ri numam Bueno (a). tz. Que mejor si vienes maana. tz we katpe chweq Buenos das (Saludo). Saqarik. Buenos das a todos. Saqarik iwonojel Bulto. Chukchik, bukbik. La carga

de Pedro es abultada. Chukchik reqan ri a Lu Bulto de tierra. Umul. Hay dos bultos de tierra frente la iglesia. Ko keb umul chi uwach ri tyox ja Burro. Bur. Mataron al burro. Xkamsx ri bur Buscado. Tzukum. He buscado la llave. Nutzukum ri lawe Buscar. Tzukuxk. Busco a una muchacha para que me ayude. Tajn kintzukuj jun ali rech kinutoo

8 2
162

Kaxla'n Tzij k'iche

C
Cabal, entero. Tzaqat. Te devolv cabal tu dinero. Tzaqat ri arajil xintzalij Caballo, venado. Kej. Mi caballo es de color blanco. Sq rij ri nukej Cabello. Wiaj. Se me est cayendo el cabello. Tajn ktzaq ri nuwi Cabello blanco, canoso. Saq wi. El seor es canoso. Sq uwi ri tata Cabello rubio. Qanwi. Mi hijo tiene el cabello rubio. Qan uwi ri walkwal Cabeza. Jolom. Me duele la cabeza. Kqoxow nujalom Cabra. Kisk. Las cabras se estn topeando. Kiktq kib ri kisk Cacao. Pq, pataxte. Elena siembra cacao. Ri Len kutk pq Cacarear. Qarqatk, qaraqatik. Cuando la gallina puso el huevo, cacare. Xqarqt ri k are chi xsikowik Cacaxte. Kok, eqabl. El hombre carga su cacaxte. Reqam ukok ri achi Cada uno. Chi jujunal. Reciban sus alimentos uno por uno. Chikama ba iwa chijujunal Cada uno. Jujunal. La comida es para cada uno de ustedes. Iwech chi jujunal, ri wa Caer, perder. Tzaqk. el anillo se perdin entre el zacate. Xtzaqik ri mulqab pa ri qayes Caf, (color). Kaqoj. La servilleta que compr es de color caf. Kaqoj kkay ri sut xinloqo Caite, zapato. Xajab. Los caites que compr mi pap fueron hechos en Chichicastenango. Ri nutat xuloq nuxajb e banatl pa Chi Uwi La Caites. Lej xajb, peraj xajb. Ahora ya no se usan los caites. Kamik man kakoj ta chk ri lej xajb Caja de madera. Kaxon. La caja de madera se cay. Xtzaq lq ri kaxon Calambre. Chokej, kumtz. Cuando me duermo me da calambre en la mano. Chi kinwarik kuya chokej chech ri nuqab Calculadora. Ajilabl. No puedes trabajar sin la calculadora. Man katkowin tj katchakunik, we man ko ta ri ajilabl Calendario. Cholbl qij. Es mejor si entiendo el significado del Calendario. tz we kiwetamaj jas kubij ri cholbl qij

8 3
163

Kaxla'n Tzij k'iche

8 4
164

Calentar. Miqk. El agua se calienta en el fuego. Ri ja kamiqik chi uwach ri qaq Calentura, fiebre. Qaqal. El beb tiene mucha calentura. Sibalj uqaqal ri ne Caliente. Katn. Quiero que mi bebida est caliente. Katn kwaj ri wukya Caliente. Maqin, Miqin. Yo quiero tortillas calientes. Kwaj miqin tq lej Calles. Uqab uxol be. Tienes cuidado cuando vas por las calles. Kachajij awib pa tq uqab uxol be Callos. Peqal, poch. Me duelen los callos. Keqxow ri nupeq Calvo, ave sin pluma. Tan, tan. Mi abuelo est calvo. Tan ujolom ri numam Calzado de milpa. Mul, kamul. Estn calzando la milpa. Tajn kbn ri umul ri abx Cama. Chat. La cama nueva es muy dura. Sibalj ko, ri kak chat Camarn. Chom. El camarn es salado. Tza ri chom Camaronero (cargador). Erenel. Ir a buscar a cinco camaroneros. Kinbe na che kitzukaxik job erenel eqan Cambiar. Jalk. Quiero cambiar mis zapatos. kwaj kinjl ri nuxajab Cambiar. Kexk. Te cambias los zapatos. Kakx ri axajb

Camina de puntillas. Kmatzatzik. El perrito camina de puntillas. Kmatzatz kbin ri alaj tzi Caminada de jorobado. Kawuqnajik. Andrs, camina jorobado. Kawuqnj kbin ri a Trix Caminar. Bink. Me cuesta caminar. Kx kinriqo chi kinbinik Camino. Be. El camino es angosto. Latz uwach ri be Camisa. Kamix, kamixa, xa. Tu camisa es nueva. Kak ri akamix Camote. s. El camote cocido es delicioso. Ri tzakom s, jelik Campanola (planta medicinal). Saq. La campanola da sueo. Ri saq kuya waram Canasta. Chakch. El canasto pesa mucho. Al ri chakch Canasta. Xuk. Lleva tu canasta porque nos vamos al mercado. Chkama bk ri axuk rumal che kujbe pa kayibl Cancha. Etzanibl. Los jvenes estn en la cancha. Ri alabomab e ko pa etzanibl C a n d e l a r i a . Kantel. Doa Candelaria, es de Cantel. Ajqantel, ri nan Kantel Cangrejo. Tp. Los cangrejos se mantienen debajo de las piedras. Ri tp kekuji chi uxe tq ri abj Canill. Qanya, qn iya. Toms es de Canill. Ri Mx are aj qan iya

Kaxla'n Tzij k'iche

Canoa. Jukub. Se quebr la canoa del caballo. Xpx ri ujukub, ri kej C a n s a r. Kosk. Me canse de convencerla. Xinkos che ubochixik Cansar. Tuqark, qaytajk. El caballo se cans bajo la carga. Ri kej xtuqarik chi uxe le reqan Cantante. Bixonel. El joven Pedro es cantante. Bixonel ri a Lu Cantar. Bixonk. Me gusta cantar. Kawaj bixonem Cantar de los pjaros. Pipotk. Los pajaritos tienen un canto muy bello. Ri alj tq chikp jel kepipotik Cntaro, jarro. Xar, xaru. El jarro que est sobre el fuego hierve. Ri xar ko pa uwi ri qaq kpoqowik Cantel. Qantel. Feliciana es de Cantel. Ri ali chana are ajqantel Cantimplora. Pump. Claudio llena su cantimplora de agua. Ri a Klaw kunojisaj ri upump chech joron Canto de los pjaros. Chirichotem. En Kiche la palabra chirichotik se le dice al canto del pjaro guarda barranca. Ri tzij chirichotik pa kiche jeri kbx kche ubix ri tzikin ajchijil siwan Canto, himno. Bix. Es agradable escuchar los cantos. Jel utatajik ri tq bix Cantor. Ajbix. La seorita Juana, es cantadora. Ajbix ri ali, Xwan Caa de azcar. Ajij. Mi hija chupa

la caa de azcar. Kutzb ajij ri numial Caa de carrizo. Aj. La tierra es buena para cultivar la caa de carrizo. tz ri ulew che utikik ri aj Caa de milpa. Patzan. Doa Rosa vende la caa de la milpa. Ri nan Ros kukayij ri patzan Caoba. Qanche. Mi silla es de caoba. Ri nutem rech qanche caparazn. Koxal. Los cangrejos tienen el caparazn duro. Ko kikoxal ri tp Capital. Nm tinamit. Maana voy a la capital. Chweq kinbe pa nm tinamit Capital. Ukux amaq, ukux Paxil Kayala. La capital es grande. Nm ri ukux ri amaq Capullo. Xqel. El capullo se esta saliendo. Ri xqel tajn kel bk Cara. Palajaj. El pequeo tiene limpia la cara. Chajchoj ri upalaj ri alaj ala Caracol, concha. Tot. Al caracol le gusta estar sobre las piedras. Ri tot kkoji pa uwi tq ri abj Carbn. Aqal. El carbn arde debajo de la olla. Kajuluw ri aqal chi uxe ri tuy Carcajear. Jajatk. Carcajea a costa de m. Kjajat chi wij Carga. Eqan. Mi carga es muy pesada. Sibalj al ri weqan Cargado. Telem. Al enfermo lo entraron cargado a la casa. Telem

8 5
165

Kaxla'n Tzij k'iche

8 6
166

xoksx bk pa ja ri, yawab Cargar. Eqaxk. T hermano mayor, te carga. Kateqx rumal ri awatz Cargarlo. Reqaxk. La lea cuesta cargarla. Kx reqaxik, ri si Cargo, representatividad. Eqelen. Encontraste un puesto grande. Nm ri aweqelen xariqo Caries. Yabil wareaj (Neol). La caries es una enfermedad de la boca. Ri yabil wareaj are jun yabil pa qachi Carne. Tij. La carne ayuda al crecimiento del cuerpo. Ri tij ktobn che ukiysaxik ri chakul Carnero. Ama chij. El carnero es de color negro. Qeq rij ri ama chij Carnero. Moch. El carnero sin cuerno. Ktoqn ri moch Carnvoro. Ajtij. El len es un animal carnvoro. Ri kj are ri jun awj ajtij Caro. Paqalk. Todas las cosas subieron de precios. Xpaqi rajil ronojel ri jastq Carrera. Anim. El hombre corre en la carretera. Kutoqola anim ri achi pa ri nm be Carretera. Nimabe. Caminamos por la carretera. Kujbin pa ri nimabe Carro, objeto de metal. Chich. Tu carro es nuevo. Kak ri achich Carta. Taqom wuj. Mi hija me envi una carta. Ri numial xutaq lq jun taqom wuj chi we

Cartilla. Tijobl wuj. En la cartilla se nos indica la tarea que debemos de hacer. Chi upam ri tijobl wuj kuya ubixik chi qe jas ri chak kqabano Casa. Achoch, ja. Nuestra casa est lejos. Naj ko wi ri qachoch Casa. Achoch. Su casa se cay por la lluvia. Xtzaq ri rachoch rumal ri jb Casa. Ja, Achoch, och. La casa es grande. Nm ri ja Casa de niveles, pirmides. Qam ja. Yo vi una pirmide. Xinwl jun qam ja Casamiento. Kulanem. Fuimos a un casamiento. Xujbe pa jun kulanem Caspa, enfermedad de la piel. Sal, salot. La seora tiene caspa. Ko sal pa ujolom ri chuchu Castellano. Kaxlan tzij. El ladino habla el idioma castellano. Ri uchabal ri mus, are ri kaxlan tzij Catalina, Catarina. Talin. Doa Catalina est vendiendo tayuyos en el mercado. Ri nan Talin tajn kukayij uben pa kayibl Catarata. Choj, choj ja, uchul ja, turbl ja. Es maravilloso ver la cada del agua en la catarata. Qajbl mayij rilik uqajem ri ja pa ri choj ja Catarro. j (ojratzam). El nio tiene catarro. Ko j che ri akal Catorce. Kajlajuj. Cont catorce sillas. Kajlajuj tem xinwajilaj Cazador. Tzukunel. El cazador encontr una tortuga. Ri tzukunel

Kaxla'n Tzij k'iche

xurq jun kok Ceiba. Inup. La ceiba es frondosa. Sibalj uqab uxaq ri inup Celebraciones. Nimaqijem. Hay celebracin en el pueblo. Pa ri tinamit ko nimaqijem Celoso,a. Tzalwachank, pulputk. La mujer me anda celando. Tajn knutzalwachij ri ixq Cementerio. Muqubl, kaminaqib. Ayer limpiamos el cementerio. Iwir xqasakajaj le muqubl kaminaqib Ceniza. Chaj. Quito la cscara de las habas con la ceniza. Kinqul ri jawix ruk ri chaj Centena. Okalibl. Agrupan a los hombres en centenas. Kemulix ri winq pa tq okalibl Centro. Kux. El corazn del rbol es suave. Chuchuj ukux ri che Centro del tejido. Ukux kem. El centro del tejido est enredado. Ri ukux kem sibalj uralim rib Cepillo de carpintero. Josbl che. El carpintero hace uso de su cepillo. Kchakn ruk ri josbl che ri ajanel Cerca. Naqaj. Ests cerca de m. Naqaj t ko wi chi wech Cerca de. Chi unaqaj. Vivo cerca de la municipalidad. Kinel chi unaqaj ri qatbal tzij Cerebro. Tzantzaqr. En el cerebro se desarrollan todas nuestras ideas. Pa ri qatzantzaqor kkiy lq ri qanojibal

Ceremonia del sacerdote maya. Qijink. Ayer hizo su ceremonia el sacerdote maya. Ri ajqij xaqijn iwir Cereza. Kuxumkel, kixkobal, kaprin. Para estos das se da la cereza. Che we tq qij ri kuya ri kuxumkel Cereza. Pixkel, kaplin, kixkobel. Me gustan mucho las cerezas. Ri n Sibalj tz kinna ri pixkel Cerrado. Tzapilk. La casa est cerrada y no podremos entrar. Tzapil ri ja man kuya tj kujokik Cerrado. Tzapim. Est cerrado el cajn para que no le entre arena blanca. Tzapim uwi ri kaxon rech man kok ta poqlaj chi upam Cerrar. Tzapitalk. Juan est encerrado. Tzapitl ri a Xwan Cerro Quemado. Katinq juyub. En Quetzaltenango se encuentra el Cerro Quemado. Ri Katinq Juyub, kraqitaj pa Xelajuj Noj Cerro, montaa. Juyub. El cerro est lejos. Nj ko wi ri juyub Cervatanero. Ajpub, ajwub. El cervatanero es un gua para nosotros. Ajkamal be chi qech ri Awub Chamarra. Kul. La chamarra es caliente. Miqin ri kul Champa, galera. Kabl, mujabl. Hay una champa en el patio de la casa. Ko jun kabl chi uwach ri ja Cheles. Puq. Ventura tiene cheles en los ojos. Ko puq che uboqoch ri a Tur

8 7
167

Kaxla'n Tzij k'iche

8 8
168

Chichicaste. La. El chichicaste es muy buena medicina. Ri la sibalj tz che kunabl Chicle. Kach. Cmprate un chicle. Chloqo jun kach Chicote. Asyar. Me pegaron con el chicote. Ruk ri asyar xinchay wi Chilacayote. Qoq. El chilacayote es grande. Nm ri qoq Chile. Ik. El chile es picante. Poqn ri ik Chile cobanero. Chol ik. El chile cobanero es muy picante. Sibalj poqn ri chol ik Chile pimiento. Kaxlan ik. El chile pimiento no es picante. Ri kaxlan ik man poqon tj Chile seco. Chaqij ik. Por lo picante que es el chile seco es daino para la salud. Rumal upoqonal ri chaqij ik kubn kx chech ri qachakul Chile verde. Qax. Sembr chile verde frente la casa. Xintk qx chi uwach ri ja Chilln. Cher, puch. El beb es muy chilln. Sibalj cher ri ne Chilln, tierno. Puch, pitz, cher. Tu hijo es chilln. Jun pitz ri awal Chiltepe. Rachq cho ik, ubaqwach cho. Me gusta el chiltepe. tz kinna ri rachaq cho ik Chinchn. Tzojtzoj. El nene est pidiendo su chinchn. Ri ne kuta ri utzojtzoj

Chipilin. Much. El chipilin da sueo. Ri much kuya waram Chiquito. Nitz. Es chiquita la cua de la silla. Nitz uchapap ri tem Chirima. Su. La chirima ya solo se usa para las fiestas. Ri su xq xwi pa tq nimaqij kkoj wi Chirmol picante. Qutum. El chirmol no es para los nios. Ri qutum man kech ta le akalab C h i s m e . Tzijtal. Solo eres un chismoso. Xq t molonel tzijtal Chismoso. Kojl tzij, wiql tzij, wiql tzij. El muchacho es chismoso. Kojl tzij ri ala Chismoso. Riqol tzij, wiql tzij. Esto lo dijo, un chismoso. Are xbin, jun riqol tzij Chiste. Tzebalil, yakbl tze. El seor cuenta muchos chistes. Sibalj kutzijobej, tzebalil ri tata Chivo, oveja. Chij. El chivo es de color blanco. Sq rij ri chij Chocoyo. Kl. El chocoyo come elotes. Ri kl kutj j Chupado. Mantz, tzubam. La naranja ha sido chupada. Tzubam ri alanxax Chupar. Tzubk. Me gusta chupar toda la miel. Kintzb ronojel ri kab rumal che tz kinao Cicatriz. Yuk. La cicatriz de mi cara la hize con el cuchillo. Ri chich xubn yuk chech ri nupalaj

Kaxla'n Tzij k'iche

Ciego. Moy. Mi suegra es ciega. Moy ri walib ixq Ciego. Potz, moy. Don Juan est ciego. Ri tat Xwan potz Cielo. Kaj. Hay estrellas en el cielo. Ko chumil chi uwach ri kaj Ciempis. Batom, ixtzol. El ciempis es muy feo. Sibalj itzel uwach ri batom Cien. Okal, jokal. Doa Candelaria cumpli cien aos de edad. Xukis jokal ujunab ri Qantel Cien pies. Ixtzol. El ciempis es un insecto que vive bajo la tierra. Ri ixtzol are jun chikp ko chi uxe ri ulew Cinaga. Paxqol. Los cerdos estn en la cinaga. Ri aq e ko pa xaqol Cientfico, sabio. Ajnoj. Si sigues los consejos de los ancianos eres sabio. At ajnoj we kataqej kitzij ri tataib Cientficos. Nimaq ketamabl. En nuestro pueblo hay cientficos. E ko nimaq tq ketamabl pa we qatinamit C i e n t o c u a re n t a . Wuqkal. A Anastasia le compr ciento cuarenta caas de azcar. Xinlq wuqkal ajij che ri Tax Ciento ochenta. Belejkal. Le debo ciento ochenta quetzales a mi suegro. Belejkal nukas quq chech nuji Ciento sesenta. Wajxaqkal. El precio del perro es de ciento sesenta

quetzales. Ri rajilal ri tzi are wajxaqkal Ciento veinte. Waqkal. Mi abuelita vivi ciento veinte aos. Ri watit xkasik waqkal junab Cierra o serrucho. Ramibl che. Trabajo con la cierra. Kinchakun ruk ri ramibl che Cierto, verdadero. Chi tzij, qastzij. Quieres decirme si es verdad lo que sientes. Qastzij kawaj kabij chi wech ri kanao Cigarro. Sik. Te gusta fumar cigarro?. La tz kana utubaxik ri sik? Cilantro. Kulanto. Aqu est el cilantro. Chi ko wi ri kulanto Cilindrico. Bolobik. El palo es grande y tiene forma de cilindro. Nm xuquje bolobk ri che Cinco. Job. Las personas son cinco. E job ri winq Ciprs. Kasis, kisis. El ciprs es grande. Nm ri kisis Ciudad de Utatln. Qumarkaj. Utatln es la capital del pueblo. Ri Qumarkaj are ujolom qatinamit Ciudad importante. Eqelenibl tinamit (Neol). Estoy en una ciudad importante. n ko pa jun eqelenibl tinamit Clara de huevo. Usaqil saqmol. La clara de huevo sirve para pegar papel. Ri usaqil ri saqmol tz che unakik wuj

8 9
169

Kaxla'n Tzij k'iche

8 0
170

Claridad. Saqil. Ya est aclarando el da. Petinq ri saqil Claro. Qalaj. Ya est claro. Qalaj chk Clase de rbol. Pelab. Diego est bqjo la sombra del rbol. Ri Tek kakoji chi uxe umuj ri pelab Clase de ave. Tortolit. El ave tortola es comestible. Ri tortolit ktijowik Clase de ave. Tziknu. Esta clase de pjaro se mantiene mucho en los pinares. Ri tziknu kakoji pa tq chj Clase de ave silvestre. Chik. Hay nombres de aves silvestres que no tienen nombre en castellano tal como el ave chik. Ko kibi chikp che man ko ta kibi pa kaxlan tzij pacha ri chik Clase de banano. Mansan ankaney. El banano manzanita se da en la costa. Ri mansan ankaney kuya pa taqaj Clase de canario. Chowix. Sabes de color es el canario. Awilom jas rij ri tzikin ubi chowix C l a s e d e c o p a l . Kumikin. L a sacerdotisa usa copal. Ri ajqij ixoq kukj ri kumikin Clase de espina. Kaqoq. Me lastim la espina. Xinusok jun kaqoq Clase de espina, oreja de burro. Chokom, kix. En orilla de la carretera abundan espinas. Ko sibalj kix chi uchi ri nm be Clase de flor, siempre vive. Paxlq. La for siempre vive nunca muere. Ri

paxlq man kakm tj Clase de hierba (comestible). Pum. Sabes cul es la hierba llamada pum en idioma Maya Kiche?. La awilom jas kkayik ri ichaj pum? Clase de hilo, aviadura. Chokoy. La seora usa un hilo especial para su telar. Kukj chokoy chech ri ukem ri nan Clase de hongo (comestible). Patzaloj, upatzaloj. Se acerca la poca del hongo comestible. Petinq chk ri patzaloj Clase de hongo (venenoso). Punpus. Petrona dice que no hay que comer el hongo venenoso. Kubij ri Ton man katij tj ri punpus Clase de insecto (como parsito). Kaqnix. Mat un insecto. Xinkamsaj jun kaqnix Clase de pajarito. Chip. El pajarito est sobre la teja. Ko ri chip pa uwi ri xot Clase de pjaro. Katet. El pjaro llamado Katet en idioma Kiche, est sobre el rbol. Ri katet kakoji pa uwi ri che Clase de pjaro. Pum. Hay un insecto que se llama pum. Ko jun chikp ubi pum Clase de pescado. Muy. No me gusta esta clase de pescado. Man tz tj kinna ri muy Clase de pino. Kq chj. No es muy comn el pino rojo. Man ki tj ri kq chj

Kaxla'n Tzij k'iche

C l a s e d e p l a n t a . Kuxkab, kuxkubel. Muri la planta llamada cerezal. Xkm ri kuxkab Clase de planta. Raqwakx. Esta clase de planta es medicinal. Ri qayes raqwakx ubi kkunanik Clase de planta, hierba de pollo. Tu. La hierba de pollo crece en la milpa. Ri tu are jun qayes kkiy pa tq abix Clase de serpiente. Kaqchib. Guard la piel de la serpiente kaqchib en idioma Kiche. Xinkol rij ri kaqchib Clavado. Bajim,. La tabla est clavada. Bajim kanq ri tzalm Clavo. Klawux, klawix, lawux. Clave un clavo en la pared. Xinbajij jun klawux chi uwach ri xan C l i m a c l i d o . Miqin. E n Mazatenango el clima es caliente. Sibalj miqin jela pa Kaqol Coagulado. Torotk. Se coagul la sangre que le sali en la nariz. Torotk ubanom ri kik xel pa utzam Cocer. Chaqajsank. El fuego est cociendo el maz. Ri qaq tajn kuchaqajisaj ri ixim Cocer (alimento). Tzakk. Estn cociendo el chilacayote para la tarde. Tajn ktzak ri qoq rech pa qij Cochinillo de humedad. Muq. Los cochinillos de humedad viven en la humedad. Le muq pa raxqinilk kekoji wi

Cocinera (o). Banl wa. La cocinera prepar muy bien la carne. Sibalj jelik xel ri tij rumal ri banl wa Codear. Chukajnk. Te codeo cuando te hablo. Are chi katinchabej katinchukaj Codo. Chuk. Te duele el codo. Kx ri achuk C o d o , C o d a z o . Chukaj. E l muchacho me dio un codazo. Ri ala xuya jun chukaj chi we Codorniz. Saqkor. La carne de la codorniz es agradable. Jelik utijolal ri saqkor Cofrade. Ajpatan. Miguel est en la cofrada. Ri a Kel ko che ajpatan Cofre. Kaxa. Mi cofre es de color amarillo. Qan ri nukaxa Cogollo. Uparnum. Los cogollos del rbol se usan como lea. Ri uparnum ri che kkoj che si Cojear. Choknajk. Ayer estuviste cojeando. Xq katchoknaj iwir Cojear. Tankar. El caballo cojea, por tener las patas lastimadas. Xq katankar chk ri kej rumal xsokotj ri raqn Cojo. Chakoj, Chokoj. Mi to es cojo. Chakoj ri wikan Cojo. Takmay. Mi pollo es cojo. Katakmay ri wak Cola de animal. Je. La cola del conejo es pequea. Kol ri uje ri imul

8 !
171

Kaxla'n Tzij k'iche

8 "
172

Cola de caballo (planta m e d i c i n a l ) . Kib, Bolol, rismachiqij. La cola de caballo es medicinal. Kunabl ri kib Colador, resto. Chabl. Voy a colar los frijoles. Kincha uwach le kinq Colgado. Tzayalk. El lazo lo dej colgado arriba. Xintzayba ri kolb ajsik Colgar. Tzayibaxk. Colgaron al muchacho porque cometi un robo. Xtzayibx ri ala rumal che xubn elaq Colgar. Xekelk. El lazo est colgado en la pared. Xekl ri kolbchi uwach ri xan Colibr. Tzunun. El colibr puede pararse en el aire. Ri tzunun kkowin kataki pa kaqiq Collar. Chachl. Tengo puesto mi collar. Nukojom nuchachal Colmillos (dentadura). Tzi. Me est doliendo mucho el colmillo. Tajn kqaxow ri nutzi Colocho. Kolot, Koloch, monkoy. La muchacha tiene el pelo colocho. Kolot uwi ri ali Colonia, casero. Wokaj ja. Compr una casa en la colonia. Xinlq jun ja pa ri wokaj ja Color caf. Qakoj, kyaqoj. Mi gato es de color caf. Ri nusya qakoj rij Color canela. Qanpur. El caballo es de color canela. Ri kej qanpur rij

Color pinto. Xolop. Mi gato es de color pinto. Xolop rij ri numes Color, instrumento para ver. Kayibl. La casa es de color blanca. Sq ri ukayibl ri ja Columna vertebral. Cheal ij. Me duele la columna. Kaqaxw ri ucheal wij Columna vertebral. Sunal ij, ucheal ij. Me quebr la columna vertebral. Xinqij ri usunal wuj Columpiar. Saynk. Las muchachas juegan con el columpio. Ri alitomab keetzan ruk ri saynk Columpio. Tzaybl. A los nios les hice un columpio enorme. Xinbn jun nm kitzaybal ri akalab Comadreja. Saqbin. La comadreja escarb la semilla. Ri saqbin xukotij ri ija Comadrona. Iyom. Hoy viene la comadrona a verte. Kamik kpe ri iyom chech awilik Comedor. Kayibl wa. Vamos al comedor. Jo pa kayibal wa Comedor. Wabl, tijbl wa. En el comedor hay cuarenta hombres. Pa ri wabl e ko kawinaq achijab Comer. Tijk. El tamal de trigo lo traje para que lo comamos. Ri triko wa xinkam lq are chi kaqatijo Comer. Wak. Vamos a comer todas en la mesa. Qonojel kujwa pa uwi ri mexa

Kaxla'n Tzij k'iche

Comer de prisa. Tijow rib. Coma rpido el tamal de elote. Tijow rib xubn che ri akwa C o m e rc i a n t e . Ajkay. Ella es comerciante de hierbas. Are ajkay rech tq ichaj Cmicos. Ajtzeab. Los cmicos nos hacen rer. Kkiyak qatze ri ajtzeab Comida. Rikil. La comida para la cena son frijoles. Ri rikil rech benq qij are kinq Comida de animal. Recha. Estoy preparando la comida de caballo. Tajn kinbn le recha kej Comida de animal, Zacate. Echa. Cuesta mucho cortar zacate del caballo. Kx karam recha ri kej Comida descompuesta. Chamark, chamirk. Se descompuso la comida. Xchamr ri wa Comida en proceso de cocer. Krakratik. La comida se est cociendo. Tajn kraqow ri wa Comida, tamal. Wa. La comida fortalece nuestro cuerpo. Ri wa kuya uchuqab ri qachakul Como le va. Jacha, jas kubij, su kubij. Cmo le va Pedro?. Jacha a Lu? C o m p a d e c e r. Toqobisaxk. Debemos de compadecer ante l. Rajawaxik katoqobisaj uwach Compaero. Achil. El nio es gran compaero. Jun nimalj achil ri akal Compaero. Achil. Su compaero se

qued en la orilla del lago. Ri rachil xkanj kanq chi uchi ri cho Compaa. Achil. Ahora ya tengo compaa. Ko chi wachil chanim Complementar. Tzaqatisaxk. Complementaron tus adobes. xtzaqatisx ri axan Componer, enderezar, arreglar. Sukubaxk. Vamos a componer todo lo que no est bien. Jo chech usukbaxik ri ronojel man tz t kolik Compra. Loqoj. Me fui de compras. Xinbe che loqoj Comprado. Loqom. Mi hermano compr terreno. Ri wachalal xuloq ulew Comprador. Loqomanel. Estn los compradores. E ko ri eloqomanel Comprar. Loqk. Compr tu remedio. Xinloq ri akunubal C o m p re n d e r, e n t e n d e r. Koxomanik, chobik. Mi madre comprende mucho. Ri nuchuch, Sibalj ka koxomanik Computadora. Kembl tzib, Kematzib. La computadora es de gran utilidad. Sibalj kpatanj ri kembl tzib Comunidad Internacional. Uwokajil uwachulew. La comunidad internacional est en el pueblo. Ri Uwokajil uwachulew ko pa ri tinamit Con. Ruk. Vengo con l para hacer lea en la montaa. Xinpe ruk chech ubanik si, pa ri juyub

8 #
173

Kaxla'n Tzij k'iche

8 $
174

Con llave. Lawetalik. La puerta est bajo llave. Lawetl kanq ri uchi ja Con nosotros. Quk. Vendrs con nosotros maana?. La katpe quk chweq? Concluido, hecho. Bantajinq. Mi trabajo est hecho. Bantajinq chk ri nuchak Concua. Achalkan. Mi concua es respetuosa. Ajtaqal tzij ri wachalkan Condimento. Ukunel. El ajo tiene que ser el condimento del frijol. Ri axux are na ri ukunel ri kinq Conejo. Iml. Los conejos estn comiendo. Tajn kewa ri iml Confesar, desenrollar. Solonk. Es bueno confesarse. tz kasl awib Confiado. Jikilik, kul ukux. Confo en que vengas pronto. Kul nukux che katpe chanim Confiado. Kulkux. Estoy confiado en t. Kul nukux chi awij Congreso de La Repblica. Banbl taqanawuj (Neol). En el Congreso de la Repblica hay mujeres y hombres. Chi upam ri Banbl Taqanawuj e ko ixoqib chil achijab Conjunto de cosas. Molaj jastq. Diez juguetes forman un conjunto de cosas. Lajuj etzabal kubn jun molaj jastq Conjunto finito. Ajilabalil molaj (Neol). El conjunto finito se ve dentro de los estudios. Chi upam ri tijonik kiltaj wi ri ajlabalil molaj

Conoce, sabe. Retam. Conoce a quin le compr la faja. Retam uwach jachin xloqow ri pas Conocido. Etamatalik. Don Diego es conocido. Etamatl uwach ri tat Tek Conocimiento. Etamabl. Tienes conocimiento. Ko awetamabl C o n q u i s t a r, t r i u n f a r, g a n a r. Chakank. Ayer ganaste. Iwir xatchakanik Consanguinidad. Uqab alaxik. La consanguinidad indica familiaridad. Ri uqab alaxik kubij chi qe ujachalal C o n s e j o M u n i c i p a l . Ajwab, tobanelab (Neol). El Consejo Municipal ayudan al trabajo del pueblo. Ri ajwab ketoban che ri chak pa ri tinamit Consejo, mandamiento. Pixab. Mi padre me dej un consejo. Ri nutat xuya kanq jun pixab Conservar, guardar, estar. Kolk. Mejor si guardas tu dinero. tz we kakl ri arajil Consolar. Kubsaxik kux. Consolaron emocionalmente a la seorita. Xkubasx kx ukux ri ali Consonantes. Wiqbl tzib. Las vocales se mezclan con las consonantes. Ri wiqbl tzib kuxol rib ruk ri ukux tzib Constitucin Poltica. Taqana Wuj. Para estos das se prev que la Constitucin se va a Reformar. Che

Kaxla'n Tzij k'iche

tq we qij ri, kasolx uwach ri Taqan Wuj Constructor. Bitol. El creador es Bitol. Ri wokonel are ri Bitol Constructor, albail. Ajtzaq, ajunil. El albail prepara su mezcla. Kubn ri uxoqol ri ajtzaq Construido. Tzaqom. Dejaron construido el adobe. Tzaqom kanq ri xan Construir. Tzaqk. Tengo que hacer una construccin aqu. Kinban na jun tzaq chi ri Contador. Ajilanel. El oficio de l, es contador. Ajilanel uchak are Contar. Ajilank. Estoy contando cuando lleg. Tajn kinajilan chi xulk Contigo. Awuk. Contigo, es con quien me quiero casar. Awuk kwaj kinkuli wi Continente. Jusepaj ulew (Neol). Vivimos en un continente grande. Uj ko pa jun nm jusepaj ulew Continentes fuera Amrica. Chaqp ja (Neol.). Aqu hay varias personas de otro continente. Waral e ki winq ajchaqp ja e kolik Continuar. Tajink. Contina la lluvia. Ktajin na ri jb Contradecir. Kulaxk. Ests respondiendo mal. Itzel katkulaxik Contralor, vigilar. Kakalinik. T eres un contador. t jun kakalinik

Contribucin. Kuchubl. Voy a dar mi contribucin. Kinya nukuchubl Convenio. Kamoj uqabal. El convenio lo realizamos de mutuo acuerdo. Xa junam xqabn ri kamoj uqabal Convento. Xeja. En la noche nos reunimos en el convento. Chaqab kqariq qib chi uxe ja Conversacin. Chabenem. Ayer estuvimos en conversacin. Iwir xujkoji chech ri chabenem Conversacin. Tzijonk. Mi pap convers conmigo. Xtzijn ri nutat wuk Cooperativa. Komon, kuchuj. Formo parte de una cooperativa de hortalizas. n ko chi upam ri komon rech ichaj C o p a d e p l a n t a s . Parnum, tzuntzuy. La copa de las plantas son bonitas. tz kkay ri parnun ri nukotzij Copal. Pom. El sacerdote maya usa el copal en el altar maya. Ri ajqij kukj ri pom pa ri xukulibl Corazn. Anima. Me duele el corazn. Kx ri wanima Corazn de la tierra. Ukux ulew. El Corazn de la tierra nos envi el sol. Ri Ukux ulew xresaj lq ri qij kamik Corazn del cielo. Ukux kaj. El corazn del cielo est enviando la lluvia. Ri Uku Kaj Tajn kutaq lq ri jb

8 %
175

Kaxla'n Tzij k'iche

8 &
176

coronilla. Sut. El nio tiene dos coronillas. Ri akal ko keb usut Corredor. Pa raqan ja. Julia tiende su lavado en el corredor. Ri Jul kusa uchajon pa raqan ja Corretear. Oqotaxk. Corrieron al ladrn. Xoqotx ri elaqom Cortado. Ketom, ramom. La rama est cortada. Ketom ri uqab ri che Cortado. Qatom. Mi marido me tiene cortado el habla. Uqatom nutzij ri wachajil Cortado. Setom, ramom. Las puntas de la milpa estn cortadas. Setom ri uwi ri abx C o r t a d o d e m a c h e t e . Toyk. Dejaron cortadas las ramas del cerezo. Xty kanq ri uqab ri kixkobl Cortador. Sokbl. Vend mi cortador. Xinkayij ri nusokbal Cortador de zacate. Jos, ixjos. Corto las hierbas con la cortadora. , Kinqat ri qayes ruk ri jos Cortar. Choyk. El monte se corta con el machete. Ruk chich kchoy ri qayes Cortar (accin de cortar flores, hojas, etc.). Chupk. Cuando se maduran los duraznos se cortan. Chi keqanr lq ri tikon kechupik Cortar (madera). Ramixk. Estn cortando la tabla. Tajn kramx ri tzalam Cortar con cuchillo. Pusk. Las

mujeres cortaron la carne para el casamiento. Ri ixoqib pa ri kulnem xkips ri tij Cortar legumbres. Makik. La jovencita fue a cortar frijoles. Ri ali xbe che umakik kinq C o r t a r p l a n t a s . Qupixk. L a muchacha cort las flores. Ri ali xuqupij ri kotzij Cortar, segar. Qatk. Hoy cort la grama. Xinqat ri qayes kamik Corte. q. Se robaron el corte de mi hija. Ri ruq numial xelaqaxik Corte de cosecha. Makow. Viene la poca del corte de frijol. Petnq ri makow kinq Corte de trigo. Qatoj triko, qatoj. Son cinco los trabajadores que corando trigo. Job ajchakib e benq pa qatoj triko Cortejo fnebre. Muqunijk. El cortejo fnebre est pasando. Tajn kqx ri muqunijk Corteza. Jumet, met. La corteza del saco es medicinal. Ri umetal ri tzoloj che kkunanik Corto. Kolik, chutin, tun. El palo es corto. Kol raqn ri che Corto, pequeo. Chutin. Le queda pequeo los zapatos. Chutin kekanaj ri xajab chech Cosas. Jas tq, su tq. Ahora ya tienes tus cosas. Kamik ko chi ri jas tq awe Coser. Tisk. Estamos cociendo los costales que arruinaron las ratas.

Kaxla'n Tzij k'iche

Tajn keqts ri brin ubanom kx rumal ri cho Cosquillas. Choqn. El bebe tiene mucha cosquilla. Ko sibalj choqn chech ri ne Costa, campo, llano. Taqaj. Mi abuelita tiene terreno en la Costa. Ri watit ko rulew je la pa Taqaj Costal. Koxtar. En el costal hay basura. Ko mes chi upam ri koxtar Costeo. Ajtaqaj. El costeo siente fro en Xela. Kuna tew ri ajtaqaj, pa Xelaju Costilla. Kalkax. Me duele la costilla. Kaqoxow nukalkax Costumbre (pedida de mujer). Tzonoj. En nuestro pueblo an se practican las pedidas. Kkoj na ri tzonoj quk pa ri qatinamit Costura. Tisom. Mara tiene mucha costura. Ri ali Ya, sibalj ko utisom Costurero o sastre. Tisomanel. El sastre se encarg de hacer los uniformes de los estudiantes. Ri tisomanel xukam uqabal ubanik katzyaq ri tijoxelab che ri nm qij Cotzal. Kusal. Soy de Cotzal. In Aj Kusal Coyol. Mop. La cscara del coyol es dura. Sibalj ko rij ri mop Coyote. Utiw. El coyote se comi un pollo. Ri utiw xutj bi jun k Creador, edificador. Tzaqol. Tzaqol es uno de los que crearon la

tierra. Tzaqol are jun chi ke xkibn ri uwach ulew Crecer. Kiyk. Ests creciendo. Tajn katkiyik Creencia, religin. Kojbl. Creemos en un ser superior. Ko qakojbl che ri ajaw Creyente. Kojonel. Cristina es creyente. Kojonel ri Tin Cuadragsimo. Ukakal. Es el cuadragsimo aniversario de nuestra escuela. Are ukakal ujunab ri tijobl quk Cuadriltero. Kajtzelaj, kajtzal. El cuadriltero es una muestra de la exactitud. Ri kajtzal are jun kutbl che ri tzaqatil Cul. Jachike, chinchike. Cul ser mi camino?. Jachike ri nube? Cualquier cosa. Ja such, pa such. Me dice cualquier cosa que piensa. Ja such kuchomaj kubij chi we Cualquiera. Apachike. Compra cualquier cosa en el mercado. Apachike kaloq pa kaybl Cualquiera. Pasuch, pa chi ke. Ponte cualquiera. Chakojo apasuch Cundo. Jampa. Cundo nos vamos a la fiesta?. Jampa kujbe pa nimaqij? Cundo. Jampa, joropa, jumpa. Cuntos idiomas hay en Guatemala?. E jampa tzijobl ko pa Paxil Kayala?

8 /
177

Kaxla'n Tzij k'iche

8 (
178

Cunto. Janikpa, janipa. Cunto es lo que te debo?. Janik pa ri nukas awuk? Cuanto ms. Etakulo, kulo. Con que aguanto yo, cuanto ms t tienes fuerza. Kinchij ne n etakulo t ko achuqab Cuarenta. Kakal, kawinq. Mi mam tiene cuarenta aos de edad. Kakal ujunab ri nunan Cuarto. Ukaj. Soy el cuarto hermano de los hijos de mi mam. In ukaj achalal chi kixol ral ri nunan Cuarto creciente. Akal ik. Ayer cuarto creciente sal de paseo. Iwir akal ik xinel bk che wakatem Cuatrocientos. Juqo, lajtuk. Cont hasta cuatrocientas casas. Xinwajilaj ka juqo ja Cubrir, tapar. Chuqk. Se tapa la mesa. Le qor xchuqk Cucaracha. Xpin, xwil, wail. La cucaracha vena dentro de los pltanos. Ri xpin petinq lq chi upam ri saqul Cucharn, guacal. Pak. La seora Teresa usa el cucharn para servir la comida. Ri chuchu Teres kukj ri pak che upakexik ri rikil Cuento. Tzijbalil. Haz escuchado los cuentos que se cuenta en la calle?. La atom ri tzijbalil kbx pa tq uxol be? Cuerda (medida de cuerda). Kam. Mides el terreno con la

cuerda. Kawetaj ri ulew ruk ri kam Cuerda, (medida). Etabl kam. Medimos el terreno con una cuerda. Xqetaj ri ulew ruk ri etbl kam Cuerno. Uka. La vaca mat al pollo con su cuerno. Ri wakx xukmsaj ri k ruk ruka Cuero. Tzum, tzum. El cuero del ganado es duro. Ko ri utzum awj Cuervo. Joj. El cuervo se llev al pollo. Ri joj xukam bik ri k Cueva. Pk. En la cueva hay agua. chi upam ri pk ko ja Cuidar. Chajink . Los hombres se cuidan mutuamente. Kkichajij chikibil kib ri achijab Cudate. Chajij awib. Cudate, por favor. Chajij awib, chbana ri toqob Culebra. Kumtz. La culebra est en el hoyo. Ko pa ri jl ri kumtz Culebra zumbadora. Raxakan, raxkel. La culebra zumbadora se est sobre los rboles. Ri raxakan kakoji pa tq uwi ri che Culebrin. Sutz kumtz. La lluvia trae el culebrn. Ri jb kukn lq ri sutz kumtz Cultura. Nojibl. La cultura maya solo es una. Xa jun ri mayab nojibl Cultura Maya. Mayab Nojibl. La cultura Maya tiene mucha ciencia. Ko sibalj etamabl pa ri Mayab Nojibl

Kaxla'n Tzij k'iche

Cua para apretar carga de lea. Jatibl. Alcnzame la cua para apretar la carga de lea. Qaxej lq chi we ri jatbl si Cuada. Wixnam. La casa de mi cuada es bien limpia. Ri wixnam chajchj ri rachoch Cuada de varn. Ixnam. Mi cuada es buena gente. Utzalj winq ri wixnam Cuado. Balk. Mi cuado no me quiere. Man kinraj tj ri nubaluk Cuado (de mujer). Echam. Tu cuado est nadando. Tajn kamuxn ri awecham

Curandero, mdico. Ajkun. Mi padre es mdico. Ajkun ri nutat Curandero, mdico. Kunanel. El curandero puede curar. Kkowin ri kunanel che kunank Curar. Kunank. El hombre cura. Kkunan ri achi Currcula Nacional. Nukubl Chak Amaq. No tenemos una currcula nacional. Man ko ta jun nukubl chak Amaq Cuxin. Tzar, tzay. El cuxin junta muchos gusanos. Ri tzar sibalj kumulij ri ixujut

8 )
179

Kaxla'n Tzij k'iche

D
Dar. Yak. Quiero darte una cuerda de terreno. Kuwaj kinya jun kam awulew Dar a luz. Alank. Mi vaca dio a luz. Ri nuwakx xalanik Dar vueltas. Sutink. La patoja solo da vueltas y no se anima a entrar. Ri ali xq ksutinik, man kukoch tj kok lq De aqu, de este lugar. Ajchi, ajwaral. Diego es de aqu. Ajchi ri a Tek De dos en dos. Kakab. Se van de dos en dos en el camino. Pa kakab kixbe pa le be De la costa. Taqajal. Es de la costa la vendedora de pltanos. Ri ajkay saqul ajtaqajal De lado. Peranikin, qelk, tzalenk. La tabla la dej al lado de la casa. Xinperaj kanq chi utzal ri ja De lujo. Re nimal. Luis compr su casa de lujo. Ri a Wix xulq rachoch re nimal De repente. Ka te, ka teq, xq kateq. de repente palpita mi corazn. Xq ka teq katenow ri wanima De ustedes. Ech alq. La comida es para ustedes. Ech alq ri wa De ustedes. Iwech. La milpa es de ustedes. Iwech ri abx De vez en cuando. Junpa tq na. De vez en cuando ir con ustedes. Junpa tq na kinbe iwuk Debajo. Chi uxe. Debajo de la mesa est la rata. Chi uxe ri mexa ko wi ri cho Debajo. Xe. Estamos debajo de los rboles. j ko chi uxe tq ri che Decena. Lajunal. Cuenta por decena. Chatajiln pa lajujibl Dcimo. Ulajuj. Esta es la dcima pgina que he escrito. Are wa ri ulajuj uxaq nutzibam Dcimo cuarto. Ukajlaluj. La seorita logr el dcimo cuarto luga en la competencia. Ri ali xok pa ukajlajuj kolibl pa etzanem D c i m o n o v e n . Ubelejlaluj. Quedamos en el dcimo noveno lugar de los juegos. xujkanj kanq pa ubelejlajuj kolibl chi upam ri etzanem Dcimo primero. Ujulajuj. La letra K se ubica como dcimo primero en el alfabeto Kiche. Ri tzib k

9 =
180

Kaxla'n Tzij k'iche

ko pa ulajuj kolibl che ri ucholaj tzib Kiche Dcimo quinto. Urolaluj. El dcimo quinto lugar es para mi yerno. Ri urolajuj kolbl rech ri nuji Dcimo segundo. Ukablaluj. Hasta la duodcima segunda cra de la vaca, fue de color negro. Ka chi ukablajuj ral ri wakx, xel qq D c i m o s p t i m o . Uwuqlaluj. Regresar aqu hasta el dcimo sptimo da. Pa uwuqlajuj qij kintzalij lq waral Dcimo sexto. Uwaqlaluj. Dcimo sexto da tiene de nacido el nio. Ri uwaqlajuj uqij ri akal Dcimo tercero. Uroxlajuj. La dcima tercera persona regal diez libras de habas. Ri uroxlajuj winq xuya jun almul jawix Decir. Bixk. Te aviso que maana nos vamos temprano. Kinya ubixik chi awech chweq chech nimalj aqab kujbek Defecto de la vista. Rutz. El pequeo tiene un defecto en la vista. Uroqom rutz ri laj ala Deidad Maya. Kabawil. El kabawil, es una deidad que pertenece a la Cultura Maya. Ri kabawil, ko chi upam ri Mayab Kaslemal Dejado, tonto. Kn. Eres muy dejado. Sibalj t kn Del otro lado. Chaqp, chaqa Ja. Mi mam se ha ido del otro lado. Benq chaqp ri nuchuch

Del otro lado, extranjero. Ajchaqp ja, ajchaqp. Vinieron muchos extranjeros en la fiesta. Xepe ki ajchaqp ja pa ri nimaqij Delantal. Waa. Hoy en da ya no es muy usado el delantal. Kamik man kkoj ta chi ri waa Delgado. Jis, xx, baq. Alcnzame un palo delgado. Chqaxej lq jun jis che Delgado, liviano (cosas). Xax. La cscara de la manzana es delgada. Xax rij mansan Deliberado. Chomatalik. Se deliber qu se har con doa Rosa. Xchomatj jas kban ruk ri nan Ros Delicado. Chin, yich, chatet. Eres muy delicado para comer. Sibalj katchinin chech ri waim Delicado. Nich, yich, kich. La ropa blanca es muy delicada. Ri sq atziyaq, Sibalj nich Delito. Il. Caste en un delito. Xatqaj chi upam ri il Demostrativo. Le. Y ese quin es?. Jachinq la le are? Dentista. Ajware, esal ayaj, elesal wareaj. Toms es dentista. Ajware ri Max Dentro de tres das. Oxij. Dentro de tres das Santos ir con el mdico. Pa oxqij ri San kbe na ruk ri ajkun Dentro del cuarto. Upaja, upam ja. Hay cuatro seoras platicando adentro del cuarto. Ko kajib ixoqib ketzijon pa ri upaja

9 1
181

Kaxla'n Tzij k'iche

9 2
182

D e n u n c i a n t e . Tzujunel. E l denunciante reconoci al ladrn. Ri tzujunel xuchob uwch ri elaqom Derecho. Yatl. Tengo derecho ampliar mis conocimientos. Yatl chi we kinnimarisaj ri wetamabl Derechos econmicos . Echabl pwaqil. Los derechos econmicos son para nosotros. Qech j ri ri echabalil pwaqil Derechos humanos. Echabalil winq. Los derechos humanos evita la violacin de nuestros derechos. Ri echabl winq, kuqatuj ri kx chi qech Derechos Humanos. Yatl chech winq (neol.). Los derechos humanos son para todos. Yatl chech winq, kech ri konojel D e r e c h o s p o l t i c o s . Echabl Kajmanem. Los derechos polticos no los hemos ejercido. Ri echabl kajmanem man qachakuben tj Derechos sociales. Echabalil winaqil. Debemos conocer los derecho sociales. Rajawaxik kaqetamaj ri qs rechabalil winq Derramar a gotas. Chetetk. Est cayendo a gotas el agua. Kchetet ri ja Derramar, hervir. Pululk, pulinik. La olla se revalsa sobre el fuego. Xpuluw ri tuy pa ri qaq Derribar. Wulij. Derrib la pared que est detrs de la casa. Xinwulij ri tapya ko chi rij ja

D e r r u m b e , h o n d a . Ul. Como consecuencia de las fuertes lluvias, hubo derrumbes. Rumal ri nm jb xubano, xtzaq lq ri ul Desabotonado. Peqelik, jerjik. Te gusta usar la ropa desabotonada. tz kana peql ri awatzyaq desajustado. Kabalk, karank. La puerta est desajustada. Kabl kanq ri uchi ja Desajustado. Roqork. La camisa de Juan, es desajustado. Roqorik ri ratzyaq ri a Xwan Desarmar. Tork. Tuvimos que desarmar el puesto de la seora. Xeqatr ronojel ri ukolbl ri chuchu Desatar. Kirk. Desat el lazo del cerdo. Xinkr ri ukolob ri aq Destelo. Chi kira. Te dije que lo desataras. Chi kira xinbij chi awech Descansar. Uxlank. Descanso a la sombra de un ciprs. Tajn kinuxlan pa umujal ri kisis Descendencia. Xetail. Yo no tengo ningn descendiente. Man ko ta nuxetail Descender. Qajk. Ella descendi del cerro. Are xqaj lq chi uwach ri juyub Descubierto. Surunik. Todo lo que hicieron est descubierto. Ronojel ri xkibano surn lq Desear. Rayink, rayixk. Deseamos una tranquilidad. Jun jel laj jamaril keqrayij

Kaxla'n Tzij k'iche

Desenrollado. Qolom. Desenred el hilo. Xqol tj ri batz Desenrollado. Solsobinq. El lazo est desenrollado. Solsobinq ri kolb D e s e n ro l l a r. Solk. Logr desenrollarlo. Xinkown che usolik Desenvainado. Pochpobinq. El garbanzo est desenvainado. Pochpobinq chk, ri karwan Desgajar. Jayik, jaypij. Desgajaste la rama del naranjal. Xajaypij lq ri uqab ri alanxax Desgastar. Jarsank. Desgastar la madera. Kinjarisaj na ri che Desgranado. Ketom. Los elotes estn desgranados. Ketom chk ronojel ri j Desgranado. Qichom, bichom. La mazorca est desgranada. Ri jl qichom chk Desgranar. Biqk. Es necesario desgranar la mazorca. Rajawaxik kabiq ri jl Desgranar. Ketk. Desgranas los elotes. Kakt ri j Deshacer. Puqk. Bat el agua chiva del cerdo. Xinpuq rupen ri aq Deshojado. Tulum. Dej deshojada toda la milpa. Xintul kanq ronojel le abx Desmayo. Kulum. La mujer tiene dolor de cabeza por el desmayo. Kqaxow ujolom ri ixq rumal ri kulum

Desnudo. Chanalk. El hombre est desnudo. Chanl ri achi Desnudo. Sanalk. El nio est desnudo. Sanal le akal Desnutrido. Tzok. El pollo es desnutrido. Tzok le k Desocupado. Jamalk. Mi casa est desocupada. Jaml ri wachoch Desocupar. Jobjobk, jamk. Est desocupada la casa. Jobjobkanq ri ja Desocupen. Chijama. Desocupen la casa. Chijama kanq ri ja Desolado. Tzinilk. La casa est desolada. Tzinl kan ri ja Desordenado. Patzkuy. El hilo de Petrona est desordenado. Upatzkuyim rib ubatz ri Ton Desorientado. Sachinq. Mi hijo est desorientado. Sachinq ri nukajol Despegar. Lochk. Despega los papeles frente la casa. Chlocho ri wuj chi uwach ri ja Despeinada. Chiychik, xichixk. Antonia est despeinada. Chiychik uwi ri ali Ton Desperdicio, aguachiva. Upen. El cerdo se come al da tres recipientes de desperdicio. Oxib ri kolibl upen kutj ri aq che jun qij Despertador. Kastajibl. Deja puesto tu despertador. Kakoj kn ri akastajibl D e s p l u m a r. Qulixik. Estoy desplumando un pollo. Kinqulij jun k

9 3
183

Kaxla'n Tzij k'iche

9 4
184

D e s p r e n d e r s e . Pulpubinq, jaqajobinq, jelejobanq. Las tejas se desprendieron por el temblor. Xepulpubik, ri xot rumal ri kabraqan Destapador, Desarmador. Torbl. Muchacho, anda a buscarnos un destapador. Ja tzukuj jun qatorbal ala Destazado. Pilom. Cuando llegu ya estaba destazado el pollo. Pilom chk ri k are chi xinoponik Destazador. Pilonel. Antonio es destazador. Pilonel uchak, ri a Tun Destazar. Pilk, cholik. Toms destaz la res hoy. Ri Max xupl ri uwakax kamik Destripado. Pitzpobinq. E pltano est estripado dentro del canasto. Pitzpobinq ri saqul chi upam ri chakch Destripar. Pitzk. A la seorita Lorenza le destriparon las llagas. Xkipitz uchak ri ali Lench Destripar, trenzado. Puchuxk, pachuxk. Te trenzaron el cabello. Xpuchux ri awi Detener, agarrar. Chapk. Natalia agarr dos codornices. Xuchp keb xmukur ri Tal Detrs de ti. Chi awij. Detrs de ti, hay un barranco. Chi awij ko jun siwan Deuda. Kas. Tengo deuda en gran cantidad. Nm nukas Devolver. Tzalixk. Mi hacha fue devuelta. Xkitzalij ri wikaj

Devuelve. Tzelej, tzalij. Devuelve tu prstamo. Chtzelej ri aqajom Da. Qij. Hoy es un buen da. Jel ri qij kamik Da de Calendario Maya. Kat. Te pagar, para el da seis Kat. Pa waqib Kat katintojo Da de feriado. Uxlanibal qij. Maana es feriado. Chweq ko jun uxlanibl qij Da del Calendario Maya. Ajaw Kan. Trabaja muy bien el gua espiritual nacido en el da Ajaw Kan. Sibalj tz kechakn ri ajqijab alaxinq pa ri Ajaw Kan Da del Calendario maya. Ajmaq, ajmak. Hoy es da cuatro Ajmak en el Calendario Maya. Kamik j ko kajib Ajmaq pa ri Mayab Cholqij Da del Calendario maya. Ajpu. Maana ser cinco Ajpu en el Calendario Maya. Chweq oj ko job Ajpu pa ri Mayab Cholqij Da del calendario maya. Imx. Imx es un da del calendario maya. Ri imx jun che ri Mayab Cholqij Da del calendario maya. Iq. Iq es un da del calendario maya. Iq jun chi kech ri qij che ri Mayab Cholqij Da del Calendario Maya. Kawuq. El da nueve Kawuq del Calendario Maya ya pas. Ri qij lajuj Kawuq xqaxik Da del Calendario Maya. Kej. El da trece Kej, es da de fiesta de mi

Kaxla'n Tzij k'iche

pueblo. Ri Oxlajuj Kej, nimaqij pa ri nutinamit Da del Calendario Maya. Keme, Kame. El da ocho Keme se aproxima. Ri Oxlajuj Keme petinq Da del calendario Maya. Qanil. Mi cuada muri en un da diez Qanil. Ri wixnam xkm pa ri lajuj Qanil Da del calendario Maya. Tijax. Para el 13 Tijax del Calendario Maya, cumplo dos aos trabajando aqu. Pa ri qij Oxlajuj Tijax kinkis keb junab kinchakn waral Da del calendario Maya. Tzi. Tzi es el nombre de un da en el Calendario Maya. Ri Tzi are jun qij chi upam ri Cholbal Qij Mayab Da del Calendario Maya, camino. E, Be. En el calendario maya hay un da llamado E. Chi upam ri cholqij ko jun qij ubi E Da del calendario Maya, Ofrenda, Apellido Maya. Toj. Dentro del Calendario Maya hay un da denominado Toj. Ko jun qij pa Cholbal qij ubi Toj Da del Maya Calendario. Noj. Hoy es doce Noj en el calendario Maya. Kablajuj Noj ubi we qij kamik Da Maya (calendario). Aj. Nac en el da dos Aj del calendario maya. Xinalaxik chi upam ri cholbl qij keb Aj Da Maya (Calendario). Aqabl.

En el da seis Aqabal del Calendario Maya, tendr que irme contigo. Pa ri waqib aqabal rech ri mayab cholqij, kinbe na awuk Da Maya Calendario. Ix. Yo nac en un da Ix segn el calendario maya. Xinalx pa ri qij ubi Ix pa ri Mayab Cholqij Da Maya del Calendario. Kan. Hoy es da 1 Kan segn el calendario maya. Kamik jun Kan pa ri mayab Cholbl qij Diarrea. Pamaj, chur pamaj. El nio tiene diarrea. Ko pomaj che ri alj akal Diccionario. Solbl tzij. Las palabras que no entiendes bscalas en el diccionario. Le tzij man kachob tj chtzukuj chi upam ri solbl tzij Dicho. Bim. Hay un dicho que dice, no es bueno pelear. Ko jun tzij kubij, chech man tz tj kujchojinik Diecinueve. Belejlaluj. La seorita tiene diecinueve aos de edad. Belejlajuj ujunab ri ali Dieciocho. Wajxaqlajuj. Mi hija tiene dieciocho aos. Wajxaqlajuj ujunab ri numial Diecisiete. Wuqlajuj. Me cas hace diecisiete aos. Je wa pa tq wuqlajuj junab xinkulik Diego. Tek. Diego es alcohlico. Ri a Tek sibalj kutj ri tzam Diente. Ware. Los dientes de la muchacha son blancos. Sq uwach uware ri ali

9 5
185

Kaxla'n Tzij k'iche

9 6
186

Diresis. Jukulaj nak. Algunas vocales llevan diresis. Ko uk ux tzib kukam ri jukulaj nak Diez. Lajuj. Tengo diez pollos. E ko lajuj wak Diez libras. Almul, almud. Tomasa compr diez libras de maz. Jun almul ixim xuloq ri Xin Diferentes. Jalajj. Las flores son de diferentes colores. Jalajj ukayibal ri kotzij Difunto, finado. Qetz. Maana entierran al difunto. Chweq kmuq ri qetz Dignidad. Qijloxik. Soy mujer y tengo mi dignidad. In ixq ko ri nuqijiloxiq Digno. Taql. Por ser un ladrn no es digno de estar en el cargo. Man taql ta ri eqalen che rumal elaqom Dilo. Chabij. Dime cuales son mis faltas. Chabij chi wech jas in sachinq wi Dinero. Pwq. Jos no da dinero para la medicina. Ri Xep man kuya tj pwq che ri kunabl Dios de la medicina. Ixtzamna. En la cultura maya, Ixtzamna es el Dios de la medicina. Chi upan ri mayab kaslemal, ri Ixtzamna are Ajaw re kunabl Diputados. Banl taqank. Hay hombres y mujeres diputados. E ko achijab chil ixoqib e banl taqank Dirigente, gua. Kaml be. Nuestro

dirigente nos recibe muy bien. Ri kaml be tz kubn che qakulaxik Discriminacin. Tasank, etzaqom panq. No es correcto que en las reuniones haya discriminacin. Man tz tj pa tq mulun ib kbn ri tasanik Disculpar, perdonar. Kuyunk. Perdname por favor. Kuyu numak chabana jun toqob Discurso. Jupaj tzij. Disclpeme por este discurso. Chinakuyu che we jupaj tzij Disecado. Matzatz. El pescado est disecado. Matzatz ri kr Disfraz. Jalwch, esn wch. Compr un disfraz para bailar. Xinloq jun jalwch che xajowem Dispersin. Tukinem. La gente de las aldeas se dispersaron en la poca de la violencia. Ri winq pa tq juyub xetukinik rumal ri kx pa qatinamit Diversificado. Oxqat tijonk (Neol). Tomasa est en diversificado. Ri Xin ko pa oxqat tijonik Dividir. Jachanem. Es necesario dividir el terreno entre los hijos. Rajawaxik kabn ri jachanem ulew chi kech ri alkwalixelab Divinidad Maya. Tepew. Tepew fue uno de los formadores de la tierra. Ri Tepew are jun chi ke ri xetikw we uwach ulew Divorciar. Jachank ib, Jachj ib. Diego y Juana se divorciaron. Ri Tek chil ri Wan xkijch kib

Kaxla'n Tzij k'iche

D i v u l g a r. Kajubixk. Es muy importante divulgar todos los acuerdos. Rajawaxik kajubx ronojel ri taqank Doblar. Busk. Dobl toda la papelera. Xinbus ronojel ri wuj Doble visin. Ilokab, kabawil. Es de doble visin el conejo. Ilokab ri iml Doce. Kablajuj. Me despert a las doce del da. Xinkastaj pa kablajuj kajbl D o c e n a . Kablajunal. Pasas comprando una docena de huevos. Kaloq loq kablajunal saqmol Dolor. Kx. Me duele la cabeza. Kx nujolom Dolor. Qoxowem. Tengo dolor. Ko jun qoxowem chi we Dolor de estmago. Yitzitzk. Tengo dolor de estmago por los frijoles. kyitzitz ri nupam rumal ri kinq Dolor de garganta. Kaxqulaj. Tomasa tiene dolor de garganta. Ko kaxqulaj che ri Xin Domingo. Ku. Domingo est tomando aguardiente. Tajn kutj tzam ri a Ku Dnde. Ja wi je, ja chi, lu wi, ja wi. Dnde pongo la lea?. Ja wi je kinya wi ri si? Dormir. Wareaj. No logro dormir. Man kinkowin tj kinwarik Dormir una parte del cuerpo. Sikirk. Se durmieron mis pies. Xsikir le waqan Dos. Keb/Kaib. Tengo dos nombres. Keb nubi kolik

Dos medidas. Kapaj. Tom dos medidas de agua. Kapaj ukya xuqumuj Dos puos. Kamuq. Reglame dos puos de frijol. Sipaj chi wech kamuq kinq Dos tragos. Kaqub. Tom dos tragos de agua. Xinqumuj kaqub nujoron Dos veces. Kamul. Dos veces vine a buscarte. Kamul xinpe che atzukuxik Doscientos. Lajkal. Mis ovejas son doscientas. E lajkal nuchij Doscientos cuarenta. Kablajkal. Doscientas cuarenta personas viajan a Chich. E benq kablajkal winq pa Chiche Doscientos ochenta. Kajlajkal. He sembrado doscientas ochenta milpas. Xintk kajlajkal abx Doscientos sesenta. Oxlajkal. Sembr doscientos sesenta repollos. Xintk oxlajkal ichaj Doscientos veinte. Julajkal. Vend el cerdo en doscientos veinte quetzales. Xinkayij bk ri aq ruk julajkal quq Drenaje, zanja. Ube ja. Las lluvias ya iniciaron y no est funcionando el drenaje. Xumajij ri jb, e ku ri ube ja man kchakn tj Duende. Kox. El duende espanta. kaxibn ri kox Duende silbador. Witzitzil. Muchas personas aseguran haber visto al duende silbador. Ki winq kibim che ri witzitzil kilom uwach

9 7
187

Kaxla'n Tzij k'iche

Dueo. Rajaw. Don Miguel es el dueo de las tierras. Ri rajaw rulew are tat Kel Dueo, pertenencia. Rech. La vaca le pertenece a Luca. Ri wakx rech ri Lus

Dulce. Ki. Las cerezas estn dulces. Sibalj ki ri tub Duro. Ko. La cscara del coco es duro. Ko rij ri koko

9 8
188

Kaxla'n Tzij k'iche

E
bano. Qeqche. El bano no crece aqu. Ri qeqche man kuya tj waral Ebrio. Qabarel. Un ebrio est tirado frente la casa. Ko jun qabarel qajinq chi uwach ri ja Echarse (animal). Kotik, kotlik. El perro se ech. Xkoti ri tzi Eco. Kaxojojik, chojlanik. La marimba suena con eco, por la montaa. Ri qojom kaxojoj uchabal rumal ri juyub Educacin Bilinge. Kutbl pa keb tzijobl. Eres maestro de educacin bilinge. t ajtij re kutbl pa keb tzijobl Egosta, enojado. Kisy. Mi hermana es bien egosta. Ri wanab sibalj kisy Ejemplo. Kambl noj, kamjabl tzij, kambejabl tzij. Es necesario que nos des un ejemplo. Rajawaxik kaya jun kamjabl noj chi qech Ejemplo. Kutbl. Pongo el ejemplo. Kinkj ri kutbl Ejote. Rx kinq. En este invierno subi de precio el ejote. Ri rx kinq xpaqi rajl che we qalj Ejote. Tzkoy, rx kinq. Los zanates se comieron los ejotes. Xkitj ri tzkoy, ri chok Ejote tierno. Biloj kinq, rij abx. Ya hay ejotes tiernos alrededor de la milpa. Ko chk biloj kinq chi rij ri abx El dueo. Ajchaqe. El aguacate tiene dueo. Ri oj ko ajchaqe El o ella. Are. El o ella trabaja todos los das. Are kachakn ronojel qij El Quich, Muchos rboles. Kiche. La gente cort muchos rboles. Ki che xekichoy ri winq El, la los las. Ri. Me gusta la comida. tz kinna ri wa Eleccin. Chaoj. Las elecciones sern dentro de cuatro meses. Pa kajib ik kbn ri chaoj Elegancia. Kalujw. Se ve elegante con su traje. Kalujw pa ri ratzyaq Elegir, sufragio. Chak. Falta mucho para escoger a las nuevas autoridades. Sibalj ko na karaj kichaik ri kak tq qatbal tzij Elementos, cosas. Sutq, jastq, pasuch. Qu cosas nos vamos a llevar a la caminata. Sutaq le kqam bik pa binem??

9 9
189

Kaxla'n Tzij k'iche

9 0
190

Elena. Len. Elena tiene cinco hijos. Ko job ral ri Len Elevador, ascensor. Paqalibl. Muchas personas usan el elevador. E kiya ri winq kakikoj ri paqalibl Elevador, ascensor, escalera. Aqanibl. Sub por el ascensor. Xinpaqik chi upam ri aqanibl Elevar. Paqabisaxik. Elevaron el valor de las telas. Xpaqabisx rajil ronojel ri kem Elote. j. Es delicioso comer elotes. Jel ktijow ri j Elote tierno, cheles. Puch, pich. El elote est tierno. Puch na ri j Embarrar. Bilk. El palo lo embarran de cebo. Kkibil ruk xepu, ri che Embrocado. Jupulk. El nio est embrocado. Ri akal jupulk Embrollador. Batzibl. Enrollo la tela en el metal enrollador. Kinbot ri atzyaq chi rij ri chich batzibl Emergencia. Aninaqil. Tienes que venir de emergencia. Aninaqil katpetik Empacado. Patzom. Luis tiene empacada la ropa. Ri Wix upatzom ronojel ri atzyaq Empacho. Ajito, ajit. El nio se empach. Ajito ri akal Empaado. Abanx, kamayor. La puerta se empa. Xabanx ri uchi ja Empapado. Mulk. Me empap por la lluvia. Xinmul rumal ri jb

E m p l e a d o p b l i c o . Ajchak chiwachil. Juan es un empleado pblico, en los das festivos no trabaja. Ajchak chiwachil ri Xwan, pa tq ri nimaqij man kchukn tj Empollar un pollo. Jupabexik. Empollar a mi gallina. Kinjuba na ri wak Empujar. Chikmayixik. Todos fueron empujados en el barranco. Konojel xechikmiyx pa ri siwan En el centro. Unikajal. Para sembrar maz quiero el centro del terreno. Kawaj ri unikajal ri ulew che utikik abx En este momento. Te. Al momento que yo entre, cierras la puerta. Are chi kink lq te katzapij ri uchi ja En fila. Kchololik. Tu collar est en fila. Kcholl ri achachal En grupos de tres. Ox x. Les regalan aguacates en grupos de tres. pa ox x kasipx ri oj chi wech En la casa, enfrente de la casa. Chi uwach ja, (choja). Maana estar en la casa. Kinkoji na chi uwach ja chweq En medio de ellos. Chi kixol. Pas en medio de la gente. Xinqx chi kixol ri winq En medio, mitad. Pa nikaj. Ana parte en dos su tortilla. Ri Na kubn pa nikaj ri ulej Enamorar, consolar. Bochink. Estoy enamorando a la muchacha porque quiero casarme con ella.

Kaxla'n Tzij k'iche

Kinbochij ri ali rumal kwaj kinkuli ruk Enano. Ben. Tengo una gallina enana. Ko jun ben wak Encalar. Chunaxk. Encal la casa porque ya viene la fiesta. Chchunaj ri ja rumal chech petinq ri nimaqij Encargo. Uqxan, oqxan. Trajiste mi encargo. Xakam lq ri wuqxan Encendedor, fsforo. Tzijbl, tzijbl qaq. El encendedor lo llevas siempre porque eres fumador. Awukam junalik ri tzijbl rumal katubaj ri sik Encender, quemar. Tiqk. Se quem mi casa. Xtiqtaj bk ri wachoch Encendido. Tzijom. El carro se qued encendido en el garage. Ri chich tzijom kanq pa ri ukolbal Encino. Tx. El encino crece muy alto. Nm raqan ri tx kelik E n c o m e n d a r, E n c a r g a r, Recomendar. Chilbexk. Fueron encargados seis sillas a don Juan. Xchilabx waqib tem chech ri tata Xwan Encontrado. Riqtajinq. Me ha encontrado en el mercado. nriqtajinq pa ri kayibl Encontrar. Raqtajk. Encontraron a la oveja. Xraqtajik ri chij Encontrar. Riqk. Es difcil encontrar la aguja en el suelo. Kx uriqik ri akuxa pa ri ulew

Encuentro de caminos. Kulbl be. Nos encontramos en los encuentros. Kqarq qib pa kulbl be Endurecer. Abajirik. El hielo se endureci. Ri saqtew xabajirik Endurecer. Kowirk. El pan se endureci. Xkowr ri kaxlan wa wa Enemigo. Kulel. Tengo enemigos. Ko nukulel Enfermedad. Yabil. El nio murio por la enfermedad. Ri yabil xutq bk ri akal pa muqbl kaminaqib Enfermedad de las encas. Muqe. Tienes enfermedad de las encas?. Ko ri muqe chi awech? Enfermo. Yab, iwab, yawab. La mujer embarazada tiene demasiada fiebre. Ri yab ixq sibalj qaq ko chi rij Enfriar, limpiar. Turixk. Quiero que, enfres mi atol. kwaj katurij ri nujoch Enjambre de abejas. Koxon wonn. El enjambre de abejas es muy grande. Nm kikaxon ri wonn Enloquecida (o). Chujirnq. Est enloquecida la mujer por la enfermedad de su hijo. Chujirinq ri ixq rumal che yabil ri ral Enmohecido. Qumuq. El maz se enmoheci. Qumuq ri ixim Ennegrecer. Qeqark. Se ennegreci la boca. Xqeqr ri uchi

9 1
191

Kaxla'n Tzij k'iche

9 "
192

Ennegrecido. Qeqarinq. El humo ennegreci la servilleta. Ri sb xuqeqarisaj ri sut Enojar. Kanark. Me enoje mucho. Sibalj xinkanarik Enojo. Iwal, oyowal. Por el enojo ya no comes. Rumal ri iwal katwa ta chk Enojo. Oyowal, iwal. Eleuterio se enoj. Ri Luter xpe uyowal Enredado. Putzuk. Miguel tiene enredado el cabello. Putzuk ri uwi ri a Kel Enredar. Putzutajik. Mi hilo se enred. Ri nubatz xputzutajik Enrollado. Baqatim. La vaca se enred con su lazo. Xubaqatij rib ruk ukolob ri wakx Enrollado. Sotolk. El cerdo tiene la cola enrollada. Usotolem uje le aq Ensear. Tijonk. La enseanza que nos da el maestro nos sirve a nosotros los nios. Ri tijonk kuya ri tijonel chi qech j, j akalab kpatanij pa qakaslemal Ensear, mostrar. Kutk. Ensearon la sabidura. Xkt ri ketamabl Entender, saber, comprender. Chobonk, koxomank. Sabe como se llama. Kachobo jas ri ubi Entendimiento. Naoj. Mi maestro tiene mucho entendimiento. Nm ri unaoj wajtij Enterrado. Muqutalk. Ya se enterr el rastrojo. Xmuqtj ri patzan

Enterrar. Muqk. Es bueno enterrar la basura. tz kamuq ri mes Entierro. Muqubl. No hay dinero para su entierro. Man ko ta pwaq chech ri umuqubl Entierro. Muquj. Maana iremos al entierro. Chweq kujbe pa muquj Entonces. Te ku ri. Me vine y entonces, busqu todo mi dinero. Xinpe lq te ku ri xintzukuj ronojel ri nurajil Entrada. Okibl. La entrada est frente a la casa blanca. Ri okibl ko chi uwach ri sq ja Entrar. Okk. Entr al cuarto. Xink pa ja Entrgalo. Chaya, chajacha. Entrgame todo lo que ganaste. Chaya chi wech ronojel achakoj Entristecer. Bisonk. Elena est triste. Kabison ri Len Envase de vidrio, botella. Lemet, limet. La botella sirve para guardar agua. Kpatanj che ukolik ja ri limet Envejecimiento de ropa o cosa. Qelobk. se deterior mi ropa. Xqelob ri watzyaq Envidia, remordimiento. Titotem. La envidia es una enfermedad. Ri titotem are jun yabil Envidiar. Titonik. La envidia no es bueno para el espritu. Ri titotem man tz tj che ri awanima Envidioso. Ajtitik, Kislal. El hombre es envidioso. Ajtitik ri achi

Kaxla'n Tzij k'iche

Envidioso (sa). Titonel. Gernima es una persona muy envidiosa. Sibalj titonel ri Xrom Envoltorio. Pisbl. El regalo est en el envoltorio. Ri sipanik, ko pa ri pisbl Envolver. Pisk. Mi madre envuelve los tamales en tusas. Ri nuchuch kups ri uwa chi upam ri joq Erizado. Kixkk, chikichk. Ests erizado. Kixkik awij Eructar. Polajk, polk, qabaqobk. Rosa eructa mucho. Ri Ros Sibalj kpolajik Es cierto, verdadero. Qs tzij. Es cierto lo que dice el hombre?. La qs tzij le kubij ri achi? Es distinto. Jun chi wi. Mi trabajo es distinto. Jun chi wi ri nuchak Escalando. Paqalem. El ao pasado escal el volcn. Xinbn paqalem pa ri xkanul junabir Escaldado. Lotajinq. El recin nacido est escaldado. Loqtajinq ri laj ne Escaldar. Lotajk. El nio escald. Xlotaj ri akal Escalera, puente. Qam. Diego se cay de la escalera. Ri a Tek xtzaq lq are chi ko pa uwi ri qam Escarabajo. Xtuktul. El escarabajo hace su nido debajo de la tierra. Ri xtuktul kubn ri rachoch chi uxe ulew

Escarbado. Kotom. Est cabando una zanja en el camino. Kotom jun uxol jl pa ri be Escarbndose. Kotkobik. Se esta escarbando adentro del cuarto. Tajn kkotkob upam ri ja Escarbar. Kotk. Estamos cabando un hoyo. Tajn kqakot jun jl E s c a r b a r, rpidamente. Karokrotk. Le gusta escarbar al perro. Jel kuna rakratk ri tzi Escarbemos. Chqakoto. Escarbemos toda la papa. Chqakoto ronojel tq ri saqwch E s c e n a r i o . Kaqte. Maana estaremos en el escenario. Chweq j ko pa uwi kaqte Escoba. Mesebl. Es bueno usar la escoba para barrer. Sibalj tz kkoj ri mesbl Escobilla, arraijan, planta. Qachb, qechb, qichob. La escobilla sirve para sealizar el mojn. Ri qachob tz che kulbat Escogido (unos, algunos). Kiyaqalk. Las palabras que fueron dichos a la mujer son escogidas. Xq kiyaql ri tzij xbx che ri ixq Escondido. Kutalik, awatalik. Dej escondido el papel para que no lo encuentren. Xinku kanq ri wuj rech man kariqtaj Escorpin. Sinaj. El escorpin es capaz de matar a una persona. Ri sinaj kukamisaj winq

9 #
193

Kaxla'n Tzij k'iche

9 $
194

Escribamos. Qatzibaj. Escribamos solamente lo que es bueno. Kaqatzibaj xq xu wi ri tz Escribir. Tzibank. Tenemos que acostumbrarnos a escribir en nuestro idioma. Rajawaxik kqakamsaj qib che tzibanik pa qatzij Escrito. Tzibtalk. Seguimos lo que est escrito. Qataqej ri tzibatl kanq Escritor. Tzibanel. Leste lo que el escritor coment en el peridico?. La xasikij uwach ri xutzibaj ri tzibanel pa ri wuj? Escritura. Tzibalil. Mis escritos surgen de mis ideas. Ri nutzibalil are kinwesaj chi upam ri nunooj Escrutinio. Ajilanwach. El secretario revisa el escrutinio. Karil ri ajilanwach ri ajtzib Escuchar. Tatbexk. Es necesario que escuchen todo lo que se diga hoy. Rajwaxik kitatbej ronojel le kbx kamik Escudo. Pokob. En la municipalidad hay un escudo. Ko jun pokob pa qatbl tzij Escudo nacional. Pokob Amaq. El escudo nacional es grande. Ri pokob amaq nm Escuela. Tijobl. A la escuela han llegado muchas personas a pedir papelera. Pa ri tijobl ke opan ki winq che utaik wuj Escuela Maya. Mayab tijobl. Es urgente tener una escuela maya.

Sibalj rajawaxik kokisx ri mayab tijobl Esculpido. Tzokom, talom. Esculp la pared. Xintzk ri uwach le xan Escupir. Chubank. nicamente te mantienes escupiendo. Xu wi ri chubank kabano Esmeralda. Yamanik. Mi arete es de esmeralda. Yamanik ri nuwixikn Esmero, aseado. Nal. Mi hijo se esmera mucho. Ri wal Sibalj nal Eso, as, pues s. Je ku ri. As nos sucedi. Je ku ri xqaqaxej Espalda, sarampin. Ij. El nio tiene sarampin. Ko ij che le akal Espantapjaros. Poy. Mi padre coloca un espantapjaros en la milpa. Ri nuqaw kukj jun poy pa ri aix Espanto. Subunel, jalbl. No le temo a los espantos. Man kinxej t wib che ri subanel Espanto. Xibinel, jalbal, subunel. El espanto sale de noche. Ri xibinel kel pa tq chaqab Especie. Ijalil. Los colores del maz son: amarillo, negro, blanco y rojo. Qn, qq, sq, xuquje kiyaq kiwch rijalil tq ixim Especie de hongo. Saqkim, uwasq. La especie de hongo llamado (saqkim) es exquisito. Jelik katijow ri saqkim Espectadores. Kayinelab. Estn peleando los espectadores. Tajn kechojn, ri kayinelab

Kaxla'n Tzij k'iche

Espejo. Ilbl, lem, lemw. Te ves en el espejo. Kawil awib pa ri ilbal Esperar. Eyenk. Esperamos maana. Kujeyen ba chweq Esperar, encontrar. Ukulaxik. Ir a esperar a mi pap por el camino. Kinbe na che ukulaxik ri nutat pa ri be Espeso. Tebeb, tztz. El atol es espeso. Ktebeb ri joch Espeso. Tzatz. Mi mam toma atol bien espeso. Tzatz joch kuqamuj ri nunan Espinilla, barros. Wa. El muchacho tiene muchos barros en la cara. Sibalj wa ko chi upalaj ri ala Esposo. Achijil. Buen esposo. Utzilj achijil Espuma. Woqw. El perro rabioso saca espuma por la boca. Ri tzi tajn kwoqw ri uchi rumal che chuj tzi Esqueleto. Baqilal. nicamente el esqueleto del ser humano no se pudre. Xu wi ubaqilal ri winq man kaqayir tj Esquina. Xukut. En la esquina de la casa dejar al perro. Pa uxukt ja kinya kanq ri tzi Est envuelto. Pistalik. Los tamales estn envueltos. E pistl ri sub Est fresco. Kajororik. En el cuarto est fresco. Kajoror ri upaja est goteando. Ktzujw. La casa de Sebastin gotea. Ktzujw ri rachoch ri Pox

Est hirviendo. Kpoqowik. La olla est hirviendo. Ri tuy kpaqowik Est pelado, tapiscado (mazorca). Ujachom. Ya haban tapiscado las tres cuerdas de milpa que esta frente del patio. Kijachom chk ronojel ri oxib kam abx kriqatj chi uwach ri ja Est preocupado, pensativo. Kmayowik. La seora est muy preocupada. Kmayow ri chichu Est roto. Richinq. Tu ropa est rota. Richinq ri awatzyaq Estado lquido. Ja uwach. La medicina est en estado lquido. kariqitaj pa ri ja uwach ri kunabl Estn en orden. Lemom, cholajem. Todos los nios estn muy bien ordenados. Sibalaj tz kilemik ri akalab kibanom Estancado, represado. Remalk, chemelk. El agua est estancada en el camino. Remal ri ja pa ri be Estas triste. Katbisonik. Porqu ests triste?. Jas che katbisonik? Estril. Chor. La mujer es estril. Chor ri ixq Estircol de ratones. Rachq cho. Dentro del troje hay estircol de ratones. Chi upam ri kuja ko kachaq cho Estirar. Yuqk. Estir ms la orilla del costal. Sibalj chayuqu ri uchi ri koxtar

9 %
195

Kaxla'n Tzij k'iche

Esto. We ri. Te compr esto porque quiero que lo uses. Xinloq we ri xa kwaj kakojo Estmago. Pamaj. A Julia le duele el estmago. Kx ri upam ri Jul Estornudo. Tixomank, atixnabk. Cuando estornudamos es sntoma de tos. Are chi ko ri tixab kpe ri j Estrella. Chumil. Las estrellas brillan por las noches. Kajulw ri chumil chaqab Exagerado gruesa. Tebetk. La madera es exageradamente gruesa. Ri che tebetk uwach Exclamacin. Noqe, kowin tj. No puede ser! No le pudo ganar a su compaero. Noqe! man kikowin tj xuchak ri rachil Exigir. Chojixk. Pedro pelea el trabajo. Kuchojij chak ri Lu

Expedicin. Beyachanem (Neo.). Voy a enviar a mi hijo a una expedicin. Kintaq bk ri nukojol che jun beyachanem Exprimir, ordear. Yitzk. Por las maanas ordeo a la vaca. Ronojel aqab kinyitz ri wakx E x t e n d e r. Likk. Extend tu chamarra. Chalika ri aqu Extendida, extendido. Ripilik. La ropa est extendida. Ripl ri atzyaq Extensin geogrfica. Nimal ulewal. Nuestro pueblo es pequea de extensin geogrfica. Ri qatinamit laj chech unimal rulewal Extenso. Liklik. El terreno es extenso. Liklik ri ulew Extraterrestre. Ajwakaj winq. Cuenta que hay extraterrestres. Kbixik e ko ajwakaj winq

9 &
196

Kaxla'n Tzij k'iche

F
Fbula. Kasubl Naoj. En nuestro idioma hay muchas fbulas. Pa qatzij ko ki kasubl naoj Fcil de desgranar. Bichilk, qichilk. Cuando la mazorca est seca es fcil de desgranar. Are chi kachaqijir ri jl, xq kqichich chk Faja. Pas. La faja de Sebastiana es de bordado. Qom ri upas ri Pox Falso, acusado, culpar. Qabaxk. Emilia me acusa con cosas. Xuqabaj jastq ri Mil chi wij Familiar. Alaxik. Toda la familia juega. Konojel ri alaxik keetzanik Favor. Toqob. Quieres hacerme el favor. Chabana jun toqob chi we Fecha. Ajilabl qij. La fecha de hoy es dos Noj del calendario maya. Chanim keb noj pa ri mayab ajilabl qij Fecha. Rajilabal qij. La fecha de hoy es doce Kej. chi upam ri rajlabl qij kamik uj ko pa kablajuj Kej Feo. Tzalwch, itzel uwach. Mi pato es bien feo. Ri nupatux sibalj tzalwch kkayik Fiador. Chawel chi rij. Sers el fiador de tu hermano. Katchaw chi rij awachalal Fiebre, caliente. Katn, qaq. El nio tiene fiebre. Ko katn che ri akal Fiesta. Nimaqij. El otro mes es la fiesta. Pa le jun ik chk are nimaqij Finalizar. Kisk. Termin mi pltica. Xkis ri nutzijonem Financiado. Pwaqim. Les han financiado a los hombres. Ri achijab ko kipwaqim yao m chi ke Flecha, arcos. Chab. Ahora ya no se usan los arcos ni las flechas. Kamik man kkoj ta chk ri chab Flecos. Chilchix, chiychik. Mi ropa tiene adornos como flecos. Chilchix ubantajik ri retzabalil ko chech ri watzyaq Flema, tos. Ojob. Don Jos tiene tos. Ko ojob che ri tat Xep Flojo. Cholik, jowjik. La faja de la seora est floja. Chol ri upas ri ixq Flojo. Yul, chol. El lazo del caballo est flojo. Yul ubanom ri ukolob ri kej Flor de milpa (punta). Witzik. La flor de la milpa ya casi rebienta. Ri witzik tajn kpe lq Flor, ceremonia maya. Kotzij. Usamos las flores dentro del cuarto.

9 /
197

Kaxla'n Tzij k'iche

Ri kotzij kqakj chi upam ri ja Florecer. Sijank. El durazno est floreciendo. Kasijan ri turas Fogosidad de maz, Hongos de maz . Chajach, chijach. La fogosidad del maz es negra. Qq ri chajach Forro. Pisbl wuj. Aqu est tu forro. Chi ko wi ri apisbl wuj Fotografa, imagen, foto. Wachibl. Recog dos fotografas tuyas. Ko keb awachibal xinsiko Fotografiar, dibujar. Wachibexk. Te dibuj. Xatinwachibej Fotgrafo. Elesl wachibl. La muchacha es fotgrafa. Ajesl wachibl, ri ali Fragante, aromtico. Kok. Tu ropa es muy aromticamente. Sibalj kok ri awatzyaq Francisca. Sika. Francisca se cas hace ocho das. Ri Sika xkuli wuqubixir Francisco. Sis, Las. Francisco fue muy lejos. Nj xbe wi ri a Sis Fraternidad. Loqobl kux. Debemos practicar la fraternidad. Chqakaslemaj ri loqobl kux Frecuencias. Retal qaxebl tzij. Las emisoras radiales son las que usan las

frecuencias. Ri qaxebl tq tzij are kekajow ri retal qaxebal tq tzij Fredo. Chalim, kalim. La tortilla est freda. Chalim ri lej Freno de caballo. Jikibl rij uwi. Perd el freno del caballo. Xintzaq ri ujikibl rij uwi le kej Frescura. Jorork. El da est fresco. Kjoror ri qij Frijol blanco. Sq kinq. He sembrado frijol de color blanco. Ko sq kinq nutikom Frijol colorado. Ixtapakal, kaqluj. El frijol colorado es muy caro. Sibalj paql rajil ri ixtapakal kinq Frijol colorado. Piley, kyaqluj. Raimundo no come el piloy. Ri a Mun man kutj tj ri piley Fro. Tew. Ahora ya no hay fro porque es invierno. Kamik man ko ta ri tew rumal j ko pa qalj Frotar (masajear). Jiik, jikik. Es necesario masajear mi pie. Rajawaxik kjikik ri waqn Fuego, calor, temperatura. Qaq. La lea se quema en el fuego. Kkat ri si pa ri qaq Fuerza. Chuqab. Juan tiene mucha fuerza. Ko sibalj uchuqab ri Xwan

9 (
198

Kaxla'n Tzij k'iche

G
Galera. Kabl. El caballo est en la galera. Ko ri kej chi upam ri kabl Gallina. k. La gallina est poniendo huevos. Tajn ksikow ri k Gallina ciega. Ixpokpon, ikan. La gallina ciega se come la raz de la milpa. Ri ixpokpon kutj urab ri abx Gallina clueca. Tq. La gallina clueca est haciendo bulla en la casa. Ri tq k tajn kurq uchi pa tq ja Gallina espinuda. Chil, kix k. Tengo cinco gallinas espinudas. E ko job chil wak Gallinaza. Ukis ak. La gallinaza es buena para abonar la siembra. Ri ukis k tz kyaik chi uxe ri tikon Gallo. Ama k. El gallo se alimenta en el campo. Kwa chi uwach le taqaj ri ama k Ganado, vaca. Wakx. Mi vaca muri por comer chilacayote. Ri nuwakx xutij jun qoq rumal ri xkamk Ganancia. Chakoj, chekoj. Hoy no tengo ganancias. Kamik man ko tj nuchakoj Garganta, pescuezo. Qulaj. Me duele la garganta. Kx nuql Garrapata. Sip. La vaca tiene muchas garrapatas. Nojinq rij ri wakx che sip Gasolina. Jiqol. La gasolina hagarra fuego rpido. Aninq kkat ri jiqol Gaspar. Pal. Gaspar es muy haragn. Ri Pal sibalj saqor Gatear. Chakank. El nio gatea. Ri akal kchakanik Gato. Mes, sya. La gata tiene cinco hijos. E ko job ral ri mes Gato. Sya, mes. El gato juega con el lapicero. Ri sya ketzan ruk le tzibabl Gato de monte. Yak. El gato de monte busca pollos detrs de la casa. Ri yak kutzukuj k chi rij tq ja Gaviln. Xik. El gaviln intenta arrebatar al pollo. Ri xik kraj kuxekej bk ri k Gavilancillo. Wiswil. Canta el gavilancillo cuando corretea al zopilote. Kabixn ri wiswil are chi karoqatj ri kch Gemelos. Yox, kwach. Cuando veas gemelos dales dinero, porque se te pica la ropa. We keawil yox chasipaj kirajil we man kasipaj, kkibn kx che ri awatziyaq Gnero (raza). Rijal. El perro blanco

9 )
199

Kaxla'n Tzij k'iche

0 =
200

es de raza. Sq le rijal le tzi Genero, aclarante, testigo. Qalajisabl. Don Ramiro es un buen aclarante. Ri tata Min are jun utzalj qalajisanel Gente, persona. Winq. Toda la gente fue para ayudar a la seora. Konojel ri winq xebe che utoik ri ixq Gentilicio. Uwinaqil juyubl. Algunos nombres se derivan del gentilicio. Ko tq jujun biaj elenq chi upam ri uwinaqil juyubl Geranio. Chox. El geranio tiene un aroma agradable. Jelik ukokal ri chox Germinar. Tuxank. El trigo germina cuando se humedece. Are tq kmuik ri triko ktuxanik Gestos. Memal. Solamente con gestos se comunica conmigo. Xq xu wi ruk memal kinuchabej wi Girasol. Sun. Aqu no se desarrolla el girasol. Waral man kakiy tj ri sun Gobierno. Ajpop. El gobierno tiene mucho trabajo. Nm ri uchak ri Ajpop Golpear. Potzk. Me golpe la cabeza contra la pared. Xinpotzij nujolom chi uwach ri xan Gordo, obeso. Chom. La vaca est muy gorda. Sibalj chom ri wakx Gorgorito, pito, flauta. Xul. El hombre pita en el juego. Ri achi kuxutuj ri uxul pa etzanem Gotear. Turuwk, tzutuwk. Todo el cuarto est goteando. Ronojel upam ja ktzutuwk

Gotera. Tzuj. Gotea mucho por la lluvia. Sibalj tzuj rumal ri jb Grande. Nm. Tienes una gran responsabilidad. Nm la ri aweqalen kolik Grandeza, grandioso. Nimalj. Salom se hace grandezas. Kubn nimalj, ri Alame Granizo. Saqbch. Hace un ao cay granizo. Junabir xqaj saqbch Grano en la piel. Torotik. En la piel de la mano del nio tiene granos. Ko torotik che le uqab le akal Grano, llaga. Chak. Tienes llagas en tu brazo. Ko chak chi rij aqab Granos de elote cocido. Mux. El atol de elote con granos cocidos es sabroso. Jelik ri qor j ruk ri mux Grasa. Qanal. La Carne del cerdo es grasosa. Ri utijal ri aq sibalj ko uqanal Grasa. Qanil. La grasa del pollo es espesa. Tztz ri uqanil ri k Grasa, cebo. Xepu, xepo. El cebo es bueno para las rajaduras de las manos. Ri xepu tz kkoj che ri pixnq qabaj Grillo. Lol. El grillo canta. Kbixn ri lol Grillo. Xil, xir, lol. El grillo canta por las noches detrs de la casa. Ri xil kbixn chaqab chi rij ja Gris. Mor. El color de mi carro es gris. Mor kkay ri nuchich Gris. Saqmaqmoj. El caballo es de color gris. Saqmaqmoj rij le kej

Kaxla'n Tzij k'iche

Gritar. Raqoj chiaj. Solamente alcanc a escuchar el grito. Xq xu wi xinta ri raqoj chiaj Grueso. Pim. El corte de la patoja es grueso. Pim ruq, ri ali Grueso. Sorosk. Est muy gruesa la punta del palo. Sorosk ubanom ri uwi le che Grupo. Juchob, wokaj. Hay un rebao de ovejas debajo del rbol. Ko jupuq chij chi uxe ri che Grupo. Molaj, moloj. Tengo que ir con el grupo. Kinbe na kuk ri molaj Grupo. Wokaj. El grupo hizo el camino. Ri wokaj xkibn ri be Guacamaya. Kaqix. Las plumas de la guacamaya son lindas. Jelik kkay rismal ri kaqix Guardabarranco (pjaro). Xojlin siwan. El guardabarranco tiene un canto hermoso. Ri xojlin siwan sibalj jelik kubn che ri ubix Guardin. Chajinel. El guardin atiende a las personas. Kerilij winq ri chajinel Guayaba. Kq, kq. La guayaba no me gusta. Man tz tj kina ri kq Guerra, pelea. Choj. Muchos pases estn en guerra. Ki tinamit e ko pa choj Guerrero, peleador. Chojinel. Pedro es guerrero. Ajchojinel ri Lu Guerreros, pleitistas. Ajchojab. Son conocidos los peleadores. Kchobotaj kiwach ri ajchojab

Guerrillero. Ajxikay. Ahora ya no hay guerrilleros. Kamik man ko ta chk ri ajxikay Gua. Kambl noj. Digo que te dar una gua. Kinbij kinya jun akambal noj Guia espiritual Maya (Seora Serpiente). Chalamikat. Chalamikat es uno de los guias espirituales mayas. Chalamikat jun chi kech ri mayab ajqijab Gua Espiritual Maya, gua. Ajqij. Es necesario creer lo que dice el Gua Espiritual Maya. Rajawaxik kqakoj utzij ri Ajqij Gipil. Pot, per. El gipil de la nia es nuevo. Kak ri upot ri ali Gisquil. Chima, kix. El gisquil no se desarrolla en la costa. Ri chima man kkiy tj pa taqaj Gusano. Ikan, ixjut. El gusano se reproduce en invierno. Ri ikan kepoqan pa qalaj Gusano. Xjt. El gusano se est comiendo la semilla del maz. Ri xjt kutj rija abx Gusano alambre. Baqchikp. El gusano de alambre arruina la milpa. Kubn kx chech ri abx ri baqchikp Gusanos quemadores. Tiqonel, chikp, tiqonel ixjut. Los gusanos quemadores alumbran de noche. Ri tiqonel chikp ko kiqaq chaqab
0 1
201

Kaxla'n Tzij k'iche

H
H a f o r m a d o . Uwokom. L a municipalidad ha formado personas. Ri qatbl tzij uwokom winq Habas. Jawux, kaxlan kinq. Este ao sembr habas. Che we junab xintk jawux Hbil, persona activa. Sakalk. Gaspar es hbil para este trabajo. Sakal ri Pal che we chak Habitantes de Chichicastenango. Maxib. La ropa de los chichicastecos es muy bella. Sibalj tz katziyaq ri aj Maxib Hablar. Chawk. El nio aprendi hablar. Ri akal xretamaj kachawik Hace cinco aos. Obir, jobir. Hace cinco aos estuvimos con los de Chichicastenango. Jobir xujpe kuk ri ajmaxib Hace rato. Mer, myer, joqtaj. Te lo dije hace ratos. Xinbij chi awech mer Hace tres aos. Oxbir. Hace tres aos estaba vivo mi padre. Jetaq wa oxbir kasal na ri nutat
0 2
202

Hace un ao. Junabir. Hace un ao vine aqu. Junabir xinpe waral Hace un rato. Joqtj, mer. Hace un rato que se fueron. Joqtj xebe bk Hacer. Bank. Hicieron bien el trabajo. tz ubanik ri chak xbanik Hacha. Ikj. El hacha cuesta caro. Paqal rajil ri ikj Hagamos. Chqabana. Hagamos nuestro trabajo. Chqabana ri qachak Hamaca. Ab. La hamaca es nueva. Kak ri ab Hambre. Numik. Le da hambre de madrugada?. La kanumik nimaqab? Han organizado. Kiwokom. Las personas han organizado su junta directiva. Kiwokom e kaml tq kibe, ri winq Harina. Kj. La harina es para hacer pan. Ri kj rech kaxlan wa Hasta luego, adis. Kinbe na. Hasta luego, les dije. Kinbe na xincha kan chi iwech Hasta luego, nos vemos. Chabej chk. Cuando se fue, me dijo hasta

Hace tres das. Oxijir. Hace tres das que habl con mi hijo. Oxijir xintzijn ruk nukojol

Kaxla'n Tzij k'iche

luego. Chabej chk xubij kanq chi wech chi xbek Hay del verbo estar. Ko. Hay dinero sobre la mesa. Ko pwaq pa uwi ri mexa Hechicera. Itzbl. Mara practica la hechicera. Kubn itzabl ri Liy Hecho pedazos. Muchum. La puerta est hecho pedazos. Muchum ubanom kanq ri uchi ja Hecho, suceso. Banom. Han hecho dao al pueblo. Banom kx chi rech ri tinamit Heder. Chuwark . La carne va a heder. Kachuwr ri tij Helado. Tajaj, tajej. El agua est helada. Tajaj ri ja Helecho. Chib. Los helechos estn creciendo. Tajn kekiy ri chib Hembra. Atit. Mi gata es hembra. Atit ri nusya Heptgono. Wuqtzelaj. El heptgono tiene siete lados. Ri wuqtzelaj ko wuqub uwach Herederos. Kixumal. Los herederos de Juan y Manuela son los hijos. Ri kixumal Xwan xuquje ri Wel are ri alkwalaxelab Herencia. Echabl, echebl. La herencia que te dej es grande. Nm awechabl xya kanq Herencia. Rechbl. No la heredaron. Man ko tj rechbl xyaik

Herir. Soktajk. Me her cuando me estaba rasurando. Xinsk wib are chi tajn kinsokaj ri wismachi Hermana de hombre. Anab. Mi hermana es simptica. Jel ukaybl ri wanab Hermano de mujer. Xibal. Mi hermano trabaja en el juzgado. Ri nuxibal kachakun pa qatbl tzij H e r m a n o f a m i l i a r. Qachalal. Tenemos familiares en Chichicastenango. E ko ri qachalal pa Chi uwi la Hermano menor. Chaq. Mi hermano menor est triste por m. Kabisn ri nuchaq chi wech Herramientas. Chakubl. Todos los trabajadores llevan sus herramientas. Konojel ri ajchakib kikam bk kichakubl Hexgono. Waqtzelaj. El lpiz tiene la forma de un hexgono. Ri tzibibl waqtzelaj ukayibl Hiel. Uka. Ella tiene problemas con su hiel. Uriqom kx ruk ri uka Hierba buena. Aluwino, uqab ak, qebun. La hierba buena es muy sabrosa en las comidas. Sibalj jel ri aluwino chi upan ri rikil Hierba buena. Qebun, parxil, aliwino. La hierba buena, alivia el dolor de estmago. Ri qebun tz che ri qoxom pamaj

0 3
203

Kaxla'n Tzij k'iche

Hierba mora. Imut. La yerba mora cura enfermedades. Kukunaj yabil ri imut Hgado. Poror. El alcohol daa su higado. Ri tzam, kubn kx chech ri aporor Hgado. Seseb. A mi to le duele el hgado. Kx ri useseb ri wikan Hija (de padre a hija (s)). Mial. Mi padre tiene cinco hijas. E ko job umial, ri nutat Hijastra. Mialibl. Mi to tiene dos hijastras. keb umialibl ri wikan Hijastro. Kojolabl, kajolabl. Mi hijastro me quiere. Kinraj ri nukojolabl Hijo. Alkwal. El hijo imita al padre. Ri alkwal kresaj uwach ri tat Hijo. Kojol, kajol. Tu eres mi hijo. t nukojol Hijo ltimo, meique. Chip. Mi ltimo hijo se llama Miguel. Kel ubi ri chip walkwal Hijo varn. Kajolaxel. Mi hijo varn es muy querido. Loq ri nukajolaxel Hilo, da del calendario maya, apellido maya. Batz. Remiendo mi ropa con hilo. Kinkojoj ri watzyaq ruk batz Himno Nacional. Bixamaq. La joven canta el himno nacional de Guatemala. Kubixaj bixamaq rech Paxil Kayala ri ali

Hinchado. Sipojinq. Tengo hinchado el estmago. Sipojinq ri nupam Hinchazn, inflamasin. Sipojem. La hinchazn de la pierna ya mejor. Ri sipojem ko chech ri raqn tz chk Hipo. Xtuk, tzuruk, tok kux. El hipo se cura con un susto. Ri xtuk kelik we kaxej awib Hirviendo. Poqowk. El atol est hirviendo. Ri joch kpoqowik Historia. Ojer tzij. Mi abuela Juana sabe la historia. Ri watit Wan retam ri ojer tzij Historia. Tzijom tzij, tzijobelil. Cada uno de nosotros tiene su historia. Chqajujunal ko qatzijom tzij Historia, recuerdo. Natabl. La historia sirve para conocer nuestro pasado. Ri natabl kpatanij chi qech che retamaxik ri qataninq Hoja de milpa. Tzalik. Ya son bastantes las hojas de la milpa, muy pronto se podrn cortar. Ki chk ri tzalik, xq jumpa kumaj chk kchupik Hoja de pino. Xaqchj. El pino se usa para las fiestas. Ri xaqchaj kkoj pa tq nimaqij Hoja para envolver tamalitos. Qanaq. En una hoja del rbol llamado qanaq se envuelven los tamales. Ruk ri qanaq kapisbx ri sb

0 4
204

Kaxla'n Tzij k'iche

Hojas. Uxaq. Las hojas de la milpa sirve de pasto del caballo. Ri uxaq ri abx are uwa ri kej Hojas de palma. Ramx. En Semana Santa las casas las adornan con hojas de palma. Pa awas qij kkoj ri ramx pa tq ja kolibl Holln. Abaq. La casa est llena de holln. Nojinq ri ja chi rech ri abaq H o m b r e . Achi. El hombre es trabajador. Ajchak ri achi Hombro. Telb. Vamos a cargarlo en el hombro. Keqeqaj lq pa uwi ri qateleb Honda de pita. Ikyaqibl, ikaq. Se revent mi honda de pita. Xtoqpin ri wikyaqibl Hongo blanco (comestible). Qotz, saqkim. El hongo asado es sabroso. Jelik ri qotz are chi kabolik Hongo comestible. Ikx, okx. Los hongos comestibles son ricos. Jelik ktijow ri tq ikx Hongo de color azul. Raqn xar. En el bosque crecen los hongos de color azul. Pa ri kichelaj e ko wi ri raqn xar Hongo de San Juan. Qatzu. La poca del hongo de San Juan es en invierno. Ri qatzu, are qalj ri uqijil Hongo silvestre. Tziket. Solo mi madre conoce en donde consigue los hongos silvestres. Ri nunan are

retam jawchi kurq ri tziket Hora. Kajbl, etabl qij. Qu hora es ahorita?. Jas kajbl chanim? Horcn. Xat. Vayamos a buscar un horcn para la galera. Jeqatzukuj jun qaxat che ri kabal Hormiga. Sank. Las hormigas salen para el invierno. Ri sank keel lq pa qalj Hornilla de temascal. Imuch, amuch. Para calentar la hornilla del temascal se utiliza mucha braza. Che umiqasaxik ri amuch kkoj sibalj rachaqal qaq Hospedaje, dormitorio. Warbl ja. Cuando viajo a otros lados tengo que pagar hospedaje. Are chi kinbek pa jun tinamit chk kintj ri nuwarbl ja Hoy. Kamik. Hoy comern en el camino. Kamik kewa pa tq ri be Hoyo. Jl. El hoyo es profundo. Nm upam ri jl Hoz. Jos. El hoz se utiliza para cortar el trigo. Ri jos koksx che ri qatoj triko Huehuetenango. Nabajl. En Huehuetenango se habla el Idioma Mam. Ri kitzijobl ri ajnabajl are ri Mam Hueso, delgado. Baq. El cocinero prepar comida con mucho hueso. Sibalj baq ko ruk ri rakil xuban ri banl wa

0 5
205

Kaxla'n Tzij k'iche

Huevo. Saqmol. Es bueno que el nio se alimente con huevos. tz we kutij saqmol ri akalab Huir. Animajk. El gato est huyendo. Tajn kanimj, ri mes

Huir. Animajk. El nio huy de su madre. Xanimaj ri akal chi uwach ri uchuch Humo. Sb. Sale mucho humo del bus. Sibalj sb kel che ri chich

0 6
206

Kaxla'n Tzij k'iche

I
Idea. Nojibl. Tienes muchas ideas. Sibalj anojibl I d e n t i d a d . Bantajik. No hay identidad, en lo que haces. Man ko tj ubantajik, ri kabano Idioma Maya. Akateko. El idioma Akateko se habla parte de Huehuetenango. Ri chabl Akateko kkitzijobej nikaj pa Nabajul Idioma Maya. Awakateko. Mi compaero habla el Awakateko. Ri wachil kachaw pa ri Awakateko Idioma Maya. Chuj. Sabes donde se habla el idioma Chuj?. Awetam jawije katzijobx wi ri tzijobl chuj? Idioma Maya. Chorti. El idioma Chorti es uno de los idiomas mayas. Ri tzijobl Chorti jun chi kech ri mayab tzijobl Idioma Maya. Itza. El idioma Itza se habla en una parte del Petn. Ri tzijobl Itza kkikoj nikaj pa ri tinamit Petn Idioma Maya. Ixil. El idioma de Ana, es el Ixil. Ri utzijobl ri Na are ri Ixil Idioma Maya. Kaqchikel. Los chimaltecos hablan el idioma Maya Kaqchikel. Ri kaqchikel are kitzij ri ajboko Idioma Maya. Kiche. En nuestro pueblo hablamos el idioma Maya Kiche. Pa qatinamit kujtzijn pa Kiche chabl Idioma Maya. Mam. El idioma maya Mam se habla en Huehuetenango. Ri tzijobl Mam katzijobx pa Nabajl Idioma Maya. Mopan. El Idioma Mopan es uno de los idiomas mayas. Ri tzijobl Mopan jun chi kech ri mayab tzijobl I d i o m a M a y a . Poqomam. Los hablantes del Poqomam tienen reunin. Ko kichoboj ri winq ketzijonik pa tzijobl Poqomam Idioma Maya. Poqomchi. La mujer es hablante Poqomchi. Aj Poqomchi ri ixq Idioma Maya. Qanjobl. El joven habla el idioma Qanjobal. Qanjobl are utzij ri ala Idioma Maya. Qeqchi. La seorita habla el idioma maya Qeqchi. Qeqchi uchabal ri ali I d i o m a M a y a . Sakapulteko. nicamente en el municipio de

0 7
207

Kaxla'n Tzij k'iche

0 8
208

Sacapulas se habla el Idioma Sakapulteko. Xu wi pa le uqab tinamit Tujal, katzijobx wi ri chabl Sakapulteko Idioma maya. Sipakapense. En Sipacapa se habla el Idioma Maya Sipakapense. Sipakapense ubi le tzij kkikj ri winq jela pa Sipakapa Idioma Maya. Tektiteko. El Tektiteko es uno de los idiomas Mayas. Ri Tektiteko are jun chabl kech ri mayib Idioma Maya. Tzutujil. El idioma Tzutujil es hablado a orillas del lago de Atitln. Ri chabl Tzutujil kkitzijobej ri winq e ko chi uchi ri cho ubi Atitln Idioma Maya. Uspanteko. El idioma Uspanteko es parte de la familia maya Kiche. Ri Uspanteko are jun chabl ralaxik ri chabl kiche Idioma Maya, gentilicio. Jakalteko. Jos es jakalteko. Aj-jakalteko ri Xep Idioma,voz, plegaria. Chabl. Elevas una plegaria al Creador. Chech ri Ajaw kya wi ri chabl Igual. Junam. Tienen igual edad. Junam kijunab Igualdad. Junamil (Neol). La igualdad es necesaria en nuestro trabajo. Ri junamil rajawxik che le qachak Imagen. Tyox. De la iglesia robaron dos imgenes. Xeelqx keb tyox chi upam ri tyox ja Imitador. Elesl wch. El bailador

imit al maestro. Ri ajesl wch xresaj uwach ri ajtij Importante. Nm uqij. El hombre es muy importante. Nm nm uqij ri achi Incendiar. Poronk. Los incendios forestales arruinan la vida. Ri poronik che man tz tj che qakaslemal Incensario. Tzaybl pom, saybl pom. El incensario se compr en Aguas Calientes. Ri tzaybl pom xloq lq jela pa Miqin Ja Incienso. Saqpom. En el mercado se vende incienso. Ri saqpom kkayx pa kaybl Inclinado. Tzalatzk. Nuestro trabajo qued inclinado. Tzalatzk xkanj kanq ri qachak Inclinar. Jukulk, tzalank. La pared se inclin hacia la calle. Jukul chk ri xan pa ri be Indigestin. Churur pamaj, qulqut pamaj. Tengo una indigestin. Ko churur pamaj chi wech Indigestin. Qulqutk. Tienes indigestin. Kqulqt ri apam Inepto, sordo. Toy. Francisco pretende ser inepto. Toy kukj rib ri a Sis Inflexible, duro. Achiy. El encino es muy inflexible. Sibalj achiy ri baqt Inframundo. Xibalba. Jun Ajpub jug en el inframundo. Ri Jun Ajpub xetzenik pa Xibalba

Kaxla'n Tzij k'iche

Inquieto. kchoqchatik. Es inquieto el nio. Kchoqchat ri akal Insecto (tortuguilla de la hoja del frijol). Lem. El insecto daa al frijol. Kubn kx che ri kinq ri lem Insecto que predice la muerte. Qipinel. Cuando el insecto canta hay muerte segura. We kchaw jun qipinel ko kaminq instrumento de renuncia. Elesabl ib. Escribi su renuncia. Xutzibaj ri uwuj rech resabl ib I n s t r u m e n t o p a r a a c a r re a r. Erebl. Se carga tierra con la carreta. Kararx ulew pa ri erebl I n s t r u m e n t o p a r a a m a r r a r. Jatibl, chipap, chapap. Aqu hay tres instrumentos para amarrar. Ko oxib jatibl waral Instrumento para bordar. Qobl. La muchacha compr un instrumento para bordar. Ri ali xulq jun uqobal I n s t r u m e n t o p a r a c a m b i a r. Jalbl, kexbl. Compre un instrumento para cambiar color. Xinlq jun chakubl jalbl che ukexik kayibl Instrumento para cargar. Eqabl. El cargador que hizo Luca es muy bonito. Sibalj jelik ri eqabl xuban ri Lus I n s t r u m e n t o p a r a e s c a r b a r. Kotbl ulew. Escarbe el agujero con el instrumento de escarbar. Xinkot ri jl ruk ri kotbl ulew

I n s t r u m e n t o p a r a g o l p e a r. Potzbl. El instrumento para golpear se qued frente la casa. Ko kanq ri potzbl chi uwach ri ja Instrumento para medir. Etanibal, etabl. El instrumento para medir sirve para medir cosas. Ri etanibl kapatanaj chech retaxik jastq Instrumento para moler. Kebl. El nio no puede usar el instrumento para moler. Ri akal maja kkowin che ukojik ri kebl Instrumento para pegar. Chaybl. Me lastim con el instrumento para pegar. Xinsokotaj rumal ri chayabl I n s t r u m e n t o p a r a re c o g e r. Pakbl. Francisco usa la herramienta para recoger la tierra. Ri Sis kukj ri pakbl che ujokik ri ulew Instrumento para recoger o l l a m a r. Sikbl. Busca el instrumento para recogerlo la basura. Chtzakuj ri sikbl mes I n s t r u m e n t o p a r a s e m b r a r. Tikbl. El instrumento que us para sembrar habas, me lastim la mano. Ri tikbl xinkj che ri jawix, xusk nuqab Instrumento para sentir. Nabl. El instrumento para sentir sirve para sentir cosas. Ri nabl koksx chech ri unaik jastq Instrumento para tapar. Chuqbl. La tapadera de la olla es nueva. Kak ri chuqbl re boj

0 9
209

Kaxla'n Tzij k'iche

I n s t r u m e n t o p a r a t a p i s c a r. Jachbl. Uso mi instrumento para tapiscar. Kinkj ri nujachabal chech ri jachank Instrumento para tejer. Chokoy. Mi abuela tiene un instrumento nuevo para tejer. Ko jun kak uchokoy rech kem ri watit Instrumento para tejer. Kembl. El instrumento para tejer es de doa Catalina. Ri kembl rech ri nan Talin Instrumento para tejer. Tzulub. El instrumento para tejer ha estado conmigo desde hace tiempos. We tzulub ri ojer chk ko wuk Instrumento para ver. Ilbl. Este instrumento sirve para ver mejor las cosas. Wa we Ilbl kpatanaj chech tz rilik sutq Instrumento, comida de animales. Echabl. Es muy grande la comida de la vaca. Sibalj nm ri kechabl ri wakx

Intermediario. Qaxanel. Vamos pues, a buscar un intermediario que nos ayude. Keqtzakuj ba jun qaxenel kujuto Intermitentes. Kchupchutik. Las estrellas brillan. Kchupchut ri chumil Intestinos. Ixkol. Me estn doliendo los intestinos. Tajn kqaxow tq ri wixkol Investigador. Moll etamank. El investigador est trabajando en la comunidad. Ri moll etamanik tajn kchakun pa ri komon Invierno. Qalj. Se aproxima el invierno. Petinq ri qalj Invitado. Sikitalk. Invitaron a Pedro para la pltica. Ri a Lu xsikitl che le tzijonk Ir. Bek. Hoy no ir a la casa. Kamik man kinbe ta chi uwach ri ja Izabal. Tzeb. En Izabal se localiza un hermoso lago. Pa Tzeb ko jun jel laj cho

0 0
210

Kaxla'n Tzij k'iche

J
Jabn. Chipaq, xabon. Mi jabn huele bastante bien. Jelik ukokal nuchipaq Jabn de coche. Qeq chipaq, Qeq xbon. La gente de antes, us mucho jabn de coche. Xkikj ri qeq chipaq ri ojer winq Jalar. Jekk. Jalaron el rbol con un lazo. Xjek ri che ruk jun kolb Jalar. Jekk. Estoy jalando mi lazo. Tajn kinjek nukolob Jams, nunca. Mawi, jumul tj, mijumul. Nunca te hablar. Mawi katinchabej chk Jateado. Nutum, nukk. Est jateada la lea. Nutum kanq ri si Jateado. Tunum. La lea lo dej jateado en el corredor. Xintn kan ri si pa raqn ja Jernimo. Lon, Xiron. Jernimo ya est viejo. Xrijob ri Lon Jernimo. Xiron. Jernimo elabora canastas. Ri Xiron kubn chakch Jcara. Mull. Tomo atol en jcara. Kinqamuj ri joch pa ri mull Jilote. Och. El zanate se comi el jilote. Xtij ri och rumal ri chk Jocote. Qinm. Para fin de ao hay jocotes. Are chi kakis ri junab ko qinm Jornalero. Ajchiqij. Pedro trabaja de jornalero con su hermano. Chiqij kchukn ri Lu ruk ratz Jornalero. Mokil, moskil. Ahora estoy trabajando por jornal. Chanim n ko pa mokokil Jorobado. Qusqk, wuqwk. A Juan le sali joroba. Xel uqus ri a Xwan Jos. Xep. Jos no aguant vivir conmigo. Ri Xep man xuqiy tj xkanaj wuk Joven. Ala. El joven est trabajando. Tajn kchakn ri ala Jvenes. Alabom. Los jvenes estn paseando. Tajn kewakat ri alabom Joyabaj. Xoy, Xol Abj. Mi faja lo compr en Joyabaj. Pa Xoy xinlq ri nupas Joyabateco. Ajxoy, Ajxol abj. Mi to es joyabateco. Ajxoy ri wikan Juan. Xwan. Juanito tiene un juguete nuevo. Ko jun ukak retzabal, ri alj a Xwan Juana. Wan. Juana est tomando atol. Ri Wan tajn kuqamuj ujoch

0 !
211

Kaxla'n Tzij k'iche

Juez. Qataltzij. Mi cuado es juez. Ajqatltzij ri nubaluk Jugar. Etzank. Todos los jvenes juegan. Konojel ri alabomab keetzank Jugo. Uwal. El jugo del limn quita el dolor de estmago. Ri uwal ri limonx karelesaj ri qaxow pamaj

Juguete. Etzabal. Los juguetes estn muy caros. Paqal rajil ri tq etzabal Juntar. Kuchk, nukk. Todos los das junto el fuego. Ronojel qij kinkch ri qaq Juntar, reuinir. Kmulixik. Debes de reunir todos tus juguetes. Kamulij ronojel ri awetzabal

0 "
212

Kaxla'n Tzij k'iche

L
La huella de su pi. Retal raqn. Estamos siguiendo las huellas del hombre. Tajn kqaternej ri retal raqn le achi Labrado. Qolom, talom. La tabla est labrada de un lado. Qolom jun uperaj, ri tzalm Labrado. Talom. La puerta est labrada. Talom ri uchi ja Ladeado, paralelo, diagonal. Tzalank. La camioneta lade al correr. Ri jun chich kbin pa tzalanik Ladina. Xinul. La seora ladina est aprendiendo nuestro idioma. Ri chuchu xinul tajn kretamaj ri qatzij Ladino. Mus, mos. Antonia se cas con un ladino. Xkuli ruk jun mus ri Ton Ladino, extranjero. Kaxlan, winq. Marta aparenta ser ladina. Kujaluj kaxlan ixq ri Mat Ladrar. Tyonk. Los perros ladran de noche. Ketyon ri tzi chaqab Ladrn. Elaqom. Eres un ladrn. t elaqom Lagartija. Ixpach. La lagartija come zacate. Kutij qayes ri ixpach Lagartija. Nij, xpach. El nio le dio una pedrada a la lagartija. Ri akal xuya jun abj che le nij Lagartija. Xukutz, pach, xpach. A la lagartija le gusta solearse. Ri xukuch jel kuna ri qij Lagarto. Ayin. Es rica comer la carne de lagarto. Jel ktijow utijolal ri ayin Laguna. Cho. Hay muchos peces en la laguna. Ko sibalj kr pa ri cho Lamer. Riqk. La gata lame a sus cras. Ri mes kuriq rij le ral Lampio. Tan upalaj. Soy lampio. Tan nupalaj Lana de oveja. Rismal chij. La lana de oveja es de color negro. Qq kkay, le rismal chij Lpiz, lapicero. Tzibabl. El lpiz que usan los nios es de madera. Che tzibabl kkikj ri akalab Largo y plano. Rabark. Necesito un palo largo y plano. Kwaj jun che rabark Larva de mosca. Rachq amolo. La larva de mosca se encuentra en la basura. Ri rachq amolo ko pa tq mes

0 #
213

Kaxla'n Tzij k'iche

0 $
214

Las esposas de los cofrades. Chuchuxelab. Los cofrades reciben ayuda de sus esposas. R i chuchuxelab ketoban kuk ri kichjilal Latinoamrica. Abya Yala. El territorio de los mesoamricanos. Ri kulewal ri aj abya yala Latir. Birowk, tenowk. Mi corazn late mucho. Sibalj kbirow ri wanima Latitud. Aqaminq. La latitud del pas es grande. Nm ri aqaminq rech ri amaq Lavadero. Chajbl. El lavadero no est limpio. Tzil ri chajbl Lavamanos. Chajbl qab. Lvate las manos en el lavamanos. Chachaja ri aqab pa ri chajbl qabaj Lavar. Chajk. Lavas tu ropa. Kachaj ri awatzyaq Lazo. Kolb. El lazo es largo. Nm utzam ri kolb Le gusta or. Jel kuto. Le gusta or la msica de la marimba. Jel kuto ubix ri qojom Le gusta ver. Jel krilo. Le gusta ver mi gipil. Jel karil ri nupot Lechuza. Xoch, tukr. La lechuza es nocturna. Ajchaqab ri xoch Lector. Sikn wuj. Mi madre es lectora. Ri nuchuch ajskn wuj Lejos. Nj. Mara viaj lejos. Ri Mariy nj xbe wi

Lengua. Aq. Me quem la lengua. Xinkat ri waq Lengua de vaca (hierba). Oqq. El caballo come la hierba llamada lengua de vaca. Ri kej tajn kutj ri oqoq Lento. Nojim. Comes muy lento. Nojim katwaik Lea. Si. Se termin mi lea. Xkis ri nusi Leador. Ajsi. Toms es un hombre leador. Ajsi ri jun achi Max Len. Kj. El len comi dos venados. Keb kej xutij ri kj Letra. Tzib. En el idioma Kiche existen treinta y dos letras. Pa atzijobl kiche ko jun winq kablajuj tzib Letra mayscula. Nimatzib. Hay palabras que debemos de escribirlas con letra mayscula. Ko tzij rajawaxik kqatzibaj pa ri nimatzib Levadura del pan, agrio, cido. Chm. Mezclaste la levadura con la harina?. Xayujaj ri chm ruk ri kaj? Levantar. Yakk. Quieres hacer el favor de guardar mi mazorca. Kabn jun toqob kyak ri nujal L e v a n t a r s e . Walijik. Maana madrugar. Kinwalij bajchi chweq Levantarse. Yakatajem. Tenemos que levantarnos de nuestra derrota. Rajawaxik kuj yakataj che ri tzaq che xeqariqo

Kaxla'n Tzij k'iche

Ley, justicia. Qatoj tzij. La justicia tiene que llegar. Kpe na ri qatoj tzij Libertad. Kolotajem, tzoqpitajem. Tengo libertad. n tzoqpitajinq Librar. Totajk. Termin mi trabajo. Xintotaj che ri nuchak Libro. Nojibl wuj. Lee ste libro. Chsikij uwach we nojibl wuj Libro sagrado de los Kicheab. Pop Wuj, Popol Wuj. Cuntas veces haz ledo el Pop Wuj?. Jampa mul asikim uwach ri Pop Wuj? Libro sagrado, Popol Wuj, Biblia. Tyox wuj, uchuch wuj. Luca lee la Biblia todo el da. Ri Lus kusikij ronojel ri qij ri tyox wuj Liendres. Kachaq saqk. Se le ve las liendres en la cabeza. Kqalajn ri kachaq saqk pa ujolom Ligero, veloz. Kasumumik. El aire es veloz. Kasumum ri kaqiq Limpiador. Subl. En en mercado compras un limpiador para nosotros. Kalq lq jun qasubal pa kayibl Limpiar. Sunk. Los muchachos estn limpiando la iglesia. Ri alabomab kkisu ri tyox ja Limpieza. Josonk. Se acerca la primera limpieza de la milpa. Tajn kqeb lq ri nabe josbl abx L i m p i o , a s e a d o . Chajchoj, chojchoj. El agua est bien limpia. Chajchoj ri ja Lnea. Juch. Hagamos una lnea en el

suelo. Qabana jun juchchi uwach ri ulew Lingstica. Cholchi. El trabajo del joven es la lingstica. Ri uchak ri ala are ri cholchi Listn. Pachubl, lixton. Tu listn ya esta viejo. Qel chk ri apachubal Listn. Tzam wi, pachubl, ximbl wi. Las jovencitas ya no usan el listn. Kamik man kkikoj ta chk ri utzam wi ri alitomab Literatura. Naoj tzib. No hay mucha literatura. Man e ki tj ri naoj tzib Liviano. Altaj, syay. Mi carga no est pesada. Ri weqan man al tj Liviano. Sayalik. Las vigas son livianas. Sayal ri tem Liviano. Yatzalk, sayalik, tzoy. La piedra es liviana. Ri abj yatzalik Llamador. Sikinel. El llamador es Francisco. Ri sikinel are ri a Sis Llamar. Sikink. Anda a llamarlo para que venga a comer. Jasikij chech utijik uwa Llanto. Oqej. La muchacha tiene el llanto de un nio. Ri roqej ri ali jacha kpe jun akal Llave. Lawe. Perd mi llave. Xintzaq nulawe Llavero. Tzaybl lawe (Neol). Debes buscarte un llavero. Rajawaxik katzukuj jun tzaybl lawe Llegada. Opanem. Manuela lleg a

0 %
215

Kaxla'n Tzij k'iche

0 &
216

otra parte. Ri ali Wel xubn opanem Llegar. Opank. Isabel lleg tarde a sus clases. Ri Xper matam xopan pa ri utijobal Lleno. Nojinq. El caballo est lleno. Nojinq ri kej Llevar. Kam bk. Maana lo llevar. Kinkam na bk chweq Llorar. Oqk, oqink. Cuando estoy triste, lloro. Are chi kinbisonik kinoqik Llovizna. Musml. Est lloviznando. Tajn kamusmutik Lluvia. Jb. Comenz a llover. Xumaj ri jb Lo correcto. Ubeal, usukumal. Lo que el hombre est diciendo es lo correcto. Are qs ubeal katzijn ri achi Lo encontr. Xuriqo. Consiguio marido la muchacha. Ri ali xurq ri rachajil Lo entiendes. Kachobo, kakoxomaj. Entiendes lo que escribo. kachobo jas tajn kintzibaj Lo honra. Nm kril wi. El joven honra a su abuelo. Ri ala nm kril wi ri umam Lo lleva sobre la cabeza. Rikram. La muchacha lleva la tinaja sobre su cabeza. Rikram ri uqebal ri ali Lo maltrataron. Xkiyoq. Las personas maltrataron mucho a los vecinos. Sibalj xkiyoq ri kikulbat ri winq

Lo ordenamos. Qachololej. Ordeno los papeles que voy escribiendo. Kinchololej ri wuj kintzibaj Lo persiguen. Katernexik. Estn persiguiendo al hombre. Tajn katernex ri achi Lo pesa. Kpajik. Ests pesando el trigo. Tajn kapaj ri triko Lo salado. Retzamil. El pescado seco es muy salado. Ri chaqij kr sibalaj ratzamil Lo se. Wetam. El azucar no me cae bien, eso lo se muy bien. Wetam che man tz tj kinna ri kajkab Loco. Mox. La muchacha es muy loca. Sibalj mox ri ali Locura. Chujilal. La locura de la seorita Petrona. Ri uchujilal ri ali Ton L o d o . Xaqol. El lodo trae enfermedades. Ri xaqol kumulij yabil Lograr, poder. Kowink. Logr hacer mi trabajo. Xinkown che ubanik nuchak Lombriz de tierra. Runum ulew. La lombriz de tierra ayuda a la siembra. Ri runum ulew tz kubn che ri tikon Longitud. Najil. El barranco es profundo. Najil upam ri siwan Luca. Lus. Quiero casarme con Luca. Kwaj kinkulik ruk ri Lus Lucirnaga. Chumqaq, chupqaq, qaqal chikop. Las lucirnagas salen

Kaxla'n Tzij k'iche

de noche. Kayeel lq chaqab ri tq chumqaq Lugar de origen, nuestra comunidad. Qajuyubl. Mi lugar de origen es Quetzaltenango. Ri nujuyubal are Xelju Lugar donde se escucha, se pide, instrumentalizacin. Tabl. Maana es la pedida de la hija de mi hermano mayor. Chuweq kban ri tabl che ri umial ri wtz Lugar donde se hace o se regala. Sipbl. Este regalo lo traje en donde se hace. We sipanik xinkm lq pa ri sipabl Lugar para quemar. Porbl, porobl. Francisco lleg a hacer una ceremonia en el lugar para quemar.

Xukojo ukotzij ri Sis, chi uwach ri porbl Lugar, recipiente. Kolibl. Como me gusta este lugar. Jel kinwil ri kolibl Luis, Luisa. Wich, Wix. Luisa escribe sobre un papel amarillo. Ri Wich katziban chi uwach ri jun qan wuj Luna nueva. Kak ik. Hoy es luna nueva. Kamik kak ik Luna, mes del ao. Ik. Hoy es luna nueva. Kak ri ik kamik Lunar. Etal. Tiene un lunar en la cara. Ko retal chi uwach ri upalaj Lustroso, brilloso. Kchupchutik, kqaplenik. Mis zapatos brillan. Kaqaplen ri nuxajab

0 /
217

Kaxla'n Tzij k'iche

M
M a c h a c a d o . Wachom. Est machacado la alimentacin de los chompipes. Wachom ri kiwa ri nos M a c h a c a r. Puchk. Ella est machacando la comida. Are kupuch ri rikil Machete. Choyibl. La grama se cort con el machete. Xchoy ri qayes ruk ri choyibl Macho. Ama. Mi perro es macho. Ama ri nutzi Machucador de chile. Qutbl ik. Se quem el machucador de chile. Ri qutbl ik xkatik Madrastra. Chuchbl. Mi madrastra es muy enojada. Sibalj kan nuchuchbal Madrn, clase de rbol . Uka. El madrn es buen rbol para lea. Ri uka tz che qasi Madrugada. Nm aqab. Salimos de madrugada. Kujbe bk nm aqab Madrugador. Sakaj. Mi pap madruga para ir al trabajo. sakaj ri nutat, chech benam pa chak M a d r u g a r. Sakajil. Hay que madrugar para arreglar la carretera. Rajawaxik sakajil chech ubanik rutzil ri nm be Maduro, cocido. Chq. Ya se coci la comida. Chq chk ri wa Maestro. Tijonel. El maestro viene de lejos. Ri tijonel nj kpe wi Maestro (a) profesor. Ajtij. El maestro regaa a los nios. Ri ajtij, kyajon chi kech ri akalab Maguey . Ki. La pita se extrae del maguey. Che ri ki kelesx ri kam Maz. Ixim. El pollo est comiendo maz. Kutij ixim ri k Maz blanco salpor. Saqpor ixim. Sembr maz salpor, en este ao. Xintk saqpor ixim che we junab Maz negro. Mex ixim, xolop. La tortilla negra es sabrosa. tz ktijowik ri lej mex ixim Maz negro. Raxwach, xolop. El maz negro no se siembran por aqu. Man katik tj ri raxwach waral Maz nuevo medio seco. Akel. Fue bastante el maz nuevo que cosech Miguel. Sibalj nm ri ixim akel xuyak ri Kel Maz tostado, poporopo. Pol. Hago atole del maz tostado. Kinban ri qor rech pol

0 (
218

Kaxla'n Tzij k'iche

Mal de ojo. Baqwch, boqochaj, wawinq. El recin nacido tiene mal de ojo. Ko baqwch chech ri ne Mal de orina. Qanchl. Tengo mal de orina. Ko qanchl chi wech Mal olor. Chich. La cabra tiene mal olor. Chich ri kisik Mal olor, mal sabor. Nin, xex. La comida tiene mal olor. Nin chk ri rikil Mal trato, crtica. Yoqoj. Las crticas que me hicieron me sirven para mejorar. Ri yoqoj xbn chi wech, kinuto che usukmaxik wib Maldad. Itzelal. La maldad no deja nada bueno. Man ko ta kuya ri itzelal Maldecir. Itzelaxk. No es bueno maldecir a una persona. Man tz tj kitzelx jun winq Malvado, mal hechor. Banl kx. Diego es una persona malvada. Banl kx, ri Tek Manantial. Bulbux. Haz visto el manantial que nace en la montaa?. Awilom ri bulbux kkiy lq pa ri juyub? Manchas en la piel. Salpich. Tengo manchas en mi brazo. Ko sibalj salpich chech ri nuqab Mandado. Taqkil. Envi el mandado con el nio. Xintq bik ri taqkil chech ri akal Mandar. Taqank. El mandato de los ancestros es que debemos de respetar la tierra. Ri taqank kech qatit qamam are kqaloqoqej ri ulew

Mandatario. Taqanel. Lo que el mandatario dice, es lo que se hace. Le kubij ri taqanel are; kbanik Mandato. Pixab. El mandato de la autoridad se da a conocer. Ri upixab le qatbl tzij kiya ubixik Manejar. Binsaxk, tujk. Ana maneja su carro. Kubinisaj uchich ri Na Mano. Qabaj. El beb le duele las manos. Kqaxow ri uqab ri ne Mano derecha. Wiqiqab. Hacia mi mano derecha est la direccin de la costa. Pa nuwiqiqab kkanaj wi ri ukolomal taqaj Manojo. Jutzobaj, juyetaj. Compr un manojo de ajo. Xinloq jutzobaj anxux Manojo de lea, Una brazada de lea. Jun kalen. Vndeme el manojo de lea que llevas. Chakiyij chi we ri jukalen si awukam manosear. Chaqank. La seorita manoseo mi comida. Xuchq nuwa ri ali Manso. Kan tj, mek. El caballo no es manso. Man mek tj ri kej Manteca. Manteka, tzakom qanal. La comida est hecha con manteca. Ri rikil banom ruk manteka Manuel. Wel. Manuel asistre a clases. Ri Wel ko pa tijonk Manzana. Mansan, masan. Como manzana. Kintij masan M a n z a n i l l a . Kaxlan qinum,

0 )
219

Kaxla'n Tzij k'iche

! =
220

mansnilo. La manzanilla es dulce. Ki ri kaxlan qinum Maana. Chuweq. Maana te comento qu fue lo que pens. Kintzijobej chi awe chweq jas xinchomaj Mapa. Wachibl Amaq. Nuestro municipio aparece dentro del mapa. Ri uqab qatinamit ko chi upam ri wachibl Amaq Mquina de escribir. Chich tzibabl (Neol.). Compr una mquina de escribir. Xinloq jun chich tzibabl Maravilloso. Maybl, kamajem. El da es maravilloso. Sibalj maybl ri qij M a rc h i t a r. Buyunk, tilojk, pulpubk, bulajk. Se marchit la flor. Ri kotzij xbulujik Marcos. Kx. Mi hermano se llama Marcos. Kx ubi ri wachalal Marimba. Kalawache, qojom. Haz escuchado la marimba maya. La atom jas kel ri bx kalawache Marimba. Qojom, kalawache. Me gusta la marimba. tz kinta ri qojom Marimba de tecomates. Tzuqojom. La msica de la marimba de tecomates nos recuerda nuestro origen. Ri tzuqojom kunatajsaj chi qe jawje uj petnq wi Marimbista. Ajqojom. Diego es marimbista. Ajqojom ri a Tek Marinero. Ajpolo. Tu trabajo es

marinero. Ajpolo ri a chak Mariposa. Pepe, Penpen. A los pequeos les gusta jugar con las mariposas. Ri alj tq akalab jel kkina etzanem kuk ri pepe Marrano. Aq. El marrano es gordo. Chom ri aq Martillar. Bajixk. Martillaron bien la silla. Ri tem xban tz ubajixik Martillo. Bajibl. Utilizo el martillo para clavar la silla. Kinkj ri bajibl chech ubajixik ri tem Ms pequeo. Muchmul. El collar de la muchacha es pequeo. Muchmul uchachal ri ali Masa de maz. Qor. Ella hace tortillas con la masa. Kubn ulej ruk le qor Mascar. Kachunk. Manuel mastica su chicle. Kukachuj u kach ri Wel Mscara. Koj. Tu mscara no tiene buena apariencia. Man tz tj kkay ri akoj Mata. Juwi. La mata de hierba mora se muri. Xkm ri juwi imut Matanza. Kamisanem. Hemos sufrido mucho por la matanza de los aos pasados. Ri kamisanem xbantaj ojer, kx xubn chi qech Matraca. Karkar, jarjar. En Semana Santa tocan las matracas. Pa awasqij kbn ri karkar Matriz. Uchuch pamaj. La seora fue con la comadrona porque le duele la matriz. Ri ixq benq ruk ri ajkun

Kaxla'n Tzij k'iche

rumal che kqaxw ri uchuch upam Mayas. Mayab. Somos mayas. j mayab Mayordomo. Ajpatan. Jos, es uno de los mayordomos de la iglesia. Ri Xep, jun chi kech ri ajpatan rech ri tyox ja Mazo. Qosbl. El mazo es de ciprs. Ri qosbl rech kisis Mazorca. Jl. La mazorca se est pudriendo. Tajn kqay ri jl Mazorca amarilla. Qanjal. Las mazorcas amarillas son muchas. Sibalj kiy ri qanjal Mazorca incompleta. Taktal. La mazorca est incompleta porque la tierra no es frtil. Ri taktal kelik rumal chi man ko tj uchuqab ri ulew Mecapal. Patn. Me compr un mecapal nuevo. Xinloq jun kak patn Mecate, cheche. Chiyut. El mecate sirve para amarrar el techo de la galera. Ri chiyut kapatnaj che uximik uwi ri kbal Media luna. Nikaj ik. Solamente vemos media luna. Xq xuwi keqil pa nikaj ik M e d i c i n a . Kunabl. Tom la medicina. Xinqamuj ri kunabl medido. Qatatl. Estn medidas las horas para la fiesta. Qatatl ri kajbl rech ri nimaqij Medio blanco. Saqsj. La casa es de

color medio blanco. Saqsj ukayibal ri ja Medio da. Nikaj qij. A medio da comenz a llover. Pa nikaj qij xumajij ri jb Medio rojo, rojizo. Kaqkj. Mi ropa es de color medio rojo. Kaqkj ri watzyaq Medir. Etank. Estn midiendo el pedazo de terreno. Tajn ketx ri chaqap ulew Mdula. Upam baq. La mdula es de color amarilla. Qn uwach ri upam baq Membrillo. Amprino. El membrillo es muy cido. Sibalj chm ri amprino Meneador, molinillo. Tukubl. El meneador de atol est hecho del rbol de cerezo. Ri tukubl rech qor esam che ri kixkobal Mensajero. Taqanel. Envi con un mensajero a preguntarte si vienes hoy. Xintq bk jun taqanel che utaik we katpe kamik Menstruacin. Retal ik, chajon. Cuando tengo menstruacin me duele la cabeza, as dice la seorita. Are chi ko ri retal ik kqaxw nujolom, kcha ri ali Mentiroso. Banl tzij. Jernimo es un mentiroso. Banl tzij ri Xirom Mentiroso. Jos, banl tzij. Eres un mentiroso. Xq t jos Mercado. Kayibl. Mi mam fue al mercado. Ri nunan xbe pa kaybl

! 1
221

Kaxla'n Tzij k'iche

Mero. Qs. Pedro es hijo legtimo de la seora Sebastiana. Ri nan Pox qs ral ri, ri Lu Mesa. Mexa, chakateb. Se arruin la mesa. Xubn kx ri mexa Mesero. Jachl wa. El mesero realiza su trabajo. Kubn uchak ri jachl wa Meter. Nimk. Al garaje hay que meter el carro. Chanima kanq ri chich pa ri kolibl Mezclar. Yujk. Tienes que mezclar bien el frijol con el chipiln. Nal kayuj ri kinq ruk ri much Mezquino. Pixnak. Manuel tiene mezquinos en los pies y en las manos. Chi rij uqab uraqn ri wel, e ko pixnak Micaela. Kel. Doa Micaela tiene dos hijos. Ri nan Kel ko keb ral Miguel. Kel. Miguel es buena persona. Sibalj tz winq ri Kel Milpa. Abx. Est cargada la milpa. Ko reqan ri abx Ministerio pblico. Qatbl tzij tinamit. El Ministerio Pblico est en el pueblo. Ri Qatbl tzij Tinamital ko pa tinamit Ministro. Uqab ajpopil (Neol). El ministro vino aqu. Ri uqab ajpopil xpe waral Minusvlido, tunco. Tun. La minusvlida realiza sus tareas con los pies. Kubn ri uchak ri tun ali ruk raqn

Mo (a). Wech. El pauelo blanco que est en el cuarto, es mo. Wech ri sut sq uwach ko chi upam ri ja Mirar, ver. lk. Ellos vinieron a verte. Are xepe chech awilik Mrelo. Chwila. Mire que hay dentro del cuarto. Chwila jas ri ko pa ja Mirn. Tzunel, kayinel. Hay un hombre mirn que me persigue. Ko jun achi tzunel, nuternem Moco. Tzamaj, upam tzamaj. Cuando tengo catarro me fluye mucho moco. Are chi kinloka che ri j, kpe ri tzamaj Modelar. Batank. Modelaron con tu ropa. Xebatan ruk ri awatzyaq Modista. Atzyaqinel. Nicols aprendi a ser modista. Ri Kulx xretamaj ubank atzyaqnem Moho. Pus. La comida tiene moho. Ko pus che ri wa Mojado. Chaqalik. Mi ropa ya est mojada. Chaql chk ri watzyaq Mojado. Chaqasam, Chaqabsam. La ropa estaba mojada. Chaqasam kanq ri atzyaq Moler. Jokk. Estoy moliendo la pepita del chilacayote. Tajn Kinjok ri ubaq le qoq Moler. Kexk. Molieron mis frijoles. Xkex ri nukinaq Molido. Jokom. Mol el trigo para hacer tortillas. Xinjok ri triko che ubanik lej

! 2
222

Kaxla'n Tzij k'iche

Molinillo. Mulniy, qutbl ik. El martillo es de madera. Che ri muliniy Molino. Kebl, molin. El molino est en la vecindad. Ri kebl ko pa nukulbat Molleja. Patzkiy. A Santos le gusta comer las mollejas. Ri San tz kuna utijik, ri patzkiy Mollera. Rula, jaj. Se golpeo la mollera. Xusok ri rula Momostenango. Chi uwi Tzaq (Chwitzaq). All por Momostenango hay excelentes baos termales. Jela pa Chi uwi tzaq ko jel tq maqin atinabl Moneda. Chich pwaq (Neol.). La moneda est perdiendo su valor. Tajn ktzaq rajil ri chich pwaq Mono, mico. Koy. No me gustan ver a los monos. Man tz tj kinwil ri tq koy Monte, zacate. Qayes. En la casa de Florentina creci el monte. Xkiy ri qayes pa rachoch ri Plor Monumento. Tzaq natabl. Hicieron un monumento al hombre por su importancia. Xbn jun tzaq natabl che ri jun nm achi M o r a . Tukan. Las moras se encuentran en los barrancos. Ri tukan pa tq siwan kariqitaj wi Morder. Tik. La culebra que esta en la lea, me mordi. Xinuti jun kumtz

ko pa ri si Morder. Tionem. Los perros estn ladrando al caballo. Ri tzi tajn kkiti, ri kej Mordida. Katzem, tyonem. Me mordi el perro. Xnukatzij ri tzi Morir. Kamk. La mujer muri. Ri ixq xkamk Morral. Chim. Tu morral es de color blanco y negro. Qq chil sq kkay ri achim Mortal. Kamel. La verdolaga es mortal para la milpa. Kamel ri xmarmaq che ri abx Mosca. Amolo. Las moscas estn reproducindose. Tajn kepoqan ri amolo Mosquito. s. El mosquito pica al caballo. Ri s kutzp le kej Mostaza. Martansa. La mostaza est botando la milpa. Ri martansa kuqasaj ri abx Mostrador. Kutbl. Me gusta el mostrador. tz kinwl ri kutbl Motocicleta. Kejbl chich. Felipe vendi su motocicleta. Ri Pel xukayij ri ukejbl chich Mover. Silobaxk. No muevan la silla. Man kisilobisaj tj ri tem Mover la cola (animal). Sotosa. El perro mueve la cola para espantar las moscas. Kusotosa ri uje che le amalo ri tzi

! 3
223

Kaxla'n Tzij k'iche

Mover liquido. Kachuqchutik. Se mueve el lquido en tu estmago. Kachuqchut ri ja chi apam Movimiento. Lalatk. El aire mueve la tela. Klalat ri atzyaq rumal le kaqiq Muchacha. Ali. La muchacha esta cantando. Tajn kabixn ri ali Muchedumbre, grupo. Jumolaj, jun molaj. El grupo de personas gritaron fuertemente. Jumolaj winq xkiraq kichi Mucho. Sibalj. Me gusta mucho mi trabajo. Sibalj tz kinwil ri nuchak Mucho respeto. Mochochem. Debes de respetar a tu mam. Chatmochoch chi uwach ri anan Mudo. Mem. El hombre es mudo. Mem ri achi Muela. Ka. Me duele mucho la muela superior. Kqaxow ri nuka ko ajsik Muerde. Ktyonik. El perro muerde. Ri tzi ktyonik Mugre. Peq. Tienen mucha mugre tus manos. Sibalj peq ri aqab Mugroso. Pej, tzil. Ya se ve mugroso el gipil de Sebastiana. Pej riltajik ri upot ri Pox Mujer. Ixq. La mujer se encuentra en la casa. Kraqitaj ri ixq chi uwach ja Mula. Kowilj kej. La mula es ms fuerte que el caballo. Ri kowilj kej sibalj ko na chi uwach ri kej

Multiplicacin, crecimiento. Kiyirsanem. Mi negocio est multiplicando. Tajn kkiy ri nukay Multiplicarse. Poqitajem. Los pollos de Manuela se multiplicaron. Xepoqan rak ri Wel Mundo. Uwachulew. En el mundo hay muchas guerras. Pa ri uwachulew ko sibalj chaoj Mundo. Wachulew. Es muy grade el mundo. Nm nm we uwach ulew Municipalidad, hroe. Qalpul. En las municipalidades ancestrales solamente los ancianos dirigan. Pa ojer qalpul xq xu wi ri nm winq kekamw be Mueca. Alas. La niita juega con la mueca. Ketzn ri alaj ali rk ri alas Murcilago. Sotz. El murcilago por la noche chupa la sangre del animal. Ri sotz kutj ukikel ri awj chaqab Muro, construccin. Tzaq. El muro se mueve y se est cayendo. Kasilab ri tzaq xuquje tajn katzaq lq Msculo. Tijal. La carne se convierte en polvo. Le tijal xa kapuqajirik Msculo, cuerpo. Chakul. Te duele todo el cuerpo. Kqaxow ri achakul Musgo, xido. Qux. Se oxid el clavo. Xquxer ri klawix Msico. Qojomanel. Mi padre es msico. Ajqojom, ri nutat Muy alto. Takatk. Tu hijo es muy alto. Takatk ri akojol

! 4
224

Kaxla'n Tzij k'iche

Muy bien. Jae, tz ri. Est bien lo har le dije. Jae kinban na xincha chech

Muy gordo. Jusanaj, sanask, chom chom. El cerdo ya est muy gordo. Jusanaj chk ri aq Muy gordo. Sanask. Diego es un hombre muy gordo. Ri a Tek jun sanask achi

! 5
225

Kaxla'n Tzij k'iche

N
Naciones Unidas. Junamil Amaq. La mxima autoridad son las Naciones Unidas. Ri nm qatbl tzij are ri Junamil Amaq Nadar. Muxank. Me voy a nadar. Kinbe pa muxank Nahual. Nawal Ja. Nac en Nahuala. Pa Nawal ja xinalexik Nance. Tapal. Cuando el nance no se lava, hace mucho dao. Ri tapal kubn kx we man chajom tj Naranja. Alanxx, rnaj. La gente come naranjas. Kakitij alanxx ri winq Nariz. Tzam. Como me gusta la nariz de mi esposa - o. Sibalj tz kinwl ri utzam ri nukulaj Nativo del lugar. Ajwaral. Don Marcos es nativo de este lugar. Ajwaral ri tata Kux Nusea. Mulw kux. Tengo nuseas. Ko mulw kux chi wech Nawal del aire (rajaw ri kaqiq). Iq Balm. El Pop Wuj habla a cerca de Iq Balm. RI Popol Wuj kutzijobej rij ri Iq Balm Naylon. Nay, nayl. El nylon no se pudre. Ri nay man kaqay tj Neblina. Japalik sutz. Hubo mucha neblina el da de ayer. Sibalj japalik sutz iwir Necesario. Rajawaxik. Es necesario enriquecer nuestro lxico. Che rajawaxik wi keqtamaj tq tzij Negro. Qq. Antonio tiene el cabello de color negro. Qq uwi ri a Tun Negrura. Qeqal. La negrura de la silla. Ri uqeqal ri tem Neologismo. Kak tzij. Necesitamos usar nuevas palabras. Rajwaxik kqakoj kak tq tzij Nido. Sok. El cuervo dej un pichn en su nido. Uyaom kanq jun ral pa usok ri joj Nieta (o). Imam. Tengo muchas nietecitas. E ko ki alaj tq wimam Nieve. Saqtew. La nieve quem la siembra. Ri saqtew xukat ri tikon Nia (o). Akal. El nio llora. Koq ri akal Niera. Chajil akal, ilol akal. La niera no lleg hoy al trabajo. Ma xopn ta pa uchak ri chajil akal Nixtamal. Tzi. Se debe llevar el nixtamal al molino. Ri tzi rajawaxik kya pa kebl

! 6
226

Kaxla'n Tzij k'iche

No es as. Je tj. No es as, como lo dije. Man je tj pa cha xinbij No se. Janik, nik, wetam tj. No se, no conozco. Janik man kinchob tj uwach No te res. Ktzeen taj (Man kattzen taj). Por qu no te res?. Jas che man kattzen tj? No tengas miedo. Maxej awib, ma xij awib. No tengas miedo a los perros. Ma xij awib chi kech ri tzi Noche. Chaqab. Aqu en la noche hace mucho fro. Waral sibalj kubn ri tew chaqab Nochebuena, (Nacimiento del Nio Jess). Alaxbl. Cuando llega la nochebuena nos alegramos mucho. Sibalj kujkikotik chi kopn ri alaxbl Nombre. Biaj. Cules son los nombres de las personas?. Jas kibi ri winq? Nombre de lugar (monte). Chojojche. Domingo es de un lugar que se llama Chojojche. Ajchojojche ri a Ku Nombre propio. Tukelal biaj. Jernimo es un nombre propio. Xrom are jun tukelal biaj Nopal. Machiti, nochiti. El nopal tiene espinas. Ko ukixol ri machiti Nosotros-as. j, j. Todos nosotros somos mayas. Qonojel j, j Mayab tq winq Noveno. Ubelej. El noveno da es

cuando haremos la oracin en memoria del difunto. Pa ubelej qij kqaban ri chabl pa uwi ri kamnq Noventa. Jumuch lajuj. Mi abuelo muri cuando tena noventa aos. Ri numam xkamk are tq ko jumuch lajuj ujunab Nube. Sutz. La nube nos protege del calor del sol. Ri sutz kujuto che ri uqaqal qij Nublado. Muql, qum, qeqmuj. El da est nublado. Muql ri qij Nublado. Qeqmuj. Hoy amaneci nublado. Qeqmuj xsaqr kamik Nudo. Tor. Dejas bien hecho el nudo. Ko kabn kanq ri tor Nudo de rbol. Kutz. La rama tiene nudos. kutz ubanom uqab ri che Nuera. Alibtz. La nuera trabaja. Kachakn ri alibtz Nuestra construccin. Qatzaq. Est quedando bien nuestra construccin. tz tajn kkanaj, ri qatzaq Nuestra convocacin. Qasikixk. Convoqumonos. Qasikij qib Nuestra formacin. Qabit. Fuimos formados por el Creador y formador. Are ri nimalj qajaw xbanow ri qabit Nuestra gente. Qawinaq. Mucha de nuestra gente est en la capital. Ki qawinaq e ko pa tq pa nm tinamit Nuestro. Qech. La casa es nuestra. Qech ri ja Nuestro cargo, nuestro puesto.

! 7
227

Kaxla'n Tzij k'iche

Qeqelen. Manuel tiene un cargo importante. Ri Wel ko nm reqelen Nuestro compaero, amigo. Qachil, qachibil. Nuestro compaero ya va en camino. Ri qachil benq chk pa be Nuestro creador. Qajaw. Debemos honrar al Creador. Rajwaxik keqya uqij ri qajaw Nuestro maz. Qixim. Nuestro maz se est apolillando. Le qiximal tajn kchikopirik Nueve. Belejeb. La perra tiene nueve cachorros. E ko belejeb ral ri tzi Nueve veces. Belejeb mul. Necesitas darle vuelta nueve veces a tu juguete.

Rajwaxik kasutij belejeb mul ri awetzebal Nuevo. Kak. Mi casa es nueva. Kak ri wachoch Numeracin. Ajilabalil (Neol). El conteo de la numeracin maya es infinito. Man k o tj ukisik ri mayab ajlablil Nmero. Ajilabl. Cuntos nmeros me dijiste?. Jumpa ajilabl xabij chi wech? Nmeros naturales. Komn ajilabl (Neol). Sabes cuales son los nmeros naturales?. La awetam jas ri komon ajilabl?

! 8
228

Kaxla'n Tzij k'iche

O
Obedecer. Kojonk. Mi hijo obedece lo que le digo. Ri wal kkojon che ri kinbij Obeso exagerado. Ponopk. Domingo es obeso exagerado. Ponopik ri a Ku Objeto para sentarse. Tuybl. Para que no te canses te puedes sentar aqu. Ko jun atuybl chi rech man katkos tj Obligado. Chijom. Siempre me obligan a hacer lo que no me gusta. Amaqel kinkichij che ubanik ri man kaqaj ta chi nuwch Obsequio., regalo . Sipank. El regalo que le dieron le cay bien. Ri sipanik xya chi rech tz xqaj chi uwach Obstculo, Instrumento para no dejar pasar. Qatbl, qatebl. Pusieron un obstculo en el camino. Xkoj jun qatbl che we be Ocaso. Benaqilal, xqeqal. El ocaso es bello. Jel ri jun beqilal O c c i d e n t e . Uqajebl qij. Quetzaltenango se localiza al occidente del pas. Ri nm tinamit rech Xelju ko pa uqajebl qij Oceana. Sepkipul. Hay otro que se llama Oceana. Ko na jun chk ubi Sepkipul Ochenta. Jumuch, kajkal. Tengo ochenta aos. Jumuch ri nujunab Ochenta. Kajkal, jumuch. Mi abualo muri hace ochenta aos. Xkajkal junab xkm ri numam Ocho. Wajxaqib. Yo nac en un da ocho Noj. Xinalx pa jun qij ubi wajxaqib Noj Ochocientos. Kaqo, lajmuch. Debo ochocientas tablas. Nukas kaqo tzalam Octgono. Wajxaqtzelaj. En la escuela estn enseando la utilidad del octgono. Pa tijobl tajn kkutik jas kupatanij ri wajxaqtzelaj Octavo. Uwajxaq. Es la octava vez que les digo que no es bueno que se peleen. Uwajxaq mul kinbij che man tz tj kichay iwib Octogsimo. Ukajkal. Mi padre tiene ya octogsimo ao. Ri nutat are ukajkal ujunab chk Ocupado. Latz wch. El trabajador est ocupado. Latz uwach ri ajchak Odio. Kachkatem. Como te odia. Kkachkt kuna chi awe

! 9
229

Kaxla'n Tzij k'iche

! 0
230

Oficio, costumbre. Patan. Mi abuelita todava hace oficios. Ri watit kubn na ri upatan Ofrecemos. Qachij, tzujik. Estamos ofreciendo descanso a nuestra familia. Tajn qachij uxlanem chi ke ri qachalal Ofrecer. Tzujk, tzujuxk jsuxk, chijk. Le ofrezco mi sangre al paciente para la transfusin. Kintzuj ri nukikel che ri yawab rech koksx chech Ofrendar. Tojnk. Maana iremos al cerro a presentar una ofrenda. Chweq kube pa juyub che uyaik jun qatojnik Odo. Xikinaj. Me estn doliendo los odos. Kqoxw ri nuxikin Ojo. Baqwch, boqochaj. El perro se qued ciego. Xpotzar ri ubaqwch ri tzi Oler. Siqk. Estoy oliendo el tamal quemado. Kinsq ri katinq wa Olla. Tuy. Para el casamiento del joven tenemos que comprar ollas. Kqaloq na ri tuy rech ri ala, are chi kkulik Olla de barro. Boj. El seor de Totonicapn fabrica ollas de barro. Banl boj ri tata aj Chi uwi miqin Ja Olla para cocinar. Tzakbl wa. La olla para cocinar tamales se quem. Ri tzakbl wa xkatik Olor a crudo. Xex. La comida huele a crudo. Xex ruxlab ri rikil Olote. Piq. Mi ta usa el olote para el

fuego. Ri nuchutinan kukj ri piq pa ri qaq Olvidar, perder. Sachk. Fui a perderme a la ciudad. Xinesach pa ri tinamit Ombligo. Muxux. A mi ta le duele el ombligo. Kqaxow umuxux ri nuchutinan Once. Julajuj. Los pollos son once. E julajuj ri k Ondulado. Jl upam. Tu cabello es ondulado. Jl upam ri awi Ondulado. Lujunk, mejnk. Es ondulado los tubrculos de las papas. Lujunk uxe ri saqwch Operar. Pochk. A doa Dolores la operaron del estmago. Ri nan Lol xpch che ri upam Orador. Tzijonel. El hombre es un buen orador. Utzilj tzijonel ri achi Orden. Cholaj. No hay orden en tus papeles. Man ko ta ucholaj pa tq ri awuj Ordenado. Lemenik, lemim. Los nios estn en fila. Elemen konojel ri akalab Ordenar, conjugar. Cholajixk. Hay que ordenar el papel. Rojawaxik kcholisx ri wuj Orgullo. Nimal. Gaspar es orgulloso. Nimal kubn ri a Pal Orilla del mar. Chi uchi polow (polo). Estuviste a orillas del mar. Xatkoji chi uchi palow

Kaxla'n Tzij k'iche

Orina. Chulaj. Apesta la orina en la calle. Chich ri chulaj xol be Oruga. Chilakan. La oruga tiene un aspecto muy feo. Sibalj itzel ubantajik ri chilakan Oruga de pino. Xqechaj. La oruga de pino es muy grande. Nm raqn ri xqechaj Oscuro. Qequm. Estamos a oscuras. Uj ko pa qequm Otra vez. Jumul chk. Dilo otra vez. Chbij chk jumul

Otro. Jun chk. Que pase otro. Kqax loq jun chk Otros. Nikaj chk. Para los otros no es as. Chi kech nikaj chk man jeta ri Ovejitas, borreguitos. Alajib. Las ovejitas no quieren comer. Man kewa tj ri alajib Oyente. Tatbanel. Tenemos a cuatro oyentes para que escuchen todo lo que dicimos. Ko kajib tatbanelab che utaik ronojel le kqabij

! !
231

Kaxla'n Tzij k'iche

P
Padrastro. Tatabl. Mi padrastro me pega mucho. Ri nutatabl sibalj kinuchayo Pagar. Tojk. Todos los das me pagan mi trabajo. Ronojel qij ktoj ri nuchak Pas. Amaq. Me gusta el pas. tz kinwil ri amaq Paisano. Winaqil. Cuando estaba en otro pas vi a un paisano. Are chi xinkoji pa jun amaq chk xinwil uwach jun nuwinaqil Pjaro carpintero. Tuktk. El pjaro carpintero perfora el rbol todos los das. Ri tuktk kuwor ri che ronojel qij Pjaro coronadito. Pirpich. El nio mat un coronadito, llamado pirpich Kiche. Ri akal xukamsaj jun pirpich Pjaro jardinero. Chiw chiw, pirpich. El pjaro jardinero canta entre las flores. Kabixon pa tq ri kotzij ri chiw chiw Pjaros masacuanes. Sikil jb. Los pjaros masacuanes estn cantando. Tajn kebixn ri sikil jb Pajn. Km. Cortan el pajn. Kiqat ri km Pala. Jokbl ulew. Necesito la pala. Kinkj ri jokbl ulew Palabra que denota progresivo. Tajn. Estoy comiendo. Tajn kintij ri nuwa Palabra, idioma, lengua. Tzij, chabl, chi . Las palabras que digo son verdaderas. Ri tzij tajn kinbij are saqlj tzij Palanquear. Pichkuxik. El hombre est palanqueando . Junbolaj, ri achi Plido. Saqpal, saqper. La seorita tiene la cara muy plida. Saqpal uwach ri ali Plido. Saqtub, aq tubil. Los extranjeros son plidos. E saqtub ri winq ajchaqp ja Palma. Tt. La palma se utiliza para muchas cosas. Ri tut ki kokisx wi Palo amarillo. Qanpur che. Hizo un banco del palo amarillo. Xuban jun utem rech qanpur che Palo con curva. Chokochk. Alcnzame el palo con curva. Chqaxej lq chi wech ri chokochk che Palo de matasanos. Ajache. El nio vende frutas de matasanos. Kukayij

! "
232

Kaxla'n Tzij k'iche

uwach ajache ri akal Palo volador. Kajche. Los hombres suben al palo volador. Ri achijab ke paqi pa ri kajche Paloma. Plamux, Palomax. Las palomas son blancas. Sq rij ri plamux Palpita. Ktenowik. Me palpita el corazn. Ktenw ri wanima Paludismo. Raxtew. En la costa me contagi de paludismo. Xinrq raxtew pa taqaj Pan. Kaxlan wa. El pan subi de precio. Ri kaxlan wa xpaqi rajil Panal. Aqaj. La miel del panal es dulce. Ki ri ukab ri aqaj Pandeado. Luklubinq, lotlk, pekarnq. Se pande la tabla. Xpekr ri tzalam Panela. kab. La panela es dulce. Ki ri kab Panificador. Banl kaxlan wa. Jos es panificador. Banl kaxlan wa ri Xep Pantano. Nikinik, suq xaqol. La vaca est en el pantano. Ri wakx ko pa nikinik Pantano. Suq. A las vacas les gustan estar en el pantano. tz kkina ri wakx kekoji pa ri suq Panzudo. Rubrk upam, burbk upam. Petrona es panzuda. Rubrik upam, ri Ton Paales. Toq, maxtat. El nio todava usa paales. Ri akal kukj na ri toq

Pauelo. Payu, sut, subl tzamaj. Manuel tiene muchos pauelos. Ki upayu ri Awel Papa. Saqwch. La papa es un alimento nutritivo. Ri saqwch tz che qawa Pap, padre. Tat. Pap se ha ido al bao, posiblemente regrese tarde. Ri tat benq pa atinem, ri matam ktzalj lq Papel. Wuj. Esta clase de papel es demasiado caro. Wa we wuj ripaql rajil Para sacar agua y guardar cosas, (jcara), palangana. Tol. Tienes que comprar una palangana de tecomate para sacar agua del pozo. Kalq na jun tol che upulxik ri ja pa ri ukyabl Para ti. Chi awe. Mi pap te pidi un prstamo. Ri nutat xuta chi awe jun ujalom Parado. Takalk. Las lneas estn paradas sobre el papel. Ri juch ubanom jun takalik chi uwach ri wuj Paraje. Uqab juyubl. Yo nac en un paraje. Xinalex pa uqab juyubal Paralizado. Chernq. Se paraliz la pierna de la mujer por la enfermedad. Chernq raqn ri ixq rumal ri yabil Pararse. Takalem. Prense para ver el juego. Chixtakalq che rilik ri etzanem Parecer, comparar. Junamatajk. Cuando hay problemas se compara

! #
233

Kaxla'n Tzij k'iche

! $
234

con el dolor. Are tq ko choj kajunamtj ruk ri kaxkol Parecido. Junamtajem. Los nios se parecen. Kejunamatj ri akalab Parecido. Pacha. Se parece mucho a Petronila. Pacha ri Nil kkayik Parecido a, (con). Junam ruk, kjumataj ruk. La gata es parecida a su cachorro. Ri sya junam ruk ri ral Parecido, como. Je jas, pa cha. Tiene un parecido al pap. Je jas ri utat kkayik Paredn. Tanatik. El paredn que est arriba se est cayendo. Tajn ktzaq ri jun tanatik ko ajsik Pareja. Kulaj. Mi pareja est feliz. Kkikot ri nukulaj Parientes. Achalaxik. Sus parientes vienen en camino. E petinq pa be le rachalaxik Parpadear, nervioso. Qoyqotk, birbitk. Benita est sumamente nerviosa. Ri Nit sibalj kqoyqotik Parte de abajo. Uxe. Me est doliendo la planta del pi. Keqaxw uxe we waqn Partcula complementaria en presente, pasado y futuro. Ba. Vmonos pues. Jo ba Partcula imperativo. Ch. Hgalo. Chbana Partcula pluralizador. E. Mis caballos. E nukej Partido. Paqom. Ya est partida la lea. Paqom chk ri si

Partido en rodajas. Pusum. El pan est rodajeado. Pusum ri kaxlan wa wa Partir. Paqk. Se debe partir todo el rbol. Rajawxik kpaq ronojel ri che P a r t i r. Pirk. Matea parte el chilacayote. Ri Tey kupir ri qoq Partir, quebrar. Jaqk. Quebraste la puerta. Xajaq ri uchija Parturienta. Ajtuj. La comadrona atiende a la parturienta. Ri ajtuj kail rumal ri iyom Pasado Maana. Kabij. Pasado maana ir contigo. Kinbe awuk kabij Pasajero. Qatanel. En la camioneta vamos cuarenta pasajeros. j benq kawinaq qatanel chi upam ri chich Pasar. Qatank. El zorro pas. Xqatan ri par Pasar. Qaxk,. Me ir a vivir con mi mam. Kinqx ruk ri nunan Pascuala. Alkul, alkwal. No qued bien el gipil que hizo Pascuala. Man tz tj xkanaj ri pot xuban ri Alkul Paseador, viajero. Wakatel. Luca es paseadora. Ri Lus wakatel Pasear, viajar. Wakatk. El prximo martes te llevo de paseo. Pa ri maqij katinkam bk pa wakatem Pastor. Ajyuq. El pastor perdi sus ovejas. Xusch uchij ri ajyuq Pastorear. Yuqunk. Me voy a pastorear con mi hermano. kinbe pa yuqunk ruk ri wachalal

Kaxla'n Tzij k'iche

Pata de gallo (planta). Ek. La flor pata de gallo se usa para adornar. Ri ek kkoj chech uwiqik tq ri nimaqij Patio. Uwach ja, Uwa ja. La lluvia ha daado el patio de la casa. Ri uwach ja ubanom kx rumal ri jb Pato. Ixpum, patx. La carne de pato es comestible. Ktijow ri utijolal ri ixpum Pato. Patax, patux, ixpum. El huevo de la pata es grande. Chom ri usaqmol ri patx Patria. Echabl Amaq. Mi patria se llama Guatemala. Paxil Kayala ubi ri wechabl Amaq Pavo, chompipe. Nos, qul. El pavo es bien grande. Sibalj nm ri nos Paz. Jamaril. Hay paz en nuestra casa. Ko ri jamaril pa ri qachoch Paz. Utzilal, jamaril. La paz vendr solo hasta cuando la justicia sea igual para todos. Ri utzilal kpetik are tq junam kban chech le qatbl tzij Pecado. Awas. Es pecado hacerle dao a un anciano. Awas kban kx che jun nm winq Pecado. Mak, awas. Es pecado chismosear. Awas we kban tzijtal Pecador, faltista, trasgresor. Ajmak. Eres culpable, por comer lo que no es tuyo. At ajmak rumal chi xatij, le man awech tj Pedazo. Chaqap. Solamente un pedazo de tortilla com. Xq xu wi jun chaqap wa xintijo

Pedazos. Chaqataq. Despedazaste las tortillas. Xaban chaqataq chech ri lej Pedro. Lu. Pedro se llama mi hermano. Lu ubi ri wachalal Pedro. Lu. Pedro me hizo un dao. Xubn kx chi wech ri a Lu Pegado. Chayom. Le han pegado al nio. Chayom ri akal Pegamento. Nakabl. Arregl mis zapatos con pegamento. Xinsukuba nuxajab ruk nakabl Pegar. Chayank. Pegas mucho a los nios en tu casa. Sibalj katchayn chi kech ri akalab pa ri awachoch Pegar con los codos. Tokonk. Te voy a pegar a codazos. Katinchy ruk tq tokonik Peinar. Xiyk. Quieres que te peine el cabello?. La kawaj kinxiy ri awi? Peine. Xeb, xiyab. Prstame tu peine. Kinqaj ri axeb Pelar. Cholk, solk. Hay que pelar las papas. Chsolo rij tq saqwch Peleador. Ajchoj. Porqu eres peleador?. Jas che t ajchoj? Peligro, peligroso. Xibibl. El peligro est presente todos los das en nuestra vida. Ri xibibl chi ko wi pa tq ri qakaslemal ronojel qij Pellizcar. Xetonk. El nio pellizca a su hermanito. Ri akal kuxt ri uchaq Pelo de maz. Tzamiy. Es grande el pelo del olote. Nimaq utzamiyal ri och

! %
235

Kaxla'n Tzij k'iche

! &
236

Peludo. Patz. El perro es peludo. Patz rij ri tzi Pensamiento. Chomabl. Porqu tienes malos pensamientos?. Jas che ko itzel tq achomabl? Pensamiento (literario). Chomabl tzib. Lo que escribe esta escritora nos da muchas ideas. Kuya qanoj le chomabl tzib kubn le ajtzib Pensar. Uchobk. Si no haz pensado lo que tienes que decir, mejor si no hablas. We man achabom ta ri kabij, tz we man katchawik Pensar,. Chomank. La seorita piensa bien. tz uchomanik ri ali Pentgono. Job uxukut. El pentgono tiene cinco lados. Ko job utzal, ri job uxukut Pepita de ayote. Sikil, Sakil. La pepita de ayote se come con chile. Ri sikil ktijow ruk ik Pepita de fruta. Bq. La pepita del zapote es grande. Nm ubq ri tulul Pequeo. Laj, nitz. Eres an muy pequeo. Sibalj at laj na Perdido. Sachinq. El pollito est perdido entre la milpa. Ri chan sachinq pa tq abx Perdido. Tzaqanq, sachinq. El nio se qued perdido por la Costa. Ri akal xsach kanq je la pa taqaj Perdn. Sachibl mak. El perdn es necesario entre nosotros. Ri sachibl mak rajwaxik chi qaxol

Perdname, disclpeme. Chsacha numak, chinakuyu. Mi mam me perdon. Xusch numak ri nunan Pereza. Saqoril. Me da pereza escribir. Kuya saqoril chi wech le tzibanik Perezoso. Saqor. El hombre es perezoso para el trabajo. Saqor che ri uchak ri achi perforado. Teqtobinq. La servilleta fue perforado por la brasa. Ri sut teqtobinq rumal ri rachaq qaq Perforar. Tequxk. Voy a perforar la pared para que pase el agua. Kintequj bk ri xan rech kqatn bk ri ja Perforar. Work. Quiero perforar mi papel. Kuwaj kinwr ri nuwuj Pericn. Iya. El pericn cura el dolor de estmago. Ri iya kukunaj ri qaxow pamaj Permaneca. Kolem. Es lindo permanecer en tu casa. Jel kolem chi awachoch Permitido. Yatalik. No mereces que entres a la casa. Man yatl tj chi awe katok pa ja Perplejo. Sachinq ukux. Cuando me dijo me dio perplejo. Are chi xuya ubixik chi we, sachinq ukux Perraje. Peraj. El perraje de Josefa es nuevo. Kak ri peraj ri Xepa Perro. Tzi. El perro que mi hija compr en el mercado muri. Ri tzi xulq ri numial pa kayibl xkmik

Kaxla'n Tzij k'iche

Perro blanco. Sq tzi. Ha muerto el perro blanco. Xkm ri sqtzi Perro rabioso. Rabyo, yab tzi, chuj tzi. Mi perro est con rabia. Ri nutzi rabyo P e r s o n a q u e l i m p i a . Sunel. Pascuala es la encargada de la limpieza en la casa de su abuelo. Sunel pa ri rachoch ri umam, Kwal Personificar. Uwinaqirk. En el da del maestro personifiqu a mi profesor. Xinwinaqirisaj ri nutijonel pa ri tijobl, are pa ri kiqij Persuador. Minonel, taqchnel. Lo persuad para traer la lea. Xinminonej che ukamik ri si Pesa, balanza, medida. Pajbl. La pesa de Dolores no est cabal. Ri Lol man tzaqat tj ri upajbal Pesadillas. Itzel achik. Anoche tuve pesadillas. Chaqab xinwachikaj jun itzel achik Pesado. Al. La carga del caballo es muy pesada. Sibalj al ri reqan ri kej Pesar. Pajk. Pes el trigo. Xinpaj ri nutriko Pescadillo. Say. El pescadillo con huevo es alimento para el cerebro. Ri say ruk saqmol tz che ri tzantzaqr Pescadillos. Chu, say, mutzutz. Los pescadillos se comen con tortillas. Ri chu ktij ruk lej Pescado blanco. Sq kr. Haz

comido el pescado blanco?. La atijom ri sq kr? Petate. Pop. Las mujeres cosen sobre el petate. Ketisoman pa uwi ri pop, ri ixoqib Petate. Sepelibl. Acerca el petate a la orilla del fuego. Chaqibisaj ri sepalibl chi uchi ri qaq Petronila. Nil. Petronila sufre mucho con su marido. Ri Nil kurq kx ruk ri rachajil Pez. Kr. El pez es exquisito. Jel ktijow ri kr Picante. Poqn. El chile es picante. Poqn ri ik Picar tierra. Joxkim, wechoj, pukj. Hoy en da es caro el picado de tierra. Paql rajil ri joxkim che ri ulew Picazn. Kaqt. El seor tiene picazn en los pies. Ko kaqt chi raqn ri tata Picotear. Tzopk. El pollito picotea al gallo. Ri chan kutzp ri ama k Pie. Aqn. Le di una patada a la puerta. Xinya jun aqn che ri uchi ja Pie de nio. Raqan ne. En la montaa hay muchos pies de nios. Pa juyub Sibalj raqan ne kolik Piedra. Abj. La piedra es muy grande. Sibalj nm ri abj Piedra de moler. Ka. A mi hija le compr una nueva piedra de moler. Xinlq jun kak uka ri numial Piedra laja. Tzalm abj. Encontr

! /
237

Kaxla'n Tzij k'iche

! (
238

piedra laja en mi camino. Pa nube xinrq tzalm abj Piedra Poma. Saqkowin, tzarqamaq, tzarajmaq. La piedra poma se consiguen en los ros. Ri saqkowin kraqitaj pa tq ri nima Piedrn. Ixim abj. El piedrn sirve de cimiento de la casa. Ri ixim abj koksx che utakalibl ri ja Piel. Tzumal. La piel de algunos de Izabal es morena. Ri kitzumal jujun ri ajtzeb are qeq Piel blanca. Sq tzumal. El beb tiene piel blanca. Sq utzumal ri ne Piel reseca. Pak. La piel de los pies de Regina es reseca. Sibalj pak ri raqn ri Jin Pierna. A. Te duele la pierna. Kqaxow ri awa Pilar, columna de las casas. Raqn ja. La casa tiene tres pilares. Oxib ri raqn ja kolk Pinabete. Tzinchj. Ahora ya hay guardabosques para evitar el robo de pinabetes. E ko chi winq chajinelab re tzinchj che man kelqx ta chk Pino blanco. Pachj. Las hojas de pino blanco son cortas. Ri uxaq ri pachj e kolk Pino, ocote. Chj. Ya esta seco el pino. Chaqij chk ri chj Pintado. Tzajom. La casa ya est pintada. Ri ja tzajom chk Pinto (color de gallina). Xep. La gallina color pinto come el huevo que

puso. Ri xep k kutj ri usaqmol Pintor. Tzajnel. El pintor cobra por vara cuadrada, por la pintada de la casa. Ri tzajnel kutzaj pa bara ri ja Pintura. Tzajibl. La pintura cubre todo los defectos de la pared. Ri tzajibl kuchuq ronojel ri man tz tj kkayik Pia. Matzati, chp. La pia es muy cida. Sibalj cham ri matzati Pia de pino, chicharra. Chakuy, Chinkuy. Conoces la pia de pino?. Kachob uwach ri chakuy rech ri chj? Piojo. Saqk. Los piojos transmiten enfermedades. Ri saqk kuya ri yabil Pipa. Kachim. El seor tiene su pipa. Ri tata ko ri ukachim Piscina. Muxanibl. En mi casa hay piscina. Chi wachoch ko jun muxabl Piscina, balneario. Atinibl. La piscina es grande y bonita. Nm ri atinibl xuquje jelik Pizarrn. Tzalm tzibabl. El pizarron es de color verde. Ri tzalm tzibabl rx kkayik Pizote. Sis. El pizote apesta. Chu ri sis Placenta. Kotzijal, kotzij. En la placenta se desarrolla el feto del ser humano. Kotzijal ubi ri kakiy wi ri majbl ukaslemal ri winq Planicie, plano. Lianik, liyanik. El

Kaxla'n Tzij k'iche

pueblo est en una planicie. Ri tinamit ko pa liyanik Plano. Laplk, liyank, riprk. La masa est sobre el metal plano. Ri qor ko pa uwi ri laplik chich Plano. Rapark. La tabla es bien plana. Raparik ri tzalam Planta para hacer jabn. Ratzi, uxaq tzi uwa tzi, mazorquillo. Antes, se usaba la mazorquilla para lavar ropa. Ojer kkoj ri ratzi che le chajon Planta que se utiliza como jabn, jaboncillo. Tzi, watzi. Algunas personas an usan el jaboncillo para lavar ropa. Ko winq kkikoj na ri tzi che kichajon Planta silvestre (chilca). Chojob. La chilca es buena para los baos. tz ri chojob che tq ri atinem Planta silvestre medicinal. Ojolom ikox. La planta silvestre medicinal me cur. Xukunj nupam ri ojolom ikox Planta silvestre, sauce. Saqos. El sauce se est exterminando. Ri saqos tajn kkamik Plantas acuticas. Ajja qayes (Neol). Sembr tres plantas acuticas. Xintk oxib ajja qayes Pltano. Saqul. El pltano que trajeron de la costa est podrido. Ri saqul kamom lq pa taqaj qayinq chk Pltica. Tzijonem. Platiquemos algo de

lo que le ocurri a Manuel. Chujtzijn jubiq chi rij, ri xurq ri a Wel Platicaron. Xkitzijoj. No se sabe que hablaron. Man wetam tj jas xkitzijoj Plato. Lq. Tu plato ya est viejo. Qel chk ri alaq Pluma. Ismal. Mi almohada est hecha de plumas. Che ismal banom wi ri nuchakat Pluralidad. Ukiyalil. Ahora se menciona que en el pas hay pluralidad. Kabixik pa qamaq che ko ri ukiyalil Plurilinge. Ukiyal tzijobl. Somos plurilinges porque existen veinticuatro idiomas. j ukiyal tzijobl rumal ko juwinaq kajib chabal Pobre. Meba. Soy demasiado pobre. Sibalj n meba Poco a poco. Nojimal. Poco a poco le dar la medicina al nio. Nojimal kinya panq ri ukunabl ri akal Poco a poco. Taqilal. Compr un carro a plazos. Xinlq jun chich pa taqilal P o d e r E j e c u t i v o . Eqelenibl taqanem. El Poder Ejecutivo est sobre el pueblo. Ri eqelenibl taqanem ko pa uwi ri tinamit Poder Judicial. Eqelenibl chaoj. El poder judicial solo ejercen los ladinos. Ri eqelenibl chaoj xq xuwi kech ri ajkaxlan Poder Legislativo. Ajpixab, banl

! )
239

Kaxla'n Tzij k'iche

" =
240

taqanem. Es necesario observar, el trabajo del Poder Legislativo. Rajwaxik kqil kichak ri banal Taqanem Poder Legislativo. Eqelenibl taqanibl. El poder legislativo est compuesto por personas representantes de los pueblos. Ri eqelenibl Taqanibl, kechakun winq chi upam, ukexwach tq tinamit P o d e r p o l t i c o . Eqelenibl Kajmanem. El poder poltico es de mucha responsabilidad. R i eqelenibal kajmanem are jun chak nm reqlen Podrido. Qayinq. Ayer compr manzanas podridas. Iwir xinlq mansan qaynq chk Podrido. Qumar. El rbol est podrido. Qumar ri che Poema. Nabalil. El joven inspira buenos poemas. tz kabanow nabalil ri ala Poesa. Bulbux tzij, nabalil (Neol). Mi poesa es para ti. Awech we bulbux tzij we xintzibaj P o e s a , p o e m a . Pachum tzij, nabalil. El maestro escribe bien los poemas. tz kubn che utzibaxik nabalil ri ajtij Poeta, locutor. Ajtzij. El orador bebe agua. Kuqamuj ujoron ri ajtzij Polica Nacional. Chajil tinamit. Diego es polica. Chajil tinamit ri a Tek

Polilla. Pok. A la mesa de Sebastin le entr polilla. Xeok ri pok pa ri umexa ri Pox Pollito. Chiw, wich. La gallina llama al pollito. Ri k kusikij ri chiw Pollito (sin plumas). Chan. El pollito se qued bajo la lluvia. Xkanaj kanq chi uxe ri jb ri chan Pollo sin cola. Mon. Se muri mi pollo sin cola. Xkam ri mon wak Polvoriento. Pukl ulew. El camino est polvoriento por el paso de los carros. pukl ulew ri be kumal kech ri chich Poniente. Qajbl qij. Mi hermano vive en el poniente. Ri nuxibal kel pa qajbl qij Poporopo, maz tostado. Kilim ixim. Como es el poporopo. Katj ri kilim ixim Poquito. Juchin, nitz. An hay un poquito en la olla. Ko juchin chi upam ri tuy Poquito. Jutzit, jubiq. Alcnzame un poquito de sal. Qaxej lq jutzit atzam chi wech Poquito. Nitz, xil, jubiq, saqin, jutzit. Come solo un poquito. Nitz awa katijo Poquito. Xil, jubiq, xit. Me dieron solo un poquito de bebida. Jun xil wukiya xyaik Por ac, por aqu. Je wa. Te vienes por ac. Katpe je wa

Kaxla'n Tzij k'iche

Por all. Je la le. Por all vas a traer tu dinero. Je la le kakama wi ri arajil Por eso. Rumal. Solamente quiero hablar contigo, por eso vine. Xq kuwaj kintzijn awuk rumal ri xinpetik Por qu. Su che, jas che. Porqu no tienes hijos?. Su che man ko ta awalkual? Porqu. Jas che, su che. Porqu me lo cuentas todo?. Jasche kabij ronojel chi we? Portador de semilla. Walbl. Todos los sembradores utilizan el portador de semilas. Konjel awexanel kakikj walbl Portar objeto boca arriba. Upakem. Est portando el nio para ir a curar. Upakem ri akal xbe pa kunaxk Posesivo, segunda persona sin. A. Es lindo tu caballo. Jelik, we akej Postema, (absceso). Sipj. Se revent el postema. Ri sipj xpoqik Postrarse, doblarse. Mejik. Te postraste. Xatmejik Pozo de agua. Kwa, ukyabl. El pozo de agua es antiguo. Ojer chk ri ukyabl Prefijo que indica profesin o gentilicio. Aj. Juan es tejedor. Ajkem ri a Xwan Premio, precio, recompensa. Tojbl. Si ganas el partido te dar un premio. Ko jun tojbl kinya chi awe

we kachak ri etzanem Prendido, pegado. Nakalk. El gato se me ha prendido. Ri mes nakl chi wij Prensar, destripar. Pachalk, wachk. El caballo dej prensado al pollo. Ri kej xupach kanq ri ak Preocupar. Maynk. Me preocupa que la mujer no me hable. Kinmayin chech ri ixq man kchaw tj chi wech Preparacin de la cal. Polim. La cal se prepara con agua caliente. Ri chun kapolx ruk miqin ja Preposicin, adentro de, sobre de. Pa. Vine de la costa. Xinpe pa taqaj Preprimaria. Majbl tijonk, (Neol). El nio est en preprimaria. Ri akal ko pa majbl tijonk Presenciar, observando, viendo. Kayem. Estas Presenciando. Tajn kabn ri kayem P re s o . Ajpache. Toms est encarcelado. Ajpache ri a Max Prestamista. Qajanel pwq. Isabel es prestamista. Ri Xper qajanel pwq Prstamo. Jaloj. Deseo que me den un prstamo. Kawaj tane kaya nujaloj Prstamo. Qajom. Hice un prstamo a la seora Feliciana. Xinbn jun nuqajom che ri nan Chana Prestar. Qajank. Mi vecino presta dinero. Ri nukulbat kuqj pwq Prevenir. Qilk. Previne a Sebastin para que no fuera al trabajo. Xinql

" 1
241

Kaxla'n Tzij k'iche

ri a Pox che man kachakun tj P re v e n i r, d e t e n e r, i m p e d i r. Qatexk. Hay que detener el agua. Keqqatej ri ja Prieto. Qeqqoj. El garan es de color prieto. Qeqqoj rij ri ama kej Primero. Nabe. Llegaste primero. Nabe xatopanik Primero primaria. Nabe tijonem. Chepito est en primer grado primaria. Ri alaj a Xep ko pa ri nabe tijonem Primognito, mayor. Nabeal. Mi hijo mayor se llama Manuel. Wel ubi ri nunabeal Principiar. Majixk. Hoy comienzo a trabajar. Kamk kinmajij bk ri nuchak Procreacin. Alkwalinem. Micaela est en el tiempo de procreacin. Ri Kel kriqitaj chi upam tq ri qij rech alkwalinem Profundo. Naj upam. El pozo es profundo. Ri ukyabl nj upam Prjimo. Ajil tzaqat. Mi prjimo me aconseja. Kuya nunaoj ri wajil nutzaqat Protuberancia. Pukpik, bukbik. En el cuello tienes una protuberancia. Ko jun pukpik chi aql

Provocar. Tzurink. Estn provocando al hombre. Tajn katzr ri achi Pblicamente. Chisaqil, chiwachilal. Es necesario que se casen publicamente. Rajawaxik chisaqrisaj ri ikulanem Pueblo. Tinamit. Mi pueblo est arreglando su carretera. Ri nutinamit tajn kubn ubanik ri be Puerta. Uchi ja. La puerta ya est apolillada. Chikopirinq chk, ri uchi ja Pulga. Kiyq, kaq. El perro tiene pulgas. Ri tzi ko ukiyaq Pulmn. Potzopoyin, wotzwoy, pospoy, poror. A Mara le duelen los pulmones. Kqaxow upotzpoy ri Liy Puntiagudo. Tisis tistk. La punta de aguja es puntiaguda. Tistik uwi ri akuxa Punto. Nak. En este documento usamos siempre el punto. Amaqel kqakoj ri nak chi upam we wuj Puo. Tok. Te estuvo pegando con muchos puos. Xatuchayo ruk ki tok Pus (herida). Pj. Hay pus dentro del grano. Ko pj chi upam ri chak

" 2
242

Kaxla'n Tzij k'iche

Q
Qu. Jas, su, jasa. Qu me dijiste?. Jas xabij chi we? Qu. Su, jas. Qu fue lo que me dijiste?. Su xabij chi wech? Qu bueno. Kamo. Qu bueno que llegaron hoy. Kamo che xixok lq kamk Qu clase. Jas uwach. Qu clase de papa es?. Jas chi uwach ri saqwach? Que le hablen. Chabexq. Hablen al seor. Chabexq ri tata Que sirve de algo. Patanejk, Patanijik. Esta tabla me sirve de algo. Ko upatanijik ri tzalam ri chi we in Quebrado. Paxinq. Estn quebrados los adobes. Paxinq chk ri xan Quebrado. Qiptajinq. La silla tiene la pata quebrada. Qiptajinq ri raqn ri tem Quebrar. Paxk. Le quebraron las ollas a Antonia. Xkipaxij ri uboj ri Ton Quebrar. Qupk. La milpa se quebr. Xqupitj ri abx Quebrar, fracturar. Qajik. Te quebraste. Xatqajik Quedar. Kanajk. Te quedaste con tus padres. Xatkanaj kanq kuk ri anan atat Quejarse (dolor). Jilowem. La seora se queja del dolor. Kajilow ri ixq rumal ri qaxom Quejido. Jilowem, cheqowem. Estas quejandote del dolor de cabeza. Tajn katjilow che uqoxom jolomaj Quemador. Tiqonel. El quemador quem las caas de la milpa. Ri tiqonel xukt bi ri patzn Quemar. Katk. Me quem la lengua. Xkat ri waq Quemarse con lquido. Qulqubk. Mi hermana se quem con el nixtamal. Ri wachalal xqulqub ruk le tzi Querer, amar. Loqoxk. Eres querida por tu hijo. Katloqx rumal ri awal Querido. Loq. Te quiero. Katinloqaj Quetzal (ave). Quq. El quetzal es una ave hermoso. Ri quq are jun jel chikp Quetzalteco. Ajxelajuj Noj. La vendedora de verduras es de Quetzaltenango. Ajxelajuj Noj ajkayel rech ichaj

" 3
243

Kaxla'n Tzij k'iche

Quichelense. Ajkiche. La seorita Antonia es quichelense. Ajkiche ri ali Ton Quin. Jachn, chinq. Quin viene primero?. Jachn kpe nabe? Quin. Jachinq. Quin me llama?. Jachn kinsikinik? Quiere. Kraj. La muchacha me quiere. Kinraj ri ali Quieto. Matzalik. El aire est quieto. Matzl ri kaqiq

Quince. Jolaluj. La seorita tiene quince aos. Jolajuj ujunab ri ali Quince. Olajuj, jolajuj. Mi hija cumpli quince aos. Ri numial xukis jolajuj ujunab Quinto. Uro. Mi hermanito est en quinto grado primaria. Ri nuchaq ko pa uro qatoj tijonk pa ri tijobl Quita sueo (Mariquita, Escarabajo). Qupunel. El quita sueo me hizo una llaga. Ri qupunel xuya chak chi we

" 4
244

Kaxla'n Tzij k'iche

R
Radiografa. Kutbl baqilal. Tendr que sacar la radiografa. Kinbn na ri kutbl baqilal Raz. Rab. La raz del rbol se pudri. Ri urab le che qaynq chk Rajado. Paqinq. La pared ya est rajada. Ri xan paqinq chk Rajadura en la palma de la mano. Salkm, poch. La cal me raj la palma de la mano. Ri chun xuya salkam pa ri nuqab Rajadura, callos. Poch. La planta del pie del seor llen de callos. Xpochar ri uxe raqn ri tata Rajar. Paqonk, Paqk. Felipe raja lea. Ri a Pel kupaq ri si Ralo. Chur, churur. El atol est ralo. Chur ri joch Rama de rbol. Uqab che. Las ramas del rbol cayeron sobre las moras. Ri uqab che xtzaq pa uwi ri tukan Rana. Ixtutz xtutz. La rana se mantiene en el agua. Pa ri ja kakoji wi ri ixtutz Rpido. Aninq. Quiero mi comida, rpido. Aninq kwaj ri nuwa Rascar. Kaqatixk kyaqtixk. Rscame la espalda. Chkyaqatij ri wij Raspado de maleza. Charoj. El raspado de la maleza es muy caro ahora. Sibalj Paql rajil ri charoj qayes kamik Raspador. Josbl. Corta la hierba con el raspador. Chjoso le qayes ruk ri josbl Raspar. Josk. Estn raspando el patio de la casa. Tajn kjosik, ri uwaja Raspar. Qolik. Me rasp la rodilla. Xinql ri nuchek Rata de monte. Bayi, cho. La rata de monte se comi muchos chilacayotes. Ki qoq xutij ri bayi rech juyub Ratn. Cho. Los ratones estn comiendo el maz. Tajn kkitij ixim ri cho R a y a r, t r a z a r. Juchink. Los muchachos trazan el terreno. Kejuchin pa ri ulew, ri alabomab

" 5
245

Kaxla'n Tzij k'iche

Rayos del sol. Rutum qij, upixqaq. Ya se ven los primeros rayos del sol. Ri rutum qij tajn kelik Rebozar. Kachemowik. La comida esta rebozando. Kchemow ri rakil Recado molido. Jokom. La comida lleva un recado de color rojo. Kq kkay ri jokom rakam ri rikil Rechina. Kwachwatik, kaqitzowik. Tus zapatos rechinan mucho. Sibalj kawachwt ri axajab Rechinar. Qitznajk. Cmo rechinan los zapatos de la nia. Kaqitznaj ri uxajab ri akal Recibimiento. Kulanem. Hoy hacen el recibimiento. Kamik kkibn ri kulanem Recibir. Kamk. Recibieron la comida. Xkam ri wa Recibir. Kulaxk. Estn recibiendo a los familiares. Tajn kekul ri alaxk Recin nacido. Loch, nuch. Catalina tiene un recin nacido. Ko uloch ri Talin Recipiente. Penbl. Est lleno el recipiente de agua fra. Nojnq ri penbl che joron Reclamador. Ajchaoj, chanel. El hombre es un reclamador. Ajchaoj ri jun achi
" 6
246

Recordar. Natajk. Recuerdo de padre. Natajisabl rech ri nutat Rectificar. Kkolmaxik. La escritura de mi terreno est rectificada. Xinkolomaj ri uwujil wulew Recto, Derecho. Jikom, kolom, suk. Te vas directo. Kolom katbek Red. Kat. Hay muchas redes. E ki ri kat kolik Redondo. Ketekk, setesk. La luna est redonda. Ketekk ri ik Redondo. Setesk. El muchacho tiene la cabeza redonda. Setesk ri ujolom ri ala Refaccin. Qajbl wa, uxol waim. Ya termin de refaccionar. Xintotajik, ruk nuqajbl wa R e f o r m a . Kakobirsaj. Mis pensamientos los he reformado. Nukakobirsan ri nuchomanik Refrn. Nojibl tzij (Neol). Escribe los refranes que sabes. chtzibaj junipa nojibl tzij awetam Refrigeradora. Tewirisabl. Para estos das es urgente que compremos una refrigeradora. Kamik rajwaxik we kaqaloq jun qatewrisabl Regado. Jubum. Regaron el maz en el suelo. Xkijubuj ri ixim pa ri ulew Regado (aplicase a granos). Kirinq. El maz est regado. Kirinq ri ixim

Recoger. Sikk. Recojan el maz. Chisika ri ixm

Kaxla'n Tzij k'iche

Regalo. Kochinik. Me regalaron la comida. Xinkochij ri nuwa Regaar. Yajank. Mi padre me rega porque no le habl a mi to. Ri nutat xinuyajo rumal man xinchabej tj ri wikan Regar. Jabuxk. Se reg el maz en el suelo. Xjabx ri ixim chi uwach ri ulew Regar. Jopixk. Voy a regar la semilla de trigo. Kinjopij ri ija rech triko Regar agua. Janik. Regar la planta. Janik qayes Regresar. Tzalijk. La muchacha no aguant con el marido y regres a su casa. Ri ali man xuqiy tj ruk ri rachijil, xtzalij pa rachoch R e l m p a g o . Kaypa, koypa, xkoyopa. El relmpago me da mucho miedo. Kinxej wib che ri kaypa Relmpago. Kuypa, kaypa, xkyopa. El relmpago es resplandeciente. Kajuluw ri kuypa Relato. Tzijoxk. Se hizo un relato acerca de lo sucedido en el pueblo. Xbn jun tzijoxik chi rij xriqitaj pa ri tinamit Remendado. kojom, kojam. Tu ropa est remendada. Kojom ri awatzyaq R e m i e n d o . Kinkojoj. Quiero remendar mi ropa. kwaj kinkojoj ri watzyaq

Remojado. Mubam. Dejas remojado el frijol. Kamuba kanq ri kinq Remojar. Mubaxk. La ropa se pone en remojo. Ri chajon kamubaxik Remolino, viento. Sutkum. El remolino se llev toda la caa de milpa. Ri sutkum xukam bi ronojel ri patzan Renacuajo. Xuntuq, xmatuq, xtor. El renacuajo llegar a ser sapo. Ri xuntuq kux na xpq Repartir. Jachk. Se termina la reparticin de bienes. Xkis ri jachan echabl Repellar (accin de ). Taq. Jos repella su casa. Ri Xep kutaq ri rachoch Repello. Rij xan (neol.). Se est cayendo el repello. Tajn ktzaq le rij le xan Repetir. Kamulem. Se repite la limpia en la milpa. Kkamulx uchak ri abx Representante. Kaxwach. Luis es mi representante. Are ri nukexwach, ri a Wich Resaltado. Pichilk. El pajn qued resaltado de la tierra. Xipichi kanq ri kim chi uwach ri ulew Resbaladizo, resbaloso. Jilil. El camino es resbaloso. Kajilil ri be Resbalar. Jilpanik. El lodo es resbaladizo. Kajilpn ri xaqol
" 7
247

Kaxla'n Tzij k'iche

Resbaloso. Pililik, jililik. Te cuidas en el camino, porque est resbaloso. Kachajij awib rumal che kapilil ri be Residuo de maz. Salot. Sali muchos residuos del maz. Sibalj salot xel chech ri ixim Residuos, trocitos. Chaqapil, xrak, uxer. Dejaste residuos de comida sobre la mesa. Xaya kanq uchaqapil rakil pa uwi ri mexa Resolver. Kolomaxk. Me resuelven el problema. Kikolomaj nukaxkol Respiracin, aliento. Uxlab. La respitacin de la vaca se oye bien. Sibalj ktataj ri ruxlab ri wakx Respirar. Uxlabk. La respiracin de un nio no es igual a la de un viejo. Ri ruxlabk ri akal man junam tj ruk jun rij Resplandece, brilla. Kchupchutik. A lo lejos se ve que resplandece. Naj kiltaj wi, are che kchupchutik Restando. Elesanem. Se lo vamos a restar. Kqaban ri esanem che Resucitar, despertar. Kastajk. La resurreccin es slo un da. Xa jun qij ri kastajbl Reunin, Asamblea. Mulin ib, choboj. La gente tiene reunin. Ko kimulin ib, ri winq
" 8
248

Reverdecer. Raxark. La milpa reverdeci con las primeras lluvias. Ri abx xraxr ruk ri nabe tq jb Reverencia. Mejelem. Es necesario que nos arrodillemos. Rajwaxik kumejik Revisar. Nikoxk. Revisa tu libro. Chanikoj ri awuj nojibl Revolcar. Waqk. Los muchachos se pelean. Ri alabom tajn kechojinik Rey. Rajawal, ajawal. Aqu ya no existen reyes. Waral man ko tj Ajawal Rey, seorio. Ajawanel. Hace tiempo mataron a nuestro rey. Ojer tq qij xkamasx ri qajawanel Riachuelo,. Binl ja. El riachuelo est bien limpio. Sibalj chajchj ri binl ja Rincn. Jutz. El ratn est en el rincn. pa ri jutz ko ri cho Rion, frijol. Kinq. Me duelen los riones. Kqaxow ri nukinaq Ro. Nima, nimaja, nm ja. El ro se desbord. Xnimr uwach ri nima Riqueza. Qinomal. Mi abuelo tiene riquezas. Ri numam are ko uqinomal Risa. Tze. Dice el mdico que la risa ayuda a mejorar la salud. Ri tze, kcha ri ajkun, tz che ri qakaslemal Roble. Baqit, raxche. En la montaa hay muchos rboles de encino. Ko

Reventado. Toqopinq. Se ha reventado la pita. Xtoqopin ri kam

Kaxla'n Tzij k'iche

sibalj baqit chi uwach ri juyub Roble. Tzunuj. Las hojas del roble son tiles para abono. Ri uxaq le tzunuj tz che mes Robo. Elq. Se produjo un robo en el mercado. Xbantj jun elq pa kaybl Robusto. Jilijik. El cerdo est muy robusto. Sibalj jilijik ri aq R o c a d e c r i s t a l . Chayabj, choqabj. En Joyabaj se consigue la piedra de cristal. Ri chayabj kariqatj pa Xoy Roco. Kjajat uwach, xaqkaj. El roco est en la grama. Ri qayes kjajat uwach Roco. Raxqab. El roco te moja. Ri raxqab katuchaqsaj Rodear. Sutixk. Cuando fuimos sobre el lago tuvimos que dar vueltas al pueblo. Are tq xujbe pa uwi ri cho xeqasutij ri tinamit Rodela de trapo. Yawal, ixpachek. La muchacha usa la servilleta como rodela debajo del canasto. Ri yawal kukj ri ali chi uxe ri chakch are usut Rodilla. Chek. Porqu te duele la rodilla?. Jas che kaqaxow ri achek? Rojizo. Kaqruch, kq kq. El corte es de color rojizo. Kaqruch ukayibl ri uq

Romper. Jisk, richk,tzerk. Le rompieron todos sus papeles. Xkijispij ronojel ri uwuj Romper. Raqpuxk, richpaxk. El trabajo que hicieron no est bien, hay que romperlo. Man tz tj ri chak xkibano rajwaxik kraqpuxik Ronco. Jasjik, Jas uqul. Tu voz es ronca. Jas ri aql Ropa. Atzyaq. nicamente las mujeres usan el vestuario maya. Xu wi ri ixoqib kkikoj ri mayab atzyaq Ropa de cama. Sokaj. Laven la ropa de la cama. Chchaja ri sokaj Rosa. Ros. Rosa es el nombre de mi abuelita. Ri watit ubi Ros Rostro. Wch. Est golpeado el rostro de la seora. Soktajinq ri uwach ri chichu Roto. Richom, tzerom. Romp el papel. Xinrich ri wuj Ruda. Rura, arura. La ruda es buena para la tristeza. Ri rura tz che ri bis Ruido. Jininik. El ro ruge cuando llueve. Are chi kubn ri jb kajinn ri nima Ruido de las bombas. Polajem. El ruido de las bombas me asusta. Kinxij wib chech ri polajem

" 9
249

Kaxla'n Tzij k'iche

S
Sabe (l o ella). Retam. Ella sabe que llegar. Are retam che kinopanik Sbila. Tzelj. La sbila es una planta curativa. Ri tzelj are jun qayes kkunanik Sabio. Etamanel. Aqu est el gran sabio. chi ko wi ri nimalj etamanel Sabor. Kial. El limn tiene un sabor cido. Chm ukial ri limonx Sacabasura. Jokbl mes. Treme el sacabasura. Kama lq chi wech ri jokbl mes Sacapulas. Tujal. En Sacapulas se dan jocotes de calidad. Pa Tujal kkiy ri jelik qinom Sacar, restar. Elesaxk, esaxk. Te han eliminado del juego. Xatesx bk chi upam ri etzanem Sacerdote. Patre, pare. Don Miguel es sacerdote. Ri tat Kel are Patre Sacerdote Maya o Profesadores de la Espiritualidad Maya. Ajpom. Ahora muchas personas ofrendan con la ceremonia maya. Kamik e ki ri winq ajpom Sacudir. Towixik, tokoxik. Hasta que Teodoro sacudi la venta se alegr. Xtowx na ri ukay ri Lol, te ku ri xkikotik Sagrado. Loqalj. La tierra es sagrada. Loqalj ulew Sagrados alimentos. Loqlj wa ukya, (Neol). Debemos de respetar los sagrados alimentos. Rajwaxik qaya uqij ri loqlj wa ukya Sal. Atzam. No me gusta la sal. tz tj kinna ri atzam Salado. Ka chatzam. La comida est salada. Ka chi atzam ri rikil Salcaj. Sq ka ja. En Salcaj se fabrican los cortes. Pa Sq ka ja kban wi ri uq Sale. Kelik. El sol est saliendo. Tajn kel lq, ri qij Salga enseguida. Chel ubik. Que salgan primero los animales despus las personas. Chel ubik nabe ri awajib ka te ku ri ri e winq Salir. Elik. Voy a salir temprano de la casa. Kinel bk bajchi chi uwach ri ja Saliva. Chub. Mi saliva lleva enfermedad. Ri nuchub rukam yabil

" 0
250

Kaxla'n Tzij k'iche

Salpicar agua. Chiklonik, chikchaxik. Nos mojamos cuando salpic el agua. Xujchaqaq rumal xchiklon ri ja Saltamonte, langosta. Sak. Los saltamontes se comieron la siembra. Ri sak xekitij ri tikon Saltar. Xalqatixk. Saltas el palo. Kaxalqatij kanq ri che Saltillo. Tzut. En la escritura Kiche se usa el saltillo. Pa Kiche tajn kkoj ri tzut Saludo. Rutzil wch. Saludan a tu hijo. Kya rutzil uwach ri akojol Salvador. Tor. Salvador se llama el esposo de Andrea. Tor ubi ri rachijil ri Altrey San Andrs Sajcabaj. Sq kab ja. San Andrs Sajcabaja es municipio del departamento de El Quich. Ri Sq kab ja, uqab tinamit rech Kiche S a n C r i s t b a l To t o n i c a p n . Pajula. Hoy es da de mercado en San Cristbal Totonicapn. Kamik uqijil ri kaybl pa Pajula San Francisco el Alto. Chi uwi siwan (Chwisiwan). El municipio de San Francisco el Alto est creciendo. Tajn kkiy ri uqab tinamit Chi Uwi Siwan Sanda. Kq qoq (neol.). La sanda es rica. Jel ktijow ri kq qoq Sangre. Kik. La pata del perro est sangrando. Tajn kel ukikel pa raqn ri tzi

Santa Catarina (planta, dalia). Tuney. La planta Santa Catarina es muy bueno para el pelo. Sibalj tz che ri wiaj ri tuney Sapo. Ixpq, xpq. Ahora ya no hay sapos. Kamik man e ko ta chk ri ixpq S a q u m o s l e . Qesaj, chqesaj. Saqumosla del puesto a la muchacha. Qesaj ri eqelem che ri ali Sastre, costurera. Ajtisom. La costurera tiene sus ayudantes. E ko utobanelab ri ajtisom Saco. Tzalj, tzoloj che. Con la fruta del saco se hacen jaleas. Ruk ri uwach ri tzalj kbn ri kab Sazonar. Ratzamil. La sazn est en su punto. tz ubanom ratzamil Se engorda. Kchomarik. Ests engordando. Tajn katchomarik Se fue. Xbek. El perro se fue cuando vio el chicote. Xbek ri tzi are chi xuril ri chaybl Se hace. Kbn. Se hace cola para recibir el sueldo. Kbn cholaj che ukamik ri tojbl Se madura. Kchaqajik. El aguacate est madurando. Tajn kchaqaj ri oj Se madura. Kqanarik. El durazno se madura. Kqanar ri tikon Se mezcla. Kyujik. Mezclas el maz con el frijol. Kayujaj ri ixim ruk ri kinq
" !
251

Kaxla'n Tzij k'iche

" "
252

Se mueve. Kasilabik. El carro se mueve . Ri chich kasilabik Se multiplicaron. Xepoqik. Los conejos se multiplicaron en un mes. Ri imul xepoqik pa jun ik Se parece. Je kelik, are bk. Su voz se parece al de tu hermano. Ri uqul, are bk rech ri uchaq Se va caer. Ktzaq bk. Te vas a caer en el hoyo. Kattzaq bk chi upam ri jl Sea aceptado. Chajawaxq. Acepten mi papel. Chajawax ri nuwuj Seco. Chaqij. La tierra est seca por falta de lluvia. Chaqij ri ulew rumal che man ko tj ri jb S e c re t a r i a ( o ) . Ajtzib. A la secretaria se lo mancharon las hojas. Xkitzilobisaj kanq ri uwuj ri ajtzib Secreto maya. Maqaj, mawas. Maqaj as se llama un secreto para dominar a las personas. Maqaj jeri kabix chech umalkatixik jun winq Sed. Chaqij chi. El calor me da mucha sed. Ri qaq kuya chaqij chi chi wech Seguir. Taqexk. Es necesario seguir con nuestro trabajo. Rajawaxik kqataqej ubanik ri qachak Seguir. Ternexik. Este hombre tiene muchos seguidores. Ko sibalj ternel rech we achi Segunda generacin, linaje. Kaweq. Naci en la segunda generacin. Xalx pa ri Kaweq

Segundo. Ukab. Mi segundo hermano mayor se llama Juan. Xwan ubi ru ukab wtz Seis. Waqib. La gata tiene seis cras. Waqib ral le mes Seleccionado. Chatalik. La semilla que sembramos ayer estaba seleccionada. Chatal ri ija xqatik iwir Sello. Tiqbl. Cuando firmes el documento debes sellarlo. Are chi kajuch le wuj kakoj ri atiqbl Selva, bosque. Kichelaj. Hay muy poca selva. Man ki tj ri kichelaj e kolik Semana Santa. Awas qij. En Semana Santa la gente hacen pan. Kkiban kaxlan wa wa ri winq pa awas qij Sembrado. Awexam. Toda la tierra ya esta sembrada porque se acerca la poca de la lluvia. Awexam chk ronojel ri ulew rumal che kjetet lq ri uqajibl jb sembrado. Tikilk. El poste ya est sembrado. Tikl chk ri che Sembrado de maz. Abixbl. El sembrado de maz es muy extenso. Sibalj klikik ri abixbl Sembrador. Tikonel. El sembrador no va a venir. Ri tikonel man kpe tj Sembrar. Tikk. Hoy fuimos al cerro a sembrar arbolitos. Kamik xujbe che utikik tq che pa ri juyub Semi abierto. Jeqelk. La puerta est semi abierta. Jeqal jubiq ri uchi ja

Kaxla'n Tzij k'iche

Semilla. Ija. Las semillas son grandes. Chomaq ri ija Semilla de algodn. Tux. Crecio la semilla de algodn en la milpa. Xky le tux pa le abx Semiredondo. Kolkk. El jabn tiene la forma semiredondo. Kolkk ubanik ri chipq Semitas. Samet. Las semitas son hechas de afrecho. Ri samet kban che le salwat Sencillo. Qajinq uwach. Compr un carro sencillo. Xinloq jun chich, qajinq uwach Sensibilidad. Nm ranima, chuchuj ranima. Andrea es sensible. Sibalj nm ranima ri ali Trey Sentadero. Tuyulabl. Hice cinco sentaderos en el cuarto. Xinbn job tuyulabl pa ja Sentarse. Tuyik. Cuando comamos por favor te sientas . Kabn jun utzil katuyik are chi kujwaik Sentarse sobre los pies (mujeres). Sepek. Cuando tejen las muchachas se sientan sobre los pies. Are chi Kekemam ri alitomab kesepeik Sentido del gusto. Rayibl. Estoy perdiendo el sentido del gusto. Tajn kel nurayibl Sentir, saborear. Nak. Quieres saborear nuestra comida?. Kawaj kana ukial qarikil? Sea. Qatqik. EL lazo dej una sea en el cuello del caballo. Ri kolb

xuya kanq jun qatqik chi uql le kej Sea. Retal. Dejas una seal en la tierra. Kkoj kan retal chi uwach ri ulew Seor, anciano. Tata. El anciano va sobre los noventa y nueve aos de edad. Ri tata uchapom bk jumuch beljeb ujunab Seora, anciana, mam. Chuchu, chuch. La seora Mara est enferma. Yawab ri chuchu Liy Separado. Tastalk. Tengo separada tu comida para cuando vengas. Xints kanq ri arikil are chi katpetik Sepralo. Jacha. Separa al perro del gato, que estn peleando. Chjacha ri sya ruk ri tzi tajn kechojonik Sptimo. Uwuq. Estamos en el sptimo da. j ko pa uwuq qij Ser superior, Dios. Ajaw. Dios es el formador del cielo y de la tierra. Ri Ajaw are xwokow ri uwach kaj ulew Serenidad, tranquilidad, paz. Jorjotk, jorork. Todas las maanas hay serenidad. Ronojel aqabil kjorjotik Serpiente cascabel. Tzojtzj kumtz, sochoj. Si te llega a picar una serpiente cascabel, te mueres. We katutya jun tzojtzoj kumtz katkamik Serpiente de agua. Ales, baqe, saqabe. La serpiente de agua me da miedo. Kinxij wib chech ri kumtz ales

" #
253

Kaxla'n Tzij k'iche

" $
254

Serpiente emplumada. Quqkumatz. Quqkumatz se llama una deidad en la cultura maya. Je ri kabix chech ri jun ajaw pa ri mayab nojibl Servidor. Patanel. Diego es servidor. Ajpatan ri Tek Servidor, obediente. Nimanel. Juan es un nio servidor. Nimanel ri akal Xwan Servilleta. Sut. Las tortillas estn envueltas en la servilleta. Pa ri sut pisom wi ri lej Servilleta, envoltorio de masa. Pisbl wa. La servilleta de las tortillas es nueva. Kak ri pisbl wa Servir. Nimank. Si sirves saldr bien. We katnimanik tz kelik Sesenta. Oxkal. Diego tiene sesenta aos de edad. Ri Tek ko oxkal ujunab Sesin, acordar. Choboj, pa jun junam, riqoj, riqow. Estn realizando una sesin acerca de la montaa. Tajn kkiban jun choboj chi rij ri juyub Sexagsimo. Uroxkal. Mi abuelo es sexagsimo. Ri numam are uroxkal winq Sexto. Uwaq. Hasta el sexto surco siembras el gisquil. Ka pa uwaq qet katik ri chima S. Je, ye. S, maana viajo por all. Je chweq kinbek jela Siembra. Tikon. Este ao no sembr.

Che we junab man ko tj tikon xinbano Siembra de maz. Awex. Ayer sembr maz en el terreno de mi abuela. Iwir xinban awex pa kulew ri watit Siempre, con frecuencia. Amaqel. Me da hambre con frecuencia. Amaqel kinnumik Siempre, continuo. Junalik, Junelik. Te amar para siempre. Junalik katinloqaj Sierra que usan los aserradores. Mojar. Prest mi sierra a Martn. Xinqaj numojar chech ri a Tin Siete. Wuqub. Doa Francisca tiene siete hijos. Wuqub ral ri nan Sikya Signo de la suma. Retal mulink. El signo ms nos indica suma. (+) Ri retal mulinik kubij chi qe, che xa qaya uwi Silbar. Xubank. Cuando te silbo ah sales. Are chi katinxubaj katel lq Silbido, especie de planta. Xb. No puedo silbar como t. Man kinkowin tj kinbn ri axub Silla. Tem. En Xela compr las ocho sillas. Ri wajxaqib tem xinlq je la Xelju Silla, asiento. Kubl, tuyulibl, kulbl. Usa el asiento. Chkajo we kubl Silln. Nimatem. Te duermes sobre el silln. Katwar pa ri nimatem

Kaxla'n Tzij k'iche

Silvania. Kixtan. La silvania es comestible. Ri kotzij kixtan katijowik Similar. Je la le, je la. Mi sombrero es similar. Je la le ri nupwi Singular. Tukelal. Singular significa que solo es uno. Ri tukelal kubij che xa jun kolik Sntesis. Mulibl nojibl, (Neol). Debes aprender a sintetizar. Rajwaxik kawetamaj ri mulibl nojibl Sirvan. Chipatanij. Sirvan bien a Toms. Chipatanij ri a Max Sirviente. Mokom, patanel. Tuve que buscar un sirviente para hoy. Xintzukuj na jun patanel kamik Sistema. Nukulem. Es mejor si hacemos un nuevo sistema. tz we kaqaban jun kak nukulem Sistema circulatorio. Jablkik (Neol). El sistema circulatorio es el que da energas. Ri jablkik are kayaow chuqab Sistema nervioso. Ibochil (Neol). Debemos de cuidar nuestro sistema nervioso. Chqachijij ba ri qibochil Sistemas educativos. Nukbl kutubl. Nuestro sistema educativo no es muy bueno. Man tz tj ri qanukubal tijobl Sitio. Xoral. Por este sitio te volver a encontrar. Pa ri xoral katinwil chi wi Sobrante. Chaqap, utzaqatil. Todava qued un sobrante. Xkanj na kanq ri chaqap

Sobrante de la tapisca. Pichol. Hay mucha sobra de la tapisca que qued. Ko sibalj pichol xkanj kanq Sobre de. Pa uwi, (puwi). La ropa est sobre el lavadero. Ko ri chajon pa uwi ri chajonbl Sobrina (o). Ikaq. Mi sobrina est en la escuela. Ko pa ja tijobl ri wikaq Sol. Qij. El sol no est alumbrando. Man kkay tj ri qij Solamente. Xu wi, xq xu wi. Solamente esto puedo decirles. Xq xu wi wa kinkowin chech ubixik chi we solear. Sak. Hay que solear el frijol. Ksa ri kinq Solicitar. Tak. Vamos a solicitar el terreno al dueo. Kqabn utaik ri ulew che ri rajaw Slida, fijo. Ko. La casa es bien slida. Ko ri ja Solitario. Utukel. El muchacho vena sin compaa. Xq utukel petinq lq ri ala man ko ta rachil Sollozar, gime. Jiqowk, jiqjitk. La nia est gimiendo. Kajiqow ri akal Soltado. Tzoqopitalk. Se soltaron a las ovejas. Xetzoqpitj ri chij Soltar, dejar libre. Tzoqopixk. Soltaron al caballo en el corral. Xtzoqopx ri kej pa ukabl Sombra. Muj, muj. La sombra me protege. Kinuchuq ri muj

" %
255

Kaxla'n Tzij k'iche

" &
256

Sombreado. Mujam. La foto est sombreada con lpiz. Mujam ruk tzibabl ri wachibl Sombrero. Pwi. El sombrero de Nicols, es grande. Nm ri upwiri a Kulax Son pocos. Ki tj. Nuestros visitantes son pocos. Man e ki tj ri qula Sonrer. Tzetzetk. Me gusta cuando sonre. tz kinwl ri utzetzetik Soplar. Xutink. El fro est soplando fuerte. Tajn kaxutun ri tew Sordo. Sor, tk (Tek). El hijo de Sebastiana es sordo. Sor le ral ri ali Pox Sostener. Qatok. Sabemos que el alimento nos sostiene. Qetam che ri qawa kujutoo Sostener. Toqexk. Tenemos que buscar con qu sostener la casa. Kqatzukuj jas ruk kqatoqaj ri ja Sostener, levantar. Telexk. Entre los seis sostendremos el palo. Kqatelej ri che, ujwaqib Sostenido. Lotem. Sostuvo el palo con las manos por mucho tiempo. Naj xulotej ri che, ruk ri uqab Sosteniendo. Uchelem. La viga est siendo sostenida por adobes. Ri xan uchelem ri tem Su (posesivo). U. Su hija se cas ayer. Ri umial xkuli iwir Su adorno. Retzabalil. Colocaron muchos adornos en el casamiento.

Xekikoj ki retzabalil, ri kulanem Su aliento. Ruxlab. El animal an tiene aliento. Ko na ruxlab ri awj Su cscara, su espalda. Rij. La cscara del huevo es delgada. Xx rij ri saqmol Su columna vertebral. Ucheal rij. A mi hermano mayor le duele la columna vertebral. Ri wtz kaqoxw ri ucheal rij Su cumpleaos. Ujunabil. Ella cumple aos dentro de dos meses. Are kurq ri ujunabil pa keb ik Su cuado. Recham. Su cuada se llama Luca. Lus ubi ri recham Su dulzura (de sabor). Ukial. Es muy rico el sabor de la pia. Sibalj jel ukial ri matzati Su dureza. Ukowil. La dureza de tus sentimientos no te da paz. Ri ukowil ri anabalil man kuya tj ri jamaril chi awe Su edad. Ujunab. Mi mam tiene sesenta y cinco aos. Oxkal job ujunab ri nuchuch Su enojo. Roywal. A Mara no le pasa su enojo. Man kqaxtaj ri roywal le ali Mariy Su flor. Usijal. El garbanzo ya est floreciendo. Tajn kpe usijal ri karwan Su forma. Ubanik. La forma de la casa qued bien. Ri ubanik ri ja tz xelik

Kaxla'n Tzij k'iche

S u g e n e r a c i n . Rijalil. L a generacin del seor Toms, son bastantes. E ki e rijalil e tat Max Su hermana (o) menor. Uchaq. Llevaba a su hermana menor de la mano. Ukamom bk che uqab ri uchaq Su hermano. Rachalal. Felipe tiene hermano en Momostenango. Ko rachalal pa Tzoloj che ri Pel Su hijo (madre a hijo-a). Ral. El hijo de la seora estudia. Ri ral ri chichu kutijoj rib Su hueso. Ubaqil. Se le quebr su hueso. Xqip ubaqil Su igualdad. Ujunamil. Se nota su igualdad. Kaqalajn ri ujunamil s u i n s t r u m e n t o p a r a s u b i r. Upaqalibl. Logra escalar gracias al instrumento. Rumal ri upaqalibl kakowinik kapaqik Su intestino. Rixkol. Ayer lo operaron de su intestino. Iwir xpoch chech le rixkol Su lugar de invocacin. Uqijilabl. Su lugar de invocacin est en el cerro. Ri uqijilabl ko je la pa juyub Su mandato. Utaqanik. El mandato de mi abuela es, no vender mi terreno. Ri utaqanik ri watit are che man kinkayij tj ri wulew Su marido. Rachajil. Juana le da de comer a su marido. Ri Wan kutzuq ri rachajil

Su mes, su sueldo. Rikil. Pgale su mensualidad a la muchacha. Chtojo ri rikilal ri ali Su muslo. Ra. Se puso colorado su muslo por el puetazo. Rx xubn ra rumal le tok Su nalga. Rachaq. Se cans su nalga por estar sentado. Xqitaj ri rachaq che ri tuyalem Su nido. Usok. El perro se hech en su nido. Ri tzi xkoti pa usok Su ojo. Ubaqwach. Su ojo tiene catarata. Ko sutz pa ri ubaqwach Su pepita. Ubaq. La pepita del durazno es roja. Kq ubaq le turas Su precio, su valor. Rajil. Cunto cuesta la olla?. Jampa rajil le tuy? Su puesto, su cargo. Reqalen. El hombre entrega hoy el puesto. Kamik kujch kanq reqalen ri achi Su raz (historia). Uxeal, urab. La historia de nuestro pueblo nunca se olvida. Ri uxeal ri qatinamit man kasach tj Su sabidura, conocimiento. Retamabl. Es mucha la sabidura de mi abuela. Nm ri retambal ri watit Su suegro o tu yerno. Aji. Veo que tu suegro es bueno. Kinwilo chi tz ri aji Su totalidad. Utzaqatil. Cunto es en total?. Jumpa le utzaqatil?

" /
257

Kaxla'n Tzij k'iche

Su tronco. Ukutamil. El tronco de la manzana est enterrado bajo la tierra. Ri ukutamil ri mansan muqtajinq chi uxe ri ulew Su vello. Rismal. Se le quem el vello del brazo, por el fuego. Xkat rismal uqab rumal le qaq Su vibracin. Ubirowem. Estbamos platicando cuando vimos la vibracin de la fogata. Tajn kujtzijon are chi xql jun ubirowem Suave. Chuchuj. La tortilla de maz es suave. Chuchuj ri lej rech ixim Sube. Kaqanik. Est subiendo en el techo. Tajn kaqanik pa uwi ri ja Subir. Aqank. Me sub en cima del rbol. Xinbn ri aqanem pa uwi ri che Suceder. Kulmaxik. Es penoso lo que aconteci. Sibalj kx ri xkulmaxik Sucio. Tzil. El agua es sucia. Tzil ri ja Sudor. Katnal, boqow ja, katan). Ests sudando. Katel pa katan Sudor de fiebre. Saqtikow, katanal. El nio Tiene sudor de fiebre por la calentura. Kpe saqtikow che le akal rumal le qaq Suegro. Ji. Tu suegro es muy enojado. Sibalj kan ri aji Sueo. Achik. So. Xinachiknik
" (
258

Suficiente. Ruk la. Djalo as, es suficiente. Chya kan je la, ruk la Suma, juntar. Mulink. La suma me cuesta mucho. Kx kinriq che ri mulink Sumando. Mulinem. Cunto te da la suma?. Jampa kel chi awch ri mulinem? Supervisar. Usolixik. Hoy viene una persona a supervisarme. Kamik kepe ri winq che nusolixik Surco. Qet. La cuerda de terreno tiene veinte surcos. Ri jun kam ulew ko junwinaq qet chi upam Surtido, de colores. Xolm. Es surtida su venta. Xoltl uwach ri ukay Sus Nmeros Ordinales. Ucholajibal. Los nmeros ordinales nos indican orden. Ri ucholajibl kubij ri nutbl Suspendido. Tanabam. Se suspendi el trabajo en el mercado. Xtanabx ri chak pa kayibl Sustantivo. Biajnem (Neol.). El sustantivo sirve para nombrar personas, animales y cosas. Ri biajnem kukj kibi tq ri winq, awajib chil jastq Sustento. Wa ukya. Sin el sustento moriramos. We man ko le qawa qukya kojkamik

Kaxla'n Tzij k'iche

T
Tbano. Ixktz. El piquete del tbano da calentura. Ri utisbl ri ixktz kuya qaq Tabla. Tzalam. Quemaron cinco tablas de madera. Job raqn ri tzalm xeporoxik Tablillas o molendero. Aqen. El molendero es ancho. Raparik uwach ri aqen Tabln para siembra. Lochoj. Miguel dej preparado el tabln para sembrar. Xubn kanq ri lochoj rech tikonijik ri a Kel Tacao. Xuy. Gaspar es muy tacao. Ri Pal sibalj xuy Tacuazn. Wuch, uch. El tacuazn se llev tres pollitos. Ri wuch xukam bk oxib chan Taladro para madera. Tolom. El taladro es una herramienta que utiliza el carpintero. Ri tolom are jun chakubl rech ri ajanel Talpetate, pea. Xq. Mi mam te trajo el talpetate. Ri xq xukam lq ri nunan awuk Taltuza. Ba. La taltuza escarba la milpa. Ri ba kulu ri abx Tamal. Pach. Doa Roberta hace paches. Ri nan Wet kubn ri pach Tamal crudo. Ws, ws. El tamal que sirvi la cocinera est crudo. Ri sub xuya ri ajkay ws na Tamalito. Sub. Los tamalitos envueltos en hoja de milpa son sabrosos. Ri sub rech uxaq abx jelik ktijowik Tamalitos con frijol (tayuyos). Uben. Doa Josefa hace tayuyos sabrosos los das lunes. Ri nan Chep kubn jel tq uben pa luqij Tambaleo. Baqotem. Mi cama est tambaleando. Kbaqot ri nuchat Tambin, y. Xuquje. Cuando vengas, tambin traes a tu mam. Are chi katpetik xuquje kakam lq ri anan Tambor. Labl, chamchan, bunbun. El nio sabe tocar su tambor. Ri akal retam uqosaxik ulabal Ta p a d e r a , i n s t r u m e n t o p a r a tapar. Tzapibl. La tapadera de olla se quebr. Ri tzapibl ri boj xpaxik Tapado de rastrojo. Malkolin. El tapado de rastrojo est mal hecho. Man tz tj ri malkolin xbanik

" )
259

Kaxla'n Tzij k'iche

# =
260

Tapisca. Jch. Maana nos iremos a la tapisca. Chweq kujbe na pa ri jch Tapiscar. Jachanik. Estn tapiscando. Tajn kejachanik Taquigrafa. Aninq tzib (Neol). Mi hermana est aprendiendo taquigrafa. Tajn karetamaj aninq tzib ri wanab Tarde. Matam. Llegaste tarde para la comida. Matam xatpe che ri waim Te estn hablando. Katchabexik. Mujer, te estn hablando. Ixq tajn ktchabexik Te vas. Katbek. Te vas con tus hijos?. La katbe kuk ri awalkwal? Tecolote. Tukr. Se dice, que cuando el tecolote canta cerca de la casa alguien muere. Kabixik are chi ri tukr kabixonik chi unaqaj ri ja, kamikal kubij Tecomate. Tzu. El tecomate porta agua fresca. Ri tzu karukaj joron Teja, comal. Xot. Tienes que arreglar las tejas porque viene lluvia. Kabn usukbaxik ri xot rumal kpe ri jb Tejedor (a). Ajkem. El tejedor tiene mucho trabajo. Ko sibalj uchak ri ajkem Tejido. Kem. El tejido es mo. Wech ri kem Tela blanca antiguo. Saqpor. Es de tela blanca el guipil antiguo de las seoras. Saqpor kkay ri kipot ri nan

Telfono. Oyonibl. El telfono se descompuso ayer. Ri oyonibl xbn kx iwir Telegrama. Aninq taqawuj (Neol). Le mand un telegrama a mi pap. Xintq bk jun aninq taqawuj che ri nutat Temascal. Tuj. Mi hermano y yo con frecuencia nos metemos en el temascal. Tajinik, kujok pa tuj ruk wachalal Temblar. Birbitk. Tiemblo por la fiebre. Kinbirbat rumal ri qaq Temblor. Kabraqan. Estuvo fuerte el temblor. Sibalj ri kabraqn xubano Templado. Liloj. Estamos en un clima templado. Ujko pa liloj Templo Maya. Tojil. En Utatln se puede observar todava, el lugar en donde est el templo Tojil. Pa Qumarkaj ka kilitj na ja wi je xkoji ri Tojil Templo, iglesia. Tyox ja. La iglesia fue construida el ao pasado. Ri tyox ja xbn junabir Temporal de lluvia. Qeql jb. El temporal de lluvia mat la papa. Ri qeqj jb xukamsaj ri saqwach Temprano, antes. Bajchi, nm aqab, atam. Temprano sal en busca de don Manuel. Bajchi xinel bk che utzukuxik ri tata Wel Tenamaste. Ixkub, xikub. Debajo de la olla hay tres tenamastes. Chi uxe le boj ko oxib ixkub

Kaxla'n Tzij k'iche

Tendido. Laqbam, likbam. La chamarra est tendida en el suelo. Laqbam kanq ri kul chi uwach ulew Tendido. Ripom. El pollo est tendido en el suelo. Uripom rib pa ulew ri k Tenedor, instrumento del albail, ua. Ixkyeq. El albail utiliza su instrumento. Ri ajtzaq kukj ri uchakubl ixkyeq Tener llagas. Chakirik. Tu cuerpo se llen de granos. Ri achakul xchakirik Tercero. Urox. Llegu de tercero a la reunin. n urox xinopn pa ri mulibl ib Tercio. Pa oxib. Nicols dividi en tres su terreno. Ri a Kulx kubn pa oxib ri rulew Terminacin. Ukisik. El firmamento no tiene terminacin. Ri kaj man ko ta ukisik Terminado. Kisnq. Se ha terminado nuestra tarea. Xkis kanq ri qachak Terminar. Tanabaxk, totajem. Creo que hasta aqu terminamos con nuestro trabajo. Kinbij che keqatanaba ri qachak chi ri Termino medio. Baqbj. Es medio gordo el hijo de Encarnacin. Baqbj ri ukojol ri Chon Ternera. Basiy. La ternera es linda. Jel ri basiy Terreno surcado. Tajen. Ya se acerca la poca para surcar la milpa.

Petinq ri tajen che ri abx Ta. Chutinan. Mi ta me trajo un gatito. Xukm lq jun laj numes nuchutinan Tibio. Saqlil. Yo quiero agua tibia. Are kuwaj ri saqlil ja Tiempo. Qijbl, qij sq. Si trabajas no sientes el tiempo. We katchakunik man kana tj ri qijbl T i e m p o , u n i v e r s o . Qijsaq, uwchulew. El creador hizo el universo. Ri Ajaw xuban ri qijsaq Tiene eco. Kxojinik, kaxojlink. El barranco tiene eco. Kaxojin ri siwan Tierno. Ton, tur. Los gisquiles an estn tiernos. Ri chima ka ton na Tierno, fruta en proceso de maduracin. Puy. El nio se come el durazno tierno. Ri akal kutj ri puy turas Tierra. Ulew. La tierra no es de nosotros, sino de nuestros antepasados. Ri ulew man qech tj, kech ri qatit qamam Tierra arcillosa. Ixim ulew. En pura tierra arcillosa en donde siembro mi milpa. Sibalj ixim ulew kintik wi ri wabix Tierra frtil. Quq. La milpa se desarrolla en tierra frtil. Jel kuna ri abx chi upam ri quq ulew Tigre. Balm. Le tengo temor al tigre. Kinxej wib chech ri balm Tijera. Tixerx, tuxer. La tijera se cay en el suelo. Ri tixerx xtzaq pa ri ulew

# 1
261

Kaxla'n Tzij k'iche

# 2
262

T i n a j a , c n t a r o . Qebl. L a seorita quebr su tinaja. Xupaxij uqebl ri ali To. Chutitat, ikan. Mi to se cas en Santa Mara Chiquimula. Xkulik pa Tzoloj che ri nuchutitat Tirado. Roqolk. El lazo del caballo est tirado en el suelo. Roql chi uwach ri ulew, ri ukolob ri kej Tirado en el suelo. Patzalik. Tus papeles estn tirados en el suelo. Ri awuj patzl Tirado sobre el suelo. Ponolik. El hombre est tirado en el campo. Ponl ri achi chi uwach ri taqaj Tirador. Kaqanel. Luis es tirador. Kaqanel, ri a Wich Titilar (fogata). Kremw, krepw. La fogata est titilando. Kremow ri qaq Tiza, yeso. Sq tzibabl. La maestra hace uso del yeso. Ri ajtij kukj ri sq tzibabl Tizne. Xaq. El tizne que est en el techo es bien espeso. Pim ri xaq ko chi uxe awi ja Tocar. Korkotk. Estn tocando la puerta. Tajn kkikorka ri uchija Tocayo. Kaxel, kex. Mi hijo es tocayo de mi esposo. Ukaxel wachijil ri wal Todava no. Maja na. Todava no me duermo. Majana kinwarik Todo. Ronojel. Todo lo que te he dicho

es verdad. Ronojel xinbij chi awe saqalj tzij Todos. Iwonojel. Todos van a la fiesta. Iwonojel kixbe pa nimaqij Toms. Max. Toms est gordo. Chom ri a Max Tomasa. Max, Xin. La seorita Tomasa es muy bonita. Jel kkay ri ali Max Tomasa. Xin. La compaera de Sebastin se llama Tomasa. Xin ubi ri ukulaj ri a Pox Tomate. Px. Ahora est caro el tomate. Paql rajil le px kamik Torcaza (pjaro). Tukumux. El pjaro torcaza est comiendo el trigo. Ri tukumx tajn kutj ri triko Torcido. Jech, kotkik, jeyjik, jeyalik. Nuestro camino est torcido. Jech ubanom ri qabe Torear. Tzuruj. Fuimos a torear. Xujbe pa tzurik Torteado. Lejtajinq. Toda la masa est torteada. Lejtajinq ronojel ri qor Tortear. Lejenk. T torteas. Katlejanik Tortilla de elote. Akwa. Las tortillas de elote son sabrosas. Jel katijow ri akwa Tortilla de maz. Lej. La tortilla est caliente. Miqin ri lej Tortola. Xunkur. La trtola se mantiene en el trigal. Ri xunkur kkoji pa tq ri triko

Kaxla'n Tzij k'iche

Tortuga. Kk. Tengo tres tortugas. Ko oxib nukok Tortulero. Kaml be. El tertulero es muy alto. Sibalj nm raqn ri kaml be Tos. Kaxqul, ojobj. El beb tiene tos. Ri ne ko ri kaxqul che Tos, amigdalitis. Qulaj. Cristbal tiene tos. Ri a Xtub, ko qulaj chech Toser. Tujnabk. El niito tiene tos. Ko tujnabk che ri alaj akal Tosferina. Jiq, jiqnq j. La tosferina mata. Kkamsn ri jiq Tostada de maz. Wotzotz. Las tostadas son ricas con agua de salpor. Ri wotzotz jelik katijow ruk ri uwal saqpor Tostar, frer. Kilink. Tuestas el trigo. Kakilij ri triko Totonicapn. Chi uwi Miqin Ja (Chwi Miqina). La plaza de Totonicapn es grande. Nm ri kayibl pa ri tinamit Chi Uwi Miqin Ja Totonicapense. Aj chi uwi miqn ja, (ajchiwimiqina). Pedro es Totonicapense. Aj Chi Uwi Miqin ja ri Lu Trabajador. Ajchak. Manuel, es un buen trabajador. Utzalj ajchak, ri Wel Trabajando. Chakunem. Anastasia est trabajando en Chimaltenango. Pa Boko kachakun wi ri Tax Trabajar. Chakunk. Maana voy a trabajar da y noche. Chweq

kinchakn pa qij chi chaqab Trabajo. Chak. Antonia trabaja todos los das. Ronojel qij kachakn ri Ton Trabajo por mes, Mensual. Ikil. Trabajas por mes. Che ikil katchakunk Tradicin. Naqatasbl, natasbl, naqtisabl. Es tradicin nuestra usar la marimba. Are qanaqaqisam qib chi qech ri ukojik ri qojom Traductor. Qaxel tzij. Mi trabajo es ser traductor. Ri nuchak are qaxel tzij Traductor. Tzaql tzij, qaxl tzij. El traductor no me cobr. Ri tzaql tzij man ko ta pwq xuta chi we Traer. Kam lq. Acaban de traerlo. Ka te xkam lq Tragar. Biqk. Ya trague mi medicina. Xinbiq bk ri nukunabal Traje antiguo. Kutin, xerka. Andrs usa el traje antiguo. Ri a Trix, kukj ri kutin Trama (instrumento para tejer). Uwakem. Se termin la trama de color blanco. Xkis ri uwakem sq uwach Trampa. Chapabl, lajab. La taltuza cay en la trampa. Ri ba xqaj chi upam ri chapabl Trampa para pjaros. Kambl, lajab tzikn. Coloqu una trampa para los pjaros. Kinkj jun lajab chi ke tq ri tzikn Tramposo, exagerado. Lawlo. Es muy exagerado su enojo. Sibalj lawlo ukanal

# 3
263

Kaxla'n Tzij k'iche

# 4
264

Tranca. Tokopibl. Dej atrancada la puerta. Xintokopij kanq ri uchi ja Tranquilidad. Jamaril. En estos das hay tranquilidad. Pa tq we qij ko ri jamaril Transparente. Saqtetoj. El papel es transparente. Saqtetoj ri wuj Trato formal(2.P.s). La, lal. Cmo est usted?. La tz wch la? Trbol (especie de planta). Lotz. Como el trbol. Kintij ri lotz Trece. Oxlajuj. Mi hija tiene trece aos. Ko oxlajuj ujunab ri numial Trementina. Qol. La lea tiene trementina. Ko qol chi rij ri si Trenzado. Pachum. La seorita tiene trenzado el cabello. Upachum ri uwi ri ali Tre n z a n d o , t re n z a r ( p a r a sombrero). Puchunik, pachunik. Las mujeres trenzan. Ri ixoqib kepuchunik Tres. Oxib. Te comiste tres tortillas. Xatij oxib lej Tres veces. Oxmul. Ixchel toma medicina tres veces al da. Oxmul kuqumuj ukunabal ri Ixchel pa ri qij Trescientos. Olajkal, Jolajkal. Ya han transcurrido trescientos das de ste ao. Olajkal qij j benq che we junab ri Trescientos cuarenta. Wuqlajkal. El duraznal tiene trescientos cuarenta frutos. Wuqlajkal uwach ri turas

Tringulo. Oxtzalaj. El mdico vive en la orilla de El Tringulo. Ri ajkun kel chuchi ri oxtzalaj Trigo. Triko. El trigo solo se cosecha en tierras fras. Ri triko xq xu wi kuya pa joron ulew Trillar el trigo. Chayoj, yoqoj, qosin. Tres caballos estn trillando el trigo. Oxib kej tajn kiban ri chayoj Triste. Bis. La seora est triste. bis ko ri chuchu Troje. Kuja, koja. En el troje se guarda el maz. Chi upam ri kuja kakl wi ri ixim Tronco. Chakulal che, kutam. El tronco del rbol es grueso. Sibalj pim uchakulal ri che Tronco. Kutam. El tronco est ardiendo. Tajn kajalw ri kutam Trozo. Bolaj. Rajo la lea sobre el trozo. Kinpaq ri nusi pa uwi ri bolaj Trueno, rayo. Kaqulja. El rayo le cay al hombre. Xqaj chi rij ri achi ri kaqulja Tu b e rc u l o s i s . Chaqij j. L a tuberculosis da calentura. Kuya qaq ri chaqij j Tuerto. Tzoq. El hombre se qued tuerto. Ri achi xkanj tzoq Tunco. Kut, kut. La cola del perro es tunco. Kut uje ri tzi Tupido. Patzapk. La hierba est tupida en la milpa. Patzpik qayes chi upam ri abx

Kaxla'n Tzij k'iche

Tusa, Doblador. Joq. El doblador est caro. Paql rajil ri joq

Tuyo. Awech. Esa casa es tuya. Awech le ja

# 5
265

Kaxla'n Tzij k'iche

U
Ubre, seno. Tu. Ya le estn creciendo las ubres a la cabra. Tajn kkiy utu ri kisik ltimo. Kisbl. Me voy de ltimo. Kisbl kinbek ltimo. Ukisbl. Sus ltimas palabras fueron las que entend. Ri ukisbal tzij are, tz xintao Un ao. Junab. El nio tiene un ao de edad. Jun ujunab ri akal Un grupo. Jupuq. Se robaron un rebao. Xelqax jupuq chij Un lado, un pedazo. Juperaj. Te toca el otro lado del terreno. Chwechebej le jun chk juperaj ulew Un par. Jukulaj. Una pareja huy. Jukulaj winq xeanimaj bk Un pedacito. Juba. Quieres comer un pedacito de tamal. Kwaj katj juba wa Un poco. Jubiq. Aqu hay un poco para ti. Ko jubiq awech Un puo. Julochin, jumuq. Te tiro un puo de tierra. Kinkiyaq bk jumuq ulew chi awe Un quetzal (dinero). Jun quq. El pan cuesta un quetzal. Jun quq rajil ri kaxlan wa Un trago. Juqub. Tomate este trago de agua. Chqamuj we juqub joron Una mano (cantidad). Jun loch, juloch. El nance lo venden por una mano en el mercado. Pa jujun loch kkayx wi tapal pa ri kayibl Una medida. Jupaj. Quiero que tomes solo una copa de aguardiente. Xa jupaj tzam, kwaj kaqamuj Una Vez. Jumul. Hazlo una vez ms. Chbana jumul chk Unnimes. Junam kiwach. Los hermanos estn unnimes. Ri achalal junam kiwach Unidad Nacional. Junam Wachil Amaq. El pas necesita de la unidad nacional. Rajwaxik ri junam Wachil Amaq pa qatinamit Unido, aadido. Tiqom. El hilo est aadido. Tiqatl ri btz Unir. Nukk. Unamos nuestras palabras. Chqanuku ri qatzij Unir, aadir. Tiqk. Tienes que aadir la punta del lazo con el otro extremo. Chatiqa utzam ri kolb ruk ri jun chk

# 6
266

Kaxla'n Tzij k'iche

Universitario (a). Ajnim tijobl. Mi hermano menor es estudiante Universitario. Ri nuchaq are tijoxel rech Ajnim Tijobl Uno. Jun. Esperaremos solamente a uno ms. Xq xw jun chk kqayej Uno de los primeros hombres del maz. Majukutaj. Majukutaj es uno de los primeros hombres de maz. Ri Majukutaj are jun chi kech ri nabe tq achijab Uno de los primeros hombres del pueblo maya. Balm Aqab. Balam Aqab es uno de los primeros hombres del pueblo maya. Ri Balm Aqab are jun chi kech ri achijab re mayab tinamit Uno de los primeros hombres del pueblo maya. Balm Kitze. Balm Kitze, es uno de los primeros padres del pueblo maya. Ri Balam Kitze are jun chi kech ri nabe tq tat rech ri mayab tinamit

Urdidor. Qinl batz. Micaela es urdidora. Ajqinl batz ri ali Kel Urdidora. Qinbl. Si no se usa la urdidora no queda bien el tejido. We man kakoj tj ri qinbl man tz a kel ri kem Urdir. Qink. Manuela est urdiendo. Ri wel kuqin ri batz Urdir hilo, onomatopyico del gato. Batzink. Tendr que urdir el hilo. Kinbatzij na ri batz Usado, de segunda mano. Kamulibl. Carro de segunda mano. Kamulibl chich Usar, poner. Kojk. La ropa que les di es para usar. Rech kojk ri atzyaq xinya chi iwe Ustedes. Alq. Es mejor si ustedes duermen. tz we kwar alq Ustedes. x. Quiero que ustedes lo hagan. Kwaj che x kixbanowik

# 7
267

Kaxla'n Tzij k'iche

V
Va. Kbek. El hombre va a los vahos. Ri achi kbek pa utuj juyub Vaco. Tolonk. Pasen para ac, aqu est vaco. Chixqatan lq je wa, rumal che tolonik Vacunacin. Toqoj. En los prximos das habr vacunacin. Pa tq ri qij petinq ko ri toqoj Vamos. Jo. Vamos a tu casa. Jo pa ri awachoch Vapor. Buquw. Cuando se riega agua sobre el fuego sale el vapor. Chi katx ja pa uwi ri qaq kel lq ri buquw Va r i e d a d d e f l o r d e m u e r t o . Kexwach, koxwa. la flor de muerto es aromtica. Kok ri kexwa Ve a decirlo. Jabij. Anda a decrselo a tu pap. Jabij che ri atat Ve a mirar. Ja wila. Ve a mirar si ya hay elotes. Ja wila we ko chi aj Veces. Mul. Comer dos veces. Kamul kinwa na Vecino. Kulja. Ayer se cas mi vecino. Iwir xkulik nukulja Veinte. Juwinq, jukal. Ya puedo contar hasta veinte. Kinkowin chk kinajilan ka juwinq Veinte aos. Katun. Tenemos veinte aos de estar trabajando. Xqakis jun katun che qachak Ve j e z . Rijobik. Estamos envejeciendo. Tajn kurijob Vellos. Ismal. Tus manos tienen vellos. Ko rismal aqab Velorio. Warank. Ayer fuimos a velar al difunto. Iwir xujbe pa waranik ruk le kamanq Ven. Saj, tanq. Le dije que se viniera para ac. Saj waral xincha chech Vena, Arteria. Iboch. Bien se mira la vena. Sibalj qalaj ri iboch Venado. Masat, kej. Corr al venado. Xinwoqtaj jun masat Vendedor. Kayinel. El vendedor de carros es enojado. Kan ri kayinel chich Vender. Kayink. Vendo a los gatitos. Kinkayij ri alj tq sya Venida. Petibal. Hoy es la venida de mi suegro. Upetibal ri nuji kamik Venta de golosinas, glotn (a). Jiqabl. Tengo venta de golosinas. Kinkayij jiqabl

# 8
268

Kaxla'n Tzij k'iche

Ventura. Tur. Ventura est en la escuela de carpintera. Ri a Tur ko pa tijobl rech ajanel Verano. Saqij. En verano hay mucho polvo. Pa saqij sibalj kajulew Verbos. Ukux tzij. Los verbos nos indican la palabra ms importantes. Ri ukux tzij kubij chi qe jas le tzij nm ubanik Verdad. Pa. Vamos a estar contigo, verdad?. Kojkoji awuk pa? Verde. Rx. Toda las hierbas estn verdes por la lluvia. Rx ronojel ri qayes rumal le jb Verdolaga. Xmarmaq. La verdolaga crece mucho entre la milpa. Ri xmarmaq sibalj kkiy lq pa ri abx Verdura, hierba. Ichaj. Es Muy rico el caldo de hierba. Sibalj jelik ri uwal ri ichaj Vereda. Alaj be, ramibl be, solbl be. Es mejor si caminas por la vereda. tz we katbin pa ri rambl be Vergenza. Kx. Por la vergenza no comen las personas. Rumal ri kx, man kewa tj ri winq Vestimenta. Atzyaqbl. Es nueva la vestimenta. Kak we atzyaqibl Vestuario. Atzyaqibl. El vestuario identifica de donde es la persona. Ri atzyaqibl kuqalijisaj jawi kape wi ri winq Vete, vallase. Jat. Te dije que te fueras. Jat xincha chi awe

Viaje. Benam. Mi hermano mayor est de viaje. Ri watz kbe pa benam Vida. Kaslemal. El Creador es quien da la vida. Ri Ajaw are yaowinq ri kaslemal Vidrio. Lemo. En mi casa hay vidrio. Ko lemo chi wochoch Viejo (cualquier objeto). Qel. Mi saco ya est muy viejo. Qel chk ri nuchaket Vi e j o Ve j e z . Rij. Juan est envejeciendo. Tajn krijob, ri Xwan Viene. Kpetik. El pap de Toms viene. Are ri utat ri Max kpetik Viene atrs. Tarn lq. El potrillo viene detrs de su mam. Ri alaj kej tarn lq chi rij ri uchuch Viene en camino. Petinq. Andrs viene en camino. Ri a Trix petinq pa be Vigsimo. Ujukal. Mis padres cumplieron su vigsimo aniversario de casados. Ri nutat nunan xeopn pa ujukal junab e kulanik Virgen. Qapoj. Mi hija es virgen. Qapoj ali ri numial Viruela. Loqojbl. Tengo viruela. Ko loqojbl chi wech Visita. Ula. Que bueno si tiene visita. tz la we ko rula Visita. Ulanem. La visita se hace en honor a la muchacha. Ri ulanem xa rumal rech ri ali kbanik

# 9
269

Kaxla'n Tzij k'iche

Visitante. Ula, chabenel. Tengo muchos visitantes. E ko sibalj wula Visitar. Chabexk, ulank. Vienes a visitarme. Xatpe chech nuchabexik Visitar, revisar. Solixk. Lo visit ayer. Xinsolij iwir Viuda. Malkan. Mi ta es viuda. Malkan ri nuchutinan Viudez. Malkanil. Muchas son las mujeres que estn en la viudez. E ki ri ixoqib e ko pa ri malkanil Vivir, despierto. Kaslk. Ests despierto?. t kaslk? Vocales. Ukux tzib. Las vocales de nuestro idioma son diez. Ri ukux tzib pa qatzij e lajuj

Volar. Rapink, rapapk. La paloma vol. Xrapp ri palomax Volcn. Xkanul. El volcn est lanzando piedras. Ri xkanul tajn kukq abj Volteado. Paskim, solkapim. La teja est volteada. Ri xot upaskim rib Voluminoso. Soposk. Su carga es muy voluminosa. Soposk le reqan Vomitar. Xabk. El nio vomit su ropa en el bus. Ri akal xuxawaj ratziyaq pa ri chich Vuela. Krapapik. El zopilote vuela por el aire. Krapp ri kuch pa ri kaqiq Vueltas, olas. Chikmay. Hay muchas olas sobre el mar. Sibalj kachikmay uwi ri palow

# 0
270

Kaxla'n Tzij k'iche

Y
Yegua. Atit kej. El color de mi yegua es bermejo. Qn rij ri atit nukej Yema de huevo. Qanal. La yema del huevo es amarilla. Qn ri uqanal ri saqmol Yerno. Jitz. Cmo se llama t yerno?. Jas ubi ri ajitz? Yo. n. Yo me fui con mi amigo. n xinbe ruk ri wachil Yuca. Tzin. La yuca se cosecha solamente una vez al ao. Xa jumul kyak uxe ri tzin

# !
271

Kaxla'n Tzij k'iche

Z
Zacualpa. Panqa. La mujer es de Zacualpa. Ri ixq are ajpanqa Zanate. Chok. El zanate daa la siembra. Kubn kx chech ri tikonijik ri chok Zancudo. Xan, xam, us. El zancudo es transmisor del paludismo. Ri xan kuya jun yabil ubi qanyabil Zapatera. Kayibl xajb. Vamos a comprar nuestros zapatos en la zapatera. Kqaloq ri qaxajb pa kayibl xajb Zapatero. Banl xajb. Roberto es buen zapatero y su trabajo es garantizable. Utzilj banl xajb ri a Wet ri uchak nj kkiqao Zapato. Sapat, xajb. Llevaban puestos zapatos negros. Qeq kisapat kikojom bk Zapote. Tull. El rbol zapote tiene muchos frutos. Ri che tull ko sibalj uwach Zopilote. Kuch. El zopilote come perro muerto. Kutj kamanq tzi ri kuch Zorro. Par. El zorro hiede mucho. Chu chu ri par Zumbido. Jumumk. El aire zumba. Kjumum ri kaqiq

# "
272

Kaxla'n Tzij k'iche

# #
273

Kaxla'n Tzij k'iche

# $
274

Kaxla'n Tzij k'iche

You might also like