Srpske svetinje u Svetoj zemlji

Istorija Srpske pravoslavne crkve (arhimandrita Niifora Duia)

Od mnogobotva do hrianstva Srbi, kad su se nastanili na Balkanskom poluostrvu, bili su mnogoboci; vjerovali su u dvojstvo, tj., u bijeloga i crnoga boga, od kojih potiu svi drugi bogovi i upravljaju svijetom: jedni su dobro, drugi zlo. Njima su se klanjali, rtve prinosili i molili kao i svi drugi Sloveni Prvi je period istorije Srpske crkve s poetka dosta prazan i taman. U njemu emo govoriti: o mnogobotvu u Srba; njihnom krtenju i primanju hrianske vjere i nauke; slubi u Srpskoj crkvi na staroslovenskom (docnije srpskoslovenskom) jeziku; njezinoj podvrenosti pod istonu i zapadnu hriansku crkvu do 1219. god.; ustanovi arhiepiskopije Justinijane prve; srpske prve episkopije u Rakoj; bugarske prve arhiepiskopije; prve i druge patrijarije; razvoju hrianske crkve na istonu i zapadnu; ustanovi arhiepiskopije ohridske; Srpskoj crkvi u Humu, Bosni i Zeti; spljetskoj barskoj katolikoj arhiepiskopiji; jeresima iz kojih je postala bogumilska jeres; njezinu postanku i uenju u Bugarskoj i Maedoniji; njezinu pojavu u Zeti i Rakoj i unitenju; Srpskoj pravoslavnoj crkvi, bogumilskoj jeresi i kranskoj bosanskoj i katolikoj crkvi u Bosni; uenju, trajanju, gonjenju i propasti bogumilske jeresi u Bosni i Humu. Mnogobotvo u Srba Srbi, kad su se nastanili na Balkanskom poluostrvu, bili su mnogoboci; vjerovali su u dvojstvo, tj., u bijeloga i crnoga boga, od kojih potiu svi drugi bogovi i upravljaju svijetom: jedni su dobro, drugi zlo. Njima su se klanjali, rtve prinosili i molili kao i svi drugi Sloveni. Srpske narodne pjesme i pripovijetke sauvale su nekoliko imena mitolokih bogova, na primjer: Svetovid, vrhovni bog koji sve vidi i sve zna; Dodon, bog groma i dada, i sada u naem narodu: dodole; Dajbog, bog sunca, dobra i napretka, koji sve oivljava svojim toplijem zrakama; za to se i sada na narod okree k suncu, nahvalice iz jutra, moli mu se i ne slutei da je to ostatak mnogoboaki; Davor, bog junatva, i sada se spominje i pjeva u narodnijem pjesmama; Ljelja, boginja drube, i sada u naem narodu ensko ime Ljeljana; iva, boginja ivota, i sada ime: ivana, ivka; Mira, boginja sna i smrti, i sada ime: Mirana, Mirica. Ime ih jote. Oboavali su i vile kao poluboginje. Bogovima su i boginjama podizali hramove u dubravama i na humkama u kojima su njihni svetenici svrivali idolopoklonike obrede, a narod prinosio na rtvenik najizabranije plodove. Mrtvace su spaljivali i vjerovali u besmrtnost ovjeije due, stoga se i ne zna za njihno groblje u mnogoboakom vremenu. Vjerovali su da ima vukodlaka koji dohode ka kui u gluho doba noi. To jote i sada na narod vjeruje, ali sve to manje. Za mrtvacima su tugovali, zapijevali i naricali, a enske su i kosu strigle i njom resile grobove svojih milijeh, kao to je taj najstariji obiaj dopro i do naih dana. Zakletva im je bila u velikom potovanju, kao to je jo i sada. Obiaje i svoj jezik uvali su kao svetinju. Srbi su svagda bili po naravi mirni. A kada bi ih ko napao, junaki su se borili. U bojeve su ili za svojim vojvodama, a u plemenima su imali knezove, male i velike upane. Oruje im je bilo: koplje, ma, praka i tit. Nad zarobljenicima su bivali milosrdni, izuzimajui rjee prilike. Vrlo su gostoljubivi. Nijesu doputali nikome da im uvrijedi gosta u kui. To se i sada uva osobito u Crnoj Gori. Imali su: gusle, dvojke i svirale kao i sada. Obraivali su zemlju; gajili i trgovali. Naselje Srba na Balkanskom poluostrvu Srbi su se naselili u Iliriku na Balkanskom poluostrvu posljednji put u najguim etama u vrijeme vizantijskog cara Iraklija u prvoj polovini VII vijeka od Vardara do Jadranskog mora; od Iskra do Bojane i Drima; a nekolika plemena i u solunskoj oblasti. Tako su odmah doli u dodir s

hrianskim svijetom na istonoj i zapadnoj strani svoje nove domovine: na sjeverozapadnoj strani na Vrbasu i Cetinji sa Hrvatima, koji su im i u staroj domovini bili najblii susjedi i po jeziku i obiajima najsrodniji. Krtenje Srba i primanje hrianske vjere i nauke Rimska crkva dok jote ne bjee odvojena od istone, pod ijom upravom stajae Ilirik, i poslije podjele rimske carevine na zapadnu i istonu u vrijeme rimskog cara Teodosija 395. god., pobrine se, po poruci cara Iraklija, da obrati Srbe u hriansku vjeru, poslavi im svoje svetenike i uitelje. S poetka mnogi prime hriansku vjeru i krste se. Ali kako im je slubena liturija i drugi crkveni obredi svravani na latinskom jeziku, koji, naravno, nijesu razumjeli, niti se mogli naslaivati Hristovom svetom naukom, skoro ohladne u novoj vjeri i ponu je ostavljati. To ne bude po volji rimskim svetenicima, pa ponu oporo postupati i tijem vema otuivati Srbe od hrianske vjere i nauke. Car Iraklije, koji je dopustio Srbima da se nastane u Iliriku (a moglo je biti da su se nastanili i bez njegovog doputenja, kad su s Gotima upadali oruanom rukom iz Panonije u vizantijske oblasti na desnoj strani Save i Dunava) razabravi za njihne lijepe osobine: zaeli da se zblie s njima; ali je to valjalo da bude njihnim krtenjem po tadanjim drutvenim reliijskim pojmovima; za to opet porui u Rim da im papa nanovo poalje svetenike i uitelje. Poto i taj pokuaj proe na prazno, rimski svetenici nezadovoljni Srbima ponu im silom nametati latinski jezik; jer se je u Rimu zadugo mislilo da Hristovu nauku valja propovijedati samo na latinskom jeziku i jelinskom jeziku. A Srbi se jae odupru tome nametanju, vraajui se u svoju staru mnogoboaku vjeru. Meutijem car Iraklije umre. uvi Srbi za njegovu smrt, vrate se u staru mnogoboaku vjeru i oni koji su dotle bili u novoj hrianskoj vjeri, vie po imenu nego po vjerovanju; po svijema kneinama u upama. Srbi su se mnogo onazadili to nijesu odmah nakon dolaska na Balkansko poluostrvo osnovali jednu avtokratnu dravu pod jednim svojim vladaocem, kao to su Bugari (turski narod), koji su zavrili svoje naselje na Balkanskom poluostrvu poslije Srba; nego su po plemenima osnivali kneevine i upe i na njima imali knezove i upane. Premda su priznavali vrhovnu vlast velikoga upana, ali ni to nije bilo postojano; emu je, pokraj drugih uzroka, smetao i zemljini oblik. Srbi su svoju plemensku zasebnost skupo plaali, pa je jote i sada plaaju; jer, borei se pojedini knezovi i upani na vlast, nejaiji su traili pomo i zatite u grkih careva i rimskih papa, te su im Grci i Bugari mogli lake nametati svoju vrhovnu vlast, a carigradski patrijarsi i rimske pape crkvenu. S toga i nijesu mogli ustanoviti svoju avtokefalnu crkvu ni onda kad su gotovo svi primili hriansku vjeru, dokle god nije veliki srpski dravnik Nemanja ujedinio srpske dravice. Tek su poslije toga njegovi dostojni sinovi: Sava i Stefan mogli ustanoviti srpsku nezavisnu arhiepiskopiju i proglasiti oinu dravu kraljevinom. Koliko su se Srbi otimali ispod vrhovne vlasti grkih careva i crkvene rimskih papa i postojali nezavisniji, toliko su opet radije prionjali za svoju staru mnogoboaku vjeru. To njihno kolebanje i nepostojanstvo u hrianskoj vjeri trajalo je do pojava na vizantijskom prijestolu cara Vasilija I Maedonca 867. god. Jote u vrijeme njegova prethodnika cara Mihaila vizantijska carevina bjee posrnula i oslabila; pa su se i Srbi, koristei se tijem, gotovo svi oteli ispod vizantijske vlasti. Car Vasilije svojim pobjedama nad neprijateljima i protivnicima opet osnai i uzdigne carevinu. Srbi Neretljani izazovu svojim postupcima na moru i Dalmaciji cara Vasilija, te poalje u Dalmaciju svoje brodove pod zapovijeu Nikite Orifova 870. god., koji udari na njih; razbije ih i zemlju im oplijeni. To zastrai Srbe, te opet priznadu carevu vrhovnu vlast, zamolivi ga preko svojih izaslanika da im poalje iz Vizantije svetenike i uitelje Hristove nauke. To caru Vasiliju bude po volji i poalje im svetenike i uitelje. Ali ni njima ne poe za rukom da obrate sve Srbe u hriansku vjeru, jer su sluili lituriju i druge crkvene obrede svravali na grkom jeziku, koji Srbi nijesu razumjeli. I oni, kako god i njihni prethodnici iz Rima, nijesu se potrudili da naue srpski

jezik, nego su ga smatrali za varvarski, mislei da s hrianskom vjerom odomae svoj jezik u Srpskoj crkvi i narodu. Srbi su Neretljani poljednji primili hriansku vjeru.

Srpska crkva pod Istokom i Zapadom

Car Justinijan roen jedni vele: u Tavriziji, drugi: u Vederijani (ali svakako na etvorougaoniku izmeu Prizrena i ustendila Velbuda, Pritine i Velesa) podigne i divno ukrasi, po svojoj prilici, sadanje Skoplje i nazove ga po svojem imenu: Justinijana prva (Justiniana prima), za razliku od stare Ulpijane (Lipljani) na Kosovu, koju obnovi, poljepa i nazove: Justinijana druga (Justiniana secunda). Potom premjesti u Justinijanu prvu prefekturu iz Soluna 535. god. Te iste godine ustanove u njoj avtokefalnu arhiepiskopiju za Slovene u istonom Iliriku pod imenom: Justinijana prva, i postavi na nju arhiepiskopa Katelijana Srbi su u Iliriku po eografskom poloaju bili podijeljeni u crkvenoj upravi nadvoje: sjeveroistone i june oblasti bile su pod crkvenom vlau Justinijane prve; zapadne i sjeverozapadne pod arhiepiskopijom spljetskom od druge polovine VII vijeka do X, a od X vijeka prve spomenute oblasti pod arhiepiskopijom ohridskom, druge pak od polovine XI vijeka pod barskom i djelimino dubrovakom arhiepiskopijom do 1219. god. Bivale su, prema politikim prilikama, posredno pod utjecajem carigradske patrijarije, naroito Zeta i Raka, a i Bosna, ali svagda privremeno. Ilirik je bio razdijeljen, prije nego to su se Srbi u njemu nastanili, u crkvenoj upravi na dvije polovine: Dakiju i Maedoniju s Grkom i Kritom. U Dakiji je bilo pet eparhija: Dakija pribrena, Dakija sredozemna, Mizija Gornja, Dardanija i Prevala. U Maedoniji est: Maedonija prva, Maedonija druga, Epir stari i novi, Tesalija, Grka i Ahaja s Kritom. Stolice su prefekture i arhiepiskopije (za istonu polovinu Ilirika) bile u gradu Srijemu (Sirmium) do 443. god. Te godine Atila s Hunima srui Srijem, opustoi Biogard (Singidunum) i Ni (Nis), u kojem je roen car Konstantin Veliki, sasvijem razori. Tada se premjeste (prefektura i arhiepiskopija) iz Srijema u Solun, gdje ostanu do 535. god. Ustanova arhiepiskopije Justinijane prve Car Justinijan roen jedni vele: u Tavriziji, drugi: u Vederijani (ali svakako na etvorougaoniku izmeu Prizrena i ustendila Velbuda, Pritine i Velesa) podigne i divno ukrasi, po svojoj prilici, sadanje Skoplje, i nazove ga po svojem imenu: Justinijana prva (Justiniana prima), za razliku od stare Ulpijane (Lipljani) na Kosovu, koju obnovi, poljepa i nazove: Justinijana druga (Justiniana secunda). Potom premjesti u Justinijanu prvu prefekturu iz Soluna 535. god. Te iste godine ustanove u njoj avtokefalnu arhiepiskopiju za Slovene u istonom Iliriku pod imenom: Justinijana prva, i postavi na nju arhiepiskopa Katelijana. U povelji koju je dao car Justinijan Katelijanu, istaknute su pobude za ustanovu Justinijane prve i pobrojene eparhije koje su podvrgnute pod njezinu crkvenu vlast: Dakija sredozemna, Dakija pribrena, Mizija gornja, Dardanija, Prevala, Maedonija druga i dio donje Panonije . One su bile u opsegu ovijeh granica: od zapadne strane rijeka Sava; od sjeverne: Dunav do Nikopolja; od istone: rijeka Iskar; od june: Drim do Jadranskog mora. Sredozemna je Dahija izmeu: Mizije donje, pribrene Dakije, gornje Mizije, Dardanije i Maedonije; u njoj je Justinijana prva; pribrena je Dakija izmeu: Dunav (od Smedereva do Nikopolja), Mizije donje, Dakije sredozemne i Mizije gornje; Mizija je gornja: sadanja Srbija u uim granicama; Dardanija je: Hvosno s Prizrenom; Prevala je: Zeta; dio je donje Panonije: sadanji Srijem. Poslije ove povelje od 535. god., car Justinijan objavi zakon 541. god. o crkvenijem titulama i odlijima. U treoj glavi veli: Zapovijedamo da preblaeni arhiepiskop Justinijane prve nae otadbine ima vazda pod svojom arhiepiskopskom vlau episkope ovijeh eparhija: Dakija

sredozemne, Dakije pribrene, Mizije gornje, Dardanije i Prevale . Kad se proita cijela spomenuta Justinijanova povelja i ovaj zakon, jasno se vidi da je arhiepiskop Justinijane prve dobio prava kakva su imali tada patrijarsi: konstantinopoljski, aleksandrijski, antiohijski i jerusalimski. Da bi joj avtokefalnost bila priznata i utvrena od glavnijeh inilaca, car Justinijan zamoli papu Agapija u jesen 535. godine (poto Ilirik bjee pod crkvenom rimskom vlau) da prizna njezinu ustanovu i avtokefalnost. Papa Agapije umre te godine i ostane nepotvrena. Njegov poljednjik, papa Vigilije, prizna i potvrdi ustanovu i avtokefalnost Justinijane prve 536. god. tijem je mudri Justinijan obezbriio avtokefalnost toj svojoj arhiepiskopiji od vlastoljubne poklepe rimskih i carigradskih svetenika, koja je sve to vie rasla. Pape su i poslije Vigila priznavali avtokefalnost Justinijani prvoj, naroito papa Grigorije Veliki od 590. do 604. god. I peti vaseljenski sabor 553. god. priznao joj je avtokefalnost. Pod njezinom crkvenom vlau bila je i srpska crkva u sjevernoistonijem i junijem oblastima, tj. u Miziji gornjoj, Dardaniji i Prevali. Prva srpska episkopija u Rakoj Kada su Srbi sasvijem primili hriansku vjeru u vrijeme irila i Metodija, grkog cara Vasilija I Maedonca i srpskog velikog upana Mutimira: ovaj u dogovoru s arhiepiskom Justinijane prve i preko njega s carigradskom patrijarhom i carem Vasilijem ustanovi srpsku episkopiju u Rakoj kod crkve svetijeh apostola Petra i Pavla izmeu 872. i 876. god., kako bi se hrianska vjera postojano utvrdila meu Srbima. Mutimir je imao, pored toga jamano, pred oima i srpske nacionalne i dravne interese. Ta prva srpska isto pravoslavna episkopija, za koju se do sada zna, u oblastima pored srpskim velikim upanom. Tada bijae na katedri Justinijane prve arhiepiskop Agaton, koji se je potpisao i "moravski", jer istona Morava tee kroz sredozemnu Dakiju. U njegovo se je vrijeme poelo u crkvi sluiti na slovenskom jeziku Slovenima u njegovoj arhiepiskopiji, razumije se i po srpskim oblastima, koje su bile pod crkvenom vlau Justinijane prve, kao to se i dan dananji slui. Srbi su tome ostali najpostojaniji. Arhiepiskop je Agaton bio uen i uven. Slao ga je grki car Vasilije I god. 874. u ermaniju ka kralju franakom Ludviku da izmiri s njim vladaoce: Mihaila bugarskoga i Svetopuka moravskog. Tada je postavio episkopa Sra, porijeklom Srba, na eparhiju biogradsku. Papa Jovan VIII alio se na to bugarskom vladaocu Mihailu, jer tada Biograd bjee pod njegovom vlau, istiui svoje crkveno pravo na Ilirik, nije se ni najmanje osvrtao na avtokefalnu arhiepiskopiju Justinijane prve. Tuba mu nije bila uvaena, poto Mihailo ve bijae primio pravoslavnu vjeru nagnavi i svoje turkanske velikae da se krste 864. god., i postao revnosni brani crkvene nezavisnosti u Bugarskoj i obreda Istone pravoslavne crkve. Agaton je bio na saborima u Carigradu: 867, 869, 870 i 879. god. vrsto je stajao uz patrijarha Fotija protiv papskoga vaseljenskog glavarstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Carigradski je sabor 869. i 870. god. rijeio po pitanju novog hrianina, bugarskog vladaoca Mihaila, koje su iznijeli saboru njegovi poslanici: da se ustanovi u Bugarskoj arhiepiskopija, i da papa rimski nema crkvenog prava nad bugarskom crkvom. Na saboru je bilo 383 episkopa.

Razvoj Pravoslavne crkve na Balkanu

Od patrijarha Fotija, pape Nikole I i carigradskih sabora: 861, 867, 869 i 879, pa do konanog razvoja hrianske crkve na istonu i zapadnu, 1054. god., jednako su se prepirali prvosvetenici rimski i carigradski oko prvjenstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Pape su proklinjali patrijarha Fotija, a on i njegovi poljednjici ukoravali pape za uvoenja u crkvu na zapadnu i novog dogmata "filioque" i drugih novina, koje su protivne zakljucima vaseljenskih sabora

Poto bugarski vladalac Simeun odri pobjedu nad grkom vojskom kod Anhijala 917., god. proglasi sebe carem, a preslavskoga arhiepiskopa patrijarhom bugarskim, ne traei za to niiji blagoslov. Ta prva bugarska patrijarija nije opstojala due od prve bugarske carevine od 917. do 971. god., nego je te godine potpala pod vlast Carigardske patrijarije. Tek u prvoj polovini VIII vijeka nastojanjem bugarskog cara Asena II, poto se je vratio u pravoslavnu crkvu i srodio s carem Jovanom Vataci-jem, po elji obojice vaseljenski patrijarh erman II sa svojim sinodom blagoslovi da se ustanovi Bugarska patrijarija 1235. god., to potvrde i drugi istoni pravoslavni patrijarsi. Stolica joj je bila u Trnovu i na njoj prvi patrijarh Joakim. Kad sultan Bajazit sa svijem osvoji bugarsku carevinu 1393. god., bijae na patrijarijskom prijestolu u Trnovu znameniti patrijarh Jevtimije, poznati bugarski knjievnik, koji se po zapovijesti sultanovoj ukloni u Meedoniju bez vlasti, i Trnovska se patrijarija uprazni, koju carigradski patrijarh privremeno podvrgne pod crkvenu vlast Moldavske arhiepiskopije 1394. god., koja tada bjee pod Carigradskom patrijarijom; a godine 1403. ne posredno je podvrgne poda se.
Razvoj hrianske crkve na istonu u zapadnu

Od patrijarha Fotija, pape Nikole I i carigradskih sabora: 861, 867, 869 i 879, pa do konanog razvoja hrianske crkve na istonu i zapadnu, 1054. god., jednako su se prepirali prvosvetenici rimski i carigradski oko prvjenstva i crkvene prevlasti na Balkanskom poluostrvu. Pape su proklinjali patrijarha Fotija, a on i njegovi poljednjici ukoravali pape za uvoenja u crkvu na zapadnu i novog dogmata "filioque" i drugih novina, koje su protivne zakljucima vaseljenskih sabora. Taj se je crkveni rascjep zavrio pod carigardskim patrijarhom Mihailom erularijem i rimskim papom Lavom IX, kad bijahu doli papini legati u Carigrad 1053. god. s uputkom da nagovore cara i istone prvosvetenike da priznadu papinu vrhovnu vlast nad sobom i novine u zapadnoj crkvi. Istoni prvosvetenici, naroito patrijarh erularije i ohridski arhiepiskop Lav, nijesu htjeli ni uti za te papine vlastoljubne tenje i novine u crkvi. Papini legati ozlojeeni tijem, napiu kletveno pismo i ostave ga patrijarhu na asnoj trpezi u Sofiji, i otidu iz Carigrada. U pismu nazovu otpadnicima i prokunu: patrijarha Mihaila, arhiepiskopa Lava, patrijarhova sakelarija Niifora i sve prvosvetenikove koji su u njima bili sloni. Patrijarh se erularije poali na to caru Konstantinu Monomahu, i po njegovu odobrenju sazove sabor 1054. god., i saborske anatemie to latinsko kletveno pismo, papu Lava i sve koji su u to bili pomijeani. Tijem se konano zavri razvoj hrianske crkve na istonu i zapadnu i duboko ukorijeni mrnja na obje strane. Ta tetna crkvena raspra trajala je sve dok nisu nijesu Turci osvojili Balkansko poluostrvo i Carigrad; prekinuli hriansku civilizaciju i unitili kulturu. I poslije te velike nesree nije prekinuta raspra meu tijema dvjema hrianskim crkvama, to je sa svijem suprotno svetoj jevanelskoj nauci.
Ustanova Ohridske avtokefalne arhiepiskopije

Bugari, turkanski narod iz Azije, prodirui poljednji put na Balkansko poluostrvo 678. god., ruili su pred sobom sve maem i ognjem. Tada je i arhiepiskopija Justinijane prve postradala. Otada se malo to o njoj zna do krenja Srba i Bugara u drugoj polovini IX vijeka i arhiepiskopa Agatona. Kad je i sa ta je konano ukinuta, do sada se jote tano ne zna. Zna se to: da je u X vijeku ve nije bilo u sredozemnoj Dakoji.

Meu tijem car Samuilo podigne u Ohridu avtokefalnu arhiepiskopiju mjesto Justinijane prve, i Ohrid postane sredite slovenske crkvene knjievnosti, prosvjete i hrianskoga duhovnog ivota. Osnov su tome poloili jote: sv. Klimenat, Naum, Gorazd i car Simeun. Crkvena vlast Arhiepiskopije ohridske obuhvatala je u vrijeme cara Samauila iste eparhije u Iliriku, koje je i Justinijana prva, i bila je na velikom glasu i potovanju, a to je izdizalo ugled i sjaj carskoj prijestonici u Prespi i Ohridu. Car je Samuilo teio da i srpske oblasti spoji s maedonskim i bugarskim u jednu carevinu, i da bude na balkanskom poluostrvu ono to su bivali pojedini grki carevi. Ali se toj njegovoj zamisli odupru srpski knezovi i upani, naroito zetski veliki knez Jovan Vladimir. Stoga Samuilom digne vojsku i udari na Vladimira u Zeti. Kako je imao mnogo veu vojsku, nadbije Vladimira, koji se zatvori u tvravicu Oblik. Tu ga izda Samuilu jedan njegov doglavnik. Samuilo ga okuje i poalje u Prespu u tamnicu 989. god.; a s vojskom pregazi Zetu i prijee preko Trebinja, Huma, Bosne i Rake, traei da srpski knezovi i upani priznadu njegovu vrhovnu vlast. Za tijem pusti Vladimira iz tamnice s pogodbom da prizna njegovu vrhovnu vlast, davi mu svoju ker Kosaru za enu. Car Samuilo podvrgne tada srpsku Raku episkopiju pod Ohridsku arhiepiskopiju, koja je bila, poslije unitenja Justinijane prve, pod drakom arhiepiskopijom posredno pod Carigardskom patrijarijom. Otada je Srpska pravoslavna crkva u Zagorju bila pod vlau Ohridske arhiepiskopije 1219. god.
Srpska crkva u Humu

Srpska je crkva u Humu bila od svojega postanka do 1219. god. pod Spljetskom arhiepiskopijom, u kojoj je slueno od vremena irila i Metodija na staroslovenskom (docnije srpskoslovenskom) jeziku po istonom obredu. To potvruje i ona pozna raspra izmeu pape Aleksandra III i humskog velikog kneza Miroslava 1181. god., a najbolje ustanove Savine episkopije za pravoslavne Srbe u Humu 1219. god., o kojoj emo govoriti u etvrtom periodu.
Srpska crkva u Bosni

Srpska je crkva u Bosni bila je dugo pod Spljetskom arhiepiskopijom, pa kad je ustanovljena Barska, oko polovine XI vijeka, potpala je pod nju; docnije, kad je ustanovljena Dubrovaka arhiepiskopija iz suparnitva s Barskom, obraali su se bosanski ban i pojedine crkvene starjeine njoj za crkvene poslove. I u srpskoj crkvi u Bosni slueno je od vremena irila i Metodija na staroslovenskom (poznije srpskoslovenskom) jeziku po istonom obredu iz knjiga pisanijeh glagoljicom, kao i u drugim srpskim crkvama po svjema oblastima, dok nije izumljena druga bukvica, koja je prozvana irilicom, i potisla glagoljicu. Pored svijeh istraivanja istorija je srpske crkve u Bosni od VII do druge polovine XV jo jednako tamna i zamrena. Kako je drava bosanska teila da bude samostalna i nezavisna, isto je tako teila i srpska crkva u njoj, ugibajui se meu zapadom i istokom. Od pojava bogumilske jeresi u Bosni poinje da se razvija u drugoj polovini XII vijeka (bogumilska) Kranska bosanska crkva. Utjecala je na srpsku pravoslavnu crkvu u Bosni, poslije smrti Metodijeve, 885. god., arhiepiskopija Justinijane prve preko srpske Rake episkopije; poznije Ohridska arhiepiskopija i, prema politikim prilikama, Carigradska patrijarija; za tijem Srpska arhiepiskopija od Sv. Save i poznije Peska patrijarija. A od 1557. do 1766. god. bila je srpska crkva u Bosni sa svijem pod vlau srpske Peke patrijarije. Pape su svagda nastojavali da utvrde svoju crkvenu prevlast u Bosni; a u XIII vijeku dizali su krstaki rat protiv bogumila preko Hrvatske i Ugarske, ne tedei ni pravoslavne Srbe. Usatnovili su u njoj Katoliku episkopiju i doveli franjevce s namjerom da stanovnike pokatolie; ipak nijesu mogli obratiti pravoslavne Srbe ni bogumile u katoliku crkvu. Govoriemo jote o srpskoj crkvi u Bosni nie i u etvrtom periodu.

Srpska crkva u Zeti

Srpska je crkva u Zeti bila s poetkom pod crkvenom vlau Justinijane prve; za tijem na izmjenice: pod Spljetskom, Drakom i Ohridskom (utjeui na nju srpska raka episkopija); i najposlije pod Barskom katolikom arhiepiskopijom od druge polovine XI vijeka do 1219. god. I u njoj je slueno na staroslovenskom (poznije staroslovenskom) jeziku od vremena irila i Metodija; a po gradovima, u kojima su nastavili Grci i Rimljani, na grkom i latinskom jeziku. Poto zetski veliki knez Vojislav uzradi u Romu da se ustanovi u Baru arhiepiskopija odvojeno od Spljetske (mjesto stare i zapustjele Dukljanske) u polovini XI vijeka, pone se iriti latinski jezik i sluba crkvena po rimskom zapadnom obredu. Upravo se je u to vrijeme konano razdijelila hrianska crkva na zapadnu i istonu. Otada su se otro razlikovale te dvije crkve. Zapadna je uvodila novine dogmatine, kanonine i obredne; a istona je savjesno uvala apostolska pravila i zakljuke vaseljenskih i oblasnih sabora, vrei tano po njima tajne i obrede; nije nikad dopustila nijednu novinu dogmatinu, kanoninu no obrednu. Istona je vaseljenska crkva u pravom smislu: Hristova i apostolska. U Zeti je i poslije toga bilo neprekidno ljedbenika istone pravoslavne crkve. Za to je Sv. Sava i mogao ustanoviti u njoj Srpsku pravoslavnu episkopiju 1219. god., koja se je do sada odrala, premjetajui samo katedru u tekim prilikama: s Prevlake u Krajinu; iz nje na Vranjinu; pa na Obod; i najposlije na Cetinje, gdje je i sada.

Poklonika mjesta Svete zemlje

Prema ivom predanju, sveti Sava Osveeni ostavio je zavjetanje da se poslije njegove smrti njegov ezal paterica preda arhijereju carskog roda i istog imena kad bude doao u manastir
priredio: Miljan Kova

Mnogobrojne crkve i manastiri zadubine Nemanjia svjedoci su slave i snage srednjovjekovne srpske drave. Meutim, koliko ove zadubine svjedoe o materijalnoj moi, jo vie govore o duhovnoj snazi Srba, srpske srednjovjekovne drave i njenih vladara. Ovo se posebno odnosi na slavnu Nemanjia lozu. To je uistinu sveta srpska dinastija od Stefana Nemanje (sveti Simeon), preko njegovog sina Rastka (svetoga Save), luonoe srpske prosvjete i kulture, do svetog kralja Milutina i Duana Silnog. Nisu ovi sveti srpski vladari gradili samo raskone palate; oni su za svoje ovozemaljske vladarske moi gradili crkve i manastire, gradili su dvore Gospodu i slavili ime njegovo da bi ih Gospod proslavio u carstvu svom vjenome. Nemanjii su moda jedini vladari na svijetu koji su se odricali svih ovozemaljskih bogatstava poklanjajui ih manastirima, u koje su na kraju i sami odlazili u podvinitvo Gospodu. Najvei graditelj meu Nemanjiima bio je slavni kralj Milutin, koji je sagradio preko etrdeset crkava i manastira irom do tada poznatog svijeta. U Svetoj zemlji je jo brat njegovog djeda sveti Sava boravio i kupio ili sagradio van Jeruslima nekoliko srpskih svetilita. Osim Nemanjia, zadubine su gradili i drugi srpski velikai. Dom tajne veere na Sionu otkupio je sveti Sava 1229. godine velikim zlatom. Srbi su bili ktitori manastiru svetog Save Osveenog, gdje su podigli dvije manastirske kule sa paraklisima na vrhu. Manastir svetog ora i svetog Jovana Bogoslova u Akni zadubina je svetog Save, kao i manastir svetog Jovana Bogoslova na Sinaju. Sveti Sava je bio i drugi ktitor manastiru asnog krsta.

Manastir svetog proroka Ilije na gori Karmilu i manastir svetog Nikole na Tavoru zadubine su prvog srpskog patrijarha Joanikija I. Ove posljednje dvije zadubine sada ne postoje niti im se zna mjesto gdje su bile podignute. Nijedna od ovih zadubina danas nije pod jurisdikcijom Srpske crkve.
Zadubina kralja Milutina

Manastir svetih arhangela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu podigao je srpski kralj Milutin Stefan Uro II 1315. godine. Podizanje ovog manastira usko je vezano za jedan istorijski dogaaj o kojem se danas vrlo malo zna. Podignut je poslije briljantne pobjede srpske vojske u Maloj Aziji. O tom dogaaju pisao je Milutinov ljetopisac, arhiepiskop Danilo. On u svom ljetopisu pie da je otmjeni i bogobojaljivi kralj Milutin svome tastu, vizantijskom kralju Androniku II, u pomo poslao elitne ratnike, konjanike koji su predvoeni vojvodom Novakom Grebostekom do nogu potukli Turke. Bilo je to prvo srpsko tursko odmjeravanje snaga katastrofalno za turske ratnike. Arhiepiskop Danilo je zapisao: "Srbi su njihova tela sekli kao trsku." Slavei ime Gospodnje poslije ove pobjede, kralj Milutin je najprije podigao crkvu Svetih arhangela, a poslije je sagradio konake, malu bolnicu i jednu gostionicu za sve srpske i slovenske kaluere i poklonike u Svetoj zemlji.
Manastir je podignut na mjestu na kome se arhangel Mihail javio caru i psalmopjesniku Davidu.

Kad je car David prebrojavao narod u Izrailju i Judeji, Bog se razgnjevi na njega i opomenu ga preko proroka Gada i dade mu tri mogunosti za izbor kazne. Iako se car pokajao, morao je izabrati kaznu: sedam godina gladi, tri mjeseca gonjenja od neprijatelja ili pomor stanovnitva. Car je izabrao ovu treu. Stradalo je sedamdeset hiljada ljudi. Tada bi znamenje i sveti arhangel Mihailo spusti ma u korice. To mjesto je obiljeeno srebrenim stubiem u sredinjem dijelu crkve do oltara. U kodeksnom rukopisu Grka Atanasiosa Ipsilandisa, pisanog u osamnaestom vijeku, koji je pronaen prije pet godina na Sinaju, ima da "Srbi monasi, koji su bili pod jurisdikcijom pekog arhiepiskopa, odavno su obitavali u manastiru svetog Arhangela u Jerusalimu i upravljali njim". To se odnosi na dogaaje iz 1533. godine, to je dokaz da je u prvoj polovini esnaestog vijeka manastir bio srpski. Naravno, kad je sasvim nestalo srpske drave, i kad su prihodi usahnuli, Grka patrijarija u Jerusalimu je preuzela srpski manastir i dri ga i danas. Crkva svetog Arhangela je kameno zdanje sa sivo-bijelom kupolom, usred zgrada, starih i doziivanih, ruenih i prepravljanih. Jedna glavna i jedna bona prostorija, bez ijednog traga starine ili slovenskog slova ili predmeta. Nema dokumenata koji svjedoe o tome ta je sve na njoj rueno i prepravljano, kakva je bila, kad je sagraena. Ipak, to je, nema sumnje, crkva svetih arhangela Mihaila i Gavrila, koju je veliki kralj Milutin Stefan Uro II podigao u ast pobjede nad Turcima i dao joj ime krsne slave svih Nemanjia.
Zavjetanje svetog Save

Velika lavra svetog Save Osveenog najznaajniji je manastir judejske pustinje. Njegova istorija je duga preko 1.500 godina. Nalazi se u srcu pustinje izmeu Vitlajema i Mrtvog mora. Podignut je na strmoj zapadnoj strani Kedronske doline. Manastir je osnovao sveti Sava Osveeni 485. godine i jo tada je nazvan Velika lavra. U cijelom osmom vijeku i prvoj polovini devetog vijeka manastir je bio u velikom procvatu. Tada je u njemu kolovano preko 150 monaha, meu kojima su bili najvei uitelji pravoslavlja: sveti Jovan Damaskin, sveti Kozma Melod, sveti Stefan udotvorac i mnogi drugi. Najvee svetinje ovog manastira nalaze se u Sabornoj crkvi jednobrodoj bazilici sa kupolom. To je graevina iz estog vijeka. Unutar crkve je postavljen stakleni ivot sa netrulenim motima svetog Save Osveenog (438 532. godine), koje su uspjeno vraene, nakon mnogo vijekova, 1965. godine. Prva crkva-peina (nerukotvorena crkva) koja je posveena svetom Nikoli ustanovljena je 486. godine od samog osnivaa. Velike svetinje su i isposnica velikog branitelja i uitelja pravoslavlja svetog Jovana Damaskina, isposnica svetog Save, visoka kula-pirg iz vremena cara Justinijana. Prije dolaska u manastir sveti Jovan je bio prvi ministar kalifa Meleha. Sveti Jovan je za vrijeme ikonoborca cara Lava Isavrijanca pisao poslanice u odbranu svetih ikona. Car ga je zbog toga tuio kalifu, koji mu je za kaznu odsjekao desnu ruku. Ruka je ostala tri dana na trgu. Za

to vrijeme sveti Jovan se neprestano molio pred ikonom presvete Bogorodice, koja je bila u njegovoj eliji. Presveta Bogorodica mu se javila i rekla da prisloni na ruku odsjeeni dio, koji je ponovo srastao sa rukom; na tom mjestu ostao mu je trag kao crven konac. Povodom iscjeljenja na ikoni se pojavilo izobraenje jo jedne ake, koje sveti Jovan Damaskin optoi srebrom. Prema ivom predanju, sveti Sava Osveeni ostavio je zavjetanje da se poslije njegove smrti njegov ezal paterica preda arhijereju carskog roda i istog imena kad bude doao u manastir. Kada je sveti Sava (srpski) prvi put posjetio ovaj manastir, 1229. godine, ovo zavjetanje je ispunjeno. ezal svetog Save Osveenog, koji se nalazio na zidu crkve, pripao je svetom Savi (srpskom). Ovaj ezal se i danas uva u svetogorskoj eliji koja se zove Paterica. Tad je sveti Sava dobio i udotvornu ikonu presvete Bogorodice trojeruice, koja se i danas uva u manastiru Hilandaru. Iz hrisovulje carice Mare, supruge turskog cara Murata II, kerke ura Brankovia, vidi se da je postojao ugovor izmeu Jerusalimske patrijarije i Srpske crkve. Srpski monasi su doli u lavru svetog Save Osveenog i oslobodili ovaj manastir od razbojnika i pljakaa. Oni su tada sazidali veliku kulu i u njoj paraklis, posveen svetom Simeunu. Kada su na patrijarijski presto doli Grci, odnosno patrijarh Teofil, isplatili su dug Srbima za gradnju kule i postavili za igumana Grka. Srpski monasi su upravljali lavrom 130 godina.

Graenje i graevine manastira Hilandara

Arhitektura srpske svetinje Poetkom XIV veka jeromonah Teodul, uz pomo kralja Milutina, obnovio je isposnicu i u njoj sazidao jedan pirg. Ostatke toga pirga danas jedva naziremo. Isposnicu je obnavljala i carica Jelena, ena cara Duana, jer se raalila videi "siromatvo i bedno stanje kelije"
pie: Anela Vujnovi

Izgled dananjeg Hilandara, sa njegovim pirgovima (kulama) i visokim zidovima, koje zavravaju monake kelije, sa doksatima, terasama i balkonima, daje utisak pravog srednjovekovnog manastira. Ali promene od onog vizantijskog Hilandara, koji se prvi put pominje 985. godine, i Nemanjinog Hilandara, do ovog dananjeg, toliko su velike, da ih ni najbolji strunjaci ne mogu lako da sagledaju. Hilandar je jedan od naih mnogobrojnih manastira u kome se, i oko koga se, vrlo mnogo gradilo, ali se i mnogo ruilo, a posle ruenja opet gradilo.

Hilandar
Situacioni plan graevina

Situacioni plan graevina dananjeg manastira je vrlo nepravilan. Sasvim je izvesno da je takav oblik nastao kao posledica tri glavne faze u njegovom graenju. Taj prvi, najstariji, vizantijski

Hilandar, kao i Nemanjin, imao je priblino pravilan oblik pravougaonika. To je onaj oblik koga ima najvei broj svetogorskih manastira. U drugoj fazi Hilandar se proirio kako na severnoj tako i na junoj strani. Od objekata koji su nastali na junoj strani ima ostataka koji su uklopljeni u dananje objekte, a koji su graeni poevi od XVII veka. Od objekata koji su bili sagraeni na severnoj strani nije nita sauvano nad zemljom, ali moda od njih ima temelja u zemlji. Najzad, u treoj fazi sazidani su svi objekti na severnoj strani, zajedno sa dananjim ulazom u manastir i graevinama, od igumenarije, pa sve do pirga sv. Save. U toj fazi poruen je i niz graevina izmeu igumenarije i pirga sv. Save, sa kojima je dananje dvorite Hilandara bilo podeljeno na dva dela: spoljno i unutranje. To stanje vidi se na oba bakroreza izgleda Hilandara iz 1757. i 1779. godine. O graevinama vizantijskog Hilandara znamo samo ono to nam govori sam Nemanja u svojoj hilandarskoj povelji. Manastir je bio sasvim "razvaljen", gde ne bee kamen ostao na kamenu. On, meutim, kae i jednu vrlo vanu stvar da je njegove razruene delove, preostale zidove, traio i obnavljao. To, prevedeno na dananji struni jezik, znai da je Nemanja restaurisao vizantijski Hilandar. Iz Domentijanovog opisa ivota svetog Save i svetog Simeona Nemanje saznajemo da su oni u restaurisanom Hilandaru, osim crkve, sagradili jo: trpezariju, pirg, zgrade za stanovanje i ogradni zid manastira. Ovom broju graevina treba dodati i onu koja se obino nikada ne spominje, ali ide uz trpezariju, a to je maupnica (kujna). Najzad, manastiru je bilo neophodno obezbediti pijau vodu. S obzirom na to da u dananjem Hilandaru postoji jedan bunar, koji je probijen kroz stenu i u kome ima u svako doba godine vode, moguno je da je taj bunar sagraen jo u vizantijsko ili u Nemanjino doba.
Trudom i naporom svetog Save

Ne moemo ovde govoriti o graevinama koje su sv. Sava i Nemanja sazidali u Vatopedu dok su bili u njemu; ni o obnovi manastira Prosfore, ali ovi radovi su nesumnjivo kasnije bili od uticaja na brzinu kojom su sv. Sava i Nemanja obnovili Hilandar. Meutim, u najtenjoj vezi sa obnovom Hilandara stoji i obnova manastira Ziga i graenje isposnice sv. Save u Kareji. Kao i Hilandar, tako se i svetogorski manastir Zig spominje prvi put 1009. godine. Vizantijski car Aleksije III Aneo izdao je 1199. godine hrisovulju kojom dodeljuje naputeni manastir Zig Hilandaru. Ovu povelju on je predao svetom Savi prilikom njegove posete Carigradu, kada je i Hilandar uveden u red carskih manastira. Obnova manastira Ziga, sa crkvom i ostalim graevinama, izvedena je trudom i naporom samo sv. Save. Za poznavanje arhitekture Nemanjine crkve u Hilandaru, crkva manastira Ziga je od najveeg znaaja. Zig je sruen u svome izvornom obliku, pa je njegova arhitektura savremena arhitekturi hilandarske Nemanjine crkve. A o njoj teko da e se neto ikada vie saznati, jer se njeni temelji nalaze danas ispod crkve kralja Milutina. U svom Karejskom tipiku, pisanom 1199. god., sv. Sava je dao taan redosled graenja: najpre je obnovljen Hilandar i sagraene su kelije za igumana i hilandarske monahe u Kareji, da imaju gde da odsedaju. "Posle ovog opet ustrojih tu u Orahovici mesto za utanje (usamljenost) svetoga i prepodobnoga oca naega Save (Osveenoga), za ivljenje dvojici ili trojici monaha." Tako je nastala pored Hilandara i druga najvea srpska svetinja na Svetoj gori, isposnica sv. Save. Osim crkve on je podigao konak, koji je imao prizemlje i sprat; kupio je vinograd i u njemu sagradio kuicu. Kao i u Hilandaru, u dananjoj isposnici teko se sagledava ona prva isposnica sv. Save, jer je i ona doivela mnoga ruenja i obnove. Poetkom XIV veka jeromonah Teodul, uz pomo kralja Milutina, obnovio je isposnicu i u njoj sazidao jedan pirg. Ostatke toga pirga danas jedva naziremo. Isposnicu je obnavljala i carica Jelena, ena cara Duana, jer se raalila videi "siromatvo i bedno stanje kelije". U vreme Nemanjine obnove Hilandara moda je nastao, ili jo i neto pre, tzv. Stari manastir sv. Vasilija na moru, vrlo verovatno nekadanja Hrusija. On je sluio i kao najstarija hilandarska arsana. Graenje i graevine od poetka XIV veka u Hilandaru i izvan njega moemo da sagledamo mnogo bolje. To je ono vreme kada je kralj Milutin doneo odluku da Nemanjinu crkvu porui, jer je "naao da je crkva bila tesna", kako stoji u natpisu u priprati njegove crkve. Sve objekte koji su nastali od

XIV veka, pa sve do XX veka, u Hilandaru i izvan njega, radi lakeg pregleda svrstaemo prema njihovoj funkciji.
Crkve i paraklisi

Nemanjina crkva sluila je itavo jedno stolee, sve do kraja XIII i poetka XIV veka. Ali pretpostavka je da su u odluci kralja Milutina da je srui bili i drugi razlozi, osim onog da je bila "tesna" razlozi dravne prirode. Zidanje njegove crkve zapoeto je i okonano posle njegovog sklapanja braka sa vizantijskom princezom Simonidom. A graenje ovakve crkve moralo je da traje bar nekoliko godina. Graevinski, ona je bila zavrena verovatno 1303. godine. Nove veze sa Vizantijom odrazile su se u najveoj meri na arhitekturu hilandarske crkve. Ali, osim vizantijskog stila, u kome je ona sagraena, osim nesumnjivog uticaja Carigrada, ona je sagraena u duhu svetogorskih tradicija i donekle po ugledu na starije svetogorske crkve. Protomajstor hilandarske crkve usvojio je za nju plan razvijenog upisanog krsta, sa pevnikim konhama i potpuno odvojenim narteksom (pripratom) od naosa. Iznad naosa die se veliko krikasto kube, i spolja i iznutra, kako se to gradi u Carigradu, koje nose etiri stuba od belog mermera. A iznad narteksa su jo dva mala kubeta, takoe krikasta. U zidovima su veliki dvojni i trojni otvori, sa kamenim stubovima i parapetnim ploama, od belog mermera, sa plitko rezanom ornamentikom. I svi portali su takoe od belog mermera, sa bogatom profilacijom, a dva zapadna jo i sa skulptoralnom dekoracijom. Kameni pod je od izvanrednog raznobojnog mozaika, kakav u Svetoj gori imaju jo samo najznaajnije crkve, poput vatopedske, ivirske i Velike Lavre, a u Carigradu crkva Pantokratora. Sve je graeno sa vrhunskim majstorstvom i znanjem. U jednom skromnom urezanom natpisu junog portala spominju se imena Mihaila i Varnave. Moda su to bili njeni graditelji.

"Put do Savine Poljane" Tanasije Mladenovi Kristalno jasno more je Samo uvod u prizor, u prostor: Uvod u kristalno duhovno poroienje. Sveti Vasilije na grebenu blagom (Pirg Hrusija kao predstraa), Pa Milutinov pirg kao prva straa Ue su u Savinu Poljanu, Kojom hodaju, pored nas i iznad nas, duhovi predaka, I duhovi predaka naih predaka, I sve tako redom do svetog Simeona i sina mu; Pored nas i iznad nas, u ovom Bistroplavom danu, uz lahorenje Blage jeseni, blagog jesenjeg neba, Kroz maslinik, po utavoj travi, Do drevne masline, Duanovom rukom zasaene, Masline, koja die venou Kraj zidina hilandarskih; Tu, gde enska noga, kau, stupila nije Od pamtiveka. A ena Duanova, velika darodavka, nije bila tu Kao ena. Bila je Carica Jelena.

Unutrasnji izgled

Crkve i paraklisi
U XVII i XVIII veku u Hilandaru se zidaju novi ili obnavljaju stari paraklisi. Veina malih gradi se po istome tipu. Obino etiri luka nose malo slepo kube. Takav je paraklis sv. Nikole iz 1661. ili 1667. godine. Ktitor je jeromonah Viktor, po jednome natpisu, ili starac Petronije, po drugome

Za neke kapitele i parapetne ploe manastira Hilandara pretpostavlja se da su pripadali Nemanjinoj crkvi, pa su prilikom graenja nove crkve iskorieni. To je, moda, i jedina veza izmeu sruene i novosazidane crkve. Crkvi kralja Milutina sa zapadne strane dozidan je jedan narteks. Njegovo graenje, sa mnogo razloga, pripisuje se knezu Lazaru. Narteks po svojoj optoj arhitektonskoj koncepciji ponavlja reenje narteksa crkve kralja Milutina, ali samo sa jednim, a ne dva kubeta. U svemu ostalom, u plitko rezanoj plastici, on se najtenje povezuje sa moravskom prepletnom dekoracijom doba kneza Lazara. I na njemu ima starijih fragmenata XII veka, a zauvek e ostati tajna otkuda na njemu puna skulptura devojakih glava i fantastinih ivotinja, u to doba, kao da su donesene iz Banjske. Sa severne strane Sa severne strane crkve kralja Milutina, u podnoju pirga sv. Save, sredinom XIV veka sazidana je crkva sv. Arhanela. To je manja crkva sa kubetom. Njeno graenje vezuje se za cara Duana i njegovu posetu Hilandaru 1347-1348. godine. Otkrivene freske u njenom tremu govore u prilog ovoj pretpostavci. Graenje crkve Vaznesenja u Starom manastiru vezuje se za ime kralja Milutina. Zna se da je on sazidao pirg Hrusiju sa crkvom Vaznesenja, pa se sa puno razloga ovo moda odnosi na Stari manastir. U XIV veku izvan Hilandara, na njegovom groblju, sazidana je crkva Blagovetenja. Ispod paraklisa je kosturnica i podrum. Arhitektura crkve je mnogo izmenjena, ali se moe delimino rekonstruisati. Vizantijski stil na njenoj junoj fasadi jasno ukazuje na vreme njenog graenja, to su jo vie potvrdile svojim stilom novoootkrivene freske u njoj. U XVII i XVIII veku u Hilandaru se zidaju novi ili obnavljaju stari paraklisi. Veina malih gradi se

po istome tipu. Obino etiri luka nose malo slepo kube. Takav je paraklis sv. Nikole iz 1661. ili 1667. godine. Ktitor je jeromonah Viktor, po jednome natpisu, ili starac Petronije, po drugome. Zatim 1682. godine beogradski mitropolit hadi Simeon zida u pirgu sv. Save, na poslednjem spratu, paraklis sv. Jovana Pretee, uz graenje jedne velike lune konstrukcije kroz sve spratove pirga. Iznad tzv. "Pajsijeve kelije" 1740. godine obnavlja se paraklis Pokrova Bogorodice, koji je po Porfiriju Uspenskom ustanovljen jo 1643. godine pri igumanu Teodosiju. U zvonari na pretposlednjem spratu hadi Vlo iz sela Bansko u Bugarskoj zida 1757. godine paraklis sv. Jovana Rilskog. Ali, paraklis u pirgu sv. ora postojao je jo u XIII veku, pa ga je 1671. godine obnovio hercegovaki mitropolit Vasilije. On ima iznad naosa veliko kube i odvojen narteks, u kome su otkriveni ostaci fresaka XIXII veka. Dve velike crkve Jo dve velike crkve, ali sa po dva paraklisa, zidaju se 1779. i 1784. godine. Prva je crkva sv. Save i sv. Dimitrija, a druga Roenja Bogorodice i 12 apostola. Iako su obe graene u vizantijskom stilu sa divnim dvorinim fasadama, ova druga je pod jakim baroknim uticajem, kako u pogledu konstrukcije, tako i u pogledu plastinog ukrasa. Ktitori crkve sv. Save i sv. Dimitrija su itelji optine i sela Koprivtice u Bugarskoj: pop Najdin, hadi Vlko, hadi Nejko, hadi Staneja i hadi Petko Morovenik. Iste godine, 1784, sagraena je u porti i mala krstionica, od belog mermera i takoe u baroknom stilu. Dalje od Hilandara, u blizini Kareje, gradi se 1536. godine skit Molivoklisija. Ktitori su Makarije i Dmitar, poreklom sa Kosova, iz rudarskog kraja Janjeva; a dva kilometra daleko od Hilandara, u drugoj polovini XVIII veka starac Nikanor zida skit sv. Trojice na Spasovoj vodi. Godine 1961. pored njega su otkopani ostaci oltara sa freskama iz XIII veka. Najzad, kraj hilandarske bate sazidana je 1719. godine mala crkva sv. Trifuna, koja ima samo naos, iznad koga se die lepo kube. Zidana je u vizantijskom stilu, sa divnim fasadama i izuzetno je lepih proporcija. Ona nije ivopisana. U samom Hilandaru i izvan njega bilo je jo paraklisa. Neke od njih znamo samo po imenu, a za neke nije poznato ni kada su sazidani, ni kada su porueni. Trpezarije i maupnica Jugozapadni ugao Hilandara, od pirga sv. ora do igumenarije ini jedan sklop graevina koje su sluile za pripremu i spravljanje jela za sve monahe i u kojima su svi monasi manastira zajedno obedovali. Ove graevine nastale su u jednom vrlo velikom vremenskom rasponu, od XII pa sve do XVIII veka. To su: trpezarija iz doba Nemanje i kralja Milutina, maupnica (kujna), tzv. "stara trpezarija", odeljenja za uvanje posua, hleba, i pia, trem ispred Nemanjine i Milutinove trpezarije, koji ima i sprat. Jedino prostorija ovog sprata nije imala funkciju kao druge graevine ovog dela, ve je sluila kao muzej Hilandara. Pozadi nje sa june strane bile su jo dve male sobe, koje su na bakrorezu iz 1757. godine oznaene kao skrivnice. Izvesno je da je jedna od njih bila neki paraklis. Nemanjina i Milutinova trpezarija bila je velika graevina. Zidana je na nagnutom terenu sa velikom denivelacijom izmeu porte i spoljne batenske strane. Zato ona ima podrum i sprat. Podrum slui za smetaj pia, a na spratu se obedovalo. U podrumu je snana konstrukcija stubaca i lukova, koja je nosila meuspratnu drvenu tavanicu. Velika apsida sa istone strane ila je od podruma. On je dug 23,25 m, a irok je 11,60 m. Sala sprata je duga koliko i podrum, a iroka je 7,72 m. Svojim dvorinim zidom trpezarija je bila otvorena prema crkvi sve dok 1652. godine, prema Porfiriju Uspenskom, nije ispred njega sazidan portik. Godine 1961. u malim skrivnicama pronaeni su podaci o izgledu prvobitne fasade trpezarije. Ona je bila zidana u strogo vizantijskom stilu. Sala trpezarije bila je ureena kao i sve svetogorske trpezarije. Imala je pored poduih zidova kamene stolove. Oko njih su bila zidana sedita. Oko svakog stola moglo je da sedi do 12 monaha. Ploe stolova bile su isklesane od belog mermera, duge i do dva metra, a debele do 20 cm. Naalost,

zbog optereenja i bojazni da se meuspratna konstrukcija ne srui, one su 1925. godine izbaene u dvorite. Sala trpezarije bila je u XIV veku ivopisana. Meutim, 1621. godine bratstvo Hilandara pozvalo je Georgija Mitrofanovia da ponovo ivopie trpezariju. Tom prilikom izveden je niz drugih radova kojima je originalnost arhitekture trpezarije oteena u velikoj meri. Od fresaka XIV veka sauvalo se samo malo na zabatnom zidu u potkrovlju. Maupnica je do samog pirga sv. ora. Njegovi zidovi ine njenu junu stranu. Imala je priblino kvadratan oblik. U prizemlju ima cisternu, koja danas ne slui. Kujna je na spratu. Ona je zasvedena i imala je dimnjak duplo vii nego to je danas. "Stara trpezarija" uglavljena je izmeu pirga sv. ora, maupnice i skrivnica. To je manja prostorija veliine 9,81x4,03 m. Unutranjost je vrlo siromano obraena. Sagraena je verovatno za vreme igumana Teodosija izmeu 1646. i 1652. godine. Tada su se izvodili veliki radovi na konacima, pa je moda sluila za radnike.
apat Jovana Damaskina

Oprosti, majko sveta, oprosti to skrueno se obraam u bdenju, to utuk sveukupnoj mojoj zlosti U produenom traim magnovanju Te jedne noi koja svetlost zrai Iz svoje senke, iz najgueg mraka Jer sve to hoe mrak da obeznai Postane svetlost u znaku tvog znaka; Oprosti, majko, to prizemnu bedu Dovodim greno u prismotru tvoju; Znam da sam ovde tek jedan u sledu I da mi glas je zuj pele u roju, Al zato slutim da smisao roja Zavisi i od zabludele pele Celine to se beskonano dele Da sutost ine nedeljivog broja. Oprosti mi to aptanje u tmini, U sozercanju tatine, to ite Nasuno udo koje svetlost ini Kad usred mraka stvara utoite; Oprosti, ali boli ova aka U zglobu prerezana, ovi prsti Kojima drobim hleb, kojima se krstim; Oprosti mi to krvarim iz mraka. Oprosti mi, i uini da sraste Sa svojom kou kost, sa stablom grana; U srebro u da skujem svoje kraste, Da slava tvoja bude moja rana; Oprosti prestup moje prolaznosti Koja se udu kao pravdi nada, Oprosti mojoj kosti, mojoj zlosti, Al uini udo. Ovde. Sada. (Ivan V. Lali)

Objekti za odbranu i konaci

Podaci o najstarijim konacima vie su arheoloke prirode. Izgleda da su i tada bili viespratni i da su imali otvorene arkadne tremove sa dvorine strane. Svi su ti konaci bili porueni i tek u prvoj polovini XVII veka poinje se sa velikim graenjima u tzv. starom delu Hilandara, izmeu pirga sv. Save i pirga sv. ora Visoki manastirski zidovi bili su jedan od elemenata sigurne zatite Hilandara. Svi su oni imali zupce sa stazom pozadi zubaca za strelce. Danas su se sauvali samo na spoljnom zidu trpezarije. Ulaz u manastir je uvek bio najosetljivije mesto i zato je njegovoj izgradnji posveivana posebna panja. Nije nam poznato na kome se mestu nalazio ulaz u Nemanjin i Milutinov Hilandar. Dananji ulaz potie iz 1603. godine, koja je urezana u jedno krilo prve kapije. Ulaz je imao tri kapije. Posle prodiranja kroz prvu, upadalo se u jedan zatvoren prostor, kao u kakvu miolovku, jer je bio tuen sa svih strana. Zatim je trebalo probiti jo drugu i treu kapiju. Trea kapija je danas skinuta.

Hilandar

Objekti za unutranju i spoljnu odbranu

Ali, Hilandar je, moe se rei, imao objekte za unutranju i spoljnu odbranu. Za unutranju odbranu postojala su, a i danas postoje, dva pirga: pirg sv. Save i pirg sv. ora. Izvesno je da je Hilandar u prolosti mogao imati i vie pirgova. Podaci o jednom naziru se ispod dananje zvonare, kao i u podrumu Pajsijeve kelije. Pirg sv. Save ima osnovu veliku 12, 90 x 8,20 m. Od praga ulaznih vrata do vrha zubaca visok je 25 m, ali je sazidan na takvom mestu koje je za jo oko 6 m vie od nivoa dvorita. U pogledu zidanja i arhitekture razlikuju se jasno dve faze graenja. Donja polovina pripisuje se Nemanjinom Hilandaru, a gornja Hilandaru kralja Milutina. Po svojoj arhitekturi pirg sv. Save je jedinstvena graevina, kako u celoj Svetoj gori, tako i u srednjovekovnoj Srbiji. Pirg sv. ora je manji i pripada XIII-XIV veku. Pravougaona osnova je veliine 9,70 x 9 m. Spolja na svakoj strani ima po tri snana pilastra preseka 1,40 x 1,10 m. Oni su nosili na najviem spratu lukove i krunite. Svi ostali pirgovi koji pripadaju spoljnom sistemu odbrane graeni su kao i pirg sv. ora. To su: pirg u Starom manastiru sv. Vasilija, na moru, pirg kralja Milutina na pola puta od arsane do

Hilandara, Arbanaki pirg izmeu Hilandara i skita Sv. trojice na Spasovoj vodi i pirg Preobraenja, koji je sazidao kralj Uro I. Pirg u Starom manastiru je do polovine sruen, a Arbanaki pirg jo i vie. Za pirg Preobraenja nije poznato tano mesto na kome se nalazio. Pretpostavlja se da je to bio skit Sv. trojice na Spasovoj vodi i da su ostaci oltara sa freskama XIII veka otkopani 1961. godine pripadali njemu. Najbolje je ouvan pirg kralja Milutina. On je i jedinstven po svome spiralnom kamenom stepenitu kojim se pelo na njegove spratove, a koje je i danas potpuno sauvano.
Konaci

Na graenje hilandarskih konaka od najveeg uticaja bilo je unutranje ureenje u manastiru. Po tipiku sv. Save on je ustrojen kao opteiteljni (kinovijski). U upravljanju manastirom na elu stoji iguman. U pogledu ivota monaha odreeno je da svi jedu za istom trpezom. Otuda je sagraena velika trpezarija. U kelijama monasi nisu smeli da imaju jelo, niti da se hrane. Uz to za bolesne, stare i isluene monahe postojala je bolnica, u kojoj se za njih posebno kuvalo. Ali, Hilandar nije ostao uvek opteiteljni manastir. On je prihvatio novo ureenje: posebno ie (idioritmiju). A, to znai da manastirom ne upravlja iguman, ve sabor staraca preko dva izabrana epitropa. Monasi se praktino odriu svoga zaveta siromatva od zemaljskih materijalnih dobara. Za svoja posluanja dobijaju plate. Ne hrane se u zajednikoj trpezariji, ve dobijaju namirnice, od kojih spremaju jelo u svojoj keliji. Oba ova naina upravljanja Hilandarom i ivota u njemu tako su se drastino odrazila na unutranji program i raspored prostorija u konacima da se danas moe sasvim sigurno rei: ovo je konak graen za opte ie, a ovaj za posebno. Svi konaci bili su viespratne graevine. Konaci graeni u vreme opteg ia imali su sasvim jednostavnu prostornu koncepciju. Kelije su se sastojale od jedne sobe. Niz takvih soba bio je izgraen pored manastirskog zida. Ispred njih je bio hodnik, obino otvoren trem, pa se iz njega ulazilo u svaku keliju. Ovakav sistem bio je dosta skup i neracionalan: dobijalo se malo kelija. Zato je usvojena i druga koncepcija: da hodnik bude po sredini, a kelije sa njegove obe strane. Meutim, kelije graene za posebno ie imaju obavezno: sobu, kujnu, ostavu za namirnice, razne plakare (dolape), ostavu za drva (drvarnik). Neke imaju i dve, pa i tri sobe, od kojih je neka i gostinska. Ima konaka koji su graeni za opte ie i tako su sauvani; obino donji spratovi, a gornji su graeni za posebno ie. Ima ih koji su adaptirani iz jednog sistema u drugi. Podaci o najstarijim konacima vie su arheoloke prirode. Izgleda da su i tada bili viespratni i da su imali otvorene arkadne tremove sa dvorine strane. Svi su ti konaci bili porueni i tek u prvoj polovini XVII veka poinje se sa velikim graenjima u tzv. starom delu Hilandara, izmeu pirga sv. Save i pirga sv. ora. Zatim se obnavlja i igumenarija na starim ostacima. Veliki pokreta i obnovitelj ovih konaka jeste iguman Teodosije. On je obnovio 1646. godine konak izmeu zvonare i paraklisa Pokrova Bogorodice, do drugog sprata, ukljuujui i njega. A, od 1639. godine do 1652. obnavljao je igumenariju. Pre graenja igumana Teodosija sagraeno je prizemlje i prva dva sprata konaka severno od pirga sv. Save, 1598. godine.
Dva katastrofalna poara

Ova graenja davala su osnovni izgled Hilandaru sve do 1711. i 1722. godine. A, tih godina dogodila su se dva katastrofalna poara. Prvo je izgorela igumenarija, a zatim su izgoreli i svi konaci od pirga sv. Save do pirga sv. ora. U to vreme, i jo dugo posle toga, Hilandar je skoro u ruevinama. Obnove izgorelih konaka trajale su vrlo dugo. Konak do pirga sv. ora obnovljen je tek 1784. godine, ali mu je izmenjen raniji dvorini izgled. Konak izmeu zvonare i paraklisa Pokrova Bogorodice obnavlja se tek 1757. godine. On dobija nova dva sprata iznad spratova igumana Teodosija. Jedno vreme njegov dvorini zid je sav u arkadama. Naalost, on se ponovo rui sve do Teodosijevog sprata i obnavlja tek 1893-1894. godine. Ali, dok su sve prethodne obnove bile u duhu vizantijskih tradicija, ova poslednja obnova pod

igumanom Viktorom prekida sa tim tradicijama. Sada se gradi samo kamenom u onom gradskom stilu, kako se tada zidaju mnogi konaci u Kareji uz obilnu rusku pomo. Izgoreli konak izmeu pirga sv. Save i zvonare, u kome se nalazila hilandarska biblioteka, nije vie nikada obnovljen. Ruevine su zaravnjene, napravljen visok zid istono od crkve kralja Milutina, radi njenog obezbeenja, i oko 1900. godine sazidana mala spratna prosfora u duhu gradske arhitekture orijentalnog stila. Izgorela igumenarija obnavlja se tek 1779. godine, istovremeno kada se zida i crkva sv. Save i sv. Dimitrija, koja je uklopljena u igumenariju. Igumenarija dobija jo dva sprata. Obnavljaju je isti ktitori koji su gradili i crkvu. Ova obnova izvedena je zaista na majstorski nain i njome je stvorena jedna od najlepih dvorinih fasada Hilandara u duhu vizantijskih tradicija. Izmeu 1814. i 1846. godine prave se u Hilandaru najdrastiniji potezi gradnjom konaka istono od igumenarije do ulaza u manastir, ruenjem konaka koji su pregraivali dvorite na dva dela i uklapanjem preostalih delova konaka u novu celinu. Ceo ovaj posao je izveden na najviem strunom nivou. Novi konak trebalo je da zadovolji sve tadanje potrebe Hilandara. U njemu su sveane prijemne prostorije, kelije za kraljeve i najvie verske posetioce, kelije za goste i monahe, prostorije uprave (epitropija), fandarik (kujna i trpezarija za goste), kao i ekonomske prostorije: itnica i radionice.

Jerisos

Ka mraku Ka nemirnom moru Povorka crnih buba Samouvereno kree Nad glavama im trnov venac nestvarno lebdi Po au vina Po komad hleba Neno na palubu stavljaju Na izmaglicu trpezu Na sto to u skladu je sa morem A more sve je Telo mu daju propadljivo Dok ka drugom cilju idu Utrnula srca Ne znajui Jesam li pozvan Na brod stupam Na nejasnu crtu Izmeu smrti i ivota (Duan Vukajlovi)

Muzika zaostavtina u manastiru Hilandaru

Na postojanje neumskih muzikih rukopisa u manastiru Hilandaru prvi je ukazao arhimandrit Niifor Dui davne 1884. godine. On je ak i objavio jednu stranu muzikog rukopisa, kao primer stare srpske notacije, ne znajui da je u pitanju ruski rukopis iz 12. veka
pie: Anela Vujnovi

Manastir Hilandar, osnovan davne 1198. godine mudrou i trudom svojih ktitora svetog Simeona i svetog Save izvorite je srpskog molitvenog ivota ve gotovo osam vekova. Po uzoru na

razvijena crkvena pravila i vizantijska bogosluenja koja je upoznao u manastirima Palestine, Carigrada i Svete gore, sveti Sava je u svetogorskim kelijama i isposnicama prevodio sa grkog i sastavljao manastirska pravila u kojima je postavio osnove monake duhovnosti i liturgijskog ivota Srba. Sva tri manastirska pravila koja je sastavio Hilandarski, Karejski i Studeniki tipik svedoe o izuzetno znaajnoj ulozi muzike, preciznije pojanja, u razliitim oblicima bogosluenja u pravoslavnoj crkvi. Samo bogoslubeni tekstovi su izvanredni primeri sklada bogoslovske i pesnike misli izraene i uznesene kroz pojane melodije.
Rukopisna muzika graa

Na postojanje neumskih muzikih rukopisa u manastiru Hilandaru prvi je ukazao arhimandrit Niifor Dui davne 1884. godine. On je ak i objavio jednu stranu muzikog rukopisa, kao primer stare srpske notacije, ne znajui da je u pitanju ruski rukopis iz 12. veka. Tek u novije vreme, posle Drugog svetskog rata, o hilandarskim neumskim rukopisima piu arheografi (ore Sp. Radojii, Andrija Jakovljevi) i muzikolozi (Dimitrije Stefanovi, Jelena Milojkovi-uri i Danica Petrovi). Od oko 150 neumskih rukopisa u biblioteci manastira Hilandara osamdesetak je grkih, pedeset slovenskih i dvadeset grko-slovenskih. Najstariji datiran rukopis jeste grki Minej ( Rs br. 1), pisan srednjovizantijskom neumskom notacijom na pergamentu 1277. godine. Dva najstarija slovenska izvora su ruski muziki rukopisi pisani takoe na pergamentu staroslovenskim jezikom ruske redakcije i ranom ruskom krjuki notacijom. Jedan je Stihirar novgorodske provenijencije iz 12. veka, koji sadri nepotpun Posni i Cvetni Triod, a drugi je takoe nepotpun Irmologion pisan u Kijevu poetkom 13. veka. Pedesetak grkih neumskih zbornika antologija pisanih kasnovizantijskom neumskom notacijom od 15. veka do prve dve decenije 19. veka, dospelo je u hilandarsku rukopisnu zbirku iz Soluna, sa Kipra ili iz drugih svetogorskih manastira. U zapisima na slovenskom jeziku nalaze se imena Hilandaraca koji su ih posedovali ili su se njima sluili. Repertoar pesama i napeva sauvanih u ovim rukopisima veoma je raznovrstan. Tu su sabrani gotovo svi pojani bogoslubeni tekstovi za svakodnevna i praznina bogosluenja i muzika tvorenija preko stotinu poznatih grkih muziaradomestika, lampadarija, protopsalata. Pored napeva starijih autora Jovana Kukuzelja, Manuila Hrisafisa, Jovana Kladasa, Ksenosa Koronisa iz 14. i 15. veka tu su i dela manje poznatih autora iz 17. i 18. veka Mihaila sa Hiosa, Teofana Svetogorca, Vartolomeja iz Kutlumua, Jovana Vlaha, Kiprijana Hilandarca. Veina slovenskih i grko-slovenskih neumskih rukopisa iz hilandarske zbirke pisana je krajem 18. i poetkom 19. veka. Tada je u grkim manastirima bilo obnavljano interesovanje za starije vizantijske napeve i za sistematsko ispisivanje neumskih muzikih zbornika.
Pojanje

O tome kako se u Hilandaru i na Svetoj gori pojalo u 18. veku, moe se poneto saznati i iz putopisnih beleaka tadanjih hodoasnika i prvih istraivaa, koji su se interesovali za duhovni ivot i manastirske starine. Jedan od prvih bio je ruski puteestvenik Vasilije Barski (17011747), koji je Svetu goru pohodio u dva maha: 1725. i 1744. godine. On je posebno ukazao na pojanje Srba i istakao da "Afonski Srbi po pravilu, svojim srpskim kratkosloenim melodijama poju", a da se srpski glasovi (misli na crkvene glasove, moduse) razlikuju od veoma razvijenog grkog, pa i bugarskog pjenija. Meu hilandarskim monasima druge polovine 18. veka bilo je vie istaknutih muziara. Izuzetno je znaajan monah Kiprijan, koji je prevodio "sa grkog na slovenski jezik", a 1774. godine je ispisao obiman muziki zbornik Stihirar (Rs 581). Kiprijan Hilandarac je bio i kompozitor, a njegovih osam Heruvimskih pesama na grkom jeziku, po jedna u svakom od osam glasova osmoglasnika, nalazi se u jednom grko-slovenskom hilandarskom Stihiraru ( Rs 668). Ovaj rukopis je pripadao drugom trudoljubivom Hilandarcu iz 18. veka, jeromonahu Teodosiju, koji je i sam ispisao vie irilskih rukopisa, a potpisivao se kao "greni Teodosije monah Hilandarac, rodom Srbin iz Kroacije". Znaajna linost meu hilandarskim pisarima i pojcima bio je i Teodosijev savremenik, prvo

"hilandarski psalt", a od 1767. godine i proiguman Makarije. U njegovoj zaostavtini nalo se vie neumskih rukopisa sa zapisima na crkvenoslovenskom jeziku u kojima se kae da su rukopisi pripadali pokojnom proigumanu Makariju. Uporedne studije grkih i junoslovenskih neumskih rukopisa potvruju da su hilandarski pojci i pisari koji su radili na prevoenju i ispisivanju muzikih rukopisa u 18. veku bili veoma dobro obaveteni o aktuelnim zbivanjima u grkoj crkvenoj muzici, iako su napevi u njihovim rukopisima bili preuzeti iz postvizantijske, grke tradicije, a ruskocrkveno slovenska verzija tekstova iz ruskih rukopisa i tampanih knjiga, muzika podela stihira na odseke uglavnom je usaglaena sa slovenskim tekstovima. Hilandarci, sastavljai i prepisivai ovih rukopisa, bili su solidno obrazovani crkveni muziari, vrsni poznavaoci kasnovizantijskog neumskog pisma, tadanjeg grkog pojanja, kao i grkog i ruskog crkvenoslovenskog jezika.
Duhovno puteestvije

Dok na jednoj strani hilandarski irilski neumski rukopisi predstavljaju zavrnu fazu srpske srednjovekovne pisane muzike tradicije, na drugoj strani oni svedoe o bogatoj riznici napeva, koji su posredstvom Hilandaraca, ali i drugih Svetogoraca, prenoeni sa juga na sever u Karlovaku mitropoliju. Tamo je ovo postvizantijsko pojanje sauvano samo u ponekim neumskim rukopisima, a daleko je vie bilo prisutno u svakodnevnoj bogoslubenoj praksi frukogorskih i karlovakih pojaca. Tokom 18. veka ono je inilo jedan od bitnih elemenata u stvaranju novijeg srpskog crkvenog pojanja. Uporedne analize napeva zabeleenih neumama u hilandarskim rukopisima i onih nastalih na teritoriji Karlovake mitropolije, a zabeleenih savremenim notnim pismom u drugoj polovini 19. veka, verovatno e otkriti proces kako je i u kojem obimu starija srpska i svetogorska tradicija unoena u srpsko narodno crkveno pojanje, poznato kao karlovako pojanje. Krajem 19. veka iz Srbije su u Hilandar prispele i trile nepotpuni mnemotehniki znaci, korieni za zapisivanje crkvenih melodija. Ovakvi zapisi bili su samo podsetnik onim pojcima koji su dobro znali osmoglasno pojanje i veliki broj melodija napamet. U hilandarskoj biblioteci nalazi se ak pet rukopisa sa trilama u kojima su, kako pisari istiu, zapisivane "vizantijske", ali i "srpske-karlovake melodije", pa ak i napevi Kornelija Stankovia. Danas monasi iz domovine donose u Hilandar u manastirima i u bogoslovskim kolama naueno srpsko narodno crkveno pojanje. Pojedini meu njima ue od grkih monaha grko, svetogorsko pojanje i to na starinski nain usmenim predanjem. Kao i u prolim vekovima muzika pismenost nije primarna u uenju crkvenog pojanja. Stotinama godina uvana tradicija se nastavlja.
Siluan Slovo svetom Savi

Slavi otbegnuv, slavu obrete, Savo, Tamo otjudu slava javi se rodu. Roda svetlost veri svetlost prezre, Tem e rodu svetilo javi se vsemu. Uma visota sana visotu svre, Tem ubo uma vie dobrotu stie. Slova slavi Save splete Siluan.

Hilandarska grafika
Poetkom XIX stolea manastir Hilandar je nabavio bakroreznu presu drvene konstrukcije, okovanu metalnim zategama, sa metalnim valjcima. To je na Atosu bila jedina grafika presa, pa su u Hilandaru tampane i ploe ostalih manastira
pie: Anela Vujnovi

Hilandarska grafika predstavlja zbirku od 55 bakroreznih listova XVIII i XIX stolea novih otisaka sa originalnih bakroreznih ploa tampanih u tipografiji manastira Hilandara. Tira zbirke je 35 numerisanih primeraka.

Stare hilandarske bakrorezne ploe, od kojih najee nisu sauvani grafiki listovi iz vremena nastanka, nisu omoguavale sagledavanje njihovog stvarnog izgleda, a jo manje su bile dostupne za prouavanje. To su bile matrice bakrorezne ploe sa ugraviranim kompozicijama u negativu. Grafiki izgled dobijenih otisaka koji se nalaze u zbirci Hilandarska grafika najblii je prvobitnom. I odmah treba rei da su hilandarske grafike pre svega otkrie nepoznatog. Ova dragocena edicija ostvarena je 1989. godine zahvaljujui izuzetnoj organizaciono-izdavakoj brizi i aktivnosti Narodne biblioteke Srbije.
Grafike panorame Atosa

Sveta gora najuzvienije duhovno svetilite pravoslavlja, nekada teko pristupano pooluostrvo Halkidike, zatieno i vrstom odbranom podvinikog monakog ivota u svom zlatnom srednjovekovnom dobu nije bila dovoljno poznata Evropi, pogotovo Zapadnoj Evropi. Njena popularnost primetno je porasla tek posle XVI veka, a osobito od XVII stolea, kada su se u zapadnoevropskim zemljama pojavile geografske karte Balkanskog poluostrva i Jegejskog arhipelaga, a uz njih i grafike vedute Atosa, na kojima su prikazani utvreni, egzotini manastiri, skitovi i kelije u vrletnom stilizovanom pejzau. U pitanju su bile izuzetno zanimljive, u topografskom pogledu dosta neprecizne kompozicije koje su predstavljale celo poluostrvo, ili jedan njegov deo, ali jo uvek ne i pojedine manastire. Grafike panorame Atosa, koje vie podseaju na geografske karte uveanih razmera, izraivane su u radionicama zapadnoevropskih bakrorezaca, dok su drvorezne radili nepoznati svetogorski monasi. Ove rane vadute imale su osnovnu misiju da na osobit nain upoznaju svet sa izgledom svetogorskog poluostrva. Od toga doba je i slika Atosa izazivala panju i budila vee interesovanje uenih ljudi i pravoslavnih vernika, do kojih je, zahvaljujui visokim tiraima, sve ee dospevala. Prva do sada poznata veduta Svete gore je iz sredine XVI stolea. Francuski graver Pierre Belon du Mans izradio je 1553. bakrorez Le mont Athos, a iste godine i geografsku kartu na kojoj je prikazano atosko poluostrvo sa naznakama pojedinih manastira. itavo stolee kasnije, nepoznati venecijanski majstor izgravirao je bakrorez Sveta gora sa opirnim zapisima na grkom, latinskom i staroslovenskom jeziku srpske redakcije. Od tih starih gravira nisu poznate bakrorezne ploe.
Bakrorezna grafika

Izrazitije zanimanje za bakroreznu grafiku pokazali su svetogorski manastiri tek u XVIII stoleu. To je vreme eih putovanja atoskih monaha po srpskim, bugarskim i grkim zemljama pod Turcima, ali i otiskivanja u udaljenije, u Rusiju, Gruziju i Palestinu. U tome veku zabeleen je i dolazak na Atos veeg broja hadija, poklonika i duhovnika, ali i uenih potovalaca i istraivaa atoskih starina. U Hilandaru su tada boravili Rus Ivan Grigorovi Barski, Bugarin otac Pajsije i Srbi Pavle Julinac, Jovan Raji i Dositej Obradovi. esto su na Svetu goru dolazili imuni ljudi sa Balkana, ali i iz Karlovake mitropolije. Zahvaljujui novim ktitorima i prilonicima, razvijena je iva graevinska i slikarska aktivnost. Najvie se tada gradilo i ukraavalo u Hilandaru: sazidani su itavi delovi novih konaka i nekoliko paraklisa, to je pratila fresko-slikarska i ikonopisaka delatnost. Upravo u XVIII stoleu i Hilandarci pokazuju izrazito oseanje za bakroreznu grafiku, po emu prednjae u odnosu na ostale atoske manastire. Do toga je dolo zahvaljujui vrstim duhovnim vezama sa Karlovakom mitropolijom, odakle su u Hilandar dospevale bakrorezne ikone i grafike sa izgledom frukogorskih i drugih manastira, radovi Hristofora efarovia, Tomasa Mesmera, Zaharija Orfelina i drugih majstora. Uz likovno-grafike osobenosti, ova edicija omoguava i bolje poznavanje monake kulture na Atosu u XVIII i XIX stoleu. Na isprepletenim linijama crtea reza nalaze se i saeti, neulepani zapisi o ivotu atoskih monaha i podvinika. Istoriarima kulture Hilandarska grafika na svoj nain kazuje o neprekinutim istorijskim nitima od svetog Save i svetog Simeona do onih koji su ih, stoleima kasnije, slavili i irili njihovo potovanje i preko ikona na hartiji. Razumljivo, prikazivanjem listova atoske prolosti bie omogueno njihovo dalje prouavanje. Ve sada, na osnovu saznanja koje pruaju bakrorezi tampani u ovom korpusu, mogue je rei da je srpski manastir bio sredite grafike vetine na Svetoj gori. Otuda je Hilandar i najpozvaniji da

objavi prvi korpus grafika i tako podstakne istraivanja zaboravljenih bakroreznih matrica u ostalim atoskim manastirima.
Prisustvo ruske grafike

Nezaobilazno je i prisustvo ruske grafike u manastiru Pantelejmonu, ali i Hilandaru, sa kojom je stizao uticaj "pravoslavnog baroka", delujui osveavajue na tvrdokoralni likovni tradicionalizam Atosa. Taj sve zapaeniji uticaj dolazio je preko ruskih bogoslubenih knjiga (ukraenih bakroreznim ilustracijama), koje su u XVIII stoleu preplavile i hilandarske pevnice. Tada su Hilandarci dobili iz Petrograda bakroreznu plou i nekoliko otisaka na platnu svoj bakrorezni antimins. To je barokna, zapadnoevropska kompozicija kakve je ruska crkva prihvatila jo od druge polovine XVII stolea. Sa antiminsa, osveenog u Aleksandro-Nevskoj lavri, ovu kompoziciju je veto preneo petrogradski graver Aleksej Zubov, uenik holandskog majstora Petra Pikarta, koji je drao prvu bakrorezaku radionicu u ruskoj prestonici. Osnovni ikonografski motiv hilandarskog, Zubovljevog, antiminsa jeste utvrena kompozicija Polaganje u grob, koju ovde obogauju odgovarajui dodaci: etiri medaljona sa likovima jevanelista i dva vertikalno postavljena dekorativna okvira sa predmetima koji ukazuju na Hristova stradanja. Poetkom XIX stolea manastir Hilandar je nabavio bakroreznu presu drvene konstrukcije, okovanu metalnim zategama, sa metalnim valjcima. To je na Atosu bila jedina grafika presa, pa su u Hilandaru tampane i ploe ostalih manastira. Atoski i hilandarski bakroresci su verovatno poinjali kao ikonopisci koji su, ne usavrivi vetinu slikanja, nastavili da svoje crtee prenose na bakrene ploe i da tako, umesto ikona na dasci, izrauju ikone na hartiji. Nije poznato gde su savladali osnovna zanatska znanja, grafiku tehniku i tampu. Ve sada, na osnovu saznanja koje pruaju bakrorezi tampani u ovom korpusu, mogue je rei da je srpski manastir bio sredite grafike vetine na Svetoj gori. Otuda je i Hilandar bio i najpozvaniji da objavi prvi korpus grafika i tako podstakne istraivanja zaboravljenih bakroreznih matrica u ostalim atoskim manastirima. Pobude prireivaa Hilandarske grafike jasne su samim inom. Zastali pred injenicom da se u Hilandaru uva zbirka bakroreznih ploa, odluili su da na odgovarajui nain obnove njihov grafiki izgled koji je najblii prvobitnom. Nabavkom bakrorezne prese i ostalog grafikog materijala u manastiru Hilandaru je ponovo oivela bakrorezna tamparija. Zasluge za ostvarenje ovog poduhvata pripadaju bratstvu manastira Hilandara, koje je pokazalo izuzetno razumevanje za njegovo ostvarenje. Ime oca Mitrofana, ija se trudeljubivost oko nabavke bakrorezne prese i sakupljanja starih ploa opire zaboravu, pominje se ovde s dubokom panjom i zahvalnou.
HilandarVasko Popa

Crna majko Trojeruice Prui mi jedan dlan Da se u arobnom moru okupam Prui mi drugi dlan Da se slatkog najedem kamena I trei dlan mi prui Da u gnezdu stihova prenoim Prispeo sam s puta pranjav i gladan i eljan drugaijeg sveta Prui mi tri male nenosti Dok mi ne padne hiljadu magli na oi I glavu ne izgubim I dok tebi sve tri ruke ne odseku Crna majko Trojeruice.

Manastir Studenica - centar srpske duhovnosti i umjetnosti

Za potrebe manastira Sava je napisao pravilo o ponaanju - Tipik, gdje uvodni dio ini ivotopis Stefana Nemanje. Smatra se da je to ujedno i prvo knjievno djelo kod Srba
priredio: Miljan Kova

Studenica

Manastir Studenica, zadubina Stefana Nemanje, nalazi se nedaleko od ivopisne klisure Ibra. Kada se od Kraljeva krene putem koji vodi preko varoice Ue, stie se do prostranog platoa iznad bistre i hladne rjeice Studenice. Sa ovog platoa uzdie se ovaj najznaajniji manastirski kompleks srednjovjekovne Srbije. Od svog osnivanja u XII vijeku monaka zajednica manastira Studenica ni u jednom trenutku nije prekidala svoj vievjekovni kontinuitet. Kulturni slojevi u Studenici se prepoznaju u nizu graditeljskih i slikarskih ostvarenja. Ova zadubina i grobnica rodonaelnika dinastije Nemanjia sluila je kao uzor mnogim vladarima ove loze, ne samo kao podsticaj za podizanje mauzoleja ve i kao mjesto gdje bi mogli dati svoj lini doprinos. Tako je, nakon izgradnje manastirskih bedema, tu s vremenom nastajao niz objekata u cilju zadovoljenja vjerske i ekonomske potrebe studenikog bratstva: trpezarija, Radoslavljeva priprata, crkve svetog Nikole i svetog Jovana, Kraljeva crkva, konaci...
Izgradnja, stradanja i uzdizanja

Sveti Sava u biografiji svoga oca Stefana Nemanje, o podizanju manastira Studenice, pored ostalog, kae: "bilo je ovo mesto kao pusto lovite zverova. Kada je doao u lov gospodin na i samodrac Stefan Nemanja, koji je vladao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir."

Zidanje manastirske crkve i ostalih zdanja trajalo je dosta dugo. Prvi dio radova zavren je do proljea 1196. godine, kada je Nemanja, ostavivi presto, primio monaki postrig i novo ime Simeon i uselio se u svoj manastir. Poslije njegovog odlaska u Hilandar, brigu o manastiru preuzeo je njegov sin, nasljednik srpskog prestola Stefan Prvovjenani. U manastiru Hilandaru Nemanja je umro 1208. godine. Poslije izmirenja brae Stefana i Vukana, Sava je prenio oeve moti u Studenicu. Pod starjeinstvom Savinim manastir Studenica postaje politiki, kulturni i duhovni centar Srba. Za potrebe manastira Sava je napisao pravilo o ponaanju - Tipik, gdje uvodni dio ini ivotopis Stefana Nemanje. Smatra se da je to ujedno i prvo knjievno djelo kod Srba. Kralj Radoslav, unuk Nemanjin, podigao je 1235. godine monumentalnu pripratu ispred Bogorodiinog hrama. Srpski kralj Milutin je 1314. godine sagradio malu crkvu posveenu svetom Joakimu i svetoj Ani. Od propasti srpske despotovine, 1459. godine, Studenica dijeli sudbinu sa srpskim narodom. Stradala je od Osmanlija, ali se i oporavljala. Znaajna obnova bila je 1569, kada je i zavrena velika restauracija ivopisa u Bogorodiinoj crkvi. Prvih decenija XVIII vijeka Studenica je stradala od zemljotresa, potom od poara. Tada su zauvijek nestala vrijedna istorijska i umjetnika svjedoanstva. Studeniki monasi su tada otili u Rusiju da bi prikupili pomo za manastir. Od prikupljene pomoi 1631. godine zapoinje obnova manastira. Krajem XVII vijeka u vrijeme austro - turskog rata Studenica je stradala od turskih hordi. Godine 1758. na crkvi je ponovo izvrena obnova. Novi rat izmeu Austije i Turske donio je teke dane Studenici. Zbog naklonjenosti prema hrianskom zapadu, studeniki monasi sa motima svetog Simeona naputaju manastir, a Turci potom pale i rue manastirska zdanja. Djelimina obnova izvrena je krajem XVIII vijeka, tanije 1798. godine. Za vrijeme Prvog svjetskog rata Studenica je opet bila na udaru, a jedno vrijeme je bila zapustjela. Manastirska zdanja zatim su obnovljena 1839. godine. Stari sjaj Bogorodiinoj crkvi vraen je obnovom kupole prije tridesetak godina.
ivopis Bogorodiine crkve

Uporedo sa neimarima radili su u Studenici i brojni slikari, od onih koji su remek-djelima vizantijskog ivopisa XIII vijeka obiljeili put srpskog srednjovjekovnog slikarstva, preko dvorske radionice kralja Milutina i vodeih umjetnika obnovljene Peke patrijarije, do zografa u XIX vijeku. U riznici se uvaju neki od kapitalnih primjeraka srpske primijenjene umjetnosti. Ne zna se pouzdano ko su majstori Bogorodiine crkve, ali se opravdano pretpostavlja da su iz primorja, moda iz Kotora, grada u kome je Nemanja imao svoj dvor. Natpis na timpanonu zapadnog portala ispisan je u istoj srpskoj redakciji, to ukazuje na mogunost da su majstori srpskog porijekla. U prstenastom dijelu kubeta Bogorodiine crkve nalazi se dijelom sauvan zapis, koji glasi: "Ovaj presveti hram preiste vladiice nae Bogorodice sazdan bi veleslavnim velikim upanom i svatom (prijateljem) cara grkog Aleksija Stefanom Nemanjom, koji je primio aneoski obraz kao Simeon monah... (u vrijeme, op.a.) velikoga kneza Vukana godine 1208/9, idnikta 9. I mene, koji je ovde sluio, pomenite Savu grenag." Dakle, Bogorodiina crkva je ivopisana u vrijeme kneza Vukana i vjerovatno uz pomo koju mu je pruio brat Stefan Prvovjenani. Crkva je mjestimino ukraena mermernom plastikom visokih stilskih vrijednosti. Po optoj arhitektonskoj zamisli i njenoj realizaciji, ovaj hram se svrstava u najvii rang spomenika Rake graditeljske kole. Freske iz 1209. godine, u ijem su nastanku imali udjela sva tri Nemanjina sina, svrstavaju Studenicu meu najznaajnije spomenike XIII vijeka u vizantijskom umjetnikom svijetu. Njene zidne slike su prvo ouvano djelo novog stila iz XIII vijeka, kojim se mijenja ranije slikarsko shvatanje i otvara novo poglavlje u istoriji stare srpske i vizantijske umjetnosti. Uvoenjem srpskih natpisa i tema u Studenici se zasnivaju blistavi poeci slikarstva sa mnogim autohtonim obiljejima, koje e svoj vrhunac imati u sopoanskim freskama. Ansambl fresaka Bogorodiine crkve dopunjuju zidne slike nastale pri obnovi ivopisa 1569. godine, koje svojim umjetnikim kvalitetom dostojno predstavljaju epohu u kojoj su nastale. O ovoj obnovi studenikog ivopisa svjedoi ouvan zapis ispred predstave Uspenje Bogorodice, na zapadnom zidu.

.
Manastirski kompleks

Zapadno od bogorodiinog hrama nalazi se stara trpezarija, podignuta u XIII vijeku, za vrijeme arhiepiskopa Save. Nekada je imala i sprat. Graena je od lomljenog kamena, a bila je ivopisana. Sadanja unutranjost je novijeg datuma. Na zapadnoj strani studenikog kompleksa je kula-zvonara, podignuta takoe u XIII vijeku. U unutranjosti zvonare, gdje je bila kapela, sauvani su fragmenti ivopisa. Na spoljanjem dijelu kule otkriveni su ostaci fresaka koji ukazuju na monumentalnu kompoziciju loze Nemanjia. Prepoznatljive su odlike koje ovo slikarstvo vezuje za onaj ivopis iz 1208/9. godine Najvei ktitor meu srpskim vladarima - kralj Milutin podigao je 1314. godine crkvu svetog Joakima i Ane, poznatiju kao Kraljeva crkva. Ova crkva je sagraena po uzoru na vizantijske hramove sa dobro ouvanim proporcijama. Ouvane freske s poetka XIV vijeka po stilskoj prefinjenosti, koloristikoj harmoniji i briljivoj umjetnikoj obradi gotovo da nemaju premca u naem slikarstvu. Crkva Nikoljaa sa freskama iz etvrte decenije XIII vijeka, zajedno sa jo deset poruenih ili u temeljima ouvanih hramova, inila je onaj arhitektonski milje studenikog manastira koji ga izdvaja izvan svih srpskih lavri. Studenika riznica uva samo dio svog prvobitnog bogatstva. Prsten Stefana, prvog srpskog kralja, plastanica, povelje i druge relikvije omoguavaju samo djelimian uvid u nekadanje neprocjenjivo blago. Na osmom kilometru od manastira, usaena u planinu, nalazi se isposnica svetog Save. Do ove isposnice vodi uska planinska staza. Nastala je 1175. godine, 1815. godine je obnovljena. Manastir Studenica upisan je 1986. godine u listu svjetske kulturne i prirodne batine. Sa svojim hramovima, trpezarijama, kulama i konacima, Studenica je i do danas zadrala svoju prvobitnu funkciju. Kao svetilite, ali i kao prvorazredni, zakonom zatieni spomenik, sa nizom crkava u svojoj neposrednoj okolini, Studenica predstavlja izuzetan nacionalni spomenik i drevnik kako srpske tako i svjetske kulturne batine.

Manastir Manasija - zadubina despota Stevana

Za vrijeme turske vladavine kult despota Stevana se osnaio jer je njegova linost vrlo rano dobila mitski karakter. Tome je doprinijelo neobino ieznue njegovih posmrtnih ostataka, tako da se ni danas ne zna tano gdje su despotovi ostaci
priredio: Miljan Kova

Manastir Manasija, zadubina despota Stevana Lazarevia, nalazi se dva kilometra sjeverozapadno od Despotovca, uz desnu obalu rijeke Resave, u ivopisnoj klisuri koju ine obronci planine Beljanice. Manasija se esto pominje i kao manastir Resava. Manastirska crkva posveena Svetoj trojici podignuta je i ivopisana izmeu 1407. i 1418. godine. Crkva je istovremeno i mauzolej despota Stevana. Tokom vijekova manastir je vie puta pljakan i paljen. Turcima je sluio kao utvrenje. Austrougari su crkvu koristili kao konjunicu, a u priprati im je bila barutana. Manastirski kompleks sastoji se od crkve smjetene unutar tvrave nepravilne osnove. Sa masivnih zidova tvrave die se jedanaest kula. Sa sjeverne strane visinom se istie Despotova kula. Kada je poslije Kosovskog boja, 1389. godine, centar srpske drave pomjeren ka sjeveru, u moravsku Srbiju, Resava je postala srpsko duhovno i kulturno arite. Ba u tom periodu, kad je Srbija pala u teak vazalni poloaj, u Pomoravlju cvjeta kultura i nastaje niz zadubina neprocjenjive ljepote.

Crkva

Crkva ima osnovu pravougaonika sa upisanim krstom u kombinaciji sa trikonhosom. U naosu etiri slobodna stuba nose glavnu dvanaestostranu kupolu. Na uglovima su jo etiri manje osmougaone kupole. Manasija pripada arhitekturi Moravske kole. Zidana je naizmjeninim reanjem kamenih tesanika vezanih debelim spojnicama maltera bez opeke, sa arkadnim ukrasima. Po tome ovaj manastir podsjea na spomenike Rake kole. Priprata na zadnjoj strani naknadno je dozidana (na ktitorskoj kompoziciji despot Stevan dri manasijsku crkvu bez priprate). Gornji dio priprate je dosta stradao, za razliku od kamenog poda, uraenog od mermernih ploica, koje su sloene u mozaik rozete sa krstastom osnovom.
ivopis

Posebnu vrijednost Manasije ini njen ivopis, koji po ljepoti spada meu najznaajnija ostvarenja u starom srpskom slikarstvu. To je posljednji sauvani spomenik moravskog stila. Freske, mada ostarjele i osteene, i danas uzbuuju raskonom ljepotom. Iz plavetnila pozadine izranjaju likovi svetitelja u raznobojnim odedama sa puno ukrasa. Sve je to vrlo sveano i naglaeno plemenito i u odijelu i u oruju, u stavu i u pokretu... Nigdje u starom srpskom slikarstvu onovremeni ivot nije toliko uao u religijsku sliku. Likovima svetih ratnika raenim u strogom vizantijskom stilu dodat je viteki stav, to predstavlja kombinaciju istone tradicije sa renesansnim uticajima sa zapada. U toku vijekova ivopis u priprati je potpuno uniten, a u naosu u velikoj mjeri. Od nekadanjih 2.000 metara kvadratnih fresaka, do danas je sauvana jedna etvrtina. Ali i tako oteen ivopis svjedoi o prvobitnoj ljepoti i raskoi manastira Manasije. Zbog slinosti sa ivopisom na Svetoj gori i u Solunu, smatra se da su glavni majstori ovih fresaka doli upravo iz tih krajeva, koji su u srednjem vijeku predstavljali centar slikarstva na Balkanu. Od mnogobrojnih fresaka istiu se monumentalna ktitorska kompozicija na zapadnom zidu, na kojoj je prikazan despot Stevan Lazarevi, Uspenje presvete Bogorodice (visoko na zapadnom zidu), sveti ratnici u obje bone apside, parabola o zabludjelom sinu, pria o carskoj svadbi i pria o bogatau i ubogom Lazaru, te priee apostola na oltaru i poprsje svetitelja naslikano u centralnom kubetu.
Manastir - grad

U manastirskoj porti jo ima ostataka dviju starih graevina iz prvobitnog manastirskog kompleksa. Juno od crkve nalaze se zidovi velike trpezarije. Ta trpezarija je nekada imala i spratni dio u kojem je bila prepisivanica knjiga. Desno od glavnog ulaza i sada postoji mali konak, koji je rekonstruisan 1958. godine. Novi konaci su sa istone i sjeverne strane.

Manasija je graena sa namjerom ktitora da predstavlja reprezentativni objekat. Mone zidine manastirskog zdanja i arhitektura crkve sa naglaenom vertikalom koja daje crkvi posebnu eleganciju, manastiru Manasija, slino kao i Visokim Deanima, daje epitet najveih gradova (tvrava) srednjovjekovne Srbije. Kao spomenik kulture od izuzetnog znaaja, Manasija je i potencijalni kandidat Srbije na listi svjetske kulturne i prirodne batine. Tek izgraeni manastiri Resave prihvatili su grupu monaha koji su tada izbjegli sa juga. Oni su ovdje zapoeli iroku kulturnu aktivnost. Osim Manasije, u Donjoj Resavi postojala je grupa manjih manastira (po igumanu Filaretu bilo ih je sedam). Za veinu malih manastira u Donjoj Resavi smatra se da je ktitor ba despot Stevan Lazarevi. U ovim manastirima, po jednom ljetopisu, "u tiini su radili knjievnici resavski". Od te monake oaze u Donjoj Resavi danas postoje tri manastira: Tomi, Zlatenac i Miljkov manastir. Resavska kola obuhvatala je prepisivako-prevodilaku djelatnost, koju je rukovodio Konstantin Filozof. Za knjige iz Resave govorilo se da su dobre, pouzdane, dobro izvedene, da nema greaka u rijeima, slogu i akcentu, te da resavski prepisi zaista uivaju veliki ugled. itav niz zapisa pominje ime Stevana Lazarevia, po ijoj elji su knjige prevoene i prepisivane. Sam despot je napisao nekoliko djela, od kojih je najpoznatije Slovo ljubve.
Ktitor

Za vrijeme svoje tridesetosmogodinje vladavine Srbijom, koja se po prodoviu gospodnjem preko njegovog slavnog oca opredijelila za carstvo nebesko, despot Stevan doivio je i vidio dosta promjena. Poslije tunih i mutnih dana u mladosti, kada je morao Azijatima sluiti kao vazal, polo mu je za rukom da se, poslije pojave svjetskog osvajaa Tamerlana, oslobodi od osmanske vrhovne vlasti i pristane uz Sigismunda Luksemburkog, tada jednog od monijih meu hrianskim vladarima. Stevanu je polo za rukom da pridobije ili ukloni takmace meu svojim saradnicima, te da prikupi u svoje ruke oblasti Lazarevia, Brankovia i Balia. Na taj nain rairila se Srbija ponovo od Dunava do Bara. O njegovoj smrti postoji vie zapisa. Jedan kae da "lovei na konju sa sokolom na ruci, pogodi ga srana kap u selu Glavici, u okolini dananjeg Kragujevca, gdje idui dan umrije pod atorom". Sveano je sahranjen u ve odavno pripremljenoj grobnici u svojoj zadubini manastiru Resavi. Na onom mjestu gdje je preminuo postavljen bijae kamen od studenikog mramora sa starosrpskim natpisom. Taj je spomenik i do danas dobro ouvan u crkvi sela Stojnika. Za vrijeme turske vladavine kult despota Stevana se osnaio jer je njegova linost vrlo rano dobila mitski karakter. Tome je doprinijelo neobino ieznue njegovih posmrtnih ostataka, tako da se ni danas ne zna tano gdje su despotovi ostaci.
"Dani srpskog preobraenja"

Na kulturnu misiju manastira Manasije danas podsjea manifestacija "Dani srpskog preobraenja", koja se sredinom avgusta odrava u Manasiji i Despotovcu. Tada najpoznatiji umjetnici iz domena muzike, knjievnosti, pozorita i slikarstva predstavljaju posjetiocima svoja ostvarenja. Tih dana u manastirskoj crkvi se odvijaju i vjenanja, uz prisustvo velikog broja gostiju. Radovi na obnovi manastira izvode se due od etiri decenije. Planirano je da se obnova zavri do 2007. godine, kada e biti obiljeeno est vijekova ovog slavnog srpkog duhovnog i kulturnog sredita. Za ovakav poduhvat Vlada Srbije i optina Despotovac izdvojie 200 hiljada evra, a planirano je da se u sklopu projekta obnove nastavi i sa detaljnim arheolokim istraivanjima, koja e obuhvatiti iri manastirski kompleks Resave. Manasiji e se opet vrati stari sjaj, a sa njim e oivjeti i sjeanje na slavu i mudrost njenog ktitora i za svoj narod velikog muenika - despota srpskog Stevana Lazarevia.

Manastir Mileeva - spomenik svjetske kulturne batine

Ni danas, sedam vijekova nakon to je nepoznati fresko-slikar na svodovima mileevskog manastira ivopisao jednog od anela, nije prestalo interesovanje, posebno istoriara umjetnosti i slikara, da se pronikne u tajnoviti put njegovog "raanja" kao freske ali, prije svega, i kao umjetnikog djela
priredio: Miljan Kova

Manastir Mileeva, zadubina srpskog kralja Vladislava, udaljen je oko est kilometara od Prijepolja. Svoj pravi znaaj ovaj manastir dobio je kada je kralj Vladislav ovdje 1236. godine prenio moti svoga strica svetog Save, koje su do tada bile pokopane u mjestu Trnovo u Bugarskoj. Mada je u hijerarhiji srpskih manastira Mileeva zauzimala drugo mjesto, poslije Studenice, ovaj manastir je zbog preasnih moti svetitelja postao mjesto gdje su se krunisali srpski vladari. Manastir posjeduje i neizmjerno kulturno blago - ivopis iz trinaestog vijeka. Freska koja predstavlja bijelog anela svrstava mileevski ivopis u najvea dostignua ne samo srpske nego i svjetske kulturne batine. Veliki znaaj imala je u srednjem vijeku mileevska tamparija, kao i jedna od najstarijih srpskih kola koja je ovdje tada radila.

Srednjovjekovna srpska kulturna veliina

Iz vijeka u vijek umnoavalo se interesovanje za mileevsku fresku nazvanu Hristovo vaskrsenje. Ni danas, sedam vijekova nakon to je nepoznati fresko-slikar na svodovima mileevskog manastira ivopisao jednog od anela, nije prestalo interesovanje, posebno istoriara umjetnosti i slikara, da se pronikne u tajnoviti put njegovog "raanja" kao freske ali, prije svega, i kao umjetnikog djela. Bijeli aneo je, kao jedan detalj ove freske, uveo manastir Mileeva u riznicu optih dobara ovjeanstva. Pri susretu sa ovom freskom aneo, koji sjedi na nadgrobnom spomeniku obuen u odijelo bijelo kao snijeg, svojim blagotvornim oima - posjetioca gleda direktno u oi.

Prva grupa mileevskih fresaka naslikana je oko 1230. godine. Ove freske smatraju se najveim uspjehom fresko-slikarstva tog vremena u Evropi. Freske naslikane oko 1230. i 1240. godine ilustracije su svetootakih itija. Drugi dio ivopisa uraen je u esnaestom vijeku. Ove freske stradale su u poaru, tako da je do danas sauvan samo dio Posljednje veere i etrdeset muenika. Starije, mnogo vrednije freske, ipak su sauvane. ivopis u naosu i oltaru nastao je po elji svetog Save, po svemu sudei prije 1228. godine. Studenika praksa imitacije mozaika nastavljena je i jo vie razvijena ovdje u Mileevi. Na zlatnoj pozadini sa iscrtanim kvadratiima uraen je dvorski "uti ivopis" u naosu i jedna kompozicija iznad ulaza iz priprate u hram, dok su freske u oltaru i priprati raene na plavoj osnovi bez kvadratia. Interesantno je da raspored kompozicija Velikih praznika odudara od uobiajene eme, zapravo poreane su obrnutim redom, zdesna nalijevo i odozdo prema gore. Roenje Hristovo je na sjevernom zidu, a prirodno mjesto mu je na junom, iza Bogorodice u Blagovijestima. Silazak u ad i Mironosice na grobu nalaze se na junom zidu, gdje je trebalo da se nau dogaaji iz zemaljskog ivota Hristovog. U postolju kupole naslikano je Skidanje s krsta i Vaznesenje, a na istonom zidu rijetka scena - Hristos blagosilja apostole pred svoje Vaznesenje. Uspenije Bogorodice je na svom mjestu na zapadnom zidu. Znatna panja posveena je portretima ktitora. U naosu na junom zidu naslikan je ktitor kralj Vladislav s modelom crkve u lijevoj ruci, koga Bogorodica privodi Hristu. U unutranjoj priprati je prvi put prikazana srpska vladarska porodina kompozicija. Ova vladarska kompozicija pretvorie se kasnije u "horizontalno genealoko stablo" Nemanjia i kao takvo e se slikati sve do poetka etrnaestog vijeka. Na junom zidu iza svetih Konstantina i Jelene naslikan je jedan nepoznati vizantijski car. Crkva manastira Mileeva zidana je u rakom stilu - jednobrodna graevina s kupolom i niskim pjevnikim prostorima. Kupola je krunog oblika i poiva na kockastom postolju, koje je ue od broda crkve, to je karakteristino za nau staru crkvenu arhitekturu. iroka trodijelna apsida nepravilno je priljubljena uz potkupolni prostor. Niske prostorije proskomidije i akonika vratima su povezane s centralnom oltarskom apsidom i pjevnikim prostorima. Stara priprata prvobitno je bila odvojena zidom. Kralj Vladislav je za moti svetog Save uz crkvu dogradio spoljnu pripratu s bonim kapelama, koja je tada i oslikana ivopisom na kome su predstavljene scene stranog suda. Ove freske su radili domai majstori ugledajui se na starije slikarstvo u naosu. Spoljna priprata takoe ima kupolu na kockastom postolju i dvije bone kapele s malim kupolama, kao u ii. Cijela crkva je spolja omalterisana i okreena.
Vjeiti sjaj

Vrijeme podizanja manastira Mileeva nije tano utvreno, mada se u literaturi najee pominje 1234. godina, kada je Vladislav postao kralj. Meutim, novija istraivanja istoriara umjetnosti ukazuju da je na Vladisavljevom nadgrobnom portretu kraljevska kruna naknadno naslikana, to bi znailo da je crkvu on podigao prije 1234. godine, dok jo nije bio kralj, i da je ona ivopisana jo za ivota Stefana Prvovjenanog a po elji svetog Save, dakle prije 1228. godine. Mileeva je zbog uloge svetog Save, iji je mauzolej postala, prozvana slavnom lavrom. To je i podstaklo Tvrtka I Kotromania da se 1377. godine ovdje krunie za kralja, nad motima svetitelja i svog bliskog srodnika Rastka Nemanjia - svetog Save. I zahumski vladar Stevan Vuki Kosaa ovdje je 1449. godine odluio prozvati se Hercegom od svetog Save, po emu je na dotadanje Zahumlje prenesen naziv Hercegovina. Turci su manastir spalili 1459. godine. Crkva je kasnije obnovljena, a ovdje se u prvoj polovini esnaestog vijeka izvjesno vrijeme nalazilo sjedite Srpske patrijarije. U Mileevi je u petnaestom vijeku bilo i sjedite dabrobosanske Mitropolije. Veliku ranu Mileevi, ali i cijelom srpskom biu, Turci su zadali godine 1595, kada su iz manastira uzeli preasne Savine moti i spalili ih u Beogradu na Vraaru. Manastir je ponovo razoren u osamnaestom vijeku, a konana obnova uslijedila je 1863. godine, kada je izvrena i znaajna prepravka ovog zdanja. Poruena je tom prilikom grobnica svetog Save i prezidana kao via priprata nad kojom je podignuto kube. Zid koji je do tada razdvajao staru pripratu od naosa poruen je, pa su tako oteene i znamenite freske. Najzad, 1911. godine pred crkvom je sazidana zvonara od kamena sa bakarnim krovom. Konzervacija slikarstva izvedena je pedesetih godina prolog vijeka, a obimna arheoloka

istraivanja, konzervacija i prezentacija arhitekture zavreni su 1996. godine. U manastiru Mileeva danas je sjedite pravoslavne Eparhije mileevske, a stari sjaj i slava kao da se opet vraaju ovom znaajnom srpskom duhovnom sreditu, koje odvajkada predstavlja i duhovnu i istorijsku sponu svih srpskih zemalja. Bijeli aneo u vasioni Jo jedan detalj vezan za uvenu mileevsku ikonu zavreuje da bude pomenut, tim prije to potvruje njen znaaj za cjelokupnu svjetsku civilizaciju, kao i mjesto ovog djela u svjetskoj kulturnoj batini. Kada je iz Evrope poslat prvi satelitski signal u vasionu - u "paketu dostignua sa zemlje", kao poruka eventualnim razumnim biima u vasioni, bile su slike ovjekovog osvajanja Mjeseca, Kineskog zida i Bijelog anela iz Mileeve. Vjerovalo se da e, ako u vasioni postoje, razumna bia shvatiti poruku koju svojom pojavom i likom nosi Bijeli aneo - poruku ljubavi i razumijevanja. Ta poruka, koju je srpski narod uvijek znao uputiti i prijateljima i neprijateljima na zemlji, poslata je i u vasionu da je prime i druga razumna bia ako ih tamo ima.

Manastir Graanica, na braniku hrianske civilizacije

Na freskama se zapaaju odlike novog carigradskog stila, koji je, po dinastiji koja je tada vladala Vizantijskim carstvom, nazvan klasicizmom epohe Paleologa
priredio: Miljan Kova

Manastir Graanica, smjeten u istoimenom mjestu udaljenom oko pet kilometara od Pritine, sa crkvom posveenom Uspeniju presvete Bogorodice predstavlja remek-djelo ne samo srpske ve i svehrianske umjetnosti. Ovaj manastir, zadubina kralja Milutina, danas moda vie nego ikad, uz ostale svetinje srpske kolijevke, ulijeva preostalom pravoslavnom ivlju snagu neophodnu za opstanak i vjeru u bolje dane na vjeitom kosmetskom stratitu. Ouvanje njegove kulturne batine predstavlja branik koji uva cjelokupnu hriansku kulturu pred varvarskom najezdom - shvatio to neko na "dalekom" zapadu ili ne - i to na isti onaj nain na koji su srpski vitezovi prije nekoliko vijekova na istom ovom mjestu prihvatili carstvo nebesko uvajui granice hrianske Evrope pred naletom azijatskih hordi.

Gracanica

Neugasivi pravoslavni svetionik

Ovaj manastir podignut je 1310. godine u sreditu starovizantijske episkopije Ulpijane na temeljima crkve iz jedanaestog vijeka. Ktitor manastira bio je kralj Stefan Uro Milutin, najvei donator i graditelj crkava srednjovjekovne Srbije. Na zidu akonika i do danas je sauvana osnivaka povelja, ispisana 1321. godine. Iz te povelje vidljivo je da je manastiru prilikom osnivanja priloen veliki broj posjeda, sela i zaselaka, potrebnih za njegovo izdravanje. Graanica je odmah nakon podizanja postala sjedite lipljanskih episkopa, a kasnije i sjedite graanikih, odnosno novobrdskih episkopa i mitropolita. Manastir je, koliko je poznato, prvi put postradao 1383. godine, kada je prilikom jednog turskog prodora izgorio pirg, u kojem su uvane vrijedne knjige. Nakon pada Novog Brda i drugih kosovskih gradova pod tursku vlast 1455. godine, novobrdski mitropolit Venedikt iz Graanice je otiao u jo neosvojeni dio Srbije i u manastiru Vraevnici naao sigurno utoite. Graaniki nadstojatelji su i pod osmanlijskom vlau nastavili borbu za opstanak svog manastira, koji nije odmah izgubio sve prihode. Bratstvo je 1570. godine primilo obavezu da uzgaja sokolove za sultana da bi manastir zauzvrat dobio izvjesne olakice. U drugoj polovini esnaestog vijeka, u vrijeme kada je vladika Nikanor bio na tronu novobrdskih mitropolita, u manastiru je zaivio jak prepisivaki centar. Kratko vrijeme u Graanici je radila i jedna od prvih tamparija ne samo u Srbiji nego i na Balkanu. U njoj je, po nalogu mitropolita Nikanora, godine 1538/39. tampan jedan oktoih - petoglasnik.
Arhitektura

Crkva manastira Graanice ima osnovu krsta upisanog u pravougaonik. Kupola je postavljena na etiri slobodna stupca, a u uglovima zdanja su jo etiri manje kupole. Pastoforije uz glavnu oltarsku apsidu sagraene su kao posebne prostorije. Dva masivna stupca odvajaju unutranju pripratu od naosa. U jedan stubac ugraene su uske stepenice koje vode u katihumenu smjetenu iznad priprate. Ljepota ove crkve ogleda se i u postepenom penjanju formi. Graditelj je to postigao postavljanjem dvaju dvostruko ukrtenih svodova - nii svodovi su iroki koliko i crkva, dok su vii svodovi znatno ui u podnoju velike kupole i malih kupola. Ove kupole se zatim uzdiu nad zatalasanom masom zidova i svodova. Osjeaj mjere graanikog neimara ogleda se i u vidljivoj uzdranosti prilikom ukraavanja fasade, koja je, kao suprotnost nabujaloj formi, vrlo malo proarana opekom. Na crkvi je (vjerovatno se u drugoj polovini etrnaestog vijeka) dograena otvorena spoljanja priprata, iji arkadni lukovi prate opti pokret masa.

Neprocjenjive vrijednosti

U vrijeme ponovnog uspostavljanja Srpske patrijarije, s dolaskom na njen tron patrijarha Makarija Sokolovia, 1570. godine, hram manastira Graanica je obnovljen. Tada su zazidani otvori na priprati i ona je dobila nov ivopis. Ovu obnovu rukovodio je tadanji hercegovaki mitropolit Antonije - budui patrijarh srpski. Metaforiki reeno, ivopis graanike crkve predstavljao je generalnu probu za monumentalno ukraavanje crkvenog enterijera, na kojoj su zajedniki nastupili ktitor, ikonografi, liturgiari i slikari; njihovo umijee je dobilo punu potvrdu nekoliko decenija kasnije, u ivopisanju manastira Deana. Graaniki slikari uspjeli su na stotine likova i scena unutar razuenog crkvenog prostora rasporedti na vrlo jasan i pregledan nain. Hristos Pantokrator zauzima centralnu kupolu, dok su jevanelisti rasporeeni u etiri bone kupole. U glavnoj apsidi su Bogorodica, Poklonjenje i Priee apostola, kao i veliki broj scena iz Starog zavjeta. U proskomidiji je predstavljen ciklus svetog Nikole, a u akonikonu starozavjetne scene koje proriu dogaaje iz Hristovog ivota. Na zapadnom zidu akonikona nalazi se osnivaka povelja kralja Milutina, na junom zidu slika sahrane lipljanskog episkopa Teodora, a u neposrednoj blizini je i molitveni portret rano preminulog Todora, sina despota ura, koji je vjerovatno naslikan oko 1429. godine. Po svodovima i zidovima naosa prikazan je izuzetno veliki broj kompozicija i ciklusa: veliki praznici, stradanja i uda Hristova, parabole, vaskrnje stihire, dok su u donjim zonama predstavljene brojne stojee figure svetitelja. U zapadnom dijelu crkve naslikane su scene iz hrianskog kalendara. One se nastavljaju u unutranjoj priprati, gdje je opirno prikazan Strani sud. Ktitorski portreti kralja Milutina i kraljice Simonide, sa dva anela koji im prinose krune, postavljeni su jedan naspram drugog. U neposrednoj blizini je jo jedan portret ktitora, ali je on sada prikazan kao monah sa svojom majkom, kraljicom Jelenom Anujskom, koja je takoe odjevena u monaku rizu. Uz brojnost scena i bogoslovsku uenost, slikarstvo Graanice odlikuju i visoke likovne vrijednosti. Na freskama se zapaaju odlike novog carigradskog stila, koji je, po dinastiji koja je tada vladala Vizantijskim carstvom, nazvan klasicizmom epohe Paleologa. U Srbiji ga je afirmisao kralj Milutin u svojim brojnim zadubinama. Za razliku od slikarstva prethodne epohe, freske imaju manji format, esto ne vei od ikone, jer se izbjegava svaka monumentalnost. Istovremeno, one dobijaju vrlo paljiv slikarski tretman koji vodi rauna o detaljnoj, koloristikoj, tonskoj i valerskoj dovrenosti slikarske materije, zbog ega ponekad izgledaju kao ikone. U kompozicije se uvodi mnotvo figura, paljivo prostudiranih dijelova enterijera, posuda, elemenata arhitekture ukraenih draperijama, uz naglaenu upotrebu obrnute perspektive. Primjetan je i snaan uticaj liturgijske poezije, koji se na slikama ostvaruje upotrebom simbolinih predstava. Na slikama se pojavljuju brojne pozajmice iz antike, naroito helenistike umjetnosti, kako u isto formalnom smislu, tako i u detalju. Iako potpisi njenih slikara nisu sauvani ili nisu ni bili ostavljeni, pretpostavlja se da su, poput nekih drugih Milutinovih crkava, i Graanicu ivopisali Solunjani Mihailo i Eutihije. Oslikavanje je zavreno vjerovatno oko 1318. godine, a najkasnije 1321. godine, kada je umro kralj Milutin. Slikarstvo spoljanje priprate je imalo dvije faze: stariju, iz 1530. godine, i mlau, iz 1570. godine. Oslikani su ovdje i brojni portreti srpskih crkvenih poglavara iz vremena dravne samostalnosti, kao i duhovnih voa srpskog naroda iz doba turske vlasti. Ni danas Srbi na Kosovu nemaju drugih voa osim duhovnih, jer niko im svojim primjerom jo nije pokazao hrabrost i nepokolebljivost kakvu imaju pravoslavna bratstva i sestrinstva ovih manastira na napaenom, ali duhom neslomljenom srpskom Kosovu i Metohiji.

Peka patrijarija, kulturna i duhovna riznica srpskog naroda

Nekada bogata riznica Peke patrijarije u velikoj mjeri je osiromaila. Ipak, s obzirom na srpsku istoriju, koja je prepuna pogroma, poara i pljaki, sauvan je zauujue veliki broj predmeta. Biblioteka i danas broji 113 rukopisa. Posebnu vrijednost ima uveno Romulovo jevanelje sa kraja etrnaestog i poetka petnaestog vijeka
priredio: Miljan Kova

Peka patrijarija nastala je sredinom trinaestog vijeka. Naziv je sauvala do dana dananjeg, iako odavno u njoj nije sjedite srpskih patrijarha. Nakon 1242. godine i poznate mongolske najezde tadanji crkveni i dravni vrh odluio je da se srpsko crkveno sjedite iz ie prenese u unutranjost zemlje - u Metohiju. Po starom vizantijskom obiaju da u vanim kultnim centrima ktitori dodaju i reaju svoje zadubine jednu uz drugu, u Pei je ostvarena cjelina od etiri crkve, od kojih su tri povezane zajednikom pripratom. Tokom turske vladavine peki poglavari su se trudili da dostojno odravaju crkveno sjedite. Vrili su brojne adaptacije i popravke onih dijelova zdanja koja su propadala bilo od turskih paljevina, bilo od starosti. Naglo opadanje je nastupilo poslije austrijsko - turskog rata i posljedice iz njega nastale - Velike seobe Srba 1690. godine pod Arsenijem III arnojeviem.

Crkva Svetih apostola

Na temeljima starog kultnog mjesta podignuta je crkva Svetih apostola. Zbog namjene ove crkve i uea velikog broja svetenosluitelja tokom obreda ova crkva ima veoma prostranu apsidu. akonikon i proskomidija su prostrani kao kapelice. Uz ovaj prostor su podignute i pjevnice za naspramno postavljene horove, jer u pojanju koje je svojstveno pravoslavnoj liturgiji, jedan hor odgovara na napjev drugog. U ovoj crkvi se nalaze i mermerni sarkofazi arhiepiskopa Arsenija I, Save II i patrijarha Joanikija II. Slikarstvo hrama potie iz nekoliko razliitih faza. Najstariji ivopis, onaj u kupoli, oltaru u gornjem dijelu potkupolnog prostora, najvjerovatnije potie iz prve polovine etrnaestog vijeka. Po ugledu na iu ni ovdje u kupoli nije Hristos Pantokrator, kako je uobiajeno u novijim crkvama, ve Vaznesenje Hristovo. U kompoziciji Poklonjenje Agnecu, uz druge velike oce pravoslavnog svijeta, naslikan je i sveti Sava. Kompozicije u potkupolnom prostoru, sve osim jedne, opisuju dogaaje iz Hristovog ivota. Pretpostavlja se da su ove kompozicije raene po ugledu na uveni Sionski hram u Jerusalimu, u kome su stvorene i iz koga su po hrianskom svijetu irene predstave koje se zovu Sveta mjesta. Ovo slikarstvo su radili nepoznati majstori. Slikarstvo u zapadnom dijelu hrama nastalo je izmeu 1350. i 1354. godine. Tu su medaljoni sa likovima svetitelja, slika sahrane patrijarha Joanikija, figure svetih ratnika i portreti svetog Save i svetog Simeona.
Crkva svetog Dimitrija

Hram posveen svetom Dimitriju ima osnovu upisanog krsta, iroku kupolu i veliki oltar. Sagraen je oko1320. godine. U ovoj crkvi sauvani su brojni spomenici srpske srednjovjekovne skulpture: kameni dovratnik portala, klesan u klasicistikom duhu, sa floralnim i ornamentalnim motivima, prozorska bifora sa vidljivim uticajima gotike i prvobitni kameni ikonostas, izraen u plitkom reljefu. Slikarsto hrama je nastalo tek 1344. godine jer je prerana smrt sprijeila ktitora Arsenija I da dovri svoju zadubinu. ivopis je naruio arhiepiskop, budui patrijarh Joanikije. To potvruje i kompozicija na zapadnom zidu na kojoj je prikazan sveti Joanikije, zatitnik arhiepiskopa, kako upuuje molitvu Bogorodici. Istiu se i predstave dva srpska sabora: prvi - svetog Save i drugi kralja Milutina. U prvoj zoni su naslikane stojee figure svetitelja i istorijske linosti: sveti Sava, patrijarh Joanikije, car Duan i prestolonasljednik Uro.
Crkva Bogorodice Odigitrije

Crkva Bogorodice Odigitrije je podignuta oko 1330. godine. Njen ktitor bio je arhiepiskop Danilo II, pisac ivota kraljeva i arhiepiskopa srpskih. Po arhitektonskim svojstvima, crkva Bogorodice Odigitrije se dosta razlikuje od crkve Svetih apostola i crkve svetog Dimitrija. Graena je na osnovi razvijenog upisanog krsta. Dosta niska kupola poiva na etiri slobodna stuba, koji crkvu uzduno dijele na tri prostorne cjeline. U sjeverozapadnom dijelu crkve nalazi se sarkofag arhiepiskopa Danila. Sarkofag je ukraen krstovima i predstavom Priugotovljenog prestola, koja, kao dio kompozicije Stranog suda, simbolizuje eshatoloki trenutak drugog Hristovog dolaska. Raspored fresaka i njihova ikonografija sasvim su u duhu slikarstva sredine etrnaestog vijeka. Portreti ktitora Danila II naslikani su na dva mjesta. Na zapadnom zidu ktitor je prikazan sa modelom hrama u ruci, uz svoga imenjaka proroka Danila, kako prinosi svoj poklon Bogorodici. Drugi portret koji je raen poslije Danilovog upokojenja predstavlja ga kao svetitelja.
Crkva svetog Nikole

Uz juni zid crkve Bogorodice Odigitrije arhiepiskop Danilo II sagradio je malu jednobrodnu crkvu svetog Nikole. Crkva svetog Nikole ima trostranu apsidu i poluobliasti svod. Graena je od kamena i opeke. Dananje ouvane freske u ovoj crkvi potiu iz 1673. godine i djelo su ivopisca Radula. U prvoj zoni su likovi Stefana Nemanje, svetog Save, Arsenija I i Danila II. Slikarstvo crkve svetog Nikole izraava opti duh srpskog naroda uoi prve velike seobe, 1690. godine - osjea se izvjestan zamor, kompozicije se ponavljaju, a kolorit je oskudan. Na ikonostasu su postavljene dvije ikone: Bogorodica sa Hristom i sveti Nikola.

Priprata

Priprata je prvobitno bila otvorena sa tri strane lunim otvorima, ispred se nalazio pirg sa kapelom posveenom svetom Danilu Stolpniku. Unutranjost prizemlja je po sredini bila podijeljena sa pet stubova, koji su podupirali svodove. Prvobitni ivopis je velikim dijelom izgubljen. Na zapadnom zidu je sauvana monumentalna Nemanjia vrea, u koju su upleteni medaljoni sa stojeim ili dopojasnim portretima vladara iz kue Nemanjia i drugih uglednih lanova ove porodice. Oko 1560. godine zazidani su luni otvori priprate. Uz ulaz u crkvu Svetih apostola postavljen je patrijarijski presto. Slikarstvo obnovljene priprate potie iz 1565. godine, iz vremena kada je obnova Srpske patrijarije donijela i opti zamah umjetnikog stvaranja.
Riznica

Nekada bogata riznica Peke patrijarije u velikoj mjeri je osiromaila. Ipak, s obzirom na srpsku istoriju, koja je prepuna pogroma, poara i pljaki, sauvan je zauujue veliki broj predmeta. Biblioteka i danas broji 113 rukopisa. Posebnu vrijednost ima uveno Romulovo jevanelje sa kraja etrnaestog i poetka petnaestog vijeka. Meu ikonama, po znaaju se istiu tri ikone iz sedamnaestog vijeka: velika ikona svetih vraeva Kuzmana i Damjana u duboreznom okviru, itijna ikona svetog ora i itijna ikona svetog Jovana Pretee. Sauvan je i veliki broj zlatarskih radova, okova za jevanelja, putira, svijenjaka... I pored mnogih progona koje je sa svojim narodom izdrala i onih koje jo izdrava, Peka patrijarija se ipak odrala kao glavno ishodite samostalnog srpskog bia, mada se rezidencija patrijarha ve odavno nalazi u Beogradu.

Ruka koja je Hrista krstila nalazi se pod okriljem Srpske crkve

Svetinje su najprije bile pohranjene u crkvici Starog dvora u Beogradu, a poto je 1924. godine poela gradnja novog dvora, premjetene su u dvorsku crkvu na Dedinju, gdje su uvane sve do 1941. godine
pie: Miljan Kova

Ruka svetog Jovana Krstitelja, ona desna, koja je Hrista u Jordanu krstila, ve vie od osamdeset godina uva se pod okriljem Srpske pravoslavne crkve. Ona se danas, poslije svih puteestvija koje je prola, nalazi u cetinjskom manastiru, sjeditu mitropolije Crnogorsko-primorske i Skenderijske, zajedno sa esticom asnog krsta, dok je trea svetinja iz ovog kompleta - ikona Bogorodice Filermske, koju je naslikao sveti apostol Luka, vie od pola vijeka uvana po komunistikim "trezorima", prole godine izloena u tzv. "plavoj kapeli" dravnog muzeja Crne gore.
asno tijelo

Kada je bezboni car Irod pogubio svetog Jovana Preteu i Krstitelja, tijelo Jovanovo njegovi uenici sahranie u samarijskom gradu Sevastiji nedaleko od mjesta na kojem se nalazi i grob svetog proroka Jeliseja. Propovijedajui vjeru Hristovu, sveti evanelist Luka boravio je neko vrijeme i u gradu Sevastiji. Kada je krenuo iz Sevastije, njegova elja je bila da sa sobom ponese i tijelo Krstiteljevo. To nije bilo mogue, pa je odluio da od asnih motiju odvoji desnu ruku i ponese je u svoju rodnu Antiohiju. Poslije mnogo vremena, kada je na carski presto sjeo Julijan, zvani zakonoprestupnik, za crkvu Hristovu dolo je vrijeme novih progona. A na udaru se nala i Antiohija. Prije Julijanovog napada hriani su ruku Preteinu dobro sakrili u jednu gradsku kulu. Antiohija je spaljena i opljakana, a sve potrage za svetinjom bile su uzaludne. Ljut zbog ovoga, bezboni car posla svoje vojnike u Sevastiju i naredi im da spale tijelo svetog Jovana. Mudri patrijarh jerusalimski, saznavi prije za Julijanovu namjeru, tijelo skloni u Aleksandriju, a na njegovo mjesto stavi kostur nekog mrtvaca. Ubrzo poslije ovih dogaaja poginuo je bezboni car, i svetinja bi iznesena iz skrovita. Ruka svetog Jovana bila je opet potovana i slavljena od cijelog hrianskog roda.
Kako je svetinja dospjela u Carigrad

Poto su Agrajanci zauzeli Antiohiju, svetinja je bila u nekoj vrsti ropstva, jer novi vladari nad ovim gradom ni pored svih nastojanja hrianskih careva nisu dozvoljavali da se moti ruke prenesu u Carigrad. To je ipak pod dosta udesnim okolnostima uspjelo jednom akonu koji se zvao Jov. On je kriom ruku uzeo iz crkve u Antiohiji i uspio je prenijeti u prestonicu hrianskog carstva. Ovaj dogaaj se desio ba na bogojavljenje, negdje oko 944. godine, u vrijeme kada su na prestolu Istonog Romejskog carstva (Vizantije) sjedili carevi Konstantin i Romana. Godine 1424, prije pada Istonog Romejskog Carstva, jedan hodoasnik je zapisao da su od ruke koja se nalazi u svetoj Sofiji odvojena dva prsta. Jedan od ta dva prsta poslije je uvan u Turskom muzeju u Carigradu.
Poklon Maltekim vitezovima

I poslije turskog osvajanja Carigrada, 1453. godine, ruka Preteina ostala je u crkvi svete Sofije, koju su Turci pretvorili u damiju. Tako je bilo sve do 1484. godine, kad je sultan Bajazit, kako bi oraspoloio za Turke neugodne vitezove sa ostrva Rodos, ivot sa hrianskom svetinjom predao magistru ovog reda.

Ovaj latinski viteki red osnovan je 1118. godine s ciljem zatite svetih mjesta u Jerusalimu (vrijeme krstakih ratova). Kada je sveti grad 1187. godine ponovo pao u muslimanske ruke, vitezovi, koji sebe prozvae imenom Jovanovci, preselili su se na Rodos. Mir ipak nije dugo potrajao, jer su Turci zauzeli Rodos ve 1522. godine. Vitezovi su tada otplovili na Maltu. Po Malti su i prozvani imenom po kojem su poslije bili poznati - Malteki vitezovi. Zajedno sa rukom svetog Jovana vitezovi su na Maltu donijeli i djeli ivotvornog krsta i udotvornu ikonu Bogorodice Filermske.
Pod zatitom pravoslavne Rusije

Tri svetinje su na Malti uvane sve do godine 1798, kada je ovo ostrvo pokorio novi veliki osvaja Napoleon. Tada su Malteki vitezovi krenuli u najneizvjesnije izgnanstvo do tada. Morali su nai zatitnika, a vidjeli su ga u carskoj Rusiji. Mada su bili katolici, opredijelili su se za pravoslavnu Rusiju, kao najveu slobodnu Hriansku zemlju na svijetu. Veliki magistar baron Ferdinand Hompe 1799. godine u Trstu je potpisao akt o abdikaciji u korist ruskog cara Pavla I. Tako je na elo katolikog vitekog reda doao jedan pravoslavni car, koji je zauzvrat vitezove primio u Rusiju. Svetinje su se ubrzo nale u crkvi Nerukotvorenog Obraza Spasovog pri petrogradskom Zimskom dvorcu. Pravoslavna crkva u Rusiji od tada slavi ovaj dan kao dan kada su se svetinje vratile u naruje hrianskog cara.
Kako su svetinje stigle u Srbiju

Kada u jesen 1917. godine od strane pobunjenika pade i posljednji hrianski car Nikolaj I, njegova majka Marija, roena Dankinja, prenijela je svetinje u svoju otadbinu. Poslije Marijine smrti njene kerke su svetinje predale mitropolitu kijevsko-galickom Antoniju (Hrapovickom). Pod njihovim blagoslovom mitropolit je doao u Srbiju, gdje je u Sremskim Karlovcima, zajedno sa od komunista protjeranim ruskim svetenstvom i monatvom, osnovao Rusku zagraninu crkvu. Mitropolt je tada svetinje predao kralju Aleksandru I Karaoreviu. Svetinje su najprije bile pohranjene u crkvici Starog dvora u Beogradu, a poto je je 1924. godine poela gradnja novog dvora, premjetene su u dvorsku crkvu na Dedinju, gdje su uvane sve do 1941. godine i poetka novih stradanja. Kada su poslije sloma koji je jugoslovenska kraljevina doivjela pred naletom nacistikih trupa mladi kralj Petar II i dravni vrh krenuli u egzil, sa sobom su ponijeli i svetinje. Kralj se tada nakratko zadrao u manastiru Ostrog, gdje je odluio da ostavi ove tri hrianske relikvije.
etrdeset godina u skrovitu

Kada su 1951. godine u sobi arhimandrita Leontija (Mitrovia), starjeine ostrokog manastira, pripadnici tadanje crnogorske Udbe ispod patosa otkrili dio kraljevskog zlata, odnijeli su ga u Podgoricu zajedno sa svetinjama. Ruka svetog Jovana i estica asnog krsta poslije su predati manastiru na Cetinju. Ove dvije svetinje, poslije vie od etrdeset godina, 1993. godine, iznesene su iz skrovita i pokazane javnosti. Ikona Bogorodice Filermske, ija sudbina je od 1951. godine bila potpuno nepoznata, 2001. godine izvaena je iz tajnih policijskih trezora. Naalost, ni nova vlast u Crnoj Gori nije izrazila spremnost da svetinju vrati tamo gdje joj je mjesto. Umjesto da bude vraena crkvi, ova ikona, naslikana rukom svetog evaneliste i apostola Luke, izloena je u Dravnom muzeju na Cetinju u prostoriji koja je nazvana "plava kapela". Prvi put meu Srbima Na ivotu u kojem se nalazi jedan prst svetog Jovana, na srpskoslovenskom jeziku pie: "Preteina desnice Jovanova, pomeni mene Savu arhiepiskopa srpskoga." Ovaj prst novohirotonisani arhiepiskop novoosnovane Srpske crkve dobio je kao blagoslov patrijarha Germana i cara Teodora I Laskarisa, i vrativi se u Srbiju poloio ga je u manastir iu, gdje je bilo i prvo sjedite Srpske crkve. Prst je poslije zajedno sa prestolom srpskih arhiepiskopa prenesen u Pe, gdje se nalazio sve do propasti vizantijskog i srpskog carstva.

Poslije smrti despota Lazara Brankovia, 1458. godine, njegova supruga Jelena odnijela je ivot sa motima - prstom svetog Jovana, i predala ga svome ocu Tomi Paleologu, roenom bratu posljednjeg vizantijskog cara Konstantina Dragaa. Kada Toma Paleolog pred naletom Turaka pobjee papi Piju XI pod zatitu, na dar mu je donio ovu svetinju. Budui da je Sijena (u Italiji) njegov rodni grad, papa je dar koji je dobio sa istoka poklonio tamonjoj crkvi svete Marije.

Manastir Ostrog - srpski Jerusalim

Kada su unijatskoj propagandi podlegli ak i neki crkveni velikodostojnici - sveti Vasilije je iz manastira krenuo u narod, kao nekad sveti Sava, i, od sela do sela, od kue do kue, branio vjeru pravoslavnu
pie: Miljan Kova

Kada se krene od Nikia prema Danilovgradu putem koji vodi do Podgorice, na jednom mjestu stoji (s lijeve strane) bijeli kameni krst i putniku skree panju da pogleda gore visoko u stijene, gdje pripijen uz liticu Ostroke grede bdi manastir Ostrog (gornji). Za ovaj manastir danas s pravom kau da je najposjeenije hodoasniko mjesto pravoslavnih hriana na Balkanu, a i u Evropi, pa ga s pravom nazivaju srpskim Jerusalimom. Hiljade i hiljade ljudi iz dana u dan, iz godine u godinu, iz svih srpskih krajeva pa i ire dolaze ovdje da bi se poklonili preasnim motima svetoga Vasilija Ostrokog udotvorca - mitropolita hercegovakog.
Svetinje u stijeni

Manastir je u XVII vijeku osnovao tadanji mitropolit hercegovaki Vasilije (Jovanovi) - sveti Vasilije Ostroki, ija se slava kroz udesa kojima ga je Gospod obdario izrodila u najvei pravoslavni kult na Balkanu, dajui ovome mjestu nezamjenjivu ulogu duhovnog a i nacionalnog saborita srpskog naroda. Kada se kae Ostrog, najee se misli na onaj gornji manastir, u kojem se preko trista godina uvaju netrulene moti svetiteljeve, mada se nedaleko od gornjeg nalazi i donji manastir Ostrog, na Bjelopavlikoj zaravni. Kada se na glavnu kapiju ulazi ka svetilitu, prolazi se ispod luka na kojem pie: "Sa strahom Bojim, vjerom i ljubavlju - pristupite." U stijeni kod kapije mozaikom je uraena ikona prepodobnog Isaija ot Onogota (od Nikia). Iz te stijene izvire i iva voda ostroka, za ija se udotvorna dejstva nadaleko ulo. Dugake stepenice koje vode do ulaza u hram podijeljene su uzdu eljeznom ipkom koja razdvaja mase onih koji ulaze od onih koji izlaze iz crkve. Na kraju stepenita nalazi se mala terasa, sa koje se prua pogled na Glavu Zete, a odmah od terase poinje provalija i strmina, kojoj se dno gotovo ne vidi. Vidi se samo zeleni tepih ravnice meu okorjelim krom i "gnijezdima orlova". Sa ove terase vode dvoje vrata - obino se prvo ulazi na ona koja vode u portu crkve Vavedenja presvete Bogorodice, a odatle u peinsku crkvicu u kojoj poivaju moti svetiteljeve. Ulaz u ovu crkvicu tako je nizak da se poklonik mora "do zemlje saviti" kako bi uao unutra i poklonio se preasnim motima. Pored ivota svetog Vasilija danonono bdi po jedan monah uvar koji mnogobrojnim vjernicima nad ivotom svetog Vasilija ita molitve za zdravlje, za mir, ljubav, radost... Poslije poklonjenja motima vjernici opet preko terase ulaze na druga vrata, koja s nje vode sada u neto prostraniju portu. U ovoj porti na jednom stolu lijevo od ulaza vjerni narod ostavlja ceduljice sa imenima svojih najmilijih. Odavde se stepenicama penje do crkve asnog krsta. Opet peinska crkva. Ispred crkve uklesane usred Ostroke grede - prostrana terasa. Posmatra ima osjeaj da bi sa samo malo izotrenijim vidom svu Crnu Goru, a i Hercegovinu odatle vidio i prepoznao. U hramu posveenom asnom krstu uvaju se moti ruku svetoga Stanka - onog djeaka kome Turci zaprijetie da e mu obje ruke

odsjei ako ne pree na islam. Vjera Hristova u srcu ovog obaneta bila je jaa od iega. Ruke, koje mu bezbonici odsjekoe, ostae itave i netrulene da slue na ast njegovom rodu i na pokajanje onima koji se vjere svoje ma radi kojeg interesa drznue odrei. Dvije peinske crkve povezane su zajednikom junom fasadom i zvonikom, koji se uzdie sa one gornje terase. Obje su ivopisane oko 1667. godine i obje su zadubina svetog oca Vasilija.

Sveti otac Vasilije

"Mnoge i velike svetitelje Gospod dade svakom kraju zemlje srpske u svakom vremenu njegove istorije, i u prvo doba slobode i u kasnije doba ropstva. Tako i zahumskoj zemlji srpskoj, a kroz nju i svemu rodu svetosavskom, dade Bog u teko doba turskog ropstva ovog svetog i bogonosnog oca naeg Vasilija, novojavljenog udotvorca Ostrokog i Zahumskog", pisao je otac Justin (Popovi) u itiju svetog Vasilija Ostrokog. I zaista ponosna je i blagodarna Gospodu zemlja Zahumska (Hercegovina), a s njom i ostale zemlje srpske na duhovnog oca svoga kojeg je Gospod narodu ovom darivao onda kad mu je bilo najtee. Ovaj preasni otac rodio se u pobonoj srpskoj porodici u selu Mrkonjii u Popovu polju kod Trebinja 28. decembra (po starom kalendaru) godine 1610, od oca Petra i majke Marije Jovanovi. Poboni roditelji svoga sina, kojemu dadoe ime Stojan, jo od malih nogu uili su vjeri i ljubavi prema Hristu i djelu njegovom. Kao vrlo nadaren djeak Stojan je otiao u oblinji manastir Zavalu svome stricu jeromonahu Serafimu, da u manastiru "knjigu ui". Od prvih dana u Zavali ovaj djeak isticao se svojom odanou molitvi i revnou prema nauci Hristovoj. ivot u Zavali provodio je u uenju, molitvi i strogom postu, a sa svojim strogim podvinitvom nastavio je i neto kasnije u tvrdokom manastiru. U Tvrdou se zamonaio i dobio novo ime - Vasilije, po ugledu na svetog Vasilija Velikog. Jo od samog poetka monakog ivota sveti Vasilije je postao pravi pastir srpskog naroda u Hercegovini. Bilo je to vrijeme kada je ovaj narod trpio nevjerovatne pritiske od turskih zulumara i od nita manje opasne vatikanske propagande, koja je u to vrijeme radila na unijaenju junih srpskih zemalja. Kada su unijatskoj propagandi podlegli ak i neki crkveni velikodostojnici sveti Vasilije je iz manastira krenuo u narod, kao nekad sveti Sava, i od sela do sela, od kue do kue, branio vjeru pravoslavnu. Patrijarh srpski Pajsije, vidjevi u Vasiliju velikog duhovnika, mada nije imao jo ni trideset godina, hirotonisa ga u in episkopa i postavi za mitropolita hercegovakog. Bilo je to na Preobraenije 1638. godine. Nakon smrti mitropolita istonohercegovakog (tako se zvala Mileevska eparhija), Vasilija patrijarh postavi i na elo ove pravoslavne eparhije. U to

vrijeme turski zulumi bili su vei nego ikad. Obijesni hercegovaki sandak-beg pogubi tih godina skoro sve narodne prvake. Mnogi su tada Vasiliju savjetovali da se skloni na Svetu goru ili negdje drugdje... On pak odlui da ostane meu svojim stadom, a sklonite nae najprije pod planinom Zagaraom, a potom odlui da se premjesti pod Ostroke grede, gdje se prije njega ve podvigavao prepodobni Isaije iz Nikia, ije su posveeno tijelo Turci spalili. On tada u peinama isposnicama iznad (donjeg) manastira, osnova sa bratstvom novi manastir, koji je uskoro postao duhovni centar naroda u ovim krajevima, a to je ostao i do danas.
uda svetog Vasilija

Mnoga su uda jo za ovozemaljskoga ivota proslavila ovog svetitelja, pa ga je narod i tada smatrao svetim. Svoju vjeru u mo boiju pokazanu kroz ovog duhovnog pastira narod je pokazivao i masovnim posjetama njegovom grobu ispod crkve Vavedenja, gdje ga je bratsvo ostrokog manastira sahranilo po upokojenju 29. aprila (po starom kalendaru) 1671. godine. Sedam godina poslije okonanja svog ovozemaljskog ivota sveti Vasilije se u snu javi Rafailu, igumanu manastira svetog Luke u upi kod Nikia, i naredi mu da doe u Ostrog i otvori grob njegov. Kada su po nagovoru igumana Rafaila monasi u Ostrogu tako i postupili, pred njima se ukazalo proslavljeno tijelo svetitelja. Bilo je uto kao vosak, a mirisalo je kao bosiljak. Onda monasi uzee njegovo sveto tijelo, poloie ga u koveg i prenesoe u hram Vavedenja presvete Bogorodice, gdje ono i danas poiva. Pored tog asnog tijela vie od trista godina umorni se krijepe, bolesni lijee, poklekli diu, uzdigli smiruju... Ime svetiteljevo ne pominje se sjedei, a esto se iz strahopotovanja samo zamijeni rijeima: "Slava mu i milost", a i u dobru i u zlu vjerni samo kae: "Sveti oe Vasilije, moli Boga za nas!"

Manastir ia - srpska carska lavra

Blagodarei kralju Stefanu Prvovjenanom ia je imala jednu od najbogatijih riznica, u kojoj su se nalazili riza i pojas presvete Bogorodice, moti svetih apostola i muenika, ikone, zlatne sasude i odede
priredio: Miljan Kova

Manastir iu osnovao je kralj Stefan Prvovjenani jo poetkom trinaestog vijeka, da bi samo nekoliko godina nakon osnivanja ova lavra dobila i centralni znaaj za srpski pravoslavni narod godine 1219 (po nekim izvorima 1220) postala je sjedite novoformirane srpske arhiepiskopije. Mada su radovi na podizanju manastirskog kompleksa, prema Domentijanovim i Teodosijevim zapisima, poeli ve 1208. godine, nakon povratka svetog Save sa Svete gore, manastir je sa svim prateim objektima bio graevinski upotpunjen tek 1230. godine, kada je na zapadnoj strani podignuta prostrana spoljna priprata sa kulom.
Vremena stradanja

Povelje kralja Stefana Prvovjenanog i njegovog sina kralja Radoslava spadaju u najstarije istorijske izvore o manastiru ii. Nastale u drugoj, odnosno treoj deceniji trinaestog vijeka, ove povelje su prepisane u etrnaestom vijeku na zidove prolaza, ispod kule i na ulazu u crkvu. Poveljama blagoestivih i hristoljubivih srpskih kraljeva manastiru ii je darovano preko 57 sela, osam planina i 217 porodica. Manastir ia je u svom vievjekovnom postojanju doivio istu sudbinu kao i brojni drugi spomenici srpskog kulturnog i duhovnog nasljea. Tome je u velikoj mjeri doprinio i glavni put koji je vezivao sjeverni i juni kraj Balkanskog poluostrva. ia je ruena i obnavljana, a svaka obnova mijenjala joj je izgled. Prve znane obnove i dorade bile su krajem trinaestog i tokom prvih decenija etrnaestog vijeka. Zbog turske najezde 1500. godine iguman iki Teofilo morao je, sa bratijom, da

napusti manastir iu i pree u Srem, u manastir iatovac. U turskom popisu iz 1560. godine u ii se pominju dva kaluera. Na manastirskim ruevinama smederevski mitropolit Zaharije je 1562. godine podigao elije - o emu svjedoi zapis na kamenoj ploi. I kasnije, tokom esnaestog i sedamnaestog vijeka, u turskim defterima pominje se manastir ia "kod sela Kruevca". Godine 1730. na crkvu je stavljen novi krov. U vrijeme Prvog srpskog ustanka Karaore je podigao konak, koji je ubrzo stradao. Velika obnova manastira ie poela je 1855. godine. Sredinom devetnaestog vijeka, 1859. godine, u manastiru je bila etrdeset i jedna bogoslubena knjiga, a meu tim knjigama i "jedan stari sluebnik rukopisni". Crkva svetog Spasa je dananji izgled dobila poslije detaljne restauracije izmeu 1925. i 1936. godine. Prilikom ove obnove vraena joj je spolja prvobitna crvena boja. Na tronu Eparhije ike od 1934. godine, ovdje u ovoj svetoj lavri nalazio se i vladika Nikolaj (Velimirovi) sve do 1941. godine, kada su ga faisti uhapsili. Za vrijeme Drugog svjetskog rata ia je stradala od njemakog bombardovanja, pri emu su porueni istoni dio sjevernog paraklisa sa kubetom, svod izmeu ovog prostora i pjevnice i sjeverni zid zapadnog dijela hrama. Porueni dijelovi crkve obnovljeni su 1953. godine. Crkva manastira ie dosta je stradala i u zemljotresu 1987. godine. U vrijeme NATO-agresije na Srbiju nekoliko bombi palo je u neposrednoj blizini manastira. Ovaj put Bog je sauvao srpsku carsku lavru.

Zica Raka graditeljska kola

Crkva manastira ie pripada rakoj graditeljskoj koli. Osnovu hrama ini prostrani brod sa irokom apsidom na istonoj strani. Pjevniki prostor, koji u osnovi ima izgled poprenog broda, daje osnovi hrama izgled slobodnog krsta. Na sredinjem dijelu je kupola. Izgled crkve Svetog

Spasa je s vremenom pretrpio izvjesne promjene - proskomidija i akonik su proireni, a bone kapele uz staru pripratu naknadno su prizidane. Priprata je takoe kasnije prizidana. Visoka kulazvonik zidana je u isto vrijeme kada i spoljna priprata. Crkva je zidana kamenom i opekom. Po svojoj arhitektonskoj sloenosti, crkva manastira ie se odlikuje razliitim umjetnikim shvatanjima, a najvie je proeta duhom vizantijskog graditeljstva. Istono od manastirskog hrama nalazi se mala crkva posveena svetim ratnicima Teodoru Tironu i Teodoru Stratilatu. Mala crkva kao svoje zatitnike ima i apostole Petra i Pavla. Ova crkva je skromnih dimenzija i podignuta je kada i glavna crkva. Osnova je jednobrodna, sa apsidom na istonoj strani i poluboastim svodom.
Slikarstvo

U hramu manastira ie postoje tri slikarske cjeline. Najranije freske u Spasovom hramu uraene su neposredno poslije Savinog povratka iz Nikeje i dobijanja samostalnosti Srpske crkve, 1219. godine. Taj stari ivopis dijelom je sauvan samo u pjevnikim prostorima. Ovo slikarstvo po svojim odlikama blisko je ivopisu Bogorodiinog hrama manastira Studenice. Manastirska trpezarija ivopisana je u vrijeme obnove krajem trinaestog vijeka. Novi ivopis u hramu manastira ie, koji je uraen u vrijeme srpskog kralja Milutina, kasnije je dosta stradao. Fragmenti ovog slikarstva sauvani su na istonom zidu prolaza ispod kule, gdje su i kompozicije ktitora - kralja Stefana Prvovjenanog i kralja Radoslava. Iz ovog vremena potiu i freske u priprati, naosu i bonim kapelama. Mala crkva je ivopisana sredinom etrnaestog vijeka. Pri manastiru ii ve nekoliko decenija uspjeno djeluje ikonopisaka kola. Brojne ikone, koje su ikonopisale darovite monahinje ovog manastira, nalaze se u brojnim pravoslavnim hramovima u zemlji i inostranstvu. Blagodarei kralju Stefanu Prvovjenanom ia je imala jednu od najbogatijih riznica, u kojoj su se nalazili riza i pojas presvete Bogorodice, moti svetih apostola i muenika, ikone, zlatne sasude i odede. Vladika Nikolaj Poslije viegodinjeg sluenja u Eparhiji ohridskoj vladika Nikolaj (Velimirovi) je 1934. godine bio ponovo vraen na mjesto episkopa ikog. Kao jedan od najistaknutijih arhijereja Srpske pravoslavne crkve izmeu dva svjetska rata vladika Nikolaj je uestvovao u brojnim delegacijama i misijama irom svijeta. Zbog neskrivenog antifaistikog istupanja u martovskim dogaajima tokom 1941. godine vladika Nikolaj je bio u nemilosti njemakih okupacionih vlasti u Srbiji. Njemaki faisti su ga nasilno odveli iz manastira ie u manastir Ljubostinju, gdje je bio pod njihovom stalnom prismotrom. Vie puta je muen i zlostavljan u kruevakom zatvoru. Nijemci su ga iz Ljubostinje prebacili u manastir Vojlovicu, gdje je bio i patrijarh srpski Gavrilo (Doi). Pri kraju rata vladika je odveden u faistiki logor Dahau. Iz Dahaua je nakon zavretka rata, ne slaui se sa novim komunistikim vlastima u Jugoslaviji, otiao u SAD, gdje je meu pravoslavnim Srbima, daleko od otadbine, nastavio svoju duhovniku misiju. Upokojio se u manastiru sveti Tihon u Pensilvaniji marta mjeseca 1956. godine, a sahranjen je u manastiru sveti Sava u Libertivilu. Njegove moti su 1991. godine prenesene u Leli kod Valjeva. Vladika Nikolaj, kojega ve odavno srpski narod zove svetim vladikom, bio je prije svega Hristonosac, a potom i filozof-knjievnik, duhovnik i besjednik. Zbog velike mudrosti koju je ovaj asni otac ostavio iza sebe u mnogobrojnim pisanim djelima, mnogi danas vladiku Nikolaja porede sa premudrim vladikom Njegoem.

Ljubostinja - zadubina kneginje Milice

Na samom ulasku u Ljubostinju, na pragu unutranjeg portala, uklesano je ime graditelja ovog manastira: "Protomajstor Rade Borovi". To je poznati "Rade Neimar" iz narodnih pjesama
priredio: Miljan Kova

Na lijevoj obali Ljubostinjske rijeke etrdesetak kilometara od Trstenika, a oko petnaest kilometara od Vrnjake Banje, smjeten je jedan od najljepih spomenika Moravske kole s kraja etrnaestog i poetka petnaestog vijeka. To je manastir Ljubostinja - zadubina kneginje Milice. Predanje kae da su se kneginja Milica i knez Lazar na ovom mjestu prvi put ugledali i zavoljeli. Za uspomenu na taj susret kneginja Milica podigla je manastir Ljubostinju. Naziv ovog manastira, prema predanju, kovanica je dvije rijei: ljubav i stijena. Ova umna i energina srpska vladarka zasluna je za sreivanje prilika u zemlji poslije poraza srpske vojske na Kosovu 1389. godine i pogibije kneza Lazara. U narodnim pjesmama ostala je olienje odanosti, ljubavi i samopregora. Prenijevi Lazarevo tijelo u Ravanicu i sakupivi oko sebe, kako veli tronoki ljetopisac, mnoge udovice izginulih vitezova, Milica se nastanila u svojoj zadubini.

Pohvala knezu Lazaru

Milica se u Ljubostinji i zamonaila i dobila ime Evgenija. Do kraja ivota ostala je u ovom manastiru. Sahranjena je u manastirskoj crkvi Uspenija Bogorodice. Meu udovicama srpskih vitezova s Kosova polja, s kneginjom je u manasir dola i Jelena, udovica despota Ugljee, potonja monahinja Jefimija - prva srpska spisateljica. Svoje kratke poetske sastave ova monahinja vezla je na svili, tako da su joj vezovi bili prava umjetnika djela. uven je njen vezeni pokrov za ivot kneza Lazara sa Pohvalom knezu Lazaru, koji je poklonila manastiru Ljubostinji. Osim groba kneginje Milice, koji se u crkvi nalazi lijevo od ulaza, u Ljubostinji su i grobovi monahinje Jefimije i kesara Ugljee - sina sevastokratora Vlatka. Nekoliko zapisa svjedoi da se u manastiru sluilo sve do posljednjih decenija sedamnaestog vijeka. Godine 1581, trudom igumana Simeona, u njemu je pisan i jedan Minej, a na njegovim zidovima nalaze se i zapisi iz 1643, 1673. pa ak i 1735. godine. Tada se u manastiru ispovijedao ravaniki jeromonah Gavril. Tokom osamnaestog vijeka manastir je oivio, a njegovo bogatstvo bilo je znaajno u borbi protiv Turaka u doba Koine krajine 1788. godine. Pria se da je i sam Koa Petrovi boravio u njemu, te je manastir hranom i vodom pomagao Koinu vojsku. Zbog toga su 1788. godine Turci zapalili manastir. Tek sredinom devetnaestog vijeka, za vlade kneza Miloa, Ljubostinja je obnovljena.
Arhitektura

Arhitektura ljubostinjske crkve ubraja se meu najreprezentativnije spomenike Moravske kole. Moda zato francuski vizantolog Gabrijel Mije s dosta oduevljenja i istie da je ova crkva moravsku arhitekturu dovela do savrenstva. Za njega je Ljubostinja "adiar" Moravske kole. Na samom ulasku u Ljubostinju, na pragu unutranjeg portala, uklesano je ime graditelja ovog manastira: "Protomajstor Rade Borovi". To je poznati "Rade Neimar" iz narodnih pjesama. ljubostinjska crkva ima oblik razvijenog trikonhosa. etiri stuba podravaju osmostrano kube i obiljeavaju plan upisanog krsta. Na zapadu je pravougaona priprata, a nad njom slijepa kalota. Gornji dijelovi priprate su pregraeni i tu je nekada vjerovatno bila katihumena. Hram je zidan pravilnim kvadrima tesanika, a vertikalna podjela fasada izvrena je plitkim pilasterima. Oltarska apsida je iznutra polukruna a spolja petostrana.
Ljubostinja kao simbol jednog vremena

Izgradnja manastira Ljubostinje sa hramom Uspenija presvete Bogorodice, zadubine carice Milice, namijenjene za njena monaka tihovanja u danima pred kraj ivota, zapoeta je 1388. godine. Ve sljedee ljeto i Kosovski boj prekinuli su na tren radove, pa je graevinska djelatnost trajala sve do 1395. godine. ivopisanje je zavreno izmeu 1402. i 1405. godine. Nastala u velikim previranjima, ne samo balkanskih nego i evropskih naroda, po mnogo emu osobena u moravskoj stilskoj grupi, Ljubostinja je, jednostavno reeno - znak jednog vremena i jednog i umjetnikog i duhovnog, odnosno ivotnog stila. To jesu razlozi koji su u ovaj velianstveni manastir privukli interesovanje brojnih istraivaa i uvenih poznavalaca umjetnikih ljepota. N. Anti-Komnenovi bavila se istraivanjem ivopisa a S. uri je svojom monografijom bacio akcenat ne samo na ivopis, nego i na arhitekturu, reljefe na kamenom ukrasu, graditeljskom rjeenju katolikona i priprate, bavei se istovremeno problemima datovanja manastira i opteia u njemu. Mnogo kasnije na ivopis Ljubostinje osvrnuo se i B. Cvetkovi, interdisciplinarno posmatrajui dinamine slike Lazarevia u hramu. Uz primjetnu ikonografsku kulturu i veliko poznavanje istoriografije ikonopisa, Cvetkovieva studija uvodi nas u socioloke, istorijske, kulturne, duhovne i umjetnike probleme toga vremena. Osnaena despotovina daje svoje pune plodove, a autor razmatra uspjeno pitanja savladarstva u dijelu u kome pie o Milici kao regentu, zatim monahinji, despotu Stefanu i Vuku Brankoviu kao traginoj linosti. Naroiti naglasak baca na oruje koje je u Ljubostinji aneoski dar Stefanu, a koga u Manasiji nema. Oruje, u ovom sluaju, slavi ratnike vrline despota Stefana kao vladara. Datujui ovaj ivopis poslije 1402. godine, dubinskom analizom vladarskih insignija, autor je dobro uao u simvoliku ikonografije. Slikarske radove u Lubostinji izveo je jeromonah Makarije, brat Jovana Zografa.

Ikonostas koji je tada napravljen izgorio je kada su Turci u vrijeme Koine krajine spalili manastir. Dananji ikonostas naslikan je 1822. godine. Od prvobitnog ivopisa sauvani su samo fragmenti figura monaha, svetog Save i Simeona, Deizisa, Petog vaseljenskog sabora i ktitorska kompozicija carice Milice i njenih sinova Stefana i Vuka. Ko posjeti ovo svetilite kae da se u njemu i danas uje glas monahinje Jefimije, a i vladike Nikolaja, onaj glas koji opominje i poziva narod srpski da ne luta po tami pored vrste i osvijetljene staze koju mu vjera, ljubav i nada jasno oslikavaju. Kneginja Milica, mudra srpska vladarka Kneginja, ili, kako ju je narod prozvao, carica Milica, pripada svetorodnoj lozi Nemanjia, kao potomak Nemanjinog najstarijeg sina Vukana, a praunuka Vukanovog sina Dimitrija. Dimitrija pod monakim imenom David Srpska crkva svetkuje kao svetitelja 7. oktobra. Milica je ki kneza Vratka, u narodnoj tradiciji poznatog kao Jug Bogdan. Roena je oko 1335. godine. Udala se oko 1353. za kneza Lazara Hrebeljanovia. Kneginja Milica istorijski je vidljiva u najstranijem trenutku srpske istorije - poslije kosovske pogibije, kada je odluno i mudro vodila dravne poslove umjesto maloljetnih sinova Stefana i Vuka. Za nju je u Pohvalnom slovu knezu Lazaru zapisano da "niim nije izostala u dobroti iza svoga supruga". Nakon kneeve smrti zamonaila se i dobila ime Evgenija, a pred kraj ivota je primila veliku shimnu i dobila ime Jefrosinija. Velikoshimnicu Jefrosiniju, zajedno sa despotom Stefanom, Srpska pravoslavna crkva svetkuje 19. jula (1. avgusta). U srpskoj istoriji je kneginja Milica prva ena koja je, sa Jefimijom, udovicom despota Ugljee, bila diplomatski posrednik, kada je kod sultana Bajazita 1398. godine djelovala u ime svoga sina Stefana Lazarevia i izdejstvovala prenos motiju svete Petke iz Vidina u Beograd. Kneginja Milica (monahinja Evgenija) ostavila je trag i u srpskoj knjievnosti (Molitva matere i Udovstvu mojemu enik), pa se s razlogom smatra da su od nje knjievni dar naslijedila djeca joj kneginja Jelena Bali i umni pjesnik despot Stefan. Umrla je 11. novembra, po starom kalendaru, 1405. godine.

Manastir Pustinja kraj rijeke Jablanice

Kako saznajemo iz natpisa iznad ulaza u crkvu, ivopis je uraen za samo tri mjeseca. Crkvu su ivopisala, sudei po potpisima sauvanim u rtveniku, dva zografa, Jovan i Nikola
priredio: Miljan Kova

Manastir Pustinja nalazi se u dubokoj klisuri pored rijeke Jablanice, na dvadesetak kilometara zapadno od Valjeva. Na mjestu sadanje crkve, po narodnom predanju, postojao je stari hram. Nekoliko legendi povezuje stvaranje te stare bogomolje sa vladavinom dinastije Nemanjia, posebno sa kraljem Dragutinom, za koga se takoe vjeruje da je bio ktitor manastira elije i Tronoe. U narodu ovog kraja je ipak najpoznatije kazivanje o porijeklu imena manastira. Prema tom predanju, crkve: Jovanju, Graanicu i Pustinju gradila su tri brata. Oni po zavretku gradnje pooe u obilazak svojih hramova. Doavi do Pustinje, zadubine najmlaeg, divei se njenoj ljepoti, starija braa rekoe: "Zato i nama ne kaza da i mi sazidamo ovako lijepu crkvu? Dao Bog da ti pusta ostala!"

Istorija

O istoriji manastira Pustinja iz najranijih vremena malo se zna. krti izvori pominju da je godine 1683. manastir oteen prilikom prolaska turske vojske u pohodu na Be. Iz natpisa iznad ulaznih vrata vidi se da je crkva posveena Vavedeniju Bogorodice ivopisana u proljee 1622. godine. Otuda moemo pretpostaviti da je crkva manastira Pustinja podignuta poetkom sedamnaestog, ili moda krajem esnaestog vijeka. Iz zapisa darovitog Hadi-Ruvima saznajemo o stradanjima manastira i crkava u valjevskom kraju 1787. godine, u vrijeme rusko-turskog rata. O stradanju Pustinje te godine postoji zapis i u manastirskom ljetopisu. Manastir je ponovo obnovljen neposredno pred Prvi srpski ustanak. Poput mnogih manastira u valjevskom kraju, Pustinja je 1837. pretvorena u parohijsku crkvu, kojoj je, jedanaest godina kasnije, dozidan zvonik.
Arhitektura

Nkon obnove Peke patrijarije, 1577. godine, cjelokupan kulturni ivot srpskoga ivlja, kao i arhitektura, doivljavaju veliki uspon. Na teritoriji obnovljene Peke patrijarije podignuto je mnogo graevina u tradiciji Rake arhitektonske kole. Vezanost za raki stil u krajevima zapadne

Srbije objanjava se rasprostranjenim kultom svetog Save, pri emu je manastir Mileeva bio uzor graditeljima. Crkva manastira Pustinja, zadubina jeromonaha Joakima, graena je u tradiciji ove kole. To je jednobrodna graevina sa kupolom iznad centralnog dijela. Sa sjeverne i june strane potkupolnog prostora nalazi se pjevnice. One su nie od osnova tambura kupole, tako da se preko lukova kupola oslanja na njih. U osnovi kupole su trompe, koje imaju oblik nia. Oltarski prostor je neuobiajeno prostran u odnosu na naos. Zidanom ikonostasnom pregradom oltar je odvojen od centralnog dijela. Kupola je spolja osmostrana, dok je apsida petostrana i zaklonjena je sa sjeverne i june strane produenim bonim zidovima crkve. Otvori na graevini su mali i uski. Centralni dio, kube i zvonik pokriveni su indrom, a priprata crijepom. Rijetkost zidanog ikonostasa, kao i izuzetnost pojave trompi, ine ovu crkvu zanimljivijom i posebnom u odnosu na ostale graevine. Za vrijeme posljednje konzervacije crkve obijen je malter, pa se pokazalo da je sokl od tvrdog kamena, dok su ostali dijelovi sazidani od pravilno tesane sige. Priprata sa zvonikom dozidana je 1848. godine. Na gornjim dijelovima zapadnog zida zvonika uzidane su dvije kamene glave - sa sjeverne muka, a sa june enska. Dekoracija zapadnog kamenog portala raena je u plitkom reljefu. Osim ovog ulaza, crkva ima i sjeverni, manji ulaz.
ivopis

Kako saznajemo iz natpisa iznad ulaza u crkvu, ivopis je uraen za samo tri mjeseca. Crkvu su ivopisala, sudei po potpisima sauvanim u rtveniku, dva zografa, Jovan i Nikola. Njihov rad sauvan je u cjelini. Kvalitet ivopisa u Pustinji dosta je neujednaen. Kupolu, potkupolni prostor i istoni zid spoljanje priprate radio je jedan majstor, dok je drugi islikao ostale povrine. Njegov slikarski rad je izrazito bolji. Na svim freskama osnova je raena na isti nain: dolje zelena, gore plava. Kod loijeg ivopisca boje su izblijedile. Njegov kolorit svodi se na crvenkastu i bijelu. Bolji slikar ima bogatiju paletu: crvena, bijela, plava, crna, ljubiasta, oker, maslinastozelena, svijetlouta. ivopis ima veih povrina ukraenih ornamentima. Pustinjske freske nastale su za vrijeme Turaka, u uslovima kada nije bilo veih umjetnikih zahvata. Meutim, na nekoliko fresaka pustinjski zografi prevazili su ove slikarske nedostatke. Sveti Jovan Krstitelj istie se, u odnosu na Svete ratnike, pored kojih je naslikan, u tanim proporcijama, izuzetnim koloritom, lakoom i prozranou. Apostol Pavle, naslikan do njega, istih je slikarskih kvaliteta. Jeromonah Joakim, u ktitorskoj kompoziciji, naslikan je sa svim karakteristikama koje krase dobar portret. Scene Hristovih stradanja, Ruganje Hristu i Izdajstvo Judino smjelije su komponovane. Boljim ostvarenjima ovog ivopisa treba dodati figuru svetog Silvestra iz akonikona, kao i poprsje Bogorodice ire od nebesa, takoe iz oltara.
Ikonostas

Pustinjska crkva ima zidani ikonostas, to je rijetkost za to vrijeme. On ima tri otvora. Figure apostola Petra i Pavla islikane su fresko-tehnikom, sjeverno, odnosno juno od otvora, dok su mjesta predviena za prestone ikone ukraena ornamentima. Crkva ima dva ikonostasa - stariji, slikan u prvoj polovini sedamnaestog vijeka, i mlai, iz devetnaestog vijeka. Od starog ikonostasa sauvano je Raspee - na oltarskoj pregradi, deizis, carske dvjeri sa blagovijestima i ikona Avramovo gostoljublje. Prestone ikone nisu sauvane. Na starijim carskim dvjerima predstavljena je kompozicija blagovijesti. Na desnom krilu, u sredinjem dijelu, nalazi se Bogorodica, iznad nje Solomon, a ispod Vavedenje Bogorodice. U sredinjem dijelu lijevog krila nalazi se arhaneo Gavrilo, iznad njega je David, a ispod je kompozicija koja po svojoj ikonografiji odgovara djelu Vavedenja sa desnog krila i sa tom scenom predstavlja cjelinu. Ikona Gostoljublje Avramovo ima neobina koloristika rjeenja. Staro raspee nalazi se na oltarskoj pregradi i jedino je neobnovljeno u novije vreme. To je uinjeno 1766. godine, trudom igumana Mihaila Ronevia, koji nam je ostavio svjedodbu o tome na krstu sa oltarske strane, gdje pie: "Simo zograf obnovi", a na desnom poprenom kraku krsta pie: 2Trudom igumana Mihaila Ronevia". Potpisani slikar Simo je ugledni onovremeni ivopisac Simeon Lazovi. Cijelo Raspee uraeno je u duborezu sa pozlatom. Krst je u sredini, a sa strane sv. Jovan i Bogorodica. Stari ikonostas imao je i prestone ikone, koje su izgubljene. Stare ikone na ikonostasu bile su

rasporeene na sljedei nain: Blagovijesti su se nalazile na carskim dvjerima, sa lijeve i desne strane bile su prestone ikone, iznad carskih dvjeri - kompozicija Gostoljublje Avramovo, dok je iznad njih bio postavljen Deizis sa Hristom, sv. Jovanom, Bogorodicom i dvanaest apostola, a na samom vrhu oltarske pregrade Raspee. Sudei po osjeaju za kolorit, koji se ogleda u velikoj upotrebi cinobercrvene, plave kao i maslinastozelene i okera, finom nijansiranju pri obradi likova, po slikarskom postupku, slikar ikonostasa poznavao je kritsko slikarstvo i vjerovatno je doao iz junih krajeva Balkanskog poluostrva. Novi ikonostas ima carske dvjeri, prestone ikone Hrista i Bogorodice, kao i ikonu Svete trojice, koja je iznad carskih dvjeri. Osim ovih, sauvane su i ikone Nedrijemano oko - u priprati, i Preobraenje - u oltaru.

Manastir elije
Uenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj budueg, jo veeg znaaja ovoga manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet "biser u ruci Bojoj i pare raja na zemlji"
priredio: Miljan Kova

Manastir elije na lijevoj obali rijeke Gradac, oko 6 km jugozapadno od Valjeva, zahvaljujui prije svega svojoj duhovnikoj aktivnosti, koja se posebno razvila u vrijeme kada je njegov duhovnik bio otac Justin (Popovi), i danas uiva neprikosnoven ugled u vascijelom pravoslavnom svijetu. Zajedno sa manastirom Leli, poznatom po drugom velikom duhovniku - vladici Nikolaju (Velimiroviu), ovaj manastir s pravom smatraju pravom duhovnom prestonicom srpskog naroda. Dananji znaaj ovog svetilita je u stvari samo produetak onog znaaja koji je ovaj manastir imao u vrijeme Karaoreve Srbije, s kojom se zajedno uzdizao i padao. Danas mu se sa proirenjem njegove kulturne i duhovne djelatnosti opet vratio onaj stari sjaj.

Istorija

Tano vrijeme nastanka ovog manastira nije sasvim poznato. Prema istorijskim podacima zna se jedino da potie iz srednjeg vijeka. Narodno predanje njegovo osnivanje vezuje za kralja Dragutina, koji je od 1282. do 1316. godine upravljao ovim krajevima. U doba turskog ropstva elije su vie puta ruene i paljene. Duhovnici ovog manastira bili su istaknuti narodni prvaci i njihova aktivnost je, naravno, smetala Turcima, kao i svim kasnijim neprijateljima srpstva i pravoslavlja. U XVIII vijeku manastir igra znaajnu ulogu u ivotu Valjevske nahije. U vrijeme Karaorevog ustanka, 1804. godine, knez Aleksa Nenadovi i vojvoda Ilija Biranin meu prvima su posjeeni od dahija, a zajedno s njima i arhimandrit Rafailo, poznatiji u narodu kao Hadi Ruvim. Manastirski konaci su sluili kao vojna bolnica sve do pada Karaoreve Srbije. U XIX vijeku u elijama je osnovana osnovna kola, meu prvima u Srbiji. U ovoj koli je vladika Nikolaj (Velimirovi) "prvi bukvar uio" i elije cijelog ivota u srcu nosio kao prvu ljubav prema Bogu i rodu. Manastir je 1837. godine pretvoren u parohijsku crkvu, to je ostao sve do 1928. godine, kada je odlukom Svetog arhijerejskog sabora pretvoren u enski manastir.
Crkva

Crkva manastira elije posveena svetim Arhanelima, poput drevnih bazilika sagraena je u obliku lae. Duina te lae je 18 metara, irina sedam, a visina krova je 11 metara. Kube je devetostrano, u ast svetih devet anelskih inova. Porta stare crkve ograena je jednostavnom ogradom, koja je produena i prema manastirskom konaku i novoj crkvi-kapeli. U porti se nalazi zvonik i nekoliko starijih grobova, meu kojima je, sjeverno od oltara, i grob vojvode Ilije Biranina. Juno od oltara nalazi se grob prepodobnog oca Justina (Popovia). Zbog burnih istorijskih dogaaja, koji nisu potedjeli manastir i njegove svetinje, od starih crkvenih vrijednosti malo toga je do danas sauvano. Sauvan je ostatak jednog ikonostasa sa dobro ouvanim dvjerima i prestolnom ikonom iz 1816. godine - rad Jeremije Mihailovia, ikonopisca iz Bajevca. Ikona Sabor svetih Arhangela, koja potie iz 1790. godine, rad je Karaorevog vojvode Petra Molera. Ovo je najstarija ikona u manastiru. Prestona ikona Hrista Spasitelja i prestona ikona presvete Bogorodice, kao i dvjeri Blagovijesti, takoe potiu iz XVIII vijeka i rad su ikonopisca Jeremije Blagojevia. Sauvan je i Hadi-Ruvimov prestolni krst, izrezbaren u drvetu, postavljen u metalni okvir s postoljem sa jo dva manja runa krsta sline izrade.
Knjige

Mnoge stare knjige iz elija imale su burnu sudbinu. Dosta ih je sauvano na drugim mjestima, a u ovom manastiru jo se uvaju: Boestvenaja skrialj, Veliki trebnik, Sledovni pslatir, Pentikostarij, Cvetni triod, Oktoih, Strasno evanelje, Svetog pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku. Sve ove knjige potiu uglavnom iz XVIII vijeka. Najstarija knjiga je Boestvenaja skrialj. To je zapravo Novaja skrialj ruskog patrijarha Nikona iz XVII vijeka. Ovu knjigu kupio je crnogorski vladika Danilo Petrovi kada je 1715. godine boravio u Rusiji. O tome govori zapis na jednoj istoj stranici poslije sadraja, koji moda potie iz pera samog vladike Danila. Nije sigurno kako je ova knjiga dospjela u manastir, ali se pretpostavlja da se to dogodilo izmeu 1766. i 1785. godine. Meu najstarije knjige spadaju i dva mala mineja za mjesece mart i novembar. Sudei po nainu tampanja, vrlo malom formatu i zapisima, oba mineja potiu najkasnije iz prvih decenija XVIII vijeka. Pretpostavlja se da su tampani u Veneciji. Oktoih, koji je tampan u Moskvi 1764. godine, kupljen je za crkvu u Sevojnu 1781. godine. Prvi put se spominje u manastirskom protokolu iz 1849. godine. Veliki trebnik je tampan u Rusiji u drugoj polovini XVIII vijeka, a postao je svojina manastira prije 1814. godine. Pentikostarij je priloen u manastir elije 1798. godine. U manastiru se nalazi jo jedna knjiga koja ima istorijsku vrijednost. To je Sveto pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku, koje je nekada pripadalo proti Matiji Nenadoviu.

Ava Justin

Snaan peat line harizme na manastirski ivot ostavio je arhimandrit dr Justin (Popovi) - Ava Justin, bivi profesor Teolokog fakulteta. Poto je od ateistikog reima 1946. godine uklonjen sa katedre, postao je duhovnik ovog manastira. Otac Justin zavrio je dva fakulteta: teoloki i filozofski. Govorio je teno etiri jezika (grki, ruski, njemaki i engleski), a u prevodu je koristio 11 rjenika. Osim velike uenosti, posebno treba istai Avin isposniki i molitveniki duh. Svakodnevno je sluio svetu liturgiju do same smrti, molei se za spasenje vascijelog roda ljudskog. Ava Justin, roen na Blagovijesti 1894. godine u Vranju, zbog ega je na roenju dobio ime Blagoje, na Blagovijesti 1979. godine se i upokojio u manastiru elije. Na njegovom grobu, kako je sam elio, nalazi se samo kameni krst i cvijee. Svojim nasljednicima Ava je ostavio testament da objave njegova djela, s tim da ist prihod ide u fond "Sveti Jovan Zlatousti", s ciljem podizanja trioltarnog hrama u ast svetog Save - centralni oltar, svetog Justina Filozofa - juni oltar, svete Marije Egipanke - sjeverni oltar, i to u manastiru elije, ako bude bilo mogue. Iza sebe je ostavio obimno, udesno i bogonadahnuto djelo teolokog, filozofskog i bogoslubenog karaktera u obimu od 33 toma, kao i 12 tomova itija svetih, prvi put prireenih na srpskom jeziku. Po testamentalnoj elji Ave Justina krajem 2000. godine rjeenjem Ministarstva kulture Srbije osnovana je zadubina "Sveti Jovan Zlatousti", sa sjeditem u duhovnoj biblioteci "Otac Justin", u Valjevu. Nasljednici testamentalne volje oca Justina jesu mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, episkopi Atanasije, Artemije, Irinej, Igumanija Glikerija i lanovi Savjeta zadubine, koji donose odluku o radu zadubine i ostvarenju njenih ciljeva. Uenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj budueg, jo veeg znaaja ovog manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet "biser u ruci Bojoj i pare raja na zemlji", i, zajedno sa Leliem zbog drugog njemu ravnog duhovnog velikana Vladike Nikolaja, jeste istinska duhovna prestonica srpskog naroda. Duhovni napredak manastira ogleda se i u brojnom monatvu. U manastiru danas ima 25 monahinja, koje, pored osnovnog monakog zavjeta, linim primjerom i optim trudoljubljem vre svojevrsnu misiju spasenja mnogih vjernih dua. Iz elijske obitelji poniklo je jo 10 enskih manastira, pa je zato s razlogom nazvan rasadnikom monatva. U svom duebrinikom radu manastir se posebno istakao u godinama ratnog stradanja srpskog naroda od 1991. do 1999, kada je pruio pomo mnogim izbjeglicama i porodicama nastradalih.

urevi stupovi u Rasu

Ne dozvolivi da ga u takvom tekom i opasnom poloaju savlada oajanje, budui upan se sa puno vjere i nade obratio svetom Georgiju za pomo. Pri tom mu se zavjetovao da e mu "posluiti" ako se njegovim molitvama izbavi
priredio: Miljan Kova

Manastir urevi stupovi, iznad dolina rijeka Rake i Deeve, jedan je od najstarijih i najvanijih manastira u bogatom nasljeu Srpske pravoslavne crkve. U tome i jeste znaaj ponovnog uzdizanja i vraanja ivota u ovo drevno svetilite u blizini grada Rasa, prve prestonice srpske drave, na ijem tronu su sjedili vladari iz svete dinastije Nemanjia. Samo mjesto na kojem su Nemanjii podigli svoju prestonicu pominje se jo u X vijeku u djelima vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita, naroito u zapisima koji govore o srpsko-vizantijskim sukobima. Poslije vie od tri vijeka potpune zaputenosti urevi stupovi su opet puni duhovnog monakog ivota - ispunjeni su osmolanim bratstvom mladih monaha sa ocem Petrom na elu. Pria o nastanku, stradanju i ponovnom uzdizanju ovog svetilita pria je o srpskom narodu, njegovoj dravi i slavi koju je sa preasnom kraljevskom dinastijom uivao u srednjem vijeku, o patnjama koje je taj narod preivio u godinama turskog ropstva i tami u koju je sam sebe gurao u vrijeme ateistikog idolopoklonstva i zapostavljanja istinskih duhovnih, pa i pravih kulturnih kvaliteta, koje je oduvijek imao.

Nastanak manastira

Kada je sagradio manastir svetog Nikole kod Kurumlije, a u njegovoj blizini i crkvu posveenu Bogorodici, bez saglasnosti svoje brae, Stefan Nemanja je bio pozvan u grad Ras, gdje je i zatoen. Bio je zatvoren u jednoj peini kod Rasa, a iz nje je mogao da vidi samo jedno brdo. Ne dozvolivi da ga u takvom tekom i opasnom poloaju savlada oajanje, budui upan se sa puno vjere i nade obratio svetom Georgiju za pomo. Pri tom mu se zavjetovao da e mu "posluiti" ako se njegovim molitvama izbavi. Doavi na vlast, 1166 (ili 1167) godine, Nemanja je ispunio zavjet i u Rasu podigao manastir na vrhu onog brda koje je iz tamnice posmatrao. Tako je nastao prvi vei manastir u Rasu, oblasti koja je postala sredite srpske srednjovjekovne drave. Kako Nemanjini biografi kau, on se i u drugim prilikama obraao svetom velikomueniku Georgiju, svom monom zatitniku.

Stradanje

Prva i najvea razaranja manastir je doivio ve 1689. godine poslije austrijsko-turskih ratova, kada su ruene i druge crkve i manastiri, meu kojima i oblinja Petrova crkva i crkva manastira Sopoani. Petrova crkva obnavljana je poetkom XVIII vijeka, crkva manastira Sopoani tek u prvoj polovini XX vijeka, dok su urevi stupovi ostali u ruevinama i izloeni stalnom propadanju. Poloaj urevih stupova, jedna od osobenosti i vrijednosti manastira u vrijeme graenja, postao je razlog njegovog stradanja, budui da je na tom poloaju organizovano vojno uporite turske vojske u XVII i XIX vijeku, kao i odbrana Novog Pazara u borbama za osloboenje 1912. godine. Razlozi razaranja bili su u vezi sa odnoenjem kamena za zidanje utvrenja u Novom Pazaru i okolini. Takva namjera postojala je jo poetkom XVIII vijeka, ali su crkvene vlasti intervencijom kod Turaka sprijeile da se kamen sa urevih stupova prenosi i koristi za graenje tvrave u Novom Pazaru. Meutim, za vrijeme Drugog svjetskog rata okupatorske vlasti su slinu namjeru ostvarile. Poruen je juni zid crkve sa dijelom kupole kao i dijelovi priprate sa kulama, koje su poruene do temelja. Tada je potpuno uniten i jedan dio vrijednih fresaka. Poslije svih razaranja od manastirskog kompleksa urevih stupova preostali su samo pojedini dijelovi crkve sa malim dijelom kupole i ostacima fresaka na sauvanim zidovima. Sauvana je i kapela kralja Dragutina, jedina graevina nad kojom je postojao krov, dok od ostalih manastirskih zgrada nije nita ostalo. Neposredno po zavretku Drugog svjetskog rata njihove ruevine su prekrivene zemljom i cio prostor je poumljen.
Znaaj manastira

O posebnom znaaju manastira, osim starih biografskih tekstova, govori i izuzetan poloaj podignut je na samom vrhu uzvienja. Osobenosti arhitekture crkve svetog ora dvije kule - stolpa (stupa) kasnije su manastiru i dale ime. Ova crkva predstavlja graevinu kojom zapoinje Raka kola u srpskom crkvenom graditeljstvu. Crkva manastira urevi stupovi sagraena je kao monumentalna jednobrodna graevina sa pravougaonim naosom, nad kojim je elipsasta kupola sa unutranjim oblicima romanske arhitekture, jedinstvenim i neponovljivim u naoj arhitekturi, sa dva bona ulaza u obliku vestibila, trodijelnim oltarskim prostorom i otvorenom pripratom prema naosu. Dvije bone simetrine kule na zapadnoj fasadi imale su funkciju zvonika visokih oko 20 metara. One su kasnije postale uzor pri dograivanju nekoliko crkava. Prvo svjedoanstvo o manastiru dao je sveti Sava u itiju svog oca svetog Simeona, 1208. godine. Pouzdano se zna da su urevi stupovi bili veoma ugledan i znaajan manastir u srednjem vijeku. Potvrdu za to nalazimo i u Studenikom tipiku, gdje se iguman urevih stupova pominje na prvom mjestu meu igumanima est manastira koji su uestvovali u izboru studenikog igumana. U XIII vijeku, 1220. godine, u ikoj povelji Stefana Prvovjenanog urevi stupovi se pominju kao "kraljevski manastir", to znai da su bili neposredno potinjeni arhiepiskopu. Drugi ktitor ovog manastira bio je kralj Dragutin, posljednji vladar iz loze Nemanjia, koji je stolovao u Rasu. U njegovo vrijeme su izvoeni obimni radovi na manastiru. Ulazna sjeverozapadna kula pretvorena je u crkvu-kapelu i ukraena je freskama. Takoe je sagraena i nova trpezarija sa kuhinjom (Dragutinova trpezarija). Koliko je kralj Dragutin potovao ureve stupove, vidi se i po tome to je traio da poslije smrti bude tamo prenesen iz "sremske zemlje", gdje je vladao. To je i uinjeno, ali je grobnica u XVIII vijeku opljakana. Godine 1597. spominje se grob kralja Dragutina, kao i to da se u manastirskoj riznici nalazi velika svetinja - ruka svetog Jovana Damaskina.
Iz Rasa opet zvone pravoslavna zvona

Koliki znaaj za srpski narod i njegovu crkvu predstavlja manastir urevi stupovi zajedno sa cijelom Rakom oblasti, kolijevkom srpske drave, govori i vijekovima sanjani i napokon dosanjani san o obnovi ovog svetilita. I vjerovatno da nema Srbina kojem srce nije bre zaigralo na vijest da nakon trista trideset godina opet zvone pravoslavna zvona iznad slavnoga grada Rasa. Obnovu manastira zapoela je 1999. godine Eparhija rako-prizrenska uz pomo mnogobrojnih vjernika i drave Srbije. Od odluujueg znaaja za ovaj poduhvat bila je pomo nekih od

najvanijih kulturnih institucija u zemlji, brojnih privatnih i drutvenih preduzea, bez ije pomoi bi urevi stupovi jo uvijek bili u ruevinama. Poelo se 1999. godine sa istraivanjima mogunosti izgradnje konaka, da bi se samo tri godine kasnije njegova izgradnja privela kraju. Ovo je omoguilo da se 2002. godine u konaku i nastani asno bratstvo oca Petra (Ulemeka), ime je vraen ivot slavnom srpskom kraljevskom manastiru.

Plameni stubovi iznad manastira Koporin

Poznati kragujevaki arhitekta Rade Proki pronaao je pismo u kojem monasi piu knezu Milou o plamenom stubu koji se die ka nebu, iznad poruene kupole crkve. Poverovavi monasima da svetlost koja ih je oborila na tlo znai prisustvo svetitelja, Milo Obrenovi je pokrio porueni krov. Despotove moti jo su celebne i miriljave
pie: Anela Vujnovi

Manastir Koporin smeten je na jednoj od taaka koja spaja umadiju sa Pomoravljem, izmeu Smederevske Palanke i Velike Plane. Posveen je prazniku Prenosa motiju svetog apostola, prvomuenika i arhiakona Stefana. Manastir je zadubina srpskog despota Stefana Lazarevia. Ovo svetilite, sa veitim sjajem kroz vekove, i danas ivi kao simbol pravoslavne duhovnosti. Svi koji su do sad, bilo kojim povodom, teili da utvrde vreme i godinu njegovog podizanja, sukobljavali su se sa nedostatkom tanih pisanih izvora o tome. Pred svakog od njih, istupala su dva predanja o postanku i imenu manastira. Po prvom, manastir je, zbog neravnog terena, prvobitno bio prosto ukopan severnom svojom stranom u brdo. Otud, dakle, i naziv - Koporin, od ukopan. Po drugom predanju, manastir je podizan narodnom snagom - kulukom. Na mestu gde je podignut, navodno nije bilo dovoljno kamena za zidanje manastira, te je narod bio prinuen da skuplja kopirka, kamen po kamen, po susednim njivama i brdima i donosi na mesto gradnje.
Istorija

Istorija manastira Koporina prilino je mrana, kako iz despotovog doba, tako i iz kasnijeg perioda. Koporin je, nesumnjivo, podignut poetkom petnaestog veka, u doba despota Stefana Lazarevia, kao njegova zadubina. Uopte uzevi, o njemu je malo pisano. Najstariji pomen o manastiru datira iz doba despota ura Brankovia, 1453. godine. Tada je boravio u njemu jedan episkop iz Zete. Nemaki putopisac Kanic je obilazio ovu crkvu i video je portret despota Stefana sa modelom crkve u ruci, to bi potvrdilo predanje o njegovom ktitorstvu. U Koporinskom letopisu iz petnaestog veka sauvana je uspomena na srpskog kralja Milutina, koji se

proslavio "po svoj grkoj i slovenskoj zemlji". Manastir Koporin je razruen, najverovatnije, u jednom od ona dva poznata "Zapustenija" crkava i manastira u ovom delu Srbije: u doba patrijarha Jovana 1594. godine, kad su stradala mnoga svetilita, ili 1690. godine u vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Treim arnojeviem. Miljenja da je Koporin bio razruen skoro do samog temelja i da je ostalo od njegovih zidova vrlo malo: "kameno postolje poravnjeno zemljom i istoni zid oltara" izgleda da posle rada strunjaka Zavoda za zatitu spomenika kulture nee nai svoju punu potvrdu. Odnosno, na severnom zidu, za koji se dralo da je iz devetnaestog veka, pod debelim slojem maltera, otkrivene su druge freske za koje se, osnovano je pretpostavljanje, moe drati da su prvobitne - iz doba podizanja. Po njima je utvren kontinuitet zidova od temelja do vrha. Doziivanja, dakle, nije bilo. Po nekim podacima, manastir je opet obnovljen za vreme mnogobrojnih buna Srba protiv vladavine Turaka. U vreme vladavine Miloa Obrenovia u Srbiji su mnoge crkve obnovljene. Iz tog doba sauvan je jedan zapis o pokuaju obnove Koporina. Ipak, i pored ovog pokuaja, do vidnije obnove dolo je tek oko 1880. godine.

Crkva - duhovna riznica manastira

Crkva manastira Koporin zidana je sa vie premisa vizantijskog stila nego ostale despotove zadubine. U osnovi ove crkve nije izraen trolist, to je karakteristika veine zadubina u srednjem veku. Osnova crkve je pravougaona, to govori u prilog injenici da je Koporin podignut odmah po povratku Stefana Lazarevia iz Male Azije, kada je, kako neki izvori kau, "prosto urei se, podigao mnoge manastire". Za Koporin se ne moe rei da je ba izrazit primer manastira koji pripadaju tradiciji rake arhitektonske kole. Osobito malo se zna o ivopisu ovog manastira. Meutim, po sauvanim freskama i fragmentiranim ostacima na zidovima, strunjaci su zakljuili da je najsrodniji ivopisu manastira Kaleni. Izmeu ostalih, sauvana je i freska na kojoj je predstavljen despot Stefan, sa itkim i jasnim potpisom. Despot je predstavljen kao plav ovek, sa lepo ouvanom krunom na glavi. Sem ove ktitorske freske, vei deo ivopisa je u vrlo loem stanju. Ipak, i po onome to je od ivopisa ostalo, priblino se da odrediti ne samo vreme postanka manastira ve i znaajni podaci o njegovom ktitoru. Kao logian, namee se zakljuak da je manastir podignut u znak despotove blagodarnosti Bogu, to ga je najzad spasao Bajazitovog gvozdenog zagrljaja - posle bitke kod Angore, u kojoj je turski vladar poginuo. Bilo kako bilo, est vekova od postanka manastira nije ostavilo traga propadanju. Zdanje je jo impozantnije, a naroitu odanost vernici i potovaoci tradicije ukazuju mu posle otkrivanja Stefanovih motiju 1977. godine. Postoje mnogobrojne potvrde koje svedoe o udotvornoj moi motiju despota Stefana. Na prisutnost svetih motiju prvi put je signalizirala nepokretna devojica, koja je posle noenja u uglu crkve i oitane molitve prohodala.

Meutim, i mnogo vremena pre toga bilo je znakova koji opominju. Poznati kragujevaki arhitekta Rade Proki pronaao je pismo u kojem monasi piu knezu Milou o plamenom stubu koji se die ka nebu, iznad poruene kupole crkve. Poverovavi monasima da svetlost koja ih je oborila na tlo znai prisustvo svetitelja, Milo Obrenovi je pokrio porueni krov. Despotove moti jo su celebne i miriljave. Najudniji su, moda, mir i spokoj koji se oseaju jo sa poetka manastirske ume
Duhovnost koporinskog sestrinstva

Opteie manastira Koporin danas odrava sestrinstvo predvoeno asnom mati Agnijom. Etika je to duhovnikog dranja koje nikada ne prihvata odricanje od Boje promisli. Njihova vera nije komformistika i nikada nije u krizi. Ona je besprekorna. Besprekornost se bazira na skruenosti, jednostavnosti. Prirodnost je esencija njihove due; prirodnost u smislu: irokog i srdanog osmeha pri susretu, spontanih gestikulacija, stabilnosti u dranju, neke praiskonske tuge u pogledu, pretoenih u Slovu o ljubavi, despota Stefana Lazarevia. U liku igumanije uoava se veni lik dobre dadilje iz ruskih romana kojoj je vera, vrlina i jedino stanje ispravnog ivljenja. Najzad, posmatramo li tu istu igumaniju u pevnici, sa njenim sestrinstvom, uoava se da su skladno sjedinjene u veri, kao ruske babuke jedna u drugoj. Ljubav ih uzdie do neba, a smernost ih pridrava da ne padnu. Vladar ili pesnik Kulturna misija manastira dokazuje se Stefanovom doslednou u negovanju i sprovoenju vidovdanske etike protiv svakog zla ujedinjenog na zatiranju pravoslavnog hrianstva i srpstva. On je bio ne samo veliki zatitnik knjievnosti i prosvete ve se bavio prevoenjem i pisanjem. Od dela koja mu se pripisuju najbolji je poetski sastav ija poetna slova daju akrostih: Slovo ljubve (Slovo o ljubavi). Neizbeni tragizam slovenskih naroda nalazi svoje korene u vievekovnom porobljavanju, i ono praiskonsko "vjeruju" jeste neujni, ali dostojanstveni vapaj koji se otee iz Stefanovih grudi stihovima: "E da se opet sakupimo, opet da se vidimo, opet s ljubavlju da se sjedinimo u tom samom Hristu Bogu naem, kome slava sa Ocem i sa svetim Duhom u beskonane vekove, amin"

Meteori - kameni kolosi prirode i duha

U magliasta jutra Tesalijska ravnica i deluje kao more iz kojeg se izvlae stene kobaltno-ovalne boje iju su tiinu otkrili asketi i ovaj "svemirski kutak" naselili u jedanaestom veku
pie: Anela Vujnovi

Manastirsko naselje Meteora je smeteno na ogromnim i strmoglavim stenama koje se naglo uzdiu na severozapadnom rubu Tesalijske ravnice, gde se susreu sa podnojem masivnog planinskog lanca Pindos. Kaluerska zajednica koja se ostvarila na ovom impresivnom stenovitom pejzau jedinstvena je u svetu, dok je zadivljujui prirodni fenomen velike geoloke starosti dugo bio objekat prouavanja mnogih grkih i stranih geologa i naunika. Ove gorostasne, maslinasto-crne stene, ukazuju se pred oima iznenada i neoekivano, iza grada Kalambake. Jedan vedski putopisac je zapisao u osamnaestom veku, prolazei kroz grki Stagoi, kojem su Turci promenili

ime u Kalambaka, da tamo jo postoji deset hrianskih crkava, a nijedna damija. Danas trobrodna bazilika na mestu prve hrianske crkve iz X/XI veka uva zidno slikarstvo i ikone kritskih majstora.
udo sveta

Meteori su i geoloko udo sveta i zagonetka, kako za grke tako i svetske istraivae. Asociraju na neku nepoznatu planetu kojom se iri savren mir. Jedan od istraivaa iz devetnaestog veka German Al Filipson pretpostavlja da je kompleks kamenih kolosa nastao u dolini reke koja je pre hiljadu godina usahla, a korito reke je raznelo more. Kada je more nestalo, ostala je plodna Tesalijska ravnica i megalomansko kamenje. U magliasta jutra Tesalijska ravnica i deluje kao more iz kojeg se izvlae stene kobaltno-olovne boje iju su tiinu otkrili asketi i ovaj "svemirski kutak" naselili u jedanaestom veku. Tek u etrnaestom stoleu Meteori postaju jo jedna "Sveta gora", poput Atosa. Manastiri se grade na visokim stenama za vreme srpske prevlasti u Tesaliji, a u vreme vladavine Simeona - polubrata cara Duana Silnog, koji je stolovao u Trikali, kao i Simeonovog sina Joasafa, koji je sagradio dva manastira u etrnaestom veku. U kasnom vizantijskom periodu, u vreme turske prevlasti, ovaj manastirski centar je bio utoite, luka spasa iznad ravnice opustoene turskim maevima. Na kamenim zidovima manastira i dalje je ivela vizantijska umetnost. Osniva prvog manastira na platou najvie stene u etrnaestom veku bio je Atanasis Kinovitis. Nazvan je Metamorfosis i kasnije se razvio u najznaajniji manastir pod nazivom Veliki Meteor, pa je i cela grupa manastira dobila ime Meteora. U ovom manastiru je dugo iveo Joasaf, sin srpskog kralja Simeona. Najvei procvat meteorski manastiri belee u petnaestom i esnaestom veku, kada ih je bilo dvadeset etiri na stenama visokim od 400 do 600 metara. Danas je aktivno izmeu pet i sedam manastira, i to od mukih: Veliki Meteor, Varlaam, Agia Triada, Sveti Nikola, a od enskih: San Stefanos i Rusana.
Izvorita kulture

Vrh Varlaam stene gotovo da deluje nedostino. Sredinom etrnaestog veka na visokoj steni pustinjak Varlaam je sagradio isposnike elije. U esnaestom veku monasi Nektar i Teofan su osnovali manastir i kroz ime sauvali seanja na boravak prvog monaha. Manastir je posveen Svetoj trojici sa izuzetno bogatim zidnim slikarstvom, rezbarenim i pozlaenim ikonostasom i smatra se jednim od najlepih u meteorskom gorju. Na asfaltnom putu koji se serpentinama penje ka manastiru Veliki Meteor, odvaja se put za manastir svetog Nikole iz petnaestog veka. Manastirsku crkvu su oslikali poetkom esnaestog stolea kritski umetnici, kole Teofana Strelitasa i sam Teofan, koji je poslednje svoje veliko umee ostavio Atosu - svetogorskim manastirima. Poslednje dane ivota proveo je na Kritu, gde je i roen. Koliko zadivljuje slikarstvo, naroito slika "Adam imenuje ivotinje", toliko pleni i arhitektura manastira koji je graen u nekoliko nivoa zbog nepristupanosti stenovitih vrhova, pa deluje kao lavirint. Visoka stena zatitniki se nadnosi nad stenovitom liticom u koju je gotovo "ukomponovan" enski manastir Rusanu. Oslikali su ga kritski majstori. Bio je ruen i obnavljan. Danas ga neguju enske ruke. Ali se ne zaboravlja da je osniva prvobitnog manastira srpski monah Joasaf. Lepotom i posebnim koloritom odlikuje se slika svetih arhangela Mihajla i Gavrila. Tamo gde vrhovi stena ute nebeskom tiinom, gde ih opliu oblaci, monah Domitos je sagradio manastir Agia Triada u petnaestom veku. I ovaj manastir su oslikali umetnici kritske kole. Manastir je podignut na najatraktivnijoj steni Meteora iza koje se, odvojen rekom Pinios i Tesalijskom ravnicom, uzdie Pindos. Prekriven gustom umom ini kontrast golim stenama Meteora. Do manastira sa elijama i velikom cisternom vodi put stenjen izmeu stena sa 140 stepenica. Sa pogledom na Kalambaku, mostom vezanim za brdo Kukula, na steni okruenoj mnotvom drugih koje su nalik na enu s velom, sa dubokim i mranim peinama, sagraen je manastir svetog Stefana. Na jednoj steni je urezano ime isposnika Jeromonaha, koji je tu u dvanaestom veku sagradio elije, cisternu za vodu, malu kapelu svetog Stefana. Manastir su osnovali u etrnaestom veku Antonije Kantakuzin (sin srpskog kralja Nikifora I, a neak Simeona Uroa, oca Joasafovog) i Filotej od Sijatena. Jedan od najbogatijih manastira Meteora ima muzejsku zbirku ikona, zidnog slikarstva, pozlaenog duboreza velike vrednosti. Od vremena posete kralja Andronikona III

Paleologa, dobio je naziv "kraljevski".

Meteori Man.Sv.Trojstva ivot kaluera

Na ovim visinama, gde priroda moe biti iznenadno nasilna ili krajnje tiha, od najranijih vremena ive individue koje su okrenule lea svetu i koje su dotakle venost putem samoodricanja, izolovanosti i molitve. Brigu o sebi, hrani, nabavkama, kuvanju i peenju hleba vode organizovano. Molitvama posveuju est-sedam sati dnevno, a nedeljom i praznikom i po jedanaest sati. U slobodno vreme monasi se bave raznim zanatima. Sami obnavljaju i popravljaju zidno manastirsko slikarstvo, rezbariju, ikone, freske. Kalueri su i obuari, batovani, krojai, vrtlari i mlinari. Veliki su donatori jer novac koji dobiju bavei se nekim od pomenutih zanimanja, poklanjaju kolama i socijalnim ustanovama. Meutim, manastirski centri na Meteorima imaju i kulturni znaaj. Monasi su nosioci pismenosti, sveopte kulture, jake volje i snanog duha. Osnaio ih je kamen, produhovile visine, a surovi uslovi ivota nauili istrajnosti. Vrizoni - stepenice ka nebu U prolim vremenima prvi pustinjaci su se penjali ne stene pomou skele napravljene od greda uvrenih klinovima u pukotine. Tragovi ovih skela se i danas mogu videti. Kasnije je skela zamenjena veoma dugim viseim lestvama ili mreom (zvanom vrizoni), u kojoj su posetioci, prtljag i zalihe podizani gore ka manastiru uz pomo ekrka. A duboki ponor je uvek pretio... ako bi se ue prekinulo. Uprkos tome, puteestvije kaluera se i dalje nastavlja, visoko gore, u neujnom

hodu vekova. Zagledani u iskonske freske i ikone svetaca ostali su da tite pravoslavlje.

Sentandreja srpski Sion

Neposredno posle seobe doseljenici ovde brzo podigli svoje skromne bogomoljebrvnare koje su pre podseale na baije iz planinskih krajeva nego na varoke crkve
pie: Anela Vujnovi

Sentandreja s Budimpetom zajedno lei na onoj taki gde se ukrtaju trgovaki putevi s reke Rajne pa dunavskom dolinom na Crno more i putevi sa Baltikog mora u Grku i Italiju. S ove prve pruge prua se pogled na Regensburg, Be, Beograd, a malo dalje na Istambul i Solun. Sa druge se vide Zlatni Prag, Lipisk, Breslav, Krakov i Dubrovnik. Da je ova taka osobita prilika bila za razvoj trgovine, razumljivo je. Potreban je bio samo narod koji e se njome umeti koristiti. A takav je bio srpski narod. U crkveno-administrativnom pogledu Sentandreja se delila na crkve i njihove okoline u okviru kojih su se izdvajale sledee mahale: Beogradska, Grka, iprovaka, Opovaka, Preobraenska mahala i Zbeg. Dugo je ovakva podela sluila vie za orijentaciju; razlog tome je to je broj paroha, koji su meu sobom delili varoku prostoriju u svojim crkvenim funkcijama, svremenom opao na dvojicu.

Politiko i kulturno sredite

Ceo jedan vek, sve do poetka prolog stolea, Sentandreja je bila zapisano je to u istoriji najznaajniji srpski grad i politiko i kulturno sredite jedne porobljene nacije; odavde se upravljalo, koliko se i kako se moglo, i svetovnim i duhovnim poslovima. U ove severne krajeve nisu Srbi doli tek kada ih je u XVII veku doveo uveni patrijarh Arsenije arnojevi. Dolazili su ak i mnogo ranije: idui od Sentandreje niz Dunav, brzo se doe do velikog epelskog ostrva, na kome je i danas Srpski Kovin sa tri stare crkve. Tu su Srbi doli, po

dokumentima koja su ostala, jo 1440. godine, pedesetak godina posle bitke na Kosovu polju. Za ovima su ili drugi, sve dok ih Arsenije nije poveo hiljade i hiljade. Spomen na Arsenija arnojevia, osim Lazarevog kulta i svetosavskog, brino je uvan u Sentandreji kao glavni stub srpskog verozakona. Tu se patrijarh najdue zadravao. Nedaleko odatle, vie sela Zbega, na jednom izvoru pod bregom se odmarao. Kasnije, na tom mestu, sentandrejski trgovci nainie skromnu baroknu esmu i nazvae ovo zavetno mesto Patrijarhova voda. U Sentandreji je arnojevi brinuo o ratrkanom svom ilirsko-rascijanskom narodu; o carskim privilegijama, o "vicegeneralu" Jovanu Monasterliji. Odavde je odlazio u Be vanim narodnim poslovima. Ovde je 6. septembra 1704. primio poruku Franje Rakocija da "protiv Doma Austrijskog oruje digne" to, razumljivo, nije mogao prihvatiti nasluujui odmazdu. U Sentandreji je sluio arhijerejske liturgije na antiminsu koji je tih godina poruio iz Bea. Tada su novi Sentandrejci urno pristizali na osveena mesta, molei se dugo i traei u molitvama puno. Vie od same liturgije narod je, posle inodejstvija, oekivao besedu, ivu re, iz koje e dokuiti neto vie o srpskim pravima i privilegijama, o austro-turskim ratovima, o slavnoj bici kod Slankamena (1691), o Karlovakom miru (1699), o grofu oru Brankoviu i inima. Ako se o tome ne bi besedilo, posle bogosluenja bi Sentandrejci saletali svetenike, monahe i arhijereje. A njihovi odgovori su primani kao utehe i moralne pouke, kao politiki govori.
Bogomolje-brvnare

Bilo je to nacionalno i versko okrepljenje u godinama tekih iskustava i iskuenja. Tako je u crkvama i oko crkava vladalo ne samo molitveno ve i nacionalno-politiko raspoloenje. A kakve su bile sentandrejske crkve tih godina? Neposredno posle seobe doseljenici su ovde brzo podigli svoje skromne bogomolje-brvnare, koje su pre podseale na baije iz planinskih krajeva nego na varoke crkve. Tada su se jo nadali da su ovamo doli na nedugo vreme i da e se, u sreni as, posle pobede hrianskog oruja nad Turcima, vratiti u svoju domovinu. Otuda i crkve-brvnare. U junom delu naselja, na budimskom putu, podigli su crkvu sv. arhanela Mihaila, koju, po doseljenicima iz ovog kraja, nazvae Poarevaka. Drugi pak iz okoline iprovca, nainie od greda i dasaka crkvu Svetonikolajevsku, koja odmah dobi ime iprovaka. U samom centru naseobine, na pijaci, podigoe slinu crkvicu posveenu Blagovestima. Na severnoj strani, nedaleko od viegradskog druma, zanatlije tabaci, koji su se bavili preradom koe, istih godina sagradie Preobraensku ili Tabaku crkvu. Ispod Klise, blizu stare katolike crkve, izgleda da su zatekli manju crkvu posveenu Uspenju Bogorodice ona postade Saborna, a nazivahu je jo i Beogradska crkva. Na jugozapadnoj strani nastala je Opovaka, a u Zbegu, Zbeka crkva, posveena Silasku Svetog duha.
Monumentalne graevine

Kada su se malo obogatili i sredili, srpski graani su na istim mestima na kojima su bile crkvebrvnare podigli sedam baroknih crkava. Sabornu crkvu, koja ide malo u oran, zovu jo Uspenska i Beogradska. Padom Beograda, 1521, naseljeni su prvi Srbi, i oni su je ozidali. Zidana je pri kraju prologa veka; stil rokoko, pomean s mnogim domecima barok-stila. Pada u oi polihromija fasade, u kojoj se meaju crveni, zeleni i uti tonovi. Ikonostas je slikao poznati novosadski slikar Vasa Ostoji, izmeu 1777. i 1781.godine. Tada su, u istom stilu, konstruisana i templa i pevnice; templa karejske kole izobiajila su se s vremenom, a okrugle pevnice na obrtaljci, takozvani klirosi, iezoe. I stolove vizantijskoga kroja izbacie, i zamenie ih novim rokoko. Preobraenska crkva, takoe sa lepim ikonostasom, zidana je 1741 46. godine. Ikonostas je slikan izmeu 1755. i 1765. godine. To je delo nepoznatog majstora koji je bio u punoj posesiji svoga zanata i stila ruskog crkvenog baroka. Slava ove crkve ula je u turistiki kalendar grada. Na Preobraenje turisti dolaze u Sentandreju, gledaju, i belee. Snimaju litiju i okreu objektive uvis, prema fasadi, za iju se dekoraciju navodi da je na mei baroka i klasicizma. Blagovetenska crkva je sazidana 1752. godine. Nazivaju je Grkom. Postoji ugovor o izradi ikonostasa zakljuen sa slikarom Mihailom ivkoviem, koji se spominje kao "pozdno prednapisavjisja" u Dositejevom Mezimcu, izdanom 1818. godine. Tu on figurira kao "ivopisac

budinskij". Njegov ikonostas datira iz 1790. godine. Poarevaka crkva graena je od 1759 63. godine. Ikonostas je slikan 1742. godine. Ova godina je zabeleena na ikoni "Rodestvo Hristovo". Na njoj je prikazano nekoliko scena: Bogorodica u sredini, u gornjem levom uglu poklonjenje mudraca, u donjem kupanje, na desnoj strani gore aneo javlja vest pastirima, a dole razgovor pastira sa Josifom, koji je neraspoloen. Ikonostas je prenesen iz brvnare. Opovaka crkva zidana je 1759. Od 1914. prodata je kalvinima. Ba u to vreme, ispod Baje, u Santovu, okci prelaze u pravoslavlje, i episkop Georgije Brankovi poklanja ikonostas Opovake crkve za crkvu u Santovu. Kiprovaka crkva sazidana je 1790. Ona je takoe prodata katolicima. Ikonostas je 1923. prebaen u Prizren, u Bogorodicu Ljeviku. Prodata je i Zbeka crkva, koju su u predgrau Sentandreje podigli Srbi 1738. Katolici su je iznutra preuredili kako to zahtevaju njihovi propisi, a na ikonostas prenet je u Peuj, i smeten u jednoj kapeli, 1948. godine. Ovi visoki hramovi od cigle i kamena, produkt su poznog baroka, stila koji je odgovarao novim umetnikim raspoloenjima. Monumentalne graevine za ondanje prilike, ostale su zadivljujue i za sadanje pojmove.
Slava-krsno ime

U Sentandreji svaka kua ima svoju slavu, koja se ovde naziva krsno ime. Za slavu svetenik sveti vodicu, kojom se mesi kola. Kola svi seku sami bez svetenika. Obiaji koji prate slavu u drugim srpskim krajevima ovde su sasvim reducirani. Najvie se slavi Sveti Nikola, pa onda: urevdan, Sveti Jovan, Petrovdan, Spasovdan, uric, Sveti Stevan, Sveti Dimitrije, Sveti Vasilije, Sveti Aranel Mihailo, Sveta Petka, Sveti Pantelija, Velika Gospojina, Sveti Luka, Vavedenje i Sveti Lazar.

Prohor Pinjski prorotvo u snu Diogenovom

Ispunjavajui prorokovu elju Diogen najpre u Nagorianima podie jedan hram, a potom i crkvu na reci Pinji, gde vekovima poivaju svete i udotvorne moti, iz kojih do danas tee sveto miro
pie: Anela Vujnovi

Iako je putokaz koji namernike upuuje na skretanje za manastir Sveti Prohor Pinjski neprimereno mali i jedva uoljiv, to danas nikome vie ne smeta. Jer, manastir je godinama nezaobilazno odredite ili odmorite stotinama hiljada ljudi koji su se u njega zaputili ili tek prolaze delom autoputa izmeu Vranja i Bujanovca. Skree se, dakle, kod Ristovca i, posle dvadesetak kilometara vonje kroz ivopisan predeo, stie do uzvienog prizora: do kotline gornjeg toka reke Pinje i prostora ne sluajno nazvanog Prohorovo. Od planinskog prevoja na visini od devetsto metara, dole se stie strmoglavim serpentinama sa kojih se, povremeno, prua vidik na manastir. I tek kad se stigne pred ogromne drvene dveri, dokui se da je to udesno mesto neobinog duhovnog mira i najtie tiine pod kapom nebeskom. Manastir bleti svojom belinom ispod monog Kozjaka.
Legenda i istorija

Po narodnom predanju, manastir svetog Prohora Pinjskog podigao je vizantijski car Diogen (Roman etvrti Diogen) u jedanaestom veku. Posvetio ga je prepodobnom ocu Prohoru. O tome postoji legenda. Roditelji svetog Prohora dobili su sina u poznim godinama. Kad je Prohor napunio osam godina, dali su ga da "ui knjigu". Nakon punoletstva, kada je izuio knjigu mudrosti, roditelji odlue da ga

oene. Prohor tad svoje imanje razdeli siromasima, ode u pustinju i svoj ivot posveti Bogu. U pustinji je iveo 32 godine i za to vreme nije sretao ljude. Kada je Diogen, budui rimski car, bio u lovu u planini Kozjak, susreo se s pustinoiteljem Prohorom, koji mu je prorekao da e postati car. Ali ga opomenu da ne zaboravi na starog pustinjaka. Diogen poslua starca, otputova u Carigrad i ubrzo postade car. Ali, zaboravio je na proroka. Prohor mu se javio u snu i opomenuo ga da mu makar mali hram podigne. Ispunjavajui prorokovu elju Diogen najpre u Nagorianima podie jedan hram, a potom i crkvu na reci Pinji, gde vekovima poivaju svete i udotvorne moti, iz kojih do danas tee sveto miro. Manastir je obnovio kralj Milutin, o emu svedoi sauvani deo crkve, na ijim je ostacima podignut 1389. godine. Po sauvanom opisu u manastirskom letopisu, stara Milutinova crkva bila je skromnih dimenzija, ivopisana, sa pripratom koju je podigao knez Lazar. Unutar hrama bila je kapela svete Bogorodice. Manastir svetog Prohora stradao je od Turaka 1454. godine. Obnovljen je krajem petnaestog veka, kada je crkva ivopisana.U turskom popisu pominje se 1519. godine, a deceniju kasnije, takoe u turskom popisu, navodi se pod imenom Ipan. Krajem sedamnaestog veka iguman manastira bio je Ilarion. Manastir je teko stradao (1817) od Arnauta. Posle Drugog srpsko-turskog rata (1877 1878) manastir Prohor Pinjski je ostao pod turskom vlau. Crkva je gorela krajem devetnaestog veka. Obnovljena je 1898. godine.

Manastirska zdanja

Od stare Milutinove crkve sauvan je juni deo oltara. Pretpostavlja se da je to najstariji deo crkve, odnosno ostatak hrama koji je podigao car Roman Diogen jo u jedanaestom veku. Zbog ovih ostataka dananji oltarski prostor je okrenut severoistono. U junom delu oltara je kivot sa motima svetog Prohora. U sastavu oltarskog dela hrama, na jugoistonoj strani, nalazi se monaka kripta. Ceo manastirski kompleks okruen je raznim zdanjima. Na temeljima starog konaka, ili "Pop-Neine zgrade", iz 1832. godine, podignut je 1912/13. godine trospratni konak od tvrdog materijala. Desno od Vranjske kapije nalazi se takozvani Vranjski konak, zidan 1854 1862. godine, takoe na tri sprata, zaslugom Hadi-Mihaila Pogaarevia. Na severnoj strani je zdanje sagraeno (1891) trudom popa Jeftimija. U manastirskoj porti postojale su jo dve crkvice: Svetog arhanela Mihaila i svetog Jovana. Za manastir svetog Prohora vezano je, jo od vremena svetog Save, manastirsko leilite-bolnica i

kola. Prvi uitelji bili su monasi, i to oni koji su dolazili iz Hilandara. Jedan od njih je monah Martirije Hilandarac. Osnovna kola pri manastiru osnovana je 1878. godine. Osnova hrama iz 1898. godine je pravougaona, sa trostranom apsidom na istonoj strani. Na zapadnoj strani je osmostrani zvonik. Crkva ima pet, odnosno est kubeta, od kojih je srednje najvee, etiri su manja, a iznad oltarskog prostora je kube koje je nie od ostalih. Unutranjost hrama dele na tri dela etiri masivna stuba. Crkva je zasvedena poluobliastim svodom.
ivopis i rukopisi

Crkva svetog Prohora je u srednjem veku tri puta ivopisana: prvi put u vreme kada je hram podignut, potom u vreme kralja Milutina (fragmenti tog slikarstva, koje je 1316. godine izveo poznati slikar Mihailo Astrapa, vidljivi su) i krajem petnaestog veka (1488/9). Prema sada unitenom natpisu, fresko slikanje je platio Marin, sin svetenika Radonje iz Kratova. Najverovatnije da je tada ponovljen i raspored i tematika starog ivopisa. Ovo slikarstvo, po stilskim odlikama, svrstava se u najbolja likovna ostvarenja kraja petnaestog veka. Kapela sa june strane crkve oslikana je u esnaestom veku freskama izuzetnog umetnikog kvaliteta. Posle obnove 1904. godine, u vreme igumana Vladimira i tutora Nedeljka Kovaevia, crkva je ponovo ivopisana. Portreti igumana i tutora predstavljeni su na zapadnoj strani kod ulaznih vrata. Suprotno od ktitorske kompozicije prikazan je narod iz okolnih sela kako obnavlja manastir. Na povrini junog zida ilustrovani su dogaaji i linosti vezani za prolost Pinjskog manastira, meu kojima su kralj Milutin, Stefan Deanski, zatim scene vezane za svetog Prohora i cara Diogena. Na severnom zidu prikazani su slovenski podvinici i pustinoitelji: Jovan Rilski, Joakim Osogovski i sveti knez Lazar. Ovaj ivopis uradio je neposredno posle Prvog svetskog rata Trajko Jovanovi, ikonopisac iz Kumanova. Ikonostas je uradio Lukijan Bibi (1934/35). Tokom vievekovnog postojanja u manastiru svetog Prohora bila je razvijena prepisivaka delatnost, a kasnije je postojala i tamparija. U manastirskoj kuli uvana je bogata biblioteka, u kojoj su bile 33 rukopisne knjige, od kojih dve pisane na pergamentu. Ova biblioteka stradala je u oba svetska rata, 1915 i 1941. godine. Meutim, iako je kroz istoriju potvreno da graevine mogu postradati, dokazano je i da rukopisi nikada ne mogu u potpunosti izgoreti.
Tekst na mermernoj ploi

Namernike, u prvi mah, zbune konaci, najvei posle onih hilandarskih. To je delo vere i ruku bratstva manastira i bogobojaljivih ljudi graeno tokom devet vekova. Ali, ne samo to. U samom ulazu u juni konak, desno od vrata, nalazi se mermerna ploa sa uklesanim tekstom: "Ovo staro zdanje manastira Svetog oca Prohora Pinjskog podignuto je 1854 1861. godine, a obnovljeno 1986 1988.godine, saradnjom Socijalistike Republike Srbije i Srpske pravoslavne crkve. Ugovor o obnovi konaka potpisali su 5. maja 1986. godine Ranel Veljkovi, predsednik Optine Bujanovac, i g. Sava Andri, episkop vranjski. Investitor: Vrelo-Bujanovaka banja. Glavni projektant: arhitekta Aleksandar Radovi. Zavod za zatitu spomenika kulture Ni. Izvoa poslova: Progres Pirot i Todor Dukin Beograd. Projektant je nosilac Borbine nagrade za arhitekturu Srbije u 1988. godini."

Staro i Novo Hopovo darovi Brankovia

Manastir Staro Hopovo danas je u ruevinama i bez prisustva monaha. Poiva u umi kao nemi svedok istorije
pie: Anela Vujnovi

Istono od manastira Novo Hopovo na maloj zaravni Fruke gore, izolovan i nepristupaan, lei manastir Staro Hopovo ili, kako se esto naziva, "stari manastir". Do njega zaista nije lako doi, ne toliko zbog teko pristupanog terena, ve uglavnom zbog toga to su putevi zbog retkih prolazaka skoro u potpunosti obrasli visokom travom. Ali, onog momenta kad ugledate Staro Hopovo, neete aliti zbog svih onih napora koje ste morali da podnesete. Danas je crkvica u prilino loem stanju. Iz krova je ve i drvee poraslo, na crkvi nema prozora ni vrata, pod je povaen, ali ipak ona i dalje poseduje neku atmosferu koju neete imati prilike da osetite ni u mnogo veem, Novom Hopovu.

Staro Hopovo
Istorija

Staro Hopovo podigao je izmeu 1496. i 1520. godine despot ore Brankovi (Maksim). No, predanje koje to navodi dosta je nesigurno, pa je i danas to pitanje otvoreno. Turski spisi ga pominju u vie navrata (1545 48, 1566 69, 1578), a domai ak i neto ranije. Od prvobitne crkve posveene svetom Nikoli (koju je, smatra se, izgradio despot ore Brankovi) nije ostalo nita i ona je potpuno razruena. Kada je bila sagraena od drveta, a pokrivena crepom, tada je veoma lako stradala od zemljotresa 1751. godine. Umesto nje je 1752. godine nikla nova crkva, posveena svetom Pantelejmonu (u vreme igumana Zaharija). To je crkva koja i danas postoji, ali treba znati da ona nije podignuta na istom mestu gde je bila prvobitna crkva ve neto malo dalje. Opis frukogorskih manastira (1753) ve spominje Staro Hopovo kao metoh manastira Novo Hopovo. U to vreme crkva nije bila oslikana, ve samo okreena u belo, a nije imala ni ikonostas. Dananji hram je malih razmera (jednobrodna bazilika koja poiva na kvadratnom tamburu ukraena slepim arkadama), sa desetostranim kubetom (iznutra kruno) na uglovima ukraenim kolonetama. Crkva

je zidana od tesanog kamena. Zvonik ne postoji niti ga je ikada bilo. Unutranjost crkve je veoma jasno izdeljena na pripratu, naos i oltar. U jednobrodnoj crkvi sa kupolom bogato rezbareni ikonostas slikao je 1793 1800. godine iriki moler Jefrem Isajlovi. Manastir Staro Hopovo danas je u ruevinama i bez prisustva monaha. Poiva u umi kao nemi svedok istorije.
Manastir Novo Hopovo

Manastir je osnovan poetkom XVI veka mada se jedno vreme mislilo da je crkva svetog Nikole podignuta 1576. godine. Tu zabunu je uneo natpis nad zapadnim ulazom iz crkve, gde se navodi da je te godine (1576) crkva podignuta od strane Lacka i Marka Jovia, stanovnika Gornjeg Kovilja. Danas se zna da ovaj podatak nije taan i da je Novo Hopovo starije, kao i to da je te godine umesto starije sagraena nova crkva. Natpis se upravo odnosi na taj dogaaj, preciznije reeno crkva potie iz starijeg vremena. Da je to tako, vidi se i iz nekih starijih zapisa. Tako postoji navod u Hopovskom mineju (iz vremena igumana Pavla) da je manastir postojao jo 1541. godine i da su te godine u njemu ivopisani oltar i kube, dok zapis iz 1555. godine (u vreme igumana Stefana) navodi Hopovo u vezi s prenoenjem motiju svetog Teodora Tirona. Sudei po tome manastir je postojao jo od poetka XVI veka, pa se izvodi zakljuak da je morala postojati i neka starija crkva na kojoj lei sadanja.

Novo Hopovo
Kulturno sredite

Kako o vremenu gradnje manastira tako i o njegovom osnivau postoji vie verzija. Po tronokom rodoslovu manastir je osnovao slepi Stefan Brankovi (1420 76). S druge strane, itije srpske despotice Angeline, kao osnivaa navodi despota ora Brankovia (Maksim) i to u vremenu od 1496. do 1502. godine. Po tome izvoru manastir Novo Hopovo jeste njegova prva zadubina. Danas se zvanino smatra da je manastir zadubina despota ora Brankovia. Osim to je materijalno dobro stajao, manastir je od samog poetka bio i jako kulturno sredite, tako da se tokom 1578. godine manastir Novo Hopovo u putopisu Stefana Gerlaha (1573 78) pominje kao mesto gde postoji monaka kola. Crkva (oltar i naos) prvi put je oslikana 1608. godine. Ne zna se ko su bili autori, ali se pretpostavlja da su to bili neki slikari iz Svete gore. Upeatljiv je primer slike "Pokolj vitlejemske dece", koja je u potpunosti preuzeta sa iste takve freske u Katolikonu crkve manastira Lavra. Slino je i sa nekim drugim freskama. Priprata je ivopisana mnogo kasnije tek 1654. godine. ini se da su te freske bile i pozlaene, meutim s vremenom je pozlata ili propala ili bila ostrugana. Ono to je interesantno jeste to da umetnici koji su radili freske u priprati nisu sledili novi pravac kao slikari koji su radili naos, ve su se vratili tradiciji, ali, moda ba

zahvaljujui tome, ostvarili su daleko kvalitetniji rad nego njihovi prethodnici u naosu. Ko su bili oni, ostaje tajna. Monasi iz Novog Hopova esto su odlazili u Rusiju po pomo. Da su tamo ne samo rado primani ve i veoma cenjeni, vidi se iz gramate (povelje) koju su dobili 1641. godine od ruskog cara, da novohopovski monasi (bilo ih je tada ezdesetak) mogu svake sedme ili osme godine dolaziti za pomo u Rusiju. Manastir je teko stradao 1684. i 1688. godine od Turaka i tada su monasi sa motima svetog Teodora Tirona beali u abac, a onda u manastir Radovanticu. Obnova je zapoela ve sledee godine, ali tek provizorno. Tek od 1693. do 95. godine, kada su sreeni odnosi sa turskim vlastima, moglo se misliti o trajnijim radovima na manastiru. I tih godina manastir stoji dobro, jer, po navodima opata Boninija, poseduje oko 1.800 jutara poljoprivrednog zemljita, kao i etiri mlina.
Arhitektura

Krupniji graevinski radovi morali su da saekaju do 1728. godine, kada je izgraena trpezarija, gostinska odeljenja i manastirski konak na istonoj strani (dozidan uz stari iz 1641. godine); zapadna strana konaka je zidana 1733. godine, a dozidana je 1750. godine. Jedan zapis iz 1771. godine tvrdi da je u to vreme manastir bio okruen konacima sa sve etiri strane. Upravo od tada konaci imaju svoj dananji barokni izgled. Treba obratiti panju na njihov specifian oblik, koji dolazi zbog toga to je teren na kojem su izgraeni neto nagnut pa su graditelji morali da mu se prilagoavaju. Upravo 1751. godine Hristofor efarovi je uradio graviru "Raspee i stradanje Hristovo", gde je prikazan manastir. Zvonik je zidao majstor Vencl Novak iz Petrovaradina, a dovrio ga Facel Nikolaus. Prilikom gradnje, kada su majstori doli ve do treeg sprata, episkopu Sofroniju on se uinio uzak i mali, pa je bio kompletno sruen i ponovo zidan. Na zvoniku u visini prvog sprata nalazi se mala kapela. Danas zvonik ne postoji jer je tokom II svetskog rata sruen. Crkveni ikonostas je rezan u periodu izmeu 1754 70. godine, a barokni uticaj je sasvim vidljiv (rad Paula i Antona Raznera). U svakom sluaju re je o umetniki veoma vrednom radu, tim vie to je celokupni ikonostas bio pozlaen. U II svetskom ratu manastir je poruen, ikonostas demontiran i oteen, a pokretni materijal odnesen. Na rekonstrukciji crkve radi se od 1949. godine. Slava manastira Novo Hopovo je Prenos motiju svetog Nikole 22. (9) maj.
Hopovo "Edemska baa"

U periodu 1757 60. godine u manastiru je boravio Dositej Obradovi, ali se u njemu nije dugo zadravao. Ipak, ove tri godine provedene u manastirskim elijama, ostavile su u njemu i njegovim delima dubok trag: "Ide se sve pokraj jednog potoia, pored koga stoje nasaeni veliki orasi i druga drevesa koja ga osenjavaju i uvaju od sunca. Na levoj strani vide se brda i holmii, pokriveni s vinogradi i vonjaci. S desne strane potoka pruila se jedna veselovidna dolina, sva pokrivena i ukraena s livadami punim zlaka i cvea selnoga, koja se protegla do blizu manastira. A s one strane doline, rekao bih da su carske bae"

Mala Remeta dah prohujalog vremena

Na samom ulazu u manastirski kompleks (sa desne strane) sada se nalazi mala kapela svetog Ilije, koju su monahinje sagradile pre desetak godina. Jo i sada se osea lep miris novog drveta od kojeg je sagraen ikonostas
pie: Anela Vujnovi

Manastir Mala Remeta Turci u svojim knjigama pominju 1546. godine pod imenom Remetica. Kao njegov mogui osniva navodi se "sremski kralj" Dragutin Nemanji, koji ga je, navodno tokom XIV veka, kao metoh poklonio manastiru Rai na Drini. Spaljivan, pa obnovljen, manastir je tek od 1739. dobio crkvu. Danas ga u aktivnom stanju odravaju monahinje.

Stradanja i obnova

Tokom 1588. godine u turskom popisu pominje se manastirsko imanje i ini se da ono nije bilo malo. Pretpostavlja se da je zbog toga za ovaj manastir tokom 1566. godine odreena otkupna cena od ak 6.000 aspri (aki). Meutim, manastiru nije bio suen miran ivot, tako da je nedugo potom spaljen, verovatno od Turaka (i odmah zatim raseljen). Od tada je ovaj manastir naputen, ali ini se 1679. godine (patrijarh Arsenije arnojevi dozvoljava monasima manastira Rae da se nasele u Malu Remetu). U to vreme manastir je bio u potpunim razvalinama, pa su ga monasi iz Rae obnovili. Moda od tog dogaaja i potie pria da je kralj Dragutin Malu Remetu poklonio ovim monasima. Od tada se Mala Remeta vodi kao metoh Beoinskog manastira. Iz tog vremena potie i manastirski peat. Nema sumnje da su raanski monasi obnovili Malu Remetu, ali kakve su prirode bili graevinski radovi koje su oni obavili, teko je rei; verovatno ne posebno veliki jer se tek od 1739. godine poinje graditi crkva uz pomo Stanka Milinkovia iz sela uljma. Da je i tada Mala Remeta bila metoh manastira Beoin, vidi se iz ugovora sa zidarima, gde je navedeno da se nova crkva nalazi na "gruntu manastira Beoina, zvano Remetsko". Manastir je u to vreme veoma siromaan, pa se tako u vizitaciji iz 1753. godine navodi da ima samo est prnjavoraca, kaaru od drvenih stubova prekrivenu aom, ambar od dasaka pokriven trskom, itd. Crkva je sazidana od kamena i cigle, ali dugo vremena nije ni okreena, a ni osveena. Verovatno zbog nedostatka sredstava jer je manastir veoma siromaan. To je bio i 1753. godine,

kada je od imanja imao samo jednu batu, zatim "2 vinograda u nima 17 motika; liva, drva oko manastira oko 600; jedna livada na gradini v nej 30 kosa, druga bliz manastira 12 kosa, tretja u Zeaju 2 kose, etvrta u Grabivcu 3 kose; jedan gaj vie manastira zabranen; jedan majdan bliz manastira".
Crkva

Tek 1760. godine mitropolit Pavle Nenadovi osvetio je manastirsku crkvu, pa se pretpostavlja da je te godine ona bila u potpunosti dovrena. Crkva ima krstoobraznu osnovu u tradicionalnom vizantijsko-srpskom stilu. Kube direktno izrasta iz krova i suava se ka vrhu pa to predstavlja jedinstven sluaj meu frukogorskim manastirima. Na njemu je ukupno devet polukrunih dvojnih prozora. Zidovi crkve su od tesanog kamena sivoplave boje sa irokim spojnicama, to nije najvetije izvedeno, ali ipak daje veoma lep rustian i pomalo grub izgled. Manastir se od tada veoma malo promenio (bilo je neto graevinskih radova 1909/10. godine) i ukoliko elite da osetite, makar i prividno, dah prohujalog vremena, moete ga osetiti upravo tu pored ove lepe crkvice. Tiina i zelenilo kojim je okruen moe da doara bar deo one atmosfere kojom je bio nadahnut njen graditelj. Manastirski konak podignut je kao posebna zgrada (jedno krilo) uz manastir i datira iz 1758. godine, a izgraen je zahvaljujui novanom prilogu Jovana Jovanovia, oficira petrovaradinske regimente. Nekada je manastir imao konake sa dve strane crkvice (severne i june), ali prilikom obnove 1896. godine obnovljen je samo jedan. Danas je konak lepa, velika, spratna i u belo obojena zgrada. Sama unutranjost crkve ima jedno pomalo udno reenje, budui da pregradni zid u potpunosti deli srednji deo crkve od priprate pa to umanjuje vidljivost. Sama unutranjost crkve je dosta prostrana mada se to, gledajui samo spolja, ne bi moglo rei. Na unutranjem zidu u priprati nalazi se i ploa na kojoj pie da je ona tokom 1879. godine prekrivena belim limom umesto dotadanje indre. Moda je to i propust, jer se time umnogome umanjio njen rustian izgled.
Vredne ikone

Crkvu je iznutra oslikao veoma prosean slikar Kosta Vanelovi (1909/10), tako da njegovi prikazi Hrista, svetitelja, sv. Save, koji se odrie krune, kneza Lazara (severna pevnica), cara Uroa (juna pevnica) nemaju neku posebnu vrednost, mada nisu neinteresantni za prosenog posmatraa. Mnotvo detalja na njima i te kako moe da odri panju posetilaca. Mnogo je vredniji ikonostas. Rezbarski rad (nekog majstora Petra) nije neto to e izazvati posebno divljenje, jer je rezbarija veoma skromna. Sam ikonostas sastoji se iz ukupno pet zona (etiri reda ikona i luneta) sa ukupno 53 ikone rad vie majstora. U prvoj zoni nalaze se prestone ikone Pokrova Bogorodiinog, Bogorodice, Spasitelja i Jovana Krstitelja. Sigurno je da je prestone ikone uradio Janko Halkozovi (potpisan na prestonoj ikoni Isusa Hrista). U vreme dok je radio u manastiru Mala Remeta on je iza sebe ve imao uraen ikonostas kapele manastira u Rakovcu. Upravo etiri prestone ikone jesu ono na ta treba obratiti panju, jer su uraene u mekim, lakim i razigranim bojama, to je pouzdan znak uticaja italo-kritskog slikarstva. U sledee tri zone nalaze se ikone koje prikazuju velike praznike, apostole i proroke. U luneti se nalaze tri ikone (jedna na krstu) i ne zna se ko bi mogao biti njihov autor. Ikone koje su uraene na carskim dverima (Blagovesti), svetitelji na bonim dverima i medaljonima iznad dveri jesu rad Koste Vanelovia, ali bez neke posebne vrednosti. Ipak, ikonostas je vredan da se vidi zbog nekog posebnog daha koji iz njega proistie i uklapa se u atmosferu crkve. Danas manastir poseduje i komadi moti svetog ora Kratovca. O njima postoji veoma interesantna pria koja je najskorijeg datuma. Pre petnaestak godina u manastirskoj crkvi menjane su celivaonice i u jednoj od njih, negde ispod dasaka, bile su sakrivene ove moti.
Primer tradicionalne arhitekture

Ono to je karakteristino za manastirsku crkvu i na ta treba obratiti posebnu panju jeste skoro potpuno odsustvo baroknih uticaja. Upravo to i jeste vrednost ove crkvice i ba zato ona predstavlja ist primer tradicionalne arhitekture iz krajeva juno od Dunava i Save. Sama crkvica nikada nije imala zvonik, a monahinje su zvonile zvonom koje je bilo privreno na veliko stablo lipe. Danas je odmah uz manastir na nekoliko drvenih stubova prekrivenih limenim krovom privreno zvono.

Na samom ulazu u manastirski kompleks (sa desne strane) nalazi se mala kapela svetog Ilije, koju su monahinje sagradile pre desetak godina. Jo i sada se osea lep miris novog drveta od kojeg je sagraen ikonostas. Kapelica je u potpunosti prekrivena freskama. Slava manastira Mala Remeta jeste Pokrov Presvete Bogorodice 14. oktobra (odnosno 1. oktobra po starom kalendaru).
Monahinje nomadski duh

Nomad koji postoji u svakom od nas u vidu nostalgije, u vidu mogunosti, ne zna za lini identitet, "svest o sebi" mu je nepoznata. Postoji jedino svest o Bogu i u Bogu. Ne govorei ni "mislim" ni " jesam", on poinje da se kree i u tom kretanju ini bolje od "misliti" u najpunijem znaenju rei; izgovara neki prostor-vreme mnogostrukih usredsreenja, to predstavlja neku vrstu nagovetaja sveta kroz samoodricanje i pokornost. Monahinje manastira Mala Remeta, iji nomadski duh prati Jefimijin kult, primer su vrhunske doslednosti u okviru vieg i ka viem stepenu duhovnosti.

Manastir Beoin belo, lepo delo

Manastir ima veoma lep park, koji je svojevremeno podigao Dimitrije Brankovi. Dodue, on je danas dobrim delom i zaputen, ali jo uvek je veoma lep, sa ureenim stazicama i unutranjim kamenim ukrasima
pie: Anela Vujnovi

Kao i veina frukogorskih manastira, i osniva manastira Beoin je nepoznat. O njemu ima iznenaujue malo podataka, to je pomalo udno jer se po mnogo emu radi svakako o elitnom frukogorskom manastiru. O nainu kako je manastir dobio ime postoji pria arhimandrita Firmilijana (kasnije mitropolit skopljanski, rukopoloen 1902, umro 1903). On tvrdi da su ga osnovali raanski monasi pa su ga nazvali Beoinom jer je bio "in, belo, lepo delo". Crkva nije bila velika, ali su joj zidovi izgleda bili masivni, izraeni od kamena i sa obaveznim kubetom iznad pevnica. Manastir danas odravaju vredne ruke monahinja u aktivnom stanju.

Pisani izvori

Prvi put ga u pisanim izvorima navode Turci 1566. godine nazivajui ga sa "manastir Novoselo", kod Beoina. Ponovo ga spominju 1578. godine, zatim 1588. godine, kada navode da manastir ima u vlasnitvu dve vodenice, vinograd, bate, te da plaa godinju dabinu od 700 aki. Manastir Beoin se spominje i u arhivi ruskog ministarstva spoljnih poslova 1622. godine. Tada je iguman Longin iao u Moskvu traei materijalnu pomo. ini se da je manastir u to doba teko stradao i da

je svrha igumanova puta bila materijalna pomo za obnovu manastira. Godine 1629. ponovo iguman beoinski, ovaj put Antonije, putuje za Moskvu po pomo. Do Moskve nije uspeo da doe jer mu to iz nekog razloga nije doputeno, pa je morao na odgovor da eka u Putovalju. To mu se ekanje isplatilo jer je pomo dobio. U istoriji manastira moda je odluujua 1697. godina. Te je godine patrijarh Arsenije III dozvolio monasima manastira Raa (na Drini) iz Srbije da se nasele u opustelom Beoinu. Od tada potie i uveno patrijarhovo "Otvorano pismo", koje je on u Tabanu dao raanskim kaluerima koji su tada iveli oko Budima. Po svemu sudei manastir je u to doba bio opustoen budui da je besneo austrijsko-turski rat u periodu 1683 95. godine. Odmah po dolasku u Beoin monasi manastira Rae sruili su staru crkvu i u blizini sagradili novu, koja je bila od drveta. O toj novosagraanoj crkvi zna se jako malo. Jedino je vizitacija iz 1753. godine spominje kao malu, zidanu od drveta, "na emer svedenu", zatim da je vie pevnice bilo "trulo ustrojeno" kao i to da se manastir oduvek zvao Beoin. Ni ta drvena crkva nije dugo stajala jer je tokom 1731/32. godine na njenom mestu sagraena nova, sa velikom osmostranom kupolom. To je crkva koja i danas stoji. Sami radovi na crkvi bili su zavreni tek provizorno budui da je bila pokrivena crepom i obojena u crveno, ali jo uvek nije imala ikonostas. Sam oltar je bio odeljen amovim daskama od ostalog dela crkve i na takvim daskama stajale su ikone. Poto se zidanje nove crkve oteglo sve do 1740. godine, u meuvremenu je (1734 39) podignuta kapela na junoj strani manastira. Bila je to mala crkva sa uskim i visokim prozorima, polukrunom oltarskom apsidom i krovnim pokrivaem od indre sa jabukom i krstom. Ona je tokom 1905. sruena i sazidana je nova sa kvadratnom osnovom nad kojom se die kube, po projektu Vladimira Nikolia. Za nju je carske dveri nainio Dimitrije Jani i oslikao ikonostas. Istovremeno sa crkvom (1740) zavren je i kvadratni zvonik na tri sprata. Do 1762. godine uraeni su otvoreni trem i boni ugaoni prostor zvonika.
Dananji izgled

Dananji izgled manastir je dobio 1893. godine, kada su vrene velike prepravke (u to vreme arhimandrita Platona Teleckog). Danas je crkva jednobrodna graevina, neto vie izduena sa tri apside (jedna oltarska i dve pevnike). Nad njom se uzdie visoko poligonalno kube. Po svemu sudei i crkva predstavlja meavinu uticaja gotskog (stremljenje u visinu, prelomljeni lukovi, osmougaoni stupci), dok je portal meavina baroka i klasicizma. Crkva ima ukupno devet uskih pravougaonih prozorskih otvora koji je okruuju. Zvonik ima ukupno tri sprata i zavrava se niskom kapom kupastog oblika. Veoma je interesantan ulazni portal, iznad koga su izvajani orao i lav (simbol evanelista). Ono to je u crkvi manastira Beoin interesantno jeste ikonostas, veoma visok i veoma uzan. Idealno je uklopljen u arhitekturu naglaeno visoke i uzane manastirske crkve. Rad na ikonostasu zapoet je 1765. godine, a pretpostavlja se da ga je rezao Aksentije Markovi, majstor iz Novog Sada (on je 1784. godine rezao i arhijerejski sto). Ikonostas ima pet izrezanih zona (sa sveukupno 62 islikane ikone). Dok se u prvoj zoni nalazi red prestonih ikona, u drugoj su apostolic, treoj praznine ikone, etvrtoj proroci i u petoj se nalazi luneta sa osam ikona i krstom. Dva visoka stuba koji pridravaju kube (inae ima etiri stuba) jednim delom zaklanjaju ikonostas tako da ne postoji mogunost da se obuhvati pogledom u celini. Na carskim dverima naslikane su Blagovesti, dok su u donjem delu naslikana etiri jerarha. Slikarski deo radilo je vie majstora. Najstarije su etiri prestone ikone, koje je uradio novosadski majstor Janko Halkozovi (1756/7. godine). Dakle, one su nastale pre izrade ikonostasa i samo su u njega ugraene. To su Vaznesenje Hristovo, Isus Hristos (na obe ikone se potpisao zlatnim slovima), Bogorodica i Jovan Krstitelj. Ostali deo ikonostasa jeste delo Dimitrija Baevia i u potpunosti je podreen njegovom umetnikom impulsu. Pomalo neopravdano promie i slikarski rad Georgija Zografa na pevnicama i pevnikom stolovima. etiri izvanredno lepe ikone ukraavaju "skamije", ali zbog "blizine" ikonostasa prolaze skoro neopaeno. Tek nakon zavretka rada na ikonostasu crkva je ivopisana. Taj deo je obavio Janko Halkozovi.

Rekonstrukcija manastira

Opsena rekonstrukcija manastirskog kompleksa izvedena je 1893. godine, a manje izmene izvrene su 1921. godine. Manastir je nakon I svetskog rata bio u dobrom stanju, a Dimitrije Ruvarac navodi da je bratstvo raspolagalo velikom bibliotekom od 780 knjiga a imalo je i 63 crkvene. Ukupno je bila 41 rukopisna knjiga, i to veinom preostale od kaluera iz manastira Rae. I u tom periodu manastir je materijalno dobro stajao, tako da poseduje 2.536 jutara poljoprivrednog zemljita i to se stanje odralo sve do pred II svetski rat, kada manastir poseduje 1.971 jutro zemlje kao i vrednosne papire (akcije) u rudniku. Manastir ima veoma lep park, koji je svojevremeno podigao Dimitrije Brankovi. Dodue, on je danas dobrim delom i zaputen, ali jo uvek je veoma lep sa ureeniim stazicama i unutranjim kamenim ukrasima. Osim toga, u parku (iznad manastira) nalazi se i mala kapela sagraena 1905. godine, prava mala lepotica manastirske arhitekture. U kapelici se nalazi mali, veoma lepo izrezbareni ikonostas sa ukupno sedam ikona. U II svetskom ratu manastir je opustoen, a graevine su ostale neoteene. Slava manastira Beoin je Spasovdan 40. dan posle Vaskrsa.

Manastir Grgeteg legenda o Zmaj-Ognjenom Vuku

Unutranjost crkve nije ivopisana, ali su zidovi, svodovi i unutranjost kupole ukraeni mnogobrojnim floralnim ukrasima, koji ve sami po sebi privlae veliku panju. Moda nemaju veliku umetniku vrednost, meutim ne moe im se odrei lepota i skladnost
pie: Anela Vujnovi

Za manastir Grgeteg se tvrdi da ga je podigao Vuk Grgurevi (Zmaj Ognjeni) za svog slepog oca Grgura Brankovia (monaha Germana), ali istoriari to smatraju vie legendom nego injenicom. Kao i kod veine manastira ne zna se pouzdano ko je bio graditelj manastira Grgeteg kao to nije poznato ni vreme njegove izgradnje. Legenda tvrdi da je ovaj manastir podigao despot Vuk Grgurevi ne bi li smestio svoga slepog oca, Grgura Brankovia, hilandarskog monaha Germana. Navodi se ak i 1471. godina kao godina njegovog podizanja. No, poto je Grgur Brankovi umro 1459. godine, ova se pria oduvek smatrala samo legendom. Manastir danas u aktivnom stanju odravaju brine ruke monaha.

Stradanje i preporod

Pretpostavlja se da je manastir sagraen izmeu 1459 (pad Despotovine) i turskog osvajanja Srema (1521. godine). ini se da je manastir bio dobrostojei jer je u vreme "otkupa" od Turaka svoje vinograde, bate, livade i njive otkupio za iznos od 6.000 aki, dok su mu godinja davanja na ime uura od vina, itarica i konica bila poveana na 500 aki. Manastir je oigledno dobro stajao, pa opat Bonini navodi da je u 1702. godini imao ukupno etiri mlina, 200 jutara oranica i livada (u njemu je tada boravilo 25 monaha), a po jednoj austrijskoj povelji iz 1706. godine vidi se da je imao ukupno deset vodenica. Tokom 1739. godine Grgeteg je bio pribeite za kaluere iz manastira Slanci u Srbiji, koji su se beei pred Turcima sklonili u Grgeteg donosei sa sobom stvari, odede i knjige. Kad je opasnost prola, oni su se tamo vratili. Iste godine iz pridvorne kapele Beogradske mitropolije u Grgeteg su prenete i njihove prestone ikone. U vreme turskoaustrijskog rata (1683 99) manastir je paljen 1688. godine, a onda je i naputen, ali od 1691. godine, kada ga je austrijski car Leopold poklonio Isaiji akoviu, poela je i njegova obnova. Manastir je ponovo naseljen, a crkva i konaci su obnovljeni. Isaija akovi je sagradio crkvu od kamena koja je imala dva kubeta (vee nad malom pripratom i manje nad pevnicom). Pod crkve je bio poploan opekom, a zidovi su samo okreeni. Postojao je i ikonostas, za koji se danas ne zna ni kako je izgledao, ali ini se da je rezbarski rad imao umetniku vrednost. Ikone ve nisu bile ista vrednosti jer "Opis" za 12 ikona sv. Apostola jednostavno kae da su "proste molerie". Moda je i to bio razlog to je 1774. godine Jakov Orfelin preuzeo izradu novih ikona. Postoji tvrdnja da je ceo ikonostas izgoreo u velikom poaru iz 1841. godine, meutim ini se da nije tako. Pronaena je fotografija sa kraja XIX veka gde se ikonostas vidi u sasvim dobrom stanju, to znai da tada nije stradao. Iz nekog razloga on je zamenjen novim, koji i danas tamo stoji. Stari ikonostas na sebi ima ukupno 85 ikona, ali od njega je malo ta do danas sauvano jer je ikonostas bio zidan tako da su ikone slikane na zidanoj podlozi. Sauvane su samo prestone ikone sv. Nikole i sv. Jovana (raene na drvetu). Dananji oblik manastir Grgeteg duguje arhimandritu Ilarionu Ruvarcu, poznatom istoriaru, koji je dao da se 1899. godine u potpunosti izvri restauracija crkve i konaka. Novi ikonostas je sagraen (kombinacija kamena i metala) i ivopisan izmeu 1902. i 1904. godine od strane akademskog slikara Uroa Predia. Na ikonostasu je samo 21 ikona. Na prvi pogled ih je malo, ali je zato njihov format povean istovremeno. Predi je podigao prestone ikone iznad carskih dveri nasuprot dotadanjem obiaju da budu u nivou carskih dveri. Osim toga, od scena praznika izabrao je samo dva najvanija: Roenje i Vaskrsenje Hristovo. Nova crkva je obnovljena izmeu 1898. i 1901. godine po projektima zagrebakog arhitekte Hermana Bolea. Sveano osveenje manastira obavljeno je 10. juna 1901. godine. Prisustvovali su mitropolit Georgije Brankovi, Antonije Haksi, pesnik Laza Kosti, baki episkop Mitrofan (1900 18), nastojatelji svih frukogorskuh manastira i mnogi drugi. Arhimandrit Ilarion Ruvarac nakon ovog sveanog osveenja nije jo dugo iveo i umire 1905. godine. Njegov grob (sa skromnim spomenikom) danas se nalazi na breuljku vie manastira, na jednom divnom mestu sa kojeg se prua izvanredan pogled na celokupnu okolinu. Odmah u blizini, pod starim borovima, nalazi se otvoreni zvonik (tokom II svetskog rata sruen je manastirski zvonik). Budui da se nalazi na skoro najvioj taki, njegova se zvonjava prostire na veliku daljinu.
Biblioteka

Tokom II svetskog rata, su, osim uobiajenih oteenja, manastirski objekti doiveli i ruenje zvonika. Zvonik nikada vie nije obnovljen, te je manastirska crkva i danas bez njega. Na svu sreu, ikonostas nije stradao. Za ovaj manastir je vezano nekoliko interesantnih dogaaja. U njemu je 1730. godine umro arhimandrit Teodosije Peanin u 108. godini. Od 17 arhimandrita Grgetega (do II svetskog rata) ak ih je 11 izabrao za episkope, a German Aneli je imenovan za patrijarha (1881 88 ). Ono to je danas najlepe u manastiru jeste ikonostas sagraen uglavnom od mermera (gipsa i kovanog gvoa), tako da su jedino carske i dvoje sporedne dveri od drveta. Unutranjost crkve nije ivopisana, ali su zidovi, svodovi i unutranjost kupole ukraeni mnogobrojnim floralnim ukrasima, koji ve sami po sebi privlae veliku panju. Moda nemaju veliku umetniku vrednost,

meutim ne moe im se odrei lepota i skladnost. U sreditu ikonostasa nalazi se velika ikona na kojoj je prikazana Tajna veera sa Isusom u sredini, iji lik apsolutno dominira. Prestonih ikona ima ukupno etiri (sv. Nikola, Bogorodica, Isus, Jovan Krstitelj) i one se nalaze u drugoj zoni (u prvoj nema ikona izuzev na carskim dverima). U gornjoj zoni nalazi se velika ikona Svetog trojstva, a sa strane Hristovo vaskrsenje i Hristovo roenje. Na vrhu ikonostasa je veliki krst sa raspeem, a oko njega su dve manje ikone. Dragocenosti manastir nije imao mnogo, ali su one bile veoma vredne. Pred rat se u njemu nalazio epitrahilj koji je radila Jelena Crnojevi (1533. godine) od crvene svile. On se danas ne nalazi u Grgetegu, ve u muzeju Pravoslavne crkve u Beogradu. Vez na njemu je goblenski rad raen vie svilom nego metalnom icom (kod ostalih epitrahilja na Frukoj gori je obratno). Na epitrahilju su izvezeni Deisis i apostoli. ini se da je vezilja pokuala da upotrebom raznih boja imitira boje zografa na ikoni. On je danas dosta oteen. Manastir je takoe posedovao veliku biblioteku koja najveim delom potie od arhimandrita Ilariona Ruvarca. U vreme kad je on preuzimao manastir, biblioteka je posedovala 904 knjige (svrstane u 414 naslova), od kojih je dobar deo rukopisnih. Tu biblioteku je on nazvao "Starija biblioteka", a on sam formirao je "Noviju biblioteku", koja je brojala 819 knjiga (u 460 naslova). Biblioteka i danas, kao i manastir Grgeteg, u svojoj velelepnosti pleni raskonou i toplinom duha. Slava manastira Grgeteg je Prenos motiju svetog oca Nikolaja 22. (9) maj.
Mesto Ilariona Ruvarca

Ilarion Ruvarac, izuzetan istoriar i moda jo vei polemiar, i umro je u Grgetegu. Njegov grob se nalazi na manastirskom groblju, koje je smeteno na malom proplanku iznad manastira (u neposrednoj blizini velikog belog krsta). Na ovom groblju, okruenom hrastovom umom, ima desetak kamenih nadgrobnih spomenika, meu kojima onaj posveen Ilarionu Ruvarcu ima posebno mesto. Nalazi se na pomalo uzdignutom mestu, usamljen, sa jednostavnim granitnim spomenikom, na kojem piu samo najosnovniji podaci.

Manastir Diva Zadubina despota Jovana Brankovia

Sa tri strane manastir je okruen konacima, a sa etvrte zatitnim zidom. Vredan je panje deo slike koji prikazuje severoistonu stranu manastira, gde se vidi grobljanska kapela i koliba (moda peina) u kojoj je verovatno iveo pustinoitelj Matej
pie: Anela Vujnovi

Manastir Diva (narodno ipa) po predanju jeste zadubina despota Jovana Brankovia (1499 1502), a opis frukogorskih manastira iz 1753. godine ovo predanje dodatno potvruje. Meutim, zasada jo uvek nema bilo kakvog pisanog ili nekog drugog traga koji bi ovakvu situaciju mogao da potkrepi. O samome manastiru najstariji sauvani pisani pomen jeste u rukopisnom etvorojevanelju koje je pisano krajem XV veka i koje je dugo uvano u manastiru. Manastir je poznat i Turcima, koji ga navode u svom popisu iz 1566. godine, ali pod imenom manastir svetog Nikole u selu Lipovci. Turci navode da manastir poseduje dva vinograda i jednu livadu od pet kola sena. Na osnovu toga odreuju manastiru otkupnu sumu od 4.000 aki, to je veoma mala suma, pa je pretpostavka da su manastirske zgrade (izuzev crkve) bile od drveta. Danas manastir Divu u aktivnom stanju odravaju monahinje.

Borba za samostalnost

Sledei vaan pomen o manastiru potie iz 1706. godine. To je privilegija "ot Josifa cesara rimskog" (austrijski car Josif I), gde se manastir Diva navodi kao metoh manastira Kuvedina. To znai da je nekako od tog doba manastir Diva pao pod nadlenost Kuvedina. Meutim, takvo stanje stvari nikako nije zadovoljilo njegove monahe i oni narednih godina pokuavaju da povrate samostalnost manastira. Tokom vremena to im je u dva navrata i uspelo, ali samo zakratko. Stalni pratilac manastira Dive bilo je njegovo siromatvo, pa zato 1734. godine u njemu boravi bratstvo od samo etiri lana. Zbog toga manastir nema ni sve bogoslubene knjige, to uz mali broj monaha svakako utie na njegovu smanjenu aktivnost. Situacija se neto poboljala 1738. godine jer manastir dobija potrebne bogoslubene knjige, to je uticalo da se njegova aktivnost znatno poveava. Sledeih godina u manastiru se deavaju dva veoma interesantna dogaaja. Najpre je (1741) u manastir doao pustinjak Matej, jedan veoma snalaljiv i vredan monah, koji u veoma kratkom vremenu uspeva da iskri okolnu umu i da zasadi vonjak od ak 2.500 voki. Sledei dogaaj je bio mnogo dramatiniji: 1744. godine pokualo se da Diva (zajedno sa Kuvedinom) postane metoh Hilandara, ali to se osujeuje. Iste godine patrijarh Arsenije IV Jovanovi ukabenta doneo je tu odluku. Meutim, seljaci iz okoline manastira Dive bili su veoma odluni da se to sprei pa su u tome do kraja i uspeli. To im se tada uinilo malo pa su pokuali da manastir Divu otrgnu od zavisnosti Kuvedina traei da Diva postane ponovo samostalna. Ne zna se epilog tog sudara razliitih elja, ali sudei po Opisu frukogorskih manastira, iz 1753. godine, gde se navodi da Diva ima svog igumana, izgleda kao da su u tome uspeli i da je manastir dobio samostalnost. Ipak, ono to ovakav zakljuak dovodi u sumnju jeste to da se u Opisu manastir Diva vodi pod naslovom " Filijal Diva" to bi trebalo da znai da je jo uvek bio pod Kuvedinom. S druge strane, opet postoji pretpostavka da je manastir Diva bio samostalan, ali privremeno, za vreme dok se ne izvri restauracija (u vreme vizitacije 1753. godine radila se obnova crkve spolja i iznutra). Takvo gledite podupire to to postoji bratski zakljuak Dive iz 1775. godine da manastir i dalje bude " potinen" manastiru Kuvedinu. S tim u skladu odluilo se da manastirski iguman ivi u Kuvedinu, a ne u Divi.
Manastirska crkva

Iz Opisa (1753) vidi se da je manastirska crkva ve tada bila veoma stara i da je sazidana od kamena i cigle kae se da je crkva "drevnaja, kamenom i ciglom sozidata". Te godine vrena je i velika restauracija crkve, a dovravao se novi ikonostas. Bila je krstoobraznog oblika sa poligonalnim apsidama i dekorativnim kubetom. Zvonik sa kapelom nad pripratom sazidan je izmeu 1726. i 1766. godine. Uz crkvu je sazidan toranj kvadratnog preseka. Konak je sagraen tokom XVIII veka na arkadama sa spratom. Kasnije je dozidana i pretpriprata (istovremeno kad je dozidan i zvonik 1762 66). Glavni ktitor bio je pustinjak Matej monah koji je toliko zaduio ovaj manastir. Njegova je zasluga to su podignuti priprata, zvonik, kapela i dvospratna zgrada konaka na zapadnoj strani. Matej je u manastiru umro, a sahranjen je u crkvi 1765. godine. Iz tog vremena (1772) postoji gravira na kojoj je prikazan manastir Kuvedin (rad Zaharija Orfelina), a u gornjem levom uglu ucrtana je i Diva kao veoma skromna graevina sa zvonikom, osmougaonom kupolom i nekoliko velikih prozora. Sa tri strane manastir je okruen konacima, a sa etvrte zatitnim zidom. Vredan je panje i deo slike koji prikazuje severoistonu stranu manastira, gde se vidi grobljanska kapela i koliba (moda peina) u kojoj je verovatno iveo pustinoitelj Matej. Izgled manastirske crkve znatno je promenjen u obnovi 1822. godine (godina urezana na fresci svetog Nikole u nii iznad junog ulaza u crkvu). Od tada crkva se sastoji iz dva dela, i to prvobitne crkve i kasnije dozidane priprate i zvonika. Sama crkva je jednobrodna graevina sa oltarskom, dve pevnike (pravougaone) apside i kubetom koje se uzdie iznad naosa. Crkva ima sedam visokih prozora, ali veoma uskih. Materijal je opeka sa ponegde upotrebljenim kamenom.
Ikonostas

Ikonostas je izrezbaren 1751. godine, ali se ne zna ko je bio majstor. Interesantno je to da se ikonostas (iako u tom momentu nedovren, budui da je rezbarenje zavreno 1754) veoma dopao komisiji koja je sainjavala vizitaciju 1753. godine, pa ona u zapisnik bez ikakve ograde navodi da je ikonostas "novo preizrjadno piltorsko delo". Poto je oslikavanje bilo u toku, komisija se nije mogla izjasniti i o radu slikara. Ikonostas je oslikao Teodor Stefanov Gologlavac (potpisan na ikoni svetog Nikole), koji je poznat i pod imenom Teodor Valjevac. O njemu samome ima malo podataka, ali je izvesno da je rad na ikonostasu u manastiru Diva njegov prvi krupniji rad. ini se da je manastir uglavnom bio u tronom stanju, tako da je izmeu 1913. i 1922. godine bio ak i naputen (1905. godine pominje se kao filijala manastira Kuvedin). Te godine (1922) iguman Pantelejmon Lazi poinje sa opsenim graevinskim radovima. Bio je veoma aktivan, tako da je u njemu postojala u to vreme i kola za decu iz manastirskog prnjavora. Nekako u to doba 1923. godine, po drugi put manastir Diva je dobio samostalnost. To se desilo zbog toga to je manastir Kuvedin pretvoren u enski manastir, a u takvom stanju je bio sve do 1933. godine, kada se ponovo vraa u zavisnost Kuvedinu. U to vreme manastir poseduje 795 jutara poljoprivrednog zemljita. Manastir je za vreme II svetskog rata spaljen i do danas su izvrene samo neke popravke. Zbog toga dananji posetilac moe veoma malo toga videti od onoga to je manastir Diva bio nekada. Crkva je u potpunosti obnovljena, ali trenutno nema ikonostasa niti je iznutra oslikana. Pri izgraivanju nove crkve iskorieno je neto od materijala sa stare crkve, tako da je na nekim mestima (portal ulaznih vrata, freska iznad ulaznih vrata, vrata priprate i na jo nekoliko mesta na spoljnim zidovima crkve) taj materijal ugraen i sasvim je jasno vidljiv. Od 1980. godine manastir je naseljen (vaspostavljen kao enski) i postepeno se obnavlja. Slava manastira Diva jeste Prenos motiju svetog oca Nikolaja 22 (9) maj.
Ikonostas duh ranog baroka

Ikonostas u Divi ima i jednu specifinost; on spada u moda prvi slikarski rad u srpskom slikarstvu koji je uraen u duhu ranog baroka nove slikarske struje koja je dolazila iz Evrope. Danas su ikone sa ikonostasa (njih ukupno 11 sve praznine ikone) u Galeriji umetnosti u Sremskoj Mitrovici. Osim njih, sauvano je u kapeli manastira Kuvedin ukupno 12 ikona na

kojima su likovi apostola. Meutim, vredno je spomenuti i to da danas manastir Diva jo uvek eka neimare, a crkva ikonostas u pravom smislu rei.

Manastir Jazak Posveta Vavedenju Bogorodice

Godine 1705. monah Hristofor donosi moti svetog cara Uroa iz manastira Sudikove kod Nerodimlja na Limu. Do tada neinteresantan, Stari Jazak je odjednom postao privlaan za mnogobrojne posetioce koji su hteli da vide moti nesrenoga cara Uroa, poslednjeg iz sjajne loze Nemanjia, i da im se poklone
pie: Anela Vujnovi

Manastir Jazak, arhitektonski biser, sagraen je u relativno novije doba i opstaje uspeno zahvaljujui duebrinosti vrednih monahinja. Legenda ga vezuje za despota Jovana Brankovia, a u njemu su jedno vreme bile i moti cara Uroa. To to je od svih frukogorskih manastira najmlai (graen od 1736. do 1758. godine) nije smetalo manastiru Jazak da, meajui staru srpsku arhitekturu sa baroknim i, to je posebno interesantno, islamskim uticajima, ostvari verovatno najlepi arhitektonski spomenik na Frukoj gori. Iako njegova gradnja datira iz novijeg istorijskog perioda, istorijat ovog manastira je znatno stariji, a jedna izuzetno lepa legenda opisuje nastanak starog manastira Jazak, koji je na neki nain ishodite ovog novog manastira.
Veza sa Brankoviima

Na pola sata hoda severno od dananjeg manastira, kilometar povie, nalaze se ostaci starog manastira Jazak, koji je podignut verovatno krajem XV veka, a prvi put u pisanim izvorima (bar onima koji su sauvani) spominje se 1522. godine. Bio je posveen Vavedenju Bogorodice i legenda ga vezuje za despota Jovana Brankovia (14991502). Jo i danas se mogu videti njegovi ostaci, a monahinje iz sadanjeg Jaska do pre nekoliko godina, preturajui po ruevinama, nailazile su na delove uta na kojima su se mogli videti ostaci fresaka, to znai da je Stari Jazak bio islikan freskama. Ta injenica govori da je on bio u to vreme dosta dobrog materijalnog stanja. Sudei po visini svote (6.000 aki) i godinjim davanjima (600 aki) koje je manastir davao Turcima (1566) izgleda da posed koji je imao nije bio tako mali, a desetak godina kasnije on je ak i povean jer su mu i godinja davanja porasla na 1.400 aki. S vremenom je manastir osiromaio, tako da opat Bonini (1702) navodi da je u Starom Jasku bilo osam monaha, ali zbog siromatva su iveli skoro kao prosjaci: "U njemu nema nita naroito da se vidi, jer je mali. Crkva je cela ukraena freskama, uraenim u starom stilu, i ima jednu kupolu. Manastir je ceo razruen, ali se na osnovu samih ruevina moe nazreti rasko kojom je bio sagraen. Sada nema nita osim jedne ureene kue, u kojoj ivi osam kaluera. Oni slue u pomenutoj crkvi. ive gotovo kao prosjaci, jer nemaju, kao drugi manastiri, imanja da bi se mogli izdravati." Budui zabaen, Stari Jazak je ivotario i monasi su u njemu iveli veoma teko, tako da postoji mogunost da je nekoliko puta bio naputan i oivljavan. Po nekim izvorima u njemu je bila svojevremeno razvijena prepisivaka delatnost, ali zbog siromatva teko da je i tada postojala. Meutim, s vremenom manastir dobija na snazi vaspostavljanjem kulta cara Uroa. Godine 1705. monah Hristofor donosi moti svetog cara Uroa iz manastira Sudikove kod Nerodimlja na Limu. Do tada neinteresantan, Stari Jazak je odjednom postao privlaan za mnogobrojne posetioce koji su hteli da vide moti nesrenoga cara Uroa, poslednjeg iz sjajne loze Nemanjia, i da im se poklone. S poveanjem broja posetilaca osetno je porastao i prihod starog manastira, a elije Starog Jaska su postale tesne za primanje naraslog bratstva i mnogobrojnih posetilaca. Iz nekog razloga 1726.

godine moti cara Uroa su odnesene u manastir Vrdnik, a odmah potom u Kruedol. Uskoro su itelji (173137) mesta Jaska uputili molbu mitropolitu Vientiju Jovanoviu da se moti vrate, to je on tako i reio. Stoga je 1736 (u vreme igumana Stefana Dimitrijevia) na mestu zvanom Gradac poelo podizanje novog manastira (dananjeg). Interesantno je da su tada monasi u ovom manastiru (bilo ih je ukupno osam) bili veoma mladi i da je najstariji imao tek 30 godina. Iz nekog razloga gradnja novog manastira je ila sporo, tako da jo 1753. godine crkva (te godine je podignut zvonik) nije bila ne samo ivopisana ve ni okreena, a ni krov jo nije bio podignut, pa je bila prekrivena daskama od amovine. Zvonik se tek zidao. Ipak, iako nedovrena, crkva je imala svoj ikonostas, koji su radili srpski umetnici. Kakav je to bio ikonostas, ostaje tajna jer od njega nita nije ostalo. Ipak, do 1763. godine zidarski radovi su bili zavreni i manastir se pojavio u svoj svojoj lepoti. Monasi nisu ekali da se manastir do kraja izgradi, pa da su se ve 1741. godine uselili. Od te godine i Stari Jazak biva pretvoren u enski manastir.

Stari Jazak

Starom Jasku kao enskom manastiru nije bio suen dug ivot i ve 1774. godine biva ukinut, a po nareenju austrijskih vlasti on je ne samo raseljen ve i sruen. Osim toga, bilo je nareeno da se tri preostale kaluerice vrate svetovnom ivotu (igumanija Nastasija, Epistimija i Teofana). Ipak, to nije bio njegov kraj jer nareenje nije do kraja izvreno, tako da je jo 1775. godine postoje i manastirska crkva i elije, ali sada u sasvim loem stanju. ak i nakon ruenja on je postao mesto gde se narod okupljao o Bogorodiine dane. Poslednja igumanija manastira bila je Nastasija (rodom iz Iriga), koja je sa monahinjom Epistimijom (svojom erkom ) i Teofanom zatvorila manastir. Kao dragocenost u manastiru su se uvale ikone Spasitelja i Bogorodice, prilozi igumanije Nastasije i keri joj Epistimije. Dananji manastirski kompleks sastoji se iz crkve sa zvonikom, konacima, koji sa tri strane okruuju crkvu, dok je sa etvrte strane visoki zatitni zid. Unutranjost crkve ukraava ikonostas, koji je izradio Dimitrije Baevi 1769. godine, a uz pomo

svojih uenika Teodora Krauna i Dimitrija Popovia. Sam ikonostas ima ukupno 58 ikona podeljenih u pet zona. Uraen je u baroknom stilu, pa na ikonama dolaze do izraaja prikazi pejzaa u pozadini figura. Na samom vrhu ikonostasa nalazi se veliki pozlaeni krst sa obe strane okruen ikonama. Ono to ne dozvoljava da ovaj zaista lep ikonostas doe do punog izraaja jesu dva masivna stuba koji pridravaju kube, ali i zaklanjaju skoro polovinu ikonostasa. Ispred dva stuba, koji onako netaktino zaklanjaju ikonostas, nalaze se dve izvanredno lepe ikone koje su uramljene u masivne tronove. Prva ikona jeste Predstava Bogorodice i ovaj rad se pripisuje Teodoru Kraunu (1770). Ispod trona nalaze se moti Anastasije Rimljanke, koje je dobio knez Lazar nakon svoje posete Svetoj gori. Druga ikona pripada nepoznatom autoru (potpisana sa A. S.) i na njoj je naslikan sveti car Uro (1776). Nekada, ispod ove ikone u kivotu su leale moti cara Uroa. Sa strane se nalazi Arhijerejski tron sa ikonom sv. Nikole, koja je rad Grigorija Davidovia Obica (1784). Tron je uraen izvanredno precizno sa mnotvom detalja, koje je teko sve i primetiti. Da bi utisak bio jo vei, svi tronovi (oni sa ikonama i arhijerejski) kao i ikonostas, pozlaeni su, tako da se u polumraku crkve presijavaju dajui neki udesan utisak. Generalna rekonstrukcija manastira izvrena je izmeu 1926. i 1930. godine. Slava manastira Jazak su Duhovi (Trojice) 50. dan posle Vaskrsa.

Ikonostasi najvrednija dela

Ikonostasi, kao jedan od najvrednijih delova manastira, tokom vremena su pretrpeli mnogo izmena. Oni koji danas postoje u frukogorskim manastirima iskljuivo su iz kasnijeg doba (XVIII vek), dok iz ranijeg perioda nema skoro nita (izuzev u Kruedolu). Poto su bili rezbareni od drveta, s vremenom su istrunuli, izgoreli ili bili uniteni na neki drugi nain. Od niskih kamenih ili mramornih ograda (gde su posebnu ulogu imale zavese na carskim dverima), a zatim drvenih sa plitkim rezbarijama koje su uokvirivale ikone, ikonostas je izrastao u najdekorativniji deo crkve. Kao zavretak ikonostasa redovno se javlja veliki krst sa slikanim Raspeem.

Manastir Petkovica legenda o Jeleni

Manastir je obnovljen tek na inicijativu Arsenija arnojevia. "Obnovite Petkovicu, koja je blie vas. Ja sam itao u Pekom Kondiku i u srpskom letopisu, gde su napisane sve crkve i manastiri Srpske zemlje, sve kad je koja i u koje doba sazidana", savetuje on kuvedinskog igumana Jevsevija
pie: Anela Vujnovi

Manastir Petkovica smatra se jednim od najstarijih manastira na Frukoj gori, mada nije poznato tano kada je stvarno i podignut. Narodna legenda ga pripisuje Jeleni tiljanovi, udovici despota Stefana tiljanovia, koja je tu provela i svoje poslednje dane. Meutim, to teko odgovara istini. Osnovni podatak na osnovu kojeg se pretpostavlja okvirno vreme podizanja manastira jeste iz vizitacije 1753. godine, gde se navodi da je iznad zapadnih crkvenih vrata (iznutra) stajao zapis na kojem je pisalo da su crkva i trpezarija sazidane u vreme igumana Akakija. Naalost, ni tada se nije mogla iitati iz zapisa godina kada je crkva podignuta, jer je ba taj deo bio oteen. Ali, skoro je sigurno da se radi o poetku 16. veka. Sigurniji podatak potie iz jednog pisanog izvora iz 1772. godine. Tu se navodi da je jedno pisano jevanelje priloeno manastiru 1552. godine. U jednom neto kasnijem zapisu navodi se da je manastir Petkovica filijala manastira iatovac i da je podignuta 1558. godine. Manastir Petkovica danas je u obnovi i bez prisustva monaha.

Sukob sa iatovcem

U vreme poznatog otkupa (1566) manastiru je odreen iznos od 12.000 aki, to je u odnosu na ostale manastire bila velika svota, a to potvruje da je manastir materijalno dobro stajao. Godinja dabina bila je 800 aki. Ba ta velika svota za njegov otkup izaziva neka pitanja. Na prvi pogled vidljivo je da je crkva mala i da nema nekog vidnijeg bogatstva. Da je to tako, vidi se i iz toga to je manastir jedno vreme bio zaputen (tokom XII veka), pa ga je Sinan beg mitrovaki hteo poruiti ne bi li od cigle i kamena zidao svoj dvor u Mitrovici. Meutim, zauzimanjem mitropolita Pajsija on je ouvan (pod uslovom da mu se (Sinan-begu) isplauje 100 groa godinje), mada je u Petkovici Sinan beg izgleda poruio trpezariju i nekoliko elija. Manastir je obnovljen tek na inicijativu Arsenija arnojevia. "Obnovite Petkovicu, koja je blie vas. Ja sam itao u Pekom Kondiku i u srpskom letopisu, gde su napisane sve crkve i manastiri Srpske zemlje, sve kad je koja i u koje doba sazidana", savetuje on kuvedinskog igumana Jevsevija. Shodno tome zapoeli su radovi na obnovi, a misli se da su glavni teret ovih radova podneli prebegli monasi iz manastira ie. Tako je asna trpeza bila osveena izmeu 1700. i 1708. godine (od strane mitropolita Stefana Metohijca (16901706). Iako je obnova tek zapoela, Petkovica je privlaila panju, pa je opat Bonini hvali (1702) zbog izgleda (kae da je crkva sazidana od kamena): "U njoj se nalazi jedna lepa crkva, cela sazidana od kamena. Veoma je potovana. Svaka slina graevina u ovim krajevima je znaajna, jer ih se takvih malo vidi." Nadalje opat Bonini kae da "tu ne stanuje nijedan kaluer, ve se s vremena na vreme alje jedan svetenomonah iz iatovca da bogoslui Divoanima, koji u ovu crkvu dolaze u velikom broju". ini se da to ipak nije tano, jer se zna da u manastiru 1734. godine boravi iguman Prokopije i jo est drugih monaha. Nekako u to doba se zavravaju i radovi na obnovi (oko 1735. godine). ini se da je Petkovica bila oduvek metoh mnogo veeg i bogatijeg iatovakog manastira (stoga mogunost da ju je ba iatovac podigao). Ali, to nije znailo da je bratija ovih manastira bila slona. Poetkom XVIII veka manastiri su se poeli deliti izmeu sebe u mnogo emu, a to je bilo vidljivo po tome to se bratija delila na Petkovane i iatovane.
Pomirenje sa iatovcem

Tek "zavjeanijem" od etvrtog oktobra 1741. godine to je prekinuto i manastiri su se sjedinili u jedan. Imali su zajednikog igumana u iatovcu, s tim da su u Petkovicu bila slana naizmence (na

svakih nekoliko godina) po dva monaha, koji su se brinuli o njoj. Sredinom XVIII veka manastir je jo uvek aktivan i izgleda dosta dobro materijalno stoji, jer Opis iz 1753. godine tvrdi da je posedovao stvari, knjige, ikone, odede. Postojao je ikonostas izraen 1735. godine (sa dvadeset est ikona na njemu), na kojem se posebno isticao monumentalni krst. Meutim, trpezarija i elije su bile graene od tronog materijala pletera, kao i sve unutranje pregrade u konacima. Tavan je prekriven daskama, a krov trskom. Freske su bile u prilino loem stanju pa je ivopis "vesma poruen" i "moleraja izopadala". Ikonostas za crkvu je rezan 1735. godine. Zna se da je crkva manastira ivopisana (ali ne sva) tokom 1588. godine, a istovremeno je sagraena i trpezarija. O tome postoji zapis na zapadnom zidu naosa crkve. Freske su uraene temperom, a izgleda da nisu bile neke naroite vrednosti iskljuivo zbog manje vetih majstora (verovatno monaha). Slike su raene na centimetar debelom sloju krea, pomeanim sa plevom. Priprata nije oslikana. Budui da su u to vreme istovremeno ivopisane crkve manastira Kruedola, Velike Remete i Hopova, vetije slikarske ekipe su bile tamo, a Petkovica se morala zadovoljiti manje vetim majstorima. Freske su bile u grubim bojama, raene pomalo poetniki, a ono to je naroito primetno jeste da majstori nisu bili upueni u anatomiju ljudskog tela. No, od svega toga je najvanije to da su se one ouvale.
Originalna arhitektura

Slike u gornjoj zoni naosa svakako su najinteresantnije, ali i mnogo kvalitetnije od ostalih, pa je mogue da ih nisu radili majstori koji su oslikavali istoni zid crkve. Dakle, u gornjoj zoni naosa je predstavljen ciklus Velikih praznika, koji se protee sve do svoda oltarske apside. Svakako da od svih fresaka najvie panje privlai poprsje Hrista Pantokratora, koje je naslikano u temenu kupolne kalote. U ovom momentu ova freska je velikim delom oteena, tako da se na njoj mogu videti samo fragmenti. S druge strane, velik je hendikep u tome to su zbog nezgodnog ugla freske u naosu teko vidljive, te se moe mnogo toga propustiti. Nemogue je ne primetiti kako je umetnik sve likove prikazao blede u licu, toliko jednolino sa zaleenim duevnim mirom, koji kao da su u potpunosti obuzeti svojom duevnom i telesnom askezom, tako da ne primeuju nita oko sebe. Ne vidi se nigde na njihovim izrazima bilo kakva strast, ve samo duhovni izraz. U prvom momentu moe izgledati kao da je u pitanju umetnikov propust, meutim ako se vie upustimo u posmatranje ovih fresaka, uvia se da je to upravo ono to ih ini toliko privlanim. S vremenom, manastir je poeo naglo da siromai. Poetkom XX veka on nema skoro nita. Poto je konak bio sklon padu, sruen je 1908. godine, a esma sa vodom zatrpana. Ono to je pogoravalo njegovu situaciju bilo je to to Petkovica, kao metoh mnogo veeg manastira iatovac, nije imala bratstva i u njemu su boravili najvie jedan ili dva monaha (najdue do 1856). Na kraju vie nije bilo ni toga, pa je bila poseivana samo na dan slave hrama radi vrenja slube. Neto temeljnija obnova uraena je tek 1927. godine. Tokom rata ikonostas je uniten i od njega je ostao samo krst i dve ikone. Ipak, danas se manastir Petkovica spominje iskljuivo zbog izuzetne vrednosti svoje arhitekture budui da ona predstavlja ist tradicionalni stil nae arhitekture, tako redak na Frukoj gori (jedini pored Rakovca i Hopova). Crkva je sazidana od kamena u obliku detelininog lista, a pevnike i oltarske apside su iznutra polukrune, spolja etvorostrane sa zavretkom u obliku iljka. Kube je osmostrano i lei na kvadratnom tamburu ije su ivice tako otro zaseene da daju jednu pravilnu osmougaonu osnovu. Crkva ima mali zvonik iznad zapadnog zabata (naknadno dozidan), okruena je sa sedam malih (prvobitnih) uzanih etvorouglastih prozora. Priprata je pravougaona i od naosa je odeljena zidom. Spoljni zidovi su omalterisani. U hram se ulazi sa zapada. Sve u svemu, crkva je graena sa dosta disproporcije, ali ini se da je to ba ono to joj daje posebnu ljupkost. U toku II svetskog rata crkva je naputena, a to je u njoj bilo starih ikona odneseno je i rastureno. Ikonostas je uniten, a krst je prenesen u Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici. Obnova crkve i ienje ivopisa izvreni su 1950/52. godine, a konzervatorski radovi su nastavljeni 1981. godine. Slava manastira Petkovica je Prepodobna muenica Paraskeva 8 (26) avgust i Prepodobna mati Paraskeva Sveta Petka 27 (14) decembar.

Manastir Rakovac spona sa sremskim Brankoviima

Danas je manastir Rakovac, poput jo nekoliko manastira, teak bolesnik. Konaci su srueni i, izuzev jednog njegovog krila, tek delimino popravljenog, od drugih postoje samo ruevine
pie: Anela Vujnovi

Nastanak manastira Rakovac, kao i kod drugih frukogorskih manastira, vezan je, makar i posredno, za sremske Brankovie. Po predanju, izgradio ga je vojvoda Raka Miloevi, komornik despota Jovana Brankovia (1499 1502), pa je po njemu i dobio ime. Meutim, malo je toga to moe da potvrdi ovu priu o njegovom ktitoru ili makar vreme kada je sagraen. Nema sumnje da je manastir veoma star, o emu svedoi i zapis urezan na zidu priprate iz 1533. godine, pa se na osnovu toga pretpostavlja da je crkva zidana u to vreme. Po nekim podacima Turci su manastir 1541. godine popalili. ta se posle toga dogaalo, ostaje tajna, ali se ini da je manastir i dalje bio aktivan, jer se on u nekim turskim spisima spominje 1546. godine kao manastir Vraevi na podruju mezre Rakovca. Manastir Rakovac je danas u aktivnom stanju. Duebrinost je monahinja.

Prepisivaki centar

Ko je obnovio manastir nakon turskog unitenja, takoe je tajna, mada postoje pretpostavke da su to uinili monasi koji su sa juga beali ispred turske navale. Delatnost novopridolih monaha se nije zaustavila samo na popravkama. Budui da su sa sobom doneli svoje knjige, svoju obrazovanost, novopridoli monasi poeli su i sa drugim delatnostima. Tako je manastir Rakovac ubrzo postao prepisivaki centar. Poto je za takav rad potrebno dosta trokova i drugih uslova, stie se utisak da je manastir materijalno dobro stajao. Taj kulturni polet manastira zakratko je prekinut 1678. i 1682. godine, kada su ga Turci ponovo popalili, ali ve 1692. godine manastir se ponovo obnavlja i nastavlja svoj ivot, a to se vidi i iz toga da manastir u 1702. godini ima vlasnitvo nad 50 jutara obradivog zemljita i 100 jutara ume. ini se da su to bile najplodnije godine manastira, a to se vidi po mnogo emu. Izvren je prepis Duanovog zakonika, doneto je dosta knjiga iz Rusije, stare knjige se korie (godine 1724. arhimandrit Atanasije je ukrasio jedan Psaltir), popravljaju se itd. Upravo 1714. godine dovren je i poznati rakovaki rukopisni Srbljak, koji je napisao monah Maksim. On u sebi sadri sabrane sve pohvalne pesme Srbima vladarima svetiteljima. Upravo iz tog, za manastir Rakovac toliko

plodonosnog, XVIII veka potiu njegovi najpoznatiji monasi: Sevastijan (episkop budimski, 1662), arhijerej Vientije Jovanovi, Pavle Nenadovi, Danilo Jaki, Sinesije ivanovi, Mojsije Putnik, Josif akabenta, Pantelejmon ivkovi i Georgije Hranislav (svi iz XVIII i poetka XIX veka). Za sve to vreme radilo se dosta i na popravci manastira. Tokom 1718. godine obnova je zavrena i crkvu je osvetio Nikanor Dimitrijevi. Kako je manastir tada (barem orijentaciono) izgledao, vidi se iz bakroreza bekog majstora T. Mesmera pod nazivom Hristos Evharistija. Smatra se da je ovo najstarija grafika predstava jednog manastira sa podruja Karlovake mitropolije. Kako je likovna predstava manastira vie u funkciji ilustracije same gravire nego to joj je zadatak da ga verno prikae, njoj se (graviri manastira) mora sa rezervom prii. To se naroito odnosi na onaj deo gde su (veoma proizvoljno) prikazani konaci sa polukrunim ulazom na junoj strani. Stoga je mnogo verniji i znaajniji bakrorez koji je uradio Hristofor efarovi na kojem je obraeno itije svetih vraeva Kuzmana i Damjana, ali je tu ilustrovan i manastir Rakovac sa najbliom okolinom. Ovaj bakrorez je uraen 1743. godine (samo dve godine nakon Mesmerovog), a po porudbini Pavla Nenadovia. Umetnik je uz manastir prikazao doek patrijarha akabente. Godine 1751. sazidana je i kapelica na manastirskom groblju uglavnom prilogom monaha i postrinika Joanikija. To je skromna jednobrodna crkvica sa tri prozorska otvora, ulaznim vratima na junoj strani i kriptom ispod priprate i naosa. Zidana je od tesanih kvadara. Godine 1753. priziuje mitropolit Vientije Jovanovi visok zvonik kvadratnog preseka sa zasvoenom kriptom ispod prizemlja i malom kapelom (posveenom svetom Nikoli) na prvom spratu. Godine 1763. opet se obnavlja celokupni manastir. Ono to je posebno karakteristino za Rakovac jeste da je on uz Kruedol i Veliku Remetu jedan od prvih manastira na Frukoj gori na kojem je izgled crkve usklaivan sa izgledom baroknog zvonika. Zgrade manastirskih konaka su sa tri strane okruivale crkvu, dok je etvrtu (istonu) stranu titio visoki zatitni zid. Taj konani (trostrani) oblik konaka zavren je 1771. godine. Verovatno je da su takvi (stalni) radovi iscrpli sredstva kojima je manastir raspolagao, pa su monasi izgleda iveli u tekim materijalnim uslovima. Stoga ne iznenauje da su dosta putovali traei priloge. Tako se zna da su jeromonasi Vasilije i Prokopije kupili priloge u Karansebekoj i Budimskoj eparhiji. Ba tokom 1753. godine primeeno je da neki monasi nemaju potrebne odee, pa im je nareeno da je nabave. U to vreme u manastiru ive 22 monaha, tri aka, devet slugu i 24 prnjavorca.
Uniteno blago

Od najstarijih fresaka u manastiru je ostalo veoma malo tragova i one se mogu danas videti (fragmentarno) u kaloti i tamburu kubeta kao i na dva stupca. Jo tokom restauracije 1763. godine skoro sve stare freske su unitene i danas ispod opalog maltera mogu da se vide samo njihovi ostaci. Pretpostavlja se da su stare freske slikane tokom XVI ili poetkom XVII veka, a jo do 1900. godine postojalo ih je jo nekoliko ouvanih, ali prilikom popravke 1900. godine one su bile unitene do kraja. Jedino se uspeo sauvati u potpunosti lik Hrista Pantokratora u kubetu, scena nebeske liturgije (ispod) i stojee figure proroka u tamburu kubeta. Ali, sve su veoma oteene, tako da se sada mogu nazreti samo fragmenti. Ipak, za najznaajniji slikarski rad manastira Rakovac smatraju se freske (devet velikih kompozicija) naslikane u trpezariji, koje je tokom 1768. godine izradio Amvrosije Jankovi. Raene su u stilu baroka, ali sa puno religioznog oseaja i poznavanja nae stare ikonografije. Naalost, svih devet slika je tokom rata uniteno. Na svu sreu, ostale su fotografije na kojima se mogu danas videti. Manastir je teko stradao u II svetskom ratu, a mnoge kulturno-istorijske i umetnike vrednosti nepovratno su propale. Prva posleratna liturgija je sluena u crkvi manastira Rakovac 14. jula 1975. godine. Danas je manastir Rakovac, poput jo nekoliko manastira, teak bolesnik. Konaci su srueni i, izuzev jednog njegovog krila, tek delimino popravljenog, od drugih postoje samo ruevine. Poslednjih godina radi se na obnovi manastira i arheolokim ispitivanjima crkve, ija je rekonstrukcija izvedena 1958/59. godine. Crkva ima veoma lep izrezbaren ikonostas nedavno postavljen, ali na njemu jo nema ikona. Zapoeta je gradnja zvonika, ali stiglo se tek do prvog sprata. Slava manastira Rakovac su Sveti muenici i besrebrenici Kozma i Damjan 14 (1) jul i sveti Kozma i Damjan Vraevi 14 (1) novembar.

Manastirska crkva

Manastirska crkva je tokom 1761. godine dobila novi ikonostas, koji je zapoeo Vase Ostoji, zograf i moler iz Sremskih Karlovaca. Jednobrodna grobljanska kapela, posveena Bogorodici, sagraena 1751. godine, uva ikonostas koji su slikali Janko Halkozovi i Vasa Ostoji. S vremenom, manastir je sve vie gubio na onome svom prvobitnom znaaju. U vezi sa tim i materijalno stanje u njemu se sve vie pogoravalo, tako da se on sredinom XIX veka (uz Veliku Remetu) smatra najsiromanijim od svih frukogorskih manastira.

Oplenac - zadubina posljednje srpske dinastije

Arhiepiskop srpski Dimitrije osvjetao je crkvu 23. septembra 1912. godine, a ve sutradan je njen ktitor kralj Petar otputovao u Vranje, odakle je, poslije objave rata Turskoj, poelo oslobodilako nadiranje srpske vojske prema Skoplju i Ovem polju
priredio: Miljan Kova

Crkva svetog ora, zadubina i mauzolej posljednje srpske dinastije Karaorevia, nalazi se na vrhu kamenitog brda Oplenac u blizini Topole, odakle se sa nadmorske visine od 337 metara prua pogled na umadiju. Ova crkva, simbol moi i slave srpskih vladara, na poetku dvadesetog vijeka zavrena je i osvjetana u oktobru 1912. godine na poetku novih stradanja srpskog naroda i njegove tek ponovo uvrene drave. Rodonaelnik Dinastije ore Petrovi, zvani Karaore, naselio se u dananjoj Topoli na samom poetku 19. vijeka. Tu je stvorio novi dom sebi i svojoj porodici. U to vrijeme Topola je bila malo seosko naselje ispod Oplenakog brda. Nekadanja Kamenica svoj naziv duguje obilju stabala topole. Iz okoline Topole krenuo je 1804. godine organizovani bunt protiv Turaka, koji je prerastao u Prvi srpski ustanak. Karaoreva Topola je tri puta spaljivana i razarana. Prvi put su je poharali Turci 1804, potom ponovo Turci 1813. godine, kada su razoreni bedemi koje je vod izgradio, i konano 1877. godine, kada je, da bi kaznila uesnike Topolske bune, turska vojska ovu varoicu zapalila i potpuno razorila.

Podizanje crkve

Neposredno nakon dolaska na presto, 1903. godine, kralj Petar I Karaorevi je u slavu svojih slavnih predaka izabrao mjesto na vrhu Malog Oplenca za gradnju zadubine - crkve svetog ora. Gradnja crkve po planu Koste Jovanovia poela je 1. maja 1910. godine. U 1911. godini gradnja je nastavljena brzim tempom, tako da je crkva bila ve pod kubetom. Iste godine, poto je odlueno da fasada bude od bijelog venakog kamena, proradio je i majdan mermera na oblinjoj planini Venac, danas u svijetu uven po jedinstveno bijelom mermeru. U jesen 1912. godine graevina je ve bila dovrena i spremna za osvjetanje. Arhiepiskop srpski Dimitrije osvjetao je crkvu 23. septembra 1912. godine, a ve sutradan je njen ktitor kralj Petar otputovao u Vranje, odakle je, poslije objave rata Turskoj, poelo oslobodilako nadiranje srpske vojske prema Skoplju i Ovem polju. U zatijima izmeu balkanskih ratova, 1913. godine, i Prvog svjetskog rata nastupio je zastoj u dovrenju crkve, a kada je pred zimu 1915. godine Austrougarska okupirala Srbiju, crkva je bila izloena brutalnom pljakanju. Nakon povratka u osloboenu otadbinu kralj Petar nije doekao da vidi svoju zadubinu zavrenu. Umro je 16. avgusta 1921. godine, a njegov nasljednik kralj Aleksandar lino se starao o njenom zavretku. Tada je izvreno preureenje kripte i ikonostasa, a postavljen je i novi bakreni krov sa pozlaenim rebrima na kubetima. Nova zvona su izlivena u firmi "Freres Piccard" iz Annesy le vieux, a kockice za mozaik izraene su u firmi "Phul Wagber". Crkva je ponovo osvjetana 9. septembra 1930. godine, kada su preneseni i sahranjeni posmrtni ostaci voda Karaora.
Sve ljepote Oplenca

Uporedo sa izgradnjom crkve podizani su na Oplencu i drugi objekti: svetenikova kua, nazvana Petrova kua, kua za vinogradara, kraljeva i kraljiina vila, zadubinski dom, kuglana, strelite, teniski tereni... Godine 1912. zasaen je drvored uz pjeaku stazu do glavnog ulaza, a potom i ivica, topole i kestenovi unutar ograde. Ureen je i oplenaki park. Izvreno je poumljavanje crnim borom, soforom, orahom, bagremom i divljim kestenom. Ispred kraljevske vile zasaeno je oko 5.000 sadnica bagrema i 3.000 sadnica ukrasnog iblja i rua. Prema vili kraljice Marije podignuta je pergola od 28 mermernih stubova. Kompleks je za vrijeme Drugog svjetskog rata uniten, a u godinama nakon toga zaputen. Poslije 1947. godine u crkvi nije bilo bogosluenja. - proglaena je spomenikom kulture. Sve do poetka devedesetih godina prolog vijeka crkva svetog ora bila je mauzolej i prvenstveno turistika atrakcija. I oplenaki park je stavljen pod "posebnu zatitu", kao prostorni, prirodni i memorijalni spomenik. Meutim, godine 1991. crkva biva i po trei put osvetana. Bilo je to na sedamdesetu godinjicu od smrti kralja Petra I Kraorevia. Od 1991. godine ovdje se vre sahrane i polaganje motiju ranije umrlih iz dinastije Karaorevi.
Arhitektura

Po obliku osnove crkva svetog ora je krstoobrazna bazilika sa tzv. "slobodnim krstom", ija se etiri kraka prostiru prema etiri strane svijeta. Nad svakim krakom se nalazi po jedno kube, a u presjeku ovog ravnokrakog krsta izdie se veliko centralno kube - crkva je, dakle, petokupolna graevina. Zapadni krak, na kojem se nalazi portal - ulaz u crkvu, malo je produen u pripratu, i nad njim je kube u kojem su zvona. Sjeverni i juni krak se zavravaju bonim apsidama, a istoni krak, sa oltarskom apsidom, ima i dva blaga ispusta za proskomidiju i akonikon. Juno od portala u nasteksu je riznica, a na sjevernoj strani su stepenice koje vode na galeriju, na kojoj se nalazi hor i prolaz kojim idu zvonari. Unutranja duina hrama je 30 metara, a visina svoda 27 metara. Centralno kube ima raspon od devet metara. Zahvaljujui lukovima koji su meusobno povezani vitkim, mermernim stubovima sa vizantijskim kapitelima, skladno ukomponovani motivi ine unutranji prostor jedinstvenom cjelinom. U centralnom dijelu - naosu uzdie se glavno kube koje dominira prostorom. Na stubovma apside nekada su bile izvjeane tri Karaoreve, kao i 61 pukovska zastava - svjedoci hrabrosti i slave, izreetane kurumima i poprskane krvlju, koje je 1911. godine podigao kralj Petar. Zastave se sada uvaju u Beogradu, u Vojnom muzeju. Iza niskog ikonostasa vidljiva je unutranjost oltarske apside. Ukraen reljefnim prepletom, oltar je izraen od venakog bijelog mermera. Dvijeri ikonostasa su od hrastovine, okovane srebrom. Po obodu zidova postavljen je visoki sokl od poliranog zelenog

mermera. Desno od ulaza u crkvi je pult za svijee i sto za knjigu utisaka, nainjen od politirane hrastovine. Uz zapadni zid june apside, uzdignut na malom podijumu, smjeten je presto za kralja i kraljicu nainjen od poliranog zelenog mermera. Naslon prestola ukraen je zlatnim mozaikom i sedefom. Ogroman polijelej ispod glavnog kubeta izliven je od masivne bronze, a teak je 1.500 kg. U polijeleju naopake je postavljena kruna - simbol izgubljenog carstva na Kosovu. U kraljevskoj vili na Oplencu danas ne ivi niko. Objekat je namijenjen kao ljetnikovac prestolonasljedniku Aleksandru II i porodici Karaorevi uopte. U ovoj kui je od 1990. godine ivio i radio jedino princ Tomislav Karaorevi sve do svoje smrti, 2000. godine. On je u tih deset godina jedini predstavljao pravu sponu izmeu kraljevine u izgnanstvu i srpskog naroda. Graani Topole koji su odlazili u posjetu parku esto su zastajali da porazgovaraju sa princom, koji je bio vrlo drueljubiv. Tako se na neki nain Oplencu devedesetih godina vraao stari duh kraljevske zadubine. Crkva svetog ora i cijeli kompleks Oplenca opet je otvorena za posjetioce, turiste, koji dolaze svakoga dana, dok se nedjeljom i praznicima vre redovna bogosluenja. Danas sve ukazuje na to da su vremena u kojima je blaeno sve to podsjea na monarhiju bespovratno prola i da se i ovoj zadubini opet vraa stara slava i sjaj srpske kraljevske zadubine. Sarkofazi srpskih vladara na Oplencu U crkvi svetog ora - mauzoleju Karaorevia nalaze se dva sarkofaga. U sjevernoj pjevnici nalazi se sarkofag kralja Petra I (1844 - 1921), oplenakog ktitora. U junoj pjevnici je sarkofag voda Karaora Petrovia (1762 - 1817), prvog vladara obnovljene Srbije i rodonaelnika dinastije Karaorevia. Izraeni monolitno, od bijelog venakog mermera, bez ikakvog ukrasa, ravnih povrina, ovi sarkofazi se istiu uzvienom mirnoom i jednostavnou, pomalo odudarajui na prvi pogled od viebojne i razigrane unutranje dekorativnosti hrama. Nad sarkofazima su filigranski vjeto izraena kandila od bronze.

Imena svih koji su izginuli za slobodu nisu mogla stati na zidove crkve Probitna zamisao osnivaa hrama kralja Petra I bila je da se na zidovima crkve ureu imena svih vojnika i oficira koji su poginuli u balkanskim ratovima, 1912. i 1913. godine. Meutim, poto je ubrzo poslije ovih ratova, dok crkva jo nije bila zavrena, doao i Prvi svjetski rat (broj vojnika ratnika koje je malena Srbija izgubila popeo se na preko 350.000), od ovakve zamisli moralo se odustati. Umjesto toga, na unutranjim fasadama uraeni su mozaici.

Hram Hrista Spasitelja srpski dragulj u centru Banjaluke

Mjetani okolnih srpskih sela takmiili su se ko e vie materijala dovui da bi sagradili crkvu kakvu ni njihovi pradjedovi ne vidjee
pie: Miljan Kova

Obnova hrama Hrista Spasitelja u centru Banjaluke ovih dana, bar to se tie spoljnih graevinskih radova, blii se kraju, a uskoro e se sa velianstvenog zvonika oglasiti pravoslavna zvona - najvea hrianska zvona koja postoje u Bosni i u Hercegovini. Mada jo nezavren, hram - o ijoj izgradnji su decenijama pravoslavni Srbi u Banjaluci i Krajini samo sanjali ne usuujui se o tome progovoriti ni rije - ve je ovom gradu dao svoju duhovnu nit. A pria o hramu Hrista Spasitelja, njegovom stradanju i uzdizanju pria je o ovom narodu, njegovim patnjama i njegovom ponovnom buenju iz sna u koji je premoren tekim bremenom bio

utonuo. To je ujedno pria o graditeljima i ruiteljima. Ponovno uzdizanje ovog hrama dokaz je da su graditelji uvijek bar malo jai od ruitelja.

Vjekovna tenja Srba u Banjaluci

Prve informacije o postojanju pravoslavnog hrama u Banjaluci datiraju iz srednjeg vijeka, a govore o postojanju crkve brvnare kod banje u Srpskim Toplicama. Meutim, zapisano je i da je u vrijeme austrijske opsade grada 1737. godine u Banjaluci zapaljen pravoslavni hram. Za taj hram koji je tada zapaljen ne zna se kada je bio sagraen ni kome je bio posveen. Poslije toga pravoslavni Srbi su tek poetkom devetnaestog vijeka podigli jednu skromnu eliju, koja im je sluila kao bogomolja. Od 1856. godine u Banjaluci je radila i srpska pravoslavna kola. U to vrijeme u ovom gradu je bilo dosta uglednih i bogatih Srba, koji su uspjeli organizovati jaku crkveno-kolsku pravoslavnu optinu. Banjaluki Srbi predvoeni Savom Miliem i protom Jungiem zatraili su preko Srpske patrijarije od turske porte dozvolu za gradnju crkve. Turski ferman (dozvola) stigao je poetkom 1860. godine i paa ga je sveano uruio srpskim prvacima. Srbi su sa oduevljenjem doekali ovu odluku i odmah je poelo sakupljanje materijala. Mjetani okolnih srpskih sela takmiili su se ko e vie materijala dovui da bi sagradili crkvu kakvu ni njihovi pradjedovi ne vidjee. Za gradnju je kupljeno zemljite na mjestu gdje se danas nalazi bioskop "Kozara". Kada se inilo da je sve spremno za gradnju, dole su nove nedae. Ustanak koji je 1875. godine buknuo u Hercegovini proirio se i na Krajinu. Tri godine poslije Srbi su vjerovali da e sa dolaskom austrougarske vlasti na ova podruja za hriane nastupiti bolja vremena. Nada se brzo ugasila. Nove vlasti su odmah nakon dolaska u Banjaluku oduzele sav prikupljeni materijal za gradnju crkve i upotrijebile ga za gradnju vojnih objekata. Tada su banjaluki Srbi odluili da sagrade privremenu bogomolju i da od vlasti zatrae obeteenje za materijal, koje, naravno, nikada nisu dobili. Banjaluka je 1900. godine postala sjedite novoformirane Mitropolije banjaluko-bihake, na ijem elu je bio mitropolit Evgenije (Letica). Tada je izgraena zgrada Mitropolije (dananji Vladianski dvor). Saborna crkva ostala je u privremenom objektu. Kada je ponovo formiran odbor za izgradnju crkve, 1912. godine, gradnja je bila onemoguena zbog izbijanja novih ratova. Austrougari su skinuli zvona sa privremene crkve i pretopili ih u aure. Tek je u junu 1921. godine na sjednici uprave crkvene optine ponovo pokrenuto pitanje izgradnje hrama. Ve naredne godine raspisan je konkurs za idejno rjeenje, a kao najbolje rjeenje izabran je projekat arhitekte Duana ivanovia iz Beograda. Bilo je planirano da se objekat zavri za tri godine. Na inicijativu prote Duana Makia kupljeno je zemljite preko puta tadanjeg hotela "Balkan", koje je bilo u vlasnitvu crkvene optine na mjestu zvanom Jabuik. Radovi su otpoeli 27. septembra 1925. godine. Iako je objekat bio veoma ambiciozno zamiljen i trebalo je da (do krova) kota oko osam miliona tadanjih dinara, to je za ono vrijeme predstavljalo ogromnu sumu, komisija za tehniki prijem konstatovala je u zapisniku da je objekat zavren etrdeset dana prije isteka roka od tri graevinske sezone.

Zasluge bana Milosavljevia

Banjaluka je 1929. godine postala centar novoosnovane Vrbaske banovine, a za prvog bana izabran je Svetislav-Tisa Milosavljevi, rodom iz Nia. Iako je crkva bila zavrena prije banovog dolaska, prva sluba - blagodarenje odrana je 15. septembra 1929. godine, povodom jedanaest godina od proboja Solunskog fronta. Unutranjost nije bila uraena i hram nije bio osvjetan sve do 1939. godine. Tada je ban Milosavljevi donio odluku da se na mjestu tadanjeg hotela "Balkan", na crkvenom zemljitu, podignu zgrade banske uprave i banskog dvora. Upravo ovom odlukom ban je pomogao da se radovi na crkvi uspjeno zavre i da centar Banjaluke dobije izgled prave evropske gradske sredine. Od novca koji je crkva dobila za zemljite otplaeni su dugovi, asfaltirani su trotoari, ureena je porta, te izgraena ograda oko crkve.
Ruenje

Poetkom aprila 1941. godine Nijemci su bombardovali Banjaluku. Na meti njemakih bombardera bio je i saborni hram. Jedna bomba pogodila je u krov oltarske apside i eksplodirala u oltaru. Bio je to tek poetak nezapamenih stradanja kroz koje je srpski narod proao u narednim godinama Drugog svjetskog rata. Ustaki zlikovci su u maju te, prve ratne godine svirepo ubili vladiku banjalukog Platona. Ve sredinom jula iste godine svi preivjeli svetenici odvedeni su u jedan logor u blizini Siska. Po nalogu Viktora Gutia, ustakog stoernika za Banjaluku, oteeni hram je sruen. Kad je zavren rat, nova komunistika vlast nije dozvoljavala ni da se pomene ideja o obnovi hrama. Na zgaritu nekad veleljepne bogomolje podignut je spomenik palim borcima - partizanima. Tek ezdesetih godina prolog vijeka banjaluki Srbi su uspjeli sagraditi crkvu Svete trojice, koja je zidana po uzoru na stari hram, ali na drugom mjestu i dosta manjih dimenzija.
Novo buenje

Poetkom devedesetih godina dola su nova vremena, u kojima je poelo buenje srpske nacionalne i duhovne svijesti. Opet se rodila ideja o obnovi sabornog hrama, a godine 1991. formiran je i Inicijativni odbor, koji je dvije godine kasnije prerastao u Graevinski crkveni odbor. Predsjednik ovog odbora je preosveeni episkop banjaluki Jefrem, a potpredsjednik protojerej stavrofor Ratko Radujkovi. Opet je dolo vrijeme rata i novih stradanja, ali ovaj put Srbi nisu odustajali od svoje namjere. Patrijarh srpski Pavle osvjetao je 1993. godine temelje hrama, ija izgradnja je otpoela pod novim imenom - hram Hrista Spasitelja. Gradnja je nastavljena 2000. godine, jubilarne godine hrianstva. Ove, 2002. godine hram je gotovo ozidan, a poetkom avgusta osvjetana su i postavljena etiri zvona, ija teina prelazi preko est tona. Planirano je da se zvona oglase do kraja ove godine, a ako finansijske mogunosti dozvole, hram e uskoro dobiti krov. Zvona sa velianstvenog, preko etrdeset metara visokog zvonika ue se u cijeloj Banjaluci i svakom Srbinu biti svjetionik u novovremenskoj tami.

Stradanje vladike Platona Vladika Platon postao je episkop banjaluki 1940. godine, pa je na tom mjestu doekao i poetak Drugog svjetskog rata. Kada mu je nareeno da kao Srbin iz Srbije (vladika Platon roen je u Beogradu) mora da napusti NDH, on je odgovorio: "Ja sam kanonski i zakonito od nadlenih vlasti postavljen za episkopa banjalukog i kao takav obavezao sam se pred Bogom, Crkvom i narodom da u voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi trajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i dogaaje, vezujui nerazdvojno ivot i sudbinu svoju sa ivotom i sudbinom svoga duhovnog stada i ostajui u sredini njegovoj na duhovnoj strai za sve vrijeme dok me Gospod u ivotu podri, ostajui uz svoje stado kao dobar pastir koji duu svoju polae za svoje ovce." Bez obzira na garancije koje mu je samo dan ranije dao tadanji biskup banjaluki Jozo Gari, ustae su 5. maja 1941. godine uhapsile vladiku Platona i odveli ga zajedno sa protom Duanom Subotiem, arhijerejskim namjesnikom iz Gradike, izvan Banjaluke, gdje su ih ubili i bacili u rijeku Vrbanju. Vladiino iznakaeno tijelo pronaeno je u selu Kumsalima 23. maja 1941. godine. Na redovnom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora 1998. godine, episkop banjaluki Platon proglaen je za svetenomuenika i unesen u Imenoslov svetih Srpske pravoslavne crkve.

Ruska zvona manastira Dui

Prvo pravoslavno zvono poslije Kosovskog boja zvonilo je sa mostarske crkve, to je strano uznemirilo mostarske imame, koji su u znak protesta odbijali da se penju na munare
pie: Miljan Kova

Manastir Dui udaljen je desetak kilometara jugozapadno od Trebinja. Smjeten je u predjelu koji se zove Trebinjska uma, a u kome, pored niskog mediteranskog rastinja, gotovo da i nema nikakvog veeg drveta. Upravo tu "me' kamenjem i zvijerjem", kao to kae pjesnik, bio je epicentar duhovnog, kulturnog i nacionalno-oslobodilakog buenja i prosvjeenja srpske Hercegovine od sedamnaestog do dvadesetog vijeka. Do manastira Dui putuje se od Trebinja

magistralnim putem, pored manastira Tvrdoa, udaljenog od Trebinja sedam kilometara. Od Tvrdoa se ka jugu, preko mosta na rijeci Trebinjici, odvaja uski asfaltni put. Poslije tri kilometra uskog puta, putokaz pokazuje nadesno "Manastir Dui", a pored putokaza tabla sa strogim upozorenjem: "Zabranjeno zadravanje i fotografisanje"; tu su dvije vojne baze: SFOR-a i Vojske Republike Srpske. Vojnici na kapiji ljubazno nam objanjavaju kuda moemo do manastira, koji je, mada se jo ne vidi, odatle udaljen oko dvjesta metara.

Osnivanje manastira Zaista, burna je istorija protutnjala kroz ove zidine. Ne zna se tano vrijeme osnivanja manastira. Prema starim zapisima, zna se da je manastir Dui nastao kao metoh manastira Trebinje (Tvrdo). Tu su jo u XVII vijeku bili smjeteni obani, koji su uvali tvrdoku stoku. Bogu su se molili u jednoj maloj slamom pokrivenoj crkvici bez svoda. Kalueri i obani ivjeli su u bijednim elijama prizemljuama. Mleani su poslije razaranja Tvrdoa 1693. godine ponudili mitropolitu Savatiju i kaluerima da se presele na njihovu teritoriju. Savatije i dio monaha otili su do Herceg Novog i tamo podigli manastir Savina. Nekoliko monaha odbilo je prijedlog Mleana i naselilo se u Dui. Nakon par godina u Dui se vratio vladika Nektarije, Savatijev protosinel, postavi mitropolit hercegovaki. Dui su postale privremeno sjedite Mitropolije.

Zvono kneginje Tatijane U ovom manastiru bio je centar Prvog hercegovakog ustanka i njegovog voe vojvode Luke Vukalovia, 1857. godine. Turci su u februaru naredne godine slomili ustanak i zauzeli manastir. Monatvo je izbjeglo u Crnu Goru, da bi se poslije briljantne pobjede crnogorske vojske na Grahovcu, 1. maja, vratili u manastir. Poslije toga ruska carica Marija Aleksandrovna alje 1.500 rubalja za obnovu manastira. Kneginja Tatijana Vasiljikova manastiru poklanja veliko zvono, do tada najjae na ovim prostorima, koje se ulo sve do grada Trebinja. Trebinjski Turci jako su se bunili zbog toga i prijetili da e napasti manastir. Carigradska porta umirila je pobunjene, lokalne Turke, jer se bojala prijetnji tek umirene Hercegovine da e se opet dii na ustanak. Shvativi koliki je turski strah, Hercegovci su to iskoristili, pa su uskoro, tanije 1861. godine, slino zvono postavili i na crkvu u Mostaru. Prvo pravoslavno zvono poslije Kosovskog boja zvonilo je sa mostarske crkve. To je strano uznemirilo mostarske imame, koji su u znak protesta odbijali da se

penju na munare. Zauzimali su Turci manastir i u vrijeme drugog ustanka Luke Vukalovia, ali je on opet osloboen i popravljen. Uzdigao se jo vei i buntovniji. U vrijeme "Nevesinjske puke", godine 1875, u manastiru je bila komanda ustanikih snaga hercegovakog juga. Tokom Prvog svjetskog rata stradali su duki monasi zajedno sa ostalim srpskim narodom ovog kraja. Tada su Hercegovinom harali odredi tzv. uckora, sastavljeni od domaeg hrvatskog i muslimanskog stanovnitva, koji su uz parolu "nesta krsta sa tri prsta" spaljivali itava sela, crkve i manastire. Bile su to pretee ustaa iz Drugog svjetskog rata. Pria o nevjernom Grku U prostranom manastirskom dvoritu smjeteno je pored stare kamene crkve mnotvo objekata. Nevjerovatna ljepota dvorita, u kome je sve prepuno raznolikog drvea i cvijea, obasjana jakim majskim suncem zasljepljuje pogled. Divimo se stablima limuna ispred konaka, okienim krupnim plodovima. Ulazimo u zgradu, odnosno u jednu veliku trpezariju, gdje se za dugakim drvenim stolom tek zavrava sa rukom. Na elu stola mati Teodora, igumanija duka: "Bog vam pomogao! ula sam da dolazite, javili su mi iz Tvrdoa." Pita nas jesmo li gladni, a prije nego to smo i odgovorili, jedna poslunica ve je postavila pribor za jelo ispred nas i usula voni kompot u olje. Zavrivi s objedom, mati Teodora poe sa jednom zanimljivom priom: "Neki Grk nije vjerovao u Boga, zato to ga nije prihvato srcem, ve ga je traio razumom. Lutao je i udio se otkud zvijezde, otkud sunce Doao je tako i na obalu mora i vidio nekog djeaka kako jednom korom jajeta zahvata vodu iz mora i sipa je u drugu. Kada ga je pitao ta to radi, djeak mu je odgovorio da hoe svu vodu iz mora pretoiti u ljusku jajeta. Nevjerni Grk ree djeaku da je to nemogue, da more ne moe stati u ljusku, a djeak njemu odgovori pitanjem: 'A kako moe Bog stati u tvoju glavu?'" Ruski monasi O istoriji manastira poslije Prvog svjetskog rata govori nam mati Teodora: "Ovdje su poslije rata, tanije od dvadesetih godina prolog vijeka, boravili ruski monasi - emigranti, koji su u Kraljevinu SHS doli poslije krvavog komunistikog pira u Rusiji. Starjeina manastira bio je otac Nikolaj Ruencov, jeromonah, sve do 1941. godine, kada su ih partizani sve strijeljali, a manastir potpuno unitili. (Pobjegao je samo jedan monah, ali nakratko, poto su ga nali u Sarajevu i strijeljali na ulazu u Sabornu crkvu.) Ikone su spaljivali ovdje u kreani pored manastira, tako da je unitena ogromna umjetnika vrijednost", s tugom pria mati Teodora dok razgledamo crkvu posveenu Uspeniju presvete Bogorodice . Ne moemo se nadiviti ljepotama ovog manastira i njegove bate. Nevjerovatan je mir koji se ovdje osjea i blagostanje koje u ovjeku budi elju da to due ostane. "Kao to nita nije sluajno, tako ni ja nisam sluajno dola u ovaj manastir", kae mati. "Dola sam po promisli Gospodnjoj da upalim ugaeno kandilo, da zazvone zamukla zvona. Kad sam dola u manastir, niega nije bilo - od tri zvona nala sam samo jedno baeno pored crkve. Strano je bilo vidjeti ta su komunisti uradili od manastira. U crkvi je samo stajalo Raspee Hristovo, sve zgrade bile su opljakane. Ovdje je do mog dolaska bila smjetena JNA, poslije su napravili bazu u blizini manastira." Mnoga su uda vezana za ovaj manastir, a svakako je najpoznatije ono koje se desilo Savu Kutrovu, o kome je svjedoio i ugledni arhimandrit duki Niifor (Dui), jedan od najobrazovanijih Srba tog vremena. Savo Kutrov, sirotan od djetinjstva, kao potpuno nepokretan 16 godina leao je na postelji u manastiru Dui. Sve dok jednog jutra u mjesecu maju 1847. godine monasi ne krenue na jutarnje bogosluenje u crkvu i zaprepastie se kada su Sava ugledali u crkvi potpuno zdravog. Objasnio im je kako je u njegovu sobu jutros rano uao neki djeak pozvavi ga da ustane iz kreveta. On je mislio da je to neki od manastirskih aka, pa ga je zamolio da ga pusti na miru, a djeak mu odgovorio: "Mene je Majka Boija poslala da ti kaem da ustane, dugo si tu leao." Ustao je iz kreveta i krenuo da zagrli djeaka, koji je najednom nestao. Poslije ovog dogaaja mnogi se ljudi okupie u manastiru. Dooe i trebinjski Turci, koji su znali da Savo tu ve 16 godina nepokretan lei. Kada su ga vidjeli, povikae: "Alah, Alah, ovaj je manastir boja kua!" ivopisci Izlazimo iz konaka i ulazimo u crkvu, gdje ivopisci iz Beograda privode kraju svoj viegodinji rad. Poslije poklonjenja razgovarali smo sa ivopiscem Gavrilom Markoviem: "ivopisac, to je

danas vrlo retko zanimanje. Pripadam zajednici koja nosi ime 'Sveti Jovan Damaskin' iz Beograda i koja se bavi obnovom starog naina ivopisanja i pojanja u crkvama. Dakle, ja sam u grupi koja se bavi obnovom ivopisanja. Postoje tri stvari kojih pri ovom poslu moramo da se pridravamo. To su: prvo umetniki, teoloki i na kraju tehniki deo, posebno tehnika boja. Nama je vreme krize i sankcija na neki nain, mada je to malo nezgodno rei, pomoglo, bar to se tie boja. Kada nismo bili u mogunosti uvoziti boje iz inostranstva, onda smo eksperimentisali i istraivali prirodne materijale, tako da smo otkrili dosta novih, odnosno starih metoda za proizvodnju boja iz iskljuivo prirodnog materijala. Svaka boja ima svoju tajnu i svoju posebnu priu. Poznata je bela boja svetog Jovana, pravi se od krea, posebnim metodama; crna od vinove loze." Pitamo ga da li postoji tajna vizantijskog plavog. "Naravno da postoji", kae smijui se, "ali svakako ne na pavievski nain. Razoarau vas moda ako vam kaem da je prava tajna danas u tome to postoji pigment koji je neverovatno skup. S blagoslovom majke Teodore napustili smo ovaj boji dom, u kojem se zaista osjea dah vjenosti, i uputili se ka Popovu polju i manastiru Zavala.

Pravoslavna zvona iznad Popova polja

Nisu zavalska zvona uspjeli uutati ni Turci, ni Mleani, pa ne moe ni Pariski sporazum, koji ih je smjestio s one strane granice Republike Srpske zajedno sa srpskim selom Zavala, u kojem sada nema nijedne itave kue pie: Miljan Kova

Manastir Zavala udaljen je oko 40 kilometara jugozapadno od Trebinja. Smjeten je pod samim vrhom brda Ostrog, koje dominira iznad junog kraja Popova polja. To je jedan od starijih srpskih manastira, ako emo vjerovati narodnom predanju zadubina kralja Dragutina. Stara kamena poluobliasta crkva prilijepljena je uz stijenu. Na vrh stijena presliasti zvonik sa tri zvona vijekovima je zvonio, pa i danas zvoni irei pravoslavni milozvuk iznad, po svemu i oduvijek hrianskog, pravoslavnog, Popova polja. Nisu zavalska zvona uspjeli uutati ni Turci, ni Mleani, pa ne moe ni Pariski sporazum, koji ih je smjestio s one strane granice Republike Srpske zajedno sa srpskim selom Zavala, u kojem sada nema nijedne itave kue. Junom ivicom Popova polja uskim asfaltnim putem koji od Trebinja vodi pored manastira Tvrdo i Dui preko Huma stie se do manastira Zavala u istoimenom selu. Mine i rovovi Nadnijele se stijene na put, a na vrh svake stijene kua. Te male stare kamene kue kao da su srasle sa stijenama. Pitamo se ivi li ovdje iko. S druge strane puta pogled se prosto lijepi za prelijepi

pejza Popova polja. Bistro plavo nebo, kakvo samo moe biti ovdje na jugu, izdiglo se iznad u bezbroj boja iarane zelene podloge. Uskim putem, gotovo zaraslim u korov s obje strane, vrlo rijetko proe automobil. Sreemo i nekog starca sa par koza i krava. Srdano nas doekuje na putu. (Ovi ljudi se raduju svakom prolazniku.) Odmah iznad ovih kua bila je prva borbena linija u proteklom ratu. Dosta kua je oteeno ili potpuno srueno. Jo pored puta ima ostataka naputenih rovova. Do manastira je ostalo jo petnaestak kilometara. Odluili smo da dalje nastavimo pjeice. Odavde do Jadrana nema ni deset kilometara vazdune razdaljine, pa nije ni udno to se miris mora osjea u topom vjetru koji duva s juga. Poslijepodne je, umorni seljaci se vraaju iz polja. Sunce je ve dodirnulo jedan vrh sa zapadne strane polja. Ovo pjeaenje nije nimalo bezazleno. Ispred nas se provue i poneki opasni gmizavac. Nakon oko tri sata pjeaenja stigli smo do mjesta na kome je put presjeen, sruen eksplozivom oito. Ovdje se ulazi na teritoriju Federacije Bosne i Hercegovine. Ve se nazire manastir, odnosno ruevine konaka. S obje strane puta crvene table s mrtvakim glavama i upozorenjem: "Mine, opasno po ivot". Stigli smo u selo Zavala. Prolazimo pokraj ruevina. Na mjestu odakle put poinje da se penje do manastira sa jarbola se vijori hrvatska zastava. Tu susreemo oca Vasilija, igumana manastira Zavala. Vraa se iz polja zajedno s jednim seljaninom, povratnikom. Sadili su povre na manastirskom imanju. Poslije pozdravljanja i blagoslova, ovaj stameni bogougodnik pozva nas u manastir. Vee je ve pala iznad Popova polja. Potpunu tiinu remete samo cvrci i ptice. Ispod nas pusto selo. Nigdje se ne uje ni pas ni maka. Jeza. Samo jeza stanuje u selu. Prisustvovali smo veernjoj slubi u samo svijeama osvijetljenoj crkvi. Uli smo u trpezariju. Otac Vasilije nas je posluio voem. Pozvao nas je da prespavamo u manastiru, to smo rado prihvatili. Istorija i predanje Siromana je pisana istorija o manastiru Zavala. Kada se govori o vremenu njegovog osnivanja, esto se pominje 1271. godina, koja je upisana na jednom starom manastirskom peatu. Meutim, taj peat istoriari ne smatraju adekvatnim dokazom. Naime, neke injenice ukazuju na mogunost da je godina na peatu pogreno upisana. Prema nekim starim zapisima, manastir je podignut tek u esnaestom vijeku. Ono to se sa sigurnou moe uzeti za tano jeste da je postojao prije 1514. godine, kada se u pisanim dokumentima pominje njegov iguman Sarafion. Narodno predanje pominje srpskog kralja Dragutina kao osnivaa ovog manastira. Istorijskih dokaza zasada nema. Ovdje je poetkom sedamnaestog vijeka boravio uveni ivopisac Georgije Mitrofanovi. On je prije dolaska u Zavalu ivopisao manastir Hilandar na Svetoj gori. U Hercegovini je, osim ovog manastira, oslikao jo i manatir Dobrievo kod Bilee. Freske koje je naslikao ovaj uveni ivopisac predstavljaju neprocjenjivo umjetniko blago. To je i bio razlog da se Zavala nae na svim turistikim katalozima bive Jugoslavije. Nedaleko od manastira nalazi se i jedna od najveih peina u Evropi - Vjetrenica. Speleolozi kau da neki ogranci ove peine dopiru do Jadranskog mora. Osamdesetih godina prolog vijeka na desetine hiljada turista godinje posjeivalo je ovo mjesto. Stradanje manastira U posljednjem, krvavom ratu nije poteen ni manastir Zavala. Naao se na najgorem mjestu, na samoj liniji razgranienja. Poslije rata Zavala je doivjela novu nepravdu. Na osnovu mapa koje su prikazane poslije potpisivanja Mirovnog sporazuma u Dejtonu, manastir je, kao i ovaj dio Popova polja, pripao Republici Srpskoj. Meutim, nakon Pariskog sporazuma dolo je do novog prekrajanja granica. Uzaludni su bili svi protesti koje je eparhija Zahumsko-hercegovaka i primorska uputila svjetskim i domaim monicima. Tadanji episkop Atanasije 1997. godine obratio se i amerikom predsjedniku Bilu Klintonu prilikom njegove posjete Bosni i Hercegovini. Nita nije pomoglo, bez obzira na injenicu da je ovaj kraj bio gotovo u potpunosti naseljen Srbima. Manastir je gotovo u potpunosti sruen. Crkva je, vjerovatno zahvaljujui injenici da je prilijepljena uz stijenu, ostala uspravna. Meutim, svod je kao i juni zid potpuno ispucao, i da nije poduprt drvenim gredama, do sada bi se vjerovatno sruio. Na svu sreu, nedavno je poela obnova

manastira. Obnovu vode strunjaci iz Banjaluke i Trebinja, a Zavod za zatitu spomenika Republike Srpske otpoeo je sa restauracijom ivopisa. Jedan manji konak ve je renoviran. Crkva je izvana u potpunosti prekrivena zatitnim materijalima. Veliki problem predstavlja nedostatak elektrine energije, poto su vodovi potpuno iskidani. Optina Ravno, na ijoj teritoriji se Zavala sada nalazi, kao da i ne razmilja o obnovi mree. Veera Odsjeli smo u manastiru Zavala uz ljubazan prijem i veeru sa igumanom Vasilijem. Trpezarija je slabo osvijetljena trima lampama, koje rade na solarno punjenje. Lampe su, kako nam rekoe, poklon nekog naeg radnika iz Njemake. Poslije veere smo razgovarali i sa par povratnika u selo Zavala koji, eto tako, navrate ovdje u manastir i poneto pomognu. "Sad nas u selu ima samo osmoro", kae jedan povratnik. "Mi se u stvari nismo u potpunosti ni vratili; porodice su nam jo u Trebinju. Doemo tako da koliko-toliko obnovimo ovo to je razrueno, posadimo neto povra. Dok radimo u polju, najvie se plaimo mina. Sve je minirano. Ovdje je prole godine poginuo jedan deminer iz Tuzle i tad su prestali sa uklanjanjem mina. Poslije smo traili da bar trakama oznae minska polja. Umjesto toga oni su svuda okolo postavili ove crvene table sa upozorenjem." ivopis Ujutro smo prisustvovali jutarnjem bogosluenju u manastirskoj crkvi posveenoj Vavedenju presvete Bogorodice. Niko ne moe ostati ravnoduan pred ivopisom manastirske crkve. Te freske su remek-djelo velikog Georgija Mitrofanovia Hilandarca i Hercegovca. Kada se zna da su nastale izmeu 1615. i 1621. godine, nemogue je da ne iznenade svojim bogatim koloritom, kojim dominiraju blagi pastelni tonovi. Vrlo rijedak je i izbor tema na ovom ivopisu. Tu je jedinstvena freska koja predstavlja ibanje na stubu. Ova scena u naim crkvama gotovo da nigdje nije ni predstavljena. Rijetka je i slika na kojoj Bogorodica odlazi ranije sa Jovanom, prije probadanja Hrista. Naslikana je i scena polaganja u grob. Bilo je nekih, dosta laikih tvrdnji, da je slikarstvo u manastiru Zavala povezano sa dubrovakim slikarstvom. Istoriari umjetnosti su ipak dokazali da ovakav nain ivopisanja potie direktno sa Svete gore. Sveti Vasilije U Zavali je svoj manastirski ivot poeo i prvu kolu izuavao i sveti otac Vasilije Ostroki udotvorac. On je roen u oblinjem selu Mrkonjii u Popovu polju. Bilo je to u isto vrijeme kada je Georgije Mitrofanovi oslikavao crkvu posveenu Vavedenju presvete Bogorodice. Doao je ovdje kao dvanaestogodinji djeak Stojan Jovanovi kod svog strica jeromonaha Serafima. Ve tada je sate i sate provodio u molitvi pod ostrokim gredama i ivio strogim ivotom pravoslavnog podvinika. Odavde je i otiao u manastir Tvrdo, gdje se zamonaio i postao mitropolit hercegovaki. Poslije turskog progona otiao je opet pod Ostrog, ali onaj drugi, kod Nikia, danas u Crnoj Gori. (To podruje, zajedno s Nikiem, Crnoj Gori je pripojeno Berlinskim kongresom, 1878. godine). Pod tim drugim Ostrogom se i posvetio. Bojom ljubavlju iskazanom kroz svetost i uda svetog Vasilija, Ostrog je postao, kako ovdje kau, na srpski Jerusalim. To je danas najvee hriansko svetilite na slovenskom jugu i pravoslavnom zapadu. Iguman Otac Vasilije, iguman zavalski je skroman, bogougodan monah. Sav svoj strogi podviniki ivot provodi u molitvi i napornom radu. On sam gaji pele i uzgaja povre. Bez obzira na sve napore, njegovo monako lice, sa oima iz kojih kao da samo izviru blagoslovi, uvijek krasi vedar osmijeh. To je vrlo mlad monah. Rodom je iz Prijepolja. U Zavalu je doao odmah nakon prestanka borbenih dejstava i tako manastir sauvao od daljeg unitavanja. Iz svoje skromnosti odbija da se fotografie i ne voli da daje izjave za novine. Kae: "Piite o manastiru, a ne o meni; nisam ja bitan. Bio je ovdje nedavno jedan novinar, pa navalio da me ispituje - te ta radim, kad sam doao, Boe sauvaj..." Neki seljani, dok smo ili prema manastiru, priali su nam kako je ispoetka policija FBiH dolazila iz dana u dan i traila linu kartu od oca Vasilija. Kau da su mu jednom rekli da treba da se uva poto tu "prolaze lovci sa orujem", na ta se on samo osmijehnuo i rekao im: "A zar vam ja liim

na zeca?", a zatim im okrenuo lea. Topole Poslije jutarnje molitve s blagoslovom oca Vasilija napustili smo ovo staro pravoslavno svetilite, obasjano zrakom vjenosti i odvojeno od sve ovozemaljske prolaznosti. Iguman nas je ispratio pokazujui nam kuda moemo kroz Popovo polje stii do magistralnog puta Trebinje - Ljubinje. Upozorio nas je da sa staze ne skreemo niti jedne stope, okolo je sve minirano. Uz svoj specifian duhovniki umjeren smisao za humor rekao je: "Vidite one lijepe topole lijevo? E da se niste ni usudili da idete tamo!" Preli smo poljskim putem most na rijeci Trebinjici. Taj most predstavlja granicu Republike Srpske i Federacije. Izali smo na magistralu i krenuli prema Trebinju, skrivenom, u podnoju Leotara, sa ijih golih strana uareni kamen ve pri u lice.

Zraka svetog Pavla s juga Hercegovine

Prema zapisima svetog Epifanija, sveti Pavle u ovim krajevima boravio je 57, a sveti Luka 58. godine. Arheolozi su tragove prvih hrianskih zajednica otkrili u oblinjem mjestu Paniku pie: Miljan Kova

Manastir svetih apostola Petra i Pavla - Petropavlovski manastir smjeten je u Petrovu polju oko tri kilometra juno od Trebinja. Do manastira se stie magistralnim putem koji vodi u pravcu Dubrovnika. Sa ovog puta se nakon dva kilometra kod Aleksine Mee odvaja uski asfaltni put. Ovaj po mnogo emu neobian enski manastir, poslije skoro etiri vijeka pustoi, obnovljen je 2001. godine u ast dvije hiljade godina hrianstva. To je svojevrstan simbol stradanja i vaskrsenja, Hristove pobjede ivota nad smrti. Smjeten je usred vinogradima bogatog Petrova polja, optoenog kamenitim, golim brdima. Vozei se uskim krivudavim putem, izmeu montanih jo nezavrenih kua izbjeglikog naselja stigli smo u manastir svetog Petra i Pavla. Grupa djece i omladine skupila se u manastiru. Malo su uranili na veernje bogosluenje. Djeca se igraju. Tre oko crkve. Manastirska crkva posveena svetom Petru sasvim je obina jednobrodna bazilika sagraena od kresanog kamena s presliastim zvonikom. Pored crkve svetog Petra nalaze se ruevine ranohrianske crkve u kojima se vre arheoloka istraivanja. Iza crkve su novi veleljepni konaci. Dvorite je zasaeno mladim sadnicama raznog voa. Sve je u savrenom redu, duhu obnove i novog raanja. Ispred crkve se uskoro pojavila i jedna asna sestra. Poslije pozdrava i kraeg srdanog razgovora, sestra nas je uvela u jedan prijemni salon u konaku manastira. Tu smo uz posluenje saekali mati Pavlu, igumaniju petropavlovsku. Nismo dugo ekali. Uskoro smo imali ast upoznati ovu vrlo rjeitu bogougodnicu. Uz vrlo srdaan prijem i posluenje poeli smo razgovor. Mati nam je odmah rekla da je itala Patriot i da joj je posebno drago to piemo o manastirima. Ugodan, potpuno nov enterijer ovog salona popunjen je policama sa mnotvom zanimljivih knjiga i asopisa. Ikone na zidovima su rad sestara ovog manastira. Prekidamo razgovor. Vrijeme je za veernje bogosluenje. Igumanija nas poziva u crkvu. Unutra je ve dosta vjernika. Najvie je mladih. Dosta djece. Svi poju. Poju u jedan glas. "Gospodi pomiluj...", kao da poji sve Petrovo polje. Stradanje i uzdizanje Manastir svetog Petra i Pavla sruili su i potpuno devlastirali Turci jo u sedamnaestom vijeku. Islamizirano lokalno stanovnitvo oko manastira razgrabilo je manastirsko imanje, a i samom Petrovu polju su dali novo tursko ime - Divar. Iz potpunog zaborava manastir se povratio tek poetkom dvadesetog vijeka. Saznavi da su temelji manastira iz ranohrianskog perioda, papska kurija, sklona da bespravno svojata sve iz vremena prije crkvenog raskola, okomila se na manastirske ruevine.

Okupatorska Austrougarska monarhija, potaknuta idejom Katolike crkve koja je ila naruku i njenim politikim aspiracijama, spremala se da rovari po ruevinama svetinje. Tadanji mitropolit hercegovaki Petar (Zimonji) preduhitrio je okupatorske namjere i pokrenuo brzu izgradnju crkve na ruevinama manastira. Crkva svetog apostola Petra osvetana je 1906. godine. Zaustavljeno je dalje rovarenje po svetinji. Ova crkva je sve do obnovljenja manastira koritena kao parohijska. Tako je bilo sve do poetka ovog vijeka, kada je izgradnjom novog konaka manastirski ivot obnovljen. Dosta istoriografa koji su pisali o srpskim manastirima vrijeme osnivanja ovog manastira stavljali su u dvanaesti vijek. Nedavnim arheolokim istraivanjima dolo se do senzacionalnih otkria. Naime, u iskopinama stare crkve svetog Pavla pronaeni su grobovi stariji od treeg vijeka, a u njihovoj blizini i ranohrianska kadionica sa kovanim novcem na kome su predstavljeni likovi svetog cara Konstantina, cara Valerijana i Teodosija Velikog, to upuuje na novo datiranje vremena nastanka ovog manastira. Prvi hriani U brdima iznad manastira nalazi se peina u kojoj su, prema legendi, boravili sveti apostol Pavle i njegov uenik sveti Tit. U njoj su krstili prve hriane tadanje rimske teme Dalmacije. Ova peina je prava prirodna crkva u kojoj se, ko zna od kada, njegovao kult svetog Pavla. Tu je drano bogosluenje za velike praznike, krtavana su djeca, narod je masovno posjeivao peinu, molio se bogu i palio svijee. Vjerovalo se da voda iz Pavlove peine lijei nerotkinje. Stariji su je preporuivali djevojkama koje se dugo ne udaju. Meutim, poslije poreenja istorijskih fakata i arheolokih otkria, ne moe se rei da se radi samo o legendi. Ovaj put legenda je dobila i naune dokaze. Istorijski izvori kau da je put Scodra - Salona, kojim su prvi hriani ili u Rim, prolazio upravo preko podruja dananje Hercegovine. Smatra se da je jedan njegov krak prolazio ravnicom ispred same peine. Prema zapisima svetog Epifanija, sveti Pavle je u ovim krajevima boravio 57, a sveti Luka 58. godine. Arheolozi su tragove prvih hrianskih zajednica otkrili u oblinjem mjestu Paniku. Tu je, u sklopu antikog urbanog kompleksa, pronaen mozaik na kome je prikazan Orfej sa tri znaka krsta na desnoj ruci. Kult svetog Pavla prekinut je prije ezdesetak godina. Posljednjih godina prolog vijeka vjernici su opet pohrlili u Pavlovu peinu. Ruevine Poslije bogosluenja mati Pavla nam je pokazala arheoloke iskopine i ruevine stare crkve. Arheolozi su u potrazi za grobom velikog upana Dese, oca kralja Milutina. Na osnovu nekih izvora on je upravo ovdje sahranjen. Razgledamo ruevine ranohrianske bazilike. Jo uspravno stoje sjeverni i juni zid kao i dio oltara. Igumanija nam pokazuje na ostatke oltara i kae: "Katolika crkva je vijekovima pravila veliki pritisak da bi dokazala da je ovo bio njihov manastir. Istina je da su ovdje u jednom periodu boravili pripadnici katolikog reda - Benediktanci. To, meutim, nije nikakav dokaz. Oito je da su crkve okrenute prema istoku i da su graene u vizantijskom stilu. To jesu ranohrianske crkve, ali ako su ranohrianske, onda su pravoslavne i tu nema dileme." Sestrinstvo Potpuno nov konak sagraen je u srpsko-vizantijskom stilu sa polukrunom apsidom i kupolom. Obloen je kamenom i opekom. Mati i sestre nas pozivaju na kafu u trpezariju. Ispred konaka esma sagraena u vizantijskom stilu, sa kupolom i inicijalima Isus Hristos, alfa i omega. Uz kafu i kolae nastavili smo razgovor. Ono to se odmah da primijetiti kod sestara u ovom manastiru jeste visoka produhovljenost i prosvijetljenost. Mati Pavla kae: "Sve sestre u manastiru svetog Petra i Pavla, a ima nas osam, ili su zavrile fakultet ili se spremaju da diplomiraju. Ovdje smo sve dole poslije boravka u jednom manastiru u Grkoj. U manastiru se odvija uobiajen monaki ivot, svakodnevno bogosluenje i posluanje." Prirodne specifinosti hercegovakog kra, malo obradivog zemljita i nepovoljni klimatski uslovi razlozi su zbog kojih ni manastirska imanja ipak nisu u mogunosti da ni priblino zadovolje potrebe izdravanja manastira. Kako se izdrava sestrinstvo petropavlovskog manastira, pitali smo igumaniju Pavlu. Ona kae: "U starim manastirskim knjigama pie kako se od Tvrdoa do manastira Savina kod Herceg Novog moglo doi idui iskljuivo manastirskom zemljom. Zemlju su nam otimali Turci, Austrougari, a potom i komunisti. Mi se ovdje izdravamo od ikonopisanja, veza, proizvodnje tamjana i izrade

svetenikih i monakih odeda. Neke sestre rade u kolama, predaju vjeronauku." Mati Pavla nam je u radnim prostorijama na spratu konaka pokazivala zaista zanimljive i lijepe radove ovih vrlo mladih, bogougodnih sestara. Pored posebno kvalitetno uraene ikone svetog Jovana Krstitelja, bili smo zadivljeni ljepotama runog veza svetenike odede. Mladi Manastir posveen Svetim apostolima uven je po radu sa djecom i animaciji mladih u borbi protiv negativnog uticaja sekti i narkomanije, poasti koje su, naalost, zahvatile i ovaj dio srpske zemlje. Ovdje postoje kola crtanja i kola pjevanja, koje posjeuje dosta mladih. U organizaciji sestrinstva petropavlovskog manastira odrano je i dosta predavanja o negativnim uticajima u drutvu. Mati Pavla nam pria o djeci i omladini to se okupljaju ovdje u manastiru, pa kae: "Mi smo ponosni na nau djecu, koja ne samo da znaju osnovne molitve ve svi napamet poznaju tipik, kao i jutarnje i veernje bogosluenje. Najljepe je to to mladi dolaze u crkvu. Evo rei u vam jedan primjer: u ovim tekim vremenima, kad su razne sekte i narkomanija, naalost masovno, prodrle u ove krajeve, nedavno je na osnovu jedne statistike utvreno da u ovom naselju nije registrovan nijedan takav sluaj. U blizini Trebinja postoji jedno naselje otprilike veliine ovoga naselja, a u njemu je najvie registrovanih narkomana. Mi smo organizovali dosta predavanja za borbu protiv narkomanije i sekti. Dovodili smo predavae iz misionarskog centra 'Sveti Aleksandar Nevski' iz Grke. Ponosni smo i na na djeiji hor, koji je boravio u Grkoj na takmienjima crkvenih horova i postigao solidne uspjehe." Vee je iznad Petrova polja. Vrijeme je da krenemo. Pozdravili smo se sa sestrama i uz blagoslov mati Pavle napustli ovaj zaista zanimljiv manastir. Obasjani blagodatima Svetih apostola ili smo ka Trebinju, ija su se svjetla nazirala ispod Leotara. Kao kruna, sa Crkvine iznad grada blista osvijetljena mnotvom reflektora hercegovaka Graanica. Mauzolej kneza poezije Jovana Duia.

Blagoslov nepoznatog svetitelja iz Dobrieva

Manastiri su kamen po kamen premjeteni na druge lokacije. Dobrievo je premjeteno dvanaest kilometara u mjesto Orah na sadanju lokaciju, a Kosijerevo na Petrovie u Crnu Goru
pie: Miljan Kova

Manastir Dobrievo, na obali akumulacionog Bilekog jezera, udaljen petnaestak kilometara od Bilee na putu za Trebinje, svojevrstan je biser meu srpskim manastirima. On se na ovom mjestu nalazi od 1968. godine, kada je kamen po kamen prenesen sa stare lokacije. Prenesen je zbog izgradnje vjetakog jezera, koje je potopilo desetak sela u predivnom zelenom krakom polju. Tu iza debelih kamenih zidina smjeten je manastir iz trinaestog vijeka sa crkvom posveenom Vavedeniju presvete Bogorodice. Na staroj lokaciji manastir je bio sagraen na temeljima ranohrianske bazilike iz treeg ili etvrtog vijeka. Do tog otkria se dolo prilikom prenosa manastira. Legenda kae da su se ovdje odmarali sveti car Konstatin i njegova majka carica Jelena pri povratku iz Dubrovnika za Carigrad. Zadivljen ljepotom krakog polja, kroz koje je tekla bistra Trebinjica, car je stalno govorio kako je to dobro mjesto, pa je tako Dobrievo i dobilo ime.

Otac Simeon Na ulazu u manastir doekao nas je iguman manastira Dobrievo, visokoprepodobni otac Simeon (Biberdi). Poslije pozdrava i blagoslova pozvao nas je u crkvu na poklonjenje. Nakon poklonjenja sjeli smo ispred konaka. Poeli smo razgovor. Razgovarali smo o zaista burnoj prolosti ovog svetilita. Blagodatno je razgovarati sa ovim zaista velikim duhovnikom. Otac Simeon pria je sam od sebe, pria koja se rijeima ne moe ispriati, i ono to se moe ispriati, on ne pria smatrajui da to nije vrijedno panje. O njegovom ivotu, o njegovim iskuenjima, patnjama i podvizima govori se u monografiji Manastir Dobrievo, objavljenoj povodom 2000 godina hrianstva, koju nam je poklonila mati Teodora, igumanija manastira Dui. Roen je u Stocu 1924. godine kao Slobodan Biberdi. Jo u djetinjstvu u njemu se rasplamsala velika ljubav prema Hristu i njegovom djelu. Dok su se njegovi vrnjaci igrali, on se posveivao molitvi. Vrnjaci su ga zvali pop Slobo, pa ga i dan-danas svi u Hercegovini tako odmilja zovu, bez obzira na njegovo monako ime Simeon. Poslije zavrene osnovne kole otac ga je upisao na Sarajevsku bogosloviju. Meutim, on nikad nije postao ak te bogoslovije. Kao lan Sokolarskog drutva polomio je ruku na sletu koji je bio prireen u ast roendana kralju Petru, to ga je sprijeilo da zapone kolovanje. Njegovog oca Petra ustae su ubile na samom poetku rata. Jedne noi delati su doli i po Slobodana. On ih je na vrijeme vidio pa je pobjegao uz jedno brdo. Pobjegavi iz Stoca, pridruio se etnikom pokretu, koji je krajem 1941. godine formiran u hercegovakim planinama. Poto su u to vrijeme nastradali mnogi svetenici u Hercegovini, ljudi su esto traili Slobodana da dri slubu boju. On na to nije pristajao zato to nije bio rukopoloen. Mitropolit crnogorski Joanikije, koga si poslije ubili, zamonaio ga je i rukopoloio u in jeromonaha u aprilu 1942. godine na Cetinju. Tada je dobio monako ime Simeon. Nijemci su ga zarobili 1944. godine u blizini Stoca. Odatle je interniran u logor Kajzertambrug u Austriji. Po zavretku rata iz Austrije je otiao u Njemaku da bi se susreo sa patrijarhom srpskim Gavrilom i ocem Nikolajem (Velimiroviem). Oni su upravo bili izali iz logora Dahau nakon viegodinjeg ropstva. Na prijedlog vladike Nikolaja otac Simeon se vratio u otadbinu. Bio je starjeina crkve u Stocu sve do izbijanja posljednjeg rata, 1992. godine. Opet je morao u izbjeglitvo. Postao je

iguman dobrievski godine 1993, kada ga je na to mjesto postavio episkop Atanasije (Jevti). Izgradnja i stradanje Ne zna se ko je i kada sagradio manastir Dobrievo. Kada su Mleani protjerali Turke iz Boke Kotorske godine 1649, jedna turska eta je poharala manastir. Odnijeli su ili unitili sve to su mogli. Tada je nestala i manastirska hronika. Manastir je sasvim zapustio. Bio je naputen punih osamdeset godina. Videi nevolju koja prijeti manastiru, iguman je u pomo pozvao svog pobratima Jakup-agu Milovia, kako bi on kao musliman posredovao kod Turaka. Zulumare nije zaustavilo ni Jakup-agino ubjeivanje. Vidjevi da nita drugo nije preostalo, aga je izvadio kubure i ubio dvojicu nasilnika, osudivi tako i sebe na smrt. Kau da je Jakup-aga, roen kao hrianin Milovi sa Grahova, bio sluga kod nekog kneza Njegovana u Kne-dolu, pa se zagledao u njegovu kerku. Poto siromah nije smio ni da misli ta bi se desilo ako knez za to sazna, on uze djevojku i pobjee s njom ko kud Poslije nekoliko godina vratili su se kao turski aga i njegova hanuma - preli su na islam. Na ipak sauvanom manastirskom peatu upisana je 1283. godina. Poreenjem podataka sa tog peata i nekih drugih injenica, prvenstveno naina gradnje, stila u kojem su ispisani neki spomenici i ostacima ivopisa moe se zakljuiti da je to otprilike vrijeme nastanka manastira, dakle trinaesti vijek. Poslije osam decenija pustoi manastir Dobrievo je obnovljen izmeu 1730. i 1740. godine. Obnovili su ga kalueri iz Nikike upe. Novo stradanje Dobrievo je preivjelo u vrijeme ustanka u Hercegovini od 1875. do 1878. godine. Tada su se kalueri pridruili ustanicima, a Turci su opet opljakali manastir. Poslije turske dola je i austrougarska okupacija, a sa njom i nova stradanja. Najtee je bilo u vrijeme Prvog svjetskog rata. Austrougari su pljakali manastir i maltretirali kaluere. U to vrijeme starjeina manastira bio je ugledni jeromonah Jevstatije (Gainovi). Njega su okupatorski vojnici vezali i tukli. Nestale su mnoge ikone kao i uveno Dobrievsko kolo. Muke Dobrieva i njegovog monatva nastavile su se i poslije rata. U Crnoj Gori je 1918. godine dolo do sukoba "bjelaa" i "zelenaa" , pa je manastir, koji se tada nalazio na samoj crnogorskoj granici, postao esta meta pljakakih komitsko-zelenakih eta. I nova, dugo sanjana drava Kraljevina SHS nametnula je poreze manastiru, ak mu je oduzela i jedan dio zemlje. Otac Jevstatije upokojio se 1927. godine. Na praznik svetog cara Konsatina i Jelene, u deset sati navee rekao je monasima da zvone. Na njihovo uenje zato tako kasno, rekao je: "Svejedno, kroz dva sata svakako ete zvoniti." Umro je u pono. Nikad kraja dobrievskim mukama. Doao je i Drugi svjetski rat. Manastir je potpuno opljakan. Ne zna se ta je bilo tee: rat ili prve godine "slobode". Bile su to godine komunistikog progona i Boga i vjere i svega to je pravoslavno. Potop Mutne vode vjetakog jezera krenule su da potope zelenu oazu sred hercegovakog kra. Posred te oaze vijugala je plaviasta Trebinjica, koja je od Berlinskog kongresa, godine 1878, kao dravna granica crno-ute monarhije i Crne Gore stala izmeu Kosijereva, manastira na svojoj lijevoj obali, i Dobrieva na desnoj. (Od Drugog svjetskog rata Trebinjica je granica Bosne i Hercegovine i Crne gore.) Bila je to godina 1968. Sagraeno je akumulaciono Bileko jezero, koje je potopilo nekoliko siromanih srpskih sela. Samo je provienje gospodnje moglo proraditi u svijesti tadanjih komunistikih vlasti, pa da i oni konstatuju da su manastiri Kosijerevo i Dobrievo objekti od neprocjenjive kulturne vrijednosti (duhovne vrijednosti su njima bile strane). Odluili su da se preduzme kod nas do tada jedinstven graevinski poduhvat. Manastiri su kamen po kamen premjeteni na druge lokacije. Dobrievo je premjeteno dvanaest kilometara u mjesto Orah na sadanju lokaciju, a Kosijerevo na Petrovie u Crnu Goru. Stanovnitvo iz potopljenih sela raseljeno je uz nadoknadu materijalne tete - uglavnom u Srbiju i Crnu Goru. U to vrijeme u manastiru su bile monahinje Hristina, Voskresija i Spasenija. Njih je prije rata zamonaio lino sveti vladika Nikolaj iki, uz rijei: "Hristos voskrese i spase!" Relikvije Vraamo se u crkvu. Otac Simeon pokazuje nam ivopis, djela uvenog Georgija Mitrofanovia iz

1619. godine, uz upozorenje da se sve freske ne smiju fotografisati poto se vre istraivanja od strane Zavoda za zatitu spomenika. Svakako najzanimljivija relikvija ovog manastira jesu moti ruke nepoznatog svetitelja, koje se uvaju u jednom malom staklenom ivotu. Moti su ukraene zlatnim i srebrnim nakitom koji su ostavili mnogobrojni poklonici. Iguman nam pria: "uveno Bogorodiino kolo iz Dobrieva nestalo je u Prvom svjetskom ratu. Bilo je napravljeno od sedefa. Na njemu je bio oslikan ivot Gospoda Isusa Hrista. Kau da su ak i austrougarski sudovi priznavali i oslobaali krivice optuenog ako bi se zakleo Dobrievskim kolom i Kosijerevskom kupolom. Nestala je tada i biblioteka od preko 20.000 knjiga." Razgledamo sauvane crkvene stvari iz manastira itomisli, mostarske Saborne crkve i drugih spaljenih i sruenih svetinja u dolini Neretve. Ovdje su vijekovima odravani uveni Dobrievski sabori, koji su nekada predstavljali skup nacionalne kulturne i politike elite. O obnovi sabora otac Simeon kae: "Poslije rata, tanije 1996. godine, Srpsko kulturno i prosvjetno drutvo Prosvjeta, u saradnji sa nama, a posebno zahvaljujui profesoru Branku Delatoviu, obnovilo je Dobrievski sabor, koji je 1941. godine prekinut. Sabor se odrava na trei dan Duhova i on e, ako Bog da, iz godine u godinu da raste i okuplja sve vie znamenitih ljudi i zanimljivih kulturnih sadraja." Crkva Vavedenija presvete Bogorodice trobrodna je bazilika, sagraena pod uticajima vie arhitektonskih stilova. Iza je veliki konak sa fino uraenom fasadom i mala crkva svetog Nikole. Crkva svetog Nikole ne pripada ovom manastiru, ona je tu prenesena iz jednog potopljenog sela. U sklopu manastira je i stara kamena sunica za ribu. Uz dopust i blagoslov arhimandrita Simeona napustili smo Dobrievo. Posjetom ovom manastiru zavrili smo obilazak manastira u Hercegovini.

Pozlaeni krst nad empresima

Manastir u "srenoj dolini", na lijevoj obali Neretve, vijekovima je bio velianstveni svjedok neprekinute istorijske i duhovne veze izmeu srednjovjekovne Bosne i njene civilizacije i one koja je obiljeila sveukupni ivot poslije turskog osvajanja. Srodnici njegovih ktitora dospjeli su i do Tolstojevog Rata i mira, a u posljednjem ratu Hrvati su ga pretvorili u gomilu kamenja. Ali, radovi na njegovoj obnovi poeli su ovog proljea, od Blagovijesti
pie: arko Janji

Putujui od Mostara ka jugu, navodi Ljubinka Koji, dolinom Neretve, vozom ili autoputem usjeenim u krenjaka gola i draom obrasla brda, na osamnaestom kilometru iznenada se pojavljuje pitoma dolina sa vinogradima i stablima smokava, narova i vitkih empresa. U njoj se, na lijevoj obali rijeke, na blagom uzvienju Gorica, uzdie kameno zdanje manastira itomislia, nalik na srednjovjekovni zamak. Visoki zvonik sa pozlaenim krstom i pokoji empres nadvisuju zidine konaka. Putnici koji su dolazili u manastir divili su se ljepoti ove "vesele doline", kako ju je nazvao jedan francuski putnik iz 19. vijeka. Nije ni udo to je ba ovdje, prije mnogo stoljea, odabrano mjesto za manastir. Ali, podsjea Kojieva dalje, u najcjelovitijoj prii o kamenom zdanju, do koje se sada moe doi u Hercegovini, objavljenoj u odlinoj knjizi rasprava i ogleda Srbi u Mostaru "Posljednji put sam vidjela itomisli prilikom povratka iz Meugorja, juna 1990. Gradi (itluk), sa velikom katolikom crkvom, vrvio je od turista i prodavnica suvenira. Nedaleko, na golom, kamenitom, draom obraslom brdacu, hodoasnici iz raznih krajeva svijeta pjevali su u zanosu, svako na svom jeziku, pjesme u slavu Bogorodice. Vraajui se strmim, vijugavim putem ka dolini Neretve, odjednom bi se iz ptiije perspektive otvarao pogled na 'srenu dolinu', u kojoj je vijekovima tihovao manastir itomisli. I ovdje su se, daleko od turisikog metea i vreve, uznosile molitve Bogorodici i Blagovijesti. Nad njima je vladao mir ljetnjeg, mediteranskog podneva. Nisam ni slutila da je to bilo posljednje vienje i oprotaj od stare zadubine feudalne porodice slavnih Miloradovia-Hrabrenih"... "Od juna 1992. dolinom se vie ne oglaava poziv zvona na molitvu.

Zanijemilo je popaljeno selo a manastir je, nasilnim ruenjem, pretvoren u hrpu kamenja..." Posao je, dopisae kasnije odnanji episkop zahumsko-hercegovaki Atanasije - "struno" obavilo preduzee "Beton" iz Metkovia!

Scene lova kao sjeanje Meu ta dva prizora sjaja i tuge itomislia - tog velianstvenog svjedoka kontinuirane istorijske i duhovne veze izmeu srednjovjekovne Bosne i njene civilizacije i one koja je obiljeila sveukupni ivot poslije turskog osvajanja - splelo se mnotvo pria, od kojih jedna see ak do Tolstojevog Rata i mira, do Kutuzova i Napoleona. Jer, general Miloradovi, koga Tolstoj opisuje u svom najobimnijem djelu, vodi porijeklo ba od ove loze Miloradovi-Hrabrena, to se u pisanim dokumentima pominju od sredine 14, a manastir aktivno pomau sve do kraja 19. vijeka. im su se, dakle, poslije turskih osvajanja prilike koliko-toliko sredile, Hrabreni su rijeili da obnove staru crkvu u itomisliu, koja je tokom ratnih razaranja poruena, i uz nju osnuju zadubinu - manastir itomisli. Nevesinjski kadija, 1566, izdao je vojvodi Petru i Jovanu ferman u kome stoji: "Poto se u selu itomisliu pravoslavna bogomolja poruila, za gradnju iste kod ovoga erijatskog suda dozvola bi zatraena i vidjev da se popravak pravoslavne bogomolje u smislu erijata moe dozvoliti... u ovom se pismenu koji se uruuje vojvodi Petru i Jovanu gradnja iste bogomolje dozvoljava, tako da im niko smetati i na put stati ne smije, jer je sam car dopusti da se po svome zakonu moliti mogu." Tako je manastir bio osposobljen za vrenje liturgije 1582, kada se pominje iguman Jovan, dok je peat manastira datiran 1585. Natpis o dovrenju gradnje crkve 1603. uklesan je na kapitelu junog stuba u naosu, dok se klesar "majstor Vukain ot manastira (O)rahovice" potpisao na zapadnoj strani istog kapitela, ukraenoj krstom. Inae, kapiteli u itomisliu bjehu ukraeni i time bjehu jedinstveno ostvarenje u umjetnosti Bosne i Hercegovine. Tako su na kapitelu sjevernog stuba isklesane scene lova kao podsjeanje ktitora na umjetnost steaka i njihovih predaka, a srodni motivi mogu se i sada vidjeti na prilino oliajalim nekropolama Stoca: u Boljunima, Opliiima i Radmilji... Dok je ivopisao manastir Zavalu u Popovu polju, koju su takoe Hrabreni pomagali, ovdje je slikao (pokretne slike) znani hilandarski monah i slikar Gergije Mitrofanovi, prikazavi i dva najpotovanija srpska svetitelja Savu i Simeuna Mirotoivog. A ovdanje manastirske freske potklobuila je i s vremenom unitila vlaga, pa su docnije uklonjene, no dio njihove ljepote sauvan je u prvoj monografiji itomislia,

koju je jo 1846. napisao kaluer Serafim olaja. Od tad pa nadalje niko ko je ikada pisao o kamenom zdanju na Gorici, nije propustio da pomene najveu dragocjenost, "carske dveri", datirane 1675, poto taj plitki, ipkasti duborez sa cvjetnim motivima spada meu najreprezentativnija djela ove vrste u 17. vijeku. Ni duborez ikonostasa nema analogija u naoj umjetnosti. Muzej dragocjenosti Meu pedesetak ikona, koje su ukraavale zidove crkve, i brojnou i ljepotom isticale su se one ruske, iz radionica najboljih majstora moskovske kole ikonopisaca od 17. do 19. vijeka, a meu poklonima izdvajao se - srebreni tanjir grofa Save Vladislavia, roaka Miloradovia-Hrabrenih, sa ugraviranom scenom Blagovijesti i napisom iz 1738. godine. Bogoslubeni predmeti riznice, krstovi, kadionice, kandila - glavninom su radovi mostarskih i sarajevskih zlatarskih radionica, a i oni su na svoj nain doprinosili "da je crkvica manastira itomislia bila pravi muzej dragocjenih umjetnikih predmeta - smjetena u sreditu cjeline. Starog (1767), novog konaka i veoma stare kuhinje, ukljuujui portu obraslu bujnom i mirisnom primorskom vegetacijom." Stvaralo se tu i gradilo vijekovima, s ljubavlju i odricanjem, poklanjali su i vjernici. Izgraen je vodovod, ali i bunar, slian onim hilandarskim. itomisliki kalueri esto su putovali u velike monake centre Mileevo, Studenicu, Hopovo i naroito u Hilandar. A ovamo su, u vrijeme dok nije bilo pruge i autoputa, putnici stizali vrletnim stazama, jaui na konjima. Manastir je imao i svoju skelu (cataru) za prevoz ljudi i stoke preko Neretve, koja je sve do gradnje mosta 1971. sluila i okolnim selima. I Srpska narodna kola, osnovana 1859 ("za djecu manastirskih kmetova"), pa poslije Prvog svjetskog rata pretvorena u dravnu kolu, radila je sve do 1978. godine - i imala je dobre uitelje. Jednu kolsku godinu tu je uiteljevao i mladi pjesnik Jovan Dui. Duhovna kola u njenoj blizini radila je tek neto due od decenije, iako je otvorivi je, 1858, iguman Serafim (Petrovi) imao velike ambicije. Ali u vrijeme narodnih buna (1871) ba njega su Turci osudili na progonstvo u Afriku (!) - i ova kola, koja je u Bosni i Hercegovini dala prve dobro obrazovane pravoslavne svetenike, prestala je s radom. Molba Zemaljskoj vladi za vrijeme austrougarske okupacije da se koli ponovo odobri rad zavrila je odgovorom da su u itomisliu nepovoljni uslovi za rad... "jer tu ima ljeti malarije". Kaluerice otile u pono Smjenjivali su se vijekovi, vlasti, ratovi i mirovi, manastir na lijevoj obali rijeke, na Gorici, meu empresima je istrajavao i uvao duhovnost i vrijednu umjetniku riznicu. A onda su ga 25. aprila 1992. godine kaluerice morale napustiti, da bi se privremeno sklonile u manastir Dobrievo, prije nego to su prele u manastir Dokmir kod Uba. Upravo u pono, kad su kretale, manastir u bujnoj junjakoj vegetaciji ve je bio polurazruen hrvatskim granatama. Hrvati su 14. juna uli u naputeno selo itomislie i dokrajili manastir - za ruenje i miniranje zvonika pozvali su, kao to je ve reeno, preduzee "Beton" iz Metkovia. - Prije rata itomislii, koji se dijele na gornje i donje selo, a pruaju se tri kilometra s lijeve strane Neretve, imali su 50 domainstava sa tano 250 stanovnika. Uz rat su se razbjeali od Nevesinja, Gacka, Trebinja do Italije, Belgije, Kanade... od Amerike do Australije, i, evo, od 1999. naovamo vraaju se - ali samo oni najstariji - opisuje 75-godinji Branko Simi, istiui da su u gornjem selu Simii, Puhali, Svrdlini, Ljoljii, Gole, a u donjem Simii i Gaii. - ivjelo se prije ovdje veoma dobro, manastir je bio bogat - bjehu tu vonjaci, vinogradi, podrumi... Slavio je Blagovijest, a prisluivao Sveto trojstvo: u tim prilikama oko njega se okupljalo po 15.000 vjernika. Pravoslavni Mostar bukvalno se tih dana preseljavao ovdje, a specijalni vozovi iz daljih krajeva stajali su na itomislikoj stanici, na desnoj obali Neretve. A, evo, danas su je Hrvati preimenovali u Bileti polje! Hrvati su, zatim, na lijevoj obali rijeke, podigli veliko naselje sa 200 kua za raseljene iz Konjica, Travnika, okoline Kiseljaka. Novosusjedski odnosi nas pedesetak povratnika Srba s njima su dobri. Jecaj none gitare Od Blagovijesti je poelo raiavanje ruevina na Gorici; svakodnevno to radi desetak radnika, dolaze etnolozi, arheolozi, projektanti, graevinski inenjeri, strunjaci raznih profila sa episkopom Grigorijem. Paljivo se isti, slae, obiljeava svaki kamen koji e se nanovo moi ugraditi. Na

manastirskom imanju je, uz veliku akciju, ovog proljea posaen krompir, po vonjacima se crne krupne i sjajne, prezrele trenje - u njihovu slavu nekad je u ovoj dolini bila svetkovina - Trenjeva nedjelja. Oien je i duboki bunar, graen po uzoru na one hilandarske. Mnogo e toga novog vidjeti unuad i djeca, koja e se uskoro, ovog ljeta, sjatiti nakratko oko svojih baka i djedova, oeva i majki, a dou iz najrazliitijih krajeva svijeta, na njihov dolazak se eka s nestrpljenjem u svakoj kui. A ba one prezrele trenje, kroz koje se navjeuje ljeto, poruuju da se as susreta blii. - Jo malo pa e - objanjavaju ozarene bake u crnini Danica Ljolji (63) i Zorka Simi (67). - Po cio dan kupae se na rijeci, agor e oivjeti selo... a onda, gore na zidu, do dva sata nou ue se gitara, s pjesmom tihom, tananom. Priaemo im kako se obnavlja manastir, kako je ovdje dolazio onaj Pea Risti, projektant hrama svetog Save na Vraaru, kako su nam rekli - gradie se manastir kakav je i bio!... Rat i starake godine donijele su nam dosta muka. Ostali smo stari i sami, ovdje uz Neretvu, bez ikog mlaeg od 50 godina. Zato, prijatelju, nek prolaze one trenje, nek prou to prije - samo da ljeto zamirie, da se, gore na zidu, zauje gitara! Za to mi ivimo - za to emo ivjeti do posljednjeg daha... Za to pare godine, kad smo, opet, ljudi. U dolini je mir. Gotovo savreni mir. Samo gore, na Gorici, meu modrim epresima uje se zveket krampi i lopata. Daleko je jo dan kad e se na njima ukazati zvonik sa pozlaenim krstom. Ali, ka njemu se ide... Umjetnika djela sauvana Zahvaljujui predostronosti crkvenih vlasti, zasnovanih na iskustvima iz Drugog svjetskog rata, kao i slube Zatite spomenika kulture iz Beograda, veina umjetnikih djela iz itomislia sauvana je od unitenja. "Meutim", navodi se u knjizi Srbi u Mostaru, "gornji dijelovi, koji nisu mogli lako da se prenesu nestali su, kao i dvije prestone ikone uzidane u donji dio oltarske pregrade. Sreom, tri stare, reprezentativne ikone iz Stare srpke crkve, odnosno poruenog Vladianskog dvora u Mostaru, koje su se privremeno nalazile u itomisliu, blagovremeno su spaene. Bogoslubeni predmeti, meu kojima i kivot u vidu crkvice, rad hercegovake zlatarske radionice iz poetka 17. vijeka, i dalje slue svojoj namjeni. Neizjesna je sudbina krstionice, rezbarenog portala i kivota sa odejanijem sv. Vasilija Ostrokog i Tvrdokog, koji se nalazio pred ikonostasom, juno od dveri. U Starom konaku, koji je spaljen, stradala je biblioteka od oko hiljadu knjiga, a ukoliko nije prethodno ukradena, i slika bekog slikara Rafentajna iz 1886. U ruilakom naletu groblje na Gorici bilo je poteeno, meutim ruenje je kasnije nastavljeno. S obzirom na to da su ovdje sem monaha sahranjivani i mjetani itomislia, unitavanjem krstova sa natpisima nestao bi vaan izvor podataka o istoriji i porijeklu starih srpskih porodica. Nisu poteene ni ostale zadubine Miloradovia-Hrabrenih. Crkva sv. Petra i Pavla (15. vijek) stradala je od granata. Crkva Preobraenija u Klepcima (kod apljine) do temelja je sruena 1991, a bila je obnovljena 1857. na temeljima crkve sv. Luke iz 16. vijeka. Hram sv. Nikole u Trijebnju iz 15. vijeka, sa freskama iz prve polovine 16. vijeka i ouvanim portretom ktitora vojvode Radoja Hrabrena, potpuno je poruen maja 1997."

Jedna porodica - dva prezimena Postoje brojni dokazi da su Miloradovii-Hrabreni (dugogodinji ktitori i monasi itomislia) jedna porodica u kojoj su ova dva prezimena bila u naizmjeninoj upotrebi. Prvo su pomenuti Miloradovii, a poslije su koristili i ono Hrabren. Od sredine 17. vijeka opet preovlauje prezime Miloradovi i naroito ga upotrebljavaju oni lanovi koji su emigrirali u Rusiju, gdje su dostigli visoke poloaje, a ni kao takvi nisu zaboravili postojbinu i manastir kraj Neretve. Inae, njihova srednjovjekovna batina na batnogama, obuhvatala je Oanie i Radimlju (sada u

optini Stolac) - gdje su ivjeli u 15. i 16. vijeku. Poznata nekropola steaka na Radimlji njihovo je porodino groblje... Naalost, ba dok smo pripremali ovu temu, vidjeli smo jednog pastira kako, bezbrian, uva povee stado ovaca meu stecima, koji su i sami tokom ratnih i poratnih godina dosta izgubili na ljepoti poto ih je osvojilo sivilo i liajevi. Jo tuniji su oni koji se sjeaju kako je to bilo lijepo i ureeno u vrijeme dok su se ovdje odravale poetske priredbe knjievne manifestacije "Slovo Gorina". To ve sada djeluje kao daleki san.

Motanica, pravoslavni dragulj pod Kozarom

Na jednoj uzbrdici, nadomak manastirskog zida, nalazi se grob Petra Popovia Pecije. Ovaj hrabri ustaniki voa rodio se u selu Bueviu, kod Krupe na Uni, 1831. godine, a u hajduke se odmetnuo u svojoj dvadeset drugoj godini
pie: Miljan Kova

Motanica, najvei i jedan od najstarijih manastira pravoslavne Eparhije banjaluke, nalazi se dvanaest kilometara od Kozarske Dubice, u prelijepom, umovitom predjelu ispod planine Kozare. Smjeten u nepristupanom planinskom kraju Kneopolja, vijekovima je predstavljao okupljalite hajduka i nacionalnih prvaka ovog slobodarskog kraja. Bio je sredite bezbroj buna i ustanaka protiv svih zavojevaa koji su vijekovima tlaili sav srpski rod, a time u njemu stvarali samo jai otpor i ljubav prema slobodi. irina te ljubavi ovdje nikad nije bila ovozemaljska i materijalistika ta irina je uvijek mjerena kosovskim duhom i srpskim carstvom na nebesima. U monografiji Manastir Motanica proto Slavko Vujasinovi kae da Krajina nije mogla nai dostojnije mjesto za grob svog slavnog voe Petra Pecije od ovoga. Doli smo u motanicu preko Prijedora i Kozarske Dubice kroz prelijepi krajolik ovog dijela Krajine. Odmah na izlasku iz Kozarske Dubice velika tabla pokazuje nadesno: Manastir Motanica... Odatle put prolazi kroz selo Vojskova i vodi pravo u "utrobu" Kozare. Debele kamene zidine uvaju srpski dragulj Pounja, najzapadnije granice Republike Srpske. Ispred samih zidina tee kao suza ista rijeka Motanica, preko koje se prelazi kamenim mostiem sazidanim na jedan luk. Nedjelja je, predvee. Poela je veernja sluba u crkvi svetog Arhangela Mihaila. Prisustvovali smo bogosluenju u ovom zaista velikom hramu. Poslije molitve predstavili smo se ocu Vasiliju (Kvrgiu), igumanu ovog slavnog manastira. Poela je padati kia, pa nas je iguman pozvao u prelijepi drveni ljetnjikovac ispred konaka. Pravi ljetni pljusak sruio se na Kneopolje i Kozaru, a svi su u oekivanju grupe Srba iz Zagreba koji su doli u posjetu manastirima Eparhije banjaluke. Iguman kae su se javili iz Gomionice i svakog trenutka treba da stignu. Arhitektura Kia je stala, pa smo proetali manastirskim dvoritem. Crkva svetog Arhangela Mihaila sagraena je u romanskom stilu, sa tri poligone apside i zailjenim kubetom. Izuzetak su lukovi (lunete) iznad prozora i vrata, koji vie podsjeaju na istonjake arhitektonske stilove. Osnova hrama je u obliku krsta, a ulaz je sa june strane. Crkva je unutra podijeljena debelim zidom u dva dijela. Taj prvi dio u koji se ulazi naziva se paperta ili enska crkva. Na istonoj strani paperte je ulaz u glavni dio crkve. Svana na zapadnoj strani, gdje se kod pravoslavnih crkava obino nalaze vrata, u lunom udubljenju je u bakrorezu uraena ikona svetog Arhanela Mihaila. Pored june manastirske kapije nalazi se, prije par nedjelja osvetana, kapelica svetog Vasilija Ostrokog udotvorca. Tu je sve donedavno bio jedan zvonik, dosta mali i neprimjeren manastiru, pa je odlueno da se zvonik rekonstruie. Meutim, u traenju novoidejnog rjeenja za zvonik rodila se ideja da bi tu moglo da se napravi neto vie. Tako je sagraena ova mala, ali zaista lijepa kapelica, posveena jednom od najveih srpskih svetitelja. Zajedno sa kapelicom napravljena je i manastirska prodavnica sa suvernirima i dosta kvalitetnim izborom knjiga. Zvonik je sada duplo vii, a zvona su elektrificirana. Uz ove dvije crkve ovdje se nalazi i velika manastirska kua (konak), u kojoj boravi iguman i asne

seste.

Podizanje Podijeljena miljenja istoriara ispletena sa narodnim predanjem nisu do sada mogla otkriti tano vrijeme kada je manastir sagraen. Mada dosta istoriara navodi na injenicu da u ovim krajevima nije bilo pravoslavnih Srba prije dolaska Turaka, kada su ih oni naselili kao svoju "raju", ne mogu se osporiti ni drugi istorijski fakti. Oni kau da je kralj Dragutin 1284. godine od svog urjaka, maarskog kralja Ladislava IV, dobio Srem, Mavu, Soli i Usoru. Njegov sin Vladislav bio je herceg Slavonije. Poto se u srednjem vijeku granice nisu znale tano kao u savremeno doba, a Pounje je definitivno bilo neka rubna oblast, ne moe se s preciznou rei kojoj je oblasti kad pripadalo. uveni ruski istoriar Majkov pie da se Milutinova drava 1305. godine prostirala sve do Dumna i da je u miraz dobio Bosnu. Na jednom starom manastirskom kljuu upisana je 1111. godina. Na osnovu svih postojeih injenica ne moe se iskljuiti mogunost da su Nemanjii zaista osnivai manastira. Meutim, zbog stila u kome je crkva sagraena ne moe se rei da su oni bili ktitori ovakve crkve. Takav nain gradnje crkava u ovim krajevima ipak je iz mlaeg perioda. Manastir u ovom stilu najvjerovatnije je sagraen u vrijeme obnove Srpske patrijarije (1557. godine), a ktitor tadanje gradnje mogao je biti samo patrijarh Makarije (Sokolovi), brat Mehmedpae Sokolovia. Stradanja i uzdizanja Ono to se sigurno zna jeste da je manastir Motanica mnogo puta stradao i opet se uzdizao zajedno sa ovim hrabrim narodom. Na osnovu zapisa austrijskog generalaVuka Frankopana, iz 1642. godine, u kome se pominje da su kalueri iz manastira Hrmnje i Motanica doli pod njegovu zatitu 1638. godine, moe se zakljuiti da je manastir tad bio opustoen. Meutim, ta pusto, sigurno je, nije dugo trajala. Manastir je ponovo nastradao u vrijeme austrijsko-turskog rata (1683-1699). Poarevakim mirom iz 1718. godine Pounje je potpalo pod austrijsku vlast. Austrijska vladavina ovom oblau trajala je osamnaest godina i u tom periodu obnovljen je monaki ivot u Motanici. Stradao je ovaj slavni manastir i u vrijeme uvenog austrijsko-ruskog

saveza, koji je trajao 25 godina. U vrijeme srpskog ustanka u Bosni i u Hercegovini, 1875. godine, iguman motaniki arhimandrit Kirilo Hadi, tada mlad jermonah, organizovao je ustanike u ovom kraju. Poslije Berlinskog kongresa nije mogao da se pomiri sa dolaskom austrougarske vlasti u Bosnu i Hercegovinu, pa je osuen u takozvanom veleizdajnikom procesu (1888. godine) na etiri godine zatvora. Ovdje se zaakonio i Gospodu Bogu podvigavao veliki muenik akon Avakum, koga su Turci nabili na kolac jer se nije odrekao vjere Hristove. Hajduk Pecija Na jednoj uzbrdici, nadomak manastirskog zida, nalazi se grob Petra Popovia Pecije. Ovaj hrabri ustaniki voa rodio se u selu Bueviu, kod Krupe na Uni, 1831. godine, a u hajduke se odmetnuo u svojoj dvadeset drugoj godini. Turci su ga zarobili u vrijeme Kneopoljske bune i odveli u Stambol. Osuen je da bude pogubljen u svom zaviaju zato to je posjekao 98 Turaka. Vraajui se u Bosnu, nadomak Uica, savladao je svoje pratioce i pobjegao. Knez Mihajlo ga je postavio za nadstraara u Kragujevcu. im se ustanak 1875. godine iz Hercegovine prenio na Krajinu, Pecija je krenuo u zaviaj i meu prvima stupio u boj s Turcima, zajedno sa Ostojom Kormanoom. Poto su krajem avgusta oekivali jak udar Turaka, Pecija je predloio da se ete povuku u planinu, odakle je lake pruiti otpor, za to ga je njegov saborac Kormano ironino prekorio: "Ko je ensko, nek pripae pregau, pa ide u planinu!" Hajduka Peciju ove rijei su vrlo povrijedile, pa je odluio da e "ako treba, sam ekati Turke". Kada su Turci natjerali ustanike preko Save, Pecija se sam vratio amcem Turcima u susret, viui: "O Turci, evo Pecije jo iva, skoro e vam se osvetiti!" Tu je i poginuo.

Pecija Iguman Vrlo produhovljen asni otac Vasilije, iguman manastira Motanica, doao je u manastir 1960. godine. Ovdje je tada zatekao pravu pusto. Monahinje su dole 1962. godine i monaki ivot je opet obnovljen. Iguman nam je priao o stradanjima manastira u Drugom svjetskom ratu i poslije rata: "Motanica je potpuno sruena u Drugom svjetskom ratu i takva je bila sve do 1953. godine. Kaluer Damaskin je doao 1948. godine. On je ovdje zatekao samo ruevine. to nije bilo srueno, bilo je izgorjelo. Do 1953. godine on je obnavljao manastir. Meutim, 18. avgusta 1953, uoi Preobraenija, po nalogu optinskog komiteta iz Dubice ovdje je dolo petnaestak mladih komunista. Naloeno im je da kaluera istuku i narod koji se skupio na zbor da ubijede da se vrate kuama jer, eto, to je 'prevazieno', govorili su. Narod nisu uspjeli vratiti. Kaluer i jedan svetenik uspjeli su pobjei sa lakim povredama..."

Srbi iz Zagreba U sami mrak doli su gosti iz Hrvatske, predvoeni ocem Milenkom Popoviem, starjeinom Saborne crkve u Zagrebu. Dolo je njih pedesetak jednim autobusom. Uglavnom starci i ene. U crkvi svetog Arhanela Mihaila dobrodolicu im je poelio otac Vasilije, iguman motanikog manastira. Poslije blagoslova i dobrodolice iguman je ukratko govorio o prolosti ovog manastira. Mada je ve bio mrak, gosti su proetali oko crkve i obili kapelu svetog Vasilija. Morali su, naalost, brzo krenuti nazad, a mi smo pred njihov sami polazak iskoristili priliku za razgovor sa ocem Milenkom. Zamolili smo ga da nam kae neto o poloaju Srpske crkve i njenih vjernika u Hrvatskoj: "Ve od 1982. godine stalno sam u Zagrebu. Poloaj Srpske pravoslavne crkve danas u Hrvatskoj bolji je nego to je bio u vrijeme rata, a da je dobar, teko je to rei. U svakom sluaju ima nekih pomaka i u duhovnom i u materijalnom smislu i nadamo se da e i u budunosti Bog da nam pomogne, a i mi sami da se potrudimo pa da nam bude svima bolje. Nismo zadovoljni povratkom pravoslavnih Srba u Zagreb jer vrlo malo ih se vratilo. Naravno, svi bismo voljeli da se vrati to vie naeg naroda, a posebno onih kojima su i korijeni tamo, kojima je tamo djedovina. Svakako da to nije lako, situacija je takva kakva je, ali vjerujemo da e biti bolje. Danas smo u Zagrebu nas dvojica pravoslavnih svetenika. Prije rata nas je bilo etiri aktivna i dva penzionera. Uskoro u Zagreb treba da doe jo jedan svetenik." Poto smo se pozdravili sa gostima, sestre su nas smjestile u konak, gdje smo i prenoili. Ujutru smo prije polaska jo uivali u razgledanju manastira, u kojem se osjea veliki mir i blagodat boja. Zalaganjem oca Vasilija i preasnog sestrinstva motanikog ovom zaista dragulju pravoslavlja vraen je stari sjaj.

Stara slava i novi sjaj manastira Liplje

U narodu se pria kako su mjetani sela Liplje ponudili sultanu stotinu volova i stotinu ovnova za dozvolu da se manastir obnovi. Turci su, navodno, ponudu prihvatili pod uslovom da se obnova obavi za tri dana
pie: Miljan Kova

Manastir Liplje nalazi se sa sjeverne strane planine Borje. Na oko dvadeset kilometara od Teslia na putu koji vodi preko Kotor Varoa za Banjaluku odvaja se makadamski put. Ovim putem se poslije deset kilometara stie do drevnog srpskog manastira, po predanju zadubine Nemanjia. Manastir je smjeten u istoimenom selu na uu potoka Mlijenice u rijeku Bistricu. Legenda kae da je nekada u stara vremena u manastiru bilo preko stotinu kaluera. Oni su prema toj legendi u planini Borje imali na hiljade ovaca. Da ne bi svaki dan nosili mlijeko do manastirskih ostava, kalueri su iskopali kanal i u njega stavili drvene lijebove, te niz taj kanal sipali mlijeko, koje je teklo sve do manastira. Poslije je, navodno, tim kanalom potekla voda, pa je tako nastao potok Mlijenica. Pranjavim makadamskim putem, koji vijuga izmeu zelenih brda, stigli smo u Liplje. U veleljepnoj crkvi Blagovjetenja presvete Bogorodice zatekli smo oca Teofana, igumana manastira Liplje. Poslije poklonjenja i igumanovog blagoslova osvjeili smo se hladnom izvorskom vodom na esmi ispred konaka. U prostranom besprijekorno sreenom dvoritu pored crkve Blagovjetenja smjeteno je jo nekoliko prelijepih graevina. Na zapadnoj strani veleljepni stilski sagraen konak, a uz sjeverni bedem smjetena je ljetnja drvena kua sa trijemom za goste. Na junoj strani povie crkve i konaka sve manastirske zgrade nadvisuje veliki kameni zvonik. Poslije razgledanja manastirskih graevina sjeli smo ispod trijema, gdje smo, uz posluenje, razgovarali sa ocem Teofanom i monahinjama. Nedjelja je. U manastir, i pored nesnosne vruine, gotovo svakog asa pristiu vjernici. Dolaze ovdje iz Banjaluke, Teslia, Kotor Varoa... da se pomole Bogu i osvjee duu blagodatima ove stare pravoslavne svetinje. Razgovaramo o burnoj prolosti ovog manastira.

Vrijeme slave i stradanja Prema narodnom predanju, manastir je zadubina Save Nemanjia, pa je u vrijeme obnove (1867 1879) na zapadnom portalu navedena 1219. godina kao godina izgradnje manastira. Meutim, u istorijskim izvorima Liplje kao naselje pominje se tek od 1273. godine, a manastir tek krajem petnaestog vijeka. Manastir se tada pominje u Kruevskom pomeniku iz manastira Dobruna kod Viegrada. Godina uklesana u kamenom portalu vjerovatno je uzeta na osnovu narodnog predanja i injenice da je te godine sveti Sava izdejstvovao autokefalnost Srpske crkve. Zna se i da je manastir najprije bio posveen svetom Nikoli. Poslije obnove, krajem devetnaestog vijeka, manastir Liplje osveen je u ast Blagovjetenja presvete Bogorodice. Prema oskudnim zapisima moe se zakljuiti da je ovo u prolosti bio zaista bogat manastir sa velikim umskim imanjem i brojnom stokom na planini Borje. Na ovoj planini se i dan-danas nalaze brojni lokaliteti sa nazivima koji ukazuju na intenzivno planinsko stoarenje (Solila, Pojila,...). Postoje i dokazi da se velika itnica u posjedu manastira Liplje nalazila na podruju dananjeg Prnjavora, na ta nedvosmisleno ukazuje i dananji naziv tog gradskog naselja. U Liplju je dugo, a vrlo vjerovatno od samog osnivanja manastira, radila prepisivaka radionica, u kojoj su prepisivane knjige za potrebe ireg crkvenog podruja Srpske pravoslavne crkve. Ranije se za ovaj manastir koristilo i ime Osovica, pa se u nekim starim spisima pominje as Liplje as Osovica. Tako u jednom rukopisu iz manastira Orahovica u Slavoniji pie da je ova knjiga prepisana u manastiru Liplje 1612. godine za vrijeme mitropolita dabarskog (bosanskog) Teodora i igumana osovikog Hristofora. Lipljanski prepisiva monah Danilo ostavio je zapis o katastrofi koju je 1615. godine doivio manastir i njegovo bratstvo. U svom zapisu monah Danilo saoptava: "Godine 7123 (1615)... nadoe poplava i obuze portu, razori crkvu i konake, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i etiri aka, od vode izbjegoe samo trojica..." Dobar poznavalac srednjovjekovne istorije ovog manastira profesor Svetozar Duani tvrdi da je ovaj zapis monaha Danila taan, s tim da se ne odnosi na sam manastir ve na njegov metoh, koji se nalazio u kanjonu Bistrice. Prema tvrdnjama profesora Duania, do tragedije je dolo kada je poslije dugih kia klizite zatvorilo kanjon, obrazovavi tako branu na Bistrici, koja je pod velikim pritiskom pukla. Vodeni talas je sa graevinama odnio i monahe i ake. Poslije vijekova moi i slave manastir Liplje u sedamnaestom vijeku, biva znatno oslabljen. Krajem sedamnaestog vijeka manastir je potpuno opustio. Naime, godine 1696. Turci su poslije vie poraza u ratu sa Austro-Ugarskom spalili manastir, a kaluere rastjerali. U ovom kraju se i do danas sauvalo predanje kako je iz drvenog manastirskog krova curila smola nalik na ledenice, pa je neki "obijesni" Turin s konja potpalio smolu, tako da je sasueni drveni krov odmah planuo. Ostali su samo goli zidovi. Kalueri su prebjegli u Slavoniju u manastir Orahovicu. Ideja o obnovi manastira rodila se odmah poslije njegovog spaljivanja, meutim Turci nisu dozvoljavali obnovu. U narodu se pria kako su mjetani sela Liplje ponudili sultanu stotinu volova i stotinu ovnova za dozvolu da se manastir obnovi. Turci su, navodno, ponudu prihvatili pod uslovom da se obnova obavi za tri dana. Ferman (dozvola) za

gradnju dobijen je tek u avgustu 1858. godine. Poslije obnove, koja je zavrena tek 1879. godine, manastir je sluio kao parohijska crkva. Tako je bilo sve do 1965, kada je monaki ivot obnovljen postavljenjem jeromonaha Justina (Pantia) za v.d. nadstojatelja manastira Liplje. Generalno obnovljena manastirska crkva osvetana je 1984, a novosagraeni zvonik 1986. godine. Iguman Iguman manastira Liplje otac Teofan (kobo) u ovom manastiru je od sredine osamdesetih. Ovaj bogougodni i veoma gostoljubivi monah pria nam o monakom ivotu, o ovom manastiru, njegovoj izgradnji i ljudima koji ovdje svakodnevno dolaze, pa kae: "Kada se neko odlui za monaki ivot, on onda zna zato to ini. Meutim, tada esto dolazi u konflikt sa okolinom, pa i sa najbliom rodbinom i porodicom, jer oni imaju svoje vienje ivota. Ja sam doao u manastir kada sam ispunio svjetovne obaveze koje sam mislio da treba ispuniti. Odsluio sam i vojsku u tadanjoj JNA. Za monaki ivot sam se opredijelio jo na Bogosloviji u Beogradu. Ljudi su puni predrasuda, posebno je to bilo izraeno u ono komunistiko doba, kada se prialo da u manastir idu samo oni koji su nesposobni za svjetovni ivot. U ovom manastiru zamonaen je i na episkop Jefrem, 1967. godine. On je odavde otiao na kolovanje u manastir Krku, a poslije i u Rusiju. Njegovim postavljenjem na mjesto episkopa banjalukog i njegovim zalaganjem poeo se vraati stari sjaj manastiru Liplje. Kada smo htjeli raditi konak 1987. godine, tadanje optinske vlasti su to pokuavale na svaki nain da zaustave. Kada su potroili sva druga sredstva da zaustave gradnju, onda su okupljali narod na neke svoje zborove i tu irili demagogiju kako nama ne treba novi konak. Pokuavali su da okrenu narod protiv crkve. Kada je episkop na kraju dobio odobrenje od tadanjih republikih vlasti iz Sarajeva, oni su u optini to odobrenje stavili u ladicu. Mi smo ipak 1989. godine sagradili ovaj konak. Voda je dovedena sljedee godine, kada smo i esmu osvetali. Mi nemamo neko bogato imanje, mada je u starim knjigama zapisano da je ovaj manastir nekad imao mnogo zemlje i ume. Imao je i svoju pekaru i vodenicu... Mi danas nita od toga nemamo. Narod koji ivi na parohiji naeg manastira duhovno je dosta zdrav narod. Oni su dolazili u crkvu i u vrijeme komunizma, pa dolaze i sada. Redovno poste, prieuju se... Mada su dosta materijalno siromani, duhovno su zaista dosta zdravi ljudi. Naalost, u ovim selima ima vrlo malo mladih ljudi, pa ih zato nema ni u manastiru. Meutim, omladina iz gradova ipak dolazi u manastir, posebno nedjeljom i praznicima. Sve vie mladih dolazi ovdje na krtenja i vjenanja. Dolazi dosta i onih koji trae da im se ita molitva za zdravlje i mi im itamo." Prenoili smo u manastiru Liplje. Ujutro smo poslije jutarnje molitve nastavili sa razgledanjem crkve. Izuzetno elegantna crkvena graevina sa visokim kubetom, vjerovatno najviim u Eparhiji banjalukoj, svjedoi o ekonomskoj moi i slavi njenih ktitora. Pored glavne kapije, u toku su radovi na izgradnji jednog novog, dosta velikog objekta. Iguman nam je rekao da e tu biti smjetena biblioteka sa preko dvadeset hiljada knjiga, itaonica i mali manastirski muzej. Iguman kae da u manastiru postoji dosta znaajnih eksponata iz njegove burne prolosti koji sada nisu dostupni posjetiocima zbog nedostatka adekvatnog prostora za njihovo izlaganje. Ovaj problem e s izgradnjom muzeja biti rijeen, to e ovo drevno svetilite uiniti jo zanimljivije vjernicima, koji ovdje svakodnevno dolaze. Napustili smo ovo sveto mjesto uz blagoslov oca Teofana, uz svu blagodat boiju, ije prisustvo se ovdje osjea u svakom trenutku.

Manastir svetog Nikole, pravoslavna tvrava na Ozrenu

Sadanja crkva manastira Ozren sagraena je u esnaestom vijeku, vjerovatno poslije ustolienja Makarija (Sokolovia) na peki tron srpskih patrijarha 1557. godine pie: Miljan Kova Manastir svetog Nikole, poznatiji kao manastir Ozren, nalazi se na istoimenoj planini oko est kilometara od Petrova. Do ovog, kako mnogi kau, simbola srpskog slobodoljublja u ovom kraju, i danas se stie izlokanim makadamskim putem. Sa vrh ove slavne planine odjekuju pravoslavna zvona jo od vremena Nemanjia i srpskog kralja Dragutina, gospodara Usore i Soli. Ova zvona za pet vijekova turskog zuluma nisu dala Srbinu u ovim krajevima da zaboravi ko je. Oduvijek je Ozren bio leglo junaka i epicentar buna protiv svakog zavojevaa od turaka do faista. Nije se taj slobodarski duh pokolebao ni kad je trpio najtea stradanja. Znao je da ko krst na sebe stavi, vojnik je Hristov, a ko za ime gospodnje strada, Gospod e ga proslaviti i uzdii u carstvu svome neprolaznom, vjenom... U manastiru svetog Nikole ugostio nas je otac Danilo, vrlo mlad i nadasve ljubazan bogougodnik. On je ve nekoliko godina iguman ovog starog manastira. Mladi iguman i jo mlai iskuenici u drevnom manastiru ne mogu a da ne ostave simbolian utisak opte duhovne obnove i katarze srpskog naroda, jer nosioc te obnove i jeste upravo mladost. Poslije prijema i kraeg razgovora uz kafu u manastirskoj trpezariji, krenuli smo u razgledanje manastira. Ovdje je sve u duhu izgradnje. U dvoritu niu novi objekti. Uli smo na poklonjenje u crkvu posveenu svetom Nikoli. Stara prostrana crkva oslikana je ivopisom koji je veoma oteen, tako da se na nekim zidovima gotovo u potpunosti izgubio. Sa desne strane ispred oltara, u jednom zastakljenom ivotu uva se najznamenitija relikvija manastira Ozren rije je o motima ruke Ognjene Marine. Ove moti su prema predanju pronaene ovdje na Ozrenu. Druga ruka Ognjene Marine uva se u manastiru Vatoped na Atosu.

Poslije obilaska crkve sjeli smo na jednu klupu zaklonjeni od sunca gustom odrinom loze miriljike, koja jedino i uspijeva da se odbrani od zime u ovim planinskim krajevima. Dok se odmaramo u hladovini, ispred nas po zelenom travnatom tepihu etaju tri pauna. Povremeno se epurei jedan na drugog, razapinjali su svoje arene i bijele lepeze od repova. Osvjeili smo se hladnom izvorskom vodom sa esme na kojoj je izraena u mozaiku ikona svetog oca Nikole udotvorca. Ne mogu se ni opisati sve ljepote i blagodati ovog manastira i njegove okoline. Ovuda su protutnjali vijekovi, paljevine, razaranja, slave, opadanja i uzdizanja.

Arhitektura Sadanja crkva manastira Ozren sagraena je u esnaestom vijeku, vjerovatno poslije ustolienja Makarija (Sokolovia) na peki tron srpskih patrijarha 1557. godine. Iako je osnova manastirske crkve izvedena u duhu osnovne srednjovjekovne crkvene arhitekture, u obliku runog krsta podijeljenog na dva dijela, ovdje se ipak, kao posljedice duge turske vladavine, osjea i uticaj orijentalne arhitekture na domae majstore. To se na Ozrenu naroito ogleda na prelomljenim lukovima arhivolti i vitiasto zailjenim vrhovima iznad prozora i nia u unutranjosti crkve. Izgradnja, stradanje i uzdizanje Prvi pisani dokument o manastiru Ozren potie iz 1587. godine, kada je pop Jakov iz plemena Maria patosao manastirsku crkvu. Taj dokument je u stvari natpis iznad ulaznih vrata (u naosu). Narodno predanje kae da je ovaj manastir zadubina Nemanjia, i to upravo kralja Dragutina, iz vremena kada je on kao "sremski kralj" od 1284. do 1321. godine bio gospodar Usore i Soli. U prvoj deceniji sedamnaestog vijeka biljei ozrenski manastir svijetle datume svoje istorije. Preduzimljivi iguman Joakim pozvao je tada popularnog slikara popa Strahinju iz Budimlja da ivopie crkvu oko 1605. ili 1606. godine. Moda najtea vremena manastir preivljava u vrijeme austro-turskih ratova, potkraj esnaestog i u prvoj polovini osamnaestog vijeka. Zavladala je pusto u manastiru. U crkvu je samo praznicima dolazilo neto preivjelog naroda poslije do tada nezapamenog stradanja. Ratovima se pridruila epidemija kuge, koja je gotovo opustila Ozren. Kuga je pokosila vie od maa. Stanovnitvo Ozrena se oporavljalo od kuge i ratova, a svoje redove je nadopunjavalo doseljenicima iz Hercegovine i Crne Gore. Tome vremenu predanje pripisuje dolazak dvojice doseljenika iz Hercegovine, Vasilja i Petra, po kome je Petrovo dobilo ime. Manastir je ivotario. Nije bilo kaluera. Crkva se odravala samo zahvaljujui seljacima iz okolnih sela. Manastir je 1775. godine ponovo dobio svoje bratstvo. Monaki ivot manastira Ozren obnovili su trebinjski kalueri Joaniije i Josif. Bilo je to u vrijeme kada je turski paa Silvester inio strani zulum po Bosni. Vrlo je vjerovatno da su ovi kalueri sa sobom donijeli jedan stari antinimis koji je poslije zagubljen. U starim spisima se pominje da je ovaj antiminis osvetao hercegovaki mitropolit Marko 1631. godine za neku, isto sada nepoznatu, crkvu svetih muenika u Hercegovini. Karaorev ustanak u umadiji, 1804, nije mogao ostati bez odjeka ni u srpskoj Bosni. Srbi u Bosni nisu imali plemensku ni kneinsku organizaciju, kao to je to bio sluaj u drugim srpskim zemljama, pa su kalueri i svetenici istovremeno bili i narodne voe. Oni su se odmah nali na udaru turskih zulumara. Mnogo je kaluera i svetenika tada stradalo. Manastir Tavna je spaljen. Ozren je naputen. Pria se da su iz crkvenih zidova nicale zove. U crkvu je ulazila stoka. Uskraivanje dozvole od turskih vlasti, strah i neimatina bili su razlozi zbog kojih je manastir decenijama tavorio u bijedi i pustoi. ak ni u ovakvom jadnom stanju ovo svetilite nije bilo poteeno zuluma. Kau da je neki musliman iz sela Orahovica, jaui na konju, pucao iz puke u crkvu, a do kue su i on i konj oslijepili. Dobivi konano tursku dozvolu, okolno svetenstvo je 1842. godine pokrenulo obnovu manastira. Proto Marko Marjanovi, koji je i upravljao obnovom, ostavio je o tom poslu zapis na cvjetnom triodu. Poslije dolaska novih, austrougarskih okupatora u Bosnu i Hercegovinu, za crkvu su ipak nastupila bolja vremena. Manastir je godine 1890. uspio regulisati imovinske odnose. Zemaljska vlada mu je iste godine dodijelila 283 hektara ume. Manastir je tada imao svoj mlin, ljivik i nekoliko njiva, tako da je stvorena materijalna baza za njegov dalji napredak. Na mjestu starog i dotrajalog konaka 1912. godine podignute su nove gospodarske zgrade. U manastiru je vladao mir sve do Drugog svjetskog rata i novog stradanja i ovoga manastira i naroda u njegovoj okolini. U Drugom svjetskom ratu ovuda su prolazile i ovdje boravile razne vojske. Na poetku rata (1941) u manastiru je bilo sjedite srpskih ustanika, koji su se poslije podijeli na dvije strane. Poslije su se, tokom rata, ovdje smjenjivali etnici i partizani. Prolazile su ovuda i faistike njemake i ustake jedinice, koje su pljakale i odnosile dragocjenosti srpske srednjovjekovne kulturne i duhovne batine. Kada je poslije rata u manastir doao arhimandrit Serafim (Ljubojevi), zatekao je pusto. Devedesetetvorogodinji ia Boko koji, kako kae, ve preko etrdeset godina redovno zvoni u

manastiru, svjedok je stradanja ovog manastira u tom periodu, a i po zavretku rata, u prvim decenijama nove, socijalistike vlasti. Priao nam je o golgoti blaenopoiveg vladike Nektarija (Krulja), koga su komunisti protjerali s Ozrena. Kae da su ga nemilosrdno tukli vukui ga oko crkve. Vladika se nikada nije oporavio od posljedica maltretiranja. Poslije nekoliko godina umro je u Beogradu. Sjea se ika Boko i da je odmah ujutru vijest o progonu vladike Nektarija prenio "Glas Amerike". U neposrednoj blizini manastira nalazi se veliko vikend naselje i jedan hotel. Ovi objekti su pravljeni u vrijeme bive Jugoslavije za potrebe radnika fabrike azbesta iz Petrova. U manastiru kau da je hotel sagraen na manastirskoj zemlji, koju su tadanje vlasti nacionalizovale. Manastiru Ozren oduzeto je vie od pola imanja, a kau da je same ume u njegovom vlasnitvu bilo preko tri stotine hektara. Mitropolija zvorniko-tuzlanska pokrenula je postupak za povrat oduzetog imanja. Oekuje se da e i ovaj problem biti ubrzo rijeen. Prenoili smo u manastiru. Ujutro smo prisustvovali bogosluenju. Narod iz okolnih sela doao je u crkvu. ika Boko zvoni. Poslije jutarnjeg bogosluenja iskoristili smo vrijeme pred polazak i jo malo uivali u prirodnim, a i u duhovnim ljepotama drevnog manastira. Dvorite manastira Ozren neobino je uzdignuto u odnosu na okolinu i podsjea na neki zaravnjeni nasip. Predanje kae da je zemlja nasipana prilikom zidanja crkve, poto tada nisu postojale dizalice kojima bi se moglo podii teko kamenje. Navodno su zidari kada bi ozidali jedan red, taj red zatrpavali zemljom, pa zidali drugi, i sve tako do zvonika. Kada je zavreno zidanje, gotova graevina je otkopana, a zemlja je tako razgrnuta okolo i poravnata. Mada je ova pria o gradnji ipak samo narodno predanje o zidovima crkve, ak i na visokim mjestima na zvoniku istiu se zaista glomazni kameni blokovi. Odmah pored crkve, sa june strane nalazi se jedan stari kameni kruni antimis. On slui za bogosluenje u vrijeme kada se u manastiru okupi mnogo naroda, pa poto svi ne mogu stati u crkvu, onda se bogosluenje vri napolju. Uz blagoslov i doputenje oca Danila napustili smo manastir svetog oca Nikole udotvorca i zatitnika mornara i putnika, i krivudavim putem niz zelene planinske doline stigli smo u Petrovo, pokriveno sjenkom ove divne srpske planine.

Krupa na Vrbasu, uvar pravoslavlja nadomak Banjaluke

"Ove godine za asni post cela osnovna kola u Krupi je postila i svi aci su ovde kolektivno doli na priee. Mnogi njihovi dedovi govorili su da je 'vera sahranjena'. Oni su odavno sahranjeni, a njihovi unuci obnavljaju crkve"
pie: Miljan Kova

Drevni manastir Krupa nalazi se na oko dvadeset pet kilometara juno od Banjaluke na putu za Jajce u nadahnjujue lijepom prirodnom ambijentu Krupe na Vrbasu. Ovaj najstariji manastir Eparhije banjaluke, jo od trinaestog vijeka predstavljao je duhovni centar zapadnih srpskih krajeva, a danas, poslije vijekova pustoi, opet vaskrsava i polako izrasta u epicentar duhovne obnove ateizmom decenijama razaranog bia srpskog naroda u Banjaluci i Krajini. Prastara crkva svetog Ilije, srasla sa svojom prirodnom okolinom na jednom uzvienju iznad Krupe u nerazdvojivi spoj prirodnog i duhovnog ne moe a da ovjeka ne povue ka povratku onoj vrijednosti od koje pod pritskom ovozemaljskog materijalizma neprestano bjei srljajui u bespovratni ambis izopaenosti. Otac Sava, jedini monah u manastiru Krupa, doekao nas je vie nego sredano ispred crkvene kue, koja se nalazi u samom naselju, malo udaljena od manastira. Konaci jo nisu obnovljeni, pa otac ovdje boravi. Blagoslovio nas je izrazivi zadovoljstvo to elimo pisati o manastiru, uz nadu da e se i tako skrenuti panja na dugo zaboravljane i zapostavljane duhovne, kulturne i prirodne kvalitete naeg naroda, njegove crkve i otadbine.

Crkva

Otac Sava nas je poveo u obilazak manastirske crkve svetog Ilije. Crkva je od kue u kojoj on boravi udaljena oko jedan kilometar. Ovo je najvea manastirska crkva koju smo do sada vidjeli. Sagraena je kao jednobrodna kamena bazilika sa visokim zvonikom. Zidovi su dosta oronuli. Crkva je pokrivena novim bakarnim krovom. Nekada je bila jo vea. Vidi se to po ostacim starih temelja na istonoj strani iza oltara. Na junoj strani pored crkve nalazi se jedan stari steak, okrenut u pravcu sjever - jug. Na steku su uklesani krst i polumjesec u krugu. Otac kae da to ukazuje da je steak iz vremena bogumila, sekte koja se bila dosta rairila u ovim krajevima pred dolazak Turaka. Okolo je sve obraslo gustom umom. Tu je i esma sa hladnom izvorskom vodom.
Prolost

Vrlo malo se zna o prolosti ovog manastira. U tekim vremenima koja su uslijedila s turskom najezdom manastir je, kao i mnogi drugi stradao, a sa njim i stari spisi koji bi danas mogli posluiti kao istorijski izvori. Ipak, postoje dokazi da je sagraen u trinaestom vijeku. Ne moe se odbaciti ni narodno predanje koje kae da su ga gradili Nemanjii. Veliina manastira nam govori o bogatstvu njegovih ktitora, a istorijski dokazi jasno ukazuju da se Namanjia drava prostirala neko vrijeme i na ova podruja. Razliito zidani slojevi koji se sada jasno vide na oronulim crkvenim zidovima ukazuju na davnu obnovu manastira. Zbog tekih turskih zuluma manastir je opustio. Monasi su otili odavde i osnovali manastir na tada austrijskoj teritoriji (u dananjoj Hrvatskoj) i dali mu ime Krupa po ovome manastiru. Crkva je dugo sluila kao parohijska crkva, a zbog tekih materijalnih uslova obnova nije bila mogua. Vrijeme je inilo svoje. Prva vea obnova bila je tek 1889. godine za vrijeme mitropolita Save. Tada je mitropolit skratio crkvu u odnosu na neto duu osnovu koja je postojala. Crkva je potpuno izgorjela 27. septembra 1941. godine. Izgorjelo je sve to je moglo gorjeti. U plamenu je nestao bogat ikonosas i polijelej, koji su bili ponos ovog manastira. Nastala je nova pusto. Poslije Drugog svjetskog rata manastir, odnosno njegove ogorjele zidine preivjele su skrnavljenja kojima nisu bila ravna ni ona pod turskom vladavinom. Zavedeni novom ateistikom ideologijom, pojedini mjetani su meu crkvene zidine zatvarali ovce. Djeca su u crkvi igrala fudbal. Svjedoci kau da je to bilo vrijeme kada su se ljudi takmiili ko e vie oskrnaviti svetinju i pogaziti svoju vjeru. Prema kazivanju oca Save, tako je bilo sve do 1961. godine, kada je stavljena krovna konstrukcija i crkva prekrivena crijepom. Crkva je ubrzo opet nastradala u zemljotresu koji je 1961. godine Banjaluci i okolini nanio rane od kojih se jo lijei. Tada je crkveni zvonik oteen do stepena neupotrebljivosti.
Obnova

Kraj osamdesetih godina prolog vijeka bio je predodreen za poetak novog raanja i uzdizanja ove svetinje. Bilo je to vrijeme kada su se Srbi poslije poluvjekovnog lutanja po ateistikom bespuu poeli vraati tamo odakle sve ishodi i gdje se sve vraa. Odlukom preosveenog vladike Jefrema, episkopa banjalukog, godine 1989. Krupi je vraen status manastira. Poela je obnova

crkve, sagraen je novi zvonik. Iste godine iz manastira Liplje kod Teslia doao je ovdje otac Sava, ime je u manastiru opet poeo i monaki ivot. Dok razgledamo crkvu u sjenci gustih kroanja vievijekovnog drvea, otac Sava nam pria o duhovnoj obnovi naeg naroda, iji su nosioci danas djeca i omladina, pa kae: "Uvoenjem veronauke u kole menja se i stav ljudi prema crkvi uopte, a i ovde lokalnog stanovnitva prema naem manastiru. Ona stara generacija iz doba komesara, iz doba Nikoletine Bursaa, pomalo izumire i nestaje. Dolaze nove snage, koje vie ne veruju nikakvim komesarima koji im govore da nema Boga. Danas je u crkvi sve vie dece i omladine, koja redovno posti i prieuje se. Ove godine za asni post cela osnovna kola u Krupi je postila i svi aci su ovde kolektivno doli na priee. Mnogi njhovi dedovi govorili su da je 'vera sahranjena'. Oni su odavno sahranjeni, a njihovi unuci obnavljaju crkve." Unutranjost crkve svetog proroka Ilije u fazi je obnove. Jo uvijek nema ikonostasa. Pod je betoniran, pa bi uskoro, prema kazivanju oca Save, trebalo da bude i poploan. Desno odmah pored vrata na jednom velikom stolu sloene su gomile odjee. Na stubu pored stola na uokvirenom natpisu pie: "elja za luksuzom stvara lanu sliku o ovekovim potrebama." To je odjea za siromane ljude, koja se ovdje sakuplja na inicijativu oca Save. Meu mnotvom ikona uz juni zid blie oltaru nau panju posebno je privukla jedna dosta neobina ikona, koja govori o grijehu abortusa. Na lijevoj polovici te ikone prikazan je Gospod Isus Hristos, koji blagosilja porodicu i majku koja sama uzdie svoju djecu. Na desnoj polovici naslikan je novi Irod - Abortus. On umjesto kose na glavi nosi splet zmija i priziva ene na grijeh; iza njegovih lea je doktor iz ijeg depa viri gomila novca. Otac Sava pokazuje na plakat studenata Medicinskog fakulteta iz Banjaluke, na kojem pie: "Uzimanje droge - oduzimanje ivota." Taj plakat se njemu svidio pa ga je donio u manastir. Otac strahuje za nau mladost, koja je izloena novim poastima narkomanije i djelovanjima mnotva sekti: "Svi ti masovni proroci, sva ta zla dola su sa zapada. Imam utisak da Zapad plaa svoje misionare da dolaze na podruja pravoslavnih crkava da prave nered i da vrbuju ljude u razne sekte. Krajnji cilj im je da narod odvoje od njegove crkve. Imam takav utisak jer sva masovna zla nisu nam dola ni sa severa, ni sa juga, ni sa istoka, nego iz zemalja zalazeeg sunca." Otac Sava nam je rekao i da je planirano da se uz izgradnju konaka sagradi i jedan objekat u kojem bi se mogao organizovati prihvat i lijeenje mladih ljudi koji su potpali pod opasno dejstvo narkotika. Mnogo toga se planira u vezi sa obnovom manastira. Obnova, zbog nedostatka sredstava ipak sporo tee. Otac Sava duhovniki smireno kae da e se sve uraditi polako, meutim jedan mjetanin koji ivi u blizini crkve otro kritikuje gradske vlasti iz Banjaluke, koje se ponaaju kao da i ne znaju za ovaj manastir, nadomak grada kojem bi trebalo da predstavlja centar duhovnosti. Od crkve smo krenuli pjeice kanjonom Krupe pored umjetnike kolonije "Krupa na Vrbasu". Stare vodenice na Krupi postaju prava atrakcija za sve vie mladih koji ovdje dolaze iz Banjaluke da bi se osvjeili u jo uvijek nezagaenoj rijeci sa mnotvom malih vodopada i brzaka. Prirodne ljepote Krupe zaista fasciniraju. Ovdje je priroda gotovo netaknuta. Gore na brdu drevni manastir, a okolo samo priroda... Neraskidiv je to spoj duhovnog i prirodnog. U prirodi ovjek nikada nije sam. "Prelijepa je naa zemlja. Kada bismo je dobro upoznali, mi bismo je jo vie voljeli, a i stranci bi se u nju zaljubili i postali bi joj odani prijatelji. Zato se mnogi plae da upoznaju srpsku zemlju i srpsku duu; onda nam nita ne bi mogli... Ne mogu nam nita ni sada", kae ika Milan prodava iz Krupe na Vrbasu.
Otac Sava

Ovdje u Krupi na Vrbasu svi mnogo cijene oca Savu, za koga kau da je dosta neobian kaluer. Meutim, on na to odgovara: "Pa svaki ovek je udan i neobian na svoj nain". Ovaj veliki duhovnik, roeni Beograanin, svoj monaki ivot zapoeo je u manastiru Gomionca. Prije dolaska u Krupu na Vrbasu boravio je u manastiru Liplje. Kae da je zahvalan Gospodu to je njegovom promilju doao u ovo prelijepo mjesto. Ovaj uvijek nasmijani bogougodnik nadaren je i specifinom monakom duhovitou. U osnovnoj koli u Krupi na Vrbasu predaje vjeronauku. Ponekad na odmoru s djecom igra klikere. Pria kako su ga njegove kolege, nastavnici u koli, zbunjeno gledale kada im je jednom u zbornici rekao da mora brzo napolje jer ga djeca ekaju da se igraju. Umjesto vizitkarte otac Sava nam daje plastificiranu karticu na kojoj je sa jedne strane slika

manastira a na drugoj pie: "Poteni ljudi su sposobni za prijateljstvo, a nepoteni samo za ortakluk. ovek mrzi onoga ko zna njegov greh." To su citati svetog vladike Nikolaja ikog, ija djela otac Sava neprekidno ita im za to ima slobodnog vremena. Opijeni prirodnim i duhovnim ljepotama, uz blagoslov oca Save napustili smo ovo predivno mjesto i uputili se ka Banjaluci, preutno planirajui ponovnu posjetu ovom blagodatnom svetilitu.

Klisina, novo uzdizanje drevnog manastira

Duhovni mir i boja blagodat, ije se prisustvo u manastiru jako osjea, navode ovjeka da ivot posmatra u jednoj irokoj dimenziji vjenosti iz koje svi nai ovozemaljski problemi poprimaju sasvim drugaiji znaaj
pie: Miljan Kova

Manastir Klisina u selu Nitavci, petnaestak kilometara od Prijedora, u optini Srpski Sanski Most, jedini je manastir Eparhije bihako-petrovake na teritoriji Republike Srpske. Mada je postojao jo u petnaestom vijeku, u ovom manastiru je poslije vie vijekova pustoi monaki ivot obnovljen tek prije dvije godine. Smjeten na jednom uzvienju pokraj puta kojim se iz Prijedora stie u Sanski Most, ovaj manastir danas predstavlja duhovno sredite vjernog srpskog naroda na sjeverozapadu Srpske. U pretoplo nedjeljno jutro stigli smo u manastir. Prelijep je prirodni ambijent ovog kraja, kroz koji protie rijeka Sana. Nedjeljna liturgija u manastirskoj crkvi koja je posveena svetoj Ognjenoj Marini ve je uveliko poela. Slue vladika Hrizostom, episkop bihako-petrovaki, koji i boravi u ovom manastiru sa jo dva mlada monaha. Crkva je puna vjernika. Svi poju. Prisustvovali smo liturgiji. Poslije liturgije srdano nas je primio vladika Hrizostom, episkop bihako-petrovaki. Uz rijei dobrodolice i blagoslova preosveeni episkop izrazio je zadovoljstvo to smo namjerili da posjetimo manastire ove eparhije. Kratko smo uz osvjeenje razgovarali sa vladikom. Svakoga asa neko od vjernika dolazi da se pozdravi sa episkopom i zatrai njegov blagoslov. Ljudi su doli u manastir iz Prijedora, Banjaluke, Srpskog Sanskog Mosta. Dosta je onih koji su izbjegli iz raznih mjesta koja su pod ingerencijom Eparhije bihako-petrovake. Ova eparhija je poslije posljednjih ratnih zbivanja uglavnom teritorijalno ostala u sastavu Federacije Bosne i Hercegovine, a jedan njen dio je u sastavu Hrvatske. Meutim, kako ujemo od ovih ljudi, manastiri irom eparhije polako se obnavljaju. U manastiru Klisina, pored episkopa Hrizostoma, borave jo dva monaha - Vasilije i Venijamin. Otac Vasilije se zaista potrudio da nas upozna kako sa prolosti tako i sa dananjim podvinikim ivotom bratstva ovog svetog manastira. Vasilije je vrlo mlad monah. Roen je prije dvadeset i etiri godine u okolini Mrkonji Grada. Ovdje je doao u prvim danima ponovne obnove monakog ivota. Mlad, ali zaista vrlo prosvijeen duhovnik. Kako sam kae, za monaki ivot se opredijelio odmah poslije odsluenja vojnog roka mada ranije nije imao nikakvog kontakta ni sa manastirima ni sa monatvom. Tu ljubav prema Gospodu, prema vlastitom kazivanju, osjetio je jo dok je u crkvi, u svom rodnom kraju, sluao svetenike propovijedi. Poslije je itao Sveto pismo i divio se djelima svetih otaca. Ljubav se u njemu, kako kae, sve vie i vie rasplamsavala, da bi svoje visoke dimenzije dobila u monakom podvinitvu ovog manastira. I zaista, velika se blagodat osjea dok razgovaramo sa ovim skromnim bogougodnikom, koji ne eli da se fotografie. Razgovarali smo najprije u jednom prostranom salonu manastirskog konaka. Salon je lijepo namjeten, a na zidovima ikone i slike jednog umjetnika iz Beograda. Na tim slikama su najee predstavljeni pravoslavni manastiri u predivnim pejzaima. Otac nam pria o vijekovima pustoi koje je preivio manastir Klisina i o njegovoj ponovnoj obnovi.

Uzdizanje iz pepela

Vrlo je tura pisana istorija ovog manastira. Zna se prema nekom zapisu da je ovdje manastir prvi put osnovan u petnaestom vijeku. Ne zna se, meutim, ko ga je osnovao, kao to se ne zna tano ni kada je opustio. Moe se samo zakljuiti da ovdje monaki ivot nije trajao dugo nakon osnivanja manastira. U narednim vremenima samo se prepriavalo da je tu bio manastir i da su ga Turci spalili, a kaluere protjerali. Crkva je poslije obnavljana, toliko da se u njoj moglo vrtiti bogosluenje nedjeljom i praznicima. Sluila je kao parohijska crkva sve do 1945. godine, kad su je ustae zapalile. Tada su mjetani sela Nitavci zvono potopili u rijeku Sanu da bi ga sauvali za bolja vremena. Odmah poslije rata na ruevinama crkve podignuta su etiri stuba i na njih je okaeno zvono, pa se tu za velike praznike vrilo bogosluenje. Ljudi su se okupljali za Sretenje, Duhove i Ognjenu Marinu (30. juli). Poetkom devedesetih godina prolog vijeka otac Petar Milovac, protojerej i paroh otroluki, pokrenuo je inicijativu za ponovnu izgradnju crkve. Tada je bilo zamiljeno da se napravi jedna mala, skromna crkvica koja bi zadovoljila potrebe parohije. Godine 1991. na tron Eparhije bihako-petrovake doao je preosveeni vladika Hrizostom. Njegovim zalaganjem realizuje se ideja izgradnje crkve, ali znatno vee od zamiljene. Crkva je sagraena i osvetana 1993. godine, kada je na ovim prostorima ve uveliko bjesnio novi krvavi rat. Vladika Hrizostom je na propovijedi esto sluao prie mjetana da je ovdje bio manastir i da bi ga trebalo obnoviti. On je poslije naao i istorijski, pisani podatak koji je potvrivao tu injenicu. Odlukom episkopa, a na zadovoljstvo sveg pravoslavnog naroda ovog kraja, 1994. godine poela je izgradnja konaka i obnova manastira. Naalost, linija ratnih dejstava sve vie se pribliavala Klisini, pa su radovi na samom poetku odmah i zaustavljeni. Najvei dio eparhije potpao je pod vlast Federacije Bosne i Hercegovine, a jedan dio i pod hrvatsku vlast, pa je vladika bio prinuen da napusti ovo podruje i privremeno se skloni. Po okonanju ratnih dejstava opet se krenulo u obnovu manastira. Radovi su nastavljeni 1996. godine, ali su zbog nedostatka novanih sredstava konaci bili upotrebljivi tek u jesen 2000. godine. Tada je u manastir doao otac Vasilije i monaki ivot je obnovljen. Manastir je poslije vijekova pustoi vaskrsnuo iz pepela, a sa njim je poela i obnova svakim zlom razarane due ovog naroda.

U porti

Poslije razgovora u konaku proetali smo manastirskom portom. Ljudi sjede u hladovini gustih kroanja drvea. U manastir je sa roditeljima dolo dosta djece. Danas je ovdje zakazano vie

krtenja. Djeca jure oko crkve. Majke smiruju svoje bebe, koje plau vjerovatno uplaene mnotvom nepoznatih lica; ekaju svoj red za krtenje. Ova djeca danas postaju lanovi velike hrianske zajednice. Duhovni mir i boja blagodat, ije se prisustvo u manastiru jako osjea, navode ovjeka da ivot posmatra u jednoj irokoj dimenziji vjenosti iz koje svi nai ovozemaljski problemi poprimaju sasvim drugaiji znaaj. Iz perspektive beskrajnosti sva materijalistika prolaznost osjea se u minijaturnim dimenzijama prolaznosti. To su injenice koje se vide kako na licima tako i u rijeima ovih mladih monaha, koji nita vie ne mjere nijednom materijalistikom mjerom. ivotna mjerila ovih ljudi, koji dostiu visoku prosvijeenost i ive u najdubljem duhovnikom miru, jesu vjena ljubav, nada, vjera i mudrost. Dosta omladine je dolo u manastir. Mladi se vraaju svojoj crkvi. Jelena Proti je dola u manastir sa svojim prijateljima. Oni su studenti Filozofskog fakulteta u Banjaluci. "Mladima je dosta lutanja za lanim idolima, traenja sebe i smisla ivota u bespuu kojim su ovaj svijet poveli lani proroci", kae Jelena.
Izgradnja

Obilazimo crkvu posveenu svetoj Ognjenoj Marini. Moti lijeve ruke ove svetiteljice uvaju se u manastiru svetog Nikole na Ozrenu, a desna ruka se nalazi u manastiru Vatoped na Svetoj gori. Mada dosta skromna jednobrodna bazilika, ovo je veoma lijepa crkva u ijoj se arhitekturi osjea uticaj vie stilova. Fasada crkve je obojena utom bojom sa naznaenim lukovima u vizantijskom stilu, koji su okreeni u bijelo. Zvonik je dosta visok i raskono je izveden, slino zvonicima ruskih crkava. U crkvi nema ivopisa, ali taj nedostatak nadopunjuje vrlo bogat ikonostas i polijelej. U manastiru Klisina sve vrvi od radova. Uskoro e visoke zidine uokviriti crkvu i konak, pa e tako, bar to se tie graevinskih zahtjeva, manastir biti upotpunjen. Konak je zaista veleljepan. Ispred konaka zasaeno je raznoliko cvijee i drvee. Oko lijepo poploane staze kojom je konak povezan sa crkvom postavljena je rasvjeta. Mada su radovi u toku, dvorite je besprijekorno sreeno. Ovih dana ovdje su svi u iekivanju posjete Njegove svetosti patrijarha srpskog Pavla, koja je prije petnaest dana odgoena zbog loeg zdravstvenog stanja poglavara Srpske crkve.
Ruak i blagoslov

Otac Venijamin nas je uskoro pozvao na ruak, u trpezariju, pa smo prekinuli razgledanje manastira. Obavezna molitva prije ruka. Ruali smo sa episkopom i monasima u prijatnom ambijentu lijepo sreene trpezarije. Vladika nas je pozvao da prvog avgusta doemo na ator-planinu, gdje e uoi Ilindana biti sluen pomen svim Srbima nastradalim na ovoj planini u ustakom pokolju 1943. godine, te u posljednjem otadbinskom ratu. Ne moe se sakriti tuga na licima kada se govori o naim stradanjima. Tuga, ali i neki udni ponos Zautali smo na trenutak. Ruak je spremio otac Venijamin. Monasi obavljaju uobiajene poslunike dunosti. Oni izmeu svakodnevnih, jutarnjih i veernjih bogosluenja stalno neto rade. Imaju vrlo malo slobodnog vremena, koje , kako kae otac Vasilije, iskoriste obino za itanje. Ubrzo poslije ruka uz blagoslov i doputenje preosveenog episkopa napustili smo ovo vaskrslo srpsko svetilite. Upuujui nam blagoslov vladika nas je pozvao u posjetu svim manastirima Eparhije bihakopetrovake.

Visoki Deani - uvar duhovnosti na kosmetskom stratitu

Poslije ponovnog vaskrsnua srpske drave u prvoj polovini devetnaestog vijeka, njeni vladari, svjesni istorijskog i duhovnog znaaja deanske lavre, ovoj drevnoj zadubini redovno su slali novanu pomo i druge priloge
priredio: Miljan Kova

U Metohiji, zapadnom dijelu june srpske pokrajine, nalazi se manastir Visoki Deani, zadubina svetog kralja Stefana Deanskog. To je jedan od mnogobrojnih pravoslavnih dragulja kojima je ukraena kolijevka srpske drave i kulture. Manastir je sagraen izmeu 1327. i 1335. godine, a posveen je Vaznesenju Gospoda Isusa Hrista (Spasovdan). Smjeteni u ivopisnoj dolini rijeke Bistrice, meu visovima Prokletija i gustim umama kestena i bora, Visoki Deani poznati su kao najvei i najbolje ouvani srednjovjekovni srpski manastir na Kosmetu. U svojoj burnoj istoriji bio je tu veliki duhovni centar, u kome je razvijana crkvena umjetnost, misionarski i prevodilaki rad i druge duhovne aktivnosti. Iako su manastirske zgrade postradale u vrijeme turske okupacije, crkva je u potpunosti sauvana (sa freskama iz etrnaestog vijeka). I danas u vrijeme tekih patnji kroz koje prolaze zajedno sa svim to je na Kosmetu ostalo srpsko, Visoki Deani opstaju, svjedoei o slavnoj prolosti i dajui nadu za svijetlu i pravednu budunost.

Izgradnja

Kada je izabrao pogodno mjesto za svoju zadubinu, Stefan Deanski je najprije dao da se sagradi manastirski grad (tvrava) sa jakim kulama, a potom su sagraene monake elije i ostale potrebne zgrade. Pored manastira je Stefan Uro podigao i bolnicu, koja je djelovala u srednjem vijeku. Hram je graen osam godina, od 1327-1335. godine, a izgradnjom je rukovodio protomajstor Vita iz Kotora, "kraljeva grada", kako je ostalo zabiljeeno na jednom od portala crkve. Kotor je jo od Nemanjina vremena bio jedan od vanijih gradova Srpske kraljevine. Ostale graevine sagradio je

majstor ore sa svojom braom Dobroslavom i Nikolom. Freske su zavrene 1350. godine. Imena freskopisaca nisu sauvana. Jedino je ostalo ime nekog "grenog Sra", koji se potpisao nad jednim stubom u crkvi. Po stilu u kome je uraen ivopis da se zakljuiti da je car Duan, koji je zavrio zadubinu svog oca, nakon njegove smrti unajmio slikare iz primorja, sljedbenike grke slikarske kole. Nakon smrti glavnog ktitora - svetog Stefana Deanskog, njegov sin car Duan prenio je oeve moti u manastir. U hramu se takoe nalaze i drugi grobovi vlastele, meu kojima je i grobnica ora Ostroue Pepala, za koga se vjeruje da je bio darodavac fresaka u priprati. Istorija manastira prepuna je raznih dramatinih dogaaja i obrta.
Stradanja i uzdizanja

Nakon Kosovske bitke 1389. godine, manastir Deani, kao i cijelo ovo podruje, naao se izloen napadima turskih zavojevaa. Krajem sedamnaestog vijeka manastir je zadesio poar. Slino je bilo i sredinom osamnaestog vijeka. Kada je Danilo Patrovi Kaanegra preuzeo upravu nad manastirom 1764. godine, on ga je zatekao gotovo u ruevinama. Jedino je crkva ostala netaknuta. Manastir nije imao ni kulu ni trapezu i u njemu je ivio samo jedan monah. Danilo je na sebe uzeo obavezu da obnovi manastirski kompleks. Pod njegovim rukovodstvom napravljen je i ikonostas, koji je do danas u crkvi. Zahvaljujui njegovom zalaganju manastirski ivot je obnovljen. Zbog svega to je uinio na obnovi manastira, arhimandrit Danilo je ostao zapamen kao drugi deanski ktitor. Poslije ponovnog vaskrsnua srpske drave u prvoj polovini devetnaestog vijeka, njeni vladari, svjesni istorijskog i duhovnog znaaja deanske lavre, ovoj drevnoj zadubini redovno su slali novanu pomo i druge priloge. Knez Milo Obrenovi je 1836. godine pomogao da se napravi velika trpezarija, koja je i do danas u upotrebi. Darujui olovo 1857. godine, knez Aleksandar Karaorevi omoguio je da se pokrije krov crkve. Budui da je srpski kralj sveti Stefan Deanski sagradio zadubinu za sebe i svoje potomke, srpski vladari novijeg vremena osjeali su posebnu obavezu prema ovoj zadubini. Do dananjeg dana deanska crkva ostala je znaajna ne samo zbog svog velianstvenog izgleda ve i visokog kvaliteta materijala koji je upotrijebljen za njenu gradnju.
Ktitor

Stefan Uro III, zvani Deanski, rodio se 1285. godine kao sin kralja Milutina i kraljice Ane, bugarske princeze. Jo kao dijete Stefan Uro proveo je neko vrijeme u zatoenitvu tatarskog hana Nogaja. Od 1309. do 1314. godine upravljao je Zetom (dananja Crna Gora). Sa svojom prvom suprugom Teodorom, takoe bugarskom princezom, dobio je dva sina Duana i Dumana. Godine 1314. doao je u sukob sa svojim ocem, pa je nepravedno oklevetan oslijepljen i protjeran u Carigrad. Nakon est godina, na insistiranje vizantijskog cara, kralj Milutin pozvao je svoga sina Stefana Uroa u Srbiju, i, izmirivi se sa njim, vratio ga u preanje dostojanstvo. Sveti Stefan je svima otkrio udo svog iscjeljenja koje mu je darovao sveti Nikola jo dok je bio u Carigradu. Nakon oeve smrti Stefan Uro postao je kralj Srbije, a u toku svoje desetogodinje vladavine predvodio je srpsku vojsku u nekoliko ratova za odbranu otadbine. Najznaajniji je bio rat sa Bugarima, u kome je na Velbudu, dananjem ustendilu, 1330 godine porazio bugarskog cara Mihaila imana. U ovoj bici posebno se istakao mladi princ Duan i njegovi vitezovi. Meutim, nakon pobjede nad Bugarima, nezadovoljna vlastela podsticala je sukob mladog princa sa ocem, nakon ega je stari kralj bio uhapen i zatoen u utvrenom gradu Zveanu kod Kosovske Mitrovice, gdje je mueniki postradao od zavjerenika. Nakon niza udesa koja je Bog projavio nad grobom pravednika i kralja muenika, monasi su otvorili grob i pred njima su se ukazale cijele i netrulene svete moti. Od tada Srpska crkva slavi svetog kralja Stefana Deanskog (11/24. novembra), kao jednog od najveih srpskih svetitelja.
Opteie

Danas u Visokim Deanima ivi veliko bratstvo od trideset mladih monaha, koji su doli iz svih srpskih krajeva. Deanski monasi bave se raznolikim aktivnostima iako ive u potpunom okruenju. Duborez, ikonografija, izdavatvo, misionarski i humanitarni rad uz redovna bogosluenja koja se vre po drevnom svetogorskom tipiku, redovne su aktivnosti mladih srpskih monaha. Ovaj manastrir je opteie u kome monasi ive predanjskim ivotom drevnih kinovijskih

pravoslavnih manastira, dijelei sve zajedno. Zajednika su sva bogosluenja, trpeza, posluanja.... Monasi nemaju svoju privatnu imovinu i na korienje dobijaju samo svoju monaku eliju, u kojoj vre svakodnevno molitveno monako pravilo po pravilniku i ustavu manastira. Poslije rata i tekog terora koji je srpski narod na Kosovu i Metohiji preivio, bratstvo manastira Visoki Deani danas opstaje u ovoj sasvim izolovanoj srpskoj enklavi okruenoj i dalje neprijateljski raspoloenim militantnim Albancima. Manastir uspijeva da se odri i zahvaljujui vojnoj zatiti italijanskih snaga KFOR-a, pod ijom pratnjom ovdje povremeno dolaze Srbi hodoasnici iz drugih dijelova Kosova i Metohije, kao i iz unutranjosti Srbije, da bi se poklonili asnim relikvijama drevnog svetilita. Najpoznatije od tih relikvija jesu moti svetog kralja Stefana Deanskog, ije je cijelo, netruleno tijelo sauvano u ivotu ispred glavnog ikonostasa. U manastirskoj crkvi takoe se uva netrulena ruka svetog muenika Nikite Gota iz etvrtog vijeka. Iz etvrtog vijeka je i vilica svetog Grigorija Niskog, poznatog teologa i episkopa. Sa svom svojom duhovnom i kulturnom vrijednou, a s obzirom na mjesto i prilike u kojima se naao, manastir Visoki Deani jedan je od mnogobrojnih branika ne samo srpske ve i sve hrianske civilizacije.

Srpsko duhovno sredite na Jadranu

Kako predanje svjedoi, prevlaki kalueri su otrovani, a ivot u manastiru se ugasio. Sedamdeset prevlakih monaha mueniki su postradali svjedoei pravoslavlje i tako se uvrstili u kalendar svetitelja srpskog primorja
priredio: Miljan Kova

Manastir svetog arhangela Mihaila nalazi se na ostrvcetu Prevlaka u Boki Kotorskoj. To je ostrvce u jedinstvenom nizu ostrva u Tivatskom zalivu Boke Kotorske. Ovo ostrvo se poslije pet metara irokog i plitkog moreuza nadovezuje na poluostrvo Brda. Stotinjak metara dalje je kolj Stradioti, a jo toliko je udaljeno Bogorodiino ostrvo. Na ovaj dio zaliva prostirala se metohija manastira svetog arhangela Mihaila. Ove oblasti podno Lovena, okupljene oko manastira, prastaro su srpsko uporite. Istona strana Boke (od rta Otra do Perasta) bila je dio Travunije, odnosno Hercegovine, a grad Kotor sa Bokom i Grbljem, u srednjem vijeku poznat kao "kraljevski grad", bio je posebna oblast sa dvorcima srpskih vladara. Miholjska Prevlaka kod Tivta, jedno od najljepih mjesta na Crnogorskom primorju, na karti se krije pod novokomponovanim imenom "Ostrvo cvijea". To je tridesetak godina bilo odmaralite bive JNA. U njemu ve godinama vie nema turizma, jer tu su svoj dom nali prognanici iz Slovenije i Hrvatske. Miholjska Prevlaka je imenovana po manastiru svetog arhangela Mihaila, danas u ruevinama, koji je sveti Sava Nemanji 1219. ustanovio kao sjedite Zetske episkopije.

Vremena slave i stradanja

Kakav je bio prvobitni izgled manastira, jo uvijek nije ustanovljeno. Neki do danas sauvani ukrasi mogu pripadati hramu tog vremena. Primjerci od bijelog mermera obiljeeni su grkim slovima. Meutim, ova stara svetinja obnavljana je vie puta, pa kameni ukrasi, prema miljenju arheologa, mogu poticati i iz nekog od susjednih hramova koji su ranije zapustjeli. Prvu veliku obnovu, koliko

je poznato, manastir je doivio u prvoj treini devetog vijeka. To je bilo vrijeme kad su u Boki izgraene mnoge crkve. Velika izgradnja crkava uslijedila je poslije franakih osvajanja vizantijskih oblasti u Dalmaciji i Istri, koje su ve odavno bili naselili Srbi. Na te teritorije Franci su naselili Guduane, Hrvate i Licike. To je prinudilo Vizantiju da uvrsti svoj poloaj u Boki i da se tako suprotstavi irenju Franake crkve. Manastir svetog arhangela ponovo je stradao sredinom devetog vijeka, u napadu Saracena (Arapa) iz Barija, koji su opustoili Boku. U vizantijskoj ofanzivi Arapi su odbijeni, a osloboen je i Bari. U borbi za Bari uestvovala je i srpska flota. Zbog tekih posljedica arapskog napada nije bilo uslova da se manastir obnovi, kao ni druga mjesta u Boki. Ne zna se tano kad je manastir ponovo obnovljen, ali se to vrijeme moe lako utvrditi na osnovu injenice da je ovdje sveti Sava poetkom trinaestog vijeka osnovao jednu od prvih episkopija tada samostalne Srpske crkve. Sveti Sava je, poto je postavljen za arhiepiskopa u Nikeji 1219, uspostavio Arhiepiskopiju u ii sa jo deset episkopija. Meu njima je, prva po asti, bila Zetska episkopija, sa sjeditem u manastiru svetog arhangela Mihaila. Prije toga su sveti Sava i Simeon Nemanja obnovili Hilandar na ruevinama manastira iz devetog vijeka, koji su takoe sruili Arapi. On se na osoben nain proimao sa manastirom na Prevlaci. Za vrijeme cara Duana Zetska episkopija je uzdignuta na stepen mitropolije.
Vijekovi pustoi

Nakon raspada srpskog carstva Kotor se svojevoljno osamostalio, te je prihvatio vrhovnu vlast Maarske i Bosne, a od 1420. postao je mletaki grad. Vlasnitvo nad Metohijom postalo je glavni cilj kotorskih plemia. Ubrzo zapoinje otimanje manastirskih imanja. Prevlaki manastir i zetski mitropoliti predstavljali su najveu prepreku ostvarivanju mletakih osvajakih namjera. Manastir je stradao 1420. godine ili nakon florentinske unije, 1439. godine. Uticaj prevlakih monaha na despota ura Brankovia u njegovom stavu prema saboru u Ferari, kao i kasniji manastirski otpor u sprovoenju unije bili su, nesumnjivo, glavni razlozi unitenja manastira. Poslije uguenja Grbaljske pobune, 1452. godine, Prevlaka je prela u ruke kotorske vlastele. O ovim tekim vremenima svjedoi ruenje hrama svetog arhangela Mihaila i, kasnije, podizanje manje crkve unutar njega, od koje se danas vidi dio oltarske apside. Kako predanje svjedoi, prevlaki kalueri su otrovani, a ivot u manastiru se ugasio. Sedamdeset prevlakih monaha mueniki su postradali svjedoei pravoslavlje i tako se uvrstili u kalendar svetitelja srpskog primorja. Sjedite Mitropolije tada je premjeteno na Cetinje, a na Prevlaci je zavladala pusto. Poetkom devetnaestog vijeka pored ruevina manastira napravljena je crkvica Svete trojice, to je dalo novu nadu za obnovu ove svetinje. Novim arheolokim istraivanjima potvren je vei dio predanja o trovanju i ruenju. ira javnost je za asne moti prevlakih monaha ula po jednoj udnoj pojavi. Ove kosti toe miro. Tu injenicu potvruju svi koji su bili na Prevlaci. Vraa se stara slava S dolaskom visokopreosveenog mitropolita Amfilohija na tron Mitropolije crnogorsko-primorske, poela je obnova i ponovno uzdizanje decenijama gaenog svega to je srpsko i pravoslavno u Crnoj Gori. Tada je poela i obnova ovog drevnog srpskog duhovnog centra na Jadranu, a u avgustu 2000. godine na Sabor svetog arhangela Gavrila - na tradicionalni datum narodnog okupljanja na Miholjskoj Prevlaci - u manastiru je zamonaen i prvi monah poslije pet vijekova otkako je monatvo potrovano a manastir razoren. Zamonaen je tada mladi arheolog Dragan Bogosavljevi dobivi monako ime Nikodim. Poela je trajna obnova ove svesrpske svetinje, a kod srpskog naroda Crne Gore i njegovog monatva i svetenstva opet se rodila elja da se stolica pravoslavnog mitropolita vrati tamo gdje ju postavio sveti Sava. Mitropolit crnogorski Amfilohije ujedno je i iguman manastira svetog arhangela Mihaila. Nadstojatelj je otac Varnava, koji sa jo dvojicom mladih monaha rukovodi dalju obnovu i izgradnju manastira, u kojem je sada i sjedite pravoslavnog omladinskog bratstva svetih arhangela, Mitropolije crnogorsko-primorske. Mada obnova zbog nedostatka finansijskih sredstava dosta sporo tee, ona danas svim pravoslavnim vjernicima daje nadu u obnovu starog sjaja i stare slave Srpske crkve u Crnoj Gori, iji su mitropoliti u prolosti bili ujedno i njeni vladari poput svetog Petra cetinjskog i njegovog sinovca slavnog vladike i pjesnika Petra II Petrovia Njegoa.

Mitropolija crnogorsko-primorska uputila je apel za pomo manastiru svetog arhangela Mihaila, gdje se kae: "Ono to je za Srbiju ia, to je za Crnu Goru manastir sv. arhangela Mihaila na Prevlaci. U njemu je kolevka pravoslavne Mitropolije crnogorsko-primorske. Naime, 1220. godine prvi arhiepiskop srpski sv. Sava osnovao je Zetsku episkopiju i u naem manastiru joj odredio sedite postavivi Ilariona za njenog prvog episkopa. Obnavljajui ovu drevnu svetinju mi elimo da, osim njene duhovne vrednosti projavljene kroz mirotoive moti prevlakih muenika, arheolokih istraivanja njene prolosti i obnavljanja manastirskih konaka i samog bratstva, Prevlaci omoguimo da ponovo postane duhovni i knjievno-nauni centar, da ponovo bude mlada, zapravo, tehniki osavremenjena. Zato molimo sve pravoslavne hriane i ostale dobronamerne ljude i ustanove da nam u tome pomognu time to bi pomogli u tehnikom opremanju naeg centra odgovarajuom opremom (kompjuter, skener, tampa,...)." Bokeljski ikonopisci nisu odstupali od vizantijskog stila Od kraja sedamnaestog do kraja devetnaestog vijeka u Risnu je djelovala ikonopisna kola sa izvrsnim pozlatarima i duborescima. Ikonopisci u ovoj koli bili su lanovi porodice uvenog Dimitrija Daskala. Prva datirana Dimitrijeva ikona jeste iz 1689. godine i nalazi se u crkvi svetog Luke u Kotoru. Zatim se kroz pet generacija prati rad jedanaest zografa. Poslije Dimitrija pominju se: Gavrilo, Rafailo, ore, Danilo, Petar, Vasilije, Hristofor... Dimitrije, rodonaelnik kue i kole, radio je i freske. Do danas su sauvana njegova izuzetna zografska ostvarenja u srpskim crkvama Boke Kotorske. Boka je bila pogodna za ovu kolu, koja je odravala vizantijski stil, jer ta sredina, duboko pravoslavna, nadahnuta svetomiholjskim, prevlakim duhom, nije eljela ni za jotu da promijeni bilo ta jer joj je glavno bilo da sauva pravoslavnu duu.

UNITENI, SPALjENI I PORUENI MANASTIRI I CRKVE NA KOSOVU I METOHIJI OD KUMANOVSKOG SPORAZUMA DO DANAS

UNITENI MANASTIRI
1. Srednjevekovni Manastir Svete Trojice iznad Muutita (Suva Reka), 14. vek, crkva freskopisana; opljakan, demoliran, spaljen i zatim sruen do temelja eksplozivom. 2. Srednjevekovni Manastir Svetog Marka kod Korie Prizren, iz 1467. godine, opljakan, demoliran, spaljen i potpuno sruen eksplozivom. 3. Srednjevekovni Manastir Sv. Arhanela Gavrila u selu Bina (Buzovik) kod Vitine, iz 14. veka, sa freskama; najpre opljakan i spaljen 22/23.6.1999. godine i zatim dinamitom razoren do temelja, i to prvo konaci a zatim i crkva, tako da su delovi fresaka bili vidni po ruevinama, a onda su propali od nevremena. 4. Manastir Uspenije Svetog Ugora, arenik Gornja Nerodimlja, 14, vek, obnovljen 1996; miniran i potpuno sruen. 5. Manastir Svetog Arhanela, Gornje Nerodimlje, 14. vek, sa freskama; obnovljen u 17. veku; zapaljen i miniran, groblje srueno, ogromni bor cara Duana iz 1336. godine, poseen i spaljen. 6. Manastir Sv. Vraa Kozme i Damjana u Zoitu, iz 14. veka, freskopisan; opljakan i demoliran, veina konaka spaljena. Kada je u leto 2002. godine Eipiskop i monatvo htelo da obnovi Manastir, pa su na praznik Svetih Vraa sluili Liturgiju na ruevinama, tada je vea grupa iptara u blizini vritala i kamenjem ih gaala, holandsko-danski KFOR nita nije preduzimao, a kad su Vladika i monasi otili, iptari su minirali i ostale delove poruenog Manastira.

7. Manastir Vavedenja Bogorodice u Dolcu kod Kline, iz 14. veka, obnovljen 1620. godine, freskopisan; najpre spaljen i Sv. Presto sruen, zatim miniran i sruen ceo do temelja, delovi fresaka videli se po zidovima i propali su na kii.

UNITENE CRKVE
8.
Srednjevkovna crkva Uspenija Bogorodice (freskopisana) iz 1315. godine u Muutitu, spaljena i potom suena do temelja. 9. Crkva Sv. ora u Rudniku kod Srbije (14. vek, obnovio Patrijarh Makarije 16. v., sa freskama, ima stari vekovni svetosavski dud kao u Pekoj Patrijariji i vrlo stare kamene krstove na groblju), demolirana i paljena unutra, a zatim eksplozivom sruen kameni svod krova i jugoistoni deo oltara (polovinom avgusta 1999. godine). 10. Crkva Sv. Nikole /Rajkova/ u Prizrenu, zadubina prizrenskog vlastelina Rajka Kirizlia, iji se sin Bogdan pominje u pisanim prizrenskim izvorima 1361. i 1368. Crkva je minirana sa 20 mina od kojih je 5 eksplodiralo i znatno otetilo crkvu. U avgustu 1999. godine crkva je sasvim sruena od strane iptarskih terorista. 11. Crkva Svete Preiste (Vavedenja Bogorodice) u selu Zoitu kod Orahovca, 15. vek, obnovljena; oskrnavljena i unitena od iptarskih ekstremista krajem leta 1999. godine. 12. Crkva Sv. Vavedenja u selu Retimlje kod Velike Hoe (Orahovac) sa freskama, sagraena 1601-1602. godine, oskrnavljena i unitena potpuno krajem leta 1999. godine. 13. Crkva Sv. Spasa u selu Opterua kod Velike Hoe, 14. vek, obnovljena 1925; sruena do temelja. 14. Katedrala crkva Svete Trojice u gradu akovici (podignuta 1998. godine na temeljima spomen-crkve iz 1939. godine, sruene 1950), demolirana, unutra paljena i uniten dragoceni mozaik nad ulaznim vratima, i potom potpuno sruena eksplozivom (nou 14/25. jula 1999. godine).

15. Crkva Sv. Nikole u selu Slovinje kod Lipljana, osnovana u 16. veku, obnovljena u 19. veku, eksplozivom razruena do temelja. 16. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla u Suvoj Reci, iz 1938. godine, demolirana i zatim sruena do temelja eksplozivom. 17. Crkva Svete Trojice u selu Petri kod Pei (iz 1993. godine), sruena dinamitom do temelja, ak i bakar sa kubeta skinut i odnet; stoletni hrast u porti crkve poseen. 18. Crkva Sv. Trojice u selu Velika Reka kod Vuitrna, iz 1997, demolirana, spaljena i neuspelo ruena. 19. Parohijska crkva Sv. Trojice u selu Grmovu, kod Vitine (nova), najpre spaljena, a potom potpuno sruena eksplozivom (25.7.1999). 20. Crkva Sv. Nikole u Kijevu, kod Kline, iz 16. veka (sa freskama), sruena do temelja, i na groblju rueni krstovi i spomenici. 21. Crkva Sv. Jevanelista Marka (na temeljima stare crkve Vavedenja) u Klini (Metohija), sruena eksplozivom. 22. Crkva Sv. Petke u selu Dobrane izmeu Gnjilana i Kosovske Kamenice, spaljena, krov sruen unutra. 23. Crkva Sv. Vasilija Velikog (1863), gornja Srbica kod Prizrena, spaljena i poruena. 24. Crkva Sv. Petke (novija), selo Zaskok kod Uroevca minirana i sruena. 25. Crkva Sv. Nikole (stara srednjevekovna, obnovljena 1984), selo Gatnje, Uroevac, demolirana pa sruena dinamitom. 26. Crkva Bogorodice (stara, obnovljena 1925), gornje Nerodimlje, demolirana i sruena.

27. Crkva Pokrova bogorodice (16. vek, obnovljena), u selu Koria (Prizren), sruena do temelja, kao i staro crkvite, i groblje uniteno. 28. Crkva Sv. Jeremije u selu Grebnik kod Kline (iz 1923. godine) sruena do temelja i teren poravnat buldoerom. 29. Crkva Sv. Petke iznad sela Bina kod Vitine, obnovljena na vrlo starim temeljima, 1973. Mesto je poznato kao pokloniko narodno saborite, 27. jula 1999. godine crkva je najpre paljena, oskrnavljena a potom i minirana. 30. Crkva Sv. Spasa u Dvoranima kod Muutita, Suva Reka, iz 1465. godine; potpuno sruena u leto 1999. godine od iptara u prisustvu nemakog KFOR-a. 31. Crkva Sv. Ilije u Lokvicama kod Prizrena, sazidana na starim temeljima (13. vek) 1866. godine; oskrnavljena i minirana u avgustu 1999. godine. 32. Crkva u Gornjem Zakutu desetak kilometara od Podujeva, iz 14. veka, obnovljena 1990. godine; uvana od britanskih vojnika KFOR-a, koji su se zatim povukli te je crkva oko 8.11.1999. godine minirana i sruena od strane iptara. 33. Crkva Svetog Nikole (1340. godine, obnovljena 1592, sa freskama) urakovac Istok, stara crkva na groblju u urakovcu, potpuno sruena do temelja, i srpsko groblje okolo u velikom broju porueni spomenici. 34. Crkva Sv. Nikole u selu Osojane kod Istoka obnovljena na starim temeljima 1934. godine, krajem leta 1999. godine, oskrnavljena i sruena od strane iptara. 35. Crkva Sv. Ilije u selu egri kod Gnjilana, iz 1931. godine, demolirana i zatim sasvim spaljena (krov sruen), a takoe su spaljene 2 crkvene zgrade, i na groblju rueni krstovi i spomenici. 36. Crkva Sv. Ilije u Pomazatinu kod Belaevca, Kosovo Polje, iz 1937. godine (bila sruena i 1941.), paljena i delimino sruena miniranjem u leto 1999. godine, pa je uvao KFOR, a u nedelju 16. jula 2.000. godine nou miniranjem sruena do temelja.

37. Crkva Sv. Arhangela u Muutitu, 19. vek; krajem juna 1999. godine crkva je spaljena i delimino sruena od iptarskih terorista nakon dolsaka nemakih snaga KFOR-a. 38. Crkva Sv. Nikole, Donje Nerodimlje, stara, obnovljena 1983. godine, demolirana, paljena i minirana. 39. Crkva Sv. Stefana, Donje Nerodimlje, 14. vek, obnovljena 1996, na groblju, demolirana, paljena i minirana. 40. Crkva Sv. Vasilija Ostrokog, Ljubovo Istok, 1939. godine; minirana 16. novembra 2002. godine.

DEMOLIRANE, OPLjAKANE I SPALjENE CRKVE I MANASTIRI

41. Srednjevekovni Manastir Devi Sv. Joanikija kod Srbice, sa feskama, iz 1434. godine, demoliran i opljakan. (Manastir je bio paljen i ruen i 1941. godine od itara). 42. Crkva Vavedenja Bogorodice u Belom Polju kod Pei, iz 16. veka, obnovljena u 1868. godini, demolirana i spaljena; groblje oko nje rueno i zasipano smeem. 43. Katedralna crkva Svetog Uroa u gradu Uroevcu, podignuta 1929. godine, demolirana i unutra paljena. (uva je ameriki KFOR) 44. Crkva Sv. proroka Ilije u gradu Vuitrnu, iz 1834. godine, opljakana, demolirana i unutra delom paljena; poetkom 2.000. godine sruena je unutra u crkvi galerija hora, i spaljena je jedna od dve crkvene zgrade u dvoritu; neki grobovi oko crkve srueni. 45. Crkva Sv. Jovana Krstitelja

Samodrea, kod Vuitrna, 14. vek, obnovljena

temelja.

1932. godine; demolirana, spaljena i pokuano ruenje i kopanje u crkvi i oko

46. Crkva Sv. Paraskeve u Drsniku kod Pei, 14. vek, sa freskama iz 1570. godine; oskrnavljena, demolirana i unutra paljena. 47. Crkva Bogorodiina u selu Naklo kod Pei, iz 1985. godine, demolirana i paljena. 48. Crkva Sv. Apostola, Petrovce kod Kosovske Kamenice, demolirana i spaljena. 49. Crkva Sv. Bogorodice

Sveta Petka u selu Podgorce kod Vitine, obnovljena

1996. godine; demolirana i spaljena; a 30. juna 2000. godine sruena do temelja miniranjem od strane iptara. 50. Crkva Sv. Jovana Krstitelja u Pekoj Banji kod Pei, iz 1996, demolirana i unutra paljena. 51. Crkva Sabora Srba Svetitelja u urakovcu kod Pei, iz 1997. godine, demolirana, zatim 16. novembra 2002. delimino minirana i pored prisustva KFOR-a, koji je zatim na brzinu pokuao sanaciju nastalih rupa i pukotina. Crkveni dom kod hrama spaljen. 52. Crkva S. Proroka Ilije u Bistrainu izmeu Prizrena i akovice, 14. vek, obnovljena na starim temeljima 1930. godine i tokom Drugog svetskog rata sruena od itara, ponovo obnovljena 1988. godine; sada potpuno demolirana. 53. Crkva Sv. Dimitrija u Sigi kod Pei, 14. vek, obnovljena 1937. na srednjevekovnim temeljima; demolirana i spaljena. 54. Crkva Svetih Vraa, Novake Prizren, 14. vek, obnovljena 1991. godine; demolirana i paljena, pokuano miniranje, grobovi oko hrama porueni. 55. Crkva Vavedenja Bogorodice u Velikom Kruevu kod Kline, 14. vek, obnovljena 1980; provaljena i delimino spaljena. 56.

Crkva Sv. Nikole u Ljubidi kod Prizrena, 16. vek, obnovljena 1867; opljakana i demolirana; parohijski dom spaljen. 57. Crkva Sv. Proroka Ilije u istom selu Ljubidi kod Prizrena, 16. vek, na groblju, obnovljena 1979; opljakana, demolirana unutra paljena i minirana, groblje oko nje rueno. 58. Katedralna crkva Hrista Spasa u Pritini, 1998. godine, najpre pokuano paljenje, a 1.8.1999. godine u 1 as podmetnut eksploziv na 4 mesta: 2 eksplodirala, a 2 nisu; ponovo napadana (ova crkva je podignuta u Pritini umesto ranijih 12; na temeljima 3 od njih su damije). 59. Crkva Sv. Ilije, Sma Prizren, 1944; paljena, demolirana i minirana iznutra, ali nisu svi paketi dinamita eksplodirali. 60. Crkva Sv. Ilije, u selu Nekodim kod Uroevca, stara, obnovom 1975. godine, proirena; demolirana i paljena. 61. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Talinovcu kod Uroevca. 20. vek; demolirana i unutra sva spaljena; groblje oko nje porueno. 62. Crkva Svete Trojice u selu Babljak Uroevac, 1965. godine; demolirana i u unutra paljena. 63. Crkva Roenja Bogorodice, selo Softovi Uroevac, 1930. godine; demolirana i spaljena. 64. Crkva Sv. Ilije u Novom Kaaniku, 1929. godine; spaljena unutra. 65. Crkva Vavedenja (Sv. Knez Lazar) u selu Ko kod Istoka, 1969. godine; vrata razvaljena i unutra sva demolirana. 66. Crkva Sv. Trojice u selu itinju, Klokot Vitina, stara, obnovljena 1980; pokuano paljenje 19.7.1999. godine kroz prozore, koji su oteeni; naknadno demolirana i oteena. 67.

Crkva Sv. Lazara etvorodnevnog (Sv. ora) u Belici kod Rudnika (Srbica Istok), 14. vek; zapaljena. 68. Crkva Sv. Trojice u Donjem Ratiu kod Deana, stara, obnovljena 1935.; unitena od iptara 1941, obnovljena 1992; na nju su iptari od 1996. do 1998. atakovali sedam puta; sada opteena i demolirana. 69. Crkva Sv. Ap. Luke u Vitomirici pored Pei, sagraena 1912; spaljena iznutra i oskrnavljena od iptara u avgustu 1999. godine. 70. Crkva Sv. Ap. Andreja Prvozvanog (Sv. Ilije) u Podujevu, podginuta na uzvienju iznad grada 1929. godine; za vreme Drugog svetskog rata iptari su sruili kube a crkvu oskrnavili; crkva je obnovljena 1971. godine; krajem juna 1999. godine ponovo oskrnavljena i unutra spaljena. 71. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Gornjoj Pakatici kod Podujeva, poznata kao Kraljeva crkva zadubina Kralja Milutina (iz 1282. godine); na starim temeljima podignuta nova 1925. godine; sredinom juna 1999. nakon dolaska KFOR-a demolirana i oskrnavljena, groblje oko nje rueno. 72. Paraklis-kapela na srpskom groblju u Kosovskoj Mitrovici zidana 1939. godine na starom crkvitu; u vreme kad god je srpsko pravoslavno groblje skrnavljeno, oskrnavljena je i ova kapela, a to je bilo vie puta. 73. Crkva Sv. Ap. Petra i Pavla u Istoku, podignuta je 1929. godine; dobrotom Patrijarha Varnave izraen je ikonostas; poetkom jula 1999. godine spaljena je i oskrnavljena od iptara. 74. Crkva Sv. Kneza Lazara u Piskotama kod akovice, jednokupolni hram sagraen na srpskom groblju 19911994. godine; iptari su krajem avgusta 1999. godine unitili krst na kupoli i oskrnavili crkvu i groblje okolo; zatim je crkva miniranjem oteena, a parohijski dom spaljen. 75. Crkva Sv. Nikole u Popovljanima kod Suve Reke, iz 1626. godine sa divnim freskama, oko crkve je staro srpsko groblje; avgusta 1999. godine opljakana, demolirana, oskrnavljena od iptara.

76. Crkva Sv. Nikole u timlju, podignuta 1926. godine na temeljima stare, grobljanske crkve; polovinom jula 1999. oskrnavljena i demolirana od iptara u blizini britanskog KFOR-a. 77. Crkva Sv. Arhangela Mihaila u timlju, na bregu iznad grada, podignuta 1920 1922. godine, ikonostas je radio poznati slikar Uro Predi; crkva je temeljno renovirana 1977. godine; zapaljena i oskrnavljena, a freske unitene avgusta 1999. godine. 78. Crkva Sv. Spasa u Mecievoj mahali, Mutite Prizrenski podgor, 11 km od Suve Reke, iz 19. veka; poetkom jula 1999. godine, crkva je opljakana, oskrnavljena i zapaljena. 79. Crkva Sv. Petke, Muutite Suva Reka, 19. vek, obnovljena 1973. godine; krajem juna 1999. godine oskrnavljena i zapaljena od iptara. 80. Crkva Sv. Ilije, u selu Cernici kod Gnjilana, 15. vek, obnovljena 1933. godine; dana 15. januara 2000. godine na oko 70 m od jedinica amerikog KFOR-a, rano ujutru oko 3,30 asa, iptari su podmetnuli eksploziv, unitili unutranjost crkve i otetili zidove; od eksplozije su i tri susedne srpske kue jako oteene. (Kanaani su potom pomogli obnovu crkve). 81. Crkva Sv. Nikole u selu Banjskoj kod Vuitrna, iz 1346. godine; prethodno je oskrnavljena i demolirana, a oko Sv. Save (27. januara) 2000. godine minirana u blizini KFOR-a Arapskih emirata. 82. Crkva Sv. Nikole (u narodu Sv. Petka) na groblju u Mleanima kod Kline (naspram Kijeva), 1416. vek; krov i deo oltara iptari unitili krajem leta 1999. godine. 83. Spomenik i Memorijalni kompleks Kosovskim junacima delo arh. Aleksandra Deroka, podignut 1953. na mestu gde se na Vidovdan 1389. godine zbila Kosovska bitka. Krajem avgusta 1999. godine Spomenik je oskrnavljen i oteen miniranjem od iptarskih zulumara; zatim su unitavali natpis Ko je Srbin i srpskoga roda..., mada Spomenik uvaju vojnici KFOR-a.

84. Crkva Sv. Nikole u Munikovu, Sredaka upa kod Prizrena, iz 16. veka; minirana od iptara 4. septembra 2000. godine. 85. Crkva Sv. Nikole u Gornjem Livou kod Gnjilana, iz 20. veka; minirana potpuno od iptara 8. februara 2001. godine. 86. Crkva Sv. Nikole Sv. Petke, Grnar, Vitina, 14. vek; obnovljena 1976. godine. 87. Isposnica manastira Visoki Deani, 14. vek. 88. Crkva Presvete Bogorodice, kraj manastira Visoki Deani, 14. vek. 89. Crkva Sv. Kirijakije (Nedelje), Brnjaa, Orahovac, 1852. godine. 90. Crkva Sv. Jovana (Sv. Nikole), Leoina, Srbica, 14. vek. 91. Isposnica Uljarica, Klina, 14./obnovaljena u 16. veku. 92. Crkva Sv. Nedelje, ivinjane, prizren, 16./obnovljena u 19. veku. 93. Crkva Sv. Nikole, Opterua, Orahovac, 14. vek (obnovljena 1934. godine). 94. Crkva Sv. Petke, Pe iz 14. veka, obnovljena 1912. godine. 95. Crkva Sv. Kozme i Damjana, Potkaljaja, Prizren, iz 14. veka, obnovljena u 19. veku. 96. Rugovska isposnica kod Pei, 1314. vek. 97. Isposnica Sv. Nikole kod Prizrena, 14. vek. 98. Crkva Sv. Arhangela Mihaila, Rakitnica, Podujevo, 14. vek. 99.

Crkva Sv. Nikole, Sredska, Prizren, 15. vek, obnovljena 1875. godine. 100. Crkva Sv. ora, Reani, Suva Reka, 14. vek. 101. Crkva Sv. Nikole, Sievo, Klina, 15. vek. 102. Crkva Sv. Apostola Petra i Pavla (man. Petrovica), Dobra Voda kod Kline, 1316. vek. 103. Spomenik blagodarnosti srpskim patriotama u Prizrenu, 1930. god. 104. Crkva Sv. Nikole u abiima, Klina, 16. vek. 105. Crkva Sv. Kozme i Damjana, Podgrae, Klina, 16. vek. 106. Crkva nepoznatog Svetog, Pustenik, Kaanik, 1011. vek. 107. Crkva Sv. Trojice, Srpski Babu, Uroevac, 20. vek. 108. Crkva Sv. Dimitrija, Suica, Graanica, 18. vek, obnovljena u 20. veku. 109. Crkva Sv. Jovana Pretee (Mitropolija), Pe, 1982. god. 110. Crkva Sv. Nikole u Pritini, iz srednjeg veka, obnovljena 1830. godine, sa ikonostasom u duborezu s poetka 19. veka; vie puta napadana i kamenovana; zadnjih dana i nedelja: 10. maja, 26. juna i 3. i 4. jula 2003. godine; parohijski dom kraj crkve takoe kamenovan, a crkvena kua ispod crkve spaljena.

UNITENI ILI OTEENI MANASTIRI I CRKVE U TOKU MARTOVSKOG POGROMA 2004. GODINE

PRIZREN
Sve prizrenske crkve i objekti SPC su uniteni 17. i 18. marta. Narednih dana je bilo dodatnih napada, pljake i unitavanja.

1. Hram Bogorodice Ljevike (14. vek) zapaljen iznutra, freske iz perioda od 12. do 14. veka teko oteene, oltarski prostor oskrnavljen, asna trpeza polomljena. 2. Hram Hrista Spasa (14. vek) zapaljen. 3. Saborni hram Sv. velikomuenika Georgija (1856) spaljen i miniran. 4. Crkva Sv. Nikolaja (Tutieva crkva, iz 14. veka) zapaljena iznutra. 5. Crkva Sv. Georgija (Runovieva crkva iz 16. veka) zapaljena iznutra. 6. Crkva Sv. Nedelje (14. vek, kasnije rekonstruisana) spaljena, Potkaljaja. 7. Crkva Sv. Pantelejmona (14. vek, kasnije rekonstruisana), spaljena, Potkaljaja. 8. Crkva Sv. Kozme i Damjana (14. vek, kasnije rekonstruisana), spaljena, Potkaljaja. 9. Crkva Sv. Nedelje, ivinjane, kod Prizrena, minirana (Izvetaj KFOR/UNMIK-a: 19. mart Eksplozija kompletno unitila pravoslavnu crkvu u selu ivinjane). 10. Manastir Svetih Arhangela (14. vek), opljakan i spaljen u prisustvu nemakih vojnika koji ga nisu titili. - Bogoslovija Sv. Kirila i Metodija (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 17. mart Pravoslavna bogoslovija u centru grada i tri pravoslavne crkve zapaljene).

Vladianski dvor u Prizrenu (Izvetaj Izvetaj KFOR/UNMIK-a 17. mart Vladianski dvor i manastir Svetih Arhangela zapaljeni). Pored dvora zapaljena je jo jedna crkvena zgrada u kojoj je iveo crkvenjak.

11. Crkva Svete Nedelje, (1852), Brnjaa, Orahovac 1852. (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart Pravoslavna crkva zapaljena i unitena u selu Brnjaa). Prema postojeim izvetajima zapaljen je i parohijski dom.

ORAHOVAC

AKOVICA

12. Crkva Uspenja Presvete bogorodice (1619. vek), zapaljena sa starim i novim parohijskim domom 17. marta, narednih dana sravnjena sa zemljom. - Saborna crkva Svete Trojice (dva zvonika koja nisu sruena prilikom miniranja crkve u leto 1999. godine 17. marta su sravnjene sa zemljom. Potom su narednih dana Albanci sistematski razneli ostatke crkve i napravili park. Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: Izgrednici uklanjaju ostatke unitene pravoslavne crkve kamionima i traktorima, oko 5.000 Albanaca uestvuje u tome). 13. Crkva Sv. Lazara, Piskote, kod akovice, oteena 1999. i 2001. godine, a sada potpuno unitena sa okolnim grobljem. Takoe je ruiniran i parohijski dom. 14. Crkva Sv. Ilije kod Bistraina, oteena 1999. godine i potpuno unitena 17. ili 18. marta podmetanjem snanog eksploziva.

15. Manastir Devi (15. vek) spaljen do temelja, a grobnica Sv. Joanikija Devikog otvorena i oskrnavljena, Albanci su u grobnici naloili vatru. (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart popodne: 2.000 demonstranata se skuplja i kree na manastir Devi, pet monahinja je evakuisano, demonstranti pale manastir). U manastiru je uniteno oko 20 raznih pomonih manastirskih zgrada (konaci, skladita, tale, itd.).

SRBICA

16. Crkva Sv. Jovana Pretee (tzv. Mitropolija, sa parohijskim domom i svetenikim stanovima), zapaljena po izjavi lokalnih meunarodnih izvora. Prema raspoloivim najnovijim fotografijama spoljanja struktura hrama je itava iako je unutranjost potpuno ruinirana. Primetni su tragovi poara. 17. Crkva Presvete Bogorodice, Belo Polje kod Pei, zapaljena u leto 1999. godine. Krajem 2003. godine obnovljena zajedno sa dvadesetak povratnikih domova. Sada je ponovo oteena podmetanjem poara, ali spoljanja struktura hrama i krov nisu dodatno oteeni. Pored crkve zapaljen je i parohijski dom.

PE

UROEVAC
18. Saborni hram cara Uroa, Uroevac, (Izvetaj KFOR/UNMIK-a: 17. mart tri rune granate baene na crkvu, podmetnut poar prvi put, najmanje 19 vojnika KFOR-a i UNMIK policajaca ranjeni u odbrani crkve, razoreno gradsko groblje. (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: 1.500 Albanaca unitava sve oko sebe pali pravoslavnu crkvu u gradu i pet srpskih kua. Zapaljena crkva u selu Talinovce u 17,49 asova, pet Albanaca uhapeno). Prema najnovijim informacijama struktura hrama je sauvana iako je unutranjost velikim delom oteena od paljevine. Hram je trenutno zatvoren masivnim metalnim vratima i pod zatitom je KFOR-a. 19. Crkva Sv. Ilije, selo Varo, crkva unitena sa lokalnim grobljem nakon to su je napustili vojnici KFOR-a (lokalni meunarodni izvori).

20. Crkva Sv. Petra i Pavla u Talinovcima, zapaljena i uniteno pravoslavno groblje (vidi gornji izvetaj. 21. Crkva Presvete Bororodice u selu Sovtovi, unitena zajedno sa pravoslavnim grobljem (lokalni meunarodni izvori). (Atinski mediji od 20. marta potvrdili su da su tri crkve pored Uroevca koje su uvali grki vojnici ostavljene bez zatite pred ogromnom masom naoruanih Albanaca i da ima ranjenih grkih vojnika koji su povreeni u okrajima sa naoruanim Albancima).

KAMENICA
22. Crkva u Donjoj ipanici, Kosovska Kamenica (lokalni izvori iz Kamenice). Pravoslavna crkva u Kamenici je kamenovana i porazbijana su stakla na prozorima. Nekoliko okolnih srpskih kua je demolirano.

TIMLjE
23. Crkva sv. Arhangela Mihaila u timlju, sagraena 1920. (na brdu iznad gradia) zapaljena (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: timlje jedna srpska kua i crkva zapaljeni). Prema najnovijim informacijama struktura crkve je ostala sauvana iako je unutranjost dodatno oteena i ikone porazbijane. Zvonik je zapaljen jo u januaru 2004. godine.

24. Crkva Sv. Nikole (poetak 19. veka) u Pritini (Izvetaj KFOR/UNMIK-a: 18. mart napadai nasrnuli na staru pravoslavnu crkvu u naselju Teslide otvarana vatra iz automatskog oruja, pet srpskih porodica i svetenik evakuisani od strane KFOR-a iz stare crkve, povreen meunarodni policajac u pokuaju da spase staru crkvu. Crkva zapaljena, a pored nje i kancelarija Habitata i tri UNMIK vozila). Crkva je spaljena sa parohijskim domom i u njoj je izgoreo vredni duborezni ikonostas, desetine ikona i celokupna crkvena arhiva (potvrdio protojerej pritinski Miroslav Popadi).

PRITINA

25. Crkva Sv. Nikole, Kosovo Polje, zapaljena unutra i oskrnavljena, crkva potie iz 1940, graevina i dalje stoji, po lokalnim srpskim izvorima i svedoanstvima unutranjost hrama je potpuno demolirana. 26. Crkva Sv. Katarine u Bresju pored Kosova Polja, provaljena, oskrnavljena. Crkva je nedavno i opljakana.

KOSOVO POLjE

27. Crkva sv. Ilije, 19. vek, crkva je opljakana i delimino unitena iznutra u junu 1999. godine, sada je potpuno spaljena. (Izvetaj KFOR/UNMIK-a: Pravoslavna crkva u gradu Vuitrnu zapaljena). Takoe je uniteno i pravoslavno groblje pored crkve sa parohijskim domom i pomonim crkvenim zgradama.

VUITRN

OBILI
28. Crkva Sv. Mihaila u Obiliu, novosagraeni hram, Albanci naloili automobilske gume u hramu (Izvetaj KFOR/UNMIK-a: 18. mart Obili, pravoslavna crkva, brojne srpske kue i stanovi zapaljeni). Spoljanja struktura crkve je ostala sauvana, ali je unutranjost oteena od vatre i visoke temperature. 29. Crkva Sv. Save u junoj Mitrovici, paljena dva puta zaredom (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart: Molotovljev koktel baen u dvorite pravoslavne crkve u junoj Mitrovici koju je uvao KFOR. Nekoliko oblinjih kua zapaljeno. Vatrogasci gase poar u kuama, ali ne i crkvu koja je teko oteena vatrom). Pored crkve napadai su zapalili i sveteniki dom koji je bio u crkvenoj porti.

PODUJEVO
30. Crkva Sv. Andreja u Podujevu, sagraena 1929, unitena 18. marta. eki mediji potvruju da su eki vojnici morali da napuste hram, koji je uniten zajedno sa grobljem. Jedan oficir potvrdio je duboko okiran za Prake novosti da su Albanci iskopavali posmrtne ostatke Srba sa groblja i razbacivali kosti svuda unaokolo. (Izvetaj KFOR/UNMIK-a 18. mart Pravoslavna crkva zapaljena u Podujevu). Prema fotografijama, istoni deo hrama Sv. Andreja je miniran, a zvonik potpuno uniten eksplozivnim sredstvima, kao i zid koji je okruivao crkvu.

OD raspada SFRJ do danas, na teritoriji Bosne i Hercegovine i Hrvatske porueno je i spaljeno 212 srpskih crkava i 111 parohijskih domova, a oteeno 367 hramova SPC