Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535

makale
35
BR BENZN MOTORU EVRM ANALZNN
MATEMATKSEL MODELLEMES
G
GR
nmzde termik motorlarn ekonomik ve efektif kullanm
nemlidir. Bu nedenle, motor performansnn artrlmas
konusunda youn almalar yaplmaktadr. Motor
performansnn belirlenmesi, matematiksel model kullanm ve deneysel
alma olmak zere iki yntemle yaplmaktadr. Bu amala, birinci
aamada henz tasar halindeki motorun evrim analizi aracl ile
performans teorik olarak belirlenmekte, ayrca motor
parametrelerinden her biri deitirilerek motor karakteristikleri
belirlenmektedir. Bu ekilde, matematiksel model kullanlarak
performansn deiimi aratrlmaktadr. kinci aamada, teorik alma
sonucu olumlu sonular veren motor karakteristikleri dorultusunda
deneysel almalar yaplmaktadr.
Son yllarda bilgisayar teknolojisinde elde edilen gelimeler nedeniyle
mhendislikte kullanlan matematiksel modellerin zm kolaylam
ve teorik almalar daha da nem kazanmtr. Bunun sonucu olarak
motor performansnn belirlenmesinde ve uygun matematiksel
modellerin zmnde bilgisayarlardan yararlanlarak teorik almalar
yaplmaktadr (Emirolu, 1994). Ancak, deiik iletme koullarnn
ve bunlara uygun performans belirleyecek parametrelerin matematiksel
modele gereki bir yaklamla katlmas gereklidir (zakta, 1998;
Borat ve ark., 1994).
lkemizde gerek benzinli motorlarda (Arslan (1982), etinkaya
(1987), Tekin (1997), l (1998), gerekse dizel motorlarda (Balc
(1986), Balk ve Deniz (1989) simlasyon ile evrim analizi konusunda
almalar yaplmtr.
Bu almann amac, bir benzinli motorun (Kartal 1.6 i.e.) en uygun
alma koullarn ve performansn belirlemek iin bir matematiksel
model kullanmaktr. Aratrmann spesifik amalar ise
1) Matematiksel modele uygun bir bilgisayar program gelitirmek,
2) Farkl alma koullarn deneyerek gerek motor gcn veren
optimum hava fazlalk katsays (HFK), ateleme avans ve yanma
araln saptamaktr.
Aratrmada kullanlan eitliklerde geen simgeler ve tanmlar Tablo
1'de verilmitir.
Enver YILDIZ,
Seluk ARSLAN,
Ali AYBEK*
Bu almada, bir benzinli motorun (Kartal 1.6 i.e.) en
uygun alma koullar ve performansn belirlemek iin
bir matematiksel model gelitirilmitir. Matematiksel modele
uygun bir bilgisayar program gelitirilmi, eitli hava
fazlalk katsays (HFK), ateleme avans ve yanma aral
kombinasyonlar, gerek motor gcn salayacak
koullarda denenerek, optimum HFK, ateleme avans ve
yanma aral belirlenmitir. Enerji denklemleri kullanlarak
sktrma, yanma ve genileme periyotlarnda basn ve
scakln birer derecelik krank mili asna gre deiimleri
belirlenmitir. Bulunan en uygun alma koullarnda
maksimum scaklk ve basn srasyla 2077 K ve 6800
kPa bulunmutur. Ele alnan benzinli motor; gerekte 5500
d/d'da, 58.9 kW g retmektedir. Model kullanldnda
HFK'nn 1.05, ateleme avansnn 27 KMA ve yanma
aralnn 39 KMA'nda motor gc 59.3 kW olarak
hesaplanmtr. Buna gre, bu almada gelitirilen model
kullanlarak bulunan uygun alma koullarnda gerek
g deeri %1'den kk bir hata ile hesaplanmtr.
Anahtar szckler : Benzinli motor, evrim analizi,
matematiksel model
The purpose of this study was to develop a model to
calculate the power obtained experimentally from a
gasoline engine produced by Fiat-Tofa in Turkey (Kartal
1.6 i.e.). A computer program was developed based on
the model to perform cycle analysis. Using the computer
program, the most proper combination of air-fuel mixture,
ignition timings, and combustion periods was sought
amongst various excess air ratio, ignition times, and
combustion periods. The engine generates 58.9 kW at
5500 rpm, according to the manufacturer. Using the model
developed in this study, 59.3 kW was calculated at 5500
rpm of the crankshaft for air-fuel mixture of 1.05, ignition
timing of 27 before head dead center, and combustion
duration of 39. It was concluded that the model enables
to calculate the power that could be delivered by the
gasoline engine within an error less than %1. The
temperatures and pressures were calculated through
energy equations for compression, combustion, and
expansion periods for each degree of crankshaft. The
calculated peak temperature and pressure were 2077 K
and 6800 kPa, respectively for the operating conditions
that provided the specified power level.
Keywords : Gasoline engine, cyclic analysis,
mathematical model
*
KS Ziraat Fakltesi, Tarm Makinalar Blm
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
36
Simge Boyut Aklama Simge Boyut Aklama
AIG m
2
Is gei alan TEG
a
K Egzoz alma scakl
C
y
kMol C/kMol Yakt
1 kMol yakttaki karbon mol
oran
TEG K Egzoz gaz scakl
C
v
kJ/kg
0
K Sabit hacimde zgl s TEG
k
K
Egzoz kapanma
scakl
d
ny
kg Bir admda yanan yakt miktar T
dol
K Dolgu scakl
E kJ/kg enerji T
ag
K Artk gaz scakl
H
y
kMol H
2
/kMol Yakt
1 kMol yakttaki hidrojen mol
oran
T
i
K Silindir i scakl
nH
2
O kMol Suyun mol says T
d
K Silindir d scakl
O
min
kMol O
2
/kMol Yakt Yanma iin yeterli O
2
miktar TEM K Emme havas
PDOY N/m
2
Doyma basnc T
kar
K Karm scakl
PATM N/m
2
Atmosfer basnc T s Zaman
PEG
a
N/m
2
Egzoz alma basnc UIG kJ/m
2
h K Is gei katsays
PEG N/m
2
Egzoz kar basnc V
dol
m
3
Dolgu hacmi
PEM N/m
2
Emme hava basnc VEG
k
m
3

Egzoz gaz kapanma
hacmi
P
dol
N/m
2
Dolgu basnc V
nh
m
3
Nemli hava hacmi
PE kW G V
ybuh
m
3

Buhar halindeki yakt
hacmi
Q kJ
Soutma suyuna geen s
miktar
W kJ
Q
vs
kJ Reaksiyon ss k Politropik stel katsay
R m Krank yarap Derece Krank mili as
R kJ/kMol K niversal gaz sabiti
AA
KMA Ateleme avans
S
y
kMol S/kMol Y 1 kMol yakttaki S mol oran
Y
KMA Yanma sresi
TATM K Atmosfer scakl
C

kMol C/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki C
mol oran (=1)

at
kg/m
3
Nemli hava younluu
c kg C/kg Yakt Yakttaki karbon miktar
kMol
O
2
/kMol C
TTY iin gerekli
minimum oksijen
miktar
H

kMol H/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki H
mol oran

kMol
N/kMol C
TTY havasndaki N
mol oran
O

kMol O/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki O
mol oran

kMol
H
2
O/kMol
C
TTY havasndaki H
2
O
mol oran
N

kMol N/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki N
mol oran

S

kMol S/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki S
mol oran

(H
2
O)

kMol H
2
O/kMol C
1 kg C ieren yakt iindeki
H
2
O mol oran


Tablo 1. Aratrmada Kullanlan Eitliklerde Geen Simgeler ve Tanmlar
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
37
MATERYAL VE YNTEM
Materyal
Bu almada konstrktif zellikleri bilinen bir
motor (Kartal 1.6 i.e.) ele alnmtr. Referans benzin
motoruna ait baz zellikler Tablo 2'de verilmitir.
Yntem
Bu aratrmada, yanm ve yanmam karm
blgelerini ayran reaksiyon blgesindeki hava fazlalk
katsaysnn, dolgunun hava fazlalk katsaysna eit olduu
kabul edilerek bir matematiksel model oluturulmutur.
Daha nce yaplan aratrmalarda ise yalnz reaksiyon
blgesinde stokiyometrik karm olduu kabul edilmitir
(Wannemacher ve ark., 1987). Silindir ap, strok, biyel
boyu, sktrma oran gibi konstrktif faktrlere ek
olarak emme havas basnc ve scakl, egzoz gaz kar
basnc gibi faktrler de sabit kabul edilmitir.
Teorik motor gc, maksimum motor gc devri
(5500 dev/dk) iin hesaplanmtr. Bulunan teorik motor
gc, ayn motor devrinde gerek motor gc ile
karlatrlmtr.
Yaplan teorik almada, motorun performans
incelenmi, sonularn gerek motor almasndaki
sonular verdii grldkten sonra, ayn motorda
konstrktif deiiklik ngrmeden performansn
deiimi incelenmitir. Sabit bir avansta hava fazlalk
katsays (HFK) ana parametre olarak kabul edilerek
farkl deeri (0.95, 1.00, 1.05) iin hesaplar yaplmtr.
evrim Analizi
evrim be aamada tamamlanmtr: 1) Emme
olay, 2) Yanmasz sktrma olay, 3) Yanmal sktrma
olay (st l noktaya kadar, 4) Yanmal genileme olay,
5) Yanmasz genileme olay.
evrim analizi iin gerekli hesaplamalarda
termodinamik yasalar ve Janaf tablolarndan (Benson
ve Whitehouse, 1979) yararlanlmtr. evrim hesaplar,
krank mili asnn (KMA) her bir derece aral iin ayr
ayr yaplmtr. evrim analizinde yaplan ilemlerin ak
diyagram ekil 1'de grlmektedir. Burada, basn ve
Motor zellikleri Boyut Motor zellikleri Boyut
Silindir ap 86.4 mm Biyel kolu boyu 172.8 mm
Silindir says 4 adet Emme alma avans 10 KMA
Strok 67.4 mm Emme kapanma gecikmesi 30 KMA
Toplam strok hacmi 1581 cm
3
Egzoz alma avans 60 KMA
Sktrma oran 9.1:1 Egzoz kapanma gecikmesi 10 KMA

Tablo 2. Benzin Motoruna Ait Baz Boyut ve zellikler (Anonim, 2003)
Dur
Verileri Oku
KMA=KMA+1
Yzey Alan Hesab
Scaklk-Basn Hesab
Gazlarn Entalpi Hesab
Lagrange Enterpolasyonu
, Soutma Suyuna Geen
Is ve Enerji Hesab
Hata Belirleme

Hata 0.0001
Scaklk, Basn, Is, ,
Enerjiyi Yazdr

KMA=360
Bala
Evet
Evet
Hayr
ekil 1. Bilgisayar Program Ak Diyagram
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
38
scakln evrim boyunca deiimi her admda
hesaplanm, maksimum basn ve scaklk deerleri
bulunmutur. KMA'na bal olarak scaklk ve basnca
ek olarak i ve soutma suyuna geen s deerleri
hesaplanmtr.
Silindir ierisindeki gaz hacminin deiimi, pistonun
ald yol ile doru orantl olarak deimektedir. Ancak,
pistonun ald yol KMA ile doru orantl deildir. Gaz
hacmindeki deiim, her KMA iin ayr bir piston yolu
hesaplanarak (Palavan, 1975) belirlenmitir.
evrim analizinde emme olayndan sonra (ikinci
aamada), termodinamiin 1. yasasnda kullanlan i (W),
soutma suyuna geen s (Q) ve i enerji (E) hesaba
katlmtr (DE = DQ - DW). Burada kullanlan E,
scakln ve bileenlerin bir fonksiyonudur ve Janaf
tablolarndan bilgisayar program aracl ile
hesaplanmtr. Bir scaklk tahmini yaplarak
termodinamik yasalara gre hesaplanan basn,
termodinamiin 1. yasasnda iin hesaplanmasnda
kullanlm, eitlikte [f=E-(W-Q)] hata deeri 0.001'den
daha kk olana kadar iterasyon ile scaklk tahmini
yaplmaya devam edilmitir. Hata, istenilen toleransa
gelince elde edilen deerler bilgisayar program tarafndan
bir sonraki durumun balang koullar olarak atanm,
ayn ilemler bir sonraki KMA iin tekrarlanmtr.
nc ve drdnc aamalarda termodinamiin 1.
yasasna yaktn reaksiyon ss (Qvs) da ilave edilerek
soutma suyuna geen s, elde edilen i, i enerji ve
reaksiyon ss arasnda eitlik salanmaya allmtr
(Moran ve Shapiro, 1995). Beinci aamada da,
termodinamiin birinci yasasna gre, nc ve
drdnc aamalardaki ilemler ayn ekilde
srdrlmtr.
Model
Emme, sktrma ve genileme olaylarn
matematiksel olarak incelemeden nce, hava bileimine
ait eitlikler, havann mol says, yakta ait termokimyasal
eitlikler, yaktn mol says ve yakt miktar aadaki gibi
hesaplanmtr.
Hava ve Yakta Ait Eitlikler
Havaya, yakta ve artk gazlara ait eitlikler kullanlarak
(Taylor, 1978; Borat ve ark., 1992), sktrma
balangcnda silindir iindeki dolgunun termokimyasal
zellikleri belirlenmitir.
Hava Bileimine Ait Eitlikler
Motor ierisine emilen havann, molekler olarak,
%21'inin oksijen ve %79'unun azottan olutuu, bal
neminin (BNM) %60 ve doyma basncnn (PDOY)
2 338 N/m
2
olduu kabul edilmitir. Hava ierisindeki
su buhar (YSB), kuru hava (YKH), oksijen (YO2) ve
azot (YN2) yzdeleri srasyla eitlik 1, 2, 3 ve 4 ile
hesaplanmtr.
) PATM (
) PDOY ( * ) BNM (
YSB
(1)
YSB 1 YKH (2)
YKH * 21 . 0 YO
2
(3)
YKH * 79 . 0 YN
2
(4)
Mutlak nem yzdesi (XN) bal neme bal olarak eitlik
5 ile hesaplanmtr.
} 1 ) PDOY * BNM /( PATM { 608 . 1
1
XN

(5)
Kuru havann mol arl (MKH) 28.9644 (kg/kMol)
olup nemli havann mol arl (MNH) eitlik 6 ile
bulunmutur.
) XN ( 608 . 1 1
XN 1
MKH MNH
+
+

(6)
Nemli havann younluu (rat) eitlik 7 ile hesaplanmtr.
) ATM ( ) R (
) MNH ( ) PATM (
at

(7)
Yakta Ait Termokimyasal Eitlikler
Yakt ierisindeki karbon, hidrojen ve kkrt
elemanlarnn yzdeleri Cy, Hy ve Sy ile gsterilerek srasyla
eitlik 8, 9 ve 10 ile, yaktn mol arl (MY) ise eitlik
11 ile hesaplanmtr.
011 . 12
M '. c
C
y
y

(8)
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
39
1
y
10 * 491 . 1 H

(9)
5
y
10 * 871 . 1 S

(10)
y y y
S * 064 . 32 H * 008 . 1 C * 011 . 12 MY + +
(11)
Yaktn kapal forml (tantc byklklerle), Ca Hb
Og Nd Se (H2O)x (kl)z biiminde yazlarak 1 kg
karbon ieren (a=1) yaktn kapal formlnn
belirlenmesi iin, yakt iindeki C, S ve H'nin mol oranlar
srasyla eitlik 12, 13 ve 14 ile belirlenmitir.
y
y
C
C

(12)
y
y
C
S

(13)
y
y
C
H

(14)
Yanma in Gerekli Hava Miktar
Yaktn 1 kilo molnn tam yanmas halinde reaksiyon
denklemi u ekildedir.
(15) N ) O 762 . 3 n 5 . 0 ( O ) 1 ( O SO O H
) O XN 656 . 7 h 5 . 0 ( CO O ) O XNH 656 . 7
N 762 . 3 O ( ) kl ( ) O H ( S N O H C
2 min 2 min 2 2
min 2 min 2
2 2 2 s n o h c
+ + + +
+ + +
+ + +

Eitlik 16 'da yanma iin yeterli oksijen miktar Omin
hesaplanmtr.
) O 5 . 0 S H 25 . 0 C ( O
min
+ + (16)
Yaktn ierisinde 1 kg/1 kMol karbon bulunmas ve
tam yanmas halinde reaksiyon denklemi eitlik 17 ile
bulunmutur.
2 2 2 2
2 2
2 2 2
N ) 762 . 3 5 . 0 ( O ) 1 ( SO O H
) 656 . 7 5 . 0 ( CO ) O XNH 656 . 7
N 762 . 3 O ( ) kl ( ) O H ( S N O H C
+ + + +
+ + +
+ + +

(17)
Teorik tam yanma iin;
(18) O H ) 0 . 1 * 656 . 7 000264694 . 0 12587 . 2 * 5 . 0 ( CO
69072 . 10 ) O H 0087067 . 0 * 656 . 7 N 762 . 3 O (
0 . 1 ) kl ( ) O H ( 000264694 . 0 S N O H C
2 2
2 2 2
2 125875 . 2 1
+ + +
+ +
+

eitliinden yararlanlmtr. Teorik tam yanma halinde
minimum oksijen miktar;
+ + 5 . 0 25 . 0 1 (19)
olarak alnmtr. Gerekli minimum kuru havann mol
says;
) ( C n
y min kh
+
(20)
eitlii ile, gerekli minimum nemli hava mol says ise
) ( C n
y min nh
+ +
(21)
eitlikleri ile bulunmutur. Eitlik 21'de yer alan q =7.656
XN s, h=3.762 s ve s = Omin/Cy'dir. Hava fazlalk
katsaysna bal olarak silindir iindeki kuru ve nemli
hava mol saylar (nkh ve nnh), srasyla:
min kh kh
n n (22)
min nh nh
n n (23)
denklemleri kullanlarak hesaplanmtr. Karmn mol
says (nkar) ise, egzoz gaz mol says (neg) ile taze dolgu
mol says (ndol) toplanarak belirlenmitir (Eitlik 24). Taze
dolgu mol says (ndol) ise eitlik 25 ile hesaplanmtr.
dol eg kar
n n n +
(24)
) RT /( V P n
dol dol dol dol
(25)
Egzoz mol says (neg) eitlik 26, bu eitlikte geen
egzoz gaz scakl ise eitlik 27 ile hesaplanmtr.
TEG x R
V x PEG
n
c
eg

(26)
k
1 k
a
a
PEG
PEG
TEG TEG

,
_

(27)
Egzoz supabnn kapand noktadaki scaklk
(TEGk) ve hacim (VEGk) srasyla eitlik 28 ve 29 ile
hesaplanmtr.
k
1 k
k
PEG
PEM
TEG TEG

,
_

(28)
k
1
c
PEM
PEG
V VEG
,
_

(29)
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
40
Silindir iine girebilecek taze dolgu hacmi, toplam strok
hacminden egzoz supabnn kapand noktadaki hacmin
karlmas ile elde edilmitir (Eitlik 30).
k st dol
VEG V V (30)
Egzoz gaz scakl
Silindir iine giren atmosfer artlarndaki (PEM, TEM)
dolgu, silindir iindeki artk egzoz gazlar (Tag) ile kararak
snmaktadr. Bu almada dolgu scakl (Tdol) oda
scakl olan 298 K olarak alnmtr.
) n n )( T T ( T n TEG n
eg dol ag dol dol dol k eg +
+ +
(31)
) dol eg dol k eg ag
n n /( ) T TEG ( n T +
(32)
Bu durumda karmn scakl Tkar eitlik 33 ile
hesaplanmtr.
ag dol kar
T T T +
(33)
Yaktn Mol Says (nyt)
Dolgunun nemli hava (Vnh) ile buharlam yakttan
(Vybuh) meydana geldii kabul edilerek sv halde bulunan
yaktn hacmi ihmal edilmitir. Bu durumda dolgu hacmi;
vbuh nh dol
V V V (34)
olmaktadr. Eitlik 34'n daha ak yazlmas ile dolgu
hacmi;
buh dol ) dol yt dol nh dol
Y ) P /( RT n ( ) P / ) RT n ( V
dol
+
(35)
eklinde tanmlanabilir. Burada Ybuh, yaktn silindir
iindeki buharlam hacminin yzdesi olup yaktn
tamamnn silindir iinde buhar halinde olduu kabul
edilerek, 1 olarak alnmtr.
)) 1 ) n / n )( n ) P /( ) RT (( V
) yt nh yt dol dol
dol
+
(36)
)) 1 ) n / n /( )) RT /( P V ( n
) yt nh ) dol dol yt
dol
+
(37)
Eitlik 37 deki (Vdol.P dol) / (R.Tdol) deeri, eitlik 36'da
yerine konularak yaktn mol says (nyt) eitlik 38
bulunmutur.
) 1 ) n / n /(( n n
) yt nh dol yt
+
(38)
Bu eitlikten bulunan nemli hava ile yakt mol says
orann (nnh/nyt) bulmak iin hava fazlalk katsays
tanmndan yararlanlmtr. Hava iindeki oksijenin mol
says nO2 ile gsterilerek havadaki oksijen yzdesi iin,
100 ) n / nO ( YO
nh 2 2
(39)
yazlabilir. Hava fazlalk katsays (l) ise,
) O n /( nO
min yt 2

(40)
dir. Buradan,
) YO / O n / n
2 min yt nh

(41)
yazlp bu eitlik, denklem 38'de yerine konularak 42 no.lu
denklem elde edilmitir.
)) YO / O ( 1 /( n n
2 min dol yt
+
(42)
Yakt Miktar (mt)
Bir evrimde silindire giren yaktn mol says (nyt) ile
yaktn mol arl (MY) kMol olarak bilindiine gre,
yakt miktar eitlik 43 ile bulunur.
MY n m
yt t

(43)
Havann Mol Says (nnh)
Silindir iindeki nemli havann mol says (nnh), silindir
iindeki dolgunun mol says (ndol) ile (eitlik 25) yaktn
mol says (nyt) (eitlik 42) toplanarak hesaplanmtr.
yt dol nh
n n n +
(44)
Hava iindeki azot yzdesi (YN2) ve su buhar yzdesi
(YH2O) kullanlarak azot ve su buharnn mol saylar
kMol olarak srasyla (nN2, nH2O) 45 ve 46 no.lu
eitliklerle bulunmutur.
nh 2 2
n YN nN (45)
nh 2 2
On YH O nH (46)
Sktrma, Yanma ve Genileme Olaylarnn
Matematiksel Modeli
Emme Olay
Yukardaki eitliklerden kMol baznda miktarlar
saptanan karmn, atmosfer artlarnda silindire dolduu
kabul edilmitir.
Yanmasz Sktrma Olay
Sktrma olay pistonun AN' dan N' ya
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
41
hareketi ve emme supabnn kapanmas ile balar.
Sktrmann her bir admnda basn ve scakln
bulunmasnda termodinamiin birinci yasasndan
(Yamankaradeniz, 1995) yararlanlmtr. Bu yasa, eitlik
47 ile tanmlanmtr.
dE dW dQ (47)
Karm, piston tarafndan 180 KMA'ndan
balayarak N'ya doru sktrmaya balar. Sktrma
ateleme avansnn olduu 333 KMA'na kadar devam
eder. Bu aamada Termodinamiin 1. yasas daha ak
bir ekilde eitlik 48 ile ifade edilmitir.
dQ ) V V ( )
2
P P
( ) T ( E ) T ( E
1 2
2 1
1 2

+
+ (48)
Burada i enerji (dE);
) ni , T ( E ) n , dT T ( E dE + (49)
olmaktadr. Karmn i enerjisinin scakla gre
deiimini bulmak iin basit fonksiyonlar ve
algoritmalardan yararlanlmtr (Benson ve Whitehouse,
1979). Karmn entalpisi (hi) eitlik 50, karmn zgl
i enerjisi (ei) ise eitlik 51 ile bulunmutur.

'

5
1 j
j
j , i i
T u R ) T ( h
(50)

'

,
_

5
1 j
j
j , i i
T ) T u R ) T ( e
(51)
Karmn zgl ss (Cv) scakln bir fonksiyonu
olarak deimektedir ve bu deer eitlik 52 ile, eitlikte
geen parametreler ise eitlik 53, 54 ve 55 kullanlarak
bulunmutur.

'

,
_

1 jT , ju n
n
R
) T ( C
5
1 j
1 j
i
N
1 i
i
m
v
(52)

5
1 i
1 j
j i
jY , u ) u ( f
(53)

5
1 i
1 j
i
jY ) udy ( f
(54)
{ }

5
1 i
i i i
1 ) u ( f , n ) tu ( f
(55)
Burada ui,j polinom katsaylar olup, Janaf
tablolarnda (Benson ve ark., 1979) verilmitir.
Yanmal Sktrma Olay
Yanma modelinde, silindir iinde yanm blge,
yanmakta olan blge ve yanmam blge olmak zere
ayr blgenin olduu, karmn btn yanma
sresince homojen olduu ve yaktn tamamnn
yanma kanununa gre yand kabul edilmitir. Her
bir admda (krank milinin 1 derecelik as) yanmakta
olan karm miktar yanma kanununa gre, bilgisayar
program ile hesaplanm, adm sonu oluan yeni
basn ve scaklklar ikinci admn ilk artlar olarak
alnmtr. Gaz basnc, scaklk ve yanma rnleri, sonlu
farklarla tanmlanan aada verilen eitlik 56, 57 ve
58 kullanlarak adm-adm hesaplanmtr. Yanma
sresi nce si steme reaksi yon s s gi rdi i nden
Termodinamiin 1. yasasndaki eitlie reaksiyon ss
(Qvsdny ) ilave edilmitir. Eitlik 56 zlrken, bir
nceki T scakl 0.001 C arttrlarak eitlii salayan
scaklk bulunmu ve bu scaklktaki soutma suyuna
geen s eitlik 57 ile, ayn scaklkta termodinamik
gaz yasasna gre hesaplanan ortalama P basnc, hacim
deiimi ile arplarak i (W), ayn scaklktaki i enerji
bir algoritma yardmyla ve yine ayn scaklktaki
reaksiyon ss (Eitlik 59) hesaplanmtr.
ny vs
d Q dE dW dQ +
(56)
Burada, dQ soutma suyuna geen sdr (zakta,
1988). dQ'yu hesaplamak iin eitlik 57 kullanlmtr.
Eitlik 56'da geen s gei katsays (UIG), motorun
krank mili as ve devir saysnn bir fonksiyonu olarak
(zakta, 1988) eitlik 58 ile bulunmutur:
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
42
BULGULAR VE TARTIMA
Aratrmada, alma koullar bilinen drt zamanl
otto motoru ele alnarak bu motorun evrim analizi ile
ilgili matematiksel model gelitirilmitir. Model, hava
fazlalk katsaysnn (HFK) 0.95, 1.00, 1.05 deerleri iin
farkl avans alar ve farkl yanma kam mili as
aralklarnda denenmitir. Bu almada matematiksel
model, maksimum g devrinde uygulanmtr.
Bi l gi sayar program yard m i l e yap l an
hesaplamalar sonucu ele alnan benzin motorunun
KMA'na gre; basn, scaklk deiimleri ve KMA'na
bal olarak soutma suyuna geen enerji miktar ve
i deiimi belirlenmitir. Ayrca, HFK'na bal sabit
avansta (27 KMA) yanma sonu scaklk ve basn
deerleri saptanmtr.
Silindir inde Scaklk Deiimi
HFK'nn 0.95, 1.00 ve 1.05 deerinde yaplan
hesaplamalar sonucu, KMA'na gre scakln deiimi
ekil 2'de verilmitir. ekil 2'de grld gibi, HFK'nn
0.95, 1.00 ve 1.05 olduu iletme artlarnda silindir ii
maksimum gaz scaklklar srasyla 355, 360 ve 367
KMA'larnda 2045, 2153 ve 2077 K olarak bulunmutur.
Ele alnan HFK'larndan yalnz 1.05'te maksimum scaklk
N'dan yeteri kadar sonra olumaktadr.
Basn Deiimi
HFK'nn 0.95, 1.00 ve 1.05 deerinde yaplan
) T T ( UIG * AIG dQ
d i
(57)
) 10 ) 2 / cos( 5000 1000 )( 0 . 23 / n ( UIG
DS
(58)
Eitlik 57'de kullanlan AIG, s gei alan olup, her
bir krank mili as iin piston st yzey ve silindir yzey
alan hesaplanmtr.
Reaksiyon ss (Qvs) ise eitlik 59 kullanlarak
hesaplanmtr:
Qvs = (n(hf_CO2+dh_CO2)+n(hf_H2O+dh_H2O)
+n(hf_N2+dh_N2])+n(hf_O2+dh_O2))
-((hf_C8H18+dh_C8H18)+Omin l (hf_O2+dh_O2)
+ 3.76(hf_N2+dh_N2)) (59)
Krank asna bal olarak yanan yakt yzdesi, yanma
kanunu (my) eitlii kullanlarak (zakta, 1988)
hesaplanmtr. Yanma kanunu, krank mili as (q), ateleme
avans (qAA) ve yanma sresinin (DqY) bir fonksiyonudur.
Bu kanunla her bir krank mili as iin kullanlan yakt
yzdesi program yardm ile hesaplanmtr.

'

4
Y
AA
y
) ( 908 . 6 EXP 1 m
(60)
Yanmal Genileme Olay
Bu olayda da yanmal sktrma olaynda kullanlan
eitlik ve yntemler kullanlmtr.
Yanmasz Genileme Olay
Bu olayda yanmasz sktrma olaynda kullanlan
eitliklerden yararlanlmtr.
0
500
1000
1500
2000
2500
135 180 225 270 315 360 405 450 495 540
Krank Mili as (KMA), Derece
G
a
z

S

c
a
k
l

K
HFK = 0.95
HFK = 1.00
HFK = 1.05
ekil 2. HFK 0.95, 1.00 ve 1.05 in Krank Mili Asna Bal Olarak Scaklk Deiimi
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
43
basnc srasyla 360, 362 ve 364 KMA'larnda 7030,
6971 ve 6800 kPa olarak bulunmutur. Ele alnan
HFK'larndan yalnz 1.05'te maksimum basn N'dan
yeteri kadar sonra olumaktadr. HFK'nn 0.95 ve 1.00
olmas durumunda maksimum basn N'y yeteri
kadar gemeden (360-362 KMA) olutuu iin motor
normal alma artlarn salamamaktadr.
in (W) Deiimi
Sktrma periyodu 180 KMA'snda balayarak
360 KMA'na kadar devam etmektedir. Bu periyotta
evrime i verilmektedir ve deeri (-) dir (ekil 4). 360-
480 KMA arasndaki genileme periyodunda sistemden
hesaplamalar sonucu, KMA'na gre basncn deiimi
ekil 3'de verilmitir.
ekil 3'de grld gibi, HFK'nn 0.95, 1.00 ve 1.05
olduu iletme artlarnda silindir ii maksimum gaz
basnc srasyla 360, 362 ve 364 KMA'larnda 7030,
6971 ve 6800 kPa olarak bulunmutur. Ele alnan
HFK'larndan yalnz 1.05'te maksimum basn N'dan
yeteri kadar sonra olumaktadr. HFK'nn 0.95 ve 1.00
olmas durumunda maksimum basn N'y yeteri
kadar gemeden (360-362 KMA) olutuu iin motor
normal alma artlarn salamamaktadr.
ekil 3'de grld gibi, HFK'nn 0.95, 1.00 ve 1.05
olduu iletme artlarnda silindir ii maksimum gaz
-300
-200
-100
0
100
200
300
400
135 180 225 270 315 360 405 450 495 540
Krank Mili As (KMA), Derece

,

J
AN N
ekil 4. Maksimum G Devrinde Krank Mili Asna Bal Olarak Elde Edilen in Deiimi
ekil 3. HFK 0.95, 1.00 ve 1.05 in Krank Mili Asna Bal Olarak Basn Deiimi
0
500
1000
1500
2000
2500
135 180 225 270 315 360 405 450 495 540
Krank Mili as (KMA), Derece
G
a
z

S

c
a
k
l

K
HFK = 0.95
HFK = 1.00
HFK = 1.05
Krank Mili as (KMA), Derece
Krank Mili as (KMA), Derece
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
44
i alnmaktadr ve deeri (+) dr. Bu iki periyotta elde
edilen ilerin aritmetik toplamndan elde edilen indike
g 59.3 kW, retici firma tarafndan belirtilen gerek
motor indike g deeri 58.9 kW (Anonim, ...), motor
effektif g deeri ise 56.1 kW'tr (Anonim, 1998). Bu
aratrmada hesaplamalar, krank as 1er derece
artrlarak yapld iin gerek g deeri olan 58.9 kW
tam olarak elde edilememitir. Ancak, gerek g
%1 hata ile belirlenebilmitir. Bu almada kullanlan
simlasyon program sktrma ve i zamannn bir
blmn (egzoz supab alma balangc)
iermektedir. zamannda egzoz ilemi AN'dan 60
KMA kadar nce balayp, AN'da bitmektedir. Bu
ilem aralnda elde edilen (+) iin, emme ve egzoz
zaman pompalama kayplarndaki (-) ii karlad
yaplan hesaplamalarla belirlenmi ve kabul edilmitir.
Soutma Suyuna Geen Isnn Deiimi
Soutma suyuna geen s, silindir ii gaz scakl
360 K'yi getikten sonra balamaktadr (ekil 5).
Soutma suyuna s geii, 333 KMA'ndan 480
KMA' na kadar devam etmektedi r. Yanma
periyodunda soutma suyuna geen s ykseli
gstermekte, yanma bitiminden sonra ise de
gemektedir. Otto motorlarnda soutma suyuna
geen s miktar, yaplan iin yaklak olarak 1.3-1.7
katdr (Saral, 1989; Staudt 1995). Bu aratrma
sonularna gre bir evrimde, soutma suyuna geen
s miktar (0.48 kJ) ile i (0.32 kJ) arasndaki oran 1.5
olmutur. Buna gre, elde edilen uygun iletme
artlarnda soutma suyuna geen s miktar gerek
motor deerlerine uygundur.
Hesaplamalar sonucu elde edilen ve ekil 4 ve 5'te
gsterilen deerler, model motorda performans
belirleyen iletme parametrelerinin (HFK, avans as ve
yanma aral) doru seilerek matematiksel modele
katldn gstermektedir.
Sonu olarak, maksimum g devrinde (5500 d/d)
en uygun HFK'nn 1.05 olduu, en uygun avans asnn
27 krank mili as (KMA) olduu ve en uygun yanma
aral kam mili asnn da 39 olduu belirlenmitir.
Bilgisayar program yardm ile yaplan
hesaplamalarla maksimum g devrinde elde edilen i,
birim zamandaki evrim says ile arplarak g elde
edilmitir. Hesaplanan g deerinin, retici firma
tarafndan belirtilen gerek motor g deerine yakn
olduu bulunmutur.
SONULAR
Benzinli motor evrim analizinde matematiksel
modelin oluturulmasnda elde edilen sonular aadaki
gibi zetlenebilir:
1. Ele alnan benzinli motorda, maksimum g devrinde
(5500 d/d) optimum alma koullar HFK'nn 1.05,
0
1
2
3
4
5
6
270 315 360 405 450 495 540
Krank Mili As (KMA), Derece
S
o

u
t
m
a

S
u
y
u
n
a

G
e

e
n

I
s

(
J
)
ekil 5. Krank Mili Asna Bal Olarak Soutma Suyuna Geen Is Deiimi
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
45
atelenme avansnn 27 KMA ve yanma aralnn
39 KMA'nda olumutur.
2. Benzinli motor, gerekte 5500 d/d'da, 58.9 kW g
retmektedir. Model kullanldnda optimum alma
koullar iin motor gc 59.3 kW olarak
hesaplanmtr. Buna gre, model kullanlarak
saptanan uygun alma koullarnda gerek g deeri
%1'den kk bir hata ile hesaplanmtr.
3. Maksimum scaklk ve basn srasyla 2077 K ve
6800 kPa olarak hesaplanmtr.
4. Bu almada gelitirilen bilgisayar program,
optimum alma artlarnn belirlenmesinde, farkl
HFK, avans ve yanma aral deerleri iin oluturulan
kombinasyonlarn hesaplanmasnda nemli derecede
kolaylk salamtr.
KAYNAKA
1. Anonim, 1998. Motor lm Sonucu Raporu, Rapor No:
65716818. Trkiye Otomobil Fabrikas A.. (TOFA)
Aratrma Gelitirme Birimi, Bursa.
2. Anonim, ... Kartal Modellerinin Teknik zellikleri ve
Donanmlar.Trkiye Otomobil Fabrikas A.. (TOFA), Bursa
3. Anonim, 2003. Trkiye Otomobil Fabrikas A.. (TOFA)
Aratrma Gelitirme Birimi. Bursa.
4. Arslan, E., 1982. Dner Pistonlu Motorlarda evrimin
Termokimyasal Adan Teorik ve Deneysel Olarak ncelenmesi.
Doktora Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
5. Balc, M., 1986. Drt Zamanl Trbo arjl Direk Pskrtmeli
Bir Dizel Motorunun Bilgisayar le Simlasyonu. Doktora Tezi,
Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
6. Bal k, A. , Deni z. , O. , 1989. Di zel Motorl ar nda
Yanmann Modellenmesi. Mhendis ve Makina Dergisi,
30 (358). Ankara.
7. Benson, R.S., Whitehouse, N.D., 1979. Internal Combustion
Engines. V.1, Pergamon Press Ltd, Headington Hill Hall,
Oxford OX3 OBW, England.
8. Benson, R.S., Whitehouse, N.D., 1979. Internal Combustion
Engines. V.2, Pergamon Press Ltd, Headington Hill Hall,
Oxford OX3 OBW, England.
9. Borat, O., Balc, M., Sr men, A., 1992. Yanma
(Aerotermokimya) Bilgisi. T Makine Fakltesi, stanbul.
10. Borat, O., Balc, M., Srmen, A., 1994. ten Yanmal motorlar.
Cilt 1. Teknik Eitim Vakf Yaynlar-2, nc Bask, stanbul.
11. etinkaya, S., 1987. Drt Zamanl Buji le Atelemeli Bir
Motor Performansnn Bilgisayar Yardmyla Simlasyonu.
Doktora Tezi, G., Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
12. Emirolu, M., 1994. Tek Silindirli ten Yanmal Bir Motorda
Sktrma ve Yanma Periyotlarnn Bilgisayarla Modellenmesi.
Yksek Lisans Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
13. Moran, M. J., Shapiro, H. M., 1995. Fundamentals of
Engineering Thermodynamics. Third Edition, John Willey &
Sons, Inc., New York.
14. l, O., 1998. Thermodynamics Model of The Cycle of
Spark Ignition Engine. Msc Thesis, Graduate School of Natural
And Applied Sciences of Dokuz Eyll University, zmir.
15. zakta, M.T., 1988. Benzin ve Doal Gaz evrim Analizinin
Matematiksel Model ile Karlatrlmas. Doktora Tezi, T
Fen Bilimleri Enstits Otomotiv Anabilim Dal, stanbul.
16. Palavan, S., 1975. Pistonlu Makinalar Dinamii. T Makine
Fakltesi, stanbul.
17. Poulos, S.G., Heywood, J.B., 1983. The Effect of
Chamber Geometry On Spark Ignition Engine Combustion.
SAE, Paper 830334.
18. Saral, A., 1989. Termik Motorlar. Ankara niversitesi Ziraat
Fakltesi Yaynlar, No: 1108, Ankara.
19. Staudt, W., 1995. Motorlu Tat Teknii. MEB Yaynlar,
No:2921. Ajans-Trk Matbaclk Sanayi A. ., Ankara.
20. Taylor, C.F., 1978. The Internal-Combustion Engine in Theory
and Practice. Volume II. The Massachusetts Institute of
Technology, Cambridge, Massachusetts and London, England.
21. Tekin, N., 1997. ki Kurslu Benzin Motorlarnda Yanmann
Simlasyonu. 5. Yanma Sempozyumu, Bursa.
22. Wannemacher, H., MLLER, W., 1987. Numerische
Modelle zur Berechnung des Brennverlaufs in Vorkammer-
Dieselmotoren. MTZ, Juni, Nr.6.
23. Yamankaradeniz, R., 1995. Mhendislik Termodinamiin
Temelleri. Uluda niversitesi Basm Evi, Bursa.