X-Inlar

5. Ders: X-n krnm

Numan Akdoan
akdogan@gyte.edu.tr Gebze Yksek Teknoloji Enstits Fizik Blm Nanomanyetizma ve Spintronik Aratrma Merkezi (NASAM)

X-n krnm
1912 von Laue (1914 Nobel Fizik dl):
Eer kristaller, X-nlar iin salma merkezi gibi davranan, dzenli dizilmi atomlardan oluuyorsa; ve eer X-nlar, dalgaboylar yaklak olarak kristaldeki atomlar arasndaki mesafeye (1-2 ) eit olan elektromanyetik dalgalarsa; o zaman, X-nlarnn kristallerden krnm mmkn olmaldr.

Friedrich ve Knipping, von Lauenun bu varsaymn test etmek iin deney

yaptlar. Bakr slfat bir kristal dar bir X-nn demetinin yoluna yerletirildi. Krlabilecek nlar kaydetmek iin bir fotorafik film hazrland. Herhangi bir pheye mahal brakmayacak ekilde, X-nlarnn kristalden krnma uradn ve fotorafik film zerinde noktalar oluturduu gzlendi.
N. Akdoan 5. Ders: X-n krnm

X-n krnm
Bu deneyler: X-nlarnn dalga yapsnda olduunu ve kristaldeki atomlarn periyodik bir dizilime sahip olduunu kantlad.

1912 W. H. Bragg ve olu W. L. Bragg (1915 Nobel Fizik dl):

Laue tarafndan kullanlan matematik formlasyondan ok daha daha basit bir matematiksel ifade ile, krnm iin gerekli koullar belirlediler. NaCl, KCl, KBr ve KIn kristal yaplarn X-n krnm ile belirlediler (lk kristal yap belirlemesi).

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

X-n krnm
imdi, birbirine paralel dzlemlerde atomlarn dzenli bir ekilde dizildii ve dzlemler aras mesafenin d olduu bir kristali ele alalm. Bu kristal zerine, mkemmel monokromatik dalgaboyuna sahip ve hepsi birbirine paralel bir X-n demetini asyla gnderelim ( as, gelen Xn ile kristal dzlemi arasndaki adr.).

http://www.microscopy.ethz.ch/bragg.htm

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Bragg yasas
Kristal zerine gelen X-nlar ,atomlardan her yne salr.

Baz ynlerde salan X-nlar tamamen ayn fazda olurlar ve birbirlerini kuvvetlendirirler (Yapc giriim).

Krlan n, birbirini kuvvetlendiren birok salan ndan meydana gelen bir n olarak tanmlanabilir.

Bylece krnm bir salma olaydr.

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Yapc ve yokedici giriim

Her iki dalga da ayn fazda. Tepe ve ukurlar birbirlerini kuvvetlendiriyor. Bylece yapc giriim oluuyor.

Dalgalar arasnda faz fark var. Tepe ve ukurlar birbirlerini yok ediyor. Bylece yokedici giriim meydana geliyor.
http://www.pas.rochester.edu/~afrank/A105/LectureVI/LectureVI.html

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Bragg yasas

http://www.mtse.unt.edu/04CurrentStudents/Courses/documents/6600/TEM_lecture6_2011.pdf

ki X-n arasndaki yol fark: =2dsin Yapc giriim olumas iin iki X-n arasnda yol fark, dalgaboyunun katlar kadar olmaldr: =n Bragg yasas:

2dsin = n
N. Akdoan 5. Ders: X-n krnm

Bragg yasas

2dsin = n
d: Dzlemler aras mesafe (interplanar distance) : Gelen X-n ile kristal dzlemi arasndaki a n: Dalgaboyu says (n=1, 2, 3, ...) : Dalgaboyu Krnm, yalnzca gelen X-nnn dalgaboyu dzlemler aras mesafe metebesinde olduunda gerekleir. Bu kural Bragg yasasndan kaynaklanr. nk sin , 1den byk olamaz.

n = sin < 1 2d

Bu yzden n, 2dden kk olmaldr.

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Bragg yasas

K:Salma vektr,

4 K= sin n

G: Ters rg vektr,

2 G= n d hkl K =G

Bragg durumu,
H. Zabel, Lecture notes

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Dzlemleraras mesafe (dhkl)

http://epswww.unm.edu/xrd/xrdclass/04-Crystalography-for-XRD.pdf

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Yap faktr (Fhkl)

Yap faktr, bir kristalin hangi dzlemlerinden krnm gzlenebileceini ve hangi dzlemlerinden krnm gzlenemeyeceini belirler.

Kristal eidine bal olarak, kristaldeki baz dzlemler her zaman aralarnda 180 faz fark olan salmalara neden olurlar.

Bu tr durumlarda, baz kristal dzlemlerinden gelen yansmalar krnm oluturmazlar ve bu kristal dzlemleri iin yap faktr sfra eit olur (Fhkl=0).

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Yap faktr (Fhkl)

Hacim merkezli kbik yap iin (BCC): F=2f, F=0, h+k+l: ift (200) h+k+l: Tek (100)

Yzey merkezli kbik yap iin (FCC): F=4f, F=0, h,k,l: Hepsi ift veya hepsi tek [(111), (200), (220)] h,k,l: Kark [(100), (210), (112)]

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

Laue yntemi (: srekli spektrum, : sabit)

Srekli bir kaynaktan kan beyaz n (srekli spektrum) kristalden krnm.

as sabit ve kristaldeki herbir dzlem iin ayndr.

Kristaldeki herbir dzlem, Bragg yasasn salayacak farkl bir dalgaboyunu seer. Krnma urayan herbir n farkl dalgaboyuna sahiptir.
N. Akdoan 5. Ders: X-n krnm

-2 lm (: sabit, -2 : birlikte deiiyor)

H. Zabel, Lecture notes

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm

 lm ( ve 2: sabit, : deiiyor)

H. Zabel, Lecture notes

N. Akdoan

5. Ders: X-n krnm