Graa zuba (organum dentale)

Organum dentale ili zubni organ sainjavaju tkiva , svrstana po svom porijeklu : - Ektodoncij: caklen (ovo tkivo je jedino vidljivo tkivo, epitelnog porijekla, koje predstavlja anatomsku krunicu) - Endodoncij: dentin, pulpa (tkivo koje je u fiziolokom sluaju pokriveno, a u patolokom vidljivo; dentin predstavlja tvrdo, a pulpa rahlo, rastresito tkivo) - Parodoncij: gingiva, periodoncij (periodontalni ligament), cement, alveolarna kost (tkivo koje takoer fizioloki nije vidljivo, osim gingive; glavna uloga je fiksacija zuba u alveoli)

Caklen
Gle, caklina, caklen (substantia adamantina) predstavlja najtvre tkivo u ljudskom organizmu, koje prekriva i titi dentin u predjelu anatomske krunice zuba. Karakterie je velika tvrdoda i otpornost na pritisak, trenje, vedinu tetnih faktora osim bakterijskih kiselina. Caklen je najdeblja na incizalnom bridu i kvricama, stanjuje se do otrice noa na vratnom rubu, a na bodnim povrinama do 1.3mm; slojevi na povrini su tvri. Kao i kod drugih mineralizovanih tkiva, neorgansku komponentu (96%) ine uglavnom kristali hidroksil- apatita, Ca5(PO4)3(OH), a drugi joni, kao to su stroncijum, magnezijum, olovo, karbonati, natrij i fluoridi, ukoliko su prisutne u sintezi cakleni, mogu da se inkorporiu ili apsorbuju od strane kristala. Reetka fluoroapatita je znatno stabilnija, jer karbonatni joni ine reetku topljivijom a fluoridi manje topljivom. Zbog pretene anorganske komponente, caklen nazivamo avaskularnom, acelularnom, aneuralnom strukturom, no zahvaljujudi njenoj fiziolokoj komunikaciji uz pomod sistema pora, vode (3%) i propustljivosti, smatramo je ivim tkivom. Polupropusna je za jone, te za vodene otopine. Permeabilnost iz pljuvake, prema povrnom sloju cakleni, izuzetno bitna za ishranu. Organsku potku (1%) ine najmanje dvije razliite vrste proteina: amelogenini i enamelini (u gel obliku), s tim da amelogenin tokom razvoja iezava. Osim toga, nalazimo nekolagena vlakna, ugljikohidrate, laktate, citrate i lipide. Caklen proizvode delije ektodermalnog porijekla, dok vedina drugih materija zuba potie od delija mezoderma ili neuralnog grebena. Lue je delije ameloblasti, visoke , cilindrine delije sa produecima (Tomesov produetak). Nakon sinteze cakleni, ameloblasti stvaraju zatitni epitel koji prekriva krunicu sve do izbijanja zuba. Posmatrajudi grau cakleni, sastoji se od izduenih kristala hidroksilapatita, koji formiraju osnovnu histoloku strukturalnu jedinku- caklensku prizmu. One se u lagano vijugavom, sinusoidnom toku, pruaju od dentina ka periferiji (naprave 4-5 zavoja prije povrine). Kod kvrica i incizalnih rubova prizme, teku okomito, a strmo su poloene na bonim zidovima. Svaka prizma se sastoji iz glave i repa, te na poprenom presjeku ima oblik kljuaonice. Poredane su tako, da je svaka glava uvijek smjetena izmeu dva repa, te svaki rep izmeu dvije glave drugih prizmi. Osim toga, na poprenom presjeku, kristali su iregularno heksagonalni, sr je bogatija magnezijumom i ugljikom, a na uzdunom dugi do 100 mikrometara, vijugavi i vidljive su pore, pomodu kojih se vri fizioloka komunikacija. Svaka glava sadri kristale ija je uzduna os paralelna s osi prizme, a svaki rep ima kristale koji prave otklon od 65- 70 , na duu os prizme. Veze unutar glave su vrde. U odreenim dijelovima se

pojavljuje se i aprizmatska caklen, koja predstavlja gusto zbijene kristale, te ne moemo razlikovati prizme ni interprizmatske prostore. Retziusove pruge (inkrementalne linije) su posljedica ritminog odlaganja cakleni, nastaju kao linije dnevnog prirasta cakleni tokom razvoja, poinju na kvricama. Ove linije su nizovi neregularnih prostora, smeih crta, koso postavljenih preko prizmi od caklensko-dentinskog sloja do povrine cakleni, ali obino ne doseu incizalni brid ni vrhove, dakle mogu poeti ali ne i zavriti na istom nivou cakleni. U njima se nalazi vie organskog sastava, te su zbog toga tamnije. Perikimacije su udubljenja gdje zavravaju Retziusove pruge, a svijetla podruja izmeu njih se nazivaju Pikerilovo podruje. Pruge su udaljene 20-80 mikrometara, a debljine su 4-15 mikrometara. Neonatalna linija u cakleni je tamna i stalna linija na svim mlijenim zubima i prvim molarima. Javlja se kao odgovor na poremedaje u vrijeme raanja i u prvim danima ivota, usljed slabije mineralizacije (jer se pretpostavlja da novoroene gladuje , dok ne stekne impuls sisanja). Neonatalna linija predstavlja jasnu granicu prije i poslije traume roenja. Hunter-Schregerove pruge predstavljaju optiki fenomen usljed specifinog prelamanja svjetlosti i razliite orijentacije prizmi. Ove linije zapravo prikazuju zakrivljenost susjednih prizmi, te moemo diferencirati iroke svijetle (dijakonije) i tamne pruge (parakonije). U glavi se nalaze okomiti kristali, tako da ona resorbuje svjetlost, dok se u repu nalaze kristali koji prave otklon, te djeluju kao mala ogledala i vide se svijetli.

Hipomineralizirane zone cakleni

Hipomineralizirane zone cakleni su zone koje sadre neto vie organske materije, te razlikujemo caklenski grm, vreteno i lamelu. Caklenski grm se nalazi na caklensko-dentinskoj granici, ima isti pravac kao i prizme, samo je blie dentinu, razmaci izmeu njih su oko 100 m; nastaje usljed smicanja. Caklenske lamele se proteu kroz cijelu debljinu cakleni, ue i due su od grmova, nemaju bitniji kliniki znaaj osim manje otpornosti na kiseline. Nastaju kod prekida mineralizacije, pucanja, manje su uestale od grmova i javljaju se pojedinane. Caklensko vreteno predstavlja cilindrinu strukturu od povrine dentina do u caklen, uestale su ispod kvrica i incizalnih grebenova. Nisu poredane s caklenskim prizmama i najbolje se vide na uzdunom presjeku. Nastaju kada nastavci odontoblasta ostanu zarobljeni tokom mineralizacije delije (Tomasov produetak)

Dentin
Dentin (substantia eburnea) predstavlja koliinski najvedu supstancu i osnovu samog zuba, koja ograniava cavum pulpae. U krunici zuba se nalazi ispod cakleni, koja ga titi, a u korijenu ispod cementa. Izuzetno je mineralizovano tkivo, vrsto ali i elastino, kojeg takoer nazivamo acelularnim, avaskularnim ali i samo djelimino aneuralnim. Bitno je napomenuti, da ne moemo govoriti samo o dentinu, bez spominjanja i pulpe, te ova tkiva zajedno nazivamo pulpo-dentinskim kompleksom. Dentin je vrlo osjetljiv i on nastaje tokom itavog ivota, za razliku od cakleni; blijedo ute je boje, tvri je od kosti i cementa, ali meki od cakleni. Osnovna strukturna jedinica dentina je kanalid ili tubulus. Mnogo tubulusa se nalaze paralelni u mineraliziranom matriksu, na osnovu ega zakljuujemo da je dentin permeabilan. Kanalide dentina nalazimo od njihovog poetka na granici s pulpom, a zatim sve do caklensko-dentinskog spoja. Imaju oblik blago zavijenog slova S, na kojem razlikujemo dvije kurvature (prva kurvatura je okrenuta prema korijenu). Promjer tubulusa se smanjuje, gledajudi od pulpe (4 mikrometra) do CDS-a (1 mikrometar). Zatim, mijenja se gustina rasporeenosti tubulusa; oko 80% dentina , u podruju pulpe, ine gusto rasporeeni tubulusi, to se prema cakleni smanjuje, jer se povedava mineraliziranostintertubularni dentin, a tubulusi se razmiu. Dakle, iako je isti broj njih prisutan, u ovom dijelu dentina procentualno su manje zastupljeni, a vie je intertubularnog dentina. U dubini dentinskog

kanalida, nalaze se dentinski fluid, nervno amijelinizirano vlakno i odontoblast- njegov produetak, Tomesove produetak. Dentin je graen najvie od anorganskih elemenata, 70%, Ca, Mg, P, Na, karbonat, kristala hidroksiapatita, iako su oni gracilniji, siromaniji nego u cakleni. Ostatak od 20% predstavljaju organski sastavi, najvedim dijelom (90%) kolagena vlakna tipa 1, koji su uronjeni u amorfnu osnovnu supstancu. Debljina i poloaj vlakana nisu isti u svim slojevima dentina. Nekolageni proteini koji se javljaju u dentinu su fosfoproteini, proteoglikani, gla proteini, kiseli proteini i faktori rasta. Organski sadraj je bitan za proces mineralizacije zuba, neophodan je za promjenu pH vrijednosti. 2% zuba ine lipidi, koji se mogu pojaviti u predentinu, nemineralizovanom dentinu kao kristalni duhovi, te su bitni za rast kalcisferita u predentinu. Konano, ostali procenat (10%) je vode. Dentin je osjetljiv na mnoge stimuluse, toplo, hladno, povreda i kisela pH sredina, to izaziva osjedaj bola. Obzirom da je sama pulpa bogato inervirana, i dentin ima malo nemijeliniziranih nervnih vlakana koja se probijaju u njegov unutranji dio , okrenut ka pulpi. Postoje tri teorije nastanka bola u zubu. Prva teorija smatra da bol uzrokuju nervni nastavci u pulpalnoj tredini. Druga smatra da je za bol odgovoran nastavak odontoblasta, koji stimulira subodontoblastini nervni pleksus. Treda teorija je i najprihvadenija- hidrodinamska teorija; ona smatra da razliiti stimulusi, poput promjene pritiska, topline, suenja mogu da dovedu do kretanja tenosti u dentinskim kanalida, prema unutra, te stimuliu i depolariziraju nervna vlakna iz neposredne okoline odontoblasnih nastavaka, na unutranjim dijelovima tubula, na predentinskopulpnom sloju i u pleksusu Raschkow. Postoji nekoliko vrsta dentina, ovisno o njegovoj lokaciji: Pokrovni dentin (mantle dentin) Cirkumpulparni dentin (moe biti peritubularni, intertubularni) Interglobularni dentin Hijalini dentin Granulirani sloj dentina Predentin Prema vremenu stvaranja, takoer razlikujemo vrste dentina: Primarni (stvara se od zaetka do nicanja zuba) Sekundarni (stvara se od nicanja zuba do kraja ivota) Tercijarni (stvara se u sluaju nefiziolokih podraaja- reparatorni dentin) Pokrovni ili mantl dentin predstavlja prvi sloj ispod cakleni, manje je mineraliziran , oko 5%. Kolagena vlakna su postavljena perpendikularno u odnosu na CDS, a dentinski kanalidi se perfuzno granaju. Mineralizacija se javlja u prisustvu vezikula matriksa. Debljina sloja u ovom podruju je od 10-150 m, ostvaruje specifinu vezu s cakleni i prvi se stvara tokom razvoja dentina. Cirkumpulparni dentin predstavlja jedinstvenu strukturu, koja ispunjava najvedi dio samog pulparnog prostora. Njegova kolagena vlakna su okomita na kanalide, a paralelna sa CDS. Ovaj sloj je izloen procesu starenja, odnosno konstantnog stvaranja tokom ivota. Zbog toga se moe javiti obturacija peritubularnog dentina, koji zatvara lumen kanalida i prema nekima autorima se naziva intratubularni dentin. Cirkumpulpalni dentin se sastoji od peritubularnog, koji se odlae na zidovima tubulusa i intertubularnog, koji se nalazi izmeu tubulusa dentina. Postoje izvjesne razlike izmeu ove dvije vrste dentina, pa tako peritubularni dentin : Nema kolagenog fibroznog matriksa 15 % je jae mineraliziran od intertubularnog dentina Matriks mu je na EMG amorfni materijal

Mineralna komponenta mu je karbonizirani apatit (manje ploice, sline onima u intertubularnom dentinu) Formira se istivremeno kad i intertubularni i protee se od CDG do predentina Prema CDG zauzima 2/3 povrina, a prema predentinu samo 3 % Staranjem okludira dentinske kanalide (translucentni dentin) leptiraste forme

Interglobularni dentin rezultira nekompletnim spajanjem dentina. Minerali ovog sloja se odlau kao kalcisferiti. Nalazi se ispod pokrovnog sloja i granuliranog sloja, nema peritubularnog dentina, a dentinski kanalidi su mu ravni. Granulirani, zrnati dentin, se naziva i Tomasov zrnati sloj. On se nalazi u predjelu korijena ispod hijalinog dentina, povedano mu je grananje dentinskih kanalida, kao i procenat interglobularnog dentina. Hijalini dentin vodi nejasno porijeklo, nema kanalida, nema jasnog oblika, a predstavlja izvjesnu vezu izmeu cementa i dentina. Predentin je inicijalni dentin koji se izlui, prije mineralizacije- matriks. Uvijek se izluuje prema pulpi, predstavlja organsku potku za odlaganje mineralizovanog sastava. Poslije mineralizacije, moe biti globularni i lamelarni dentin. Schregerove linije predstavljaju primarne kurvature dentinskih kanalida, na poprenom presjeku izgledaju kao koncentrini krugovi. Owenove linije predstavljaju sekundarne kurvature, uzrokovane su promjenom u matriksu i mineralizaciji. Nalaze se obavezno na granici izmeu primarnog i sekundarnog dentina, kao podebljana neonatalna linija (njen analog u dentinu), nastaje kada se uspostavi okluzija u ustima, odnosno kontaktom zuba antagonista. Inkrementalne linije su tamno-svijetle pruge koje pokazuju ritam stvaranja dentina. Mogu biti povezane sa dnevnim promjenama acido-bazne ravnotee i utiu na mineralizovani sadraj kao i na promjene u orijentaciji kolagenih fibrila. Nazivaju se i von Ebnerove linije i javljaju se svakih 4-6 m; predstavljaju jezgre mineralizacije dentina. Andersonove linije, su grublje i intenzivnije i javljaju se svakih 16-20 m, predstavljaju one dijelove koji ostaju nemineralizirani.. Dok su pojava sekundarnog i translucentnog dentina fizioloke pojave, dentin moe odgovarati i na patoloke promjene te tako razlikujemo tercijarni dentin- nastao usljed odbrane, te sklerotini dentin i mrtva polja nastali kao odgovor na atriciju. Tercijarni dentin moe imati tri stepena, u prvom stepenu su prisutni dentinski kanalidi, u drugom se nalaze poneki kanalidi, dok je tredi stepen zapravo sloj mineraliziranog matriksa, taman i tamnosme, izluuju ga delije sline odontoblastima.

Pulpa
Pulpa zuba predstavlja vezivno tkivo, sa specifinim anatomskim ureenjem, diktiranim smjetajem unutar rigidne komore i kanala. Aktivna je itav ivot, odgovorna za kontinuirano stvaranje dentina, a uestvuje i u procesu erupcije zuba. U kontinuitetu je sa vezivnim tkivom periodontalnog ligamenta, preko vrha korijena, te bonim/akcesornim korijenskim kanalom. Pulpa je obilato opskrbljena krvnim sudovima i ograncima nervus trigeminusa, te specifinim antigen-prezentujudim delijama, vri ishranu i osjetilnu funkciju dentina. Starenjem, odlae se sekundarni dentin i suava pulpalna komora, odnosno kanal. Funkcije pulpe su: formativna, nutritivna, senzorika, protektivna. to se grae tie, pulpa je graena od delija, vlakana, krvnih, limfnih, nervnih elemenata te osnovne supstance. Po sastavu, 25% je organska materija, a 75% voda. Tkivni pritisak komorice je visok, 20- 25 mmHg.

Pulpa ima sljededa podruja: 1. Supraodontoblastnu regiju, koja se nalazi samo kod ekstrahiranih zuba, sastoji se od ogoljenih aksona, iskljuivo u kruni, koji ine predentinski kompleks ( Bradlow) odgovoran za pradenje kretanja dentinskog fluida kroz kanalide, kao i promjene u sastavu ekstradelijskog fluida 2. Odontoblastni sloj- efektorni sistem pulpe 3. Subodontoblastni sloj- Weilova zona, bez delija, anuklearna zona, nalazi se neposredno ispod odontoblasta, sadri izdanke fibroblasta, odontoblasta, aksone (Raschkow plexus) i kapilare. Nema je u korijenskom dijelu. 4. Multicelularna zona- Hallova zona, visoka koncentracija kapilara koju ine subodontokapilarni splet, aksona koji ine subodontoblastni nervni splet, vanove delije, endotelne koje ulaze u ovaj sloj 5. Stroma- sincicij pulpe Centralno od subodontoblastnog sloja je najvedi dio pulpe, sa centralno smjetenom neurovaskularizacijom, uoljivom u korijenskom dijelu. Odontoblasti su delije specifine za pulpu, dok su najzastupljenije delije fibroblasti. Fibroblasti pulpe imaju siromano zastupljen aparat sinteze proteina, no kada su aktivne, povedava se i sadraj organela i tada se nazivaju fibrociti. Pored toga nalazi se i dosta odbrambenih, nediferenciranih mezenhimalnih delija. Odontoblasti su cilindrine delije, jezgra su im smjetena bazalno i svojim poloajem uzrokuju pseudostratifikaciju. Sadre jedro, dobro razvijen granulirani endoplazmatski retikulum, Golijev aparat, mitohondrije. Jedan veliki nastavak, Tomesov, protee se u dentin, a vie malih nastavaka povezuje meusobno susjedne odontoblaste i pulpne fibroblaste. Nakon tvorbe primarnog dentina, nastavljaju stvaranje sekundarnog dentina tokom itavog ivota. Odontoblasti stvaraju preteu kolagena tipa 1 i glikoproteine bitne za dentin, koji se nalaze u vezikulama Golijevog aparata i zatim transportuju putem nastavaka. Desmosomi i tight junction veze omogudavaju permeabilitet odontoblastima, dok gap junction veze omogudavaju komunikaciju meu delijama. Pulpni slojevi su podreeni odontoblastima, dopremaju im vaskularizaciju i inervaciju.. To su male fabrike :)

U pulpi postoje odbrambene delije, koje su odgovorne za pulpalni odgovor. U njih spadaju: Histiociti- fiksirani makrofagi, koji u upali postaju slobodni makrofazi, slini fibroblastima; nalaze se oko krvnih sudova strome T- limfociti- se nalaze u malom broju, prigodno se vide i u normalnoj pulpi, ali sa otedenjem pulpe, njihov broj raste Plazmatske delije su rijetke Polimorfonuklearni leukociti- sredu se jedino u upalno promijenjenoj pulpi Dendritske, antigen prezentujude delije- nalaze se oko odontoblasta i centralnih krvnih sudova, tokom primarnog imunog odgovora, one migriraju u limfne vorove Mastociti- nalaze se u zdravoj i upaljenoj pulpi, u svojim granulama sadre histamin i heparin, koji se oslobaaju tokom degranulacije i uzrokuju vazodilataciju (povedava se permeabilnost)

Od odbrambenih delija u blizini krvnih sudova, razlikujemo endotelne i nediferencirane mezenhimske, koje se u vidu kapica izbouju izvan kapilare. Osnovna supstanca pulpe 20% je organski matriks, koji je obilniji od samih delija. Sastoji se od brojnih grupa polisaharida i proteina izluenih od strane delija. Sam skelet, koji je napravljen od matriksa, stabilizira strukturu tkiva. Skelet

igra bitnu ulogu u kontroli aktivnosti u njega uloenih delija, te razvoj, migraciju, dijeljenje i oblik funkcija delija (nije inertan). Kolagen je najzastupljeniji protein, ini 34% ukupne pulpe ovjeka. 60% je kolagen tipa I, ostatak je tip III. Koncentracija je najnia u krunskoj pulpi. Fibronektin, izvanstanini gliko-protein se moe nadi u pulpi i djeluje kao posrednik stanine adhezije. Matriks pulpe znaajno ima kolagen tipa III i fibronektin. Najvie je proteoglikana, a sastoji se od srnog proteina i bonih lanaca glikozaminoglikana i oligosaharida. Kolagen tip I su nepravilna vlakanca 100 nm promjera sa karakteristinim prugama svakih 64 nm. Vlakanca variraju u gustodi i raspodjeli, starenjem se povedavaju . Tip III srede se kao fini razgranjeni filament promjera 15 nm. Fibroblasti pulpe tvore obje vrste kolagena, a mreasta vlakanca obino sredu se u mladim pulpama. Kroz foramen apicis dentis, ulazi jedna arterija, koja se grana u kapilare; poslije se one spajaju u venule i izlaze kao 2-3 vene. Neurovaskularni snopovi su smjeteni apikalno, a zavravaju u subodontoblastinom spletu. Najvede ile su arteriole, i one se granaju ka griznoj povrini du due osovine pulpe, zavravaju u subodontoblastinom spletu. Krvne ile formiraju anastomoze, venskovenske anastomoze, U petlje, bitne tokom upalnih procesa i hiperemije. Oko 4-5 % pulpnih kapilara ine fenestrirani kapilari, obilni ispod i izmeu odontoblasta. Samu inervaciju, kroz foramen, donosi CN5 Trigeminus, te njegovi rami alveolares superiores, medii, inferiores, od n. Maxillarisa i n. Mandibularisa. Kroz foramen apicis dentis takoer ulaze nervna vlakna sa krvnim sudovima i stvaraju subodontoblasticni nervni plekusus. Izmeu odontoblasta gube mijelin i formiraju interodontoblastni pleksus, ulaze u dentinske kanalide i tu prave petlju, te se vradaju nazad u pulpu. Zubna pulpa je dobro inervirana, broj nervnih vlakana varira u odnosu na zub i razvoj, tako prvi pretkutnjak ima oko 2500 aksona. Vrsta vlakana je C vlakna, nemijelinizirana. U krunskom dijelu je oko 4% vie vlakana, granaju se prema periferiji. Osim ovih, nalaze se i simpatika vlakna, koja zavravaju na kapilarima i sadre kateholaminske transmitere koje kontroliu kalibar arteriola. Pleksus Bradlow je pleksus u krunskom dijelu zuba, izmeu predentina i odontoblasta, a pleksus Raschkow u subodontoblastnom sloju.

Fizioloke promjene pulpe: Povedan broj vlakana i smanjen broj delija u pulpi Sklerotine promjene na krvnim sudovima Smanjenje pulpe zbog rasta sekundarnog dentina

Degenerativne promjene pulpe: Vaskularna, hijalina, kalcifikacijska degeneracija Dentikli / pulpoliti- kamenidi u pulpi

Kalcificirane promjene mogu biti: Lokalne: pravi i lani dentikli Generalizirane (difuzna kalcifikacija)

Dentikli nastaju starenjem, preko 90% starih zuba ima neki stepen mineralizacije pulpe. Pravi sadre tubularnu strukturu dentina, najede sadre odontoblast u sredini, nastaju kao rezultat razvoja zuba, povrina im je glatka. Lani dentikli nemaju odontoblast u sredini, javljaju se ede, kao rezultat odbrane ili fagocitoze. Obzirom da predstavljaju samo nagomilan matriks, vanjski rub im lii na iak, a na presjeku imaju lukoviastu strukturu. Dentikli prema lokalizaciji mogu biti slobodni u pulpi (bitno zbog klinikog znaaja, mogu pritiskati krvne sudove ili nerve i uzrokovati bol), ili ukoliko su dodati sekundarnom dentinu adherirani dentikli ili potpuno uloeni u dentin- inkorporirani.

Parodoncijum- cement
Sam cement predstavlja nekalcificirano tkivo koje pokriva korijen, najdeblji je na apeksu a najtanji u cerviksu. Tokom ivota, cement se kontinuirano stvara, te obezbjeuje pripoj vlaknima ligamenata. Na povrini je uvijek prisutan tanak sloj nekalcificiranog matriksa , koji se naziva precementum. Kost je vaskularizirana i inervirana, dok je cement avaskularan i nema inervaciju, te je manje podloan resorpciji kosti. Postoji nekoliko varijacija Cement-Caklenskog spoja: cement moe preklapati caklen 60% cement i caklen se mogu dodirivati u jednoj taki 30% moe postojati zjap izmeu cementa i cakleni eksponirani dentin 10%

Cement je inae blijedo ute boje, meki je od dentina, te je razliite debljine i razliite permeabilnosti na odreenim mjestima, a u cervikalnom dijelu je podloan abraziji. to se hemijskih osobina tie, 65% je anorganske materije, Ca- hidroksil apatita, 23% organske materije, preteno kolagen tipa I, te 12% voda. Ovisno o prisustvu/odsustvu delija cementocita, razlikujemo celularni i acelularni cement. Slojevi celularnog i acelularnog se smjenjuju. Ovisno o prirodi i porijeklu matriksa, razlikujemo vanjske, unutranje i mjeovite fibre. Vanjske potiu iz periodontalnog ligamenta, unutranje iz cementoblasta, s tim da su uvijek orijentisane prema periodontalnom ligamentu, koji im je izvor ishrane, a mjeovite iz oba navedena. Posmatrajudi podjelu po prisustvu/odsustvu delija, te prirodi i porijeklu matriksa, razlikujemo : Acelularni cement s vanjskim fibrama Celularni cement s unutranjim fibrama Cement mjeovitih fibri Afibrilarni cement

U cementu takoer, kao i u ostalim strukturama zuba, razlikujemo inkrementalne (Salterove) linije. U acelularnom cementu crte su blie, tanje i ravnije, u celularnom cementu koji se bre stvara, vie su razmaknute, deblje i nepravilne. Tokom pritiska ili upale, moe dodi do resorpcije cementa, iako je on vie otporan od kosti. Hipercementoza je pojava nagomilavanja cementa, koja se deava izuzetno brzo, moe biti na cijelom korijenu i tada je nazivamo difuznom ili samo na odreenim mjestima te je tada zovemo cirkumskriptna hipercementoza. Cirkumskriptna moe biti hiperplazija- nastala zbog pojaane

aktivnosti i hipertrofija- nije nastala kao rezultat pojaane aktivnosti. U cementu se takoer mogu javiti cementikli.

Parodoncijum- periodontalni ligament

Periodontalni ligament je vrsto, fibrozno vezivno tkivo koje ispunjava periodontalni prostor, povezujudi korijen zuba s alveolarnom kosti i predstavlja amortizer pokretima zuba. Vlakna imaju valovit tok. Periodontalni prostor ima oblik pjeanog sata i razlikujemo marginalni, lateralni i apikalni periodoncij. Po funkciji, periodontalni ligament je potporna struktura u alveoli, predstavlja otpor silama i titi sam apeks; zatim predstavlja mehanizam uz pomod koga se deava erupcija zuba, te konano formira i reparira alveolarnu kost i cement. Uz pomod svojih mehanoreceptora uestvuje u neurolokoj kontroli mastikacije (primjer, refleks prestanka mastikacije na tvrd orah u baklavi). Osnovnu grau predstavljaju : Vlakna Osnovna supstanca Delije Krvni sudovi Nervna vlakna Limfni sudovi

to se tie sastava, organsku materiju predstavlja kolagen tipa 1 (70%), kolagen tipa 3 (20%) i ostatak kolagen tipovi 5, 6, 9. Zatim, zastupljeni su proteoglikani i glikozaminoglikani, te nekolageni proteini: glikoproteini (fibronektin i tenascin) te dermatan sulfat. Osim kolagenih, sadre i oksitalanska, retikulinska i elastina vlakna. Posmatrajudi smjer vlakana, razlikujemo vie tipova periodontalnog ligamenta: Dentoalveolarna Horizontalna Kosa Apikalna Interradikularna

to se delija tie, razlikujemo fibroblasti kao glavne delije, zatim formativne delije (osteoblasti i cementoblasti), resorptivne (osteoklasti i cementoklasti), nediferencirane mezenhimske, odbrambene i epitelijalne (ostaci Hertwigove ovojnice, Malassezova tjelaca, mogu izazvati tumore ili ciste). Sama vaskularizacija periodontalnog ligamenta potie iz fundusa alveolarne kosti (za apikalni), alveolarne kosti (lateralni) te gingive (marginalni).

Parodoncijum- alveolarna kost

Alveolarna kost je dio mandibule i maxillae u kojem su smjeteni zubi, u dijelu processus alveolaris. Ovisna je o prisustvu zuba, jer nakon gubitka zuba slijedi atrofija. Uloge alveolarne kosti su: Potpora zubima, zatita zuba

Omogudavanje pripoja miidima Izvor je jona, a naroito Ca jona Omogudava remodelaciju

Sam processus alveolaris je graen od: Vanjskog sloja kompakte Unutranjeg sloja kompakte Spongioze (sloj izmeu njih, kroz nju prolaze trabekule kompakte) U processus alveolarisu su smjetene alveole, odjeljene interdentalnim septumima, a unutar alveola viekorjenih zuba nalaze se interradikularni septum. Sloj kompakte koji oblae unutranjost alveole se naziva lamina cribriformis, koji se na RTG snimku naziva lamina dura. Kost je mineralizirano tkivo, 60% anorganske materije, 25% organske materije, 15% vode. Anorganska materija je karbonizirani hidroksil apatit, koji lii na igliaste kristalide, a organska kolagen tipa I (90%) i nekolageni proteini (10%). Sve povrine gdje se kost aktivno formira prekrivene su slojem nemijeliniziranog matriksa koji se naziva osteoid i mineralizira lamelarno. Prisutne su delije, odgovorne za sintezu, odravanje i resorpciju kosti: Osteoblasti Ostociti Delije koje oblau kost Osteoklasti

Jedino su osteoklasti iz hematopoetskog sistema, sve ostale su mezenhimnog porijekla. Kod djece je formiranje kosti izraeno u odnosu na resorpciju. Kod odraslih osoba su remodelacija i sinteza u ravnotei, a kod starijih je izraenija resorpcija. Kost se konstantno remodelira da bi se adaptirala na funkcijske podraaje. Unutranje fibre u kosti (produkt osteoblasta) teku paralelno sa povrinom kosti. Vanjske fibre u kosti ( Sharpeyeva vlakna, dio vlakana PL) teku perpendikularno u kosti.

Parodoncijum- gingiva
Gingiva je dio oralne sluznice koji oblae alveolarnu kost i zub, a dijeli se na slobodnu, pripojnu i interdentalnu. Po histolokoj grai je sastavljena od epitela i laminae propriae. Epitel je mnogoslojni ploasti sa keratinizacijom, oroavanjem, te ima slojeve stratum basale, spinosum, granulosum, corneum a lamina propria se sastoji od dva sloja (stratum papilare et retikulare). Lamina propria sadri guste snopove kolagenih vlakana, ija je glavna uloga davanje potpore za slobodnu gingivu, povezivanje pripojne gingive za alveolarnu kost i zube, te konano, ona daje veze izmeu susjednih zuba. Stratum papilare sadri kapilare krvnih sudova (zbog ega je gingiva ruiaste boje), i melanocite. Stratum retikulare sadri kolagena gingivalna vlakna ( ija je funkcija pripoja i vezivanja). Vlakna lamine proprije su podijeljena prema vezivanju i orijentaciji na : 1. 2. 3. 4. Dentogingivalna Alveogingivalna Transgingivalna Longitudinalna

5. 6. 7. 8. 9. 10.

Vertikularna Cirkularna Semicirkularna Transseptalna Interdentalna Dentoperiostalna

Razvoj zuba
Primarni epitelni traak, dentalna lamina, epitelna tvorba nastaje u 6. sedmici intrauterinog razvoja du osnove gornje i donje vilice. Sam razvoj zuba predstavlja kompleksne interakcije ektoderma i mezoderma. Iz ektoderma se razvija ektodoncij, a iz ektomezenhima sva ostala zubna tkiva (endodoncij i parodoncij). Fizioloki stadiji razvoja zuba su: Inicijacija Proliferacija Morfogeneza (morfodiferencijacija) Histogeneza (histodiferencijacija) Apozicija

Morfoloki stadiji razvoja zuba su: Stadij pupoljka (nastao kao posljedica proliferacije) o Stadij kapice (plitka i duboka) o Stadij zvona (rani i kasni)

Zubi se razvijaju u primitivnoj usnoj upljini stomodeum, ogranienoj sa frontonasalnim nastavkom, dva maksilarna nastavka i dva mandibularna nastavka, gdje se javlja prvi znak razvoja ili zadebljanje stomodeuma. Na svakom od nastalih zubnih grebenova, traaka, tokom 8. sedmice nastaju zubni pupoljci, po deset u svakoj vilici, ektodermalne osnove mlijenih zuba. Slobodni kraj svakog pupoljka zadeblja i udubi se , pa je nazivamo zubnom kapom odnosno stadijumom kape. Konveksnu stranu kape oblae vanjski caklinski epitel , a unutranju unutranji caklinski epitel. Ostatak epitela se diferencira u rastresito vezivno tkivo slino mezenhimu i nazivamo ga reticulum stellatum ili caklenska pulpa, dok se u konkavitetu kape nalazi kondenzirani mezenhim, nastao od delija neuralnog grebena i ini zubnu papilu. Stadij kape se postepeno sve vie udubio, te ga sada nazivamo stadijumom zvona. U ovom stadiju nestaje veza sa stomodeumom U ovom stadiju se mogu diferencirati dijelovi zuba: sacculus dentis- od koga de nastati potporna tkiva zuba, papila dentis- od koje de se razviti dentin i pulpa, te konano caklenski organ- koji se ovdje sastoji iz tri sloja: unutranjeg caklenskog epitela, stratum intermedium/reticulare i vanjskog caklenskog epitela. Od unutranjeg de se razviti ameloblasti, delije zaduene za razvoj cakleni odnosno luenje caklenskih prizmi. Unutranji sloj je zaduen za ishranu zubnih struktura. Od vanjskog de ostati kutikula adamantina, koja de kasnije, zajedno s epitelom gingive stvoriti pravu kutikulu. Ona ima dvije funkcije, preeruptivnu (spreava rast cementa preko cakleni) i posteruptivnu (titi zub od kiselina). Na spoju vanjskog i unutranjeg epitela nalazi se cervikalna petlja.

to se tie odontoblasta, oni nastaju iz mezenhimskih delija papile, neposredno uz unutranji caklenski epitel, te lue predentin. Kako taj sloj postaje deblji, odontoblasti se povlae, ostavljajudi za sobom samo Tomasov produetak. Generalna gredica predstavlja osnovu za mlijene zube, dopunska se nalazi distalno usmjerena i ona prua osnovu za monofiodontne zube (molare), a zamjenska se nalazi usmjerena oralno i predstavlja osnovu za difiodonte (stalne zube, sa prethodnicima)

Amelogeneza
Amelogeneza je proces stvaranja cakleni. Razlikujemo tri faze: 1. Sekrecija organskog matriksa 2. Mineralizacija 3. Maturacija U trenutku odlaganja cakleni preameloblasti se pretvaraju u ameloblaste, a sam ovaj proces poinje nakon zapoete dentinogeneze. Ameloblasti se povlae na periferiju i za sobom ostavljaju Tomesove nastavke. to se ameloblasta kao delija tie, njihov razvoj se sastoji iz nekoliko faza: 1. 2. 3. 4. 5. Presekretorna Sekretorna Tranzicijska Maturacijska Postmaturacijska

Ameloblasti su u poetku niske i cilindrine delije, kada dobiju produetke postaju sekretorna stanica koja se s pravom naziva ameloblast. Izduuju se, postaju visoke polarizirane delije, sa specifinim organelama. Ove delije odlau organski matriks nasuprot novostvorenog dentina. U jednoj od faza sazrijevanja, jedro mijenja polaritet i krede se prema stratum intermediumu, broj organela postaje vedi i sama delija dobiva Tomesov produetak. Nakon toga, izluuje se prvi sloj caklenske matrice. Organski matriks je po sastavu 65% vode, 20% organske supstance i 15% anorganske. Organsku predstavljaju amelogenini i enamelini. Slijededi faze razvoja, mijenja se pH sredine, odlae se Ca joni, deava se mineralizacija. Shodno tome, deava se i degradacija matrice, skraduju se ameloblasti i postepeno odumiru. Mineralizacija se deava odmah nakon odlaganja matriksa. Nakon ovog sloja nastaje maturacija, vedi broj kristala a matriks se vrada u ameloblaste tj. sekretorne delije. Maturacija se nastavlja i nakon nicanja zuba.

Dentinogeneza
Razvoj dentina poinje kada se zametak nalazi u stadiju zvona, papila je formirana a unutranji caklenski epitel diferenciran. Za sada, nema diferencijacije ka ameloblastima niti je izluen sloj cakleni. Dentinogeneza se sastoji iz tri faze:

Diferencijacija odontoblasta Odlaganje predentina Mineralizacija predentina u primarni dentin

Odontoblasti se razvijaju iz ektomezenhima dentalne papile. Citodiferencijacija odontoblasta se sastoji u tome da se ektomezenhimalne delije dijele, te kderke celule migriraju ispod sloja bududih odontoblasta i tako poinje diferencijacija preodontoblasta. Povedava se broj organela potrebnih za sintezu.

Razvoj pulpe
Pulpa se razvija iz dentalne papile i sadri dvije vrste celula: Ektomezenhimalne celule- za razvoj odontoblasta Mezenhimalne celule- za razvoj ostalih celula

Kada doe do stadija zvona, delije poinju citodiferencijaciju u odontoblaste, koji lee periferno i fibroblaste koji lee centralno.

Razvoj korijena (nedovren)

Razvoj korijena poinje kada je krunica formirana, ali nije kalcificirana. Pod razvojem korijena se jo smatra razvoj korijenskog dentina, cementa, razvoj periodontalnog ligamenta i alveolarne kosti. Neophodna je interakcija ektoderma i mezoderma, i to se deava u kasnom stadiju zvona, na mjestu cervikalne petlje. Javlja se duplikatura na spoju vanjskog i unutranjeg caklenskog epitela koja se naziva Hertwigova ovojnica. Proliferacijom, ona raste apikalno i obuhvata dentalnu papilu. Kontaktom ektodermanih delija Hertwigove ovojnice i mezoderma deava se histodiferencijacija odontoblasta i oni lue korijenski dentin. Kada se diferenciraju odontoblasti, luenje predentina poinje. Sacculus dentis ima tri sloja: unutranji iz kojeg se razvija cement, srednji iz kojeg se razvije periodontalni ligament i vanjski iz kojeg se razviju alveolarne kosti i gingiva.