‫مقدمه‬

‫يكي از مهمترين منابع آبي موجود در طبيعت‪ ،‬جريانات سطحي رودخانه‬

‫ها‪ ،‬آبراهه هاي طبيعي مي باشند‪ .‬ميزان جريان آب در رودخانه ها با‬
‫توجه به ميزان بارش و ريزش برف در مناطق كوهستاني‪ ،‬در فصول‬
‫مختلف سال‪ ،‬كامل متفاوت است‪ .‬عدم تطبيق آورد رودخانه با نيازهاي‬
‫شرب و كشاورزي در ماههاي مختلف‪ ،‬لزوم مهار جريانات مازاد را از‬
‫طريق احداث توجيه مي نمايد تا علوه بر تامين آب در ماههاي كم آب‪،‬‬
‫دوره هاي خشكسالي را نيز پوشش دهد‪ .‬طراحي سد به عوامل متعددي‬
‫از جمله ميزان بارش‪ ،‬تبخير و تعرق‪ ،‬نياز آبي و توزيع آن‪ ،‬كمبود آب‪،‬‬
‫روش استفاهاز مخزن و توسعه پروژه بستگي دارد‪ .‬با توجه به عوامل‬
‫فوق طرراحي سد به مطالعات عميقي در زمينه برنامه ريزي منابع آب‬
‫نيازمند مي باشد‪.‬‬
‫از طرفي ديگر در طي ساليان اخير اثرات زيست محيطي توانسته‬
‫همپاي ساير مسائل در توجيه پذيري طرحها دخالت نموده و اجراي‬
‫پروژه را ممكن و غير ممكن سازد‪ .‬در واقع اثرات متقابل محيط زيست‬
‫و سازه هاي عمراني خصوصا در حوزه منابع آب و خاك‪ ،‬جايگاه ارزنده‬
‫اي در تصميم گيري پيدا نموده است تا با تغيير مناسب در طراحي‪،‬‬
‫ساخت و نحوه بهره برداري‪ ،‬از يك طرف كمترين خسارات احتمالي به‬
‫محيط زيست وارد آيد و از طرف ديگر حداكثر استفاده از منابع تجديد‬
‫شونده نظير آب براي توليد غذا‪ ،‬رشد صنعت‪ ،‬كنترل خسارت سيل و‬
‫توليد انرژي ممكن گردد‪ .‬هرچند عمل ً حذف كامل اثرات سوء پروژه ها‬
‫امكان پذير نمي باشد‪ ،‬اما غالبا ً مي توان از شدت و دامنه آنها بر طبق‬
‫اصول توسعه پايدار‪ ،‬تاحدي زيادي كاهش داد‪.‬‬

‫سدها و اثرات آنها بر محیط زیست ‪:‬‬

‫‪ -1‬حیات در رودخانه ها‬
‫رودخانه ها بر حسب اینکه داراي آبهاي جاري تند یا کند و آرام داشته‬
‫باشند داراي ویژگیهاي زیستی متفاوتی هستند‪.‬‬
‫که هر گونه فعالیت صنعتی و اقتصادي در آن می تواند تاثیرات ژرف بر‬
‫حیات رودخانه بگذارد ‪.‬‬
‫رودخانه ها با توجه به نوع جریان آب در آنها و موقعیت جغرافیایی و‬
‫ارتفاع از سطح دریا‪ ،‬جوامع زیستی متفاوتی دارند‪ .‬رودخانه ها به عنوان‬
‫یک اکوسیستم آب روان در مقابل آبهاي ساکن قرار دارند پوشش گیاهی‬
‫رودخانه هاي آب شیرین را عموما ً ماکروفیتهاي مختلف از گیاهان گلدار‬
‫تشکیل می دهند که این گیاهان خشکی زي از طریق مکانیسمهایی با‬
‫شرایط آبی خود را سازگار می کنند ‪ .‬جلبکها از گیاهان مهم آبهاي روان‬
‫به شمار می آیند‪ .‬که معمول در بخشهایی که سرعت جریان آب زیاد‬
‫است‪ ،‬این جلبکها از نوع چسبنده هستند و بر عکس در پایین دست‬
‫رودخانه که سرعت جریان آب کاهش می یابد‪ ،‬زمینه براي شکل گیري‬
‫جلبکهاي فیتوپلنکتونی و دیاتومه ها مساعدتر‬
‫می شود‪.‬‬
 ‫‪ -2‬تاثیرات سدها بر حیات اکوسیستم رودخانه‬

‫تمام ارگانیسمهاي زنده اعم از گیاهی و جانوري نسبت به هر فاکتور‬

‫محدود کننده محیطی یک دامنه بردباري مشخصی دارند‪ .‬معمول ً هنگام‬
‫بهره برداري از یک سد‪ ،‬سرعت جریان آب رودخانه در آن قسمت دچار‬
‫دگرگونی می شود و این تغییرات تا کیلومترها در پایین دست و بال‬
‫دست سد تاثیر خود را می گذارد‪ .‬بطور مثال در بال دست سد‪ ،‬که‬
‫دریاچه سد تشکیل می شود سرعت جریان آب تا حد زیادي کم می شود‬
‫و این خود باعث انباشته شدن لي و سیلت در ان می شود که این‬
‫مساله می تواند در حیات جلبک چسبنده جلبکهاي رشته اي غیر منشعب‬
‫تاثیر سوء گذاشته و آنها یا را نابود کند و با نابود شدن یک حلقه از‬
‫اکوسیستم‪ ،‬نابودي حلقه هاي دیگر را که زنجیره اکوسیستم را تشکیل‬
‫می دادند‪ ،‬تسریع بخشد‪ .‬بطور مثال گونه هاي جانوري معمول ً با سرعت‬
‫مشخص از جریان آب خو گرفته و سازگاري یافته اند‪ .‬بطوریکه با تغییر‬
‫سرعت آب و تغییر زون‪ ،‬یک گونه ناپدید شده و گونه دیگري که‬
‫سازگاري بیشتري با شرایط دارد‪ ،‬جایگزین می شود‪ .‬این موضوع در‬
‫مورد ماکروفیتها هم صادق است ‪ .‬از فراوان ترین جانوران آبزي در‬
‫رودخانه ها‪ ،‬ماهیها هستند که برخی از آنها براي تخم ریزي بر خلف‬
‫جریان آب شنا کرده تا خود را به بال دست رودخانه برسانند‪ .‬بعد از‬
‫ایجاد سد در یک رودخانه این مسیر حرکت قطع می شود و این خود‬
‫موجب نابودي گونه هاي نایاب ماهیها شده و حیات جانوري را در‬
‫رودخانه نابود می کند‪ .‬نابود شدن ماهیها موجب می شود که جانوران و‬
‫پستاندارانی که از ماهیها تغذیه می کنند نیز به نوعی دچار مشکل کمبود‬
‫غذا شده و این خود بر حیات این گونه از جانوران تاثیرات سوئی می‬
‫گذارد و جمعیت آنها رو به نقصان می رود و اما راه حلی که براي‬
‫مشکل مهاجرت ماهیها در رودخانه ها وجود دارد‪ ،‬ایجاد یک سري‬
‫بالبرهاي حمل ماهی در محل سدهاست و این راه حل تا حدي می تواند‬
‫مشکلت فوق را حل کند‪ .‬فقط به این شرط که طراحان ما براي‬
‫اکوسیستم ها اهمیت قائل شوند‪.‬‬

‫‪:‬‬ ‫‪ -3‬سدها و تغییرات بستر رودخانه‬

‫از دیگر تاثیرات سدها بر رودخانه ها‪ ،‬تغییرات بستر رودخانه است‪.‬‬
‫معمول ً آبی که در پشت سدها ذخیره می شود حاوي مقادیر زیادي لي و‬
‫سیلت بوده که این لي و سیلت در پشت سدها انباشته می شوند و آبی‬
‫که از سد سرزیر می شود فاقد لي و سیلت بوده و سرعت تند این آب‬
‫در هنگام برخورد به رودخانه باعث تشدید فرسایش رودخانه می شود‪.‬‬
‫سطح اساس پایین ترین نقطه اي است که یک رودخانه می تواند تا آنجا‬
‫بستر خود را فرسوده کند‪ .‬سطح دریا پایین ترین سطحی است که‬
‫رودخانه ها می توانند تا آن حد زمین را فرسایش دهند‪ .‬هر تغییري در‬
‫سطح اساس سبب شود تا رودخانه فعالیتهاي خود را با آن تنظیم نماید‪.‬‬
‫وقتی در مسیر رودخانه سدي ساخته می شود‪ ،‬مخز سد سطح اساس‬
 ‫رودخانه را بال می برد‪ .‬در بال دست سد‪ ،‬شیب رودخانه کاهش می یابد‬
‫و سبب کاهش سرعت و قدرت حمل آن می شود‪ .‬در نتیجه رودخانه با‬
‫رسوبگذاري مواد‪ ،‬به سازندگی و بال بردن مسیر خود ادامه می دهد‪.‬‬
‫این فرآیند تا آنجا ادامه پیدا می کند که شیب رودخانه براي حمل بار خود‬
‫مناسب باشد‪ .‬در این حالت نیمرخ بستر جدید در ترازي بالتر از بستر‬
‫قدیم قرار خواهد گرفت‪ .‬اگر رودخانه اي نسبت به سطح اساس در‬
‫ترازي بالتر باشد‪ ،‬انرژي آن زیادتر و بنابراین بستر خود را حفر می کند‬
‫تا توازنی دوباره با سطح اساس جدید برقرار کند‪ .‬تغییر وضعیت رودخانه‬
‫جهت‬
‫هماهنگ شدن با سطح اساس سبب تنظیم نیمرخ بستر و متعادل شدن‬
‫آن می گردد‪ .‬یک رودخانه متعادل داراي شیبی با ویژگیهاي معین در‬
‫بستر خود هست که می تواند خود را حمل کند‪ .‬رودخانه عمل فرسایش‬
‫و رسوبگذاري را همیشه انجام نمی دهد‪ .‬این فعالیت فقط مربوط به‬
‫زمانی است که به تعادل نرسیده است ‪ .‬وقتی رودخانه به تعادل برسد‬
‫یک سیستم خود تنظیم شده می شود و هر گونه تغییر در خصوصیات‬
‫رودخانه باعث می شود که رودخانه روندي را طی کند تا به نحوي اثر‬
‫این تغییرات را خنثی کند‪ .‬در مورد پایین افتادن سطح اساس‪ ،‬رودخانه تا‬
‫زمانی که بستر خود را می کند به حالت تعادل نرسیده است اما وقتی‬
‫عمل کندن رودخانه تمام شود‪ ،‬رودخانه متعادل می شود‪ .‬که این متعادل‬
‫شدن‪ ،‬هزینه هاي زیادي بر دوش محیط زیست منطقه می گذارد‪ .‬هر‬
‫چند که با توجه به فصول کم باران و ایجاد سیلبها و همچنین تخلیه آب‬
‫دریاچه سد در هنگام سیل و لیروبی دریاچه سد از رسوبات باعث می‬
‫شود که دوباره در رودخانه فرسایش تشدید شود‪ .‬و گونه هاي گیاهی و‬
‫جانوري که در حال سازگار شدن با محیط هستند‪ ،‬نابود شده و گونه هاي‬
‫دیگر که با شرایط جدید سازگار هستند جایگزین آنها شود ‪.‬‬

‫‪ -4‬سدها و فعالیت هاي لرزه خیزي ‪:‬‬

‫از دیگر تاثیرات سوء سدها‪ ،‬افزایش فعالیتهاي لرزه خیزي در منطقه‬
‫احداث سد است که این زمین لرزه ها در اثر وزن بسیار سنگین آب‬
‫دریاچه و بر هم خوردن تعادل فشار در طبقات مختلف زمین رخ می‬
‫دهند‪ .‬همانطور که اولین دلیل براي زلزله بم که دانشمندان آن را عامل‬
‫زلزله می دانستند آب انباشته شده در پشت سد جیرفت بود که بعدها با‬
‫تحقیقات فراوان دلیل دیگري براي آن آورده شد‪.‬‬

‫‪ -5‬سدها و شیوع بیماریها ‪:‬‬

‫همینطور از نظر بیولوژیکی‪ ،‬اکنون به اثبات رسیده که در مناطق‬
‫استوایی سدها و دریاچه ها عظیم تاثیرات فراوان بر روي سلمت و‬
‫بهداشت مردم محل دارد‪ .‬مهمترین این تاثیرات عبارتند از ‪ :‬شیوع‬
‫بیماریهایی که ناقلین آنها از آبهاي راکد استفاده می نمایند‪.‬‬
‫تاثیرات دریاچه هاي سد بر روي مجموعه هاي بیولوژیکی بر دو نوع می‬
‫باشند‪ :‬اول تغییراتی که ساختمان دریاچه ها و سدها در محیط وارد‬
‫آورده آن را از نظر سوددهی براي سایر فعالیتها ساقط می کند‪( .‬جدول‬
 ‫‪ )1‬نوع دیگر تاثیرات بستگی به مدیریت و نحوه اداره سدها و دریاچه ها‬
‫دارد‪ .‬گاهی روند بیولوژیکی واقع شده در سد مغایر با منظور اصلی‬
‫ساخته شدن سد (تامین نیرو و یا آب آشامیدنی و زراعی) می باشد ‪.‬‬
‫رشد سریع علوفه در آب ممکن است جلوي توربین ها را سد نموده و یا‬
‫اینکه رشد جلبکهاي آبی‪ ،‬آب دریاچه را براي مصارف خانگی یا صنعتی‬
‫بل استفاده نماید‪.‬‬
‫یکی دیگر از مسائلی که در رابطه با رودخانه هایی که به سد وارد می‬
‫شوند قابل بررسی می باشد‪ ،‬تخلیه زباله و فاضلبهاي خانگی و صنعتی‬
‫و هرز آب کشاورزي می باشد‪ .‬چون در حالت عادي رودخانه خاصیت‬
‫خود پالیی دارد و می تواند به مرور زمان در طول حرکت بار آلودگی‬
‫خود را از طریق گرفتن اکسیژن کم کند ‪ .‬سدها باعث می شوند که‬
‫سرعت رودخانه کاهش یابد تا به حالت سکون در پشت سدها برسد و‬
‫این موجب می شود که تاثیر خود پالیی رودخانه ها کاهش یابد و به‬
‫مرور زمان با تجمع مواد آلوده کنند در پشت سدها باعث آلودگی‬
‫جانداران ساکن در دریاچه سدها و نیز آلودگی خاکهاي اطراف سدها‬
‫گردد و علوه بر این چون از آب پشت سدها براي مصارف گوناگون‬
‫استفاده می گردد می تواند باعث انتقال این آلودگیها به انسان و سایر‬
‫موجوداتی که در اکوسیستم اطراف سدها زندگی می کنند گردد‪ .‬این‬
‫خود باعث شیوع انواع امراض و انتقال آنها از طریق جانداران به سایر‬
‫اکوسیستم ها می گردد‪ .‬یکی دیگر از مسائلی که در رابطه با آلودگی‬
‫دریاچه سدها قابل بررسی می باشد تجمع این آلودگی ها بر حسب نوع‬
‫آنها در بدن جانداران ساکن این دریاچه ها و به خصوص ماهیها است که‬
‫این خود با مصرف انسانها از این منابع غذایی باعث ایجاد بیماریهاي‬
‫خطرناك در آنها می گردد که تاثیرات آن در بدن افراد مختلف با توجه به‬
‫دامنه بردباري آنها متفاوت می باشد‪.‬‬

‫‪ -6‬سد و آلودگي هوا‪:‬‬

‫بعضي از فعاليتهاي سدسازي به مانند عمليات جاده سازي‪ ،‬حمل ونقل‬
‫مصالح‪ ،‬خاكريزي و خاكبرداري و فعاليت ماشين آلت سنگين باعث ايجاد‬
‫آلودگي هوا مي شوند‪ .‬عمده آلينده هاي ايجاد شده از اين فعاليتها گرد‬
‫وخاك و گازهاي خروجي از وسايل نقليه مانند منواكسيدكربن‪ ،‬اكسيدهاي‬
‫ازت و سرب و ذرات معلق است كه سلمت كارگران و افراد مشغول‬
‫به كار را تحت تأثير قرار ميدهد‪ .‬همچنين اين آلودگي بر مردم بومي و‬
‫روستاهاي اطراف سد و جاده هاي دسترسي اثر مي گذارد‪.‬‬
‫‪ -7‬سدها و آلودگي صوتي‪:‬‬
‫عمده فعاليتهاي سدسازي ازقبيل جاده سازي‪ ،‬حمل ونقل مواد و‬
‫مصالح‪ ،‬حفر گمانه هاي اكتشافي‪ ،‬سنگبري‪ ،‬خاكريزي و خاكبرداري و‬
‫انفجارات‪ ،‬باعث ايجاد آلودگي صدا و ارتعاش ميشود‪ .‬اكثر اين فعاليتها‬
‫موقتي بوده و اجتناب ناپذير هستند‪ .‬سروصداي توليدي بر سلمت‬
‫كارگران و اهالي بومي منطقه و همچنين حيات وحش جانوري مي تواند‬
‫تأثير منفي داشته باشد‪.‬‬
 ‫‪ -8‬سدها و ليه بندي حرارتي ‪:‬‬
‫به دليل كمتر بودن حجم مخزن سد از ميزان جريان قابل تنظيم‬
‫ساليانه‪ ،‬مدت زمان ماند آب در مخزن هيچگاه به يك سال نميرسد ودر‬
‫فصل تابستان كه نياز آبي حداكثر است و آورد رودخانه حداقل‪ ،‬ميزان‬
‫حجم ذخيره مخزن به حداقل مي رسد كه اين عوامل امكان وقوع پديده‬
‫هاي ليه بندي حرارتي و مغذي‬
‫شدن را به حداقل مي رساند‪.‬‬

‫تاثیرات مثبت سدها بر محیط زیست‬

‫دریاچه هاي سد با گذشت زمان به زیستگاههایی تبدیل می شوند که‬
‫داراي پوشش گیاهی و جانوري متنوع بوده و علوه بر نقش ذخیره کردن‬
‫آب‪ ،‬نقش مهمی نیز در حفظ و حمایت گیاهان و جانوران آبزي و کنار‬
‫آبزي منطقه دارد‪.‬‬
‫بطور مثال در احداث سد بزرگ سه گلوگا ه بر روي رودخانه یانگ تسه‬
‫در چین‪ ،‬جدا از فجایع آن براي حیات انسان و نابودي آثار باستانی‬
‫منطقه‪ ،‬این سد می تواند آخرین پناهگاه براي ‪ 300‬دلفین باله سفید‪500 ،‬‬
‫تمساح چینی و همچنین ماهی استروژن و نهنگ چینی باشد که در پایین‬
‫دست رودخانه سد زندگی می کنند ‪ .‬در کل براي جبران کمبودهاي فعلی‬
‫و نیازهاي فزاینده آتی آب‪ ،‬مخازن سطحی بیشتري لزم است تا توزیع‬
‫غیر یکنواخت زمانی بارندگیها اصلح شده و همراه با تاسیسات انتقال‬
‫آب‪ ،‬توزیع مکانی نیز بهبود یابد ‪ .‬با ذخیره آب براي مصارف شرب و‬
‫کشاورزي‪ ،‬سدها ارتفاع آب لزم براي تولید انرژي برقابی‪ ،‬فضاي لزم‬
‫براي ذخیره سیلبها‪ ،‬عمیق تر کردن رودخانه ها براي حمل و نقل آبی و‬
‫امکان تفریحات آبی و ماهیگیري که می تواند منبع درآمد خوبی باشد‪،‬‬
‫ایجاد می کنند‪ .‬در آینده نزدیک باید رواناب رودخان ه ها را کنترل و آب‬
‫آنها را در مقیاس بی سابقه اي به مناطق خشک منحرف کرد ‪ .‬این کار‬
‫مستلزم دخالت انسان در چرخه آب است‪ ،‬که باعث تغییراتی در کیفیت‬
‫آبهاي سطحی و زیر زمینی نیز خواهد شد‪ .‬وقتی آب به عنوان دریافت‬
‫کننده فاضلب و دیگر آلودگیها است‪ ،‬در مدیریت آن باید به اقدامات رفع‬
‫اثرات مخرب توجه نمود ‪ .‬طبیعتا ً مدیریت اب باید زیانهاي جانی و مالی‬
‫سیلبها و خسارات وارد آمده بر محیط زندگی حیات وحش (به خاطر‬
‫زهکشی یا بهسازي زمینهاي باتلقی) را تا حد ممکن کاهش دهد ‪.‬‬
‫براي حداقل ‪ 5000‬سال‪ ،‬سدها با تامین آب مطمئن براي مصارف خانگ‬
‫ی و آبیاري سبب شکوفایی تمدنها شده اند‪ .‬بسیاري از تمدنها با از‬
‫دست دادن قدرت ساختن و تعمیر و نگهداري سدها از بین رفته اند ‪ .‬در‬
‫قرن گذشته‪ ،‬مهندسین تکنولوژیهاي جدیدي براي افزایش قدرت‬
‫برداشت‪ ،‬انتقال و تصفیه آب و تولید و انتقال انرژي بر قابی عرضه‬
‫کرده اند ‪ .‬ولی آنچه که مهم است مهندسین ما باید در آینده روي جنبه‬
‫زیست محیطی سدها کار بیشتري کرده و اثرات مخرب سدها را بر‬
‫محیط زیست تا حد زیادي تعدیل کنند ‪.‬‬
 ‫جدول ‪ -1‬اثرات سد بر محيط زيست‬
‫اثرات مستقيم‬
‫آلودگی آب و هواي ناشی از عملیات ساختمانی و دفع زایدات‬
‫فرسایش خاك‬
‫تخریب پوشش گیاهی و مشکلت بهداشتی ناشی از کمپها‬
‫جانمایی نامناسب مردم محلی در منطقه مجاور‬
‫از دست دادن اراضی کشاورزي‪ ،‬جنگلی‪ -‬مرتعی و تالبی براي ایجاد دریاچه و ذخیره گاه‬
‫سد‬
‫از دست دادن مناطق و بناهاي فرهنگی‪ -‬تاریخی یا زیبایی شناسی‬
‫تخریب و کاهش ارزشهاي زیستگاههاي حیات وحش و مناطق بکر‬
‫افزایش گیاهان آبزي در ذخیره گاه و یا اراضی پایین دست‪ ،‬سیستم هاي آبیاري‪ ،‬کشتیرانی‬
‫و صید ماهی‪ ،‬بروز کاهش آب از طریق تبخیر‬
‫تخریب کیفیت آب در ذخیره گاه و دریاچه‬
‫افزایش رطوبت و مه گرفتگی محلی‪ ،‬پدید آمدن زیستگاههاي مناسب براي حشراتی که‬
‫بعنوان ناقلین امراض محسوب می گردند‬
‫اثرات عير مستقيم‬
‫مهاجرت غیر کنترل شده مردم به منطقه که در اثر ایجاد جاده هاي دسترسی و خطوط‬
‫انتقال نیرو ایجاد‬
‫می گردد‪.‬‬
‫مشکلت زیستمحیطی ناشی از توسعه که در اثر ایجاد سد ایجاد می شود( مانند اراضی‬
‫کشاورزي تحت آبیاري‪ ،‬توسعه صنعتی و شهري)‬
‫کاربري هاي کم اهمیت اراضی در سطح حوضه بالدست ذخیره گاه سد که ناشی از‬
‫تغییرات در کیفیت آب می باشد‬