‫موضوع‪:‬‬

‫تاریخچه خط نستعلیق‬

‫محقق‪:‬‬
‫محمد جعفر مهديان‬

‫‪1‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫خط نستعلیق یکی از خط‌هایی است که در نوشتن متن‌های فارسی‬
‫و اردو و گاه عربی بکار می‌رود‪ .‬این خط بیشتر در ایران رواج دارد و‬
‫خوشنویسان ایرانی بیشتر با این خط به هنرنمایی می‌پردازند‬
‫تاريخچه‪:‬‬
‫در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری یعنی در عهد تیموری از‬
‫درآمیختن دو خط نسخ و تعلیق خوشنویسی جدیدی برای خط فارسی‬
‫در ایران بوجود آمد که «نسخ تعلیق» نامیده شد و بعدها به نام‬
‫«نستعلیق» شهرت یافت‪.‬‬
‫خط نستعلیق دومین خط خاص ایرانیان می‌باشد‪ .‬خط نستعلیق فاقد‬
‫علیم زیر و زبر و پیش است و با توجه به ظرافت‌ها و گردش‌های‬
‫لطیفی که در حرکت‌ها و شکل حروف دارد کم کم جایگاه خود را در‬
‫خوشنویسی جهان باز کرد‪ .‬برخی آن را «عروس خطوط اسلمی»‬
‫می‌گویند‪.‬‬
‫ابداع خط نستعلیق را به هنرمندی به نام میر علی تبریزی نسبت‬
‫داده‌اند‪ .‬وی در اوایل قرن نهم هجری می‌زیسته‌است‪ .‬نقش میرعلی‬
‫تبریزی در تدوین نستعلیق آنچنان مهم و اساسی بود که استادان بعدی‬
‫از وی به عنوان ابداع کننده نام برده‌اند‪.‬‬
‫از دیگر کسانی که در تکامل خط نستعلیق نقش داشته‌اند می‌توان از‬
‫«سلطان علی مشهدی» و «میر علی هروی» نام برد‪ .‬اما هنرمندی که‬
‫نستعلیق را به اوج تکامل و زیبایی رساند «عماد الحسنی قزوینی»‬
‫معروف به «میر عماد» بود که در قرن یازدهم و در دوره صفویه‬
‫زندگی می‌کرد‪ .‬میر عماد با ابتکار و خلقیت خود و مهارت بالیی که در‬
‫نستعلیق بدست آورد دارای سبک و مکتبی شد که هنرمندان‬
‫خوشنویس سالیان بسیار پس از او از سبک وی پیروی کردند‪.‬‬
‫در قرن سیزدهم سبک و شیوه جدیدی در نستعلیق بوجود آمد‪ .‬این کار‬
‫به‌وسیله هنرمندی به نام «محمدرضا کلهر» صورت گرفت‪ .‬در زمان‬
‫کلهر صنعت چاپ به روش چاپ سنگی به ایران آورده شد‪ .‬ظریف‬
‫بودن حروف مانعی برای چاپ سنگی نستعلیق بود و همین امر سبب‬
‫گردید که کلهر با تغییراتی در سبک و روش میر عماد شیوه تازه‌ای را‬
‫برای نستعلیق بوجود آورد که مناسب برای صنعت چاپ باشد‪.‬‬
‫نوعی از خط نستعلیق معروف به شکسته نیز در ایران رایج شد و‬
‫خوشنویسان در این عرصه نیز آثاری پدید اورده‌اند‪.‬‬
‫در دهه‌های اخیر هنرمندانی خط نستعلیق را با روش‌های نقاشی ترکیب‬
‫کرده‌اند و نوعی زمینه هنری بنام نقاشی خط بوجود آورده‌اند‪.‬‬

‫برخي از استادان خط نستعليق‬

‫میر علی تبریزی‪:‬‬
‫میر علی تبریزی یا میر علی هروی تبریزی با لقب قدوة‬
‫الکتاب (به‌معنی پیشگام خوشنویسان) فرزند میر علی سلطانی از‬
‫‪2‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
‫خوشنویسان به‌نام و از مفاخر خوشنویسی ایرانی در سده هشتم و نهم‬
‫هجری (چهاردهم و پانزدهم میلدی) است‪ .‬گفته می‌شود او از ترکیب‬
‫دو خط نسخ و تعلیق خط زیبایی پدید آورد که در ابتدا به «نسختعلیق»‬
‫و سپس موسوم به نستعلیق گردید و همان است که اکنون خط زیبای‬
‫پارسی بدان نوشته می‌شود‪ .‬اگر او واضع این خط نباشد می‌توان گفت‬
‫میرعلی به این خط روش روشن داد‪.‬‬
‫هرچند برخی از دست نبشته ها مربوط به قبل از زمان میرعلی تبریزی‬
‫جزو خط نسختعلیق نما به دست آمده است ولی میرعلی از لحاظ فنّی‬
‫آنرا به صورت مستقلی عرضه نمود و بنا به مدارک موجود او را مبدع‬
‫خط نستعلیق می‌دانند‪.‬‬

‫نمونه‌ای از خط نستعلیق اثر میرعماد‬

‫میرعلی که در بغداد در دربار سلطان احمد جلیر (‪ 813-783‬هجری)‬
‫سنه ‪ ۷۹۸‬به خط نستعلیق‬‫ٔ‬ ‫بود کلیات فارسی «خواجوی کرمانی» را در‬
‫در بغداد نوشت و حال آنکه زبان اهل بغداد همیشه عربی بوده‌است‪.‬‬
‫این نسخه کلیات مصوّر خواجوی کرمانی در موزه لندن موجود‬
‫می‌باشد‪.‬‬
‫واضع الصل خواجه میرعلی‬ ‫نسخ تعلیق اگر خفی و جلی است‬
‫است‬
‫اشکال اولیه خط نستعلیق ساده‌تر بودند‪ ،‬اما میرعلی آن‌را به اکمال‬
‫رسانید‪ .‬ویژه‌گی شکل زینتی این خط برای نوشتن اشعار بسیار‬
‫مناسب است‪ .‬آرتور پوپ هنرشناس و ایرانشناس مشهور می‌گوید‪:‬‬
‫“‪...‬درحالیکه نسخ کامل و متعادل است‪ ،‬تعلیق تاثیرناک و حاکم است‪.‬‬
‫که در نتیجه بافت ویژه‌گیهای این دو نوع خط‪ ،‬نستعلیق که خیلی‬
‫‪3‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫نوازشگر‪ ،‬مفشن‪ ،‬آرام و ملئم است‪ ،‬بمیان آمده‪ .‬یعنی که این نوع‬
‫خط مروج پارسیان یک تصویر عالی متمدن بودن و جهان دید‌گی آن‌را‬
‫نشان می‌دهد‪ .‬نستعلیق توسط جعفر تبریزی‪ ،‬سلطانعلی مشهدی‪ ،‬میر‬
‫محمد حسنی‪ ،‬درویش عبدی بخارائی ودیگران به کمال پختگی رسید‪.‬‬
‫ظهور نستعلیق به کاربرد تعلیق کامل پایان داد‪.‬‬
‫از جزئیات زندگی این استاد بزرگ خوشنویسی اطلعات زیادی در‬
‫دست نیست بجز آنکه مدتی در تبریز می‌زیسته و وفاتش به سال‬
‫‪۸۵۰‬ه‌‪.‬ق (‪۱۴۴۷-۱۴۴۶‬میلدی) اتفاق افتاده‌است‪.‬‬
‫در نیمه اول قرن نهم دو نفر با نام میرعلی تبریزی میزیسته‌اند‪ :‬یکی‬
‫میرعلی بن الیاس تبریزی و دیگری میرعلی بن حسن تبریزی که میر‬
‫علی فرزند حسن را بنیان‌گذار خط نستعلیق می‌دانند‪.‬‬
‫سلطانعلی مشهدی‪:‬‬
‫نظام الدین سلطانی معروف به سلطان‌علی مشهدی (‪-۸۳۹‬‬
‫‪ ۹۲۶‬ه‌‪.‬ق) ملقب به «سلطان الخطاطین» از خوشنویسان ایرانی و از‬
‫معروفترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران است‪ .‬هیچیک از‬
‫نستعلیق‌نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت‬
‫نشده‌اند‪ .‬تمام کتیبه‌های مصر‪ ،‬مدارس هرات را که از بناهای سلطان‬
‫حسین بایقرا و امیر علیشیر نوائی است‪ ،‬سلطانعلی به خط نستعلیق‬
‫اعلی جلی نوشته است‪ .‬شیوه او در نستعلیق‌نویسی نزد خوشنویسان‬
‫دربار گورکانیان هند بسیار مورد توجه بود‪.‬‬
‫او به سال ‪ ۸۴۱‬در مشهد متولد شد و پس از کسب کمالت به دربار‬
‫سلطان ابوسعید گورکانی و سلطان حسین بایقرا راه یافت‪ .‬سلطان‬
‫علی مشهدی در سن ‪ ۸۵‬سالگی در سال ‪ ۹۲۶‬بدرود حیات گفت‪ .‬وی‬
‫شاگرد مولنا اظهر تبریزی بود و شاگردانی چون سلطان محمد نور‪،‬‬
‫سلطان محمد خندان و میرعلی هروی را تعلیم داد‪.‬‬
‫مهمترین تالیف او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد‬
‫خط پرداخته که بعدها به آن عنوان «صراط السطور» را داده‌اند و‬
‫میرعلی هروی آن‌را «صراط الخط» نامیده است؛ هرچند خود‬
‫سلطان‌علی‪ ،‬هیچ نامی بر آن ننهاده بود‪.‬‬
‫میر علی سادات حسینی هروی‪:‬‬
‫میر علی سادات حسینی هروی (متوفی ‪۹۵۱‬ه‌( معروف به میر‬
‫علی هروی از نستعلیق‌نویسان بنام و از خوشنویسان بزرگ قرن‬
‫دهم هجری در دربار سلطان حسین بایقرا است‪.‬‬
‫میرعلی الحسینی خطاط مشهور به هروی اهل هرات بوده او در هرات‬
‫در خانواده‌ای سید به دنیا آمد ‪ .‬خانواده آن‌ها در ‪۱۵۰۶‬م‪۹۱۱/‬ه‌‪.‬ق به‬
‫مشهد کوچ کردند ولی بزودی به هرات بازگشتند و در همانجا ماندگار‬
‫شدند‪ .‬تا اینکه در سال ‪۱۵۲۸‬م‪۹۳۵/‬ه‌‪.‬ق عبیدالله یا عبیدخان ازبک این‬
‫شهر را تسخیر و میرعلی هروی را با خود به بخارا برد‪ .‬میرعلی هروی‬
‫تا هنگام مرگش در حدود ‪۱۵۴۴‬م‪۹۵۰/‬هـ‪.‬ق در این شهر کار می‌کرده‬
‫‪4‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
‫است‪ .‬او در ‪۱۵۱۹‬م‪۹۲۵/‬ه‌‪.‬ق یعنی هنگامی که در هرات میزیسته کتاب‬
‫بوستانی را نوشته که اکنون در موزه اسلمی و ترکی در استانبول‬
‫نگهداری می‌شود‪.‬‬
‫او از سادات حسینی و از اهالی هرات بود که لقب «کاتب السلطانی»‬
‫داشته است‪ .‬اوشاگرد زین الدین محمد و سلطان‌علی مشهدی بود که‬
‫از هر دو استاد پیشی گرفت‪ .‬میرعلی هروی در سال ‪ ۹۳۵‬به اجبار به‬
‫شهر بخارا برده شد و تا سال ‪ ۹۶۰‬که درگذشت در همان شهر با‬
‫افسردگی روزگار می‌گذرانید‪ .‬از آثار منثور او رساله مدادالخطوط را‬
‫می‌توان نام برد‪.‬‬
‫او برخی از آثارش را با امضاء «میرعلی الکاتب السلطانی» رقم زده‬
‫است‪.‬‬
‫این شعر از اوست که چندین بار آن را با تفاوت‌های اندکی نوشته‬
‫است‪:‬‬
‫تا خط من بیچاره‬ ‫عمری از مشق دوتا بود قدم همچون چنگ‬
‫بدین قانون شد‬
‫در بخارا جگر از بهر‬ ‫طالب من همه شاهان جهانند ولی‬
‫معیشت خون شد‬
‫که مرا نیست از این‬ ‫سوخت از غصه درونم چگنم چون سازم‬
‫شهر ره بیرون شد‬
‫وه که خط سلسلهٔ پای‬ ‫این بل برسرم از حسن خط آمد امروز‬
‫من مجنون شد‬
‫میرزا غلمرضا اصفهانی‬
‫میرزا غلم‌رضا اصفهانی (‪ ۱۳۰۴-۱۲۴۶‬هجری قمری) از استادان‬
‫خوشنویسی ایرانی و یکی از برجسته‌ترین خوش‌نویسان‬
‫خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بود‪ .‬میرزا غلمرضا‬
‫اصفهانی از معروف ترین خوشنویسان دوره قاجار بوده‬
‫است‪ .‬نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربار‬
‫محمد شاه و پس از آن به دربار ناصر الدین شاه راه یافت‪.‬‬

‫میرزاغلمرضا اصفهانی‬
‫پدر میرزا در سال ‪۱۲۱۲‬ه‌‪.‬ق از اصفهان به تهران آمده و به کسب‬
‫قنادی مشغول شد‪ .‬از آن‌جا که با وجود چند فرزند دختر‪ ،‬هیچ پسری‬
‫نداشته‪ ،‬به زیارت امام‌رضا(ع) مشرف شده و با توسل به آن حضرت‬

‫‪5‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
‫خداوند در سال ‪ 1246‬ه‪.‬ق‪ .‬پسری به وی می‌دهد که به همین دلیل نام‬
‫وی را غلم‌رضا نهادند‪.‬‬
‫ميرزا غلمرضا مردى مسلمان‪ ،‬عارف‪ ،‬اديب‪ ،‬دلسوخته و اهل معنى و‬
‫اعتقاد بود‪ .‬غلم‌رضا در ‪ 5‬سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر‬
‫به خواندن قرآن به‌تمامی شد‪ .‬او در سنين پختگى و استادى هنر خود را‬
‫«توفيق خداوند عزوجل» ميداند و آنجاييكه اوصاف هنرش را شرح می‬
‫دهد‪ ،‬می‌گوید که «نه از باب خودستايی است بلكه محض بروز فضل‬
‫يزدانی و نفس مسيحايی است» )‬
‫غلم‌رضا در ‪ ۵‬سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن‬
‫قرآن به‌تمامی شد‪ .‬میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در‬
‫رؤیایی صادقه به محضر امیرالمؤمنین علی(ع) شرفیاب شده و همین‬
‫واقعه سیر زندگی او را دگرگون می کند‪ .‬میرزا در قطعه‌ای به خط‬
‫شکسته‌ی خفی چنین می‌نویسد‪« :‬قریب هفت‌سال از سنین عمرم‬
‫گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته‪ .‬شبی به خواب‪،‬‬
‫بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌اولیا در دنبالش شتافتم‪ .‬در‬
‫گوشه‌ی آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند‪.‬‬
‫چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور‪ .‬علی‌الفور صفحه کاغذ و‬
‫دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم‪ .‬در وسط آن صفحه لم و الف و‬
‫یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار‪ .‬فردای آن شب در دبیرستان‬
‫معلم صورت خواب را سؤال نمود‪ .‬این بنده ی حقیر ماجرا کماجرا باز‬
‫گفت‪ .‬دیگر حقیر را به تحصیل خط وا داشت‪ »...‬و این آغاز کار‬
‫خوشنویسی او بود‪.‬‬
‫میرزا پس از آن نزد میر سید علی تهرانی (پدر میرحسین خوشنویس‬
‫مشهور) به‌تعلیم خط پرداخته تا جایی که در نه سالگی به حسن‌خط‬
‫نامی می‌شود و در طول عمر نچندان بلندش آثار بسیاری را آفریده که‬
‫برخی از آن‌ها در زمره‌ی آثار ملی هنری کشور ثبت شده‌اند‪.‬‬
‫حاسدان و بدخواهان او را به بابی‌گری متهم کردند که شفاعت یکی از‬
‫اعیان یا فرزندان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ‬
‫نجات داد‪.‬‬
‫میرزا غلمرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ‪ ۱۳۰۰‬ه‌‪.‬ق‬
‫هنگامی که ‪ ۵۴‬ساله بود‪ ،‬صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمد‬
‫رضا می‌گذارد‪ .‬اما محمد رضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت‬
‫می‌کند و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند تا جایی که آرزوی مرگ‬
‫می‌نماید و در جایی می گوید‪« :‬پس از دیدین داغ و ناکامـی او مرا‬
‫مرگ خوشتر ازین زندگانی» طولی نکشید که به آرزویش رسید و در‬
‫روز پنج‌شنبه چهارم ربیع‌الثانی سال ‪ ۱۳۰۴‬هجری‌قمری به سرای باقی‬
‫کوچ کرد‪ .‬او در باغ میرزا حسین خان سپهسالر در جوار حاج میرزا‬
‫صفا در چشمه‌علی شهر ری به خاک سپرده شد‬
‫عبدالمجید طالقانی‬
‫‪6‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫درویش عبدالمجید طالقانی خوشنویس‪ ،‬شاعر و عارف شهیر‬
‫ایرانی است‪ .‬او متخلص به «مجید» بود و بزرگترین‬
‫خوشنویس خط شکسته‌نستعلیق در تاریخ خوشنویسی ایران‬
‫به شمار می‌رود‪ .‬وی در خط شکسته مانند میرعماد در‬
‫نستعلیق استاد بوده‌است و این خط را به پایه‌ای رسانید که‬
‫تاکنون کسی بدان نتوانسته‌است برسد‪.‬‬

‫اثری به خط شکسته‌نستعلیق توسط عبدالمجید طالقانی‬

‫وی در حدود سال ‪ ۱۱۵۰‬هجری قمری در روستای مهران از توابع‬
‫طالقان قزوین دیده به جهان گشود‪ .‬در اوان جوانی رهسپار اصفهان‬
‫شد و به کسوت فقر مشرف گردید و در آن حال به مشق خط روی‬
‫آورد‪ .‬در آغاز از روی خط میرعماد به‌تمرین و تعلم پرداخت و در این‬
‫ما چون دید نام نامی و آوازه بزرگ استاد‪،‬‬‫تجربه به‌کمال رسید‪ .‬ا ّ‬
‫جهانگیر است و او که خود عشق به جاودانگی داشت‪ ،‬در بارقه اشتهار‬
‫میرِ بزرگ‪ ،‬پرتوی نخواهد یافت‪ ،‬روی به خط شکسته آورد‪ .‬و استعداد‬
‫شگرف خود را در کامل کردن این خط زیبا به کار آورد و زمینه خط‬
‫میراث استادان گذشته را مثل شفیعا کمال بخشید‪ .‬تا به‌جایی رسید که‬
‫خط شکسته او در زیبایی و ملحت و استواری به اوج رسید و بدون‬
‫رقیب شد‪.‬‬
‫درویش مردی عارف و منزوی بود و عمر را به تجرد سپری ساخت تا‬
‫اینکه در سال ‪ ۱۱۸۵‬در اثر ابتل به بیماری مالریا چشم از دنیای فانی‬
‫‪7‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫فرو پوشید و پیکرش در فضای جلوخان «تکیه میر» در تخت فولد‬
‫اصفهان به خاک سپرده شد‪ .‬این مکان بعدها به «تکیه درویش‬
‫عبدالمجید» شهرت یافت‪.‬‬
‫محمد رشید شیخ‌السلمی کردستانی‬
‫محمد رشید شیخ‌السلمی کردستانی (‪ ۱۳ - ۱۳۲۰‬تیر ‪ )۱۳۷۸‬از‬
‫خطاطان ایرانی و عضو انجمن خوشنویسان ایران بود‪ .‬استادی او در‬
‫زمینة خط غبار بود‪.‬‬
‫پدر وی‪ ،‬حاج سیّد محسن شیخ السلمی که خود معلّم بود او را برای‬
‫فراگیری خوشنویسی‪ ،‬نزد استاد مهدی کمالی فرستاد‪ .‬از دیگر استادان‬
‫رشید کردستانی در سال‌های بعدی می‌توان احمد حواری‌نسب‪ ،‬حسین‬
‫و حسن میرخانی‪ ،‬ابراهیم بوذری و علی‌اکبر کاوه را نام برد‪.‬‬
‫رشید کردستانی در سال ‪ ۱۳۴۰‬به دانشکده معقول و منقول (دانشکده‬
‫الهیات و معارف اسلمی کنونی) دانشگاه تهران راه یافت و پس از‬
‫دریافت درجه کارشناسی ارشد یک سال نیز در دانشسرای عالی‬
‫دوره‌ای را به‌نام تربیت دبیر طی کرد‪.‬‬
‫وی پس از پایان تحصیلت و انجام خدمت سربازی در سال ‪ ۱۳۴۶‬به‬
‫استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد و بیش از سی سال در‬
‫دبیرستان‌ها و مراکز تربیت معلم و دانشگاه‌های استان کردستان به‬
‫تدریس زبان و ادبیات فارسی پرداخت‪.‬‬
‫میرعماد حسنی‬
‫میرعماد حسنی قزوینی (‪ ۱۶۱۵-۱۵۵۴‬میلدی‪ ۱۰۲۴-۹۶۱ /‬ه‌‪.‬ق)‬
‫خوشنویس پرآوازه و از سرآمدان هنر خوشنویسی ایرانی و بزرگترین‬
‫خوشنویس در خط نستعلیق است‪ .‬میرعماد خود را از سادات حسنی‬
‫می‌دانست و از این رو رقم ِ یا امضایش اغلب «میرعماد الحسنی» بود‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫چلیپایی از میرعماد بزرگترین نستعلیق نویس همه اعصار‬

‫تولدش سال ‪ 961‬در قزوين و مرگش ‪ 1024‬بوده از خاندان بزرگ‬

‫سيفی قزوين بود كه نامش را به روايتی «محمد» گذاردند كه بعدها به‬
‫«عمادالملك» و «ميرعماد» مشهور شد و شهرت وی سراسر ممالك‬
‫گيتی را فراگرفت‪ .‬نسبت او چنانكه در دست‌نويس‌هایش مشاهده‬
‫می‌شود از سادات بلند مرتبه حسنی بوده و جد او از كاتبان و كتابداران‬
‫دوره صفوی در قزوين بوده است‪.‬‬
‫در كودكی‪ ،‬در قزوين به تحصيل علوم و مبانی خوشنويسی در نزد‬
‫استادانی چون عیسی رنگ كار و مالک دیلمی پرداخت و در جوانی‬
‫برای تكمیل هنر خود به تبريز مسافرت كرد و از تعليمات استاد مشهور‬
‫زمان مل ّ محمد حسين تبريزی بهره گرفت‪ .‬می‌گويند ميرعماد روزی‬
‫قطعه‌ای از خط خود را به مل محمدحسین تبریزی نشان داد؛ استاد‬
‫فرمود‪" :‬اگر چنين توانی نوشت بنويس وگرنه قلم فرو گذار‪ ".‬مير‬
‫گفت‪" :‬خود نوشته‌ام"‪ .‬استاد روی او را بوسيد و خط او را روی چشم‬
‫گذارد و فرمود‪" :‬امروز استاد خوشنويسان هستی" و او را از شاگردی‬
‫بی‌نیاز دانست‪.‬‬
‫ميرعماد مدتها از روی آثار استادان ديگری همچون بابا شاه اصفهانی و‬
‫سلطانعلی مشهدی بخصوص میر علی هروی مشق كرد و از ميان‬
‫هزاران خوشنويس كه در مدت شش قرن قبل از وی خودنمائی‬
‫كرده‌اند سرآمد همه شد و حد ّ اين هنر را به سر حد اعجاز و كمال آن‬
‫رسانيد و در اين هنر به جائی رسيد كه رونق ديگر استادان را شكست‪.‬‬
‫میرعماد از تبریز به عثمانی و حجاز رفت و سپس به ایران بازگشت‪.‬‬
‫مدتی در خراسان و هرات به کاتبان کتابخانه‌ی فرهاد خان قرامانلو‪ ،‬از‬
‫امرای لشگریان شاه ‌عباس‪ ،‬پیوست‪ .‬پس از قتل فرهاد خان به قزوین‬
‫آمد و در ‪ 1008‬قمری به اصفهان رفت‪ .‬عباس دوم دوازده سال بود‬
‫که به تخت نشسته بود و صفویه در اوج قدرت و شوکت به سر‬
‫می‌برد‪ .‬از این رو‪ ،‬هنرمندان و صنعتگران راهی اصفهان می‌شدند تا از‬
‫نظر مادی و معنوی ترقی کنند‪ .‬میرعماد نیز عریضه‌ای به نستعلیق در‬
‫مدح شاه نوشت و برای او فرستاد‪ .‬شاه را خوش آمد و او را به دربار‬
‫فرا خواند‪.‬‬
‫مير با توجه بهاسامى شهرها كه در قطعات و كتابهايى كه نوشته آورده‬
‫است و سندهاى قديمى‪ ،‬او به حلب‪ ،‬دمشق‪ ،‬عثمانى و حجاز مسافرت‬
‫كرده و احتمال ً به زيارت مكه معظمه نيز نائل شدهاست و در داخل‬
‫ايران به اصفهان‪ ،‬قزوین‪ ،‬سمنان‪ ،‬دامغان‪ ،‬طبرستان و خراسان سفر‬
‫نموده است‪.‬‬
‫میرعماد تغییراتی در قواعد نستعلیق به‌وجود آورد‪ .‬خط او به حدی‬
‫متعالی شد که گفته می‌شود هنوز نظیری برایش سراغ نکرده‌اند‪ .‬او‬
‫‪9‬‬ ‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در‬
‫اسرع وقت‬
 ‫شانزده سال در اصفهان اقامت کرد‪ .‬شاگردان بسیاری را آموزش داد‬
‫و آثار فراوانی از خود به جا گذاشت‪ .‬میرعماد از مقربان بارگاه شاه‬
‫عباس بود و همین حسادت کسانی را برانگیخت‪ .‬از جمله علیرضا‬
‫عباسی (با رضا عباسی اشتباه نگیرید‪ ،‬آن یکی نقاش بود و این یکی‬
‫خطاط) به بدگویی از میرعماد نزد شاه پرداخت و او را سنی ‌مذهب‬
‫معرفی کرد‪ .‬میرعماد از چشم شاه افتاد و روز به روز با نیش و کنایه‌ی‬
‫بیشتری با شاه سخن گفت‪ .‬خشم شاه عباس روزبه‌روز از کنایه‌های‬
‫میرعماد و سعایت عباسی بیشتر شد و سرانجام مقصود بیک قزوینی‪،‬‬
‫رئیس ایل شاهسون قزوین را بر آن داشت که به معاونت اراذل و‬
‫اوباش بر سرش بریزند و در تاریکی شب هنگامی که میر به حمام‬
‫می‌رفت‪ .‬او را بکشند‪ .‬گفته می‌‌شود از آن‌جایی که میر مورد غضب‬
‫شاه بود تا چند روزی کسی جرئت نداشت جنازه اش را جمع کند و به‬
‫خاک بسپارد‪ .‬سرانجام ابوتراب خطاط اصفهانی که از شاگردانش بود‬
‫چنین کرد‪.‬‬
‫البته به دلیل مختلف از جمله هنردوستی شاه عباس و بلندطبعی‬
‫علیرضا عباسی دخالت او در قتل میر را یک افسانه بزرگ ساختگى‬
‫دانسته‌اند كه در هيچ يك از منابع قديمى اشاره و ثبت نگشته‌است‪.‬‬
‫وقتي خبر قتل مير به جهان منتشر شد موجب تاسف و تأثر‬
‫هنرشناسان گرديد‪ .‬جهانگير پادشاه هند نامه‌ای به شاه عباس نوشت‬
‫که چرا ميرعماد را به من ندادی كه در مقابل به وزنش جواهر بدهم‪.‬‬
‫مزار او اکنون در اصفهان است‪ .‬مرگ او به سال ‪ ۱۰۲۴‬در شصت و‬
‫سه سالگی زندگی‌اش اتفاق افتاد‪.‬‬
‫از میر پسری بنام میرزا ابراهیم و دختری بنام گوهرشاد باقیماند‪ .‬که‬
‫هر دو از خوشنویسان چیره دست بودند و پس از مرگ میر همرا‬
‫بسیاری از خوشنویسان از جمله عبدالرشید دیلمی خواهرزاده و شاگرد‬
‫میر جلی وطن کرده به هندوستان رفتند‪.‬‬
‫آثار‬

‫از میر عماد آثار خطی فراوانی به صورت مرقع یا «قطعات متفرقه»‬
‫به جای مانده است که زینت بخش موزه‌های معتبر ایران و جهان و‬
‫مجموعه‌های شخصی است‪ .‬برخی از آثار او اکنون به موزه‌ی‬
‫خوشنویسی قزوین واقع در کاخ چهلستون منتقل شده‌اند‪ .‬اخیرا به‬
‫همت هنردوستان ایتالیایی و آمریکایی مجموعه نفیسی از آثار میرعماد‬
‫حسنی چاپ شده است و به همت موزه متروپولیتن نیویورک در‬
‫دسترس علقه مندان خط ناب نستعلیق ایرانی قرار گرفته است‪ .‬آثار‬
‫ميرعماد در «مرقع سنپطرزبورگ» يعنى همان مرقع ميرزا مهدى خان‬
‫منشى نادرشاه‪ ،‬كه احتمال ً در سالهاى انقلب مشروطيت كتابخانه‬
‫سلطنتى ايران آن را به روسها فروخته است‪ ،‬دیده می شود‪ .‬این مرقع‬
‫اخیرا به طور کامل چاپ شده و صفحاتی از آن به نام «کرشمه‬

‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در ‪10‬‬
‫اسرع وقت‬
 ‫ساقی» در ایران انتشار یافته‌است‪ .‬رساله بابا شاه اصفهانی نیز به‬
‫خط اوست‪.‬‬

‫شاگردان‬

‫میرعماد شاگردان زیادی تربیت کرد‪ .‬ازجمله معروف ترین آن‌ها‬

‫می‌توان به این افراد اشاره کرد‪:‬‬

‫•نورالدین محمد لهیجی (نورا)‬

‫•عبدالرشید دیلمی (رشیدا)‬
‫•میرابراهیم (فرزند میرعماد)‬
‫•گوهرشاد (دختر میرعماد)‬
‫•عبدالجبار اصفهانی‬
‫•محمدصالح خاتون‌آبادی‬
‫•جمال (حاجی جمال بن ملک محمد شیرازی)‬
‫•نورای اصفهانی‬
‫•محراب بیک‬
‫•میر ساوجی‬
‫•میر یحیی اصفهانی‬
‫•علالدین سبزواری‬
‫•درویش عبدی بخارائی‬
‫•میرمحمد مقیم تبریزی‬
‫•میرزاتقی مستوفی الممالک‬
‫•ابوتراب اصفهانی (ترابا)‬
‫•محمدصالح اصفهانی‬

‫افزون برآن اغلب خوشنویسان پ‌س از میر تا به امروز‪ ،‬از روی آثار بجا‬
‫مانده از او مشق کرده‌اند و به‌نوعی شاگرد او محسوب می‌شوند‪.‬‬

‫كافي نت دانش آموز – ‪ -03526222395‬ارائه مقالت در تمامي زمينه هاي مورد نياز شما در ‪11‬‬
‫اسرع وقت‬