LONDONSKI PAKT I OSNIVANJE JUGOSLOVENSKOG ODBORA

T E L E G R A M F. S U P I L A ODBORU O P R E G O V O R I M A SAVEZNIKA S ITALIJOM Petrograd, 30/17. marta 1915. Izvjeten sam, da se od nekoliko dana vode pregovori u L(ondonu) o ustupcima Italiji u k o j i m a aktivno uestvuju glave E(ngleske), R(usij e ) i Italije. U pitanju je more jadransko sa Dal(macijom). M o l i m obratite panju, da li ima nekih pregovora izmeu Italije i Sila T r o j n o g sporazuma. Za sluaj, da vas netko od diplomata upita za nae raspoloenje o koncesiji Italiji, recite, da ne moemo initi koncesija na raun naeg plemena, nego da traimo etnografske t.j. nacionalne granice. 3 A. Mandi, Fragmenti, 147. SPALAJKOVI SAZONOVU Petrograd, 9. aprila/27, marta 1915. K r a l j e v s k o srpsko poslanstvo ima ast saopiti drugomu politikomu o d j e l j e n j u ministarstva inostranih poslova, da je od predsjednika savjeta ministara, ministra inostranih poslova G. Paia, primilo telegram od (6. aprila) 24. tek. marta slijedeeg sadraja: Doznao sam da diplomatski pregovori, k o j i se od poetka ovoga rata vode u pogledu I t a l i j e i njenog uestvovanja u buduem ureenju evropskih pitanja, p o p r i m a j u sve odreeniju formu. U sadanjem asu vode se, izgleda, pregovori o nagraivanju I t a l i j e za njen neutralitet ili za njeno istupanje protiv Austrije i Njemake, kompenzacijama na raun srpskih, hrvatskih i slovenakih zemalja. U pogledu ovih kompenzacija srpska vlada smatra s v o j o m dunou, da obrati panju T r o j n o g Sporazuma na ono, to slijedi: T r o j n i Sporazum zapoeo je o v a j rat, kako je esto naglaavao, za osloboenje naroda od njemakog jarma i u cilju, da stvori tvrdu
1 Na prve sumnje da se vode pregovori izmeu Saveznika i Italije oko njenog ulaska u rat po cenu jugoslovenske jadranske obale, F. upilo, koji je boravio u Rusiji, ukazao je lanovima formalno jo uvek nekonstituisanog Odbora Jugoslovena u Italiji. Prilikom boravka u Petrogradu (februar april 1915) upilo je nastojao da zainteresuje rusku vladu za jugoslovensko ujedinjenje, istiui da bi jugoslovenska drava mogla postati prepreka nemakoj ekspanziji Istok. Polaui svoju najveu nadu za ostvarenje ove ideje upravo u Rusiju, kupilo se vratio razoaran jer je dobio utisak da ruski dravnici vie misle na Proirenje Srbije nego na ravnopravno ujedinjenje Hrvata i Slovenaca sa njom. ^vojim upozorenjima na pregovore Saveznika sa Italijom upilo je inicirao trvTiGst Jugoslovena protiv ove politike. Ubrzo je usledilo i zvanino saoptenje srpskog poslanstva u Petrogradu ruskom ministru spoljnih poslova Sazonovu Vg kome je ovaj izveten o sadraju telegrama N. Paia od 6. aprila/24, marta iy15. oko pregovora Saveznika sa Italijom na raun jugoslovenskih teritorija.

osnovu i uslove za dugotrajni m i r poslije ovog rata. elja T r o j n o g Sporazuma je, da se stvori u Evropi takvo stanje, u kome e biti obezbijedena sloboda svih naroda i budui mirni rad oko unutranjeg blagostanja, zajednikog i kulturnog napretka. Po naemu se m n i j e n j u ova svrha nee moi postii, ako se budue ureenje E v r o p e utemelji na tome, da se jednome ili drugome narodu pridodijele tue teritorije kao nagrada za uinjene usluge. A k o e se I t a l i j i dodijeliti z e m l j e naseljene Srbima, Hrvatima i Slovencima, izazvat e se meu junim Slavenima nezadovoljstvo, k o j e e u bliskoj budunosti dovesti do otvorenog konflikta izmeu n j e i junih Slavena. Ovakav sukob sluit e p o v o d o m novih komplikacija na Balkanu i ak u Evropi. T i m e e se postignuti ba protivno od onoga, to eli T r o j n i Sporazum. Osnova talijanske politike na Jadranskom moru je ravnotea. Austro-Ugarska i Njemaka radile su, osobito u zadnjim godinama, da dobiju i uvrste svoju prevlast na Jadranskom moru, dok su drave T r o j n o g Sporazuma sa svoje strane smatrale, da Jadransko m o r e mora da ostane svjetskim trgovakim morem, k o j e je otvoreno i dostupno svima. Srbi, Hrvati i Slovenci tee za tim, da potpunoma odbiju N i j e m c e od Jadranskog mora, i s toga su juni Slaveni dosad bili prirodni neprijatelji ekonomskog prodiranja i nasilne njemake ekspanzivnosti prema Jadranskom moru. Juni Slaveni mogu postati dobrim i pouzdanim p r i j a t e l j i m a Italije, dakako samo u tom sluaju, ako oni poslije rata dobiju sa slobodom i svoju Jadransku obalu. Ujedinjeni Srbi, Hrvati i Slovenci, k o j i ive u Srbiji, Crnoj Gori, Hercegovini, Bosni, Hrvatskoj, Sloveniji, Dalmaciji, Istri, K o r u k o j i K r a n j s k o j , stvarat e za Italiju jak bedem protiv germanskog pritiska. Vezani prijateljstvom s I t a l i j o m svi e ovi narodi zajedno stvarati monu zatitu za sve one, k o j i smatraju opasnim, da N i j e m c i izbiju na Sredozemno more. Ako pak jedan dio naega plemena bude predat Italiji zajedno s odgovarajuim teritorijem, dogaaji e se razviti u sasvim drugom smjeru. .. . M o l i m o drave T r o j n o g Sporazuma, da ne dopuste, da jugoslavenske provincije slue predmetom pogaanja meu dravama T r o j nog Sporazuma i I t a l i j o m , na tetu Srba, Hrvata, Slovenaca, Evrope i itavog svijeta. A. Mandi, Fragmenti, 151153.

LONDONSKI

PAKT

London, 26/13. aprila 1915. Po nareenju svoje vlade, markiz Imperiali, ambasador n j e g o v a velianstva kralja Italije, ima ast saopiti veoma potovanom Sir E. Greyu, glavnome dravnom sekretaru njegovog britanskog velianstva za inostrane poslove, i njihovim ekselencijama G. Pavlu Cambon, ambasadoru francuske republike i G. g r o f u de Benkendorfu, ambasadoru njegovog velianstva cara sviju Rusa, slijedei Memorandum Clan 1. Zakljuit e se bezodvlano vojna konvencija meu generaltabovima Francuske, Velike Britanije, I t a l i j e i Rusije; ova konvencija ustanovit e minimum vojnih snaga, to e ih Rusija imati da izvede protiv

Austro-Ugarske u svrhu da sprijei, da potonja koncentrira sve svoje snage protiv Italije u sluaju, kad bi se Rusija odluila, da usmjeri svoj glavni napor protiv Njemake. Konvencija uredit e pitanje primirja, koje odvisi u glavnome od glavne komande armija. lan 2. Od svoje se strane Italija obvezuje, da e sve svoje snage uloiti u to da vodi rat u zajednici sa Francuskom, Velikom Britanijom i Rusij o m protiv svih njihovih neprijatelja . . . lan 4. U mirovnom ugovoru Italija dobit e Trient, cizalpinski Tirol s njegovom geografskom i prirodnom granicom (granica Brennera), isto kao i Trst, grofovije Gorice i Gradike, svu Istru do Kvarnera i ukljuuju Volosko i kvarnerske otoke Cres i Loinj, isto kao i male otoke Plavnik, Unije, Srakane, Polaare, Sv. Petar, Ilovik, Tovarnik, Brnjicu i oblinje otoie. Opaska. Granica potrebna za izvrenje l. 4. bit e trasirana kako slijedi: Od Piz Umbraila do sjeverno od Stelvia, ona e slijediti kosu Retskih Alpa sve do izvora Adige i Eisack, prolazit e preko gora Reschen i Brenner i preko visina Oetz i Ziller. Granica e zatim krenuti prema jugu, prei goru Toblach i sii do dananje granice Karnijskih Alpa. Slijediti e ovu granicu do gore Trbia, i za gorom Trbia crtu razvoda Julijskih Alpa preko Predilskog klanca, gore Mangart, Triglav (Terglou) i crtu razvoda breuljaka Podbsdo, Podlania i Idrije. Od ove toke granica e krenuti na jugo-istok prema Snijeniku, ostavljaju izvan talijanske teritorije itav sliv Save i njenih pritoka; od Snijenika e granica krenuti prema obali na nain, da ostanu Kastav, Matulji i Volosko na talijanskom teritoriju. lan 5. Italija e isto dobiti i provinciju Dalmaciju u njenim sadanjim granicama, obuhvataju na sjeveru Lisaricu i Tribanj, a na jugu do jedne crte, koja poinje na obali kod rta Planka te se protee na istok slijedei vrhunce visina, koje stvaraju razvode na nain, da e ostati na talijanskom teritoriju sve doline i vodene ile, koje silaze prema ibeniku, kaoto su ikola, Krka i Butinjica i njihovi pritoci. Isto e ona takoer dobiti sve otoke, koji lee na sjeveru i na zapadu Dalmacije poam od otoka Premuda, Silbe, Oliba, krde, Maun, Pag i Vir na sjeveru, pa na jugu do Mljeta obuhvataju otoke Sv. Andrije, Bievo, Vis, Hvar, Torkul, Korula, Kaciol i Lastovo, zajedno sa susjednim grebenima i otoiima, te Pelagru, sa jedinom iznimkom otoka Veliki i Mali Drvenik, iovo, olte i Braa. Bit e neutralizovano: 1. itava obala od rta Planka na sjeveru do june osnove poluotoka Peljeac na jugu na nain, da se itav taj poluotok obuhvati; 2. dio obale, koji poinje na sjeveru na jednoj toki udaljenoj 10 kilometara juno od Cavtata, te se prostire prema jugu sve do rijeke Vojue na nain, da obuhvata zaliv i luke Kotor, Bar, Ulcinj, Sv. Ivan Medoyanski, Dra, ne okrnjujui prava, to ih ima Crna Gora na osnovi izjava izmijenjenih u aprilu i maju 1909. meu velesilama; ova prava

odnose se samo na sadanji crnogorski teritorij, te se nee prostirati na one zemlje i luke, k o j e e tek biti dodijeljene Crnoj Gori; prema tome nijedan dio obale, koju posjeduje danas Crna Gora, nee se smjeti neutralizirati; ostat e na snazi ogranienja, koja se odnose na luku Bar i na k o j u je pristala Crna Gora u 1909. godini; 3. i napokon svi otoci, k o j i ni jesu dodijeljeni Italiji. Opaska. etiri savezne velesile dodijelit e nie nabrojene teritorije Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori: Na g o r n j e m Jadranu itavu obalu od Voloskog na granici Istre do sjeverne obale Dalmacije, zapremaju dananju ugarsku obalu i hrvatsko p r i m o r j e , sa lukom R i j e k a i s malim lukama N o v i i Karlobag, isto kaoto i otoke K r k , Prvi, Grgur, Goli i Rab. A na junom Jadranu (u oblasti, koja interesira Srbiju i Crnu Goru) itava obala od rta Planka do rijeke Drima, sa vanim lukama Split, Dubrovnik, K o t o r , Bar, Ulcinj i Sv. Ivan Medovanski, i sa otocima Veliki Drvenik, Mali Drvenik, iovo, olta, Bra, Jakljan i Koloep. Luka Dra ostat e u posjedu nezavisne muslimanske drave Albanije. lan 6. Italija imat e potpuni suverenitet nad Valonom, otokom Sasseno i jednog teritorija d o v o l j n o velikog za osiguranje obrane ovih toaka (od V o j u e na sjever i na istok, priblino do sjeverne granice oblasti Chimarra na jugu). lan 7. A k o Italija d o b i j e Trient i Istru po lanu 4, Dalmaciju i otoke Jadranske u granicama odreenim u l. 5. i zaljev Valona (lan ), te ako se centralni dio Albanije sauva za stvaranje male neutralizovane autonomne drave, ona se nee oprijeti da se sjeverni i juni dio Albanije ako e to eljeti Francuska, Velika Britanija i Rusija porazdijele meu Crnom Gorom, S r b i j o m i Grkom. Obala od june granice talijanskog posjeda Valona (vidi l. 6.) pa do rta Stylos bit e neutralizirana. Italiji e biti naloeno, da zastupa dravu Albaniju u njezinim odnosima s inozemstvom. Italija je suglasna, da se u svakom sluaju na istoku Albanije ostavi d o v o l j n o velik teritorij u svrhu, da se osigura Grkoj i Srbiji zajednika granica na zapadu Ohridskog jezera .. . lan 16. O v a j ugovor drat e se u tajnosti. . . . P o z i v a j u i se na lanove 1. 2 i 3 memoranduma, k o j i predviaju vojnu saradnju etiri Velesile na kopnu i na moru, Italija izjavljuje, da e ui u rat to p r i j e mogue i u jednom roku, k o j i ne e biti dulji od mjesec dana od dana potpisa nazone isprave. U potvrdu ega potpisani su potpisali o v a j ugovor i providjeli ga s v o j i m peatima. Uinjeno u Londonu, u etverostrukom originalu, dana 26. aprila 1915.2 A. Mandi, Fragmenti, 162165.
2 Na poetku prvog svetskog rata Italija se, i pored toga to je zajedno sa Austro-Ugarskom i Nemakom bila u Trojnom savezu, proglasila neutralnom (2. avgusta 1914). Sile Trojnog sporazuma nastojale su da po svaku cenu Italiju privuku na svoju stranu i ve su joj u avgustu nudile Valonu, Trst i Trentino.

REZOLUCIJA JUGOSLOVENSKOG K O N G R E S A U N I S U Ni, 6. maja/23, aprila 1915. U ovim historijskim danima rtava te nade u pravdu i slobodu, i z j a v l j u j e m o u p r v o m redu nae potpuno i nerazdruivo narodno jedinstvo Srba-Hrvata-Slovenaca, ne samo kao bezuvjetnu predpostavku za b o l j u budunost, ve takoer kao aksiom etnografski i genetski, k o j i mora da se ostvari isto tako politiki, kao to je ve ostvaren m o r a l n o i duevno. Dosljedno tome i z j a v l j u j e m o , da se ni uz k o j u cijenu ne emo zadovoljiti idejom, da se rtvuju ili da se komadaju nae neosporive jugoslovenske zemlje, a poglavito nae more i p r i m o r j e , g d j e ive Srbi-Hrvati-Slovenci. Radi toga m o l i m o sve velevlasti i drave, k o j e se danas b o r e za narodni princip i pravicu, da na narod jedne krvi bezuvjetno ouvaju od svakoga cijepanja, kao i njegove zemlje od svakoga kidanja, te da omogue Srbiji, da izvri svoju oslobodilaku i kulturnu misiju, k o j a e biti zalogom za odranje postojanoga mira u Evropi. U p r o t i v n o m sluaju, svako cijepanje i raznaroivanje u o v o m ratu za slobodu naroda : zemalj i jadranskoga p r i m o r j a srpsko-hrvatsko-slovenakoga, bilo bi ne samo jedna velika nepravda, nego i nepresunim i z v o r o m novih borba sve dotle, dok ta nepravda ne bude reparirana. 3 F. ii, Dokumenti, 24.

M E M O A R JUGOSLOVENSKOG"- ODBORA V L A D A M A F R A N C U S K E , R U S I J E I V. B R I T A N I J E Pariz, 6. maja, 1915. I. Suvremeni poloaj Jugoslovena u Austro-Ugarskoj. U jugoslovenskim krajevima Austro-Ugarske, sluio je suvremeni rat kao izlika za najgore zloupotrebe. Na najbrutalniji nain bila je nametnuta utnja jugoslovenskom narodu. Gotovo itav muki narataj, pozvan p o d barItalija je istovremeno vodila pregovore sa Austro-Ugarskom, traei kao kompenzaciju za savez deo njene teritorije, ali konano, u martu 1915. do sporazuma nije dolo. Tada se Italija okrenula silama Antante realno procenjujui da e od njih dobiti vie i time zadovoljiti imperijalne tenje italijanske iredente prema istonoj obali Jadrana. Italijanska vlada je preko Londona 4. marta 1915. uputila svoje uslove za pristup silama Antante protiv kojih su povele borbu jugoslovenska politika emigracija i srpska vlada, a znatan otpor pruila i vlada Rusije sve dok joj Francuska i Engleska nisu izale u susret u pogledu njenog interesa da zaposedne Carigrad i Dardanele. Poputanje Rusije bilo je uslovljeno i obnavljanjem pregovora Italije sa Austro-Ugarskom, kao i slabljenjem njenog poloaja na frontovima. Tajnim Londonskim ugovorom usvojeni su gotovo svi italijanski zahtevi. Zauzvrat Italija je otkazala uee u Trojnom/ savezu 4. maja 1915. i objavila Austro-Ugarskoj rat 24. maja iste godine. Londonski ugovor je imao viestruke negativne posledice: bio je razlog loih odnosa izmeu Srbije i Italije tokom rata; jaao je proaustrijske snage u jugoslovenskim zemljama Monarhije i usporavao proces njenog raspadanja. 3 Pred prvi svetski rat, kao i po njegovom izbijanju, u Srbiju je prelo vie uglednih politikih linosti Jugoslovena iz Austro-Ugarske. Meu njima bilo je najvie Srba, zatim Hrvata, kao i nekoliko Slovenaca, koji su se vec od prvih dana rata aktivno angaovali na jugoslovenskom programu srpske vlade.

jake, bio je potisnut u prve redove: u bitkama on je onaj, k o j i najvie trpi. Svi oni k o j i ni jesu bili uvrteni u redove, zatvoreni su ili internirani. Pod razliitim izlikama vjealo se, strijeljalo, klalo. Vie od 100.000 osoba bilo je iz domovine izagnano, a nekoliko stotina tisua sa svojih ognjita protjerano. Zagrebaki sabor n i j e bio sazvan, sarajevski bjee rasputen, a provincijalni sabori Dalmacije, Istre, Kranjske, Gorice, Koruke i tajerske ne smiju se sastati. Zastupnici lieni su svog imuniteta Mnogi su zatvoreni ili internirani. Politiki voe naroda i javno mnij e n j e nemaju nikakvog sredstva, da se odupru ratnom reimu i da manifestiraju svoje osjeaje. Rad Jugoslovena u inozemstvu. Nai mladi ljudi, k o j i su mogli umaci, bore se u redovima srpske i crnogorske vojske, u k o j i m a su i mnogi nali slavnu smrt. Minimalni dio predstavnika javnoga m n i j e n j a iz jugoslovenskih zemalja Austro-Ugarske bio je tako srean, te se naao izvan granica u asu, kad je rat navijeten. Oni su izabrali Odbor emigracije iz jugoslovenskih zemalja, k o j e m u je zadaa, da uputi vlade i veliku publiku saveznih naroda u stanje jugoslovenskih zemalja, k o j e su jo pod Austrou g a r s k o m , i u njihove nacionalne tenje. Jugosloveni u Austro-Ugarskoj stenju pod brutalnom vladavinom Nijemaca i Madara. Oni su samovoljno p o d i j e l j e n i meu d v i j e monarhijske polovice i u jedanaest pokrajina, pod dvanaest razliitih zakonodavstvi. Unato tome oni su u ovome asu sjedinjeni u j e d n o j tenji, a na se Odbor smatra pozvan, da tu tenju iznese. Jugosloveni i Trojni Sporazum. (Triple-Entente). itav jugoslovenski narod, Srbi, Hrvati i Slovenci, svi mi oekujemo od ovoga rata u j e d i n j e n j e sviju narodnih udova i itavoga svog teritorija u jednu nezavisnu dravu. Ovo pouzdanje temelji se na sveanim izjavama, k o j e su tako esto ponovili predstavnici T r o j n o g Sporazuma, a tiu se zatite i ostvarenja narodnosnog principa. Ovo pouzdanje uva od oaja na jo potlaeni narod. Ono je bilo glavnim v r e l o m moralne snage, iz k o j e se die vanredno junatvo S r b i j e i Crne Gore, k o j e su uinile tako velikih usluga zajednikoj stvari Saveznika suprotstavljajui se v o j n i k o m prodiranju Austro-Ugarske. Borba Srbije i Crne Gore nije borba osvajalaka za proirenjem granica: ove su d v i j e srpske drave protagonisti u oslobaanju svih Jugoslovena, i njihova je zadaa sviju nas: zajamiti nau narodnu egzistenciju na naem ujedinjenom zemljitu. Misao vodilja jugoslovenske historije. Jedinstvo, narodno i politic ko, to je ideja velikih vladara naih narodnih drava p r i j e turske najezde,^ sviju muenika nae rase za v r i j e m e turskoga gospodstva, itavoga naeg narodnog pjesnitva i sviju spisatelja i velikih duhova dubrovakih, k o j i su pravi poetnici u stvaranju I l i r i j e Napoleona I. Ustanak Karaorev, iz k o j e g je izila suvremena Srbija, kao i junake b o r b e Crnogoraca, crpe snagu svoju iz te ideje. Ta je ideja upravljala djelovanjem velikog Njegua, politikom kneza Mihajla, ona je bila zadaa dvi, I Pored starijih politikih i javnih radnika (N. Stojanovi, dr N. upani, D. Vasi 'jevi, J. Banjanin, I. ipiko, J. Dedijer, J. Milai i dr.), bilo je i revolucionar^ nih omladinaca iz svih jugoslovenskih zemalja (A. Jenko, D. Gustini, V. Fab= jani, M. Marjanovi, M. Bartulica, P. Slijepevi, V. Petrovi i dr.). Na kongresu^ u Niu oni su dali punu podrku programu Niske deklaracije, kao i otporu srpske vlade londonskom paktu.

ju Karaorevia i Petrovia sve do ovoga asa. Ona je proizvela Preporod Hrvata i Slovenaca sa vrhuncem u borbama god. 1848. Ona blista u djelu velikog biskupa Strossmayera i njegovih suradnika. Ona je bila duboki uzrok dugih i esto puta krvavih borba Hrvata za njihovu nezavisnost i ujedinjenje. Ona je bila uzrokom svih borba narodnih u Dalmaciji, Istri i na Rijeci, u junoj Ugarskoj, u slovenakim zemljama i u Bosni i Hercegovini. Politiko osloboenje, cjelokupnost itavoga narodnog zemljita i osnutak jedne jedinstvene drave, to je bio konani cilj sviju panhrvatskih ili pansrpskih tenja, svih ustavnih borba, svih ustanaka i pobuna u svim krajevima nae nacije, bilo u Austrou g a r s k o j , bilo na Balkanu. Proirena demokratskim naelima, okrunjena uspjesima srpskog oruja u zadnjim Balkanskim ratovima, poprimila je ova ideja precizno i konano oblije. Ovaj rat prua j o j sankciju i potporu prosvijetljenog svijeta. Naa je ideja zrela za ostvarenje. Austro-Ugarska protiv jugoslovenske ideje. Uzalud je Austro-Ugarska radila svim svojim silama protiv jugoslovenske ideje. Svim sredstvima nastojala je, da izvrgne ruglu, da je oklevee i da je zatre. U tu svrhu bio osnovan dualizam u monarhiji, dovreno raskomadanje Jugoslovena u provincije, drava hrvatska iznakaena, propagirana germanizacija Slovenaca i madarizacija Hrvata i Srba. Za taj cilj bila je povjerena okupacija i proglaena aneksija Bosne i Hercegovine. Za taj se cilj izmiljalo nebrojene politike procese i beskrajne progone protiv Jugoslovena. Za taj cilj bilo je provocirano suparnitvo i konflikt meu slovenskim balkanskim dravama. Napokon su prijetei suverenitetu Srbije, razmahali suvremeni rat. Austrija izruena imperijalizmu njemakom, mislila je smrviti u o v o m ratu Jugoslovenstvo, najveu zapreku svojem i njemakom prodiranju na Istok. Ona je provocirala konflikt, jer je mislila, da jugoslovensko pitanje ne trpi vie ni djelominoga ni paliativnoga rjeenja. Ona se bacila na Srbiju, da s n j o m e apsorbira itavu Jugoslaviju. ... Ideja jugoslavenskoga naroda. Na narod, tako okrutno iskuavan i tako esto prevaren, odluio je, da tome ve jednom bude k r a j . . .. Jugoslovenski narodi, k o j e historija poznaje pod imenom Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan su isti narod, ujedinjujui sve uvjete da postanu jedna narodna nezavisna drava; on ima sva historijska i etno graf ska prava na itavo zemljite g d j e ivi u kompaktnim masama. Narodni teritorij Jugoslovena. Narodni teritorij Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvata: a) Srbiju i Crnu Goru; b) Bosnu i Hercegovinu; c) Dalmaciju sa o t o j e m ; d) Hrvatsku i Slavoniju sa R i j e k o m i Meumurje; e) Podravinu june Ugarske i bivu srpsku V o j v o d i n u (Baku i Banat); f) Istru s njezinim otocima i Trst; g) Kranjsku i Goricu; h) Junu Koruku i Junu tajersku s pograninim p r e d j e l o m jugozapadne Ugarske. Na itavom tom zemljitu ivi na narod u kompaktnoj masi i gotovo bez primjese drugih rasa. P r i m j e s e na k r a j n j i m periferijama, to su p o j a v e k o j e proizlaze iz kontakta susjednih rasa ili 'su umjetni p r o
cn

dukti neprijateljske politike, inae bez osobite vanosti po nacionalni karakter zemljita. Veza toga teritorija. Ovo zemljite sainjava jednu etniku jedinicu. N j e g o v geografski p o l o a j temelj je ekonomskoj vezi tih zemalja. ... Politiko ujedinjenje. Samo jedno sredstvo moe stvoriti t r a j n i mir na itavom jugoistoku Evrope, a navla na Jadranu i Balkanu. To je ujedinjenje svih udova i svih jugoslovenskih zemalja u jednu nezavisnu dravu. . Smisao budue jugoslovenske politike. Sva pitanja, koja se tiu naina i oblika grupiranja nae nacije u buduu dravu, m o r a j u biti posmatrana kao pitanja nutarnja, koja e biti rijeena slobodnom vol j o m itavoga jugoslovenskog naroda. Poslije stoljetnih borba za svoj 1 opstanak, na narod osjea k r a j n j u potrebu da ivi u miru, dakle u potpunom suglasju sa svojim susjedima. Ujedinjen u jednu dravu, imao bi na narod sve potrebne uvjete, da postane elemenat reda i napretka na jugoistoku Evrope . .. II. Pitanje velike politike aktuelnosti uzbuuje u o v o m e asu sve politike duhove Evrope. Intervencija Italije. Mi bismo najiskrenijom radou primili ovu intervenciju, kad bi ona pospjeila konac ovoga stranoga rata i rasap Austro-Ugarske. O v a j dogaaj eli na narod od svega srca. Na bi potlaeni narod pozdravio I t a l i j u kao novoga suradnika pri djelu osloboenja i ujedinjenja itave nae rase, ali njezina intervencija ne smije da dovede u nesklad cilj sadanjega rata i nau radost preruiti u osjeaj alosti i razoaranja. Italiji se pripisuju stanovite ekonomske i strateke aspiracije na austro-ugarske krajeve, k o j i su sastavni dijelovi naega narodnog posjeda i, to vie, temelji naega narodnog ivota. . . . Ali dua jugoslovenska buni se pri pomisli, da bi njeno zemljite m o g l o da postane k o l o n i j o m jednoga stranog naroda. Nedavno je srpska vlada u Skuptini dala izjave, k o j e pokazuju, da u Srbiji vladaju iste zabrinutosti k o j e i nas uznemiruju. Naa je dunost kao patriota odgovornih svomu narodu i naa je dunost lojalnosti prema prijateljskim Velikim Silama, k o j a nas obavezuje, da svoje m n i j e n j e oituj e m o u potpunoj iskrenosti i pouzdanju. A k o Italija zahtijeva sjevernu i istonu obalu Jadrana, to e rei od sadanje talijanske granice sve do Rijeke, zatim sjevernu i sredinju Dalmaciju i konano otoke kvarnersko-dalmatinskog arhipelaga, onda neka zna, da na narod nikad ne bi mogao pristati na to, da se odreu ivotni udovi njegovoga organizma. ... Jadransko pitanje. Jadransko pitanje problem je k o j i se tie Evrope, centralne i sredozemne. Ono ne moe biti rijeeno niti zatvoren j e m niti monopolizacijom Jadrana bilo po kome. .. . Jedino u rukama Jugoslovena mogu one napredovati budui da su od ivotne vanosti po jugoslovensku dravu. . Vanost jugoslovenske obale. Na narod hoe po svaku cijenu da spase svoje obale. . . . Mi ne moemo v j e r o v a t i da bi Evropa, koja je ula u rat protiv sile a za prava malih naroda s devizom: S v a k o m narodu svoje prav o " , zabacila tu devizu jedino u sluaju naega naroda, k o j i je u pro-

losti bio bedem protiv Turaka, a danas i u budue izdie se kao bedu. j protiv pangermanstva. Mi ne m o e m o pomisliti da bi Evropa htjela pospjeiti mir, sijui novu mrnju, k o j a bi nuno dovela do novih zapletaja. Mi dakle s pouzdanjem oekujemo, da e konani mir na pravedan nain urediti i jugoslovensko pitanje u itavom n j e g o v o m opsegu, prema pravu i v o l j i naroda, k o j i imamo ast da zastupamo. Paris, 6. m a j a 1915 Za Jugoslovenski Odbor Predsjednik Dr. Ante Trumbi, odvjetnik, lan dalmatinskog sabora, predsjednik Hrvatske N a r o d n e Stranke" na dalm. saboru, bivi naelnik Splita, bivi zastupnik zadarskog kotara u austrijskom Parlamentu u Beu. 4 F. ii, Dokumenti, 2435. M A N I F E S T J U G O S L O V E N S K O G ODBORA B R I T A N S K O M N A R O D U I PARLAMENTU London, 12. maja 1915. Austro-Ugarska i Njemaka narinule su jugoslovenskom narodu bratoubilaki rat. Osam milijuna Jugoslovena osueno je da se bori protiv svoje roene brae i svojih osloboditelja. M n o g o ih je prognano s roene grude ili smaknuto, dok tamnice sve vrve od politikih rtava.
4 Jugoslovenski odbor bio je stvarno osnovan jo u novembru 1914. u Firenci, a formalno se konstituisao 1. maja 1915. u Parizu. Proglas o svom osnivanju objavio je tek 1. oktobra 1915. Ideja o obrazovanju odbora jugoslovenske politike emigracije iz Austro-Ugarske potekla je od N. Paia ve u oktobru 1914. godine u Niu. Pai je, naime, ocenio da bi kao podrka jugoslovenskom programu srpske vlade bila korisna organizovana propaganda zajednikih jugoslovenskih interesa u javnom mnenju Evrope, posebno u saveznikim zemljama. Na sastanku sa srpskim politiarima iz Bosne, D. Vasiljeviem i N. tojanoviem, 27. oktobra 1914. u Niu, izraena su uputstva za osnivanje Jugoslovenskog odbora (komiteta) i njegov rad. U njima su postavljeni ciljevi stvaranja jedinstvene jugoslovenske (eventualno srpsko-hrvatske) drave; putem realne unije sa Crnom Gorom trebalo je da bude osigurano jedinstvo srpskog plemena"; za Hrvate i Slovence predvieni su izvesni ustupci oko naziva drave, pisma, amblema, verske ravnopravnosti, jezika i si., odnosno u onim oblastima koje e docnije sankcionisati Krfska deklaracija. Uputstvima je, takoe, bilo predvieno da budua drava ima karakter nove, tj. da ne bude stvorena aneksijom jugoslovenskih zemalja; da je Srbija odluujui faktor oslobaanja i ujedinjenja; da drava bude jedinstvena, centralistika, ali ne na tetu nacionalnih osobina svakog plemena". Poslednji put u uputstvima je ispoljena nesigurnost srpske vlade u pogledu Slovenaca. to se, pak, samog Odbora tie, u uputstvima je predvieno da on okupi ljude odane ideji jugoslovenskog zajednitva koji bi sa srpskom vladom optili preko njenih poslanika u inostranstvu, da u svojoj unutranjoj aktivnosti Odbor bude slobodan, a u javnosti da istupa kao samostalni organ za jugoslovensku propagandu. Pritisnut ubrzo italijanskom opasnou, Odbor je bezuslovno prihvatio Paiev zahtev, ostavljajui svoje protivpredloge za povoljniju priliku. Tako je od samog poetka nastala zavisnost Jugoslovenskog odbora od politike, materijalne pomoi i volje srpske vlade. Posle vojnikog sloma Srbije, u jesen 1915, odnosi izmeu Odbora i vlade N. Paia postali su u izvesnoj meri ravnopravniji, emu je, delimino, doprinela i finansijska podrka koju je Odbor dobijao od Jugoslovenske narodne odbrane iz June Amerike. Jedna neoprezna Paieva izjava, u aprilu 1916. u Rusiji, o tome da e srpska vlada dati garancije" interesima Italije na Jadran-

61

Danas ne moe jugoslovenski narod dati slobodnoga izraaja svoj i m eljama: n j e g o v i su sabori rasputeni, m n o g o b r o j n i n j e g o v i zastupnici su zatvoreni ili su podvreni strogoj pasci. Oni nai mladi ljudi, k o j i m a je uspjelo pobjei, b o r e se u srpskim ili crnogorskim redovima. Mi k o j i smo imali tu sreu, da smo se na poetku rata nali u tuini, drimo da nam je dunost upoznati prosvijetljeni svijet, a u p r v o m redu britanski narod, s pravim osjeajima i tenjama naega naroda. . . . Za Srbiju se i Crnu Goru radi o ratu za obranu i osloboenje, a ne o ratu za osvajanje; ove se drave bore, da oslobode nae pleme od tuega jarma i da nas ujedine u jedan jedinstveni slobodni narod. V o j niki e i politiki slom Austro-Ugarske zauvijek uiniti k r a j sistemu divide et impera", k o j i m su se kroz stoljea sluili, da vladaju naim narodom. Jugosloveni tvore jedan jedinstveni narod, identian po jeziku, po neosporivim geografskim zakonima i po nacionalnoj svijesti. Tek onda kad bude ujedinjen, posjedovat e t a j narod nuna sredstva za neodvisan opstanak. Jugosloveni (Srbi, Hrvati i Slovenci) nastavaju ove pokrajine: K r a l j e v i n e Srbiju i Crnu Goru, trojednu kraljevinu Hrvatsku-Slavoniju-Dalmaciju (s R i j e k o m i K o t o r o m ) , p o k r a j i n e Bosnu i Hercegovinu te Kranjsku; znatan dio pokrajina Istre, Trsta, Gorice s Gradikom, Koruke i tajerske, i konano jugoslovensku zonu Ugarske. O v j e k o v j e i t i rastrganost ovih teritorija, bilo da ih se velik dio ostavi pod austro-ugarskim gospodstvom, bilo ak da se neki od njih podvrgnu drugoj tuoj vlasti, bila bi flagrantna povreda naega etnografskoga, geografskoga i ekonomskoga jedinstva i na bi se narod tome sigurno najenerginije i najopravdanije odupro. Jugoslovenski narod nastoji da ujedini te teritorije u jednu nezavisnu dravu. O unutarnjem ureenju odluit e narod sam po s v o j i m eljama i potrebama. .. . Sigurni sklonosti nae ruske brae, apeliramo isto tako na simpatije njihovih zapadnih saveznika u naoj borbi za slobodu. I u povodu ovoga apela, kao zastupnici demokratskoga naroda, na britanski narod i Parlamenat, raunamo na potporu, k o j a e pomoi jugoslovenskom narodu, da poslije stoljea muenitva konano oivotvori svoje jedinstvo i svoju nezavisnost. Za Jugoslavenski odbor predsjednik Dr. Ante Trumbi.

F. ii, Dokumenti, 3637.

P R O G L A S 0 O S N I V A N J U J U G O S L O V E N S K O G ODBORA LondonPariz, 1. oktobra 1915.

Surovost k o j o m su Austro-Ugarska i N j e m a k a bacile Evropu u rat, onemoguila je Jugoslovenima, k o j i se nalaze pod austro-ugarskim gospodarstvom, da organizuju iole snaniji otpor. Prema j e d n o j u svim skom moru, unela je razdor u odnose zvanine Srbije i Odbora, jer su neki njegovi lanovi, a naroito F. upilo, posumnjali u iskrenost jugoslovenske politike Srbije. Na sednici Odbora 5. juna 1916. dolo je i do sukoba meu pojedinim njegovim lanovima, pa je F. upilo dao ostavku i napustio Odbor. 62

detaljima p r o m i l j e n o j osnovi, itav je jugoslovenski narod bezodvlano uvrten u vojsku, dok su inteligentni krugovi, a navlas voe narodnih stranaka, baeni u tamnicu. Tek nekim narodnim predstavnicima malo ih je na b r o j u posluila je srea, da su se na poetku rata nali u tuini, u slobodnoj Evropi, ili im je uspjelo umaknuti preko granice. Ova mala skupina politiara zapoela je s v o j i m radom u Rimu; objelodanila je vie protesta protiv neuvenih nasilja, k o j i m su popritem jugoslovenski krajevi Austro-Ugarske; u isto je v r i j e m e ona i demantovala lane t v r d n j e slubenih austro-ugarskih organa, k o j i nastojahu, da prikau jedan dio Jugoslovena kao sklone austrijskim pretenzijama. U Rimu bili su i tampani manifesti na iseljene Jugoslovene iz Austro-Ugarske s pozivom, da se pridrue kao dobrovoljci redovima srpsko-crnogorskim i saveznikim. Jugoslovenski su emigranti obrazovali odbor, kojega lanovi predstavljaju razne jo neosloboene jugoslovenske skupine. Predsjednik: Dr Ante Trumbi.

lanovi: Dr. Ante Biankini (StarigradChikago), Dr. I v o De Giulli (Dubrovnik), Dr. Julije Gazzari (ibenik), Don N i k o Grkovi (Cleveland V r b n i k K r k a ) , Dr. Hinko Hinkovi (Zagreb), Dr. Josip Jedlovski (Trst), Milan Marjanovi (KastavZagreb), Ivan Metrovi (Otavice, Dalmacija), Dr. Mie Mii (Dubrovnik), Dr. Franko Potonjak ( N o v i ) , Mihajlo Pupin ( P a n e v o N e w Y o r k ) , Dr. N i k o Stojanovi (Bosna), Frano upilo (Rijeka), Duan Vasiljevi (Mostar), Dr. N i k o upani (Metlika, Kranjska). F. ii, Dokumenti, 4445.

T E L E G R A M J U G O S L O V E N S K O G ODBORA N. P A I U London, 12. oktobra 1915. Gosp. ministru predsjedniku Paiu, Ni. P o v o d o m nove ofenzive austrijske i njemake vojske, Jugoslovenski Odbor dolazi da vam u o v o m asu kunje obnovi svoje osjeaje pune i neograniene solidarnosti sa srpskim narodom, u uvjerenju, da e Srbija u predstojeoj borbi i opet zadiviti svijet svojim pobjedonosnim junatvom. Poslije sloma to je stigao premone sile austro-ugarskoga carstva u m a l o j Srbiji preputenoj vlastitim silama, vraaju se sada slone centralne vlasti, da ponize i unite mali srpski narod. Providnost koja upravlja velikima kao i malima, jo e j e d n o m dati srpskoj vojsci nadovjenu snagu, da se obnovi povijest Davida i Goliata. Svi su nai osjeaji nade i v j e r e upravljeni u srpsku vojsku, tog novog Davida. Istovremeno Jugoslovenski se odbor obraa na sve Hrvate, Srbe i Slovence iz jo uvijek Austro-Ugarskoj podloenih zemalja, a k o j i sada borave u Srbiji, i poziva ih, da se stave na apsolutnu dispoziciju kr. srpskoj vladi u o v o m najkritinijem asu srpske kao i uope jugoslovenske historije. F. ii, Dokumenti, 4546. '

IZ P I S M A F. U P I L A J U G O S L O V E N S K O M ODBORU 5. juna 1916. Ima dulje vremena da nisam ni n a j m a n j e zadovoljan sa postupkom i politikom srpske vlade u promicanju i rjeavanju Jugoslovenskog pitanja na temelju narodnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Srpska vlada l i j e p i m rijeima proglauje taj program kroz svoje kompetentne predstavnike, ali u itavoj s v o j o j taktici i akciji poinila je mnogo propusta i krupnih naelnih pogreaka proti tome programu . .. T r o jedna kraljevina sa zemljama ije narodne veine tee n j e n o j orijentaciji, meu k o j i m a istiem brau Slovence, jest i mora da bude S r b i j i i iston o m dijelu naega naroda ravnopravni faktor, jer jedino tako m o e se pitanje rijeiti na pravednom narodnom temelju . . . Po odredbama k o j e je Evropa glede nas Jugoslavena dole uinila, ako bi se ove provele, sudbina Hrvata i Slovenaca ispala bi da ne moe gore. Mi smo odreni kao rastrgani sitni za podmirivanje svaijih rauna, a naa sudbina, ako bi se to ispunilo, mogla bi se prispodobiti u povijesti samo sa razdiobom Poljske. M o j e je uvjerenje, da bi ogromna veina Hrvata i Slovenaca odmah pretpostavila ak i ono tuno austrijsko ropstvo, nego li ove stanovite odredbe . .. Jugoslavenski Odbor, po m o m uvjerenju, nije nikada uinio shodne korake, da se o v o strano stanje kako treba uoi i neto podesno odlui. U v i j e k su se rasprave izrodile u personalne ili sline polemike, a kod nekih, barem po m o m mnijenju, izgledalo je kao da ih obuzimlje smrtni strah, da se, zauzimanjem za Hrvatsku, ne postavlja pred Evropu hrvatsko pitanje kao takovo. Dok ja sam uvjeren, da bi najsvetija dunost srpske vlade bila, da ona, kao srpska vlada i nosilica ujedinjenja narodnoga pred Europom, sporazumno s nama, iznese i postavi hrvatsko pitanje u svoj s v o j o j nacionalnoj, dravnopravnoj i politikoj zamaitosti i bitnoj vanosti za Jugoslavensko u j e d i n j e n j e .. . 5 /A. Mandi, Fragmenti, 35. D. epi, Pisma i memorandumi Frana upila (19141917), Beograd, .1967, 119122.

5 Sukob F. upila sa srpskom vladom, a zatim i sa Odborom, imao je svoju predistoriju. Jo tokom prve ratne godine upilo je gajio nepoverenje prema jugoslovenskom programu Srbije zbog srpskog ortodoksnog ekskluzivizma" i zbog politike koju je vodio N. Pai. Svojom sve veom brigom za interese Hrvata i Velike Hrvatske", upilo se, vremenom, s nepoverenjem odnosio prema programu Nike deklaracije i prema njenim protagonistima, radei iza lea srpske vlade i Odbora na ostvarivanju svojih planova. U oktobru 1915. predao je, tako, engleskom ministru Greju jedan promemoar u kome je zahtevao, kao uslov za jugoslovensko ujedinjenje, prethodnu unutranju transformaciju Srbije. Na svom plenumu u februaru 1916. Odbor je osudio Supilova shvatanja, posle ega je on odgovorio ostavkom i ovim pismom, nastavljajui i kasnije svojim putem u elji da zainteresuje Saveznike za hrvatsko pitanje. Njegov pokuaj da se priblii Odboru i srpskoj vladi posle Krfske deklaracije, koju je pozdravio, spreila je smrt. Umro je u Londonu 25. septembra 1917.

.64