makale YAY ENERJSNN ELEKTROMEKANK SUPAP MEKANZMALARININ PERFORMANSINA KATKISI

Zeliha KAMI, brahim YKSEL *

GR

Elektromekanik supap mekanizmalar, elektromekanik deiken zamanlamal supap mekanizmas olarak da bilinmekte olup motorun hzna ve alma artlarna bal olarak supaplarn uygun zamanda alp kapanmasn salar. Bu almada, elektromekanik supap mekanizmalarnda kullanlan yaylarn sistemin dinamik davran zerindeki etkileri incelenmitir. Supap hareketinde yay enerjisinden yararlanlmayan iki model ve yay enerjisinden yararlanlan bir model ele alnm ve bu modeller birbiri ile karlatrlmtr. Yay enerjisinden yararlanlan modelde sistemin dinamik performansnn ve enerji tketiminin daha iyi olduu grlmtr. model iin sistemin statik ve dinamik karakteristikleri MATLAB/Simulink program yardmyla elde edilmitir. Anahtar szckler : Elektromekanik supap mekanizmas, yay enerjisi, statik ve dinamik karakteristikler.

emite otomobillerde pek ok ilev mekanik balantlarla gerekletirilirken, gnmzde bunlarn yerini elektronik kumandal donanmlar almtr. Elektronik denetimli

sistemlerin mekanik sistemlerin yerine gemesi ile motor performans arttrlm, yakt tketimi ve evreye atlan kirletici oranlar azaltlmtr. Gnmzdeki otomobil motorlarnda mekanik denetimli olarak sadece kam milinden tahrikli supap mekanizmas kalmtr. Kam milinden tahrikli supap mekanizmalarnda supap zamanlamasnn deitirilmesi ok snrldr ve motorun almas srasndaki devrine bal olarak deimez. Dolaysyla bu tip mekanizmalarda supap zamanlamas motor hznn bir fonksiyonu deildir. Bu sistemde supap zamanlamas kam mili tasarm ile deiik alma artlarnda birbiriyle elien durumlar optimize edecek ekilde belirlenir. Motor performans supap zamanlamasnn denetimi ile nemli oranda iyiletirilebilir. Motorlarda dk motor ykleri ve hzlarna uygun supap hareket profili ile maksimum g ve hza uygun supap hareket profili arasnda belirgin bir fark vardr. Optimum supap zamanlamas motor hznn bir fonksiyonudur. Motor devri deitike piston hz, piston hzna bal olarak ieri alnan taze dolgunun hz ve kinetik enerjisi srekli deieceinden iyi bir motor performans iin supap zamanlamasnn da srekli deimesi gerekir. Supap zamanlamas deiken zamanlamal supap mekanizmalar ile ayarlanabilir. Deiken zamanlamal supap mekanizmalar mekanik, hidrolik ve elektromekanik trde olmakla birlikte, bu sistemler arasnda elektromekanik supap mekanizmalar nispeten daha basit bir yapya sahiptir ve mevcut motor tasarmlarna uyumu daha kolaydr. Bu sistemde kam mili devre d kald iin srtnmeye neden olan hareketli paralarn says azaltlmakta ve motorun tm alma artlarnda supap hareketi motor devrinden bamsz olarak denetlenebilmektedir. Bunun sonucunda yakt tketimi %10-15 orannda azalrken, yksek k torku ve motor gcnde art,
39

The electromagnetic valve actuation (EMVA) system is known as an electromechanical variable valve train and it provides opening and closing of the valves at the appropriate times depending on the speed and the working conditions of the engine. In this study, the effects of springs on the design and dynamic behavior of the EMVA system are investigated. Three models are considered and compared with each other. The spring energy is only used in one of the models. Dynamic performance and energy consumption of the model taken the advantage of spring energy are better than the others. Static and dynamic characteristics of the system are obtained with a MATLAB/Simulink program for three different models. Keywords : Electromagnetic valve actuator, spring energy, static and dynamic characteristics.

Uluda niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Makina Mhendislii Blm

Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
rlanti kararllnda iyileme ve evreye atlan kirleticilerde azalma olabilecei gsterilmitir [2,12]. Elektromekanik supap mekanizmalar zerine zellikle son yllarda ok ynl almalar yrtlmektedir.
Akm (A) Akm (A) 8 6 4 2 0 8 6 4 2 0 8 Akm (A) 6 4 2 0 8 Akm (A) 6 4 2 0 0 0.06 0.12 0.18 0.24 Zaman (s) 0.3 0.36 ekme akm Tutma akm 0.42 0.48 0 0.06 0.12 0.18 0.24 0.3 0.36 0.42 0.48 0 0.06 0.12 0.18 0.24 0.3 0.36 0.42 0.48 0 0.06 0.12 0.18 0.24 0.3 0.36 0.42 0.48 N=6000d/dk

Yaplan bu almalar genellikle elektromekanik supap mekanizmalarnn tasarm [1,3,4,5,6,7,9,11] ve tasarma etki eden parametrelerin incelenmesi [6,9,10,11], sistemin modellenmesi ve denetimi [14,15,17,18,19] eklinde snflandrlabilir. Bu almada elektromekanik supap mekanizmalarnda kullanlan yayn sistemin tasarm ve dinamik davran zerindeki etkisi incelenmitir. ELEKTROMEKANK SUPAP MEKANZMASI Elektromekanik supap mekanizmalarnn temel prensibi elektronik denetim biriminden gnderilen denetim sinyaline bal olarak supaplarn uygun zamanda alp kapanmasn salamaktr. Dier deiken zamanlamal supap mekanizmalar ile karlatrldnda daha esnek supap zamanlamas salad grlr. Elektromekanik supap mekanizmalarnda sistemin cevap hz (ama-kapama zaman) kaml mekanik supap mekanizmalarndan farkl olarak motor hz ve ykne bal olmayp, elektromekanik sistemin mekanik parametrelerine ve belli oranda da kullanlan elektromknatsn dinamiine baldr. Yksek motor hzlarnda elektromekanik supap mekanizmasnn yeterli performans gsterebilmesi iin sistemin cevap hz ok yksek olmal, supap ok ksa srede alp kapanabilmelidir. ekil 1'de sabit supap hareket as iin farkl motor hzlarnda supabn hareketine bal olarak elektromknats bobinlerindeki akm deiimleri verilmitir. Elektromekanik sistemin dinamik performans, supabn yksek motor hzlarnda motor hareketlerini izleyebilecei kadar iyi olmas gerekir.
40

N=3000d/dk

N=2000d/dk

N=1000d/dk

ekil 1. Motor Devrine Bal Olarak Mknats Devresindeki Akm Deiimleri

ekilden grld gibi motorun devir hz ykseldike supabn alp kapanmas kritik hale gelmektedir. Bu almada elektromekanik supap mekanizmalarnda kullanlabilecek farkl model ele alnmtr. Karlatrma asndan bu modellerin birinde yay kullanlmam, buna karlk dier modellerde ise sistemin dinamik yapsna uygun yaylar kullanlmtr (ekil 2). Her model iin elektromekanik eyleyici olarak disk tipi mknats devresi kullanlmtr.
Model 1: Yaysz Sistem

Bu model, elektromekanik supap mekanizmas ama ve kapama olmak zere iki adet mknats devresi, bir adet hareketli eleman ve supaptan ibaret tasarlanmtr (ekil 2a). Hareketli eleman iki mknats devresi arasnda gidip gelme hareketi yaparak supab ak veya kapal konuma getirir. Sistemin periyodik hareketi, ama ve kapama mknats devrelerine srasyla elektrik gerilimi uygulanarak salanr. Motor durdurulduunda her iki mknats devresindeki gerilim sfrlanr ve arlk kuvveti yardmyla supap ak konumda kalr.
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
EYLEYC YAYI KAPAMA MIKNATISI VE BOBN KAPAMA MIKNATISI VE BOBN HAREKETL ELEMAN HAREKETL ELEMAN KAPAMA YAYI AMA MIKNATISI VE BOBN HAREKETL ELEMAN AMA MIKNATISI VE BOBN

AMA MIKNATISI VE BOBN

SUPAP YAYI SUPAP SUPAP

SUPAP

ekil 2. Elektromekanik Supap Mekanizmas Model Yaplar

Model 2: Bir Adet Yay Kullanan Sistem

veya kapal konuma geirir. Bu modelde hareketli eleman hareketinin byk bir ksm yaylarn depolad potansiyel enerji ile salanr. Mknats devresi hareketin tamamlanma aamasnda devreye girerek supab ak veya kapal konuma sokar. Sistemdeki mknats devrelerinin her ikisinin de enerjisi kesildiinde yaylar hareketli elemann merkezi konumda dengeye gelmesini salar. Dolaysyla motor durdurulduunda supap yar ak konumda kalr. DSK TP MIKNATIS DEVRES Her modelin tasarmnda disk tipi mknats devresi kullanlm olup, disk eklindeki hareketli eleman ve iinde sarg devresi bulunan hareketsiz kutuptan ibarettir (ekil 3). Disk ve hareketsiz kutup ferromknats malzemeden yaplm olup sargdan akan elektrik akmnn oluturduu mknats kuvveti diski sabit kutba doru harekete zorlar. Bylece diskin bal olduu supabn almasn ya da kapanmasn salar. Disk tipi mknats devresi mknatssal olarak seri, mekanik olarak paralel bal iki alma aralna sahiptir.
41

Bu model, elektromekanik supap mekanizmas supab amak iin kullanlan bir adet mknats devresi, bir adet yay, bir adet hareketli eleman ve supaptan ibaret tasarlanmtr (ekil 2b). Elektronik denetim biriminden gnderilen denetim sinyaline bal olarak mknats devresine uygulanan elektrik gerilimi maksimum, minimum veya sfr olabilir. Mknats devresi bobinine akm uygulandnda ama mknats devresi hareketli eleman ekerek supab ak konuma geirirken, bobindeki akm sfrlandnda yayda depolanan potansiyel enerji supab kapal konuma geirir. Motor durdurulduunda yay kuvveti yardmyla supap kapal konumda kalr.
Model 3: ki Adet Yay Kullanan Sistem

Bu model, elektromekanik supap mekanizmas, ama ve kapama olmak zere iki adet mknats devresi, iki adet yay, bir adet hareketli eleman ve supaptan ibaret tasarlanmtr (ekil 2c). Hareketli eleman iki mknats devresi arasnda gidip gelme hareketi yaparak supab ak
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
r5 r4 xh r51

i(t): bobindeki akm deiimi (A) ve f(t): mknats aks (Wb) olup hem akm, i(t) hem de konum deiiminin, x(t) bir fonksiyonudur. Uygulanan elektrik enerjisi giriine karlk mknats

r3

r2

r1

r0 xt ld

devresinin salad ekim kuvveti bobin ile hareketli eleman arasnda kalan hava aral ile denetlenmektedir. Hareketli eleman zerine mknats devresinin uygulad mknats ekim kuvveti, hava aralndaki mknats aks younluu, Bh (Wb/m2) deiimine bal olarak
Fm = z Bh 2 A 2

ly

Ortalama mknats aks yolu

lk

ekil 3. Disk Tipi Mknats Devresi Geometrisi

(2)

Bu yapya bal olarak kk hava aralklarnda ar yksek ekme kuvvetleri elde edilirken, hava aral art ile beraber ekme kuvvetleri ar bir d gsterir [13,20]. ekil 4' te grld gibi elektromekanik supap mekanizmas elektriksel, mknats ve mekaniksel alt sistemlerinden ibaret ele alnabilir.

biiminde tanmlanabildii gibi bobine uygulanan akmn, i(A) ve hareketli elemann hareket mesafesi, x(t) deiimine bal olarak da
Fm = A(Ni) 2 2z(x h x) 2

(3)

eklinde tanmlanabilir [13]. Burada; z: hava aral says (z=2), A: etkin kesit alan (m2), xh: toplam hareket mesafesi (m), N: sarm says, m: hava aral geirgenliidir (4p10-7).

Denetim Sinyali

ELEKTRK ALT SSTEM

i (N) MIKNATIS ALT SSTEM x Fb MEKANK ALT SSTEM

(2) nolu denklemde mknatssal doyma hesaba katlrken (3) nolu denklemde bu durum ak olarak grlmez. Gerekte hava aralndaki ak younluu deiimi de hava aral mesafesinin deiimine baldr. Sonu olarak, (3) nolu denklemde, mknats ekim kuvveti zerinde mknats devresine uygulanan elektrik gerilimi ve hava aral deiiminin etkisi daha ak biimde grlmektedir. Mknats kuvvetinin etkisi ile hareket eden hareketli elemana Newton' un II. Hareket yasas uygulanrsa
Fm (t) = m d 2 x(t) dx(t) +B + Fyay + Fb dt 2 dt

ekil 4. Elektromekanik Supap Mekanizmasnn Alt Sistemleri

Bir mknats devresinin bobinine uygulanan elektrik gerilimine karlk oluan akm deiimi sonucu devrede bir mknats aks deiimi oluur. Kirchoff yasasna gre bu ifadenin matematiksel bants
e(t) = e R + e L = Ri(t) + N d(t) dt

(4)

(1)

elde edilir. Burada; Fb: silindir ii basn kuvveti (N), Fm mknats kuvveti (N) olup hem konum deiiminin, x(t) hem de elektrik akmnn, i(t) bir fonksiyonudur. Fyay ise yaylarn hareketli eleman zerine uygulad yay kuvvetidir
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

eklindedir [13]. Burada; e(t): sisteme uygulanan giri gerilimi (V), R: bobin direnci ( ), N: bobin sarm says,
42

makale
(N). Yay kuvveti Model 1' de sfr, Model 2' de ise harekete kar ynde bir kuvvettir ( Fyay =kx ).Burada; k: Model 2' de bir adet yayn yay sabitidir. Model 3' te durum biraz daha farkl olup yay kuvveti hareketin orta noktasna kadar harekete yardmc, orta noktadan sonra ise kar kuvvettir ( Fyay =-K ( x h 2-x ) ). Burada; K: Model 3' te kullanlana iki adet yayn bileke yay sabitidir. ELEKTROMEKANK SUPAP MEKANZMASI TASARIMI Elektromekanik supap mekanizmalarnda, mknats ekim kuvveti yay kuvveti ve dier kar kuvvetleri yenebilecek byklkte olmaldr. Gerekli mknats ekim kuvvetini salayabilecek bir mknats devresinin n tasarmnda esas olan hareketli elemann kesit alann belirlemektir. zellikle egzoz supab iin elektromekanik supap mekanizmas tasarmnda silindir ii basn kuvvetinin etkisi ok byktr. Silindir ii basn kuvveti supap harekete balayana kadar supap zerinde harekete kar ynde kuvvet uygular. Ancak supabn harekete balamasyla birlikte egzoz gazlar silindiri terk etmeye balayacandan supap zerine etki eden basn kuvvetinin hzl bir d gstermesi beklenir. Dolaysyla supabn almas supap zerine etki eden basn kuvvetlerinin yenilmesi ile mmkn olur. Otomobil motorlarnda kullanlan supaplarn toplam hareket mesafesi (strok) 7-8 mm civarndadr. Bu mesafe supap aldnda yeterli yakt-hava karmn salayacak ekilde belirlenmitir. Supap mekanizmalarnda kullanlabilecek boyutlarda bir elektromknats iin bu hareket mesafesi olduka byk kalmaktadr. 8 mm gibi bir mesafede salanabilen mknats ekim kuvveti ok dk kalmaktadr. Model 1 ve 2 iin mknats devresinin 8 mm gibi bir mesafede silindir ii basn kuvvetini yenmesi
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

gerekmektedir. Egzoz supaplarnda egzoz aamasnda oluan gaz basnc supap zerinde olduka byk kuvvetler (@350-400 N gibi) oluturur. Bu kuvvetin 8 mm' lik bir mesafeden mknats devresinin salad kuvvet yardm ile yenilmesi iin mknats devresi boyutlar olduka byk olmaldr. Model 2'de silindir ii basn kuvvetine ilave olarak kar yay kuvveti de sz konusudur. Bu nedenle Model 2'de mknats devresinin boyutlar Model 1'e oranla daha byk olmas gerekir. Model 3'te mknats kuvvetinin yetmedii durumda yay enerjisinden yararlanlmaktadr. Burada yay enerjisi, sistemdeki hareketli ktlelerin ivmelenmesini salamak ve yksek cevap hzlar elde etmek amac ile kullanlmaktadr. Buna karlk mknats devresi ise daha ok hareketin tamamlanmasna yardmc olmak ve supab ak veya kapal konumda tutmak iin kullanlr. Teorik olarak, srtnmelerin yok sayld, supabn ak veya kapal olduu durumda yaylarn depolad potansiyel enerji maksimum olup hareketin orta konumuna kadar harcanr ve bu harcanan enerji ktle eleman tarafndan kinetik enerji olarak depolanr. Bu durumda yay enerjisi sfrlanm ve ktlenin kinetik enerjisi maksimum olmutur. Hareketin orta konumundan sonraki durumunda yay kuvvetleri harekete ters ynde olup bu ynde hareketi srdren ktle elemannda depolanan kinetik enerjidir. Depolanan kinetik enerji yaylarn sktrlmasna yeterli olacandan teorik olarak hareketin tamamlanmasn salayabilecektir. Yalnz hareketin tamamlanmas aamasnda ktlenin kinetik enerjisi sfrlanrken yaylarn depolad enerji tekrar maksimum olacaktr. Bu aamada, hareketli eleman ve dolaysyla supab istenen konumda tutabilmek iin ilave bir kuvvete gerek vardr. Ayrca gerek bir sistemde hareket srasnda srtnmeden dolay ortaya kan enerji kayplarnn da karlanmas gerekir. Bu durumda gerekli enerji ve kuvvet mknats devresi yolu ile salanmaktadr. Bu prensip ile alan elektromekanik supap
43

makale
mekanizmas boyutlar motorlarda kullanlabilmek iin uygundur (Model 3). Boyutlarn yan sra elektromekanik supap mekanizmalarnn motorlarda kullanlabilmesi iin yksek motor hzlarnda yeterli performans gstermesi gerekir. Model 3'te mknats kuvvetinin etkili olmad durumda bir ktle-yay sistemine edeer supap mekanizmasnn ama veya kapama sresi
tc = m K

supabn hareket sresinin deiimi verilmitir. Bu modelde yay seimi kritik bir parametredir ve yaylar kar ykleri yenebilecek byklkte olmaldr. ekil 5'ten grld gibi hareketli ktle sabit olduunda yay katsaysnn artmas cevap hzn arttrr. Yay katsaysnn artmas dier taraftan da mknats devresi boyutlarn ve dolaysyla da hareketli ktleyi arttracandan optimum deerin belirlenmesi gerekir. Yay katsaysndaki art

(5)

sistemin cevap hznda bir art getirmekle beraber ok sert yay kullanlmas halinde bu yay kuvvetini yenecek mknats devresinin boyutlar arttrlmaldr. Bu durumda yay ve mknats devresi boyutlar optimize edilmelidir. Model 3 iin elektromekanik supap mekanizmalarnda cevap hzn arttrmann en iyi yolu belli bir yay katsays iin boyutlar belirlenen mknats devresine gre ktleyi azaltma yoluna gitmektir. model iin gerekli mknats devresi boyutlar Tablo I'de verildii gibi hesaplanmtr [13]. Model 2'de 20 N/mm'lik yay sabiti supab kapal konuma geirebilmektedir. Model 3'te optimum yay sabiti 65 N/mm olarak belirlenmi ve mknats devresi boyutlar bu deere gre hesaplanmtr. Tablo I'den grld gibi Model 1 ve 2'nin boyutlar ok byk olduundan hantal yapdadrlar. Bunlarn motorun silindir kafasna yerletirilmesi olanakl deildir. Her bir supap iin silindir kafasna yerletirilemeyecekleri gibi yerletirilseler bile arlk problemi ortaya kacaktr. model boyutlar asndan karlatrldnda Model 3'n elektromekanik supap mekanizmalar iin uygun bir yap olduu grlr.

biiminde ifade edilebilir. Burada; m: hareketli eleman, hareketli elemana bal balant kollar ve supaptan oluan toplam hareketli ktle (kg) ve K: sistemdeki yaylarn bileke yay sabitidir (N/m). (5) nolu ifadeden grld gibi Model 3'te supabn hareket sresinin ksa olmas iin hareketli ktlenin azaltlmas ve/veya yay sabitinin arttrlmas gerekir. ekil 5'te hareketli ktle ve bileke yay sabitine bal olarak
6 5.5 5 Hareker Sresi (ms) 4.5 4 3.5 3 2.5 2 60 60 70 K (N/mm) 80 90 100 110 120 130 140

80

100

120 140 Hareketli Ktle

160

180

200

ekil 5. Toplam Hareketli Ktle ve Bileke Yay Sabitinin Hareket Sresi zerindeki Etkisi

Tablo 1. Model 1 in Elektromekanik Supap Mekanizmas Boyutlar

Model No Model 1 Model 2 Model 3

r1 (mm) 30 34 16

r2 (mm) 39 44 21

r3 (mm) 49 56 26

r4 (mm) 34 38 19

r5 (mm) 15 17 7.5

r51 (mm) 11 13 6

N (sarm) 210 272 156

R ( ) 1.230 1.802 1.652

m (kg) 0.68 1.02 0.18

44

Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
ARATIRMA SONULARI VE TARTIMA
Statik Karakteristikler

nemli olup bu noktadan sonraki akm (veya NI) artnda, ok fazla mknats aks younluu, Bh ve dolaysyla da mknats kuvveti art salanamayaca sylenebilir. Mknats devresi, erinin bkm noktasndan sonraki akmlarda zorlanrsa, bir taraftan mknats verimi derken dier taraftan da kayplardan dolay s art ortaya kar. Ar scaklk artlar ise bir taraftan bobin telinin direncini arttrarak ekecei akm ve dolaysyla ekim kuvvetini drrken dier taraftan da bobin telinin yaltkanlna zarar verebilir. Pratikte dk hareket mesafeleri mknatsn hareketli eleman tuttuu duruma karlk gelir. Bu durumda akm gerekli tutma kuvvetine yetecek seviyeye drlebilir. ekil 6' da her modele ait mknatslanma erilerinden grld gibi hareket mesafesi yaklak 0.5 mm' ye ve altna dtnde mknats doymas olumaktadr. Mknats doymas en erken Model 3'te, en ge Model 1' de balamaktadr. Buna karlk, erilerden grld gibi yksek hareket mesafelerinde doyma hemen gereklenmemektedir. Pratikte bu durum hareketli elemann harekete balama ve hareketinin devam ettii zamanlara karlk gelir. Buna gre ilk harekete akm ar yksek tutularak balanrsa yksek bir cevap hz elde etmek mmkn olabilir. Tutma gerekletikten sonra ise bu akm deeri uygun bir deere drlebilir. Bylece mknats devresi iin uygun alma koullar belirlenmi olur. model iin elde edilen saysal zmler, kuvvetyerdeitirme erileri olarak dzenlenmi ve ekil 7' de verilmitir. ekil 7' de verilen erilerden grld gibi erilerin yaps yaklak hiperbolik olup, yakn mesafelerde ok yksek ekim kuvvetleri olumasna karlk uzun mesafelerde kuvvetlerde ar d gzlenmektedir. (2) ve (3) nolu denklemlerden grld gibi etkin kesit alan arttka mknats devresinin rettii mknats ekim kuvveti de artmaktadr. Model 1 ve 2' nin boyutlar Model 3'e oranla ok byk olduundan bu modellerdeki mknats ekim kuvvetleri ok yksek deerlere kmaktadr (ekil 7). Bunun yan sra Model 2 ve 3'te kar kuvvetleri yenebilmek iin ok yksek
45

Herhangi bir sistemin tasarm ve analizinde irdelenmesi gereken en nemli konulardan birisi sistemin statik karakteristiklerinin belirlenmesidir. Elektromekanik supap mekanizmalarnda statik karakteristikler belli bir hava aralna karlk magnetomotor kuvveti mknats aks younluu ve belli bir akma karlk kuvvet yerdeitirme erilerini kapsar. Boyutlandrlmas yaplan mknats devrelerinin eitli hareket mesafelerinde salayaca mknats ekim kuvvetlerinin belirlenmesi gerekir. Statik karakteristikler boyutlandrlmas tamamlanan mknats devrelerine ait mknats aks geirgenlik formllerini malzemenin mknatslanma (B-H) erisi deerleri ile birlikte zmek suretiyle yeterli bir yaklaklkta elde edilmitir. Bu yntemde ak yolu boyutlar belirlenen mknats devrelerinin, farkl ksmlarndaki geirgenlik deerleri belirlenir ve bylece devredeki ak dalm da hesaplanr. Mknats devrelerinin matematiksel bantlar olduka karmak olup bunlarn zmnde kullanlmak zere bir MATLAB program gelitirilmitir. [6,7,8,16]. Bu program malzemenin mknatslanma deerlerini (B-H) kullanarak belli bir akm deerine karlk gelen eitli karakteristik deerleri hesaplar. Bu karakteristikler mknats aks younluumagnetomotor kuvveti ve kuvvet-yerdeitirme erileridir. Mknats devresinin nemli bir karakteristii uygulanan akm deerine veya magnetomotor kuvvetine bal olarak mknatssal doymadr. model iin belli hava aralklarnda toplam magnetomotor kuvvetine karlk elde edilen mknats aks younluunun deiimleri ekil 6'da gsterilmitir. zellikle yakn mesafelerde mknats devresinin girii olan akm deerine karlk gelen mknats aks younluu, B h balangta dorusal olarak art gsterirken belli bir akm (veya magnetomotor kuvveti) deerinden sonra art yavalamakta ve sonuna doru da deiimi durmaktadr. Burada erinin bkm noktas
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
akmlara ihtiya vardr. Aksi halde mknats devresi hareketli eleman ve dolaysyla supab ekemez.
2

ekil 2' den de grld gibi etkin kesit alan en byk olan model Model 2' dir. Bu nedenle bu modelde elde edilen mknats ekim kuvvetleri dier modellere nazaran olduka byktr.
9000

xh=xt

1.6

xh=0.5+xt
Mknats Aks Younluu (Wb/m2) 7500 1.2

5A 10 A 15 A 20 A

xh=1+xt
6000 KUVVET (N) 10 12.5 15 0.8

xh=2+xt
0.4

4500

xh=4+xt xh=8+xt

3000

2.5

7.5 Akm (A)

1500

a (Model 1)
2

0.5

xh=xt
12000 1.6 Mknats Aks Younluu (Wb/m2)

a (Model 1)
5A 10 A 15 A 20 A

1.5 Yerdeitirme ( )

2.5

xh=0.5+xt
10000

xh=1+xt
1.2 8000 KUVVET (N) 10 12.5 15 0

0.8

xh=2+xt

6000

0.4

xh=4+x xh=8+xt

4000

2000 0 0 2.5 5 7.5 Akm (A)

b (Model 2)
2

0.5

1.5 Yerdetirme (mm)

2.5

b (Model 2)
xh=xt
2400

1.6 Mknats Aks Younluu (Wb/m2)

2000

5A 10 A 15 A 20 A

xh=0.5+xt
1.2 KUVVET (N) 10 12.5 15 1600

0.8

xh=1+xt

1200

800 0.4

xh=2+xt xh=4+x
400

2.5

7.5
AKIM (A)

0.5

c (Model 3)
ekil 6. Model in Mknats Aks Younluu Akm Deiimi

c (Model 3)

1.5 Yerdeitirme ( )

2.5

ekil 7. Model in Kuvvet-Yerdeitirme Karakteristikleri

46

Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
Model 3'te hareket sresince mknats ekim kuvveti dorusal olmayan biimde artarken yay kuvveti dorusal olarak artar. Mknats ekim kuvveti ancak belli bir mesafeden sonra yay kuvvetini yenebilir. Bu noktaya kadar hareket yaylarn ktle zerinde kazandrm olduu kinetik enerji yardmyla srdrlr. Bu nedenle Model 3' te daha dk akmlarda elde edilen mknats kuvveti hareketli eleman ekebilir. Model 1 ve 2'de 15 A'dan sonra mknatssal doyma balamaktadr. 15 A iin Model 1'de mknatssal doyma yaklak 1 mm'de Model 2'de yaklak 1.5 mm'de gereklemektedir. Model 3'te ise boyutlar ve bobin tel ap daha kk olduundan mknatssal doyma 10 A'dan sonra balamaktadr. Bunun anlam zellikle yakn mesafelerde mknatssal doyma baladktan sonra akm ne kadar arttrlrsa arttrlsn mknats kuvvetinin artmayacadr. Bu durumda mknats devresine yksek akm uygulamak mknats kuvvetini arttrmayaca gibi enerji kaybna ve bobinin snma problemine neden olur. Bunun yan sra sistem yksek akmlarda altnda src devredeki elektronik anahtarlama elemanlarnn eik deerlerinin daha yksek seilmesi gerekir ki bu da sisteme ilave bir maliyet getirir.
Dinamik Karakteristikler

edilmitir. Bylece sistemin dinamik davran hakknda geree yakn sonular elde edilmeye allmtr. Dinamik karakteristikler hareket sresince mknats devresine 42 V gerilim uygulayarak ve hareket tamamlandktan sonra bu deer 4 V'a drlerek elde edilmi ve egzoz supab referans alnarak yaplmtr. Enerjiden kesilen bobindeki kalnt mknatslanmann geciktirici etkisi dikkate alnmamtr. ekil 8'de model iin dinamik davran erileri gsterilmektedir. Bu ekillerden grld gibi balangta srekli bir art gsteren akm belli bir noktada maksimum deere ulatktan sonra de gemektedir. De geen akm erisi belli bir noktada minimum deere ulatktan sonra tekrar ykselie gemektedir. Akm deiimindeki bu karakteristik yap hareketli elemann hareketine bal olarak hava aralnn klmesiyle indktans deerinin artmasndan kaynaklanr. ndktans art ise L/R olarak ifade edilebilen elektriksel zaman gecikmesinde arta neden olacaktr. Akm deiimi ile oluan mknats kuvveti art dorudan hareket deiimine neden olurken dier taraftan hareket deiimi de ters ynde akm deiimine etki etmektedir. Sonuta akm deiimi elektromekanik sistemdeki karlkl etkileimin bir ifadesidir. modelde de akm erilerinin minimum yapt noktada konum ve akm deiim erileri karlatrlacak olursa bu noktada hareketin tamamland grlr. Model 1 ve 2'de mknats devresinin kar kuvvetleri yenmesi gerektii iin uzun bir l zaman sz konusudur. Supabn almas ile birlikte silindir ii basn kuvveti deceinden supap nispeten ksa bir zamanda hareketini tamamlar. Model 1'de supap alana kadar geen l zaman gecikmesi 49 ms iken hareket sresi 4.5 ms'dir. Supap kapanrken silindir ii basn kuvvetleri ok kk olduundan l zaman yok denecek kadar azdr. Ancak
47

Elektromekanik supap mekanizmalarnn dinamik karakteristikleri elektrik, mekanik ve mknats alt sistemlerine ait (1)-(4) denklemlerinin zmnden elde edilir. Bu denklemlerin tam bir analitik zm bulunmamakla birlikte saysal zmlerini elde etmek mmkndr. Bunun iin MATLAB/Simulink'te bir program hazrlanmtr [6,16]. Ele alnan programda mknats devresine ait geirgenlik denklemleri ile birlikte malzemenin gerek B-H erisi deerleri kullanlmtr. Bu ekilde malzemenin mknatssal doymas gz nnde bulundurulmu ve ayrca sznt kayplar ile saaklanma aklar hesaba katlmtr. Histerisiz kayplar ise ihmal
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

makale
9

bu durumda da akm nispeten dk seviyelerde kaldndan hareket sresi daha uzundur (15 ms). Model 2'de supap alana kadar geen l zaman 66 ms iken hareket sresi 6 ms' dir. Mknats devresi
0 0.02 0.04 0.06 0.08 0.1 Zaman (s)

Konum (mm)

0.12

0.14

0.16

0.18

0.2

enerjiden kesildiinde supap yay enerjisi yardmyla yaklak 13 ms' de kapanmaktadr. Bu modelde yay katsaysnn artmas supabn kapanma zamann ksaltrken,

30 ekme Akm Akm (A) 20 ekme Akm 10 Tutma Akm

kar kuvvetleri de arttracandan supabn alma zamann da arttrr.

0.16 0.18 0.2

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1 Zaman (s)

0.12

0.14

Model 3'te mknats devresi enerjiden kesildiinde sistemde mevcut olan yay kuvvetleri kar kuvvetleri yenebilecek byklktedir. Bu nedenle mknats devresindeki akm sfrland anda supap hareketine balar. Dolaysyla bu modelde supabn almas ve kapanmas srasnda herhangi bir l zaman gecikmesi sz konusu deildir. Supap yaklak 3.6 ms'de almakta

a (Model 1)
9

Konum (mm)

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1 Zaman (s)

0.12

0.14

0.16

0.18

0.2

ve yine 3.6 ms' de kapanmaktadr. model karlatrldnda Model 1 ve 2'nin hantal yaplar yannda yksek l zaman gecikmelerinden dolay cevap hzlarnn ok dk olmas ve hareket sresince ok yksek akmlara ihtiya duyulmas nedeniyle de elektromekanik supap mekanizmalar iin uygun olmad grlr. Model 3, boyutlarnn olduka kk, cevap hznn yeteri kadar yksek olmas ve hareket srasnda akmn daha dk seviyelerde kalmas nedeniyle elektromekanik supap mekanizmalar iin uygun olan tasarm yapsdr.

24

Akm (A)

16

ekme Akm

Tutma Akm

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1 Zaman (s)

0.12

0.14

0.16

0.18

0.2

b (Model 2)
9

Konum (mm)

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1 Zaman (s)

0.12

0.14

0.16

0.18

0.2

Enerji Tketimi

9 ekme Akm Akm (A) 6 Tutma Akm 3 Tutma Akm

ekil 9' da model iin akm deiim erileri tek bir grafik zerinde gsterilmektedir. Bu ekilden de grld gibi Model 1'de akm yaklak 28 A'e, Model 2'de yaklak 19 A'e ve Model 3'te yaklak 7 A' e kadar ykselmektedir. Model 1 ve 2'de akmn ok yksek deerlere kmas

0.02

0.04

0.06

0.08

0.1 Zaman (s)

0.12

0.14

0.16

0.18

0.2

c (Model 3)
ekil 8. Model in Elektromekanik Supap Mekanizmasnn Dinamik Karakteristikleri

enerji kaybn arttraca gibi bobinin ok fazla snmasna ve hatta yanmasna neden olabilir. Ayrca bobinlerin yksek akmlarda srlmesi sistemin mrn de azaltr.
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

48

makale
30

25

Model 1 Model 2 Model 3

model iin sistemin tasarm yaplm ve sistemde yay enerjisinden yararlanlmadnda boyutlarn ar derecede byd grlmtr. Ayrca Model 1 ve 2'de silindir ii basn kuvvetinin mknats kuvveti ile yenilmesi gerektiinden akmn ok yksek deerlere kmas ve cevap sresinin ok uzun olmas sz konusudur. Model 3 iin yay seimi kritik bir parametredir. Bu modelde kar kuvvetleri karlayabilecek byklkte seilen yaylarla hareketli ktlenin arl da dk

20

Akm (A)

15

10

0 0

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05 Zaman (s)

0.06

0.07

0.08

0.09

0.1

tutulduunda iyi bir dinamik davran karakteristii elde edilebilmektedir. Dier taraftan Model 3'te yay ok sert seilecek olursa bunu karlayacak mknats devresi hantallamakta ve hareketli ktle miktar artmaktadr. Dolaysyla supap iin istenilen hareket sresi ve motorun maksimum alma devri gz nnde bulundurularak yay sabiti ve hareketli ktlenin optimum deerlerde tutulabilecei bir mknats devresi tasarlanmaldr. Bu almada elektromekanik supap mekanizmalarnda ele alnan model iin statik ve dinamik karakteristikler elde edilmitir. Elde edilen ve dinamik karakteristiklere bal olarak supabn hareketi sresince sistemdeki enerji tketimi hesaplanmtr. Yaplan incelemelerin sonucunda elektromekanik supap mekanizmalarnda yay enerjisinden yararlanmann zorunlu olduu grlm ve bu prensip ile alan Model 3' n boyutlar, dinamik davran ve enerji tketimi asndan elektromekanik supap mekanizmalar iin uygun bir yap olduu belirlenmitir. KAYNAKA
1. Giglio, V. B. Iorio, G. Police, A. di Gaeta., 2001. "Preliminary Experiences in the Design of an Electromechanical Valve Actuator". Internal Combustion Engine 2001 Congress. Italy. 2. Giglio, V., B. Iorio, G. Police, A. di Gaeta., 2002. "Analysis of Advantages and of Problems of

ekil 9. Bobinlerdeki Akm Deiimleri

Supabn alma hareketi sresince enerji tketimi ekil 9'da model iin akm erilerinin altnda kalan alan yardmyla hesaplanabilir (8). Buna gre model iin enerji tketimi Tablo II'de gsterilmektedir. model iin enerji tketimleri karlatrldnda Model 1 ve 2'nin enerji tketiminin Model 3'n yaklak altm kat olduu grlr. Model 1 ve 2 enerji tketimi asndan da elektromekanik supap mekanizmalar iin uygun deildir.
Tablo 2. Supabn Alma Hareketi Sresince Sistemdeki Enerji Tketimleri

Model No Model 1 Model 2 Model 3

Enerji Tketimi (J) 365.22 336.84 6.16

SONU Bu almada farkl model ele alnm ve bu modellerin elektromekanik supap mekanizmalarnda uygulanabilirlii aratrlmtr. Model 1 ve 2'de yay enerjisinden yararlanlmam, Model 3'te ise yay enerjisinden yararlanlmtr. Model 2'de bulunan yay sadece supab kapal konuma geirmek iin kullanlmtr.
Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543

49

makale
Electromechanical Valve Actuators". Variable Valve Actuation 2002. SAE 2002-01-1105. 3. Gottschalk, M., 1993. ''Electromagnetic Valve Actuator Drives Variable Valve Train". Design News 49 (21). 4. http://www.fev.com/f_index.html 5. Kam, Z., . Yksel, E. E. Topu., 2002. "Bir Elektromekanik Supap Mekanizmas Tasarm". OTEKON'02. s. 300-307. 6. Kam Z., . Yksel., 2003. "Elektromekanik Supap Mekanizmas Tasarm ve Tasarma Etki Eden Parametrelerin Aratrlmas". Mhendis ve Makina. ISSN 1300-3402. Say 523. s. 14-27. 7. Kam, Z., . Yksel., 2004. "Elektromekanik Supap Mekanizmalar in Farkl Tasarm Yaplarnn ncelenmesi". OTEKON'04. s.359-368. 8. Kam, Z., . Yksel., 2004. "An Investigation of Effect of Applied Electrical Voltage on System Dynamic Behavior and Energy Consumption of an Electromechanical Valve Actuator". G. U. Journal of Science. ISSN 1303-9709. 17 (3). p. 161-177. 9. Park, S. H., J. Lee, J. Yoo, D. Kim, K. Park, Y. Cho., 2001. " A Developing Process of Newly Developed Electromagnetic Valve Actuator - Effect of Design and Operating Parameters". SAE. 02FFL-93. 10. Park, S. H., J. Lee, J. Yoo, D. Kim, K. Park., 2003. "Effects of Design and Operating Parameters on the Static and Dynamic Performance of an Electromagnetic Valve Actuator". Journal of Automobile Engineering. Vol.217. p. 193-201. 11. Park, S. H., J. Lee, J. Yoo, D. Kim., 2003. "A study on the Design of Electromagnetic Valve Actuator for VVT Engine". KSME International Journal. Vol. 17. p. 357-369. 12. Pischinger, M. W. Salber, F. V. D. Staay, H. Baumgarten, H. Kemper., 2000. "Benefits of the Electromechanical Valve Train in Vehicle Operation". Variable Valve Actuation 2000. SAE. 2000-01-1223. p. 43-53. 13. Roters, H. C., 1941. "Electromagnetic Devices". John Wiley & Sons. Inc., 561s. 14. Straky, H., R. Isermann, R. Ortmann, H. P. Schner, B. Wagner., 2001. "Modellgesttzter Entwurf Einer Robusten Aktoregelung Fr Einen Vollvariablen Elektromechanischen Ventiltrieb". 3. Symposium Steuerungssysteme fr den Antriebsstrang von Kraftfahrzeugen. Berlin. 15. Stubbs, A., 2000. "Modeling and Controller Design of an Electromagnetic Engine Valve". M.Sc. Thesis. University of Illinois at Urbana-Champaign. 68 p. 16. efkat, G., 2002. "Bir Elektromekanik Aygtn Statik ve Dinamik Karakteristiinin Aratrlmas". Pamukkale niversitesi, Mhendislik Bilimleri Dergisi. ISSN 1300-7009. Cilt 8. Say 3. s. 273-282. 17. Tai, C., A. Stubbs, T. C. Tsao., 2001. "Modeling and Controller Design of an Electromagnetic Engine Valve". Proceedings of the American Control Conference. Arlington, VA June 25-27. p. 2890-2894. 18. Wang, Y., A. Stefanopoulou, M. Haghgooie, I. Kolmanovsky, M. Hammoud., 2000. "Modeling of an Electromechanical Valve Actuator for a Camless Engine". Proceedings AVEC 2000. 5 th Int. Symposium on Advanced Vehicle Control. No 93. 19. Wang, Y., T. Megli, M. Haghgooie, K. S. Peterson, A. G. Stefanopoulou. , 2002. "Modeling and Control of Electromechanical Valve Actuator". Variable Valve Actuation 2002. SAE. 2002-01-1106. 20. Yksel, ., 1981. "An Investigation of Electro-hydraulic Floating Disc Switching Valves". Ph.D. Thesis, University of Surrey.

50

Mhendis ve Makina - Cilt: 46 Say: 543